SBİ ISBN

Elmi redaktor: Rəyçilər:

i. e. n., professor I. V. Əhmədov

i. e. d., professor G. Ə. Gənciyev

i. e. d.. professor H. A. Xəlilov

İSLAM HACI oğlu İBRAHİMOV

İqtisad elmləri doktoru, professor

Kənd təsərrüfatının inkişafı və sahibkarlığın

formalaşması problemləri

Bakı, 2005. 360 səh.

Monoqrafiyada müstəqil Azəroaycan Respublikasının kənd təsərrüfatının mövcud vəziyyəti, baş verən keyfiyyət dəyişiklikləri, yeni iqtisadi münasibətlərin və sahibkarlığın təşəkkülü və formalaşmasının iqtisadi məsələləri araşdırılır, mövcud potensialdan istifadə istiqamətləri əsasiandırılır.

Əsər kənd təsərrüfatı mütəxəssisləri, rəhbər işçilər və sahibkarlıqla məşğul olanlar üçün nəzərdə tutulmuşdur. Kitabdan kənd təsərrüfatının İqtisadiyyatı və idarəedilməsi problemləri ile məşğul olan elmi işçilər, ali məktəlbərin tələbləri, magistrləri və aspirantları da istifadə edə biləriər.

© İ. H. İbrahimov

ISBN 5>86874-078-5 664/07

nəşriyyat “SƏDA”

GİRİŞ

Müstəqil Azərbaycan Respublikasında bazar iqtisadiyyatının və yeni iqtisadi münasibətlərin formalaşması, ölkə iqtisadiyyatının mühüm sahəsi olan kənd təsərrüfatının və iqtisadi fəaliyyətin əsası olan sahibkarlığın inkişafı problemi aqrar iqtisad elminin qarşısında duran ən başlıca vəzifələrdən biridir. Bu problemin həlli bir çox tədbirlər sisteminin kompleks və ardıcıl, elmi cəhətdən əsaslandı- nlmış şəkildə həyata keçirilməsini tələb edir.

Məlumdur ki, İqtisadi münasibətlər formalaşdıqca həmin dövrün tələblərinə müvafiq ölkənin kənd təsərrüfatında müxtəlif mülkiyyət formalarına əsaslanan, forma və məzmunca konkret şəraitin tələblərinə cavab verən sahibkarlıq formaları meydana gəlmiş və inkişaf etmişdıT. Həmin sahibkarlıq formalarının təşkilini və səmərəli fəaliyyətini şərtləndirən amillər də müxtəlif olmuş, aqrar sahənin müxtəlif İnkişaf mərhələsində iqtisadi münasibətlər sisteminə uyğunlaşdırılmış və təkmllləşdirmələrə məruz qalmışdır. Mülkiyyətə yeni münasibətlər və sahibkarlığın formalaşdırılması iqtisadi inkişafın yeni sisteminə keçilməsi, ölkədə mövcud potensialdan səmərəli istifadə edilməsi, məhsul istehsalının dinamik artımı, əhalinin sosial rifahının yüksəldilməsi tələblərindən irəli gəlmişdir.

Ölkədə 1995-ci ildən həyata keçirilən islahatlar iqtisadiyyatın tərkib hissəsi olan xüsusi sektorun təşəkkülü və sahibkarlığın formalaşmasına, kənd təsərrüfatının yeni İqtisadi münasibətlərə keçilməsinə əlverişli zəmin yaratmışdır. Aqrar İslahatların həyata keçirilməsi ilə əlaqədar yeni, mülkiyyət münasibətlərinin və sahibkarlığın formalaşması iqtisadi inkişafın tərkib hissəsi kimi çıxış edir. Ona görə də kənd təsərrüfatının müasir inkişafı yeni münasibətlər və müxtəlif təsərrüfat formalarının inkişafı şəraitində

iqtisadi artımın və səmərəliliyin yüksəldilməsi tələblərindən irəli gəlir. Bununla əlaqədar kənd təsərrüfatında sahənin və regionların spesifik xüsusiyyətlərini nəzərə almaqla mövcud ehtiyat mənbələrinin aşkar edilməsi və sahibkarlıq formalarının inkişafı, infrastrukturun təşkili, yeni iqtisadi şəraitdə informasiya və məsləhət xidmətinin yaradılması, kənd təsərrüfatında idarəetmənin təkmilləşdirilməsi istiqamətlərinin elmi cəhətdən tədqiqi böyük əhəmiyyət kəsb edir. Monoqrafiyada iqtisadiyyatın vacib məsələlərinin vəhdət halında tədqiqi mövzunun aktuallığını şərtləndirir. Əsərdə kənd təsərrüfatının inkişafı və sahibkarlığın formalaşması məsələlərinə regionların sosial- iqtisadi inkişafı baxımından qiymətləndirilmiş və əməli təkliflər irəli sürmüşdür.

Kitabı aqrar iqtisadiyyatın inkişafı, sahibkarlığın formalaşması üçün zəruri hesab etdiyim bəzi nəzəri, təcrübi düşüncələrimi, fikirlərimi və mülahizələrimi Sizinlə bölüşmək ehtiyacımın nəticəsi kimi qəbul edin. Bununla yanaşı hesab edirəm ki, kənd təsərrüfatının inkişafı və sahibkarlığın formalaşmasının iqtisadi məsələlərinə həsr edilmiş bu monoqrafiya işıq üzü görəndən sonra oxucularda elmi maraq doğuracaq və toxunulan ayrı-ayrı məsələləri daha dərindən öyrənmək baxımından bəhrələnəcəklər.

I FƏSİL. AQRAR İSLAHATLAR VƏ MÜLKİYYƏT

MÜNASİBƏTLƏRİNİN FORMALAŞDIRILMASI

Aqrar iqtisadiyyatın qarşısında duran əsas vəzifələrdən biri kənd təsərrüfatı məhsulları istehsalının artırılması, əhalini ərzaq məhsulları, emal sənayesini isə xammalla etibarlı şəkildə təmin etməkdən ibarətdir. Bu problemin həllində, aqrar islahatları həyata keçirməklə mülkiyyət münasibətlərini dəyişdirmək, müxtəlif təsərrüfat formalarını inkişaf etdirmək, aqrar bölmədə istehsal və iqtisadi potensialdan istifadənin yaxşılaşdırılması və iqtisadi səmərəliliyin yüksəldilməsi mühüm rol oynayır.

Müstəqillik bərpa edildikdən və yeni iqtisadi mexanizmin və mülkiyyət münasibətlərinin formalaşdırıldığı şəraitdə bütünlükdə xalq təsərrüfatında, o cümlədən kənxd təsərrüfatında bir sıra problemlər əmələ gəlmişdir. Keçmiş ittifaqın respublikalararası istehsal-iqtisadi əlaqələrin pozulması, radikal islahatların həyata keçirilməsinin gecik- dirilməsi, kənd təsərrüfatı istehsalının, emal və xidmət müəssisələrinin maddi-texniki bazasının zəif olması, texnoloji proseslərin köhnəlməsi, bazar prinsiplərinə uyğun təsərrüfatçılığın təşkilati-iqtisadi mexanizminin formalaş- dırılmaması, məhsul istehsalının artırılmasına dair elmi cəhətdən əsaslandırılmış tədbirlərin ləng hazırlanması, bəzən də heç olmaması yaranmış iqtisadi böhranı daha da dərinləşdirmişdi\

İqtisadi inkişafa dinamiz verilməsi xalq təsərrüfatına rəhbərliyin daimi təkmilləşdirilməsini, təsərrüfatçılığın müxtəlif forma və metodlarını əhatə edən təsərrüfat

> İ. H. İbrahimov. Aqrar islahatın təşkilati-iqtisadi mexanizmi. Bakı,

1998-ci il, s. 168 (Bu fəsildə müəllifin həmin əsərinə istinad edilmişdir).

mexanizminin səmərəli işləməsini, iqtisadi inkişafın dəyişən şəraitinə müvafiq sistemin fəaliyyətini tələb edir. Bu baxımdan keçən əsrin 90-cı illərinə qədər Azərbaycanın iqtisadiyyatı elə səviyyəyə çatmışdı ki, onun idarə olunmasını təkmilləşdirmək və yaxşılaşdırmaq, istehsal və iqtisadi münasibətlərdə radikal dəyişikliklər etmək xüsusi aktuallıq kəsb edirdi.

Yeni iqtisadi əlaqələr və bazar münasibətlərinin formalaşdırılması, həmin dövrdə iqtisadi və təsərrüfat əlaqələrinin mürəkkəblillyi, ölkədəki sosial-iqtisadi vəziyyət iqtisadiyyat qarşısında yeni, yüksək tələblər qoymuşdu. Bu isə ondan irəli gəlir ki, cəmiyyətin inkişafı ilə əlaqədar konkret şərait və vəzifələrin miqyası, İdarəetmə sistemi, iqtisadi münasibətlərin, təsərrüfatçılıq metod və formalarının dəyişdirilməsini tələb edirdi.

Məlumdur ki, ölkənin inkişafı dövründə təsərrüfat mexanizminin dəyişməsi, öz növbəsində iqtisadi inkişafın müvafiq səviyyəsinə uyğun yenisi ilə əvəz edilmiş, bu mexanizmin yenidən qurulma mərhələləri müəyyən qədər tamamlanmışdır. Odur ki, təsərrüfat mexanizminin təkmilləşdirilməsi birdəfəlik tədbir olmamış, konkret dövrdə şəraitin irəli sürdüyü dinamik proses olmuşdur. Professor M. Allahverdiyev düzgün olaraq göstərmişdir ki, ‘‘ bütün inkişaf pillələri üçün vahid dəyişməz təsərrüfat mexanizmi ola bilməz. O həmişə məhsuldar qüvvələrin və istehsal münasibətlərinin inkişaf səviyyəsinə və xarakterinə uyğun vəziyyətdə olduqda səmərəli, yüksək təsir gücünə malik olur”\ Ona görə də təsərrüfatçılıq metodlarının təkmil- ləşdirilməsində ümumi meyl istehsalın idarə olunmasını demokratik prinsiplərlə inkişaf etdirmək, müstəqilliyə

' M. Allahverdiyev. Təsərrüfat mexanizmi və iqtisadi səmərəlilik.Bakı. 1981-ci il. s. 64 (s. 8).

şərait yaratmaq, rəqabət qabiiiyyətli keyfiyyətli məhsul istehsalını artırmaq və səmərəliliyi təmin etmək əsasında xalqın həyat səviyyəsini hər vasitə ilə daha da yaxşılaşdırmaqdan ibarət olmuşdur.

İqtisadiyyatın intensiv inkişafı - iqtisadi yüksəlişin keyfiyyət amillərinə keçirilməsi təsərrüfat mexanizminin- idarəetmənin, təsərrüfat fəaliyyəti nəticələrinin qiymətləndirilməsi meyarları sisteminin, təsərrüfat hesabının, maliyyə, kredit, qiymətlərin və iqtisadi stimullaşdırmanın bütün sisteminin yenidən qurulmasını nəzərdə tutur. Professor M. Allahverdiyevin göstərdiyi kimi, "Başqa iqtisadi hadisə və proseslər kimi təsərrüfat mexanizmi də obyektiv iqtisadi qanunların fəaliyyəti ilə idarə olunur və onların modifıkasiyasına, tələblərinə uyğun olaraq dəyişilir."^

Təsərrüfat mexanizmi təşkllatl-iqtlsadi forma və metodların məcmusu olmaqla iqtisadi inkişafın və əhalinin maddi rifahının yüksəldilməsinin çevik və səmərəh' idarə- edilməsinin başlıca şərtidir. Ona görə də istehsai’m və tələbatın dəyişən xarakteri təsərrüfat mexanizmini rrjün- təzəm təkmilləşdirməyi tələb edir. İqtisadi baxımdan təsərrüfat mexanizminə planlaşdırma, idarəetmə, təsərrüfat hesabı, qiymət, maliyyə-kredit, əmək haqqı, əməyin təşkili və ödənilməsi, maddi həvəsləndirmə, özünümaliyyə- ləşdirmə və s. daxildir.

Məlumdur ki, 1960-cı illərin ortalarında təsərrüfatçı- lığın yenidən qurulmasının əsas mərhəiəsi-planlaşdırma və iqtisadi stimullaşdırma sisteminin tətbiqi ilə başlandı. Mövcud inkişafa uyğun iqtisadiyyatda rəhbərliyə yeni münasibət işlənib hazırlanmış, iqtisadi siyasətin prinsipləri

‘ M. Allahverdiyev. Təsərrüfat mexanizmi və İqtisadi səmə-

rəlilik.Bakı. 1981-ci il. s. 64 (s. 7).

müəyyən edilmişdir. Əsas məqsəd, aqrar bölmədə idarəetmənin iqtisadi metodlarından istifadə edilməsindən və stimulların gücləndirilməsindən, planlaşdırmanın təkmil- ləşdlrilməsindən və işin son nəticəsi üçün maddi marağın artırılmasından ibarət olmuşdur.

Bu tədbirlərin həyata keçirilməsi, vaxtilə kolxoz-sovxoz istehsalının intensivləşdirilməsinə, kənd təsərrüfatı məhsullarının satınalma qiymətlərinin artırılmasına, təsərrüfatların iqtisadi şəraitinin müəyyən qədər yaxşılaşdırılmasına imkan verdi. Lakin həmin dövrdə müəyyən edilmiş xətt ardıcıl yerinə yetirilmədiyindən kəndə yönəldilən vəsait gözlənilən səmərə vermədi və 1980-cı i! ərəfəsində zərərlə işləyən kolxoz və sovxozların sayı çoxaldı. Ona görə də iqtisadi münasibətlərdə yarımçıq təkmilləşdirmə, köhnə təsərrüfatçılıq metodlarının saxlanması, aqrar bölmədə əməyin təşkilinə və stimullaşdırılmasına mənfi təsir göstərdi. Bununla əlaqədar vaxtaşırı aqrar sahədə istehsalın miqyasının dəyişməsi, tələbatın artması, iqtisadi mexanizmin forma və metodlarını daha da təkmilləşdirmək zərurətini meydana çıxardı. Odur ki, uzun müddət, yəni XX əsrin 90-cı ilinədək vəzifə planlaşdırmanı və təsərrüfatçılıq səviyyəsini qaldırmaqdan, həmin iqtisadi mexanizmi dövrün tələblərinə uyğunlaşdırmaqdan, istehsalın səmərəliliyini yüksəltməkdən, əmək məhsuldarlığının və məhsulun keyfiyyətinin yüksəldilməsinə nail olmaqdan və bunun əsasında xalqın artan tələbatının yüksəldilməsini təmin etməkdən ibarət olmuşdur. Lakin iqtisadi münasibətlərdə köhnə təsərrüfatçılıq metodları saxlanıldığından, stimullaşdırmanın təsirini zəiflətmişdi və o, istehsalın son nəticəsi ilə uzlaşmırdı və aqrar-sənaye kompleksi sahələrinin inkişafında müəyyən uyğunsuzluqlar əmələ gəlmişdi. Ona görə əhalinin ərzaq məhsullarına tələbatını ödəmək, kənd təsərrüfatı məhsulunu isteh

8

lakçıya çatdıran silsilənin bütün pillələrinə diqqəti gücləndirmək tələb olunurdu. Bununla əlaqədar 1982-ci ildə Ərzaq proqramı qəbul edilmişdi. Bununla aqrar bölmədə vəziyyəti bir qədər yaxşılaşdırmaq mümkün oldu.

Lakin bu, aqrar-sənaye kompleksinin mövcua istehsal potensialından səmərəli istifadə etməyə, məhsul istehsalını artırmağa, emal sənayesinin xammala, əhalinin ərzağa tələbatını dolğun ödəməyə imkan vermədi. Ona görə də konkret inkişafa uyğun təsərrüfatçılığın iqtisadi mexanizminin təkmilləşdirilməsi üçün tədbirlər kompleksi həyata keçirmək, mütərəqqi normativlər əsasında yeni planlaşdırma və iqtisadi stimullaşdırma metodlarını tətbiq etmək, təsərrüfat məsələlərinin həllində kolxozların, sovxozların, digər aqrar-sənaye kompleksi müəssisələrinin və təşkilatlarının hüquqlarını genişləndirmək, İstehsalın Intenslvləşdirilməslndə, elmi-texniki tərəqqinin nailiyyətlərindən təcrübədə geniş istifadə edilməsində, yüksək son nəticələrin təmin olunmasında əmək kollektivlərinin və bütün idarəetmə vəsilələrinin marağını və məsuliyyətini gücləndirmək lazım idi.

1980-1990-cı illərdə təsərrüfatçılığın iqtisadi mexanizminin əsas tərkib hissəsi kimi bir sıra təşkilati-lqtlsadl məsələlər həyata keçirildi:

- istehsalın planlaşdırılması və stimullaşdırılmasının təkmilləşdirilməsi;

- kollektivin müstəqilliyinin genişləndirilməsi, planlaşdırmanın normativ metodu;

- təsərrüfat fəaliyyətinin qiymətləndirilməsi göstəricilərinin azaldılması;

- təsərrüfat hesablı məsariflərə nəzarətin çek forması; - ümumi (xalis) gəlirə görə maddi həvəsləndirmə

sistemi;

- qiymətlərin təkmilləşdirilməsi yolu ilə təsərrüfatçılığın iqtisadi şəraitinin tarazlaşdırılması;

- əməyin təşkilini təkmilləşdirmək və mütərəqqi formaların tətbiqi:

- maliyyə-kredit münasibətlərinin təkmilləşdirilməsi və s.

Respublika hökuməti 1989-cu ildə aqrar sənaye kompleksinin idarə edilməsi və İqtisadi münasibətləri təkmilləşdirmək məqsədilə qərar qəbul etdi. Həmin qərarda kolxoz, sovxoz və emal müəssisələri ilə səmərəli təsərrüfat hesablı münasibətlərin formalaşmasına imkan verən icarədarlara, kooperativlərə, kəndli təsərrüfatlarına, vətəndaşların şəxsi yardımçı təsərrüfatlarının inkişafına zəmin yaradan təsərrüfat mexanizminin həyata keçirilməsi nəzərdə tutuldu. Aqrar siyasətin həyata keçirilməsi üçün kənd təsərrüfatı məhsulları istehsalını artırmaq, onu daşımaq, saxlamaq və emalını tənzimləmək məqsədilə iqtisadi münasibətlər və təsərrüfatçılığın metodları daha da təkmilləşdirildi. Bu prosesləri zəruri edən səbəblər ondan irəli gəlirdi ki, istehsal pilləsində idarəetmə orqanları təsərrüfatçılığın rəngarəng formalarına uyğun inkişaf etdirilməli və istehsal münasibətlərinin geniş miqyasda demokratikləşdirilməsi və könüllülük əsasında mülkiyyətin müxtəlif formalarının çevik surətdə əlaqələndirməsi üçün yeni iqtisadi mexanizm fəaliyyət göstərməli idi. Bununla əlaqədar əsasən 1990-cı ildən başlayaraq, sosial yö- nümlü iqtisadiyyat yaratmaq, istehsalı istehlakçının tələbatına tabe etmək, yaradıcılığa və təşəbbüskarlığa meydan vermək üçün “Respublikanın tənzimlənən bazar iqtisadiyyatına keçməyə hazırlıq üzrə təxirəsalınmaz tədbirlər haqqında” qərarının böyük rolu oldu. İqtisadi mexanizmdə edilən dəyişikliklər əvvəllər onun ayrı-ayrı tərəflərinə toxunurdusa, indi mexanizm bütün struktur ünsürlərini və

10

onun bütün səviyyələrini əhatə edirdi. Başqa sözlə, təsərrüfatçılıq metodu kompleks xarakter daşımaqla, elmi- texniki tərəqqinin idarə edilməsi və sosial istiqamətin güclənməsi ilə şərtlənirdi. Bu kənd təsərrüfatı və onunla bağlı olan sənaye sahələrinin inteqrasiyasına kömək etməklə, kənddə iqtisadi münasibətlərin təkmilləşdirilməsinə, idarəetmənin yenidən qurulmasına, özxərciniödəmə və özünü- maliyyələşdirmə əsasında məhsul istehsalı və keyfiyyətin yüksəldilməsinə istiqamətləndirilmişdi.

Təsərrüfatçılığın iqtisadi mexanizminin dəyişikliklərinin dərinliyi və istiqaməti bir çox cəhətdən cəmiyyətin inkişafının bu və ya digər mərhələlərinin xüsusiyyətlərindən, maddi İstehsalda vaxtı çatmış dəyişikliklərdən, ölkənin inkişafının konkret tarixi şəraitinin bütün rəngarəngliyindən irəli gəlir.

Respublikamızın aqrar bölməsini daha da inkişaf etdirmək üçün respublikada satınalma qiymətlərinin artırılması, ixtisaslaşdırmanın dərinləşdirilməsi, maddi-texniki bazanı möhkəmləndirmək məqsədilə bir sıra tədbirlər müəyyən edildi. Bu məhsul istehsalının artırılmasına və əhalinin həyat səviyyəsinin yüksəldilməsinə müəyyən müddət təkan vermişdir. Odur ki, respublikamızda mexanizmin təkmilləşdirilməsi konkret halda elmi-texniki tərəqqi və intensiv inkişafın sürəti ilə şərtlənmiş, potensial imkanlardan daha səmərəli istifadəyə istiqamətləndirilmişdir.

Araşdırmalar göstərir ki, bütün bunlara baxmayaraq 1990-cı ildən başlayaraq xalq təsərrüfatının bütün sahələrində olduğu kimi, aqrar bölmədə də İqtisadi mexanizm məhsul istehsalının artırılmasına marağın yüksəldilməsinə imkan vermədi, iqtisadi inkişafa şərait yaratmadı.

Yenicə öz müstəqilliyini qazanmış respublikamızın keçmiş İttifaq respublikaları ilə iqtisadi əlaqələrinin və bank-maliyyə əməliyyatlarının kəsilməsi, təchizatda ya

11

ranmış çətinliklər, kənd təsərrüfatı məhsulları ilə maddi- texniki resursların qiymətləri arasındakı mütənasibsizlik, maliyyə, kredit, vergi siyasətində, aqrar bölmənin idarə edilməsində mövcud nöqsanlar, respublika ərazisində ədalətsiz müharibə getməsi və ərazilərin 20%-dən çoxunun erməni işğalçıları tərəfindən zəbt olunması, respublikada təşkilati-iqtisadi mexanizmin ardıcıl və sistemli həyata keçirilməməsi kənd təsərrüfatında böhranı daha da dərinləşdirdi.

Respublikamızın ərazilərinin bir hissəsinin erməni təcavüzkarları tərəfindən zəbt edilməsindən əvvəl Azərbaycan bolluq diyarı kimi tanınırdı. Xüsusilə kənd təsərrüfatı məhsulları istehsalı intensiv inkişaf yolundaydı. 1981-1985-ci illərdə hər il orta hesabla 1,2 milyon ton taxıl, 700 mln ton pambıq, 890 min ton tərəvəz, 1,8 milyon ton üzüm, 317 min ton meyvə və giləmeyvə, 190 min ton kartof, 57 min ton tütün, 157 min ton (kəsilmiş çəkidə) ət, 896 min ton süd, 871 mln. ədəd yumurta, 11,1 min ton (fiziki çəkidə) yun istehsal edilirdi. Respublikamızda eyni zamanda geniş kənd təsərrüfatı məhsullarını emal edən müəssisələr şəbəkəsi yaradılmışdı və beləliklə, kənd təsərrüfatı möhkəm istehsal potensialına malik idi.

On bir iqlim zonasından doqquzuna malik olan Azərbaycan zəngin təbii ehtiyatlarına və əlverişli iqtisadi şəraitinə görə həmişə diqqət mərkəzində olmuşdur. Qeyd etmək lazımdır ki, respublikamız öz müstəqilliyini elan etdikdən sonra düşdüyü müsibətlər bir tərəfdən də bununla bağlıdır. Azərbaycan müstəqil dövlət quruculuğuna başlamış, zorən münaqişəyə cəlb edilmiş, qonşu Ermənistanın təcavüzü nəticəsində ərazisinin beşdə biri zəbt olunmuşdur. Respublikanın bir milyondan çox vətəndaşı qaçqın vəziyyətinə düşmüşdür. Bundan başqa, Ermənistanda yaşayan 200 mindən çox azərbaycanlı və Orta

12

Asiyada yaşamış 50 min ahıska türkləri respublikamıza pənah gətirmişlər. Bu bütün dünyadakı qaçqınların az qala onda biridir və 8,6 milyon hektar əraziyə malik Azərbaycanın payına düşür.

Qeyd etmək lazımdır ki, belə istehsal və iqtisadi potensiala malik olan respublikanın kənd təsərrüfatında ötən əsrin 90-cı illərində enerji, resurs və əmək tutumlu bitkilərin əkin sahəsi, malqara və qoyunların baş sayı kəskin şəkildə azalmış, istehsal tənəzzül vəziyyətinə düşmüşdü.

Həmin illərdə kənd təsərrüfatı və emal məhsulları istehsalının aşağı düşməsi yuxarıda qeyd edilən səbəblərlə yanaşı, bir sıra rayonların torpaq sahələrinin atəş zonasında yerləşməsi, digər tərəfdən keçmiş ittifaq dağıldıqdan sonra toxumun, maddi-texniki vasitələrin kənd təsərrüfatı bitkilərinin becərilməsi üçün zəruri olan mineral kübrələrin, herbisidlərin, bitki mühafizə vasitələrinin, habelə heyvandarlıq üçün dərmanların alınmasının maliyyə problemləri ilə əlaqədar çətinləşməsi, emal üçün lazım olan maddi-texniki resursların çatışmaması, avadanlıq və texnologiyanın köhnəlməsi və s. təsir etmişdir. Təsərrüfatların satdıqları məhsulların pulunu vaxtında ala bilməmələri, onların hesabında vəsait olmaması, müstəqil dövlətlər birliyi ölkələri arasında pul dövriyyəsinin pozulması, Azərbaycanla Rusiya dövləti arasında dəmir yolunun bağlanması da aqrar bölmədə məhsul istehsalının azalmasına səbəb olmuşdur.

Kənd təsərrüfatına yararlı torpaqların münbitliyinin saxlanması tədbirləri həyata keçirilməmiş, torpaqlara verilən gübrələrin həcmi 50-60 dəfə azalmış, bitkilərin və heyvanların xəstəlik və zərərvericilərinə qarşı işlədilən kimyəvi preparatlara tələbat 10-15 faiz ödənilmişdir.

Göstərilənlərlə əlaqədar respublikanın kənd təsərrüfatını böhran vəziyyətindən çıxarmaq üçün mövcud olan

13

böyük istehsal və iqtisadi potensialdan səmərəli istifadə edilməsi, kənd təsərrüfatının spesifik xüsusiyyətlərini nəzərə almaqla iqtisadi mexanizmin təkmilləşdirilməsi əsas vəzifələrdən biri kimi qarşıda dururdu. Bunun üçün aqrar bölmənin bazar münasibətlərinə keçirilməsi əsas istiqamət götürülməklə, burada köklü islahatlar həyata keçirilməsi, müxtəlif təsərrüfat formalarının təşkili və mülkiyyət münasibətlərinin təkmilləşdirilməsi, çevik qiymət, vergi və kredit siyasəti yeridilməsi, əkinçilik və heyvandarlığın dünya təcrübəsinin nailiyyətləri və elmi əsaslarla inkişaf etdirilməsi, idarəetmədə iqtisadi amillərə üstünlük verilməsi tələb olunurdu. Beləliklə, bazar münasibətlərinə keçmək üçün iqtisadi islahatların həyata keçirilməsi zərurəti meydana çıxmışdı.

Məlumdur ki, iqtisadi inkişafın konkret şəraitinə uyğun real ictimai proseslərin nəzərə alınması, iqtisadi münasibətlərin təkmilləşdirilməsi və aqrar bölmənin inkişafında bir sıra vəzifələrin həllinə kompleks yanaşılması mövcud istehsal və iqtisadi ehtiyatlardan maksimum istifadəyə əlverişli şərait yaradılması tələbini qarşıya qoyur.

Araşdırmalar göstərir ki, respublikada kənd təsərrüfatı və emal sənayesi məhsulları istehsalının inkişafı, onlar arasındakı nisbət və əlaqələrin yeni tipli formaları meydana çıxmış, inteqrasiya daha da dərinləşmişdir. İqtisadi münasibətlərin təkmilləşdirildiyi bir vaxtda torpaq sahələrinin və maddi ehtiyatların məhdudlaşdığı, aqrosənaye məhsullarına olan tələbatın artdığı, bazar münasibətlərinin formalaşdırıldığı şəraitdə iqtisadi mexanizmin təsiri gücləndirilməli, rəqabət qabiliyyətli məhsul istehsalına marağın xeyli artırılması qarşıda durur. Çünki, mövcud şəraitdə aqrar-sənaye inteqrasiyası kənddə istehsal münasibətlərini əsaslı təkmilləşdirməklə bazar münasibətlərinin

14

formalaşdırılması ilə əlaqədar onun mahiyyəti və məqsədini dəyişdirməyi qarşıya qoyur.

1990-1995-ci illərdə aqrar-sənaye inteqrasiyasında baş verən mühüm təmayüllərdən biri kolxoz və sovxozlarda mülkiyyət münasibətlərinin təkmilləşdirilməsi prosesinin sürətləndirilməsidir. Bu onunla əlaqədardır ki, müstəqil respublikamız dünya bazar iqtisadiyyatına qovuşaraq məhsul istehsalını artırmaq üçün yeni imkanlar qazanılmış, digər tərəfdən mülkiyyətin yeni prinsiplərə uyğun formalaşması mərhələsi başlanmışdır.

1990-1994-cü illərdə aqrar-sənaye istehsalının səmərəliliyinin yüksəldilməsi, mütərəqqi iqtisadi münasibətlərə, idarəetmənin daha da təkmilləşdirilməsi və maliyyə vəziyyətinin sağlamlaşdırılması ilə əlaqədar kompleks tədbirlər sisteminin həyata keçirilməsinə baxmayaraq kənd təsərrüfatı məhsulları istehsalının azalması meylini dayandırmaq mümkün olmadı. Respublikanın müxtəlif təbii- iqtisadi şəraitində yerləşən rayon və təsərrüfatlardakı istehsalın inkişaf səviyyəsindəki fərqlər məhsul istehsalı və keyfiyyətində öz kəskin əksini tapmışdı.

Bununla əlaqədar respublikada ərzaq ehtiyatlarını artırmaq və keyfiyyəti yüksəltmək üçün şərait olan hər yerdə yeni, təsərrüfat formaları yaratmaq, yardımçı kənd təsərrüfatlarını inkişaf etdirmək, habelə fəhlə və qulluqçuların yeyinti məhsullarına olan tələbatını ödəmək üçün bütün imkanlardan istifadə etmək, iqtisadi mexanizmin bütün istiqamətlərdə radikal həlli ön plana çəkildi. Və mövcud təsərrüfatçılıq mexanizmi kooperasiya (kooperativ), kəndli (fermer) təsərrüfatları, səhmdar cəmiyyətləri, icarə vasitəsi ilə istehsalın çox böyük potensialının üzə çıxarılması, sərbəst istehsalçılara geniş meydan verilməsi üçün tədbirlər həyata keçirildi.

15

Əlbəttə, inkar edilə bilməz ki, 1970-1990-cı illərdə Azərbaycanda aqrar bölməni inkişaf etdirmək üçün həyata keçirilən bir sıra tədbirlərin müstəsna əhəmiyyəti olmuş, elmi-texniki tərəqqinin daha da sürətləndirilməsi, kənd təsərrüfatının maddi-texniki bazasının möhkəmləndirilməsində, təsərrüfatlararası kooperasiya və aqrar-sənaye İnteqrasiyası əsasında istehsalın ixtisaslaşdırılması və təmərküzləşdlrilməsi təmin edilmişdir. Bununla belə, 1990-1994-cü illərdə hər hektar kənd təsərrüfatına yararlı torpaq sahəsinə və əkin yerinə məhsul istehsalı meylinin azalması, iqtisadi əlaqələrin pozulması, maliyyə-kredit, təchizat sisteminin dağılması və erməni təcavüzü ilə əlaqədar xeyli azalmış, istehsalın inkişaf tarazlığı pozulmuşdur. Odur ki, iqtisadi mexanizmin daha da təkmilləşdirilməsi və həmin tarazlığın tənzim edilməsi əsas vəzifələrdən biri kimi qarşıda dururdu. İstehsalı sabitləşdirməyin və bazar münasibətlərini formalaşdırmağın əsas istiqamətlərində həmin tarazlığın bazar mexanizmi ilə tənzimlənməsi ön plana çəkildi.

Məlumdur ki. iqtisadi inkişafın müxtəlif mərhələlərində bazar münasibətləri müxtəlif inkişaf səviyyəsində olmuşdur. Bazar iqtisadi və tarixi kateqoriya kimi əsas ünsürlərdən - tələb, təklif və qiymətdən ibarət olmaqla, istehsalla istehlak arasında konkret əlaqələrin xüsusiyyətlərini və formalarını xarakterizə edir. 1995-ci ilədək respublikamızda bazar iqtisadi mexanizminin formalaşması, onun təşkili və inkişafı konkret şərait və cəmiyyətin tələbatına uyğun formalaşdırılması müəyyənləşdirilməmiş, dövrün inkişaf meylinə müvafiq bazar modeli yaradılmamışdır. İnsan cəmiyyətinin inkişafının ilk mərhələsində meydana gələn bazar münasibətləri tələbatın yeni strukturuna müvafiq inkişaf etdirilməmiş, mövcud əmtəə-pul münasibətləri, dəyər qanunu, qiymət, pul və digər kate

16

qoriyalar insanların artan tələbatı və rifahının yaxşılaşdırılmasına uyğunlaşmamışdır. Bununla yanaşı, mövcud bazar istehsalı tənzimləməmiş, istehsalçılarla istehlakçılar arasında qarşılıqlı iqtisadi münasibətlər formalaşmamış, bazarın sahibi əslində istehsalçı olmuşdur.

Göründüyü kimi, mövcud bazar münasibətləri iqtisadi inkişafın mahiyyətindən və iqtisadi məzmunundan irəli gəlmişdir. İndiyədək respublikamızda bazar münasibəti yalnız kənd təsərrüfatı məhsulları alqı-satqısı vasitəsi ilə təklifdən asılı olaraq dəyişmişdir. Bir sıra hallarda, xüsusən istehlak bazarında məhsul tələbatdan az olan hallarda bazar qiymətləri artır və bunun qarşısını almaq məqsədilə müvafiq olaraq qiymətlərin səviyyəsi tənzimlənirdi. Bundan başqa, istehsal vasitələri bazarı, xalq istehlakı malları bazarı mövcud olmuş, bazarın bu növürf- də məhsullar ticarət müəssisələri vasitəsilə satılmışdır. Ölkəmiz müstəqillik qazananadək mərkəzdən idarəetmə yə planlaşdırma modeli mövcud olduğundan, bazar münasibətlərinin əsas prinsipləri olan tələb, təklif və qiymət gözlənilmədiyindən, istehsal, mübadilə, maliyyə-kredit və qiymətlərin mərkəzdən nizamlanması nəticəsində kolxoz, sovxoz, emal və yeyinti sənayesi müəssisələrində iqtisadi müstəqillik buxovlanmış, inzibatçılıq hökm' sürmüşdür. Bu inkişafı tənəzzülə aparmış, təsərrüfatların ziyanla işləməsinə səbəb olmuş, iqtisadi islahatın radikai.'aşdırılmasını zəiflətmişdir.

Bununla yanaşı, bazara keyfiyyətli məhsul çızarılması imkanları məhdudlaşdırılmışdır.

Odur ki, respublikamızda 1988-1994-cü illərdə istehsalın tənəzzül meyli güclənmiş, aqrosənaye kompleksinin bütün sahələrində səmərəlilik azalmış, inkişaf amillərinin nəzərə alınmasına nəzarət zəifləmişdir. Qeyd edildiyi kimi, belə bir şəraitin əsas səbəbləri keçmiş ittifaqın

17

dağılması nəticəsində iqtisadi əlaqələrin pozulması, sənayedə kənd təsərrüfatı üçün istehsal edilən istehsal vasitələrinin qiymətinin kənd təsərrüfatı məhsullarının qiymətindən yüksək sürətlə artması, köhnə sistemlə yeninin ciddi qütbləşməsi prosesi baş vermişdi. Bütün bunlar tələb edirdi ki, mövcud təşkilat sistemi, istehsal, bölgü və idarəetmə bazar mexanizmi ilə əvəz edilməlidir. Fikrimizcə, yeni bazar münasibətlərinin formalaşdırılması zəruriliyi yaranmış İqtisadi vəziyyətin inkişaf məntiqi tələb edir və aşağıdakılarla şərtlənir:

Əvvəla, 1988-ci ildən, qonşu ermənilərin ölkəmizə xainlik edərək torpaqlarımıza təcavüz edən vaxtdan 1995- ci ilədək ölkə iqtisadiyyatı əslində deformasiyaya uğramış, ərzaq qıtlığı yaranmışdı. İqtisadiyyatın bütün sahələrində istehsalın həcminin azalması, məsariflərin artması, müəssisələr arasında alqı-satqı prinsiplərinin pozulması, əhalinin həyat şəraitinin pisləşməsi müşahidə edilirdi.

İkinci. 1992-1996-cı illərdə iqtisadiyyatın sağlamtaş- dırılması üçün bir sıra çox mühüm qanunlar və normativ aktlar qəbul edilmişdi. Məsələn, "Azərbaycan Respublikasının torpaq məcəlləsi", “Azərbaycan Respublikasında mülkiyyət haqqında", “Kəndli (fermer) təsərrüfatı haqqında", “İcarə haqqında”, “Sahibkarlıq fəaliyyəti haqqında”, “Səhmdar cəmiyyəti haqqında”, «Müəssisələr haqqında», “Sovxoz və kolxozların islahatı haqqında” qanunlar və s. Bütün bunlara baxmayaraq (hazırda həmin qanunlardan bəziləri artıq qüvvədən düşmüşdür) həmin qanunların icrası əslində yerlərdə ləng həyata keçirilmişdir. Ona görə də nəinki məhsul istehsalının artımı və səmərəliliyi təmin edilmir, hətta istehsalın həcminin azalması və iqtisadi səmərəliliyin aşağı düşməsi prosesi davam etmişdir.

Üçüncü, cəmiyyətimizdə dəyər, əmtəə-pul münasibətləri, bazar iqtisadi kateqoriyalardan istifadə edilərkən

18

onların obyektiv tələbləri düzgün nəzərə alınmamışdır. İnzibati-amirlik şəraitində bazarın obyektiv tələbləri nəzərə alınmadığından bazar istehsala, onun quruluşunun təkmilləşdirilməsi və tənzimlənməsinə təsir etməmişdir. Beləliklə, iqtisadiyyatımız bazarın tələb və təklifi əsasında deyil, məcburi planlaşdırma, idarəetmə və mərkəzləşdirmə şəraitində yaradılmışdır.

Dördüncü, qiymətqoyma prinsiplərinə demək olar ki, əməl edilməmiş, etibarlı qiymət mexanizmi formalaşdırılmamışdır. Nəticədə, kənd təsərrüfatı ilə sənaye arasında məhsulların ekvivalent mübadiləsində çox ciddi ədalətsizliklərə yol verilmişdir. İstər kənd təsərrüfatı məhsullarına, həmçinin göstərilən xidmətlərə qiymət müəyyən- ləşdirilərkən, dəyər qanununun tələbləri düzgün nəzərə alınmamışdır.

Beşinci, xalqın malik olduğu mülkiyyətə sahiblik hissini itirməsidir. Məlumdur ki, cəmiyyətimiz yarandığı ilk gündən torpaq və kənd təsərrüfatındakı bütün əmlak ümumxalq mülkiyyəti elan edilmişdir. Kənd yerlərində vaxtilə zor gücünə kolxoz-kooperativ mülkiyyəti yaradılmışdır. Lakin inzibati-amirlik üsulunun təsiri altında vəziyyət 0 yerə gəlib çatmışdır ki, kəndlilər torpaqdan ayrı düşmüş, mülkiyyət hissini itirmiş, ümumxalq mülkiyyəti elan edilən obyektlər heç kəsin mülkiyyətinə çevril- mişdir.Odur ki, iqtisadi məkanda tamamilə fərqli nəticələr əldə edilmişdir.

Beləliklə, kənd təsərrüfatında məhsul istehsalının kəmiyyət və keyfiyyət amilləri istehsal ehtiyatlarından istifadənin həm ekstensiv və həmdə intensiv üsullarına əsaslanmışdır. Burada iqtisadi mexanizmin rolu azaldıqca ekstensiv artıma meyl artmışdır (şək.1.1).

19

istehsalın kəmiyyət və keyfiyyət amilləri

Ekstensiv

K)

o

Əkin sahəsinin və heyvanların sayının

artırılması

Yeni müəssisə və obyektlərin işə

salınması

İstehsalla məşğul olanların sayının

artırılması

İntensiv

İqtisadi artım amilləri

Məhsuldarlığın yüksəldilməsi

Əsas istehsal fondlarından səmərəli

istifadə edilməsi

Məsariflərin

azaldılması, qənaət və s.

Şəkil 1.1. İqtisadi yüksəlişi şərtləndirən amillər.

iqtisadi mexanizmin əsas ün£»ürləri olan planlaş- dırmada, qiymətqoymada, idarəetmədə və gəlirlərin bölüşdürülməsində kollektivin fikri sözdo nəzərə alınsa da işdə nəzərə alınmamış, müəssisələrin hüquqlarına, kolxozların İsə demokratik prinsiplərinə əməl olunmamışdır. Beləliklə, sovxozlarda fəhlələr, kolxozlarda isə kolxozçular istehsalı artırmaq, məhsulun keyfiyyətini yüksəltmək, itkilərin qarşısını almaq yolu ilə sərr»'ərəlinyi təmin etmək məqsədi ilə deyil, yaşamaq, heç olma zsa gündəlik tələbatı minimum ödəmək məqsədi ilə işləmt^yə məcbur olmuşdur.

Ona görə də 1985-1995-ci illərdə yaranmış çəiln vəziyyətdən çıxış yolu və iqtisadiyyatın sağlamlaşd'/.nlması üçün güclü mübahisələr getmiş, fikirlər söylənilmiş, təkliflər verilmişdir. Nəhayət, belə qənaətə gəlinmişdir ki, mövcud vəziyyətdən çıxış yolu bazar münasibətlərini' uyğun yeni iqtisadi model yaratmaqdan ibarətdir.

Belə bir şəraitdə kəndlə şəhər arasında məhsulların mübadiləsi ədalətli alqı-satqı prinsipinə əsaslanır, təsərrüfat hesabının tətbiqinə real şərait yaranır, müəssisələr arasında qarşılıqlı iqtisadi münasibətlər əvvəlcədən razılaşdırılmış müqavilə şərtləri əsasında həyata keçirilir. Bu vaxt işçilərin gəlirlərinin səviyyəsi yerinə yetirilən işin həcmindən deyil, son nəticədə etibarlı iqtisadiyyatın yaradılmasının real və obyektiv amillərinə çevrilir.

Dünya təcrübəsi təsdiq edir ki, bazar münasibətlərinin formalaşdırılması asan proses deyildir, lakin keçirilməsi mümkün olan yoldur. Bazar münasibətlərinin formalaşdırılması hər şeydən əvvəl, bir sıra əsaslı, kompleks tədbirlərin həyata keçirilməsini tələb edir. Həmin tədbirlərə aşağıdakılar daxildir: müstəqilliyin təmin edilməsi, mülkiyyətin, sahibkarlığın formalaşdırılması, qiymət, maliyyə, kredit sisteminin təkmilləşdirilməsi, manatın sa

21

bitliyinin təmin edilməsi, əhalinin sosial təminatı, normativ- hüquqi aktların qəbul edilməsi və s. İlk növbədə inzibati amirlik sisteminin yaratdığı dövlət himayəsi, vətəndaşların sərbəst fəaliyyəti ilə əvəz edilməlidir.

Mülkiyyətçilərin təsərrüfat fəaliyyətinə sərbəstlik verilməsi, fəaliyyət nəticələri üçün maraq və məsuliyyət, sağlam rəqabətin inkişafı, iqtisadiyyatın quruluşunun təkmil- ləşdirilərək inhisardan çıxarılması, tələb-təklifin tarazlaş- dırılmasının əsas şərti kimi sərbəst qiymətlər müəyyən edilməsi, iqtisadiyyatın dünya təsərrüfat əlaqələri sisteminə qovuşması bazar münasibətlərini formalaşdırmağın əsas amilləridir.

İslahatların nəzəri və praktiki məsələlərinin uzunmüddətli inkişaf baxımından qiymətləndirilməsinin faydalı ola biləcəyini nəzərə alaraq bunun bir qədər ətraflı təhlilinə ehtiyac duyulur. Belə ki, iqtisadi inkişaf və iqtisadiyyatın tənzimlənməsi baxımından iqtisadi münasibətlərin formalaşmasının əsasını islahatlar və mülkiyyətin özəlləşdirilməsi təşkil etdiyi üçün aqrar bölmədə hər bir təşkilati- iqtisadi amilin rolu düzgün qiymətləndirilməlidir. Çünki hər bir fəaliyyətin dəqiq iqtisadi mexanizmi olmalı, bu tənzimləmə mexanizmi və tədbirlər sistemi, daimi xarakter daşımalı, potensialdan səmərəli istifadəni əhatə edən aktiv funksiyalar daşımalıdır.

Belə mürəkkəb İqtisadi mexanizmin formalaşması əslində 1994-cü İldən bir sıra normativ-hüquqi aktların hazırlanması, müxtəlif təsərrüfat formalarının təşkilinə əlverişli şərait yaradılması ilə başlanmışdır. Məhz aqrar bölmədə istehsalın mövcud vəziyyəti, sosial-iqtisadi şəraitin spesifikliyi, milli və tarixi xüsusiyyətlər, adət-ənənələr nəzərə alınaraq iqtisadi islahatları həyata keçirməklə bazar iqtisadiyyatını formalaşdırmağın əsas istiqamətləri müəyyənləşdirilmişdir.

22

21 iyun 1994-cü ildə respublika iqtisadiyyatının və həyatın digər sahələrinin cari məsələlərinə həsr olunmuş müşavirədə H. Əliyev göstərmişdir ki, « iqtisadiyyatın bütün sahələrində olduğu kimi, kənd təsərrüfatında da nicat yolumuz, perspektivimiz, gələcəyimiz iqtisadi islahatların aparılmasıdır. Kənd təsərrüfatı sahəsində iqtisadi islahatlar aparılması strateji yolumuzdur və biz bu yolla da getməliyik». ^

Beləliklə, mülkiyyət formasının dəyişdirilməsi, azad sahibkarlığa və bazar münasibətlərinə əsaslanan sərbəst iqtisadiyyatın yaradılması və kənd təsərrüfatı istehsalının düşdüyü böhrandan çıxarılmasının əsas yolunun aqrar İslahatlar olması müəyyənləşdirildi.

Respublikamızda aqrar islahatın hüquqi bazasının yaradılması, onun təşkili və həyata keçirilməsində Respublika Prezidenti misilsiz xidmət göstərmiş və əslində o, bu mühüm dövlət, siyasi və iqtisadi tədbirin həm banksi, həm də təşkilatçısı olmuşdur. Belə ki, hələ 1992-ci ildə H.Əliyevin təşəbbüsü ilə Naxçıvan Muxtar Respublikasının Culfa rayonunda respublikada ilk dəfə olaraq bütöv təsərrüfatlar üzrə kompleks şəkildə islahata başlanılmış, yeni özəl təsərrüfat qurumları yaradılmışdır. Bu təcrübə sonralar 1993-cü ildə respublikada aqrar islahatın həm hüquqi bazasının yaradılması, həm də onun təşkili və həyata keçirilməsində müstəsna əhəmiyyət kəsb etdi. Belə ki, o vaxtadək respublikada aqrar islahatın aparılmasına dair görülən işlər pərakəndə halda bir çox kəndlilərin birləşdiyi kəndli (fermer) təsərrüfatı yaradılması ilə nəticələnirdi.

' Heydər Əliyev: Müstəqilliyimiz əbədidir.İkinci kitab may 1994-dekabr 1994. Bakı, 1997-ci il, s. 604 (s. 33).

23

H. Əliyev Azərbaycan Respublikasının rəhbəri kimi fəaliyyətə başlayandan sonra aqrar sahənin mövcud problemləri ilə dərindən məşğul olmağa başlayaraq yaranmış şəraitdə sahənin böhrandan çıxarılmasının ancaq köklü aqrar islahatlar aparılması yolu ilə mümkün olduğunu bir daha müəyyən etdi.

İlk mərhələdə respublikada aqrar islahatın hüquqi bazasının yaradılması qərara alındı. Bu məqsədlə geniş ictimaiyyətin rəyini nəzərə almaq üçün dəfələrlə respublika müşavirələri keçirilmiş, 1994-cü ilin 25 dekabrında Azərbaycan Respublikası Prezidenti H. Əliyevin sərəncamı ilə aqrar islahata dair qanun layihələrini işləyib hazırlamaq məqsədilə xüsusi komissiya yaradıldı, islahata həsr .olunmuş beynəlxalq konfrans keçirildi.

Nəhayət, islahatın strateji istiqamətlərini müəyyənləşdirən “Aqrar islahatının əsasları haqqında" və “Sovxoz və kolxozların islahatı haqqında” qanunlar 18 fevral 1995- ci ildə təsdiq edildi.

“Sovxoz və kolxozların islahatı haqqında” Azərbaycan Respublikası qanununa müvafiq olaraq respublikada sovxoz, kolxoz və digər kənd təsərrüfatı müəssisələrinin islahatını aparmaq məqsədilə Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 2 mart 1995-ci il tarixli Fərmanı ilə Dövlət Aqrar İslahatı Komissiyası yaradıldı. Komissiyanın tərkibinə nazirlik, komitə, şirkət rəhbərləri, alimlər daxil edildi. Həmin komissiyaya aqrar islahatın dövlət proqramının, dövlət mülkiyyətində saxlanılan obyektlərin siyahısının hazırlanması, Azərbaycan Respublikası Dövlət Aqrar İslahatı Komissiyasının, Naxçıvan Muxtar Respublikasının və rayon, yerli aqrar islahatı komissiyalarının Əsasnamələrinin, aqrar islahatlarla bağlı qanunların tətbiqi üçün təlimatların, tövsiyələrin və digər normativ sənədlərin hazırlanması tapşırıldı.

24

Aqrar sahənin inkişaf istiqamətlərini müəyyənləşdirmək və azad sahibkarlığa meydan vermək üçün ciddi axtarışlar aparıldı və bazar münasibətlərinə keçid mərhələsində sərbəst iqtisadiyyat prinsipləri əsasında inkişaf yolları müəyyənləşdirildi. İqtisadiyyatımızın aparıcı sahələrindən biri olan aqrar bölmədə torpaq və əmlak üzərində yeni mülkiyyət münasibətlərinin formalaşdırılması, bazar münasibətlərinə uyğun istehsal və infrastruktur sahələrində müxtəlif növlü təsərrüfatların yaradılması və inkişafı üçün konkret işlər görülməyə başlandı. Respublikada aqrar islahatların həyata keçirilməsi ilə əlaqədar kənd təsərrüfatında sahibkarlığın inkişafı, kənd əməkçilərinə sərbəst təsərrüfatçılıq vərdişləri aşılayan kəndli (fermer) təsərrüfatlarının təşkili və onların inkişafının sürətləndirilməsi, bazar münasibətləri şəraitində azad rəqabətə şərait yaradılması və s. sahələrdə müvafiq tədbirlər hazırlanıb həyata keçirildi.

Aqrar islahatların həyata keçirilməsini sürətləndirmək məqsədilə respublikada mütəxəssis və alimlərin əsas fəaliyyəti qanun layihələrinin və həmin qanunların həyata keçirilməsini təmin edən hüquqi-normativ sənədlərin hazırlanmasına və bununla əlaqədar izahat işləri aparılmasına istiqamətləndirildi.

Aqrar islahatlara dair qabaqcıl təcrübəni öyrənmək məqsədilə alim və mütəxəssislər Rusiya Federasiyasında, Ukrayna, Belarus, Latviya, Özbəkistan, Qazağıstan, Qırğızıstan, Gürcüstan, Türkmənistan respublikalarında, qabaqcıl Avropa ölkələrindən İtaliya, Yunanıstan, Almaniya, Fransa və Albaniyada ezamiyyədə olmuşlar.

Dövlət Aqrar İslahatı Komissiyası üzvləri arasında vəzifə bölgüsü aparılmış, müxtəlif problemlər üzrə işçi qrupları yaradılmış, komissiya üzvləri ayrı-ayrı rayonlara təhkim edilmişdir. Dövlət Aqrar İslahatı Komissiyası Zaqatala,

25

Quba, Şəmkir, Saatlı rayonlarında zona müşavirələri keçirmiş, bir sıra rayonların islahatla əlaqədar hesabatlarını dinləmiş, təhlil və araşdırmalar apararaq islahatın sürətləndirilməsi istiqamətlərini müəyyənləşdirmişdir.

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 14 aprel 1995-ci il tarixli Fərmanı ilə “Azərbaycan Respublikası Dövlət Aqrar İslahatı Komissiyası haqqında Əsasnamə” təsdiq edilmişdir. Həmin Əsasnamədə komissiyanın əsas vəzifəsi, funksiyaları və hüquqları, komissiyanın işinin təşkili müəyyənləşdirildi. Əsasnamədə Komissiyaya aqrar islahatlarla bağlı qanunların tətbiqi üçün təlimatları, tövsiyələri və digər normativ sənədləri hazırlamaq, onlara yerlərdə əməl olunması və islahatın qanunvericiliyə uyğun həyata keçirilməsini təmin etmək, aqrar islahatın Dövlət Proqramını hazırlamaq, rayon aqrar islahatı komissiyasının tərkibi barədə rayon icra hakimiyyəti başçısının sərəncamını təsdiq etmək və onun sədrini təyin etmək vəzifələrini yerinə yetirmək funksiyaları verilmişdir.

Azərbaycan Respublikası Dövlət Aqrar İslahatı Komissiyası 1995-ci ildə “Naxçıvan Muxtar Respublikası Aqrar İslahatı Komissiyası haqqında Əsasnamə”ni, “Rayon Aqrar İslahatı Komissiyası haqqında Əsasnamə’’ni və “Yerli aqrar islahatı komissiyası haqqında Əsasnamə"ni təsdiq etdi. Həmin əsasnamələr, sovxoz, kolxoz və digər kənd təsərrüfatı müəssisələrində aqrar islahatların həyata keçirməsini təmin edən yerli və rayon səviyyəsində məsul icraçıları, onların vəzifə və hüquqlarını, işin təşkilini müəyyənləşdirən normativ sənəddir.

Rayon Aqrar İslahatı Komissiyası haqqında Əsasnaməyə uyğun olaraq 56 rayonda Rayon Aqrar İslahatı Komissiyasının tərkibi təsdiq edilmiş, onun sədri təyin olunmuşdur. Rayon Aqrar İslahatı Komissiyaları isə yerli

26

(yəni sovxoz və kolxoz) aqrar islahatı komissiyasının tərkibini təsdiq etmişdir.

Lakin respublikada tammiqyaslı islahat aparılması, mülkiyyətçilər yaradılması “Torpaq islahatı haqqında" qanunvericilik aktının olmaması ucbatından ləngiyirdi. Təqdim edilmiş bir neçə qanun layihələri isə qarşıya qoyulan məqsədə, xüsusən demokratik prinsiplərə cavab vermirdi. Torpağın kimlərə və hansı qaydada verilməsi məsələsi böyük mübahisə və diskussiyalara səbəb olmuşdu. Əsas mübahisə doğuran məsələ - torpağın bütün kəndlilərəmi, müəyyən hissəsinəmi, yoxsa yalnız kolxoz və sovxozda işləyənlərəm! verilməlidir? - sualı idi. Uzun müddət aparılan geniş müzakirə və axtarışlar nəticəsində ümumi fikir formalaşdırıldı. H. Əliyevin bilavasitə rəhbərliyi ilə “Torpaq islahatı haqqında” qanun layihəsi hazırlandı və 16 iyul 1996-cı ildə təsdiq edildi. Qanunla torpaqların kolxoz və sovxozun ərazisində yaşayan bütün azərbaycan vətəndaşlarına verilməsi qərara alındı.

Beləliklə, aqrar islahata dair mühüm qanunvericilik aktlarının təsdiq edilməsi islahata şübhə ilə baxan bir çox mühafizəkarların bütün bəhanələrini kəsdi.

Qeyd etmək lazımdır ki, təsdiq edilmiş “Torpaq islahatı haqqında” qanun Müstəqil Dövlətlər Birliyi ölkələri arasında öz orijinallığı və mahiyyəti etibarı ilə xüsusən fərqlənir. Bunu qanun qəbul edildikdən sonra, müxtəlif xarici ölkələrdən daxil olan məlumatlar da sübut edir. 1996-2000-ci illərdə Ukraynanın, Rusiya, Qırğızıstanın, Dağıstanın Kənd Təsərrüfatı Nazirlikləri respublikamızda gedən aqrar islahatı təcrübəsinin öyrənilməsi və “Torpaq islahatı haqqında” qanunun əsas müddəaları ilə tanış olmaq üçün respublikada olmuş və müraciətlər etmişlər.

Aqrar islahatı həyata keçirmək, mülkiyyətçilər və sahibkarlar yaratmaq, kənd təsərrüfatının inkişafını təmin

27

etmək məqsədilə 1995 -2004-cü illərdə bir sıra fərmanlar, sərəncamlar, qərarlar və müvafiq aktlar qəbul edildi.

Göstərilən bütün normatv-hüquqi sənədlərin qəbul edilməsi respublikada sərbəst iqtisadiyyat, iqtisadiyyatda yeni mülkiyyətçilər və münasibətlər yaratmaq, sahibkarlığı inkişaf etdirmək və ölkənin iqtisadiyyatını bazar iqtisadiyyatı yolu ilə aparmaq üçün zəmin, normativ-hüquqi baza yaradıldı.

16 avqust 1996-cı ildə Azərbaycan Respublikasının Prezidenti H. Əliyev Prezident sarayında ölkəmizdə sahibkarlıq fəaliyyət ilə məşğul olan şəxslərlə görüşündə göstərmişdir ki, “Dövlətin iqtisadiyyat sahəsində tutduğu yol, onun siyasəti Azərbaycanın iqtisadiyyatını bazar iqtisadiyyatı yolu ilə aparmaqdan və bu məqsədlə iqtisadi islahatlar həyata keçirməkdən ibarətdir. ..İqtisadiyyatımızı bu istiqamətə yönəltmək, ciddi dəylşiliklər aparmaq üçün hüquqi-normativ əsaslar yaradılıbdır. Bir çox qanunlar, qərarlar qəbul edilibdir, bir çox tədbirlər həyata keçirilibdir”.''

Aqrar sahə üçün göstərilən normativ-hüquqi sənədlərdən ən vacibləri “Aqrar islahatının əsasları haqqında”, “Sovxoz və kolxozların islahatı haqqında” və “Torpaq islahatı haqqında" qanunlardır. Bu qanunlar aqrar bölmədə islahatın aparılmasının təşkilati-hüquqi və sosial-iqtisadi əsasını müəyyənləşdirmək, bazar iqtisadiyyatına uyğun müxtəlif təsərrüfat formaları yaratmaq, kənddə azad sahibkarlığı inkişaf etdirmək və torpaq üzərində yeni mülkiyyət münasibətləri formalaşdırmaqdan İbarətdir. Həmin qanunların qəbul edilməsində məqsəd göründüyü kimi, aqrar bölməni böhrandan çıxarmaq, iqtisadiyyatı sabit-

‘ Azərbaycan qəzeti. 17 avqust 1996-cı il. № 158.

28

ləşdirmək, əhalinin sosial-iqtisadi vəziyyətini yaxşılaşdırmaqdan ibarətdir.

“Aqrar islahatının əsasları haqqında” qanun Azərbaycan Respublikasının aqrar sənaye kompleksində (aqrar bölmədə) islahatın əsas istiqamətlərini və onların hüquqi təminatını müəyyən edir. İslahatın nəticəsinin səmərəliliyi onun həyata keçiriməsi prosesində qanunda göstərilən prinsiplərə düzgün əməl edilməsindən daha çox asılıdır. İslahatın aparılması vaxtı sosial ədalətin və kö- nüllülüyün təmin edilməsi, əmtəə istehsalçılarına təsərrüfat fəaliyyətinin təşkilində və öz məhsullarına sərəncam verməkdə tam sərbəstliyin gözlənilməsi, istehsalın sabit- ləşdirilməsinə və məhsul istehsalının artırılmasına imkan verər. Dövlətin iqtisadi siyasəti ilə aqrar islahatın uzlaşması aqrar islahatın həyata keçirilməsinin əsas prinsiplərindən biri hesab olunur.

Qanunda aqrar bölmədə yeni mülkiyyət münasibətlərinin formalaşdırılması təsbit olunur. Dövlət və bələdiyyə mülkiyyətinə aid ediləcək obyektlər, torpaqların dövlət və bələdiyyə mülkiyyətinə ayrılması, meliorasiya və su təsərrüfatı obyektləri üzərində mülkiyyət münasibətlərinin və burada əsas vəzifə aqrar sahənin inkişaf istiqamətlərinin dəyişdirilməsi, emal sənayesinin və istehsal infrastrukturu obyektlərinin dövlətsizləşdirilməsi, sosial infrastrukturda yeni mülkiyyət münasibətləri və istehlak kooperasiyası islahatının aparılması istiqamətlərini müəyyənləşdirilir. Bununla yanaşı, qanunda elmi tədqiqat və tədris müəs-sisələrinin, onların təcrübə bazalarının, meliorasiya və su təsərrüfatı obyektlərinin, baytarlıq və bitki mühafizəsi, damazlıq və toxumçuluq təsərrüfatlarının, maşın-sınaq stansiyalarının, təbiəti mühafizə obyektlərinin, qoruqların və s. dövlət mülkiyyət məsələləri, əmlak payı almaq hüququ olan şəxslərin qərarı

29

ilə kəndin sosial infrastrukturunun taleyinin həlli, milli adət-ənənənin gözlənilməsi, Azərbaycan kəndinin daha da inkişaf etdirilməsi ön plana çəkilir.

Torpaq üzərində mülkiyyət formaları, mülkiyyətçilərin torpağa sahiblik, istifadə və sərəncam hüquqlarının verilməsi, torpaq islahatının bir sıra şərtlər nəzərə alınaraq aparılması, meliorasiya və su təsərrüfatı obyektləri üzərində mülkiyyət münasibətlərinin təkmilləşdirilməsi və suyun pullu istifadəsinin tətbiqi barədə mühüm istiqamətlər müəyyən edilir. Burada mülkiyyət münasibətlərindən asılı olaraq yaradılacaq müxtəlif növlü təsərrüfatların təsnifatı verilir və onların yaradılması yolları açıqlanır, sovxoz və kolxozların islahatının formaları, üsulları və istiqamətləri göstərilir. Burada inzibati qaydada bir təsərrüfat formasının başqa formaya çevrilməsinə və ya ləğv edilməsinə yol verilmir. Buradan aydın olur ki, vətəndaşlar təsərrüfat formalarının seçilməsində tam sərbəstdirlər. Eyni zamanda təsərrüfatçılığın formasının seçilməsində könüllük prinsipləri gözlənilir ki, bu da kənddə azad sahibkarlığın inkişafına imkan yaradır.

Araşdırmalar və dünya təcrübəsi göstərir ki, aqrar islahat iqtisadi islahatların ən mühüm tərkib hissəsi olmaqla bərabər, bu sahənin özünəməxsus spesifik xüsusiyyətləri vardır. Onları nəzərə almadan bütünlüklə aqrar- sənaye kompleksinin inkişafına nail olmaq qeyri-mümkündür. Məhz bu mənada qanunda kənd təsərrüfatında yoluxucu xəstəliklərə, zərərvericilərə qarşı karantin və müalicə tədbirlərinin aparılması, kadr hazırlığı və elmi təminatı, istehsal və sosial infrastrukturunun yaradılması üçün dövlət vəsaitinin ayrılması nəzərdə tutulmuşdur. Qanunda aqrar bazarın dövlət tərəfindən tənzimlənməsinə xüsusi diqqət yetirilir, onun istiqamətləri göstərilir. Mühüm kənd təsərrüfatı məhsulları istehsalının stimullaşdırılması.

30

əmtəə İstehsalçılarının xarici bazarın zərərli təsirindən qorunması və təminatlı daxili bazarın yaradılması, maliyyə- kredit müəssisələrinin işinin onun tələbatına uyğunlaş- dırılması və s. vacib məsələlərin həyata keçirilməsini dövlət öz üzərinə götürür.

"Sovxoz və kolxozların islahatı haqqında” qanuna əsasən hər bir sovxoz və kolxozda onların istifadəsindəki torpaqdan, habelə əmlakdan pay almaq hüququ olan şəxslərə öz paylarını alıb, təsərrüfatın yeni, hər hansı təş- kilati-hüquqi formasını könüllü seçmək səlahiyyəti verilir. Buradan aydın olur ki, sovxoz və kolxozların islahatını aparmaqda məqsəd bazar iqtisadiyyatına uyğun müxtəlif növlü təsərrüfat formaları yaratmaq və kənddə azad sahibkarlığı inkişaf etdirməkdir. Bununla əlaqədar islahatın vəzifələrindən biri özəlləşdirilən təsərrüfatların kəndli (fermer) təsərrüfatlarına bölünməsindən, sahibkarlığa əsaslanan xüsusi mülklyyətli kənd təsərrüfatı müəssisələrinə çevrilməsindən, sovxozların bazasında dövlət kənd təsərrüfatı müəssisələrinin yaradılmasından, şəxsi yardımçı təsərrüfatların inkişafından, yaradılmış təsərrüfatların kooperasiyası və xidmət sahələrinin təşkilindən ibarətdir.

Nəzərə almaq lazımdır ki, qanunda əmlakın düzgün bölüşdürülməsi və islahat prosesində ədalətsizliyə yol verilməməsi üçün bir sıra metodoloji əhəmiyyətli qaydalar müəyyənləşdirilmişdir. Belə ki, sovxozlarda əmlak inven- tarlaşdırılır və qiymətləndirilir, müəssisənin debitor və kreditorlarla haqq-hesabı aparılır və əmək haqqı üzrə borclar ödənilir. Daha sonra, müəssisənin əmlakında bölünməyən və bölünən hissələr müəyyənləşdirilir.

Kənd təsərrüfatında müxtəlif növlü müəssisələrin təşkilati-hüquqi formalarından biri dövlət kənd təsərrüfatı istehsalı müəssisələrinin yaradılmasıdır. Bu müəssisələr sovxozların dövlət mülkiyyətində qalan hissəsi əsasında

31

yaradılır. Dövlət kənd təsərrüfatı istehsalı müəssisələri əmlakı özəlləşdirilən və əmlakı dövlət mülkiyyətində saxlanılan müəssisələrə bölünür.

Toxumçuluq, damazlıq təsərrüfatları, atçılıq zavodları, elmi-tədqiqat və tədris müəssisələrinin təcrübə bazaları, vəhşi heyvandarlıq sovxozları və digər dövlət əhəmiyyətli müəssisələrin yalnız əsas istehsal məqsədlərini təmin etmək üçün tələb olunan əmlakı dövlət mülkiyyətində saxlanılır, qalan əmlak özəlləşdirilir.

Kənd təsərrüfatı müəssisələrində əmlakın bölünməsi və onun bir hissəsinin bələdiyyə mülkiyyətnə verilməsi “Aqrar islahatların həyata keçirilməsini təmin edən bəzi normativ-hüquqi aktların təsdiq edilməsi barədə” Azərbaycan Respublikas! Prezidentinin 10 yanvar 1997-ci il tarixli Fərmanına müvafiq qaydada həyata keçirilməsi istiqamətləri müəyyənləşdirilmişdir.

Mövcud qanunvericiliyə görə islahatın aparılmasına dövlət təminat vermişdir. Dövlət, yeni təsərrüfat formalarına kreditlərin verilməsini, vergilərin müəyyənləşdiril- məsini, investisiya ayırmalarında güzəştlərin tətbiqini, həmçinin, borcların silinməsini, işğaldan azad edilmiş ərazilərdə islahatın məqsədli dövlət proqramı əsasında apa-rılmasını öz üzərinə götürmüşdür.

Aqrar islahatın ən vacib qanunu - “Torpaq islahatı haqqında" qanun Azərbaycan Respublikası “Aqrar islahatının əsasları haqqında” və “Sovxoz və kolxozların islahatı haqqında” qanunlarının məntiqi davamıdır. ‘Torpaq islahatı haqqında" qanun əslində iqtisadiyyatın ən mürəkkəb sahəsi olan aqrar sektorda inqilabi dəyişiklər aparmaq üçün hüquqi əsasdır. Cəmiyyətin yeni iqtisadi-siyasi sistemə keçməsində həlledici rol oynayan bu qanun uzun axtarışların və gərgin zəhmətin bəhrəsidir. Bu qanunun qəbul edilməsi demək olar ki, aqrar sahədə keçirilməsi nəzərdə

32

tutulan islahatların qanunvericilik bazasının yaradılmasını tamamlayır. Lakin qanun tək kənd təsərrüfatına yararlı torpaqlarda islahatların aparılması ilə məhdudlaşmır. Konseptual səviyyədə olsa da o, bütün torpaqların, yəni qeyri- kənd təsərrüfatı torpaqlarının da islahatını nəzərdə tutur.

Torpaq islahatının məqsədi iqtisadi müstəqillik və sosial ədalət prinsipləri əsasında torpaq üzərində yeni mülkiyyət münasibətlərini yaratmaqla bazar iqtisadiyyatını, sahibkarlığı inkişaf etdirmək, ölkənin iqtisadi müstəqilliyinə, o cümlədən ərzaq təminatına nail olmaqla Azərbaycan xalqının maddi rifahını yüksəltməkdir.

Torpaq islahatının vəzifələri ölkə ərazisində dövlət torpaqlarının müəyyənləşdirilməsini, torpaqların bələdiyyə və xüsusi mülkiyyətə verilməsini, mülkiyyətçilərin torpağa sahiblik, torpaqdan istifadə və sərəncam hüquqıannı təmin etməkdir. Respublikamızın ərazisində olan torpaqların mülkiyyət münasibətlərinə görə bölgüsü aşağıdakı kimi olmuşdur (şək.1.2).

Dövlət hakimiyyət orqanlarının yerləşdiyi torpaqlar, dağ-mədən sənayesinin, faydalı qazıntı yataqlarının, vahid energetika sisteminin, magistral boru kəmərlərinin, nəqliyyat, rabitə və müdafiə obyektlərinin, dövlət sərhədi zolaqlarının, mühüm meliorasiya və su təsərrüfatı obyektlərinin yerləşdiyi torpaqlar, yaylaq və qışlaqlar, meşə fondu torpaqları, su fondu və Xəzərin Azərbaycan sektorunun altındakı torpaqlar, təbiəti mühafizə, təbii qoruq, sağlamlıq, istirahət, tarix-mədəniyyət təyinatlı torpaqları, dövlət müəssisə, idarə və təşkilatların daimi istifadəsində olan və ya dövlət obyektlərinin tikintisi layihələşdirilmiş torpaqları dövlətin müstəsna mülkiyyətindədir.

Onlar qanunvericilikdə müəyyən olunmuş qaydada istifadəyə və icarəyə verilə bilər.

33

-Fs-

Xüsusi mülkiyyətə verilən torpaqlar

19.6%

Şəkil 1.2. Torpaqların mülkiyyət münasibətlərinə görə bölgüsü

Onu da qeyd edək ki, Azərbaycan Respublikasının vahid torpaq fondu 8,6 milyon hektardır. Bunun 4,9 milyon hektarı dövlət tor-paqlarıdır ki, bu da ümumi torpaq fondunun 56,9 faizini təşkil edir.

Müvafiq inzibati ərazi daxilində dövlət mülkiyyətində saxlanılan və xüsusi mülkiyyətdəki torpaqlar çıxılmaqla qalan torpaqlar bələdiyyə mülkiyyətinə veriləcək torpaqlardır. Bələdiyyə torpaqları vahid torpaq fondunun 23,5%- ni təşkil edir. Bələdiyyə mülkiyyətinə verilən torpaqlar üç hissəyə bölünür: ümumi istifadədə olan torpaqlar, fiziki və hüquqi şəxslərin istifadəsində olan torpaqlar və ehtiyat fondu torpaqları.

Bələdiyyənin ehtiyat fondunun torpaqları qanunvericiliyə uyğun qaydada ayrı-ayrı şəxslərin və müəssisələrin istifadəsinə, icarəsinə və mülkiyyətinə verilə bilər.

Xüsusi mülkiyyətə verilən torpaqlar vətəndaşların qanuni istifadəsindəki fərdi yaşayış evlərinin, həyətyanı sahələrin, fərdi, kollektiv və kooperativ bağların altında olan torpaqlardır.

Bundan başqa, sovxoz və kolxozların özəlləşdirilən torpaqları xüsusi mülkiyyətə verilmişdir. Bu isə 1,7 milyon hektardan artıq torpaq sahəsidir. Ümumi torpaq fondunun 19,6%-nin xüsusi mülkiyyətə verilməsi nəzərdə tutulmuşdur.

Torpaq xüsusi mülkiyyətə yalnız Azərbaycan Respublikasının vətəndaşlarına və hüquqi şəxslərə verilir. Azərbaycan Respublikasının vətəndaşı olmayan şəxslərə, xarici ölkələrin fiziki və hüquqi şəxslərinə torpaq yalnız istifadəyə və ya icarəyə verilə bilər.

Vətəndaşlara onların mülkiyyətində olan fərdi yaşayış evlərinin, həyətyanı sahələrin və bağların altındakı torpaqlar üzərində mülkiyyət hüququnu təsdiq edən şəhadət

35

namələr verilir. Bu şəhadətnamələr vətəndaşların ərizələri və həmin torpaqlardan İstifadənin qanuniliyini təsdiq edən sənədlər əsasında mülkiyyət hüququnun qeydiyyatını həyata keçirən dövlət orqanı tərəfindən verilir.

Qanuna görə özəlləşdirilən torpaqlardan pay almaq hüququ olanlar aşağıdakılardır: 1) sovxoz və kolxozlarda daimi işləyənlər; 2) bu qanun qüvvəyə mindiyi günədək daimi yaşayış yeri sovxozun və ya kolxozun ərazisində olan şəxslər; 3) sovxoz və kolxozlardan pensiyaya çıxmış və müvafiq rayonun (şəhərin) ərazisində yaşayan şəxslər; 4) sovxozun və kolxozun ərazisindən həqiqi müddətli hərbi qulluğa çağrılmış və müvəqqəti qaib olmuş digər şəxslər; 5) bu qanun qüvvəyə mindiyi günədək sovxozun və ya kolxozun ərazisində yaradılmış və təyinatına uyğun fəaliyyət göstərən təsərrüfatlararası müəssisələrin, kooperativlərin, kiçik müəssisələrin, kəndli (fermer) təsərrüfatlarının və digər kənd təsərrüfatı istehsalı müəssisələrinin təsisçiləri və əsas iş yeri həmin müəssisələr olan şəxslər.

Payların qədəh sovxozun və kolxozun özəlləşdirilən torpaq sahələrini payçıların sayına bölməklə müəyyənləşdirilir. Azərbaycan Respublikasının ərazi bütövlüyü uğ- runda döyüşlərdə həlak olanların ailələrinə, müharibə əlillərinə və Çernobil qəzasının ləğvində iştirak etmiş və həmin qəza nəticəsində zərər çəkmiş şəxslərə əlavə bir torpaq payı verilməsi nəzərdə tutulmuşdur. Hər bir şəxs yalnız bir dəfə əvəzsiz (pulsuz) torpaq payı almaq səlahiyyətinə malik olmuşdur.

Torpaq alınıb-satıldıqda, girov qoyulduqda, irsən verildikdə, onun barəsində digər əqdlər bağlandıqda torpağın qiyməti bazar qiyməti ilə, lakin normativ qiymətdən az olmamaq şərtilə müəyyən edilir.

36

Aqrar islahatların həyata keçirilməsinin əsas vəzifələrindən biri kənd təsərrüfatında torpaq və əmlak üzərində yeni mülkiyyət münasibətlərinin yaradılmasıdır.

Bazar iqtisadiyyatına uyğun xüsusi mülkiyyətə əsaslanan müxtəlif təsərrüfat formalarını yaratmaq və aqrar bölmədə sahibkarlığı inkişaf etdirmək üçün mövcud qanunvericiliyə uyğun olaraq islahat aparılacaq hər bir təsərrüfat üzrə torpaq və əmlak payı almaq hüququ olan subyektlər müəyyən edilmişdir. “Sovxoz və kolxozların islahatı haqqında” Azərbaycan Respublikası qanununun 3-cü maddəsində göstərilir ki, sovxoz və kolxozların daimi işçiləri və üzvləri, sovxoz və kolxozdan təqaüdə çıxmış şəxslər, müddətli hərbi xidmətə çağrılmış və seçkili dövlət orqanlarının tərkibinə seçilmiş sovxoz və kolxozda işləmiş şəxslər sovxoz və ya kolxozun əmlakından pay a.'maq hüququ olan subyektlərdir.^ Həmin qanunun 9-cu rr;ad- dəsinə görə dövlət kənd təsərrüfatı istehsalı müəssisələri əmlakı özəlləşdirilən və əmlakı dövlət mülkiyyətində saxlanılan müəssisələrə bölünür. Dövlət əhəmiyyətli müəssisələrin yalnız əsas istehsal məqsədlərini təmin etmək üçün tələb olunan əmlak dövlət mülkiyyətində saxlanılır, qalan əmlak özəlləşdirilir. Nəzərə almaq lazımdır ki, əmlak payı almaq hüququ olan şəxslərin qərarı ilə əmlak payı naturada fərdi və ya birgə sahibkarlığa əsaslanan xüsusi mülkiyyətə verilir. Əgər əmlak payının naturada verilməsi mümkün deyilsə, həmin əmlakın dəyəri ödənilir.

Məlumdur ki, MDB ölkələrinin hamısında aqrar islahatlar müxtəlif səviyyədə həyata keçirilir. Təcrübə və araşdırmalar göstərir ki, MDB-yə daxil olan ölkələrdən - Qazaxıstan, Gürcüstan, Türkmənistan, Özbəkistan, Qırğızıstan və Tacikistanda torpaqlar uzun müddətə icarəyə ve-

' "Sovxoz və kolxozların islahatı haqqında" Azərbaycan

Respublikasının Qanunu. Bakı, 1995-ci il s. 11.(s. 2).

37

rilir, Moldova və Ermənistanda həyətyanı torpaq sahələri xüsusi mülkiyyətə verilmişdir. Rusiyada Dövlət Duması 1996-cı ildə “Torpaq məcəlləsi haqqında” qanun qəbul etsə də, torpaqların xüsusi mülkiyyətə verilməsi nəzərdə tutulmamışdır. Beləliklə, MDB respublikalarında aqrar islahatlar istehsal və mülkiyyət münasibətlərini dəyişmədən, torpaqların xüsusi mülkiyyətə verilmədən aparılmasını nəzərdə tutursa, respublikamızda islahatlar, torpaqları xüsusi mülkiyyətə verilməklə yeni mülkiyyət münasibətlərinə keçilməsi ilə səciyyələnir. Bu baxımdan, MDB ölkələrindən fərqli olaraq respublikamızda həyata keçirilən aqrar islahatı alternativi olmayan özünəməxsus üsul hesab etmək olar.

Təsadüfi deyil ki, «Torpaq islahatı haqqında” qanun respublikamızın ictimai-siyasi həyatında radikal, inqilabi və demokratik qanun hesab olunur. Qanunun radikallığı və inqilabiliyi onunla izah edilir ki, sahibkarlığın uğurlu təşəkkülü və inkişafı, bazar münasibətləri şəraitinə uyğun, rəqabətə çevik uyğunlaşa bilən yeni təsərrüfat formalarının inkişafına heç bir istisna qoymur. Halbuki 1985-ci ildən sonra həyata keçirilən yenidənqurma adı ilə köhnə iqtisadi münasibətlər dəyişdirilmədən islahatlar aparılması nəzərdə tutulurdu ki, bu da köklü dəyişikliklərə imkan vermirdi. Ona görə də əvvəlki illərdən fərqli olaraq indiyədək formalaşan kolxoz-sovxoz mülkiyyətindən, kənddə yeni xüsusi mülkiyyət münasibətlərinə keçilməsi cəsarətli, radikal addım olmaqla, aqrar iqtisadiyyatın inkişafına zəmin yaratmaqla, həm də tarixi zərurətdən irəli gəlir.

Digər tərəfdən torpağın ədalətli surətdə kənddə yaşayanların hamısına heç bir ayrı-seçkilik qoymadan bir dəfə pulsuz verilməsi nəzərdə tutulmuşdur.

Qanunun demokratikliyi onunla izah edilir ki, kənddə yaşayan əhalinin hamısına torpaq verilməklə, torpaq mül

38

kiyyətçilərinin torpağa sahiblik, təyinatına görə istifadə etmək, icarəyə vermək, satmaq, bağışlamaq, girov qoymaq, vərəsəlik üzrə və irsən vermək hüquqları vardır. Torpaq xüsusi mülkiyyətə verilir. Bu o deməkdir ki, hər kəsin marağının təmin olunması üçün imkan yaradılmışdır. Bu ondan irəli gəlir ki, kolxoz və sovxozlarda ümumi marağın təmin edilməsi üçün istehsal formalaşmışdı. Hər kəsin - xüsusinin marağı təmin edilmədiyi üçün ümumi maraq təmin olunmurdu. Ona görə də indiyədək kolxoz və sovxozların istehsalı necə təşkil etməsi, məhsul istehsalı, onun həcmi və son nəticədə bu məhsuldan xüsusinin payı bilinmirdi. Hər bir işçinin ümumi istehsalda payı isə getdikcə azalır, son illərdə iqtisadi münasibətlərin zəifləməsi nəticəsində hətta əmək haqqını uzun müddət ala bilmirdilər. “Torpaq islahatı haqqında” qanun layihəsinin müzakirəsinə həsr edilmiş iclasda yekun nitqində Prezident H.Əliyev bununla əlaqədar göstərmişdir ki, “Böyük tədbirlər görülür, kənd təsərrüfatının təmərküzləşdiriı- məsi. ixtisaslaşdırılması kimi cürbəcür metodlar tətbiq edilir, təsərrüfatlararası müəssisələr, təsərrüfatlararası təşkilatlar yaradılır, kooperasiya həyata keçirilirdi və s. Bunların hamısı ...70-ci illərin sonuna qədər istənilən miqdarda məhsul versələr də, sonralar gözlənilən məhsul əldə olunmadı və nəticədə məhsul artmaq əvəzinə getdikcə azalmağa başladı”.^

Fikrimizcə, keçmiş illərdən fərqli olaraq qanunun qəbul edilməsinin milli əhəmiyyəti hər kəsin torpaq payı almaqla aqrar münasibətlərdə işçi qüvvəsi kimi deyil, mülkiyyətçi-sahibkar kimi çıxış etməsinə zəmin yaradacaqdır.

' H. Əliyev “Torpaq islahatı haqqında" qanun layihəsinin

müzakirəsinə həsr edilmiş iclasda yekun nitqi. Azərbaycan qəzeti. 13

İyul 1996-cı il. № 133.

39

Bununla da hər kəsin bacarığı, təşəbbüsü, yaradıcıllığı ilə əlaqədar şəxsi marağı təmin ediləcəkdir.

Ona görə də respublikada bazar iqtisadiyyatını və sahibkarlıq təşəbbüsünü inkişaf etdirmək, müstəqilliyə imkanlar yaratmaq üçün torpaq islahatının aparılması şərtləri nəzərə alınmaqla torpaq üzərində mülkiyyət formalarının düzgün müəyyənləşdihlməsinə böyük diqqət verilmişdir. Burada vahid torpaq fondunun dövlət mülkiyyətində saxlanılan, bələdiyyə mülkiyyətinə verilən və xüsusi mülkiyyətə verilən torpaqları qanunvericiliyə uyğun müəyyənləşdirilmişdir.

Dərin inqilabi mahiyyətinə, yaradıcı potensialın və insan amilinin imkanlarının həyata keçirilməsinə görə Azərbaycanda aparılan İqtisadi islahatlar XX əsrin mühüm əlamətdar hadisələrindən biridir. İqtisadi islahatların mühüm obyekti olan aqrar islahatların həyata keçirilməsinin əsas istiqamətlərindən biri torpaq və əmlak payı almış payçıların müxtəlif növlü könüllü təsərrüfat formalarının yaradılmasıdır. Mövcud qanunvericiliyə görə müxtəlif növlü təsərrüfatlar, mülkiyyət münasibətlərindən və təsərrüfatçılıq formalarından asılı olaraq yaradılır. Torpaq və əmlak üzərində mülkiyyət münasibətləri və müxtəlif növlü təsərrüfatların aşağıdakı təşkilati-hüquqi formalarının yaradılması nəzərdə tutulur: 1) kəndli (fermer) təsərrüfatı. 2) şəxsi yardımçı təsərrüfat. 3) birgə təsərrüfat. 4) kooperativ. 5) şərikli, payçı və şərikli təsərrüfat. 6) səhmdar cəmiyyət. 7) torpaq və əmlak üzərində dövlət mülkiyyətinə əsaslanan dövlət kənd təsərrüfatı müəssisəsi. 8) müəssisələr birliyi formasında fəaliyyət göstərən birliklər, assosiasiyalar (ittifaqlar) və s.

İslahatın aparılmasında sosial ədalət və könüllülük əsas prinsip olduğu və təsərrüfat formalarının seçilməsində payçıların rəyi nəzərə alındığı üçün inzibati qaydada

40

bir təsərrüfat formasının başqa formaya çevirilməsinə və ya ləğv edilməsinə yol verilmir.

Qeyd etdiyimiz kimi, kolxoz və sovxozlarda istehsal ümumi marağın təmin edilməsi əsasında formalaşmışdı və şəxsi maraq olmadığından ümumi maraq da təmin olunmurdu. Hər kəsin son nəticədə xüsusi payı məlum olmadığından onlar aqrar münasibətlərdə işçi kimi çıxış edirdi və ona görə də istehsala maraq azalmışdı. Bu isə istehsal potensialından səmərəli istifadəyə imkan vermirdi. Göstərilənlərlə əlaqədar mülkiyyət münasibətlərinin təkmilləşdirilməsi zərurəti meydana çıxmışdır.

İslahat gedən təsərrüfatlarda əmlak və torpaq paylarını alan subyektlər təsərrüfat formasının seçilməsində və onun yaradılmasında çətinlik çəkirlər. Odur ki, müxtəlif növlü təsərrüfatların təşkilati-hüquqi formaları barədə aşağıdakılara diqqət verilməsini məqsədəuyğun hesab edirik.

Kəndli (fermer) təsərrüfatları. Əvvəllər kəndli (fermer) təsərrüfatlarının təşkili və fəaliyyətinin iqtisadi, sosial və hüquqi əsasları “Kəndli (fermer) təsərrüfatı haqqında" Azərbaycan Respublikası Qanunu ilə tənzimlənirdi. 2002- ci ilin aprel ayında həmin qanun qüvvədən düşmüşdür. Hazırda qüvvədə olan “Aqrar islahatının əsasları haqqında”, “Sovxoz və kolxozların islahatı haqqında” və “Torpaq islahatı haqqında” qanunlarda özəlləşdirilən torpaqlarda kəndli (fermer) təsərrüfatlarının yaradılması nəzərdə tutulmuşdur. “Torpaq islahatı haqqında” qanunda (maddə 16) göstərilir ki, özəlləşdirilən torpaqlarda könüllülük əsasında müxtəlif təsərrüfat formalarının seçilməsinə təminat verilir və onların fəaliyyətinə bərabər şərait yaradılır. “Sovxoz və kolxozların islahatı haqqında” qanuna müvafiq olaraq sovxoz və kolxozların əmlakı və torpağı bölündükdə kəndli (fermer) təsərrüfatları yaradıla bilər. Belə təsərrüfat

41

formasının yaradılması və fəaliyyəti 2002-ci ildən Respublikanın Mülki Məcəlləsi ilə tənzimlənir.

Bazar münasibətləri şəraitində fəaliyyət göstərən ölkələrin təcrübəsi göstərir ki, azad sahibkarlıq və rəqabət üçün şərait yaratmadan, torpaq və əmlakın sahibi olmadan mülkiyyət münasibətləri yaratmaq mümkün deyildir.

Nəzərə almaq lazımdır ki, hazırda torpaq və əmlak payı alan mülkiyyətçinin torpaq və əmlakını satmaq, bağışlamaq, dəyişmək, girov qoymaq, vərəsəliyə və icarəyə vermək hüququ vardır.

Şəxs/ yardımçı təsərrüfatlar. Mövcud qanunvericiliyə uyğun olaraq özəlləşdirilən torpaq və əmlak hesabına şəxsi yardımçı təsərrüfat yaradıla bilər. Vətəndaşların qanuni istifadəsində və ya icarəsində (fərdi yaşayış evlərinin, həyətyanı sahələrin, kooperativ bağların, bağçılıq təsərrüfatının idarəçiliyində) olan torpaqlar əvəzsiz olaraq onların mülkiyyətinə verilir. Onlara torpağın mülkiyyətə verilməsinə dair şəhadətnamə verilir. Şəhadətnamədə tikinti altında olan sahə (yaşayış evi, başqa tikililər), əkin (suvarılan və dəmyə), çoxillik əkmələr (suvarılan və dəmyə) göstərilməklə, bonitet balı və sahənin dəyəri (manatla) göstərilir. Şəhadətnamə, ailə tərkibi üzrə hər bir şəxsin adı və soyadı göstərilməklə ailə başçısının adına verilir. Bununla yanaşı, özəlləşdirilən torpaqlardan pay alan vətəndaşlar, onu şəxsi yardımçı təsərrüfat kimi istifadə edə bilər.

Həmin torpaqlar əkin, dincə qoyulmuş torpaqlardan, çoxillik əkmələrdən ibarət ola bilər. Ona görə də həyətyanı sahələrdən fərqli olaraq özəlləşdirilən torpaqlardan düşən pay hesabına şəxsi yardımçı təsərrüfat yaradılır. Kəndli təsərrüfatı təşkil edildiyi kimi yardımçı təsərrüfat yaradana torpağa mülkiyyət hüququna dair dövlət aktı verilməlidir. Başqa sözlə, torpağa mülkiyyət hüququ

42

olan vətəndaş kəndli (fermer) təsərrüfatı da yarada bilər, şəxsi yardımçı təsərrüfat da. Torpaq alqı-satqı müqavilələrinin predmeti olduğu üçün şəhadətnamədə və dövlət aktında torpağın dəyəri göstərilir.

Birgə /əsə/rzy/^//ar; Məlumdur ki, sosialist inqilabından əvvəl də kəndlilərin könüllü birləşməsi əsasında kollektiv təsərrüfat formaları yaradılmış, ictimailəşmə səviyyəsinə və gəlirin bölünməsi üsuluna görə onlar kənd təsərrüfatı kommunası, torpağı birgə becərmə şirkəti (toz) və kənd təsərrüfatı arteli (kolxoz) kimi fəaliyyət göstərmişdir. İyirminci əsrin ikinci onilliyində kənd təsərrüfatı kommun- alarında bütün istehsal vasitələri ictimailəşdirilmişdi, kom- muna üzvlərinin şəxsi təsərrüfatı yox idi, onların bütün ehtiyacları ictimai təsərrüfat hesabına təmin olunurdu, gəlirləri bərabərçilik prinsipi üzrə bölüşdürülürdü. Kommuna öz üzvlərinin ehtiyaclarını təmin etmədiyi üçün sonralar torpağı birgə becərmə şirkətləri (toz) meydana gəldi. Burada əmək və torpaq ictimailəşdirilmiş, istehsal vasitələri isə kəndlilərin öz əllərində saxlanılmışdı və kənd təsərrüfatı işləri zamanı birlikdə İstifadə olunurdu. Torpağı birgə becərmə şirkətləri kənd təsərrüfatı arteli (kolxoz) yaranmasına əlverişli zəmin hazırladı, istehsal vasitələri ictimailəşdlrildi, istehsal kollektiv əmək əsasında quruldu. Əmək ictimai xarakter daşımaqla, gəlir əməyə görə bölüşdürülürdü. Kolxozlar, kooperativlər müəyyən müddət kənd təsərrüfatı məhsulu istehsalının artırılmasında müəyyən rol oynadı, İnkişaf yolu keçdi. Kənd təsərrüfatının digər təşkilat forması sovxozlar dövlət mülkiyyəti əsasında fəaliyyət göstərmiş və İstehsal etdiyi məhsul bütünlükdə dövlətə məxsus olmuşdur.

Kənd təsərrüfatında kolxozlar istehsal kooperasiyasının təkmilləşmiş forması olmaqla istifadə etdiyi torpaq ümumxalq mülkiyyətində idi. Kolxoz, əməyin kollektiv

43

təşkilinə, üzvlərinin məhsula sərəncam vermək səlahiyyəti olmaqla, onun idarə edilməsi demokratik prinsiplərə əsaslanırdı. Bütün bunlara baxmayaraq, kolxoz, ümumi mənafeləri xalqın mənafeyi ilə əlaqələndirməyə imkan vermədi, istehsalın nəticələrinə görə şəxsi maddi marağı təmin etmədi, istehsalın idarə edilməsində demokratik prinsiplər pozuldu, kolxozun nizamnaməsində nəzərdə tutulan tədbirlərin həyata keçirilməsinə şərait yaradılmadı və iqtisadi inkişaf sürəti aşağı düşməyə başladı.

Məlumdur ki, iqtisadi inkişaf sürətinin aşağı düşməsi labüd surətdə ictimai istehsala və sərvətə sahiblik münasibətini zəiflətmiş, ictimai fəallığın aşağı düşməsinə səbəb olmuş, cəmiyyətdə inamsızlıq yaratmışdı. Bununla yanaşı, ictimai sərvətin xalqa məxsus olmaması, zəhmətsiz gəlirlər əldə etməyə şərait yaradırdı. Bəzi iqtisadçılar bunu əsaslandırmağa çalışırdılar ki, "...iqtisadiyyat müəyyən miqyaslara nail olduqdan sonra artım sürətinin azalması labüddür", "...irimiqyaslı iqtisadiyyat yüksək sabit sürətlə inkişaf edə bilər”.'' Fikrimizcə, müəlliflər cəmiyyətin İnkişafındakı ziddiyyətləri, burada baş vermiş gerilikləri və pozuntuları nəzərə almamış, ictimai münasibətlərdə baş verən ləngitmə mexanizmini aydınlaşdıra və düzgün qiymətləndirə bilməmişlər. Ona görə də iqtisadi artım sürətinin dinamizmini hərtərəfli intensivləşdirmə ilə əlaqələndirirdilər.

İndiyədək mövcud olmuş ümumxalq mülkiyyəti və mülkiyyət münasibətlərində cəmiyyət üzvlərinin istehsal vasitələrinin sahibi kimi mövcud olması və istehsal, bölgü və istehlakda fərqlərin qalması, İctimai istehsala verdikləri əmək töhfəsinin səviyyəsindən asılı olmadan tələbatın

‘ Sürətləndirmə strategiyası, (i. e. d., professor V. V. Kulik- ovun redaktəsi ilə). Bakı, Azərnəşr. 1988-ci il, s. 288 (s. 16).

44

ödənilməməsi nəticədə ictimai mənafeyə etinasız münasibətlə səciyyələnirdi. Ona görə də kolxoz üzvləri və sovxoz fəhlələrinin əmək töhfəsinin müxtəlifliyi nəzərə alınmadığı üçün bərabərsizlik yaranmış, istehlakın əmək ölçüsündən asılılığı zəifləmiş, ədalət prinsipi pozulmuş, zəhmətkeşlərin istehsalın idarə edilməsində iştirakı formal xarakter daşımağa başlamışdı. Ümumxalq (dövlət) və kooperativ (kolxoz) mülkiyyəti öz məzmununa uyğun inkişaf etmədi və deformasiyaya uğradı, çünki bu mülkiyyət əslində dövlətin (nazirliklərin sahibliyi və sərəncamı ilə) onların inhisarına keçmişdi. Odur ki, işçi özünü istehsalın real sahibi hiss etmədiyindən, onun inkişafına da maraq göstərmirdi. Bununla əlaqədar istehsal münasibətlərinin təbiətində istehsal vasitələrinin vahid sahibi olan zəhmətkeşlər cəmiyyəti ilə onların şərikli sahibi olan hər bir üzv arasında ziddiyyət mövcud olmuşdur.

Bununla belə, mövcud qanunvericilikdə özəlləşdirilən torpaq və əmlak hesabına birgə sahibkarlığa əsaslanan təsərrüfatların yaradılması nəzərdə tutulmuşdur. Fikrimiz- cə, xüsusi mülkiyyətə verilmiş torpaq və əmlakın birgə sahibkarlığı, istehsal-təsərrüfat işlərinin mərkəzləşdirilmə- sinə, mənafelərin və ədalətin pozulmasına səbəb ola bilər. Çünki, belə təsərrüfat üzvlərinin torpaq və əmlak payları müxtəlif olduğu üçün payçıların istehsala münasibəti, fəaliyyəti və s. əlaqədar son nəticəyə görə məsuliyyət, maraq tə”min edilə bilməz və son nəticənin bölüşdürülməsində uyğunsuzluqlar meydana çıxa bilər. Birgə mülkiyyət heç də “kollektiv” mülkiyyət forması mənasını daşımamalıdır. Burada əmlak və torpaq üzərində mülkiyyətin özəl, könüllü əsaslarla əlaqələndirilməsi əsas şərt kimi nəzərdə tutulmalıdır. Başqa sözlə, əmlak və torpaq payı almış mülkiyyətçilər istehsal və xidmət sahələrini inkişaf etdirmək üçün birləşə, kooperasiya və inteqrasiya

45

əlaqələri yarada bilərlər. Bu birləşmələrdə mənafelərin əlaqələndirilməsi üçün hüquqi şəxslər və sahibkarlar iştirak edə bilər.

Göstərilənlərlə yanaşı, qeyd etmək lazımdır ki, 1996- cı ilin 24 iyununda aqrar islahatların gedişi vəziyyətinə və torpaq islahatı haqqında qanun layihəsinin müzakirəsinə həsr olunmuş müşavirədə Respublika Prezidenti H.Əliyev göstərmişdir ki, “Torpaq islahatından sonra bir proses - təmərküzləşmə prosesi gedəcəkdir. Bəli, bu proses şübhəsiz gedəcəkdir. O şəxslər, o mülkiyyətçilər, yaxud torpağa bağlı olacaq, torpaqdan səmərəli istifadə edə biləcək və onların ətrafında o xırda torpaq sahələri də bəlkə birləşəcəklər. Amma bu, prosesin ikinci mərhələsidir. Bu, artıq təbii, obyektiv proses olacaqdır". ^

Kooperativlər: Kənd təsərrüfatında müxtəlif təsərrüfat formalarının təşkilati-hüquqi formalarından biri kooperativlərdir.

Məlumdur ki, yerli şəraitin tələblərindən irəli gələn, fərdi istehsalçı əməyinə əsaslanan kooperativlər məhsul istehsalının artırılmasında dövlət əhəmiyyətli məsələ olmasına baxmayaraq, idarəetmə aparatındakı mühafizəkarlıq, demokratik prinsiplərin pozulması, inzibatçılıq, məhsul istehsalı və satılması üçün əsassız olaraq şərait yaradılmadığı halda maliyyə orqanlarının gəlir vergisi tutması, onların mənafeyini müdafiə edən təşkilatın olmaması və bir sıra başqa maneələr kooperativlərin işləməsinə imkan verməmişdir.

Hazırda mülkiyyət formasının təkmilləşdirilməsi ilə əlaqədar fəaliyyət xarakterinə görə istehsal, istehlak və qarışıq növlü (istehsal-istehlak) kooperativlərin fəaliyyəti Respublikanın Mülki Məcəlləsi ilə tənzimlənir. Həmin qanuna müvafiq olaraq hər bir torpaq və əmlak payı almış 5

Azərbaycan qəzeti; 1996-cı il 25 iyun. № 119.

46

nəfərdən az olmadan fiziki və ya hüquqi şəxs kooperativ yarada bilər. Hazırda yaradılan kooperativlər əvvəlki kooperativ quruluşunun varisi - davamı deyil, radikal əsaslarla fəaliyyətə - mülkiyyətçilərin müstəqil sahibkarlığına, onun inkişafına əsaslanır. Kooperativlər əmlak və torpaqlarını birgə istifadə etməklə, iqtisadi mənafelərini həm birgə, həm də fərdi şəkildə həyata keçirirlər. Fikrimizcə, respublikamızda hər bir fərdin xüsusi mülkiyyətinə əsasən yaradılan kooperativlər aqrar bölmənin inkişafında aparıcı rola malik ola bilər.

Şərikli, payçı və şərikli təsərrüfatlar: Azərbaycan Respublikasının Mülki Məcəlləsinə müvafiq olaraq şərikli, payçı və şərikli müəssisələr müəssisələrin təşkilati-hüquqi formalarından biri kimi fəaliyyət göstərməsi nəzərdə tutulur. Aqrar islahatı nəticəsində xüsusi və qarışıq mülkiyyətə əsaslanan azı iki fiziki və ya hüquqi şəxs tərəfindən müqavilə əsasında təsis edilə bilər. Müəssisənin şərikləri onun öhdəliklərinin yerinə yetirilməsinə görə öz əmlakı ilə məsuliyyət daşıyırlar. Müəssisəyə sonradan daxil olan şərik onun əvvəlki borcuna və həm də müəssisədən çıxdıqda borcuna görə məsuliyyət daşıyır.

Xüsusi mülkiyyətə əsaslanan bir payçı və şərikli müəssisə azı bir şərik və payçı tərəfindən təsis edilir. Şərik və payçı həm fiziki, həm də hüquqi şəxs ola bilər. Şərik müəssisənin öhdəliklərinə və borcuna görə bütün əmlakı ilə, payçı isə yalnız müəssisəyə verdiyi pay həcmində məsuliyyət daşıyırlar. Şərik müəssisənin idarə heyəti üzvlərinin seçilməsində, şərik və payçılar isə nizamnamə müddəalarının qəbul edilməsində səs vermək hüququna malikdir.

Fikrimizcə, kənd təsərrüfatında şərikli, payçı və şərikli təsərrüfatlar fəaliyyət xarakterinə görə daha çox qarışıq növlü kooperativlərə uyğun gəlir.

47

Səhmdar cəmiyyəti. “Sovxoz və kolxozların islahatı haqqında” qanuna və Respublikanın Mülki Məcəlləsinə müvafiq olaraq kənd təsərrüfatı məhsullarını emal edən müəssisələrdə səhmdar cəmiyyətləri yaradıla bilər. Səhmdar cəmiyyət təsərrüfat fəaliyyətini həyata keçirmək məqsədilə nizamnamə fondunu səhm buraxmaq yolu ilə formalaşdıran fiziki və hüquqi şəxslərin könüllü razılığı əsasında yaradılan təsərrüfatçılıq formasıdır. Cəmiyyət açıq və qapalı formada fəaliyyət göstərə bilər. Qapalı cəmiyyət - səhmləri yalnız təsisçilər arasında bölüşdürə bilər. Açıq tipli cəmiyyət isə səhmləri müstəqil özəlləşdirilə bilən cəmiyyətdir. Kənd təsərrüfatında torpaq və əmlak payı almış fiziki və hüquqi şəxslərin səhmdar cəmiyyətinin yaradılması, idarə edilməsi və fəaliyyəti Azərbaycan Respublikasının Mülki Məcəlləsi ilə “Sovxoz və kolxozların islahatı haqqında” qanunla və digər qanunvericilik aktları ilə tənzimlənir. Nəzərə almaq lazımdır ki, “Azərbaycan Respublikasında 1995-1998-ci illərdə dövlət mülkiyyətinin özəlləşdirilməsinin Dövlət Proqramı” dövlət mülkiyyətində olan kənd təsərrüfatı istehsalı müəssisələrinin, torpaq və mənzil fondunun özəlləşdirilməsini tənzimləmədiyinə görə “Sovxoz və kolxozların islahatı haqqında” qanuna müvafiq olaraq xüsusi mülkiyyətçilərin payları torpaq və əmlakın ümumi dəyəri hesabına səhmdar cəmiyyətinin nizamnamə fondu yaradıla bilər. Həmin fiziki və ya hüquqi şəxslər torpaq və əmlak paylarına müqabil səhmlər ala bilərlər. Bununla yanaşı, qeyd etmək lazımdır ki, təsərrüfat üzrə bütövlükdə və ya onun bir hissəsi əsasında səhmdar cəmiyyəti yarana bilər.

Dövlət mülkiyyətinə əsaslanan dövlət kənd təsərrüfatı müəssisəsinin yaradılması. Kənd təsərrüfatında müxtəlif növlü müəssisələrin təşkilati-hüquqi formalarından biri də dövlət mülkiyyəti əsasında yaradılan dövlət kənd təsərrüf

48

atı müəssisələridir. Belə müəssisələr, sovxozların dövlət mülkiyyətində qalan hissəsi əsasında yaradılır. Mövcud qanunvericiliyə əsasən dövlət həmin müəssisələrə yalnız onların əsas istehsal istiqamətinə aid məhsullara sifariş müəyyən edir. Qalan məhsullarının sərbəst sərəncamçısı olmağa müəssisəyə tam səlahiyyət verilmişdir. Dövlət kənd təsərrüfatı müəssisəsi istehsal-təsərrüfat fəaliyyətini sərbəst həyata keçirməklə tam təsərrüfat hesabı əsasında işləyir.

Müəssisənin fəaliyyətini təmin etmək üçün dövlət, onların maddi-texniki təchizatına, maliyyə-kredit resurslarına tələbatının ödənilməsinə, sosial inkişaf məsələlərinin həllinə təminat verir.

Mövcud qanunvericiliyə əsasən bitkiçilikdə taxılçılıq, pambıqçılıq, kartofçuluq, tingçilik, tərəvəzçilik, toxumçuluq, həmçinin maldarlıq, qoyunçuluq üzrə damazı’ıq təsərrüfatlarının torpaqları dövlət mülkiyyətində saxlanılır. Aqrar bölmədə dövlət mülkiyyətində elmi-tədqiqat və tədris müəssisələri, onların təcrübə və sınaq bazaları, bayı'arlıq və bitki mühafizə obyektləri, balıqartırma müəssisəlori, təbiəti mühafizə obyektləri, qoruqlar, meliorasiya və sü təsərrüfatı obyektləri, maşın-sınaq stansiyaları və digər dövlət əhəmiyyətli obyektlər saxlanılır.

Müəssisələr birliyi formasında fəaliyyət göstərən birliklər, assosiasiyalar: Mövcud qanunvericiliyə görə müəssisələr birliyi formasında fəaliyyət göstərən birliklər, assosiasiyalar (ittifaqlar) və digər formada müəssisələrin, təsərrüfatların, kooperativlərin təşkilati-hüquqi formaları yaradıla bilər. Bu birlik və assosiasiyalar fəaliyyətlərini əlaqələndirmək, hüquq və mənafelərinin dövlət və digər orqanlarda, təşkilatlarda, beynəlxalq təşkilatlarda təmsil olunması və digər məqsədlər üçün könüllülük, sahə, ərazi və digər prinsiplər və müvafiq nizamnamə əsasında tə

49

sisçilər tərəfindən yaradıla bilər. Müxtəlif istehsal-təsərrüfat işlərinin və digər funksiyaların mərkəzləşdirilmiş qaydada yerinə yetirilməsi kəndli təsərrüfatı, istehsal kooperativi və kiçik müəssisələrin razılaşdırılmış qərarı əsasında müvafiq birliyə və assosiasiyalara həvalə oluna bilər. Nəzərə almaq lazımdır ki, bu birlik və assosiasiyalar müvafiq qanunvericilik aktları ilə tənzimlənir.

Qeyd edilənlərlə yanaşı, kolxoz və sovxozların mülkiyyətində olan maşın-traktor, avtomobil parkları, təmir-tikinti emalatxanaları, suvarma şəbəkələri, anbar və yanacaq təsərrüfatları, zoobaytar xidməti obyektləri, dəyirmanlar və s. əmlak payçılara verilməklə xüsusi mülkiyyətə əsaslanan xidmət müəssisələri və ya (bölünməsi mümkün olmadıqda) paylar bilinməklə payçıların razılığı ilə yeni müxtəlif mülkiyyət forması yaradıla bilər.

50

il FƏSİL. MÜLKİYYƏT VƏ SAHİBKARLIĞIN MAHİYYƏTİ.

FORMALARI

2.1. Kənd təsərrüfatında mülkiyyətin mahiyyəti və formaları

Son vaxtlar, xüsusən ölkəmiz müstəqillik əldə etdikdən sonra mülkiyyət və sahibkarlıqla əlaqədar iqtisadçıların araşdırmalarına, dövlət və xüsusi mülkiyyət münasibətlərinə dair yazılara tez-tez rast gəlmək olur. Məlumdur ki, uzun müddətdir xüsusi mülkiyyət və azad sahibkarlıq planlaşdırmaya, idarəetməyə, İstehsal və onun nəticələrinə əngəl törədən, işçilərin yaradıcılığını məhdudlaşdıran ünsür kimi baxılmışdır..

Araşdırmalar göstərir ki, uzun müddət formalaşdırılmış inzibati amirlik idarəetmə şəraitində yaradılmış təsərrüfat formaları ölkəmiz müstəqillik qazandıqdan sonra bazar münasibətləri şəraitinə uyğunlaşdırılmalı, iqtisadi münasibətləri məhsuldar qüvvələrin inkişafına, hər bir şəxsin fərdi qabiliyyətinin aşkara çıxarılmasına, istehsalın səmərəliliyinə şərait yaratmalıdır. Çünki, mövcud təsərrüfat- çılığın iqtisadi mexanizmi əmtəə istehsalçılarını stimullaşdırmadığına görə istənilən nəticəni əldə etmək mümkün deyildir. Torpaq və əmlakda payı bəlli olmadığına görə kənddə əmtəə istehsalçıları kollektiv mülkiyyəti heç kiminki hesab edir, bəzən isə onun dağılmasına şərait yaradır.^ Fikrimizcə, aqrar islahatların həyata keçirilməsi

' İ. İbrahimov. Aqrar islahatlar və kənddə mülkiyyət

münasibətlərinin formalaşması. Aqrar-sənaye komlpeksi.’ aqrar

islahatlar, təjrübə, problemlər və onun həlli yollan. Elmi-prakt.ik

seminarın mat-ları. Az. ETKTİ və Tİ. Bakı, 1996, s. 42 (s. lO-l l).

5l

ilə əlaqədar dövlət mülkiyyətinin dövlətsizləşdirilməsi və özəlləşdirilməsi nəticəsində müxtəlif sahibkarlıq formalarının, xüsusi mülkiyyətə əsaslanan sahibkarlığın formalaşmasına - iqtisadiyyatın tənzimlənməsi, tarazlı İnkişafın təmin edilməsi, təşəbbüskarlığın, yaradıcılığın və iqtisadi yüksəlişin stlmullaşdırılmasına imkan verən münasibətlərin yeni forması kimi baxılmalıdır. Bu baxımdan qlobal problemlərin həllini hədəf götürməklə İslahatlar daha da dərinləşdirilmişdir.

İqtisadi ədəbiyyatlarda xüsusi mülkiyyət, icma mülkiyyəti, xüsusi təsərrüfat, özəl təsərrüfat, ictimai mülkiyyət və s. barədə fikirlər bir məna daşımır. Bununla belə bu terminlərin aydınlaşdırılması vacibliyi gündəmdə qalmaqdadır. İ. Ş. Dadaşov haqlı olaraq yazır: “Xüsusiçilər, xü- susiçilik, xüsusi təsərrüfat, xüsusi mülkiyyət -- bütün bu cür terminlər elmi əsaslar üzrə cilalanmalı, mənaları elmi izah edilməlidir. Uzun illər güya istismar öz əsasını xüsusi mülkiyyətçilikdən götürür və onunla bağlıdır sözləri ilə beynimizi doldurmuş və bu istiqamətə yönəltmişlər. Məhz buna görə də xüsusi mülkiyyət sözü eşidəndə bizdə o saat istismarçı fikri yaranır. Həqiqətən isə bu belə deyildir. İnsanların istismarı onların mülkiyyətdən ayrıldığı andan başlayır. Mülkiyyət sahibi olmaq isə insanı hər cür istismardan xilas edə bilər. Yaxşı yaşamaq istəyən insan mülkiyyətə sahib olmağa çalışmalıdır.”^ Fikrimizcə bunlara əlavə olaraq demək olar ki, insanların istismarını xüsusi mülkiyyətdə deyil, ölkədəki mövcud olan qanunların real həyatda işləməməsində, ona əməl edilməməsində axtarmaq lazımdır.

^ I. Ş. Dadaşov. Real bazar iqtisadiyyatının atributları. Bakı,

1995-cı ils. I04(s.41).

52

Məlumdur ki, hər bir cəmiyyətin varlığının və inkişafının əsasını maddi nemətlər istehsalı təşkil edir və bu inkişaf daimi genişlənmiş, təkmilləşdirilmişdir. Bu, insanların tələbatlarının artması ilə əlaqədardır. İstehsal tələbatı ödəməklə deyil, həm də yeni tələblərin meydana çıxmasına təsir edir. Ona görə də Istehlak və tələbatın artması istehsaldan asılı olur. Həm də nəzərə almaq lazımdır ki, istehsalın formalaşması da istehlakdan asılıdır. İstehsal olunan hər şey istehlak üçündür və istehsal istehlakın mənafeyinə xidmət edir. Göstərilən ictimai-iqtisadi proses bütün cəmiyyətlərdə mövcud olmuşdur.

İqtisadiyyata dair ədəbiyyatlardan məlumdur ki, mülkiyyət insanlar arasında münasibətlər olmadan və maddi nemətlərin mənimsənilməsi və istehsal mümkün deyildir. İstehsal münasibətləri onunla xarakterizə olunur ki, istehsal vasitələri kimin - fərdin və ya qrupun mülkiyyətindədir?

Cəmiyyətin inkişaf səviyyəsinə uyğun insanların istehsala münasibətləri formalaşmış, mülkiyyət formaları mövcud olmuşdur. İbtidai-icma quruluşunda müxtəlif icmalar, icmaların ayrı-ayrı üzvləri müxtəlif istehsal fəaliyyəti ilə məşğul olmuş, çoban tayfaların meydana gəlməsi birinci böyük əmək bölgüsünün əmələ gəlməsinə səbəb olmuşdur. İcma daxilində istehsal vasitələri üzərində icma mülkiyyətinə əsaslanan ictimai əmək bölgüsünün və mübadilənin inkişafı getdikcə icma mülkiyyətini sarsıtmış, xüsusi mülkiyyətin əmələ gəlməsinə təkan vermiş, qəbilələr arasında əlaqələri zəiflətmişdir. İcmanın üzvləri arasında əmlak bərabərsizliyi artdıqca, istehsal və mübadilə münasibətləri dəyişdikcə, iqtisadi amillərin təsiri nəticəsində qəbilə icmasının yerini kənd icması tutduqda xüsusi mülkiyyət və əmlak fərqləri icma qruplarının mənafelərinə xidmət etməyə başlamışdır. Quldarlıq quruluşunda maldarlıq və əkinçiliyin inkişafı ilə yanaşı toxum'çu-

53

luq, sənətkarlıq, məhsulların mübadiləsi ilə məşğul olan alıcılarla satıcılar arasında vasitəçilik edən tacirlər və digər peşələr meydana gəlmişdir. Sənət və mübadilənin inkişafı şəhərlərin yaranmasına, torpağın isə xüsusi mülkiyyətə çevrilməsi, satışa və girov qoyulması prosesinə başlanmışdır. Fikrimizcə, mülkiyyət və sahibkarlığın tarixi təkamülünə məhz bu dövrdən baxmaq daha düzgün olardı.

Tədqiqat göstərir ki, xırda torpaq sahibləri daha çox icarəyə torpaq götürməyə meylli olmuşlar. Belə xırda mülkiyyətçilər iri torpaq mülkiyyətçilərinin tabeliyinə keçdikcə onlar başqalarına işləməyə və tələbatlarını ödəmək üçün bazarlardan məhsul almaqla, istehlakçıya çevrilməyə başlayırlar. Ona görə də bu tarixi prosesi düzgün qiymətləndirməyi zəruri hesab edirik və hazırda keçirilən islahatlarla əlaqədar kəndlərdə yaşayanların yoxsullaş- malarına və sərbəst işçi qüvvəsinə çevrilmələrinə yol vermək olmaz. Odur ki, sahibkarlıq formaları üzrə istehsalçıların regionlarda təmərküzləşmə istiqamətləri və ölçüləri reallığa uyğun və düzgün müəyyən edilməlidir. Torpaq sahibləri torpaqlarını satmağa məcbur olduqları halda hər kənddə istehsalçının torpaq almaq həddi müəyyən edilməlidir ki, torpaqları olan mülkiyyətçilərin inhisarçılıq mövqeləri digər xırda fermerlərin mövqelərini sıxışdırmasın, kənd əhalisinin müəyyən hissəsi mülkiyyətdən məhrum edilməsin. F. Engels vaxtı İlə fransız İqtisadçısı C. P. Prudon və Avstriya iqtisadçısı E. Zaksinin belə fikirlərini tənqid edirdi: «Kim torpaq sahəsini özününkü adlandırmaq səadətinə nail olmuşdursa, o, təsərrüfat müstəqilliyinin mümkün olan pillələrindən ən yüksəyinə qalxmışdır: onun əlində elə bir sahə vardır ki, orada istədiyi kimi, sərbəst hərəkət edə bilər, o özü özünün ağasıdır, o, müəyyən hakimiyyət sahibidir və onun dar gün üçün etibarlı dolanacağı vardır; onun düşüncəsi və bununla birlik

54

də onun mənəvi qüvvəsi artır. Bu məsələdə mülkiyyətin böyük əhəmiyyəti də buradan irəli gəlir...».^ Buradan göründüyü kimi, vaxtı ilə burjua iqtisadçılarının göstərdikləri mülkiyyətin sosial-iqtisadi mahiyyəti bu gün həyatda real ifadəsini tapır.

Professor M. X. Meybullayevin belə bir fikri ilə razılaşırıq ki, «İslam dünyasında torpaq və ondan istifadə olunması məsələsinə olduqca zəruri, toxunulmaz və müqəddəs bir nemət kimi baxılır. Bir tərəfdən torpaq, yalnız Ulu Yaradanın mülkiyyəti kimi qəbul edilir, digər tərəfdən ona təsərrüfat obyekti kimi sahibolma prinsipləri müəyyənləşdirilir. Mütləq mənada torpaq Allahındır. Lakin istifadəsinə, sahibolmasına, sərəncamverməsinə görə torpaq nisbi mənada mülkiyyət obyektinə çevrilir».^ Maraqlıdır ki, iqtisadi təfəkkürün Qərb ölkələrinə nisbətən xeyli əvvəl təşəkkül tapmasına baxmayaraq torpaq və əmlak münasibətləri, onun tarixi inkişafın müxtəlif mərhələlərində formalaşması geniş tədqiq olunmamışdır. Professor M. Meybullayev bu baxımdan haqlı olaraq yazır: «İqtisadi təfəkkürün elmi-nəzəri əsasları, islam dünyasında Qərb dünyasına nisbətən IV-V əsr əvvəl qoyulmuşdur. Lakin onlara əsaslanıb ictimai-iqtisadi həyat tərzinin for- malaşdırılmaması heç də islam dini ilə deyil, əksinə, mövcud dövrün hakimiyyət üsulu-idarəsi ilə islam ehkamlarına olan müxtəlif baxış və təfsirlərin şəxsi mülahizələrlə əlaqələndirilməsi İlə bağlı idi».^

Professor M. X. Meybullayev haqlı olaraq yazır ki, «İslamda əmlak və mülkiyyət münasibətləri olduqca dərin.

' K. Marks və F. Engels. Seçilmiş əsərləri. 111 cilddə. 2-ci cild.

Bakı, 1980 -ci il, s. 566. (s. 367).

~ M. X. Meybullayev. İslam iqtisadiyyatı. Bakı, 2001-ci il, s.699(s.

160).

^ Yenə orada, s. 76.

55

səlis və məntiqi-elmi ardıcıllıqla, mənimsənilmə, istifa- dəolunma və sərəncamvermə ilə bağlı prinsiplərlə müəyyənləşdirilmişdir. Şəriət vasitəsilə tənzimlənən əmlak və mülkiyyət hüquqları həm sahibolma prinsipini, həm sərəncamvermə, həm də istifadəetmə usulunu əsaslandırır. Halallıq çərçivəsində əmlakın əldə olunması və ondan faydalı istifadə olunması mülkiyyətdən istifadə olunması hüququ üçün çox tutarlı əsas yaratmışdır»^ İnsanların bir- birinə münasibətləri və bu münasibətlərdəki müxtəliflik onların fəaliyyətlərindəki müxtəlifliklə əlaqələndirilir. Buna baxmayaraq insanların davranışlarında ədalətli olmaq, nəfslərinin tənzimlənməsi, onların əmlaklarının toxunmaz- lığı ciddi məsələ olaraq ön plana çəkilir. Şəriət prinsiplərinə görə əmlakın sahibinin icazəsi olmadan ona toxunmaq və istifadə etmək olmaz. Bu baxımdan professor haqlı olaraq göstərir ki, «İnsanların istək və arzularından, əqidəsindən asılı olmayaraq malik olduğu mülkiyyət, ona sahibolma və istifadəsinə görə əmələ gələn münasibətlər islamda şəriət qanunları ilə möhkəmləndirilir»^ Maraqlıdır ki, islam iqtisadiyyatında mülkiyyətə sahibolma, istifadə- etmə, sərəncamvermək, vərəsəlik hüququ və digər münasibətlər dəqiq, demokratik prinsiplərlə tənzimlənmiş, xüsusi mülkiyyətin formalaşması aparıcı rola malik olmuşdur. Ona görə də cəmiyyətdə xüsusi mülkiyyətin əmələ gəlməsi hamı üçün mümkün şəkil almış, onun hüquqi və iqtisadi aspektləri formalaşmışdır. Biz professor İ.V.Əhmədovun bu fikri ilə tamamilə razılaşırıq ki, 'Torpaq üzərində xüsusi mülkiyyət, məhsuldar qüvvələrin inkişafı, əmək bölgüsünün genişləndrilməsi və mübadilənin yaran-

' M. X. Meybullayev. İslam iqtisadiyyatı. Bakı. 200l-ci il.

s.699(s.l49).

" Yenə orada, s.l50.

56

ması ilə əlaqədar meydana gəlmişdir".^ Araşdırmalar göstərir ki, Azərbaycanda torpaq üzərində tarixən müxtəlif mülkiyyət formaları mövcud olmuşdur. Torpaq üzərindəki bu münasibətlərin müxtəlif olması ilə əlaqədar sahibkarlığın da uzun tarixi dövrlərdən əmələ gəlməsi qənaətinə gəlmək mümkündür. ‘Torpaq mülkiyyəti dedikdə nə başa düşülür? Bu təbiət predmeti kimi torpağın müəyyən tarixi dövrdə mənimsənilmə forması (fərd və ya kollektiv tərəfindən) olmaqla hər cür istehsalın təbii şəraiti, kənd və meşə təsərrüfatının isə əsas vasitəsi olan torpağa nəzərən İnsanlar arasında yaranan ictimai-istehsal münasibətləridir».^

Araşdırmalar göstərir ki, torpaq mülkiyyətinin ilkin tarixi forması Ibtidal-icma quruluşu üçün xarakterik olan icma mülkiyyəti olmuşdur. Azərbaycanın tarixi inkişaf prosesinin uzun dövrünü əhatə edən torpaq üzərində mülkiyyət formaları çox müxtəlif olmuşdur.

Mənbələrdən aydın olur ki, III əsrin ikinci yarısında Azərbaycan (Albaniya və Adurbadaqan (Atropatena)) Sasani imperiyasının vilayətlərindən biri olmuş, feodal münasibətlərinin hakim mövqe tutduğu bu dövrdə torpaq üzərində xüsusi feodal mülkiyyəti formaları mövcud olmuşdur. “Albaniya və Atropatenanın ayrı-ayrı vilayətlərində hökmdara məxsus torpaq mülklərinin hökmdar nəslinin nümayəndələri arasında bölüşdürülməsi də xüsusi torpaq sahibliyinin inkişafına təkan vermiş olur.

' И. B. Ахмедов, Собственность и формы хозяйствования в

ai'papHOM секторе. Az.ET Kənd Təsərrüfatının İqtisadiyyatı

və Tə.şkili İnstitutu -40. Azərbaycanda aqrar islahatlar: konsepsiya,

təcrübə, perspektivlər. II cilddə, ikinci cild. Bakı, 2001-ci il. s. 411 (s.

125).

- Yenə orada, s.l22

57

Torpaq üzərində xüsusi feodal mülkiyyəti Albaniyada iki formada mövcud idi: 1) icma torpaq sahibliyinin dağılması və torpaqların dövlət tərəfindən hakim sinfin nümayəndələrinə mülk hüququnda paylanması nəticəsində meydana çıxmış şərtsiz və ya irsi torpaq sahibliyi (“das- takert”): 2) torpaqların dövlət tərəfindən hakim sinfin nümayəndələrinə vassal xidməti müqabilində müvəqqəti olaraq paylanması nəticəsində meydana çıxmış şərti torpaq sahibliyi (“xostak"). Şərti torpaq sahibliyinin irsi torpaq sahibliyinə - dastakertlərə çevrilməsi ənənəvi şəkil almışdı. Dastakertlərin sahibləri hökmdar və İri feodallar, xos- takların sahibləri isə xırda qulluqçular və ruhanilər idi.

Erkən feodalizm dövründə Albaniyada şərtsiz torpaq sahibliyi forması üstünlük təşkil etsə də, sonrakı dövrdə birincilik şərti torpaq sahibliyi formasına keçir.

Xüsusi feodal torpaq mülkiyyətinin bu iki forması ilə yanaşı məbəd və kilsələrə mənsub məbəd və kilsə torpaq mülkiyyəti, eləcə də icma və xüsusi kəndli mülkiyyətləri mövcud idi. Din xadimləri də xidmətləri müqabilində torpaq payı (xostak) ilə təmin olunurdular.

Adurbadaqanda da bu dövrdə icma torpaqları hökmdarın şərti mülkiyyəti kimi bəxşiş verdiyi xüsusi sahibkar torpaqları, vilayətlərin irsi sahibləri olan iri feodalların torpaqları və məbəd torpaqları mövcud idi. Albaniyada olduğu kimi burada da irsi torpaq mülkləri dastakert, şərti torpaq mülkləri isə xostak adlanırdı.^ Mənbələrin məlumatlarına görə IV-V əsrlərdə irsi xüsusi torpaq sahibləri artır, əmtəə-pul münasibətləri canlanır, naturada ödəniş pulla ödənilməyə keçir, vergilərin ağırlığı isə xırda torpaq

‘ Azərbaycan tarixi. Ən qədim dövrlərdən XX əsrin əvvəllərinə

qədər. Bakı, 1993-cü il. s. 284 (s. 105-106).

58

sahiblərinin torpaqlarını satması nəticəsində onların tor- paqsızlaşmasına gətirib çıxarırdı.^

Azərbaycan Ərəb xilafəti tərəfindən işğal edildikdən sonra (VII əsrin ortaları VIII əsrin əvvəlləri) münbit və yararlı torpaqların və suvarma sularının çox hissəsi xilafətin mülkiyyəti elan olunmuşdur. Azərbaycanda feodal torpaq mülkiyyətinin üstün növü dövlət torpaqları olmuşdur ki, bu divani adlandırılırdı. Mənsəb sahiblərinə, yerli əyanlara, dini idarələrin mülkiyyətinə torpaq verilirdi. Kəndlilər ərəblərdən kiçik torpaq sahələri icarə etməyə məcbur olurdular.^

Tədqiqatlar göstərir ki, VIII əsrin ortasında Abbasilərin hakimiyyət başına gəlməsi dövründə torpaq mülkiyyətinin aşağıdakı formaları mövcud olmuşdur: 1) xəlifə və ya sultan mülkləri; 2) iqta torpaqları; 3) mülk torpaqları, 4) vəqf torpaqları; 5) icma torpaqları.

Erkən Xilafət dövründə feodal istismar formalarından biri Azərbaycanda geniş yayılmış yardarlıq idi. Yerli torpaq sahiblərini var-yoxdan çıxaran vergilər onları öz torpaqlarını xırda hissələrə bölüb yardarlara verməyə məcbur edirdi. Torpaqlar bütöv ərəb qəbilələrinin və ya milliyyətcə ərəb olan iri torpaq sahibləri və dövlət qulluqçularının himayəsinə verilirdi. Torpaq məhsulun 1/6-i və ya 1/7-1 müqabilində icarəyə götürülürdü. Torpağın əsl sahibləri özlərini məmurların zülmündən mühafizə etmək üçün məhsulun bir hissəsini öz himayəçilərinə verirdilər.^ Araşdırmalar göstərir ki, X-XII əsrlərdə Azərbaycan Şərqin inkişaf etmiş əkinçilik ölkələrindən biri idi. Torpaq

' Azərbaycan tarixi. Ən qədim dövrlərdən XX əsrin əvvəllərinə

qədər. Bakı, 1993-cü il. s. 284 (s. 109).

- Azərbaycan tarixi. Bakı, 1961-ci il, s. 447 (s. 126-131).

^ Azərbaycan tarixi. Ən qədim dövrlərdən XX əsrin əvvəllərinə

qədər. Bakı, 1993-cü il. s. 284 (s. 129).

59

mülkiyyəti formaları - tac və ya xass, iqta, vəqf, mülk, camaat əvvəlkindən fərqlənmirdi.^ Qeyd edək ki, XVIII əsrdə xanlıqlar dövründə torpaq mülkiyyətinin növləri əvvəllərdə olduğu kimi qalmışdı, fərq isə ondan ibarət idi ki, bu dövrdə dövlət torpaqlarının xan ailəsi üzvlərinin torpaqları ilə birləşməsi müşahidə olunurdu.^ IX əsrin ikinci yarısı - XI əsrlərdə Azərbaycan feodal dövlətlərinin tarixi inkişaf məsələlərini tədqiq edən tarixçi alim M. X. Şərifli göstərir ki, «IX-X əsrlərdə feodalizmin inkişafı ilə əlaqədar olaraq torpaq və su üzərində xüsusi mülkiyyət hakim mövqe tuturdu».^ O dövrdə Azərbaycanda torpaq üzərində mülkiyyət formaları - divan, iqta, icma və yaxud camaat, xass (soltan), vəqf, mülk növləri vardı. Mülkiyyətin mülk torpaq növü çox yayılmışdı və mülk torpaqları irsi olaraq nəsildən-nəsilə keçə, satıla və bağışlana bilərdi.

Akademik Z. M. Bünyadov göstərir ki, tac və ya xass torpaqları «Sonuncu İraq Səlcuqilərinin və Azərbaycan Atabəylərinin hakimiyyəti dövründə xüsusi mülkiyyətə daxil olmayan xass və həmçinin başqa torpaqlar Sultanın və Atabəyin ixtiyarında idi. Onlar həmin torpaqları istədikləri kimi idarə edirdilər. Tac torpaqlarından yalnız hakim sülalənin nümayəndələri iqta pay torpağı ala bilərdi. Sultan və Atabəy nəslindən olmayan şəxslərə isə başqa torpaqlardan iqta ayrılırdı»."* Hökmdarların saraylarına zəruri olan ərzaq xass torpaqlarından götürülürdü. «Tac tor-

' Azərbaycan tarixi. Ən qədim dövrlərdən XX əsrin əvvəllərinə

qədər. Bakı. 1993-cü il. s. 248 (s. 143).

- Yenə orada, s. 186

M. X. Şərifli. IX əsrin ikinci yarısı - XI əsrlərdə Azərbaycan

feodal dövlətləri. Bakı, 1978-ci il, s. 343 (s. 269-276).

^ Z. M. Bünyadov. Azərbaycan Atabəyləri dövləti (1136- 1225-ci

illər) Bakı, 1985-ci il. s. 270 (s. 209).

60

paqları ə/77/aAr («mülk»ün cəmi), yəni «torpaq yeri», «gəlir yeri» sözünə xass (xüsusi, seçilmiş) sözünü əlavə etməklə əm/ak ə/-xass a6\an\r».^ Dini müəssisələrin xeyrinə verilən ianələr vəqf adlanırdı.^

Apardığımız araşdırmalar torpaq mülkiyyəti barədə maraqlı tarixi faktların olduğunu təsdiq edir. Tarixçi alim R. İ. Əliyevin Azərbaycanın Vll-XIV əsrlərə dair tədqiqatlarında torpaq mülkiyyəti və onun sahibkarlığına dair qiymətli və maraqlı faktlar vardır. Tədqiqatçı göstərir ki, «Xilafət hakimiyyəti dövründə torpaq üzərində mülkiyyətin beş forması mövcud idi. Azərbaycan zəbt ediləndən sonra torpaqların və suvarma şəbəkələrinin çox hissəsi xilafətin mülkiyyəti elan olundu. Ərəblərin hakimiyyəti dövründə tabe ölkələrdə, o cümlədən Azərbaycanda feodal torpaq mülkiyyətinin əsas növü, əvvəllərdə olduğu kimi, dövlət torpaqları idi. Bu torpaqlar Divani adlanırdı. Varissiz ölənlərin, vəzifədən kənar edilən məmurların torpaqları da divan torpaqlarına qatılırdı. Azərbaycan torpaqlarının mühüm bir hissəsi Ərəbistandan Azərbaycan ərazisinə köçürülmüş ərəb ailələrinə məxsus idi. Azərbaycana köçürülən ərəb ailələrinin ilk dəstələrinin köçürülməsi Əməvilər sülaləsinin hakimiyyəti dövrünə təsadüf etmişdi. Xilafət ərəb ailələrini Azərbaycana köçürülüıb torpaqla təmin edir, onları oturaq həyata keçirməklə, birinci növbədə, burada özünə ictimai dayaq yaradır, beləlikdə də öz hakimiyyətini möhkəmləndirirdi».^ Göstərilənlərlə yanaşı tədqiqatçı mülk, iqta, vəqf torpaqları barədə də maraqlı fikirlər göstərir. R. Əliyev yazır: « Azərbaycanda yerli feodal

' Z. M. Bünyadov. Azərbaycan Atabəyləri dövləti (1136- 1225-ci

illər). Bakı, 1985-ci il, s. 270 (s. 209).

- Yenə orada s. 213.

3 R. t. Əliyev. Azərbaycan VII-XlV əsrlərdə. Bakı. 1980-cı il. s.

96. (s. 15).

61

əyanlarının irsi mülkiyyətində olan torpaq mülkləri qalmaqda idi. Ərəb mənbələrində belə torpaq sahələri mülk, mülkün sahibləri isə malik adlanırdı.

Torpaq mülkiyyəti formalarından biri iqta (kəsik) idi. Dövlətdən iqta bəxşiş almış şəxsə müəyyən yerin əhalisindən torpaq vergisi - xərac almaq hüququ verilirdi. İqta sahibləri hərbi mükəlləfiyyət daşımırdılar, lakin bunun əvəzində vergi verirdilər.

Torpaq mülkiyyəti formalarından biri vəqf torpaqları idi. Bu torpaqlar müqəddəs yerlər (Məkkə, Mədinə) üçün, qazilər (din uğrunda mübarizlər), məscid və qalalar tikmək və başqa ehtiyac üçün ayrılırdı. Vəqf torpaqları müsəlmanların dini idarələrinin ixtiyarında idi.

Torpaq mülkiyyət formalarından biri də icma torpaqları idi. Kəndlərdə əhaliyə məxsus torpaqlar, biçənəklər, otlaqlar və s. icma torpaqlarına daxil idi».”'

XIV əsrin əvvəllərində Həlakilərin hökmdarlığı dövründə feodalların hakimiyyətini möhkəmləndirmək və dövlət gəlirini artırmaq məqsədilə torpaq mülkiyyəti üzərində münasibətləri tənzimləmək üçün Qazan xanın islahatı maraq doğurur. Gəlirlərin azalması, kəndlilərin vəziyyətinin getdikcə pisləşməsi torpaqların becərilməsinə təsir göstərirdi: «Odur ki. Qazan xan (1295-1304) 1303-cü ildə torpaq sahibkarlığı, kəndlərin vəziyyəti, vergi sistemi, çəki, ölçü, pul vahidi sistemi, İslam dini sahəsində islahat keçirdi. Torpaq siyasəti - divan torpaqlarından əkin sahələrinin irsi iqta hüququ əsasında paylanması ilə səciyyələnirdi. Qazan xan nəinki sərkərdələrə, həm də bütöv qoşun hissələrinə iqta bağışlayırdı. İqta sahibləri dövlətə heç bir ve

* R. İ. Əliyev, Azərbaycan VII-XIV əsrlərdə. Bakı, 1980-ci

il. s. 96 (s. 15-16)

62

rgi vermirdilər. Onlar xüsusi mülklər idarəsinə (xass) yalnız bir qədər taxıl verməli idilər.

Qazan xan kəndlilərin kütləvi qaçqınlığına son qoymaq üçün (feodalların xeyrinə) onları torpağa təhkim etmək haqqında yarlıq verdi. Keçən 30 il müddətində öz iqtidarlarını qoyub gedən rəiyyət zorla əvvəlki yaşayış yerinə qaytarılırdı. Heç bir torpaq sahibinin qaçqınları qəbul edib gizlətməyə ixtiyarı yox idi. Qazan xanın fərmanı birinci dəfə olaraq rəsmi şəkildə kəndliləri torpağa təhkim etdi».”'

Tədqiqat nəticəsində aydın olur ki, XVlll əsrin ikinci yarısında Azərbaycanda əvvəlki torpaq mülkiyyət formaları qalmaqla bu və digər mülkiyyətin iqtisadi-sosial mahiyyəti müəyyən qədər dəyişmişdi. Belə ki, həmin dövrə aşağıdakı mülkiyyət formaları mövcud olmuşdur:

«1. Divani-dövlət torpaqları. Göstərmək lazımdır ki, XVlll əsrin ikinci yarısında bu torpaqlar, keçmişdə olduğu kimi, bütünlüklə dövlət xəzinəsinin əlində deyildi. Dövlət torpaqlarının xan ailəsi üzvlərinin torpaqları ilə qatışması və «divan torpaqlarının hesabına xüsusiyyətçi torpaqlarının artması» nəzərə çarpır. Bu torpaqlar xan, onun ailə üzvləri və yaxın qohumlarının varlanması üçün əsas mənbələrdən biri idi. Xan bəzən divan torpaqlarını öz əsabələ- rinə və yaxın adamlarına hədiyyə kimi bağışlayırdı.

2. Xalisə - irsi və irsi olmayan bəylərə verilmiş, ya da xandan pul ilə alınmış torpaqlar belə adlanırdı.

3. Mülk torpaqları. Mülk ayrı-ayrı feodalların, mülkədarların malikanəsi idi. Mülk sahiblərinin həmin torpaqları istədikləri vaxt satmağa və ya nəsildən-nəslə keçirməyə ixtiyarı var idi.

' R. İ. Əliyev. Azərbaycan VII-XIV əsrlərdə. Bakı, 1980-ci il.

s. 81), Azərbaycan tarixi. Bakı, 1994-cü il. s. 687 (s. 342-345).

63

4. Tiul torpaqları. Bu torpaqlar dövlət adamlarına, yüksək rütbəli hərbi xidmətçilərə və eləcə də ayrı-ayrı adamlara müəyyən vaxta və ya həmişəlik olaraq verilirdi.

5. Vəqf torpaqları. Torpaqlar məscidlərin, pirlərin və digər dini müəssisələrin ixtiyarında idi.

6. Camaat torpaqları. Bu, kənd əhalisinin ixtiyarında olan torpaqlar idi.

Camaat torpağından başqa, yuxarıda göstərilən torpaq mülkiyyət növlərinin hamısı feodalların əlində idi. Yeri gəlmişkən göstərməliyik ki, kənd əhalisinin ixtiyarında olan torpaqlar həm az və həm də becərilməyə qabil deyildi. Feodallar münbit torpaqları öz əllərinə keçirərək, kəndlilər üçün bataqlıq və ya dağlıq yerlərdə sahələr ayırırdılar. Buna görə də kənd icmasının ixtiyarında, demək olar ki, yararlı torpaq olmurdu. Beləliklə, əsas yaşayış mənbələrindən məhrum olan kəndli feodalın torpağında işləməyə məcbur olurdu; kəndlilər feodalın torpağını becərir, əkir, məhsulunu yığırdı».^ XX əsrin əvvəllərində Azərbaycanın kənd təsərrüfatı müəyyən inkişaf mərhələsinə qədəm qoymuş, kəndlərdə təbəqələşmə sürətlənmiş, istehsal- iqtisadi münasibətlər inkişaf etməyə başlamışdı. Bu dövrdə torpaq mülkiyyət fondları 1) Dövlətə məxsus olan xəzinə torpaqları; 2) Xüsusi şəxslərə məxsus olan torpaqlar (bəy-mülkədar torpaqları özlərində və kəndlərinin istifadəsində olan torpaqlar); 3) Məscidlərə, pirlərə, ruhanilərə məxsus olan vəqf torpaqları mövcud idi.^

Qeyd edək ki. Şərqdə, o cümlədən Azərbaycanda torpaq üzərində xüsusi mülkiyyətin formalaşmasının bir

‘ F. M. Əliyev. XVIII əsrin ikinci yarısında Şimali Azərbaycan

şəhərləri. Bakı, 1960-cı il s. 135 (s. 16-17).

2 M. Ə. İsmayılov. XX əsrin əvvəllərində Azərbaycanın kənd

təsərrüfatı. Bakı, 1960-cı il. s. 240 (s. 196-198).

64

çox xüsusiyyətləri olmuşdur. Bu baxımdan professor M. X. Meybullayev haqlı olaraq göstərir ki, «İslamda xüsusi mülkiyyətin heç bir məhdudiyyəti qoyulmadan, müəyyən göstəriş olmadan öz-özünə fəaliyyət göstərməsinin, əsrlər boyu davam etməsinin səbəbi ona islam hüququ əsasında tam sərbəstliyin verilməsidir.

Xüsusi mülkiyyət heç bir qadağalara, məhdudiyyətlərə rast gəlməyərək, islamın ilkin dövrlərindən - VII-VIII əsrdən başlayaraq XIV-XV əsrlərə qədər sürətlə inkişaf etmiş, o, nəinki islamın yayılmasına, eləcə də Qərbi Avropada elmin, mədəniyyətin inkişaf etməsinə ciddi təsir göstərmişdir. İstər Şərqi, İstərsə də Qərbi Ərəbistanda geniş yayılmış ticarət əlaqələri, ölkələr arasındakı iqtisadi əlaqələrin pozulmasına səbəb olmuşdur. İslamda xüsusi mülkiyyətin tam sərbəstliyi əsasən özünü ən çox sərbəst ticarətdə əks etdirmişdir. Əsrlər boyu heç bir İqtisadi sərhədləri tapılmayan müsəlman ərəb dünyasında ticarət bir növ iqtisadiyyatın ən aparıcı bölməsinə çevrilmişdir».^

Professorun fikrincə «Ticarəti yalnız alqı-satqı obyekti kimi qəbul etmək səhv olardı. Çünki ticarət bir tərəfdən əmək bölgüsünə, xüsusi mülkiyyətə əsaslanırdısa, digər tərəfdən ixtisaslaşmanın dərinləşməsinə, sahibkarlıq fəaliyyətinin əmələ gəlməsinə səbəb olurdu».^ Qeyd edək ki, mənfəət əldə etməyin mənbəyi ticarət olduğu göstərilir və həm də şəriətdə mənfəət elə tənzimlənir ki, başqasının payı havayı mənimsənilməsin. Bu baxımdan iqtisadiyyatın iki şərtinin formalaşdırılmasına- azad sahibkarlığa və xüsusi mülkiyyətə, onların tənzimlənməsinə geniş yer verilir.

' M. X. Meybullayev. İslam iqtisadiyyatı. Bakı, 2001-ci il.

S.699. (S.İ56). 2 Yenə orada, s. 177.

65

Tarixçi alim M. M. Gülmalıyev tədqiqat İşində göstərir ki, «...bütün İnqilabdan qabaqkı qafqazşunaslar belə hesab edirlər ki, şərqdə, o cümlədən Azərbaycanda torpaq üzərində mülkiyyət olmamışdır. . . Başqası hesab edir ki, . . . Ümumiyyətlə kəndlilərin yaşayış tərzi torpaq üzərində mülkiyyət hüququ tələb etmir, . . . Başqa birisi yazır ki,. . . torpaq ümumi qaydaya görə xüsusi adamların mülkiyyəti hesab edilə bilməz»^ və s. Tədqiqatçı M. Gülmalıyev hələ sovetlər dövründə cəsarətlə inqilabi nəzəriyyənin banilərinin xüsusi mülkiyyəti qəbul etməmələrini kəskin və əsaslandırılmış dəlillərlə tənqid edirdi. O yazır; «Məsələ burasındadır ki, K. Marks və F. Engels də Şərqdə torpaq üzərində xüsusi mülkiyyətin olmasını qəbul etmirdirlər. K. Marks 1853-cü il iyunun 2-də F. Engelsə yazırdı ki, Ber- neo tamamilə düzgün olaraq görə bilmişdir kl, bütün şərq qaydalarının əsasını (O, Türkiyəni, İranı, Hindistanı nəzərdə tutur) torpaq üzərində xüsusi mülkiyyətin olmaması təşkil edir. Bu isə hətta Şərqin göylərinin də açarıdır». F. Engels həmin il iyunun 6-da yazdığı cavab məktubunda qeyd edir ki, «Torpaq üzərində xüsusi mülkiyyətin olmaması həqiqətən də şərqi başa düşmənin əsasıdır». F. Engels şərqdə xüsusi mülkiyyətin olmamasının səbəbini süni suvarmanın labüdlüyü ilə bağlayır və belə hesab edirdi ki, ayrı-ayrı şəxslər süni suvarma işini təşkil edə bilməzdilər, «bu isə ya İcmaların, ya əyalətlərin, ya da mərkəzi hökumətin işidir».^ Buradan, K. Marks və F.

' M. M. Gülmalıyev. XVIII əsrin son rübü - XIX əsrin birinci

yarısında Azərbaycan kəndinin sosial-iqtisadi strukturu. Bakı, 1989-cu

il. s. 280 (s. 248).

2 Yenə orada, s. 249, (K. Mark, F. Engels. Seçilmiş məktubları.

Bakı, 1955-ci il, s. 76).

66

Engelsin, digər tədqiqatçıların xüsusi mülkiyyəti qəbul etməmələrinin səbəbləri aydın görünür.

F. Engels yanılır ki, «Torpaq mülkiyyətçisinin icma və ya dövlətdən ibarət olduğu bütün Şərqdə «mülkədar» sözünün özü dildə belə yoxdur,...»^ Şərqdə mülkiyyət təkcə icma və dövlətdə olmamışdır. K. Marks və F. Engels bir çox kəşflərin baniləri olduğu qəbul edilib, ancaq onlar cəmiyyətin inkişaf qanunauyğunluqlarını görə bilməmiş, ya da görmək istəməmişlər. Bax elə götürək sənətkarlıqla-mülkiyyət və sahibkarlığın əlaqəsini. Sənətkarlığın inkişafı mülkiyyət münasibətləri və sahibkarlığın inkişafına təkan vermişdir. Onlar sahibkarları kapitalist adlandırırdılar. Bunu onlar Öz əsərlərində çox tez-tez göstərirlər. Ancaq onlar xüsusi mülkiyyətin məhv edilməsini o qədər arzulayır və buna çalışırdılar ki, xüsusi mülkiyyəti kommunizmdə görmək belə istəmirlər. Onlar şəxsi mülkiyyəti istismarın mənbəyi kimi qəbul edirlər.^ Həm də onlar «Şərqdə - mədəniyyətin çox aşağı səviyyədə olduğunu»^ göstərirlər. K. Marks və F. Engelsin səhv nəzəriyyəsi onların Allahsız olmaları ilə əlaqədardır. Digər tərəfdən onlar sahibkarlığı dağıdıcı sinif olması və bazar iqtisadiyyatını gələcəyi olmayan quruluş olmasını qəbul etmələri ilə əlaqədardır."* Elmi əsası olmayan və reallığı əks etdirməyən belə ideyaları irəli sürmək ateistin təxayülünün məhsulu

' F. Engels. Anti-Dürinq. Bakı, 1967-ci il, s. 480 (s. 177).

2 K. Marks, F. Engels. Seçilmiş əsərləri. İki cildlik. Cild I. Bakı,

1953-cü il. s. 674 (s. 22).

Yenə orada s. 328.

^ N. Məmmədov. K. Marksm sosialist inqilabi nəzəriyyəsinə

praqmatik baxış. Azərbaycan iqtisadiyyatı yüksəliş yollarında

(məqalələr toplusu) IV (VIII) Buraxılış. Bakı, 2003-cü il, s. 556 (s. 9-10)

67

ola bilər. Marksizm ideoloqlan bilməli idilər ki, «Orta əsrlərdə Qərb, müsəlman mütəfəkkir və həkimlərindən dərs alırdı; avropalı tacirlər müsəlmanların fəaliyyətinin vüsətinə ancaq qibtə edirdilər: Şərqdə istehsal edilən əşyalar Qərbdə zinət sayılırdı, belə əşyaları olanlar nüfuz sahibi hesab edilirdilər».^ K. Marks və F. Engels bütün fəaliyyətlərini sosialist inqilabi nəzəriyyəsini əsaslandırmağa o qədər vaxt sərf edirdilər və o qədər bazar iqtisadiyyatı prinsiplərinə nifrət edirdilər ki, onlar adi həqiqətləri belə görmək istəmirdilər. Ona görə də onlann sosializm modeli əsasında zorakılıqla qurulmuş cəmiyyət yetmiş ildən çox yaşaya bilmədi. Tarixi həqiqətlər və inkişaf qanunauyğunluqları göstərir ki, cəmiyyətin inkişafı təkamül inkişaf yoludur. İqtisadçı N. Məmmədov haqlı olaraq yazır ki, quldarlıq cəmiyyətinin inkişafı mərhələsində qul əməyi səmərəsiz olduğu üçün qulları azad etmiş, onlara torpaqlarının bir hissəsini havayı biyara işləmək üçün təhkim etmişdilər. Təhkimçi kəndli öz pay torpağında havayı, biyara işləməsi feodalizm dövründə töycü (məhsul rentası) ilə əvəz edilmişdir. Biyara nisbətən töycü istehsalın nəticəsinə görə maddi marağın artmasında daha mütərəqqi idi. Tələbatın artması ictimai əmək bölgüsünü dərinləşdirmiş sənətkarlıq inkişaf etmiş, tacirlər sinfi formalaşmışdır. Tacirlər sinfinin meydana gəlməsi məhsul rentasının pul rentası ilə əvəz edilməsinə imkan vermişdir. Pul rentası feodalizmin inkişafının son mərhələsində geniş yayılmış və feodalizmin daxilində azad sahibkarlığın formalaşmasının ilkin maddi şərtlərinin yaranmasına səbəb olmuşdur.^

‘ İslam. Qısa məlumat kitabı. (Ruscadan tərcümə) Bakı, 1985-cı

il. s. 164 (s. 19).

2 N. Məmmədov. K. Marksm sosialist inqilabi nəzəriyyəsinə

praqmatik baxış. Azərbaycan iqtisadiyyatı yüksəliş yollarında.

(Məq. toplusu) IV(VIII) Buraxılış. Bakı, 2003. s. 556. (s. 11-12).

68

Hesab edirik ki, N. Məmmədov düzgün məntiqi nəticəyə gəlmiş və həm də bazar iqtisadiyyatının meydana gəlməsinin qanunçuluqlarını göstərmişdir. Fikrimizcə, əmtəə-pul münasibətlərinin formalaşması və inkişafı barədə mülahizələri əsas götürərək demək olar ki, iqtisadi qanunauyğunluqları, tələb-təklifin artması və məhsuldar qüvvələrin inkişafı üçün əsasları həm də sahibkarlığın formalaşmasının maddi əsasları kimi qəbul etmək olar.

Məlumdur ki, iqtisadi sistemin maddi əsası olan mülkiyyət barədə cəmiyyətin müxtəlif İnkişaf dövrlərində bir birindən fərqlənən nəzəri fikirlər olmuşdur. «Mülkiyyət barədə Platonun, Aristotelin, Ksenofontun, Solonanın, Klisfenanın, Yustiananın əsərlərində geniş məlumat verilir».’' İqtisadçı J. I. İsmayılovun araşdırmalarında göstərilir ki, «Antik dövr elminin görkəmli nümayəndələri Ksenofont (b. e. ə. 444-347-cl illər). Platon (b. e. ə. 427-347-ci illər), Aristotel (b. e. ə. 384-322-ci illər) mülkiyyətə sərvət kimi baxsalar da mülkiyyət formalarını eyni mənalı qiymətləndirməmişlər. Məsələn, Platon xüsusi mülkiyyətin cəmiyyətin müəyyən təbəqələri üçün məqbul olmadığını göstərir. Onun fikrincə, xüsusi mülkiyyət ancaq eqoizm hissləri doğurur. Antik dövr elminin görkəmli nümayəndələrindən biri olan Aristotelə görə, istehsal dəyərlərindən ibarət olan mülkiyyətin kəmiyyəti yaxşı həyatın əsasıdır. Ona görə, həqiqi sərvət məhz mülkiyyətdən ibarətdir. Daha sonralar mülkiyyət və onun mahiyyətini müxtəlif cür müəyyən edən müxtəlif iqtisadi məktəblər meydana gəlmişdir».^

‘ J. İ. İsmayılov. Mülkiyyətin iqtisadi mexanizmi: tarixi və

müasir baxışlar. MEA-nın Xəbərləri. Humanitar və ictimai elmior

seriyası, (iqtisadiyyat). Bakı, 2003-cü il, №1 s. 64.

^ Yenə orada, s 65.

69

J. i. İsmayılov mülkiyyətin ilk tərifini İmperator Yusti- nanin (eramızın V əsrində) «Roma hüququ» adlı kodeksində verməsi, mülkiyyətə əmlaka sahiblik etmə, ondan istifadə etmək və sərəncam vermək hüququ kimi baxması fikri ilə razılaşırıq.^ Qeyd edək ki, müsəlman ölkələrində mülkiyyətə maddi nemətlərin mənimsənilməsi, istehsal, bölgü, mübadilə və Istehlak münasibətlərini ifadə edən bir kateqoriya kimi yanaşılmışdır. Mülkiyyət cəmiyyətdə nemətlərin istifadə, bölüşdürülməsi və mənimsənilməsi xarakterini ifadə edirsə, sahibkarlıq bu mülkiyyətin sahibi funksiyasını ifadə edir. Çünki sahibsiz mülkiyyət olmur. Sahibkarlıq mülkiyyətə sahiblik hüququnun olmasından başlayır. Ona görə də J. İsmayılovun «. . . sahibkar mülkiyyətçi olmaya bilər. . . . » v ə yaxud, « . . . mülkiyyət bütöv bir tamdır. Onun elementləri isə (tamın hissələri) sahiblik, istifadəetmə və sərəncamvermədir.»^ fikri ilə razılaşmaq olmaz.

I. e. d., professor Ş. Axundov və i. e. d, professor M. Axundov öz əsərlərində mülkiyyətin 8 forması olduğunu göstərirlər. «Mülkiyyətin formaları - Bunlara aşağıdakılar daxildir: 1. Xırda əmtəə istehsalı ilə xarakterizə edilən mülkiyyət forması; 2. Xüsusi mülkiyyət formaları; 3. Dövlət mülkiyyət forması; 4. Kooperativ mülkiyyət forması; 5. Səhmdar cəmiyyətin mülkiyyət forması; 6. Bələdiyyə mülkiyyət forması; 7. Şəxsi (fərdi) mülkiyyət forması və 8. Qarışıq mülkiyyət forması».^ Həm də onlar mülkiyyət for-

‘ J. İ. İsmayılov. Mülkiyyətin iqtisadi mexanizmi; tarixi və

müasir baxışlar. MEA-mn Xəbərləri. Humanitar və ictimai elmlər

seriyası, (iqtisadiyyat). Bakı. 2003-cü il, №1 s. 65.

2 Yenə orada, s 66.

^ Ş. Axundov, M. Axundov. Bazar iqtisadiyyatının əsaslan. Qısa

izahlı lüğət, (ikinci nəşri) Bakı. 2001-ci il, s. 672 (s. 473).

70

masının Respublika Konstitusiyasına (maddə 13) uyğun olaraq dövlət mülkiyyəti, bələdiyyə mülkiyyəti və xüsusi mülkiyyət olduğunu qəbul edirlər. Bununla yanaşı mülkiyyətin obyekti və subyekti barədə yazırlar ki, «Mülkiyyət münasibətlərinin həm obyekti və həm də subyekti vardır. Onun obyektinə, torpaq, yerin təki, daxili və ərazi sulan, qitə şelfi, hava hövzəsi, bitkilər, qurğular, avadanlıq, xammal və materiallar, pullar, qiymətli kağızlar və s. digər təyinatlı əmlak, zavod, fabrik və s. daxildir. Azərbaycanda mülkiyyət subyektlərinə, Azərbaycan Respublikası, Naxçıvan Muxtar Respublikası, rayonların yerli hakimiyyət orqanları, kollektiv müəssisələr, ictimai birliklər və s. daxildir».'*

Professor Ş. Axundov və professor M. Axundov mülkiyyəti daha geniş mənada izah edirlər. Onların fikrincə «Mülkiyyət - insanlar arasında iqtisadi münasibətlərin məcmusu; iqtisadi sistemdə əlverişli şərait: zəmin; inkişaf prosesində nəticənin göstəricisi; təkrar olunan münasibət; mövcud iqtisadi sistemdə geniş istifadə olunan ən başlıca əsas və dərin mahiyyətə malik olan bir anlayış; bilavasitə maddi nemətlərin, sərvətlərin və digər varidatların mənimsənilməsini özündə əks etdirən anlayış, termin»dlr.^

Professor İ. V. Əhmədov haqlı olaraq göstərir ki, «Mülkiyyət ictimai münasibətlərin tarixi inkişafını müəyyən etməklə, cəmiyyətin maddi sərvətlərinin elementi olan istehsal vasitələrinin ayrı-ayrı fərdlər (qruplar, siniflər, dövlət) arasında bölgüsünü (mənimsənilməsini) xarakterizə

' ş. Axundov, M. Axundov. Bazar iqtisadiyyatının əsasları.

Qısa izahlı luğət. (ikinci nəşri) Bakı, 2001-ci il, s. 672 (s. 473).

~ Yenə orada s. 473

71

edir. Hər hansı subyektə (mülkiyyətçiyə) məxsus olan maddi vasitələrin məcmui mülkiyyətin obyektini təşkil etməklə yanaşı fiziki və ya hüquqi şəxsin əmlakı olduğundan mülkiyyət münasibətlərini əmlak münasibətləri adlandırırlar».^

İqtisadçı M. N. Petrov rus iqtisadiyyatında mülkiyyəti dövlət, bələdiyyə, kollektiv (səhmdar), xüsusi mülkiyyət formalarına ayırır. Maraqlıdır ki, dövlət mülkiyyətinin sahibi - dövlət, bələdiyyə mülkiyyətinin - rayon, kollektiv (səhmdar) mülkiyyətin - kollektiv, xüsusi mülkiyyətin sahibi - insanlar olduğunu və bu mülkiyyət formaları, onun sahibləri arasında qarşılıqlı əlaqələr olmasını göstərir.^ Fikrimiz- cə, kollektiv mülkiyyət də xüsusi və dövlət mülkiyyətinin tərkibinə daxil ola bilər. Başqa sözlə, payları ilə (əmlak, torpaq, vəsait və s.) mülkiyətçi istər dövlət, istərsə də xüsusi olsun birləşərək kollektiv mülkiyyət forması yarada bilərlər. Digər tərəfdən M. Petrovun göstərdiyi bələdiyyə mülkiyyətini «rayon» sahibkarlığına daxil etməsi başa düşülən deyildir. M. Petrov mülkiyyəti - bütün cəmiyyətin maddi bazası hesab edir, həm də göstərir ki, istehsal vasitələrinin mənimsənilməsi hüquqi qaydada müəyyən edilir. Bununla yanaşı subyektin (dövlətin, kollektivin, təşkilatın, fərdi şəxsin) mülkiyyət hüququ, yəni ona sahib olması, istifadəsi, sərəncam verməsi qanunla müəyyənləşdirilir. Biz, həm də Petrovun «Mülkiyyət» anlayışını insanlar ara-

’ И. B. Ахмедов. Собственность и формы хозяйствования в

аграрном секторе. Az. ЕТ Kənd Təsərrüfatının İqtisadiyyatı və

Təşkili İnstitutu-40. Azərbaycanda aqrar islahatlar: konsepsiya,

təcrübə, perspektivlər. II cilddə, ikinci cild. Bakı, 2002-ci il, s. 411 (s.

121).

- M. H. Петров. Предприниматель и рынок.

Санкт-Петербург. 2002 г. 320 ст. (ст. 62).

72

sında iqtisadi münasibətləri və hüquqi səlahiyyətləri birləşdirdiyindən, həmişə iki «iqtisadi və hüquqi cəhətə malik olur»”* fikirləri ilə razılaşırıq. Fikrimizcə, hüquqi baxımdan mülkiyyət istər torpaq, istər əmlak (həmdə intellektual) olsun, onun kiməsə məxsus olması barədə sahibinin əlində onların məxsusluğuna dair rəsmi təstiqləyici sənədlər olmalıdır. İqtisadi baxımdan mülkiyyət onun sahibinin fay- dalanmasına, mənafeyinə xidmət edir. Başqa sözlə, əmlak, müəssisə və ya təsərrüfat formal olaraq kiminsə mülkiyyəti elan edilsədə onun formal sahibinin sərbəstliyi olmasa, onu hüquqi cəhətdən xüsusi mülkiyyət adlandırmaq mümkün olsa da, iqtisadi nöqteyi nəzərdən xüsusi hesab etmək mümkün deyildir.

Bəzi iqtisadçılar respublikada mülkiyyətin bir çox növlərinin olduğunu iddia edirlər. Belə ki, J. I. İsmayılov yazır «Hazırda respublika iqtisadiyyatında çoxnövlü mülkiyyət formaları fəaliyyət göstərir. Bunlar əsasən aşağıdakılardır: xırda əmtəə istehsalı ilə səciyyələnən mülkiyyət, fərdi mülkiyyət, xüsusi mülkiyyət, kooperativ mülkiyyəti, dövlət mülkiyyəti, bələdiyyə mülkiyyəti, qarışıq mülkiyyət, səhmdar mülkiyyəti, əmək kollektivinin mülkiyyəti, icarə mülkiyyəti, kiçik sahibkarlığa əsaslanan mülkiyyət və s».^ Göründüyü kimi, iqtisadçılar mülkiyyət formalarının müxtəlifliyi fikrinə gələrək, hətta icarə mülkiyyəti olduğunu da iddia edirlər. Biz professor İ. V. Əhmədovun

' M. H. Петров. Предприниматель и рынок.

Санкт-Петербург. 2002 г. 320 ст (ст. 64).

- J. İ. İsmayılov. Keçid dövründə xüsusi mülkiyyətin

formalaşması və inkişafında kiçik sahibkarlığın yeri. Müasir

mərhələdə Azərbaycanın sosial-iqtisadi inkişafının əsas meylləri

(məqalələr toplusu) IX buraxılış. AMEA. İ İ. Bakı, 2000-ci il, s. 425 (s.

197).

73

belə bir fikri ilə tam şərik oluruq ki, «Qeyd etmək lazımdır ki, dövlət torpaqlarının icarədarı, çoxillik icarə forması olsa belə o, hər halda mülkiyyətçi deyil və onun torpağa təsərrüfatçılıq münasibətlərinə ümid bəsləmək çətindir».^ «İcarə haqqında» qanunda göstərilir «icarə əmlaka, torpağa və digər təbii ehtiyatlara müqavilə əsasında, əvəzi ödənilməklə müddətli sahib olmaq və bunlardan istifadə etməkdir».^ Odur ki, icarəçi mülkiyyətçi olmadığı üçün, icarə sahibkarlıq forması ola bilməz, bu əslində icarəyə götürdüyü torpaq, əmlak və s. müqavilə əsasında müddətli sahib olmasıdır. Ola bilsin ki, icarəyə götürənin torpağı, əmlakı və s. olsun ancaq bu ona icarəyə götürdüyü əmlak, torpaq və s. sahibi olmaq səlahiyyətlərini vermir.

J. İsmayılov mülkiyyətin müxtəlif formaları barədə başqa bir məqaləsində yazır: «Respublika iqtisadiyyatında fəaliyyət göstərən çoxnövlü mülkiyyət formaları və onların törəmələri əsasən aşağıdakılardır: dövlət mülkiyyəti, xüsusi mülkiyyət, bələdiyyə mülkiyyəti; xırda əmtəə istehsalı ilə səciyyələnən mülkiyyət: əmək kollektivinin mülkiyyəti; qeyri-dövlət mülkiyyəti; şəxsi və ya fərdi mülkiyyət; kooperativ mülkiyyəti; qarışıq birgə mülkiyyət; səhmdar cəmiyyətlərinin mülkiyyəti; kiçik və orta sahibkarlığa əsaslanan mülkiyyət; xüsusi sahibkar mülkiyyəti: icarə mülkiyyəti: kəndli (fermer) təsərrüfatı və ona əsaslanan mülkiyyət və i. a.».^

' И. в Ахмедов. Собственность и формы хозяйствования в аграрном секторе. Az. ЕТ KTİ və Т İnstitutu - 40. Azərbaycanda aqrar islahatlar: konsepsiya, təcrübə, perspektivlər. II cilddə, ikinci cild. Bakı. 2001. s. 411 (s. 135).

- İcarə haqqında. AR Qanunu. Biznesmenin Bülleteni. Bakı, 1996-cı il. №22(87), s. 12 (s 2).

^ J. İ. İsmayılov. Mülkiyyətin iqtisadi məzmunu: tarixi və müasir

baxışlar. MEA-mn xəbərləri. Humanitar və ictimai elmlər seriyası

(iqtisadiyyat). Bakı, 2003-ci il. №1, s. 66-67.

74

Burada J. İsmayılov daha sonra mülkiyyətin göstərilən formaları və onların törəmələri arasında iqtisadi münasibətlər sistemində bir-biri ilə əlaqə və təsir halında mövcud olduğunu qeyd edir. Burada dövlət, xüsusi və bələdiyyə mülkiyyətin əsas formaları kimi, digərlərinin isə törəmə olması göstərilsə daha məqsədəuyğun olardı. Həm də xüsusən İcarəni və digərlərini mülkiyyət forması kimi qiymətləndirmək elmi baxımdan düzgün hesab etmək olmaz.

Fikrimizcə, mülkiyyət formasını müəyyənləşdirmək üçün əsas meyar onun kimin tərəfindən mənimsənilməsi, onun real sahibinin kim olması, kimin iqtisadi mənafeyinə xidmət etməsidir. Mülkiyyət formalarını fərqləndirən cəhətlər onun sahibinə gəlir gətirməsi, sahibinin iqtisadi mənafeyinə xidmət etməsi mexanizmi, mülkiyyətin idarə edilməsindəki səciyyəvilikdir. Misal üçün fərdi mülkiyyətdə mənfəət tamamilə fərdi sahibkara məxsusdur, təsərrüfat icarəyə verildikdə sahibkar müəyyən şərt daxilində haqq alır, səhmdar cəmiyyətində, kooperativdə mülkiyyət sahibkarın proporsional payına müqabil gəlirini götürür, idarəetmədə isə demokratik yolla seçkili, özünüidarəetmə və inzibati qaydada idarə olunur.

Mülkiyyətin əsas formaları (dövlət, bələdiyyə, xüsusi) olduğu kimi onun törəmə formalarıda olur. Hər bir əsas mülkiyyət formasının tərkibində müxtəlif sahələr üzrə yaradılan təşkilati-hüquqi formaların qarışığı törəmə adlandırıla bilər. Nəzərə almaq lazımdır ki, əmlak, torpaq və s. obyektdən asılı olmayaraq mülkiyyətin sahibi olan, onu mənimsəyən fərdi, qrup, dövlət və s. subyektlər bura daxil edilə bilər.

Bəzi iqtisadçılar yanlış olaraq « . . . müxtəlif mülkiyyət formasına malik dövlət, kollektiv, icarə, kəndli-fermer tə

75

sərrüfatlarının . , . marketinq fəaliyyətinin səmərəliliyini»^ tədqiq edirlər. Görünür «tədqiqatçı» hələ mülkiyyət formalarını ayırd edə bilmir. Ölkənin hələ formalaşmayan marketinq fəaliyyətinin səmərəliliyini tədqiq etməyi isə «çox maraqlıdır»?!

“Azərbaycan Respublikasının iqtisadi müstəqilliyinin əsasları haqqında» Azərbaycan Respublikasının Konstitusiya qanununda (25 may 1991-ci il) göstərilir ki, mülkiyyətçinin əmlaka sahiblik, ondan istifadə, ona sərəncam hüquqları vardır. Həmin qanunda mülkiyyətin dövlət, kollektiv, xüsusi və qarışıq formaları təsbit olunmuşdur. Qanunda göstərilir ki, «kollektiv mülkiyyətə hüquqi şəxslər olan kollektiv müəssisələrin, icarə müəssisələrinin, kooperativlərin, səhmdar cəmiyyətlərinin, təsərrüfat ortaqlıq- larının və assosiasiyalarının, həmkarlar ittifaqı təşkilatlarının və digər İctimai təşkilatların, dini təşkilatların, vətəndaşların birliklərinin və ictimai hərəkatlarının mülkiyyəti aiddir».^ «Azərbaycan Respublikasında mülkiyyət haqqında» 9 noyabr 1991-ci ildə qəbul olunmuş (6 may 2002- ci ildə ləğv edilmişdir) qanunda^ mülkiyyət hüququnun subyektləri, mülkiyyət formaları iqtisadi müstəqilliyin əsasları haqqında qanuna müvafiq müddəalar öz əksini tapmışdır. Bəzi iqtisadi ədəbiyyatlarda mülkiyyət formalarının belə dolaşdırılması elə buradan irəli gəlir. Buna baxmayaraq iqtisadi müstəqillik əldə edəndən sonra mülkiyyət və sahibkarlığa dair elmi araşdırmalarda yenə

' Q. B. Hacıyev. Aqrar bölmədə kənd təsərrüfatı istehsalının

müasir problemləri. AzETKTİ və Tİ-nun elmi əsərləri. Bakı, 2003-cü

il, s. 574 (s. 359).

2 Qanunverici və normativ sənədlər. Biznesmenin Bülleteni №4.

Bakı, 1993-cü il, s. 32 (s. 2-3).

Yenə orada, s. 11-22.

76

də uyğunsuzluqlara yol verilir. 1995-ci ildə birmənalı olaraq Konstitusiyada və Azərbaycan Respublikasının Torpaq Məcəlləsində (maddə 5) mülkiyyətin üç - dövlət, xüsusi və bələdiyyə mülkiyyəti növü öz əksini tapmışdır. Nəzərə almaq lazımdır ki, mülkiyyət formalarından asılı olaraq müxtəlif təsərrüfat formaları yaradılması qanunlarda çox aydın yazılmışdır. Misal üçün «Aqrar islahatının əsasları haqqında» qanunda (10-cu maddə) yazılır ki, «Müxtəlif növlü təsərrüfatlar mülkiyyət münasibətlərindən və təsərrüfat formalarından asılı olaraq aşağıdakılardır: torpaq və əmlak üzərində xüsusi mülkiyyətə əsaslanan kəndli (fermer), şəxsi yardımçı təsərrüfatlar və s., torpaq və əmlak üzərində xüsusi mülkiyyətə əsaslanan birgə təsərrüfatlar, kooperativlər, şərikli təsərrüfatlar və s.; səhmdar cəmiyyətləri; torpaq və əmlak üzərində dövlət mülkiyyətinə əsaslanan dövlət kənd təsərrüfatı müəssisələri və s.».^ «Sovxoz və kolxozların islahatı haqqında» qanunda (13-cü maddə) müxtəlif müəssisələrin təşkilati- hüquqi formaları konkret göstərilir.^

Göstərilənlərə əsaslanaraq mülkiyyət və mülkiyyətçini aşağıdakı kimi formalaşdırmağı daha düzgün hesab edirik: «Mülkiyyət “ maddi sərvətlərin ünsürü olmaqla cəmiyyət üzvlərinin, şəxslərin, qrupların arasında mənsubiyyətini ifadə edən münasibətləri xarakterizə edir. Mülkiyyət insanlar arasında iqtisadi münasibətlərin məcmusudur. İqtisadi sistemdə əlverişli şərait; zəmin; inkişaf prosesində nəticənin göstəricisi; təkrar olunan münasibət; mövcud iqtisadi sistemdə geniş istifadə olunan ən başlıca

‘ Aqrar islahatının əsasları haqqında AR Qanunu, Biznesmenin

Bülleteni. Bakı, 1995-ci il. s. 8 (s. 4-5)

^ Sovxoz və kolxozların islahatı haqqında. AR Qanunu.

Biznesmenin Bülleteni. Bakı, 1995-ci il. s. 11 (s. 7).

77

əsas və dərin mahiyyətə malik olan bir anlayış; bilavasitə maddi nemətlərin, sərvətlərin və digər varidatların mənimsənilməsini özündə əks etdirən anlayış, termindir. Mülkiyyət torpaq, yerin təki, daxili sular, hava hövzəsi, müəssisələr, binalar, qurğular, avadanlıqlar, xammal, materiallar, bitki və heyvanlar aləmi, pullar, qiymətli kağızlar. İstehsal və qeyri istehsal təyinatlı sosial-mədəni obyektlər, digər əmlaklar, intellektual və yaradıcı əməyin məhsulları mülkiyyətdir. Mülkiyyətin əsas formalarına dövlət, bələdiyyə və xüsusi mülkiyyət daxildir. Mülkiyyətçi - qazanc əldə etmək məqsədilə özünün və başqalarının ehtiyacını ödəyə biləcək məhsullar istehsal edən və xidmətlər göstərən torpaq və əmlaka sahiblik edən, ondan istifadə etmək, satmaq, bağışlamaq, dəyişmək, vərəsəlik üzrə və irsən vermək, girov kimi istifadə və idarə etmək üçün başqa şəxsə (şəxslərə) vermək səlahiyyətləri olan subyektdir».^

Mülkiyyət məsələsinin tədqiqi ilə məşğul olan G. M. Şəfaqətov yazır: «Mülkiyyətə təbiət predmetlərinin, maddi nemətlərini, istehsal vasitələrinin mənimsənilməsi ilə əlaqədar insanlar arasında meydana gələn ictimai münasibət kimi baxılmalıdır. Bu mənimsəmə ictimai təkrar istehsalın hər bir mərhələsində - istehsal, bölgü, mübadilə və is- tehlak mərhələlərinin hər birində həyata keçirilir. Konkret desək, mülkiyyət cəmiyyətin müəyyən tarixi İnkişaf mərhələsində fərdlər tərəfindən maddi nemətlərin, ən əvvəl istehsal vasitələrinin mənimsənilməsi, bu əsasda insanlar arasında baş verən mülki və ya istehsal münasibətlərində ifadə olunur. O, əmlaka sahib olmağı, istifadə etməni və

' İ. İbrahimov. Aqrar iqtisadiyyatın əsasları. Bakı, 2003-cü il. s.

154 (s. 95-96).

78

sərəncamverməni birlikdə ifadə edən iqtisadi kateqoriyadır, münasibətdir.

İqtisadi kateqoriya kimi mülkiyyət insanların şüurundan və iradəsindən asılı olmayaraq mövcuddur, bu iqtisadi kateqoriya cəmiyyətdə faktiki mövcud olan mülkiyyət münasibətlərinin təzahürüdür. Mülkiyyət istehsalın bütün kateqoriyalarını əlaqələndirən kateqoriyadır».^

G. M. Şəfaqətovun bu fikri ilə tamamilə razıyıq, həm- də ona görə ki, mülkiyyətin ictimai-iqtisadi, sosial-siyasi, tarixi məzmunun olduğunu göstərir, eramızdan əvvəlki tarixdən indiyədək müxtəlif fikirlər olduğunu qeyd edir. Müəllif mülkiyyətin məzmununun zənginliyini göstərməklə iqtisadi mənafe çalarları məcmusunu əhatə etdiyini bildirir. Ancaq G. M. Şəfaqətov mülkiyyət hüquqlarına dair A. Onrenin 11 təsnifat verdiyini qeyd edir, lakin onun istinadını göstərmir. Yaxud Amerika iqtisaçıları R. Kouz və A. Alçianın mülkiyyət hüququna dair anlayışlarının izahı verilir, onların əsərləri göstərilmir. Buna baxmayaraq mülkiyyət hüququ barədə araşdırmaları maraqlı mülahizələrlə zəngindir.

Bəzi iqtisadçılar isə mülkiyyət anlayışına toxunaraq mülkiyyətin dövlət, kollektiv və fərdi (şəxsi) formaları olduğunu göstərməklə, onların mahiyyətini açıqlamağa cəhd edirlər. Həmdə mülkiyyət anlayışını, dövlət mülkiyyətinin formalaşmasını, fərdi mülkiyyətin real həddini müəyyən edərkən yanlışlıqlara yol verirlər. «Mülkiyyətdən danışarkən onun konkret anlayış kateqoriyalarından olduğu nəzərdə tutulmalıdır. Yəni mülkiyyət dedikdə tə-

' G. M. Şəfaqətov. Keçid iqtisadiyyatlı ölkələrdə mülkiyyət və

onun idarə edilməsi məsələlərinə dair. Azərbaycan İqtisadiyyatı

yüksəliş yollarında (məqalələr toplusu V (XIV) buraxılış. Az- MEA. İ İ.

Bakı. 2003-cü il. s. 590 (s. 119-122).

79

fəkkürümüzdə konkret fərdə məxsus olan maddi və mənəvi varlıqların müəyyənləşdirilməsi məqsədinin son ifadəsi başa düşülməlidir. Elmi araşdırmalar və idarəçiliyi təmin etmək məqsədilə mülkiyyətin təsnifləşdirilməsi məqsədəuyğun hesab edilir. Bir qayda olaraq, üç növ; dövlət, kollektiv və fərdi (şəxsi) mülkiyyət formalarının qəbul edilməsini məqsədəuyğun sayırıq. Dövlət mülkiyyəti ayrı-ayrı fərdlərin müxtəlif formada ödənişlərindən (əsasən vergilərdən) yığılmış vəsait və yardımlar, bağışlamalar hesabına formalaşır.

Kollektiv mülkiyyət iki və daha çox fərdin mülkiyyətinin birləşməsi formalaşma prinsipinə uyğun olmalıdır. Fərdi mülkiyyət isə ayrı-ayrı fərdlərin sahibkarlıq hüququnun əhatə dairəsini əks etdirir. Ona şəxsi mülkiyyət də demək olar. Fərdi mülkiyyətin real həddi dövlət mülkiyyə- tindəki payını, kollektiv mülkiyyətdən düşən hissəni və bilavasitə özünə məxsus olan mülk; əmlak və vəsaitin hamısını tam əhatə edir».^ Göründüyü kimi, müəllifin mülkiyyəti «təfəkkürümüzdə», «dövlət mülkiyyəti fərdlərin müxtəlif formada ödənişlərindən (əsasən vergilərdən) yığılmış vəsait və yardımlar, bağışlamalar hesabına formalaşır» və «fərdi mülkiyyətin real həddinin» müəyyənləşdirilməsi fikirləri reallığı əks etdirmir. Bu dolaşıq ifadələrdən azad olmaq üçün mövcud qanunvericilik aktlarına baxmaq kifayət idi.

İqtisadiyyata dair ədəbiyyatlarda bəziləri xüsusi sahibkarlıq və mülkiyyət, şəxsi, fərdi, ailəvi münasibətlərə *

* Ş. Ə. Cəbrayılov. Kənd təsərrüfatında idarəetmə

strukturlarının yeniləşdirilməsi və iqtisadi səmərəliliyin

müəyyənləşdiril- məsinin metodiki əsasları. Az. ET KTİ və T İnstitutu

- 40. Azərbaycanda aqrar islahatlar: konsepsiya, təcrübə,

perspektivlər. II cilddə, ikinci cild. Bakı, 2002-ci il. s. 411 (s. 5-6).

80

əsaslanan sahibkarlıq barədə dolaşıq fikirlər göstərir və məsələni mürəkkəbləşdirirlər. «Aqrar İslahatlar: nəticələr, problemlər» mövzusunda keçirilən beynəlxalq konfransda (2001-ci il) göstərilmişdir ki, «Xüsusi sahibkarlıq - icarəsində və ya mülkiyyətində olan torpaqda kənd təsərrüfatı məhsullarının istehsalı, emalı və satışı istiqamətində insanların şəxsi, fərdi, ailəvi münasibətlərə əsaslanan fəaliyyət formasıdır». Müəllif daha sonra yazır: «Xüsusi təsər- rüfatçılığın səmərəli təşkili və inkişaf etdirilməsi üçün ilkin təminat dövlət tərəfindən qəbul edilmiş hüquqi sənəddir. Həmin qanunverici aktlarda bu tip təsərrüfatçılığın yaradılması, həmin təsərrüfat növü ilə məşğul olan İnsanlara verilən hüquq və vəzifələr və s. məsələlər geniş şəkildə şərh edilmişdir.

Belə ki, qanuna əsasən xüsusi sahibkarlığın obyekti onun ixtiyarında olan mülkiyyətdir.

Mülkiyyətə isə aşağıdakılar daxildir: - torpaq sahəsi; - torpaq sahəsində əkililər; - təsərrüfat tikililəri; - meliorasiya və digər qurğular; - mal-qara, quş; - əldə edilmiş məhsul; - kənd təsərrüfatı ləvazimatı; - nəqliyyat vasitələri və s».^ Mülkiyyətin mahiyyətini və tərkibini bilmədən belə

natamam fikirlər söyləmək olar. Göründüyü kimi müəllif buraya əmtəə-material qiymətliləri, binalar, ,oul vəsaiti,

^ E. N. Ağayev. Yeni iqtisadi münasibətlər sistemində xüsusi

təsərrüfatçılıq formasının inkişaf problemləri. «Aqrar isl.ahatlar:

nəticələr, problemlər» mövzusunda beynəlxalq konfransın

materialları. AzETKTf və Tİ. Bakı, 200l-ci il. s. 57-58.

81

digər maliyyə aktivləri, maşın və avadanlıqlar, iş heyvanları, çoxillik əkmələr, bitməmiş istehsal, dövriyyə fondları, intellektual mülkiyyət və s. daxil etməmişdir. Mülkiyyətə daxil olan əmlakın bölünməsi, onun bir hissəsinin bələdiyyə mülkiyyətinə verilməsi barədə müəllifin məlumatı olsaydı «xüsusi sahibkarlığın obyektinə» daxil olan mülkiyyətə göstəriləni də daxil edərdi. Xüsusi təsərrüfatçılıq formasının inkişaf prinsiplərinə həsr edilən bu cəfəng «yenilik» iqtisadiyyatda mənasız dolaşıqlıqlar yaradır, sağlam dü-şüncəni azdırır.

Bəlkədə, belə yazılara baxmadan və yaxud sükutla keçmək olardı. Ancaq konfrans materiallarında dərc edilən çoxsaylı məqalələrdə başqa ixtisas sahiblərin - texnika, biologiya, riyaziyyat, coğrafiya, kənd təsərrüfatı və s. elmi sahələrin mütəxəssislərinin yazılarında iqtisadiyyata dair nəzəri və təcrübəvi əhəmiyyəti olmayan hamıya məlum faktlar şərh olunur, bu və ya digər fikirləri əsaslandırmadan bu sahənin biliciləri kimi çıxış etməyə çalışırlar. Təəssüf ki, sahənin nüfuzlu alimləri isə susurlar.

Nəzərə almaq lazımdır ki, mülkiyyət formasının üstünlüyündən danışmaq olmaz. Onların formalaşması və inkişafına eyni hüquqi şərait yaradılır. Mülkiyyət formasının üstünlüyü o halda müəyyən edilə bilər ki, o ölkənin və cəmiyyətin tələbatlarının ödənilməsində və ölkənin iqtisadi sərbəstliyinin təmin edilməsində oynadığı rol düzgün mü- əyyənləşdirilsin. Ona görə də mülkiyyət formasının Iqtisa- diyyatdakı xüsusi çəkisi çox və ya azlığı burada əsas rol oynamamalıdır. Bu baxımdan mülkiyyət formaları arasındakı nisbət obyektiv şərait və istehsalın spesifik xüsusiyyətləri ilə əlaqədar formalaşması nəzərə alınmalıdır. Odur ki, həmin təsərrüfat formalarının iqtisadi inkişafa təsiri və onun formalaşması nisbəti və meyarı həmin təsər

82

rüfat formasının səmərəliliyi, həm də sosial səmərəliliyi olmalıdır.

Məlumdur ki, elə sərvətlər var ki, torpaq, əmlak, kapital və s. kimi maddi nemətləri yaradır, ehtiyacların və ya tələbatın ödənilməsində iştirak edir, cəmiyyətə fayda verir, mənfəət gətirir.Belə sərvətlər, istehsal və qeyri-istehsalda iştirak edir və mülkiyyət formasında çıxış edir. Onu maddi nemətlər, qeyri- İstehsal və bəzi halda əşyavi xarakteri olmayan sərvət kimi çıxış edən, verdikləri faydaya görə kapital kimi dəyərləndirmək olar. Belə spesifik xarakter kəsb edən mülkiyyət formasından biri elmi ədəbiyyatlarda faydalı əməyin tərkib hissəsi kimi çıxış edən cəmiyyətin tərəqqisində, iqtisadi inkişafında bilavasitə və dolayı yollarla xüsusi rolu olan intellektual mülkiyyətdir (buna çox vaxt intellektual kapital kimi qiymət verilir).

Tədqiqat nəticəsində aydın olur ki, cəmiyyətin tərəqqisi və inkişafına sərf edilən əmək faydalıdır. Bu tərəqqiyə sərf edilən əməyin bir qismi məhsul yaradır, bir qismi xidmətlər göstərir, digər bir qismi isə mənəvi aləmi zənginləşdirir. Bu baxımdan istehsal və xidmət sahəsində alimin kəşfi, ixtirası, intellekt yetişdirən müəllimlərin təlim- tərbiyəsi, təhsili, əhalinin sağlamlığında duran həkimlərin fəaliyyəti, istedadı və bacarığı ilə kino sənətində, rəssamlıqda və digər sahələrdə çalışan insanlar intellektlərdir, onların cəmiyyət üçün verdikləri töhfələr (yaradıcılıq məhsulları) İntellektual mülkiyyətdir. Ona görə də iqtisadiyyata dair ədəbiyyatlarda elm, texnika, ədəbiyyat, incəsənət, elmi müəssisələrin qeyri-maddi aktivləri və s. yaradıcılıq sahələrindəki intellektual fəaliyyətin nəticəsində olan hüquq başa düşülür. Burada həmçinin, əmtəə və xidmət fəaliyyəti iştirakçılarının fərdiləşmə vasitələri, eləcə də haqsız rəqabətdən müdafiə olan hüquq da aid edilir (А.М.Козырев, «Оценка

интеллектуальной собственности».

83

M. 1997). Beləliklə, intellektual mülkiyyət əslində qeyri- maddidir, maddi olan intellektual (o cümlədən elmi-texniki) məhsulla bağlı olan hüquqdur.'*

İqtisadçı A. Əmiraslanov haqlı olaraq yazır: «Milli iqtisadiyyatın formalaşdırılması zamanı əsas diqqət millətin sərvətinin üçüncü tərəfi olan insanlara (İntellektual -kadr potensialına), onların mədəniyyətinə, təhsilinə, yaradıcılıq və sahibkarlıq qabiliyyətinin artırılmasına yönəldilməlidir. Məşhur amerika iqtisadçısı R. Reyç son əsərlərinin birində yazırdı: «Siyasətçilər bəzən nəzərə almırlar ki, millətin potensialı heç də onun müəyyən texnologiyaya malik olması və ya onu əldə etməsi ilə deyil, ölkə vətəndaşlarının gələcəyin kompleks vəzifələrini həll edə bilmək qabiliyyəti ilə müəyyən olunur». Açıq qeyd etmək lazımdır ki, keçid dövründə əsas zərbə məhz ölkənin intellektual potensialına dəymişdir»^. Həqiqətən, son 15 ildə (1988-2003) intellektual kapitalı təmsil edənlərin texniki, texnoloji ixtiraları, kəşfləri, səmərələşdirici təklifləri, onların istehsal və qeyri-istehsalın müxtəlif sahələrinə tətbiq edilməsində müəyyən ləngimələrə və nöqsanlara yol verilmiş, intellektual kapitalın təmsilçilərinin milli tərəqqidə rolu və əhəmiyyəti ictimai faydalı əməyin tərkib hissəsi kimi lazımınca qiymətləndirilməmişdir. Hesab edirik ki, ölkənin inkişafında və məşhurlaşmasında rolunu nəzərə alaraq intellektual potensiala, zehni fəaliyyətə qayğı və diqqət artı-

' H. Qədirov. Milli innovasiya sistemi və intellektual mülkiyyət

obyektlərinin qiymətləndirilməsi. Müasir mərhələdə Azərbaycanın

sosial-iqtisadi inkişafının əsas meylləri (məqalələr toplusu) VII

buraxılış A M E A. İ İ. Bakı, 2000-cı il. s. 326 (s. 91).

- A. Əmiraslanov. Azərbaycan iqtisadiyyatı və bazar

münasibətləri. Bakı, 1998-ci il. s. 208 (s. 33).

84

nlmalı, stimullaşdıncı tədbirlərin həyata keçirilməsi davam etdirilməlidir.

Rus iqtisadçısı A. Busıgin göstərir ki, «İntellektual kapital-dəyər İfadəsində qiymətləndirilə bilən kapitalın xüsusi formasıdır. İntellektual kapital - bu zehni fəaliyyət bacarığı olan, məntiqdə istifadə edilən, əqli düşüncə vasitəsi ilə hadisələrin inkişafının proqnozlarşdırma bacarığıdır».^ Ədəbiyyatlarda intellektual mülkiyyət (əqli mülkiyyət -) «...bədii, incəsənət və elmi əsərlərə; elmi ixtiralara; ifadə fəaliyyətinə, sənaye nümunələrinə, firma adları və kommersiya işarələrinə, mal və xidmət nişanlarına qeyri- bərabər rəqabətdən müdafiəyə aid olan hüquqlar»^ kimi qiymətləndirilir. Araşdırmalardan aydın olur ki, «İnsan fikrinin nailiyyətlərinin qorunması bəşəri təfəkkürü zaman- zaman məşğul etmiş, intellektin inkişafı, intellektual fikrin mühafizəsi və həvəsləndlrilməsi, nailiyyətlərin əlaqələndirilməsi daim BMT-nin diqqət mərkəzində olmuşdur.^ Hətta 1967-ci ildə Ümum-dünya İntellektual Mülkiyyət Təşkilatı yaradılmış və həmin təşkilat fəaliyyət göstərməkdədr.

Tədqiqat göstərir ki, hər hansı bir müəssisənn ümumi mülkiyyətində intellektual mülkiyyətin xüsusi çəkisi 30 faizdən az təşkil edirsə, belə müəssisə texnoloji cəhətdən geri qalmış hesab edilir. Yeri gəlmişkən göstərmək lazımdır ki, respublikamızda intellektual mülkiyyətin ümumi dəyəri haqqında indiyədək məlumat yox dərəcəsindədir.

A. B. Бусыгин. Предпринимательство. Москва. 2001 г. 640

ст. (ст. 274, 276).

" А. Əliyev., С. Nüriyev, G. Nuriyeva. İqtisadiyyat və hüquq.

Ensiklopedik izahlı lüğət. Bakı. 2002-ci il. s. 308 (s. 66).

3 H. M. Rəcəbli. BMT-nin ixtisaslaşdırılmış qurumfarı. Bakı,

2003-cü il. s 256 (s. 116).

85

Mütəxəssislər göstərirlər ki, Rusiyada intellektual mülkiyyətin dəyəri 1 trilyon, ABŞ-da isə 80 trilyon dollardan çoxdur.^ Tədqiqat nəticəsində aydın olur ki, respublikamızda indiyədək intellektual mülkiyyət obyektlərinin qiymətləndirilməsi və uçotu aparılmamışdır. Hesab edirik ki, respublikamızda mülkiyyətin mühüm forması kimi intellektual mülkiyyətin sosial-iqtisadi mahiyyəti elmi cəhətdən araşdırılmalı, onun inkişaf və tərəqqidə rolu qiymətləndirilməlidir. Bu, ölkədə sahibkarlığın müxtəlif formalarının inkişafına imkan verə bilər.

2.2. Sahibkarlığın mahiyyəti və formaian

Tarixi faktlar və elmi ədəbiyyatların araşdırılması göstərir ki, cəmiyyətin inkişafının müxtəlif dövrlərində sahibkarlığın formalaşmasının zəruriliyi hər şeydən əvvəl mülkiyyət formalarının yaranması və inkişafı ilə səciyyələnir. Bütün iqtisadi sistemdə cəmiyyətdə mövcud olan təbii və insan ehtiyatlarının yerləşməsi, adət-ənənələr, insanlann həyat tərzi, demoqrafik və coğrafi vəziyyət, təhsili, əhali artımı, gəlirlər, mülkiyyətçilərə vəsait ayrılması (kredit), vergilərin dərəcələri, dövlətlə sahibkarlar arasındakı münasibətlərin düzgün qurulması və s. sahibkarlıq fəaliyyətinin inkişafına təsir göstərmişdir. Ona görə də sahibkarlıq fəaliyyətinə bütün ölkələrdə və cəmiyyətdə meydana gəlmiş inkişafın qanunauyğun və özünəməxsus xüsusiyyətləri olan təbii-tarixi bir proses kimi baxmaq lazımdır.

' H. Qədirov, A. Muradov. İntellektual mülkiyyət obyektlərinin

qiymətləndirilməsinə dair müasir əmlak bazarı və qiymətləndirmə

fəaliyyətinin qanunvericilik təminatı II Beynəlxalq elmi- praktiki

konfransın materialları. Bakı, 200l-ci il, s. 260 (s. 166).

86

Bəzi iqtisadçılar sahibkarlıq ifadəsini iqtisadi anlayış hesab

edərək insanlara məxsus fəaliyyət növü hesab edirlər. İqtisadi məzmun

baxımından sahibkar və sahibkarlıq anlayışlarını bir-birinə oxşar

olduğunu göstərirlər. Sahib - ərəbcə yiyə, malik, himayə edən, müəllif

kimi izah edilir.^ Azərbaycan dilinin izahlı lüğətində göstərilir ki. Sahib

- ərəbcə yiyə, sahib mənasında işlədilir. Sahiblik - ərəb-farsca özəl

təşkilat, müəssisə, bank və s. sahibi mənasını daşıyır. Sahibkarlıq -

sahib olma, yiyə olma, yiyəlik mənasını ifadə edir.^ Bəzi iqtisadçıların

bu məsələyə mövqeyi natamamdır. Onlar sahibkar sözünün ərəb və

fars sözlərinin birləşməsindən əmələ gəlməsi qənaətinə gəlirlər.

«Sahib» ifadəsi ərəb sözü olub yiyə deməkdir. «Kar» ifadəsi isə fars

sözü olub «iş», «fəaliyyət» deməkdir.^ Fikrimizcə, müəllif məsələyə

çox sadə yanaşır. Sahibkarlıq təkcə iqtisadi anlayış deyil, həmdə

hüquqi anlayış olmaqla hüquqi münasibətləri də ifadə edir. Müəllif həm

də sahibkar və sahibkarlıq anlayışlarının oxşarlığını əslində

əsaslandırmır. Və nəhayət, onun mülkiyyətlə əlaqəli tədqiqi

unudulur^Sahibkarlıq həm insanlara məxsus fəaliyyət növü, həm də

təsərrüfatçılıq forması kimi qarışdırılır. Sahibkarlığın formaları kimi

kooperativ, kiçik müəssisə, kəndli-fermer təsərrüfatları və s. göstərilir,

halbuki bunlar təsərrüfatçılığın təşkilati-hüquqi formalarıdır.

‘ Azərbaycan ədəbi dilində işlənən ərəb və fars sözlərinin qısa lüğəti. Bakı, 1960-cı il. s. 211 (s. 166).

" Azərbaycan dilinin izahlı lüğəti, III cild. Bakı, 2000-ci il. s. 414 (s. 21).

•’ M. Qədirov. Aqrar bölmədə sahibkarlığın inkişafının təş- kilati-iqtisadi mexanizminin təkmilləşdirilməsi. (Azərbaycan Respublikasının materialları üzrə) i. e. n. alimlik dərəcəsi almaq üçün dissertasiyanın avtoreferatı. Bakı, 2001-ci il, s. 21 (s. 9-10).

87

Sahibkar və sahibkarlıq anlayışının mahiyyətinin ingilis iqtisadçısı Riçard Kantilyon tərəfindən XVII əsrin sonu XVIII əsrin əvvəllərində elmə gətirildiyi\ bəzi iqtisadçılar isə sahibkarlıq anlayışının məzmunu və mahiyyətinin fransız iqtisadçısı Riçard Kantilyon tərəfindən (1680-1734) işləndiyini^, digər iqtisadçılar yazırlar ki, «Sahibkralıq» termini R. Kantilyon tərəfindən XVIII əsrdə iqtisadi ədəbiyyata daxil edilmişdir: təklif və tələb arasında nisbətin dəyişməsi nəticəsində məhsulların baha satılması üzrə fəaliyyət göstərən subyektləri bazar sahibkarları adlandırmaq tezisi ona məxsusdur. Bununla əlagədar sahibkarlıq fransızca vasitəçi sözünü ifadə edir.^ Bu fikri E. Əhmədov da təsdiq edir.'^ Başqa iqtisadçı sahibkarlığın meydana gəlməsini araşdıraraq göstərir "İqtisad elmindən məlum olduğu kimi, sahibkarlıq fəaliyyəti anlayışı ilk dəfə XVII əsrin sonu və XVIII əsrin əvvəllərində ingilis iqtisad- *

* V. Niftullayev. Sahibkarlığın əsaslan. Bakı, 2002-ci il. s. 618 (s.

14-15).

" R. Əliyev, T. Zeynalov. Sahibkarlıq fəaliyyətinin

maliyyələşməsinin tənzimlənməsinin metodoloji əsasları. Bakı, 2001-ci

il. s. 152 (s. 21).

^ C. T. Абасова. Экономическое содержание и условия фун-

ксионирования предпринимательства на различных

общественно-исторического развития. Müasir mərhələdə

Azərbaycanın sosial-iqtisadi inkişafının əsas meylləri (məqalələr

toplusu) VII buraxılış. AMEA. İ İ., Bakı, 2000. S. 327 (s. 266-272).

Э. Ахмедов. Сущность и обьективная необходимость

развития малого и среднего предпринимательства. Azərbaycan

iqtisadiyyatı yüksəliş yolunda, (məqalələr toplusu) FV (XIII buraxılış).

AMEA. t İ., Bakı, 2003-cü il. s. 556 (s. 348).

88

ÇISI Riçard Kantilyon tərəfindən ifadə edilmişdir».^ Bu fikri iqtisadçı K. Babayev də təsdiq edir və göstərir ki, «Sahibkarlıq anlayışı və onun haqqında elmi-nəzəri fikirlər məhz ilk dəfə olaraq XVIII əsrdə ingilis iqtisadçısı R. Kantilyon tərəfindən elmə gətirilmiş»dir.^ Riçard Kantilyon həqiqətən ingilis iqtisadçısı, tacir olmuşdur,^ ancaq sahibkarlıq anlayışı İslamda Qərb dünyasından çox əvvəllər meydana gəlmişdir.

Professor M. X. Meybullayev çox haqlı olaraq belə bir qənaətə gəlir ki,«...əgər Qərb dünyasında XIX əsrin sonunda sahibkarlıq fəaliyyətinin geniş yayılması ilə kapitala görə faiz kimi görünən mənfəət gəlir forması almışdırsa, islamda onun əmələgəlmə mexanizmi min il əvvəl söylə- nilmişdir».'^ Bununla yanaşı, Azərbaycanda iqtisadi münasibətlərin formalaşması və inkişafı prosesinin VII əsrdən onun ərəb xilafətinə daxil olduğu dövrdən başlandığı islamşunas alimlərin tədqiqatları ilə əsaslandırılır.^ Belə hesab edirik ki, yer kürəsinin çox qədim məskanlarından olan Azərbaycan coğrafi mövqeyi, Avropa ilə Asiyanın

‘ M. F. Yusifova. Sahibkarlığın meydana gəlməsi və inkişafının

bəzi məsələləri. Azərbaycan iqtisadiyyatı: problemlər, perspektivlər.

«Azərbaycan iqtisadiyyatı dirçəliş yollarında» mövzusunda

elmi-praktik konfransın materialları. AMEA. İ İ., Bakı, 2002-ci il. s.

380 (s. 225).

■ K. Babayev. Azərbaycanın müasir iqtisadi sistemində

sahibkarlıq funksiyaları və onun reallaşması istiqamətləri.

Azərbaycan iqtisadiyyatı yüksəliş yollarında (məqalələr toplusu) VI

(XTII Buraxılış). AMEA. t İ.. Bakı, 2003-cü il. s. 556 (s. 328-329).

^ K. Marks. Kapital. I kitab. Bakı. 1969-cu il. s. 895 (s. 809), F.

Engels. Anti-Dürinq, Bakı, l967-ci il. s. 480 (s. 438).

M. X. Meybullayev. İslam iqtisadiyyatı. Bakı, 200l-ci il. s. 699

(s. 154). ^ Yenə orada, s. 312.

89

qovşağında, işlək ticarət yolları, böyük sərvətləri və əlverişli iqlimi-təbiəti olması eramızdan əvvəl burada əkinçilik və maldarlığın inkişafına, əhalinin təbəqələşməsinə şərait yaratmış, sahibkarların formalaşmasına kömək etmişdir. Bununla əlaqədar qeyd etmək lazımdır ki, dünya ölkələrinin elmi, ədəbi, mədəni, iqtisadi aləmini bilmək, ümumi- bəşəri dəyərlən əldə etmək üçün ölkəmiz Rusiya-rus dili və yaxın qonşumuz İran-fars dili ilə çıxmışdır. Ona görə də Azərbaycan xarici ölkələrin ədəbiyyatlarından bəhrələnə bilməmiş və müstəqil bir dövlət kimi formalaşdığı dövrədək keçdiyi elmi, ədəbi, mədəni inkişaf yolunu dünyada bir o qədər tanıtdıra bilməmişdir. Bu baxımdan H. Əliyev 21 sentyabr 1993-cü ildə Azərbaycan Respublikası Elmlər Akademiyasında ziyalılarla görüşündə haqlı olaraq demişdir: «Bunu deməklə biz heç də özümüz-özümüzü ləkələmirik. Bu, bizdən asılı olmayan bir şeydir. Çünki marksizm-leninizm ideologiyası-vardı. Hər bir sistemin ideologiyası olmalıdır. Məsələn, o zaman tarixçilər bir şəxsin fəlsəfi görüşlərini araşdırarkən, bir əsər yazarkən çalışırdılar ki, bunu marksizm-leninizm ideologiyasına uyğunlaşdırsınlar. Çalışırdılar bir sənəd tapsınlar ki, guya Nizami Gəncəvi də marksist-leninçi olmaq istəyirmiş. Axı bu belə deyildir. Düzdür, məsələn, əgər axtarıb tapsaydılar və layiqincə göstərə bilsəydilər ki, dünyanın böyük filosofu Höte özünün bəzi fəlsəfi müddəalarını Nizami Gəncəvinin fəlsəfi fikirləri əsasında izah etmişdir - bu isə tarixi həqiqətdir - əgər bunu sübut etsəydilər, əlbəttə ki, obyektivlik olardı. Ancaq bu, bizim tarixçiləri o qədər də maraqlandırmırdı. Bu da onların günahı deyildir, mən heç kimi təqsirləndirmək istəmirəm. Bu, o zamankı quruluşumuzun, dövrün ümumi bəlaları idi».*'

* H. Əliyev. Müstəqilliyimiz əbədidir. Birinci kitab. İyun 1993 -

may 1994. Bakı, 1997-ci il. s. 608 (s. 155).

90

Göstərilənlər ölkənin ictimai-iqtisadi həyatına, iqtisa- di-təfəkkür tarixinə də aid edilə bilər.

M. F. Yusifova qeyd edir ki, «Sahibkarlığın tarixi təxminən orta əsrlərdən başlayır, ilk sahibkarlar kimi sənətkarlar və tacirlər çıxış edirlər. ...Sahibkarlıq fəaliyyətinin meydana gəlməsinin əsas əlamətlərini XV-XVI əsrlərdə səhmdar kapitalının meydana gəlməsində görmək olar». Müəllif daha sonra yazır: «Sahibkarlıq fəaliyyəti təbii-tarixi bir proses kimi cəmiyyətin inkişafının müəyyən dövründən meydana gəlib inkişaf etmiş və bu bütün xalqların həyatında baş verən qanunauyğun bir hal olmuşdur».^ Belə hesab edirik ki, M. Yusifova sahibkarlığın təbii-tarixi bir proses olması və bunu cəmiyyətin inkişafı ilə əlaqələndirilməsi, bu prosesin bütün xalqların həyatında baş verməsi fikri düzgündür. Ancaq sahibkarlığın tarixini orta əsrlə bağlamaq və sahibkarlığın meydana gəlməsini konkret səhmdar kapitalının meydana gəlməsində görmək elə müəllifin əvvəl qeyd etdiyimiz məntiqini özü inkar edir.

Digər tərəfdən bu fikirləri təkrarlayaraq i. e. d., professor V. Niftullayevin «Sahibkarlığın əsasları» (Bakı, 2002-ci il) kitabının «Sahibkarlıq və onun yaranma tarixi» paraqrafında (s. 13) deyilənlərə heç bir əlavə yoxdur.

İqtisadçı K. A. Sarıyev yazır: «Xüsusi mülkiyyətin və əmtəə-pul münasibətlərinin təzahür etdiyi xüsusi bir kateqoriya kimi müəyyən tarixi keçmişə malik olan sahibkarlığın mahiyyəti, məqsədi, funksiyaları, prinsipləri və fəa- *

* M. F. Yusifova. Sahibkarlığın meydana gəlməsi və inkişafının

bəzi məsələləri. Azərbaycan İqtisadiyyatı: problemlər, perspektivlər

(«Azərbaycan iqtisadiyyatı dirçəliş yolunda» mövzusunda

elmi-praktik konfransın materialları) AMEA. İ İ., Bakı, 2002-ci il. s.

380 (s. 223).

91

liyyət xüsusiyyətləri haqqında VIII əsrdən başlayaraq, müasir dövrə qədər müxtəlif klassik və neoklassik iqtisad nümayəndələri tərəfindən formalaşdırılmış elmi-nəzəri və metodoloji baxışlar mövcuddur. Xüsusilə bu problemlə bilavasitə məşğul olan iqtisadçı alimlər sahibkarlıq fəaliyyətinə və onun xarakterik cəhətlərinə mövcud dövrün prizmasından yanaşmış, lakin onun fundamental milli konsepsiyasının və strategiyasının yaradılmasına ciddi diqqət yetirilməmişdir».^

İqtisad elmləri doktoru, professor Ş, Ə. Axundov «Marketinqin əsasları» (2001-ci il) və «Marketinq» (2003- cü il) kitablarında sahibkarlıq nədir? Və sahibkar, sahibkarlıq, onun mahiyyəti, sahibkarlıq fəaliyyətinin növləri və təsnifləşdirilməsinə geniş yer vermişdir. Professor yazır: « Sahibkarlıq nədir? Sahibkarlıq işgüzarlıqdır. Bu, sahibkarın (mülkiyyətçinin) məsuliyyətini öz üzərinə götürməklə həyata keçirdiyi fəaliyyətdir. [Sahibkarlığın subyekti ayrı- ayrı vətəndaşlar, yaxud da onların müəyyən birliyi (sahibkar kollektivi) tərəf müqabili ola bilər. Sahibkarlıq fəaliyyətinin nəzəri əsasları hələ XVIII-XIX əsrlərdə qoyulmuş və onun ilk yaradıcıları - F. Kene, A. Smit, C. Sey, sonralar həmin işin davamçıları - Y. Şumpeter, F. Xayek, A. Çaya- nov və başqaları olmuşdur».^ Ş. Axundov sahibkar dedikdə onun daha geniş anlayış olmasını və onun iqtisadi tərəqqinin inkişafında həlledici mahiyyətini açıqlayır. Pro

' K. A. Sarıyev. Azərbaycanda milli sahibkarlıq konsepsiyasının

və strategiyasının əsas istiqamətləri. Azərbaycan Respublikasında

sahibkarlığın inkişaf problemləri (Elmi-praktik konfransın

materialları) AMEA. İ İ., Bakı, 2003-cü il. s. 336 (s. 47).

^ Ş. Ə. Axundov. Marketinqin əsasları. Bakı, 2001-ci il. s. 572 (s.

54-65); Marketinq. Bakı, 2003-cü il, s. 591 (s. 60-74), M. Ə. Axundov

Müəssisə iqtisadı. Bakı, 2002-ci il. s. 460 (s. 91, 54).

92

fessor göstərir ki, «Sahibkar qazanc əldə etmək məqsədi ilə başqalarının ehtiyacını ödəyə biləcək mallar istehsal etməyə çalışan və bu məqsədlə də istehsal amillərini bir araya gətirməyi bacaran bir şəxsdir. Xalq dilində «sahibkar» - iş adamı, işi bilən, bacaran, cəsur, tutduğu işi layiqincə yerinə yetirən, işə ürəkdən girişə bilən bir adam nəzərdə tutulur. İqtisadçılar sahibkarı istehsal amillərindən biri kimi qiymətləndirir, məhsulu və xidməti istehsal edib ortaya çıxarmaq üçün təbii sərvətləri, əmək, sərmayə və sahibkar amillərinin bir araya gəlməsini qeyd edirlər. Yəni, təbii sərvətləri, əməyi və sərmayəni bir araya gətirib məhsullar istehsal edən, istehsal olunmuş məhsulları bazara çıxarıb satan şəxslər sahibkarlardır. Onlar bütün bu İşlərin sonunda qazanc (gəlir) əldə etməyi düşünürlər. Göründüyü kimi, sahibkar öz şəxsi maraqlarına nail olmaq məqsədilə bir təşkilat qurmaqda və bu işdə son istəyinə (arzusuna) çatmaq üçün riskə də getməyə hazır olan bir şəxsdir».^

Rus iqtisadçılarının əksəriyyəti də bu fikirdədirlər. Misal üçün iqtisadçı M. N. Petrova görə sahibkar-yenilikçi, təşəbbüskar, təşkilatçı, zamin, riskli (cəsarət edən) adamdır.^

Professor Ş. Ə. Axundov haqlı olarqa göstərir ki, Iqti- salçılar sahibkarı müxtəlif mövqedən qiymətləndirirlər. Ona görə də sahibkarlıq anlayışı bilavasitə iqtisadi, azadlıqla əlaqədar olub, inkişafın həlledici elementinə çevrilir. Sahibkar «təşkil edir», «idarə edir», «risk edir» və s. an-

' ş. ə. Axundov. Marketinqin əsasları. Bakı, 2001-ci il. s. 572 (s.

54-65); Marketinq. Bakı, 2003-cü il, s. 591 (s. 60-74). M. Ə. Axundov

Müəssisə iqtisadı. Bakı, 2002-ci il. s. 460 (s. 54-55).

- M. H. Петров. Предприниматель и рынок. Санкт-

Петербург. 2002 г. 320 ст. (ст. 6-7).

93

layışlan ilə əlaqələndirilir, onun fəaliyyət dairəsi isə çox genişdir. «Sahibkarın başlıca funksiyası: a) riski üzərinə götürmək: b) mal və xidmət istehsal etmək məqsədi ilə istehsal amillərini bir araya gətirərək insanların ehtiyaclarını ödəməkdir. Bu ikinci funksiya idarəetmə funksiyasıdır. Deməli, sahibkar həm də idarəedicidir.

Bazar iqtisadiyyatı şəraitində sahibkardan (müəssisə sahibindən, mülkiyyətçidən) yüksək qabiliyyət və iş bacarığı səriştəsi tələb edilir. Sahibkarlıq qabiliyyəti məhsul istehsalı zamanı bütün növ resurslardan ağıllı və səmərəli istifadə etmək, cəsərətlə qərar qəbul etmək, istehsalı artırmaq və ağıllı risk etmək bacarığıdır».^ Biz professorun bu qənaəti ilə razılaşaraq bildiririk ki, bu baxımdan sahibkar ehtiyatlardan səmərəli istifadə etməklə onun fəaliyyəti qazanc əldə etmək və özünün, həmçinin cəmiyyətin ehtiyaclarını ödəyə biləcək məhsul istehsal etmək və xidmətlər göstərmək qabiliyyəti, bacarığı olan yaradıcı, təşəbbüskar şəxsdir. Ona görə də onun-sahibkarın fəaliyyəti mülkiy-yətlə əlaqə və vəhdətdə baş verir. Sahibkarlıq fəaliyyətində xüsusi mülkiyyət iqtisadi mahiyyət etibarı ilə sahibkarlığın əsasını təşkil edir. «Başqa sözlə, a) xüsusi mülkiyyət azad sahibkarlıq fəaliyyətinin iqtisadi əsasını, azad sahibkarlıq fəaliyyətini isə müəyyən mənada onun reallaşdırılması (həyata keçirilməsi) forması kimi çıxış edir; b) sahibkarlıq fəaliyyəti iqtisadi kateqoriya olduğu üçün, iqtisadi fəaliyyətin müxtəlif növləri üzrə bir-biri ilə qarşılıqlı iqtisadi əlaqələrə girən bazar subyektləri arasında çoxsahəli və mürəkkəb münasibətləri özündə əks etdirir; c) sahibkarlıq fəaliyyəti məhdud iqtisadi resurslar şəraitində mənfəət əldə edilməsi məqsədini güdür; ç) sa

' Ş. ə. Axundov. Marketinqin əsaslan. Bakı, 2001-ci il. s.

572 (s. 56).

94

hibkarlıq bilavasitə risklə bağlı olan, daimi innovasiya ilə səciyyələnən səmərəli işgüzar fəaliyyətdir. Odur ki, bu, ən az məsrəflərlə əməyin və istehsalın təşkilinin, eləcə də onların planlaşdırılması və idarə edilməsinin ən səmərəli üsulları və metodlarının (optimal variantlarının) tətbiqi ilə yüksək iqtisadi nəticələrin əldə edilməsinə istiqamətləndirilməlidir».''

İqtisadçı alim S. V. Salahovun^ «xüsusi mülkiyyətə əsaslanan sahibkarlıq fəaliyyəti»ni yeni iqtisadi münasibətlərin formalaşması və bazar mexanizminin tərkib elementlərindən biri kimi qiymətləndirməsi metodoloji baxımdan düzgündür. Çünki sahibkarlığın iqtisadi əsasını xüsusi mülkiyyət təşkil edir və onun fəaliyyətinin əsas prinsipi iqtisadi azadlıq, müstəqillikdən ibarətdir. Mülkiyyət azadlığının iqtisadi tərəfi sahibkarlıq subyektinin istehsal və onun nəticələrinin azad mənimsənilməsində, hüquqi tərəfi isə öz mülkiyyəti üzərində azad surətdə sərəncam vermək və ondan istifadə etmək hüququna malik olmasında ifadəsini tapır.

Professor V. Niftullayev sahibkarlıq fəaliyyəti və sahibkarlıq anlayışı ilə əlaqədar göstərir ki, «Bəzi iqtisadçılar «sahibkarlıq fəaliyyəti» və «sahibkarlıq» terminlərini müxtəlif aspektlərdən şərh edirlər:

-Riçard KantHyorr. sahibkar - risk şəraitində fəaliyyət göstərən insandır;

‘ Ş. ə. Axundov. Marketinqin əsaslan. Bakı. 2001-ci il. s. 572 (s.

57).

- S. V. Salahov. Transformasiya şəraitində aqrar iqtisa

diyyatın dövlət tənzimlənməsi məsələləri. Bakı, 2000-ci il. s. 96 (s.

20).

95

-Bodo: sahibkar - müəssisədə istehsalı təşkil edən, onu planlaşdıran, nəzarət edən və bunun üçün məsuliyyət daşıyan şəxsdir;

-Frensis Uoker: sahibkar dedikdə - öz təşkilatçılıq qabiliyyəti ilə mənfəət və faiz əldə edən şəxs nəzərdə tutulur;

-Uozef Şumpeter : sahibkar - istehsalatda yeni texnologiya əldə edən novatordur;

’Devid Maklelland: sahibkar - hər bir risk şəraitində fəaliyyət göstərən enerjili insandır;

-Piter Druker: sahibkar - maksimum mənfəət əldə etmək üçün bütün imkanlardan istifadə edən İnsandır;

-Alberto Şapiro: sahibkar - sosial-iqtisadi mexanizmin təşkilatçısı və təşəbbüsçüsü olan insandır ki, o, baş verə biləcək uğursuzluq üçün də tam məsuliyyət daşıyır».^ Əlbəttə, bu siyahını artırmaq olardı. Ancaq, bu iqtisadçıların hansı ölkənin iqtisadçısı olması və onların istinad edilən tədqiqat işləri göstərilsə yaxşı olardı. V. Niftul- layev sahibkarlığın subyektlərini tədqiq edərək göstərir ki, «Sahibkarlığın subyekti ayrı-ayrılıqda xüsusi şəxslər, müəssisələr və kollektivlər ola bilər. Sahibkarlığın subyekti kimi fiziki şəxslər istər fərdi və istərsə də ailə formasında fəaliyyət göstərirlər. . . .Sahibkarlığın subyekti olan birliklər, müxtəlif təsərrüfat assosiasiyaları, icarə kollektivləri, açıq və qapalı tipli səhmdar, müxtəlif yoldaşlıq cəmiyyətləri formasında çıxış edirlər».^ Fikrimizcə, icarə kollektivləri sahibkarlıq subyekti ola bilməz. Sahibkarlığın subyekti əmlakı olan şəxslər ola bilər, çünki icarə əmlaka, torpağa və digər maddi ehtiyatlara müqavilə əsasında əvəzi ödənilməklə müddətli sahib olmaq və onlardan istifadə et-

‘ V. Niftullayev. Sahibkarlığın əsasları. Bakı, 2002-ci il. s. 618 (s.

16).

2 Yenə orada s. 16-17

96

məkdir, Həmdə əmlakın icarəyə verilməsi əmlak üzərində mülkiyyət hüququnun verilməsinə səbəb olmur.^

İ. e. d., professor G. Ə. Gənciyev və i. e. n. G. H. Kə- rimov^ sahibkarlığı iqtisadi fəallığın xüsusi bir forması kimi qiymətləndirirlər, R. Xazriç, R. Kontilon, Y. Tyunen, Q. Manqoldt, F. Nayt, Y. Şumpeter, L. Mizes, F. Xoyek və digərlərinin mülahizələrini araşdıraraq onlara münasibətlərini bildirirlər. G. Gənciyev və G. Kərimov sahibkarlığın iki əsas formasının - dövlət və xüsusi formasının olduğunu göstərirlər. Onlar dövlət sahibkarlığının iqtisadi fəallığın forması kimi - dövlət orqanları və yerli özünü idarəçilik orqanı olan bələdiyyələrin həyata keçirdiyini qeyd edir və onların əmlakının dövlətin, bələdiyyələrin və büdcənin vəsaiti hesabına formalaşdığını göstərirlər. Xüsusi sahibkarlıq iqtisadi fəallığın forması kimi sahibkarların özləri tərəfindən müstəqil fəaliyyət həyata keçirilir. Hər iki sahibarlıq formasında kollektiv, ailə, fərdi və digər törəmə formaları fəaliyyət göstərir.

Rus iqtisadçısı A. V. Busıgin tədris və elmi ədəbiyyatlarda xüsusi bölmədə sahibkarlıq fəaliyyətinin dar çərçivədə tədqiq olunduğunu göstərir və sahibkarlıq prinsiplərinin həm də dövlət (İctimai) bölmədə istifadə olunmasını zəruri hesab edir.^ A. Busıgin sahibkarlığın iki - xüsusi və dövlət formasının olmasını göstərməklə, həmin bu iki sahibkarlıq formasına kollektiv, ailə və başqa sahibkarlıq formalarını daxil edir. A. Busıgin dövlət sahibkarlığına ic-

’ İcarə haqqında Azərbaycan Respublikasının qanunu.

Biznesmenin bülleteni, № 22. Bakı, 1996-cı il. s. 11 (s. 3).

“ G. Ə. Gənciyev, G. H. Kərimov. Sahibkarlığın əsaslan. Bakı,

1999-cu il. s. 136 (s. 14-23).

' A. B. Бусыгин. Предпринимательство. M. 2002 г. 640 ст. (ст

172-173).

97

timai bölməni daxil etməsini təbii hesab edirik. Çünki Rusiyada ictimai bölmə hələ qalmaqdadır.

İqtisadçılar M. Q. Lapusta, A. Q. Porşnev, Y.L.Sta- rostin, L. Q. Skamay «Sahibkarlıq» kitabında iqtisadçı- alimlərin sahibkar və sahibkarlıqla əlaqədar baxışlarını araşdıraraq, R. Xizriçə və M. Pitersə əsaslanaraq sahibkarlıq konsepsiyasının ilk tədqiqatçısı R. Kontilyon olduğunu (1725), sahibkarın təsərrüfat subyekti kimi müxtəlif riski öhdəsinə götürən insan olmasını, onun kapitalın sahibkarlıqdan fərqli olmasını qeyd edirlər. Tədqiqatçılar A. Smit, I. Bodo, C. B. Sey, F. Xayek, Y. Şumpeter, A. İ. Aqeev, A. V. Busıgin, V. V. Radaev, Y. M. Osipov və digərlərinin sahibkar və sahibkarlığın mahiyyəti barədə elmi baxışlarını (respublikamızda iqtisadçıların əksəriyyəti sahibkarlıqla əlaqədar əsasən mülahizələrini bu iqtisadçılara istinad edirlər) araşdırırlar.^

Tədqiqat göstərir ki, XVIII-XIX əsrdə sahibkarlıq - kapital sahibi, işinin sahibi, idarəedən, gəlir əldə edən, fəaliyyətin riskli xarakteri, istehsal amillərini hərəkətə gətirən, təşəbbüskar, yaradıcı insan, sərbəst fəaliyyət göstərən, əmlakı ilə risk edən, təsərrüfat subyekti, əhalinin xüsusi tipi, ağıllı təşkilatçı, başqası görə bilmədiyi işi görən, qabaqcadan nəticəni görən, yenilikçi, yeni istehlakçı formalaşdıran kiçik biznes, varlanmağın dinamik prosesi, hər hansı yeni dəyər yaradan proses, yeni tip təsərrüfatçılıq, artan tələbatın ödənilməsi məqsədilə yeni məhsul, İş, xidmət yaradılması prosesi, istehsal amillərini hərəkətə gətirən proses, mövcud ehtiyatlardan səmərəli istifadə edilməsi və s. kimi qiymətləndirilir.

‘ M. r. Лапуста, A. Г. Поршнев, Ю. Л. Старостин, Л. Г.

Скамай. Предпринимательство. Учебник. М., 2002 г. 448 ст. (ст.

10-32).

98

Professor Ş. Ə. Axundov sahibkarlığın məzmununu onun forma və növləri ilə əlaqələndirir. Professor V.V. Ku- libanova əsaslanaraq sahibkarlığı 4 əsas növə: a) istehsal; b) kommersiya: c) maliyyə; ç) konsultativ (məsləhət) sferasına bölür.^ Sahibkarlığın növləri barədə V. Kulibano- vun hazırladığı şəkildən görünür ki, sahibkarlığın növləri, forma və əlamətləri qarışdırılmış, həm də onu ölkəmizin sahibkarlıq və iqtisadi inkişaf məsələlərinə dair təcrübə və tədqiqatları üçün istifadə etmək düzgün olmaz. Bununla belə sahibkarlıq fəaliyyətinin əlamətlərinə görə təsnifat- laşdırmaları maraq doğura bilər. Belə ki, sahibkarlıq fəaliyyəti əlamətlərinə görə 7 qrupa bölünərək təsnifləşdirilir; 1. Fəaliyyət sferasına görə a) istehsal sferası; b) kommersiya sferası; c) maliyyə sferası və ç) istehlak sferası. 2. Təşkilati-hüquqi statusuna görə: a) hüquqi şəxsi müəyyən edilməmiş sahibkarlıq fəaliyyəti; b) xüsusi müəssisə: c) kəndli-fermer təsərrüfatı; ç) məhdud məsuliyyətli cəmiyyət; d) kiçik müəssisə; e) qarışıq yoldaşlılıq; ə) qapalı, yaxud açıq aksioner (səhmdar) cəmiyyəti; f) müştərək (birgə) müəssisə. 3. Mülkiyyət mənsubiyyətinə görə: a) fərdi (muzdlu əmək tətdiq etmədən); b) xüsusi və; c) dövlət. 4. Mülkiyyətçilərin miqdarına (sayına) görə: a) fərdi (xüsusi); b) ailəvi; c) kollektiv və ç) qarışıq, birgə. 5. İstehsal miqyasına və işçilərin sayına görə: a) kiçik müəssisə, b) orta müəssisə, c) iri müəssisə. 6. Ərazi prinsipinə görə: a) kənd, rayon; b) şəhər, vilayət; c) regional, milli; ç) .xarici. 7. Sahə mənsubiyyətinə görə: a) tikinti, toxuculuq; b) metal emaledici, dağ-mədən hasiledici; c) yeyinti, gəmiqayırma; ç) energetika, nəqliyyat, rabitə».^ Fikrimizcə, bi

' ş. Ə. Axundov. Marketinqin əsasları. Bakı, 2001-ci il. s.

572 (s. 63).

- Yenə orada, (s. 63-64).

99

rinci qrup sahibkarlıq sferasını istehsal və xidmətə bölmək olar. Kommersiya, maliyyə və istehlak xidmətlərə daxildir. İkinci qrup, təşkilati-hüquqi statusuna görə sahibkarlıq fəaliyyəti mövcud qanunvericilik aktlarında öz əksini tapmışdır. Mülkiyyət mənsubiyyətinə a qrupu (3-a-b) fərdi- xüsusi mülkiyyət kimi nəzərdə tutulması daha düzgün olardı. Dördüncü qrupun - mülkiyyətçilərin sayına görə müəyyən edilməsi beşinci qrupla birləşdirilə bilər. Altıncı qrupu kənd, regional sahibkarlıq fəaliyyətinə bölmək, yeddinci təsnlfatlaşdırmanı isə xalq təsərrüfatı və konkret sahələri götürmək daha məqsədəuyğun olardı. Həm də tikinti, toxuculuq və ya yeyinti, gəmiqayırma və s. bir sahədə təsnifləşdirmək iqtisadi-təşkllati idarəetmə baxımından düzgün hesab edilə bilməz. Konkret olaraq kənd təsərrüfatının sahə kimi buraya daxil olunmasını zəruri hesab edirik.

Professor V. Niftullayev sahibkarlıq fəaliyyətinin təsnifatı ilə əlaqədar yazır: «İqtisadi ədəbiyyatda sahibkarlıq fəaliyyətinin çox müxtəlif növləri araşdırılır. Bu müxtəlifliyin bir-biri ilə qarışdırılmaması üçün istər elmi-nəzəri və istərsə də praktik baxımdan sahibkarlıq fəaliyyəti müxtəlif əlamətlər üzrə təsnifləşdirilir. Bu əlamətlərdən konkret olaraq bir neçələri üzərində dayanaq:

- fəaliyyət növünə görə (iqtisadiyyatda hansı sahələr üzrə fəaliyyət göstərir);

- mülkiyyətin formasına görə; - mülkiyyətçilərin sayına görə; - təşkilat-hüquqi və təşkilat-iqtisadi formalarına görə; - muzdlu əməkdən (işçi qüvvəsindən) istifadə

dərəcəsinə görə və s.».^ Bu təsnifat üzrə V. Niftullayev sahib

’ V. Niftullayev. Sahibkarlığın əsasları. Bakı, 2002-ci il. s.

618. (s. 21-22).

100

karlıq fəaliyyətini aşağıdakı kimi xarakterizə edir: «Növünə və ya təyinat istiqamətlərinə görə sahibkarlıq fəaliyyəti - istehsal, kommersiya, maliyyə, məsləhət və s. sahələr üzrə fərqləndirilir.

Mülkiyyətin formasına görə müəssisənin əmlakı xüsusi, dövlət, bələdiyyə və həmçinin ictimai birliklərin mülkiyyəti də ola bilər. Bu baxımdan dövlət mülkiyyət hüququnun reallaşdırılması ilə bağlı müəssisənin əmlakının bu və ya digər mülkiyyət formasında olmasına heç bir məhdudiyyət qoya bilməz.

Mülkiyyətçilərin sayına görə sahibkarlıq fəaliyyəti fərdi və kollektiv xarakter daşıya bilər. Fərdi sahibkarlıqda mülkiyyət yalnız bir fiziki şəxsə məxsus olur. Kollektiv sahibkarlıqda isə mülkiyyət eyni zamanda bir neçə subyektə məxsus olur. Əmlaka sahiblik, istifadə və sərəncarr? vermə hüququ yalnız kollektiv üzvlərinin və bütün mülkiyyətçilərin razılığı ilə həyata keçirilə bilər».^

Fikrimizcə, burada bu təsnifatı qəbul etmək olar. Ancaq fəaliyyət növünə görə sahibkarlığı iqtisadiyyatın sahələri üzrə müəyyən etmək daha düzgün olardı. Onu istehsal, kommersiya, maliyyə, məsləhət və s. ayırmağı, sonra «Sahibkarlığın əsasları» kitabında (33-34-cü səhifədə) onları yarımnövrələ ayırmaqla bir azda dolaşdırır. Buraya, İstehsal sahibkarlığına məhsul istehsalı, istehsal və istehlak xidmətləri istehsalı, informasiyanı daxil etməsi; kommersiya sahibkarlığına alqı-satqı əməliyyatlarını, ticarət, ticarət-vasitəçilik, əmtəə birjası; maliyyə sahibkarlığına fond birjası, llzinq, sığorta, bank, audit; konsultativ sahibkarlığına İnzibati, maliyyə idarəetməsi, marketinq, istehsal, XÜSUSİ

xidmətlər və s. daxil etməsi sahibkarlıq

* V. Niftullayev. Sahibkarlığın əsasları. Bakı, 2002-ci il. s.

618. (s . 22).

101

növlərini (yanmnövləri) xarakterizə etmir. Sahibkarlığın istehsal növünə konkret sahələr, məsələn kənd təsərrüfatında bitkiçilik və heyvandarlığı (onun yarımsahələrl) göstərmək, gidərlərini xidmət sahibkarlığına ayırmaq düzgün olardı. Fikrimizcə, mülkiyyət formasına görə, mülkiyyətçilərin sayına görə, təşkilati-hüquqi və təşkilati-iqtisadi formalarına, müzdlü əməkdən istifadə dərəcəsinə görə sahibkarlıq formalarının müəyyənləşdirilməsində də reallıq öz əksini tapmamışdır.

Qeyd edək ki, professor M. X. Meybullayev islam iqtisadiyyatında mülkiyyət münasibətlərinin inkişafında, xüsusi mülkiyyətin mütərəqqi formasının saxlanmasında, müxtəlif fəaliyyət növlərinin əmələ gəlməsində icarənin mühüm rolu və gəlirin əldə edilməsinin bir istiqaməti olduğunu qeyd edir.

Bəzi iqtisalçılar «sərbəst icarəçilər bazar iqtisadiyyatı şəraiti üçün bir növ sahibkar kimi formalaşır, . . .» ifadələri işlədir, « . . . aşağıdakı istiqamətdə sahibkarlıq təsərrüfatlarının yaradılmasını - taxılçılıq, taxılçılıq-maldarlıq, pambıqçılıq -maldarlıq, kartof, tərəvəz və bostançılıq, üzümçülük-meyvəçilik, südçülük-maldarlıq və ətçilik - maldarlıq, qoyunçuluq istiqamətli sahibkarlıq təsərrüfatları»nı təklif edirlər.^ Həmdə onlar yanlış fikirləri və dolaşıq mülahizələri davam etdirərək yazırlar; «Sahibkarlığa əsaslanan təsərrüfat forması aşağıdakı konkret istehsal və xidmət sahələri üzrə yaradıla bilər: ailə təsərrüfatı, birləşmiş sahibkar ailələrin təsərrüfatı, kollektiv təsərrüfat və ixtisaslaşmış briqadalar. Sahibkarlıq təsərrüfatlarının növləri bir- •

• Aqrar-sənaye komlpeksində sahibkarlıq münasibətləri

formasının inkişafı. III fəsil. T. M. Tağıyev., M. Ə. Qurbanov., S. A.

Ağayeva., T. M. Həsənova., P. O. Fərhadi. Azərbaycanda Aqrar

islahatlar: konsepsiya, təcrübə, perspektivlər. II cilddə. Birinci cild.

Bakı. 2002-ci il. s. 288 (s. 62-63).

102

dən-birə deyil, səmərəli fəaliyyət göstərə bilməyən kollektiv təsərrüfatların yerində də tədricən yaradıla bilər».^ Çox maraqlıdır. İqtisadi ədəbiyyatlar və mövcud qanunvericilik sənədlərindən sahibkarlığın formalaşması meyllərindən bu iqtisadçıların xəbəri varmı? Başqa mülahizələri kənara qoyaq (bunlara mülahizələr demək mümkünsə) ixtisaslaşmış briqadalar necə yaradıla bilər?

Bəzi ölkələrdə torpaqların icarəyə verilməsinə üstünlük verilir. Belə ki, kənd təsərrüfatı torpaqlarının Hollandiyada 30, Danimarkada 2, Belçikada 68, Yaponiyada 10 faizi icarəçilərin istifadəsindədir.

Sahibkarlıq - əmtəə istehsalı və xidmət göstərilməsinə yönəldilmiş, cəmiyyətə xeyir verən fəaliyyət növü olduğunu göstərənlər də var.^ Həm də sahibkarlıq fəaliyyətinə qiymət verərək yanlışlığa yol verir və tədqiqatçı göstərir ki, sahibkarlıq fəaliyyətinin əsasını bu və ya digər mülkiyyət forması- xüsusi, səhmdar, dövlət, kooperativ və s. formalar təşkil edir. «Bu fəaliyyət növünün subyektləri fiziki şəxslər (mülkiyyətçilər və müzdlu işçilər), firmalar və dövlət instituliarıdır»^ kimi ifadə edir. Təəssüflə qeyd etmək lazımdır ki, məqalə müəllifi sahibkarla mülkiyyətçini eyniləşdirərək yazır, sahibkar (mülkiyyətçi) müəyyən mənfəət əldə etmək məqsədilə əmtəə və xidmət istehsal etmək üçün torpaq, kapital və əmək resurslarını birləşdir

' Aqrar-sənaye komlpeksində sahibkarlıq münasibətləri

formasının inkişafı. III fəsil. T. M. Tağıyev., M. Ə. Qurbanov., S. A.

Ağayeva., T. M. Həsənova., P. O. Fərhadi. Azərbaycanda Aqrar

İslahatlar: konsepsiya, təcrübə, perspektivlər. II cilddə. Birinci cild.

Bakı, 2002-ci il. s. 288, (s. 64-65).

^ J. Ə. Əliyeva. Azad sahibkarlıq fəaliyyəti. Müasir mərhələdə

Azərbaycanın sosial-iqtisadi inkişafının əsas meylləri, (məqalələr

toplusu). IX buraxılış. AMEA. I İ. Bakı, 2000-ci il. s. 425. (s. 328).

’ Yenə orada, s. 329.

103

mək təşəbbüsünü öz üzərinə götürür.^ Müəllif yanlış fikirlərini davam etdirərək daha sonra yazır: «Beləliklə, sahibkarlıq fəaliyyətilə həm ayrı-ayrı şəxslər, həm İnsanlar kollektivi (müəssisə), həm də dövlət məşğul ola bilər. Buradan da sahibkarlığın iki əsas növünün olduğunu demək mümkündür; fərdi və kollektiv sahibkarlıq.^

İqtisadi ədəbiyyatlarda sahibkarlığın təsnifatlaşdırıl- ması müxtəlif fəaliyyətin xarakterik əlamətləri üzrə aparılır. Sahibkarlıq mülkiyyət formasına, ərazi əhatəliyinə, işçilərin sayına görə təsnifatlaşdırılır. Mülkiyyət formasına görə sahibkarlıq dövlət, bələdiyyə və xüsusi mülkiyyətə, ərazi əhatəliyinə görə sahibkarlıq yerli, rayon, regional və milli səviyyədə sahibkarlığa, işçilərin sayına görə işçiləri az və çox olan sahibkarlığa bölünür, (kənd təsərrüfatı üçün belə sahibkarlıq forması üzrə işçilərin sayı müəyyən edilməmişdir).

Fəaliyyət istiqamətlərinə görə sahibkarlığın aşağıdakı növləri fərqləndirilir. İstehsal sahibkarlığı, kommersiya- ticarət sahibkarlığı, xidmət sahibkarlığı (maliyyə-kredit, sığorta və s.) fəaliyyət göstərir.

Sahibkarlıq fəaliyyətinin subyektlərinə fiziki şəxslər, hüquqi şəxslər daxil edilir. Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyasının 59-cu maddəsində göstərilir; «hər kəs qanunla nəzərdə tutulmuş qaydada öz imkanlarından, qabiliyyətindən və əmlakından sərbəst istifadə edərək təkbaşına və ya başqaları ilə birlikdə azad sahibkarlıq fəaliyyəti və ya qanunla qadağan edilməmiş digər iqtisadi

' J. Ə. Əliyeva. Azad sahibkarlıq fəaliyyəti. Müasir mərhələdə

Azərbaycanın sosial-iqtisadi inkişafının əsas meylləri, (məqalələr

toplusu). IX buraxılış. AMEA. İ İ. Bakı, 2000-ci il. s. 425. (s.

328).

■ Yenə orada, s. 329.

104

fəaliyyət növü ilə nnəşğul ola bilər».^ Göründüyü kimi, qanunla müəyyən edilmiş fəaliyyət növü ilə ölkənin hər bir vətəndaşının sahibkarlıqla məşğul olmasına təminat verilmişdir.

Professor V. Niftullayev sahibkarlıq və menecer anlayışlarını tədqiq edərkən ingilis iqtisadçısı F. Xayekə əsaslanır və onun sahibkarlığı iqtisadi artımın təmin edilməsində başlıca hərəkətverici qüvvə hesab etdiyini göstərir. Sahibkarlığın idarəetmə fəaliyyəti ilə əlaqələndirilməsini, bəzəndə menecerlə eyniləşdirilməsini qeyd edir. V. Niftullayev göstərir ki, «Sahibkarlığın hər iki fəaliyyət növü müxtəlif funksiyaları həyata keçirir. Sahibkarlıq geniş mənada idarəetmə fəaliyyəti, menecment isə səmərəli idarəetmə olub onun gündəlik fəaliyyətini təşkil edir. Onlardan biri mülkiyyətçi, digəri isə idarə edən olsa da, «sahibkar» və «menecer» anlayışları çox hallarda eyni mahiyyət kəsb edir. Bir çox hallarda mülkiyyətçilər menecer funksiyalarını da yerinə yetirirlər. Lakin təsadüfi hallarda menecerlər istehsal vasitələrinin mülkiyyətçiləri olurlar. Sahibkarlıq dedikdə elə fəaliyyət növü başa düşülür ki, bu zaman xüsusi şəxslər müəssisə və təşkilatlar məhsul İstehsal etmək, xidmətlər göstərilməklə sərfəli şərtlərlə qarşılıqlı məhsul mübadilələri həyata keçirirlər».^

İqtisadçı A. H. Tağıyev: «Sahibkarlıq ən çox - müstəqillik, təşəbbüskarlıq, məsuliyyət, risk, fəal axtarış, dinamiklik, səfərbərlik kimi əlamətlərlə xarakterizə edilir» fikrini tamamlayaraq «Sahibkarlıq - məlum mahiyyətli və istiqamətli fəaliyyətin sahibkar tərəfindən müəyyən edilən

‘ Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyası. Bakı, 1995-ci il. s.

60 (s. 17).

" V. Niftullayev. Sahibkarlığın əsaslan. Bakı. 2002-ci il. s. 618.

(s. 16).

105

ardıcıl əməliyyatlarla yerinə yetirilməsidir»^ kimi göstərməsi də reallığa əsaslanır.

Fikrimizcə, qeyd edilənləri nəzərə alaraq sahibkar və sahibkarlıq fəaliyyətini aşağıdakı kimi formalaşdırmaq olar: «Sahibkar - qazanc, gəlir əldə etmək məqsədilə özünün və başqalarının ehtiyaclarını ödəyə biləcək məhsullar (mallar) istehsal edən və xidmətlər göstərən, bunun üçün istehsal-Iqtisadi, texniki-təşkllati və s. amillərdən səmərəli İstifadə edən şəxsdir. Sahibkarlıq fəaliyyəti - fiziki və hüquqi şəxslərin mənfəət və ya şəxsi gəlir əldə edilməsi məqsədilə özlərinin cavabdehliyi və əmlak məsuliyyəti ilə (yaxud digər hüquqi və ya fiziki şəxslərin adından) qanunvericiliklə qadağan edilməyən təsərrüfat fəaliyyətinin bütün növləri, o cümlədən məhsul istehsalı, satışı və xidmətlər göstərilməsi formasında həyata keçirdikləri müstəqil təşəbbüskarlıq fəaliyyətidir. Sahibkarlıq fəaliyyəti dövlət, bələdiyyə və fərdi formada olur. Sahibkarlıq - təşəbbüskarlıq, müstəqillik, risk, məsuliyyət, fəal axtarış və s. kimi xarakterizə olunur».^ Bu baxımdan akademik Z. Ə. Səmədzadə yazır: «Sahibkarlıq - bu hər şeydən əvvəl bazar iqtisadiyyatı sisteminin başlıca, iqtisadi əsasıdır. . . . Hazırda iqtisadiyyata lazımi dinamizm verməkdə sahibkarlıq dayanaqlı və keyfiyyətli iqtisadi artımın strateji ehtiyatı kimi çıxış edir».^

' A. H. Tağıyev. Bazar iqtisadiyyatının əsaslan. Bakı, 2000- ci il.

s. 342 (s.315-316).

■ İ. İbrahimov. Aqrar iqtisadiyyatın əsaslan. Bakı, 2003-cü il. s.

154(s. 108).

^ 3. A. Самедзаде. Этапы большого пути - экономика

Азербайджана за пол века, ее реалии и перспективы. Баку, 2004

г. ст. 936 (ст. 606).

106

III FƏSİL KƏND TƏSƏRRÜFATI İSTEHSALI VƏ

SAHİBKARLIĞIN MÖVCUD VƏZİYYƏTİNİN QİYMƏTLƏNDİRİLMƏSİ

3J. Sahibkarlığın inkişafının mövcud istiqamətləri

Respublikamız müstəqillik əldə etdikdən sonra digər keçmiş ittifaq respublikalarında olduğu kimi Azərbaycanın da iqtisadiyyatında tənəzzül və iqtisadi böhran yaranmağa başlamışdı. Yaranmış vəziyyət kənd təsərrüfatına daha kəskin təsir göstərir və bu sahə ildən-ilə ciddi problemlərlə üzləşirdi. O vaxtlar kənd təsərrüfatında əsas təsərrüfat formaları olan kolxoz və sovxozlar artıq lazımi səviyyədə fəaliyyət göstərə bilmir və İqtisadi böhran getdikcə dərinləşirdi. Bununla yanaşı istehsal vasitələri, maşın və avadanlıqlar fiziki və mənəvi cəhətdən köhnəlir, maliyyə gərginliyi ilə əlaqədar təzələrini isə almaq mümkün olmurdu. Belə bir şəraitdə vəziyyətdən çıxış yolu yalnız aqrar islahatların həyata keçirilməsində idi. Ona görə də Respublika Prezidenti cənab H. Əliyev 1993-cü ildə respublika rəhbərliyinə gələndən sonra iqtisadiyyatın böhrandan xilas edilib inkişaf etdirilməsinin yeganə yolunun islahatlar olduğu bildirdi. Bu məqsədlə də kənd təsərrüfatında islahatların aparılması aqrar siyasətin başlıca amili kimi qəbul olundu. H. Əliyev ictimaiyyətin nümayəndələrinin iştirakı ilə keçirdiyi respublika müşavirəsində (23 dekabr 1994-cü il) aqrar sahənin qurtuluş yolu ilə bağlı özünün qəti fikrini belə ifadə etdi: «Aqrar bölmədə İqtisadi islahatlar aparmaq, mülkiyyət formasını dəyişmək, torpaq islahatı keçirmək, sərbəst iqtisadiyyata geniş yol açmaq respublikamızın həyatında çox mühüm və əhəmiyyətli, eyni zamanda son dərəcə məsuliyyətli və taleyüklü bir

107

məsələdir».^ Strateji istiqamətlər müəyyən edildikdən sonra H. Əliyevin təşəbbüsü və rəhbərliyi ilə 1994-1995-ci illərdə ölkədə aqrar islahatların həyata keçirilməsi üçün normativ-hüquqi sənədlər hazırlanmağa və beləliklə, 1995- ci ilin əvvəllərindən respublikada aqrar islahatların həyata keçirilməsinə başlandı.

Respublika iqtisadiyyatının mühüm tərkib hissəsi olan aqrar sahədə bazar iqtisadiyyatı sisteminin qurulması, yeni mülkiyyət münasibətlərinin formalaşdırılması üçün ilk növbədə, 18 fevral 1995-ci ildə «Aqrar islahatının əsasları haqqında», «Sovxoz və kolxozların islahatı haqqında», 16 iyul 1996-cı ildə «Torpaq islahatı haqqında» Azərbaycan Respublikası qanunları qəbul edildi.

Ümumiyyətlə, 1 yanvar 2003-cü ilədək ölkədə aqrar islahatların müvəffəqiyyətlə həyata keçirilməsi məqsədilə 15 dəfə respublika səviyyəsində, İki dəfə beynəlxalq səviyyədə müzakirələr olmuş, bu prosesin düşüncəli, ədalətli aparılması üçün zəruri olan 14 qanun, ölkə prezidentinin 13 fərman və sərəncamı və digər normativ-hüquqi sənədlər qəbul olunmuşdur.

Aqrar-sənaye komlpeksinə daxil olan ət, süd, çörək, şərab, pambıq, meyvə-tərəvəz, çay və tütün emalı müəssisələri. habelə kənd təsərrüfatına aqrokimyəvi və texniki xidmət göstərən müəssisələr 1995-ci ildən başlayaraq dövlət mülkiyyətindən çıxarılaraq özəlləşdirilmişdir.

İslahat ilk növbədə heyvandarlıq sahəsində aparılmışdır. Keçmiş kolxoz və sovxozlara məxsus olan 379,2 min baş iribuynuzlu mal-qara və 1740,1 min baş qoyun- keçi islahata getməklə özəlləşdirilmişdir.

^ H. Əliyev. Müstəqilliyimiz əbədidir. Üçüncü kitab, dekabr 1994 - iyun 1995, Bakı, 1997-ci il. s. 488 (s. 57).

108

islahata başlananda respublikada 1970 kolxoz, sovxoz və digər dövlət müəssisələri mövcud olmuşdur. Onlardan 01.01.2004-cü il tarixə 1929 təsərrüfatda islahat aparılmış, 41 təsərrüfat toxumçuluq və damazlıq məqsədi ilə dövlət mülkiyyətində saxlanılmış və dövlət kənd təsərrüfatı istehsal müəssisəsinə çevrilmişdir. Dövlətdə saxlanılan təsərrüfatlarda da müəssisənin əsas istehsal istiqaməti üçün tələb olunduğundan artıq olan əmlak və torpaq özəlləşdirilmişdir.

Respublikada islahat aparılan təsərrüfatlara məxsus əmlakın ümumi dəyəri 01 yanvar 2004-cü il vəziyyətinə 2704,9 mlrd, manat təşkil etmişdir. Ondan 175,9 mlrd, manatlığı dövlət mülkiyyətində saxlanılmış, 602,4 mlrd, manatlığı bələdiyyə mülkiyyətinə verilmiş, 1926,6 mlrd, manat dəyərində olan əmlakın isə xüsusi mülkiyyətə verilməsi nəzərdə tutulmuşdur ki, bundan da 1893,7 mlrd, manatlığı özəlləşdirilib əmlak payçılarına verilmişdir. Həmin tarixə əmlak payı alacaq 840345 nəfər vətəndaşdan 819769 nəfərə, yəni pay alacaq vətəndaşlardan 97,5 faizinə əmlak payı tam verilmişdir.

Ölkədə aparılan aqrar islahatların demək olar ki, birinci mərhələsi başa çatmışdır. Belə ki, islahat aparılan kolxoz və sovxozların ləğvi, torpaqların mülkiyyət formaları üzrə bölünərək onların sahiblərinə paylanması, yəni özəlləşdiriləcək torpaqların mülkiyyətçilərə verilməsi prosesi demək olar ki, başa çatmışdır. Respublikanın vahid torpaq fondunun (8,6 milyon hektar) 56,9 faizi, yəni 4,9 mln hektarı dövlət mülkiyyətində saxlanılmış, 23,5 faizi, yəni 2,03 mln hektarı bələdiyyə mülkiyyətinə, 19,6 faizi, yəni 1,7 mln hektarı İsə xüsusi mülkiyyətə verilməsi nəzərdə tutulmuşdur. Zəbt edilən torpaqlar istisna olmaqla hazırda xüsusi mülkiyyətə verilməsi nəzərdə tutulan 1395000 hektar torpaq sahəsindən 1,391 min hektarı, yə

109

ni 99,7 faizi özəlləşdirilərək və naturada ölçülərək torpaq payçılarına verilmişdir.

2004-cü ilin 01 yanvar vəziyyətinə torpaq payı alacaq 871,8 min ailədən 866,7 min ailəyə, yəni 99,4 faizinə torpaq payı verilmişdir. Bu da özəlləşdiriləcək torpaqlardan pay almaq hüququ olan 3,432 min nəfərdən 3,408 min nəfəri, yəni 99,3 faizi təşkil edir.

Respublikanın 9 bölgəsi üzrə 01 yanvar 2003-cü il tarixə torpaq payı almış ailələrin sayı və hər bir ailəyə düşən yararlı torpaq sahəsi xeyli fərqlənir. Bunu cədvəl 3.1-in məlumatlarından görmək olar.

Cədvəl 3.1 Bölgələr üzrə torpaq payı almış ailələr və hər ailəyə düşən

torpaq sahəsi.(01. 01. 2003-cü ilə)

Bölgələr

c/> 2* 6 SS

CvX

H Wj o.

1 1 S? 55 > O İS

o C a

C ._r *o

«- o W ^ s ’3 >-> cö

S C o 2 ^ O ^

■ 3 C 2

rt •3' g,

Abşeron 5751 4352 3428 0,8 Naxçıvan MR 71638 54856 37131 0,8 Oarabağ-Mil 105222 243169 239615 2,3 Şirvan 112435 306988 296263 2,7 Qazax-Gəncə 163323 198961 163184 1,2 Lənkəran-Astara 94529 71603 56297 0,8 Muğan-Salyan 108134 243007 240369 2,2 Quba-Qusar 84070 163265 114838 1,9 Şəki-Zaqatala 105130 193203 163562 1,9 Respublika üzrə 850252 1479396 1314687 1,7

Cədvəldən göründüyü kimi ən çox torpaq payı alanlar Qazax-Gəncə (163323 ailə), Şirvan (112435 ailə), Muğan -Salyan (108134 ailə), Qarabağ-Mil (105222 ailə) bölgələrinin, ən az torpaq pay alanlar isə Abşeron (5751 ailə).

110

Naxçıvan MR (71638 ailə), Quba-Qusar (8407 ailə) və Lənkəran-Astara (94529 ailə) bölgələrinin payına düşür.

Pay şəklində verilmiş torpaq sahəsi isə ən çox Şirvan (306988 hektar), Qarabağ-Mil (243169 hektar), Muğan- Salyan (243007 hektar) bölgələrinin, ən az Abşeron (4342 hektar), Naxçıvan MR (54856 hektar), Lənkəran- Astara (71603 hektar) bölgələrinin payına düşür. Hər ailəyə düşən torpaq sahəsinə gəldikdə isə ən çox Şirvan (2,7 hektar), Muğan-Salyan (2,2 hektar), Quba-Qusar və Şəki-Zaqatala (1,9 hektar) bölgələrində, ən az isə Abşeron və Naxçıvan MR (0,8 hektar), Qazax-Gəncə (1,2 hektar) bölgələrdir.

Aparılan təhlillər göstərir ki, pay torpaqları alan ailələrin sayı və hər ailəyə düşən torpaq sahəsi ayrı-ayrı bölgələr üzrə bir-birindən fərqləndiyi kimi, bölgələr daxilində də kəskin fərqlənir. Belə ki, Şirvan bölgəsi üzrə torpaq payı alan ailələrin sayı Göyçay rayonunda 17166 ailə, Kürdəmir rayonunda 15634 ailə. Ağdaş rayonunda 14896 ailə təşkil etdiyi halda, həmin bölgəyə daxil olan Hacıqabul rayonunda 5155 ailə. Qobustan rayonunda 6644 ailə, Zərdab rayonunda 8731 ailə təşkil edir. Həmin bölgədə pay şəklində verilmiş torpaq sahəsi ən çox Kürdəmir rayonunun (47392 hektar), Ağsu rayonunun (38844 hektar), Şamaxı rayonunun (36042 hektar) payına düşür. Bir ailəyə düşən torpaq sahəsi orta hesabla bölgə üzrə 2,7 hektardırsa, ən çox 4,7 hektar Qobustan rayonunda, 4,1 hektar Hacıqabul rayonunda, 3,6 hektar Ağsu rayonunda, ən az isə 1,3 hektar Göyçay rayonunda, 1,9 hektar Ağdaş və Ucar rayonlarında təşkil edir.

Bu da həm bölgələrdə, həm də bölgə daxilində yeni formalaşan sahibkarlığın bazar iqtisadiyyatına uyğunlaşmasına, müxtəlif təsərrüfatçılıq qurumlarının yaranmasına.

111

istehsal strukturunun dəyişməsinə və ehtiyaclardan müxtəlif səviyyədə istifadə edilməsinə öz təsirini göstərir.

Beləliklə, ümummilli lider H. Əliyev cənablarının təşəbbüsü və rəhbərliyi ilə həyata keçirilən aqrar islahatlar nəticəsində sahədə xüsusi mülkiyyətçilik prinsiplərinin və sərbəst istehsal münasibətlərinin təsbit olunması ilə yeni sahibkarlıq fəaliyyətinin əsası qoyulmuşdur. Qəbul olun- rhuş hüquqi-normativ aktlara əsasən aqrar sahədə ço- xukladlı təsərrüfatçılıq formalarının yaradılması və müasir tələblərə uyğun istehsal növü ilə məşğul olmaq üçün bütün imkanlar yaradılmışdır. Aqrar sahədə bazar münasibətlərinin bərqərar olması, dövlətin aqrar siyasətinin müasir bazar iqtisadiyyatı prinsiplərinə uyğunlaşdırılması aqrar sahədə sahibkarlığın inkişaf etdirilməsinə və İqtisadi inkişafa nail olmaq məqsədilə hərtərəfli fəaliyyətə şərait yaradır.

Kolxoz və sovxozlara məxsus olmuş torpaqların və əmlakın özəlləşdirilməsi hesabına aqrar sahədə müxtəlif sahibkarlıq formaları yaradılmışdır (cədvəl 3.2).

Cədvəl 3.2-nin məlumatlarından göründüyü kimi hazırda kənd təsərrüfatında fəaliyyətdə olan hüquqi şəxs statuslu əsas özəl təsərrüfat subyektləri kollektiv müəssisələr, kənd təsərrüfatı istehsalı kooperativləri, kiçik müəssisələr və kəndli fermer təsərrüfatlarıdır. Lakin respublika üzrə torpaq payçılarının əksəriyyəti hələki hər hansı bir qurumda cəmləşməmiş və fərdi qaydada fəaliyyətə üstünlük verirlər. 01 yanvar 2004-cü il tarixə torpaq payı almış 862630 ailədən 843240 ailə (97,7 faiz) məhz fiziki şəxs statusu ilə fəaliyyətdədirlər.

Araşdırmalar göstərir ki, kənd təsərrüfatında fəaliyyət göstərən təsərrüfat formaları üzrə torpaq sahələri müxtəlif olmaqla, bölgələr üzrə xeyli fərqlənir.

112

Cədvəl 3.2

Respublika üzrə kənd təsərrüfatında fəaliyyət göstərən təsərrüfat formaları və onların torpaq sahələri (01.01.2004-cü il)

Təsərrüfat formaları Mövc uddur, vahid

Torpaq sahəsi (ha) Bir təsərrüfata düşən yararlı torpaq sahəsi,

ha Cəmi

Ondan, kənd

təsərrüfatına yararh

0 cümlə

dən, əkin yeri

1 2 3 4 5 6 Dövlət kənd təsərrüfatı müəssisələri 41 134317 93351 25097 2277 Səhmdar cəmiyyətləri (nəzarət paketi dövlətə məxsus olanlar)

17 2745 1597 737 94

Sair dövlət təsərrüfatları (elmi -tədqiqat və tədris-təcrübə təsərrüfatları daxil edilməklə)

111 16595 13425 8907 121

Baş Məşğulluq İdarəsinin nəzdində yaradılmış kənd təsərrüfatı ilə məşğul olan dövlət müəssisələri

92 5482 5028 3743 55

Sənaye, digər müəssisə və təşkilatların yardımçı kənd təsərrüfatı müəssisələri

43 9424 4962 I 2188

115

Codvəl 3.2-nin davamı

1 1 2 3 4 5 6 Kollektiv müəssisələr 1164 46951 41725 31308 36 Kənd təsərrüfatı istehsal kooperativləri 165 4342 4038 3070 24 Kiçik müəssisələr 378 6032 3841 5060 15

Fərdi kəndli (fermer) təsərrüfatları (hüquqi şəxslər) 2598 18980 18692 15790 12

Sair kənd təsərrüfatı müəssisələri 96 5242 4705 3353 44 Kənd təsərrüfatında xidmət göstərən me-

xanikləşdirilmiş dəstələr (aqroservislər) 25 38 8 2 0,3

Fiziki şəxs kimi fəaliyyət göstərən ailələr 843240

1472422

_______________ 1456542 128701

4 1.7

Respublikamızda mövcud qanunvericiliyə uyğun yaradılan və fəaliyyət göstərən təsərrüfatların təşkilati- hüquqi formalarından biri kollektiv (birgə) təsərrüfat formasıdır. Kollektiv təsərrüfatın mahiyyəti ondan ibarətdir ki, əmlak və torpaq üzərində mülkiyyətin özəl, könüllü əsaslarla əlaqələndirilməsi əsas şərt kimi götürülür və mənafelər əlaqələndirilir. Onlar (mülkiyyətçilər) birləşərək inteqrasiya əlaqələrinə girirlər. Bölgələr üzrə kollektiv təsərrüfat formasının 01.01.2003-cü il tarixə mövcud durumu aşağıdakı kimi olmuşdur (cədvəl 3.3).

Cədvəl 3.3 Bölgələr üzrə kollektiv müəssisələrdə torpaqdan istifadə (birgə tə-

1 Bölgələr

uT

3 JÜ o

cr ccl CX o .-4 Vi

B ̂ o

a

C O ?

C •- a> V. ̂ O *5 ̂ cc B !3 C ̂‘Si o

1

3 •- 73 rJ Jr aJ fp .>-1 O ’Ö

Abşeron 3 - - - 271 Naxçıvan MR - - - - - Qarabağ-Mil 191 10816 10208 8063 40 Şirvan 144 10376 8247 7419 - On zax-Gəncə 127 3109 2528 1769 1002 Lənkəran-Astara 272 3469 3467 2953 1470 Muğan-Salyan 129 1362 2534 2534 4095 Ouba-Qusar 55 4107 2421 2152 - Şəki-Zaqatala 99 2977 2975 2626 776 Respublika üzrə 102

2 36216 32380 27508 j 1111

Cədvəl məlumatlarının təhlilindən aydın olur ki, ölkədə kollektiv təsərrüfatların sayı hələ çoxdur. Qeyd edək ki, kolxoz və sovxozların islahatı İlə əlaqədar 1997-cl ildən başlayaraq 2000-ci ilədək kollektiv təsərrüfatlar yaradıl

115

mağa üstünlük verilirdi. Belə ki, kolxozlar və sovxozlar ayrı-ayrı qruplara bölünərək bir kənddə 2-3 kollektiv təsərrüfat yaradılırdı. 01. 01. 1996-cı ilə 2597, 01. 01. 1998-ci ilə 6287, 01. 01. 1999-cu ilə 1905 kollektiv təsərrüfat yaradılmışdı. Torpaqlar mövcud qanunvericiliyə uyğun bölüşdürüldükdə və pay almaq hüququ olanlar hüquqi- normativ əsaslar yaradıldıqdan sonra kollektivdə birləşənlər ayrılmağa başladılar və 01. 01. 2003-cü il tarixə belə təsərrüfatların sayı 1022-ə qədər azalmışdır.

Təhlil nəticəsində aydın olur ki, kollektiv təsərrüfat yaratmağa meyl daha çox Lənkəran-Astara, Qarabağ-Mil bölgələrində olmuşdur. Lənkəran rayonunda 122, Ağcabədi rayonunda 57, Ağdaşda 74 kollektiv təsərrüfat yaradılmışdır. Bəzi rayonlarda kollektiv təsərrüfatların sayı az olsa da hər təsərrüfata düşən yararlı torpaqların həcmi 150-200 hektar (hətta İsmayıllı rayonunda 6368 hektar) təşkil edir. Elə kollektiv təsərrüfatlar vardır ki, onların hər birinə orta hesabla 4-10 hektar yararlı sahə düşür. Təcrübə və araşdırmalar göstərir ki. kollektiv təsərrüfatların (həmçinin digər mülkiyyət formasının) yaradılması qanunvericiliklə hər bir torpaq payı almış mülkiyyətçinin səlahiyyətidir. Lakin bu kollektiv təsərrüfatlar bazar iqtisadiyyatının tələblərinə uyğun olmalı, kənd təsərrüfatı istehsalının artırılmasına imkan verməlidir. Kollektiv təsərrüfatların ölçüləri, gəlirlərin bölüşdürülməsi kollektivin payçılarının maraqlarına uyğun gəlməlidir.

Kənd təsərrüfatında sahibkarlığın təşkilat-təsərrüfat formalarından biri kooperativlərdir. Kooperativ, fiziki şəxslərin, yaxud fiziki və hüquqi şəxslərin iqtisadi, təsərrüfat və sosial tələbatlarını ödəmək məqsədilə onların səy və resurslarının könüllü birləşməsi əsasında yaradılan və fəaliyyət göstərən təsərrüfat subyektidir.

116

Statistik məlumatlardan görünür ki, kollektiv təsərrüfatların yaradıldığı kimi, islahatın həyata keçirilməsinin ilkin dövrlərində (1995-ci ildə) kənd təsərrüfatı İstehsal kooperativlərinin yaradılmasına meyl yaranmışdı. Ona görə də 1996-cı ildə 1516, 1997-ci ildə 1933 kənd təsərrüfatı istehsalı kooperativi (kolxoz və sovxozlardan fərqlənmirdi) yaradılmışdır. 1998-ci ildə kooperativlər parçalanmağa başlamış, 01. 01. 2003-cü ilə 157 kooperativ fəaliyyət göstərmişdir.

Cədvəl 3.4 Kənd təsərrüfatı istehsal kooperativlərində torpaqdan istifadə

Bölgələr

M

o rt

t u, ._r O 55

e a ^ 0

a

Uc a eö <0 b

o ? 3

C . o* 55 ’O 2 O -Ç

s C

o «

İS" 2 rt

■O o rt *5 C

rt ^ c3

Abşeron - 13 - 72 - Naxçıvan MR - - - - - Qarabağ-Mil 43 1893 1606 926 54 Şirvan 11 345 345 260 29 Qazax-Gəncə 8 57 57 23 - Lənkəran-Astara 24 85 85 - 93 Muğan-Salyan 5 62 62 62 440 Quba-Qusar 7 29 25 20 - Şəki-Zaqatala 30 1529 1529 1502 100 Respublika üzrə 157 4363 4039 3098 883

Cədvəl 3.4-ün məlumatlarından görünür ki, kooperativlərin 27,4 faizi Qarabağ-Mil, 19,1 faizi Şəki-Zaqatala,

15,3 faizi Lənkəran-Astara bölgələrində yaradılmışdır. Balakən rayonunda 22, Lerik rayonunda 23 kooperativ fəaliyyət göstərir. Respublikadakı rayonların 53,4 faizində kənd təsərrüfatı istehsalı kooperativi yaradılmasına meyl yoxdur. Kooperativlərin yaradılmasına belə zəif meyl onun

117

təşkjlati-iqtisadi mexanizmlə dəstəklənməməsi, müxtəlif obyektiv-subyektiv amillərlə əlaqədardır.

Araşdırmalar göstərir ki, 01. 01. 2003-cü il tarixə mövcud olan 363 kiçik müəssisədən 90-ı, yəni 24,8 faizi Qarabağ-Mil, 69-u, yəni 19 faizi Qazax-Gəncə bölgəsində olmuşdur. Quba-Qusar bölgəsində 7, Lənkəran-Astara bölgəsində 16, Şəki-Zaqatala bölgəsində 18 kiçik müəssisə fəaliyyət göstərmişdir. Ölkənin rayonlarının 55,4 faizində kiçik müəssisə yaradılmasına meyl olmamışdır. Bu onu göstərir ki, kənd təsərrüfatında kiçik müəssisələrin yaradılması gələcəkdə perspektivli olmaya bilər.

Ölkəmizdə aqrar islahatlar həyata keçirilməyə başlanan 1995-cl İlədək kəndli (fermer) təsərrüfatları yaradılmışdı. Onlar əsasən kolxoz-sovxozların daxilində (və ya ayrıca) kənd təsərrüfatına yararsız və az yararlı sahələrdə təşkil olunurdu. 1990-cı ildə 66, 1993-cü ildə 440, 1994- cü ildə 815 kəndli (fermer) təsərrüfatı yaradılmışdı. Ölkədə aqrar islahatlar həyata keçirilməyə başlayandan sonra onların yaradılmasına meyl xeyli artdı. Belə ki, 1995-ci ildə 1999 kəndli (fermer) təsərrüfatı yaradıldı və 2003-cü ildə onların sayı 2534-ə çatmışdır.

Məlumdur ki, kəndli (fermer) təsərrüfatlarının təşkili və fəaliyyətinin iqtisadi, sosial və hüquqi əsasları 1992-ci ildə qəbul edilmiş və 2003-cü ilədək qüvvədə olmuş «Kəndli (fermer) təsərrüfatı haqqında» Azərbaycan Respublikası qanunu ilə tənzimlənmişdir. Hazırda bu təsərrüfat forması Mülki Məcəllə ilə tənzimlənir. Kəndli (fermer) təsərrüfatının mahiyyətini aşağıdakı kimi ifadə etmək olar.

Kəndli (fermer) təsərrüfatı-mülkiyyətinə verilmiş əmlakla torpaqda əmtəəlik kənd təsərrüfatı məhsulları istehsalı ilə, onların emalı və satışı ilə məşğul olan vətəndaşların əmək birləşməsi olmaqla, sərbəst sahibkarlıq formasıdır. Kəndli təsərrüfatı ailə üzvlərinin və onlarla daimi işləy

118

ən digər şəxslərin ümumi mülkiyyətində olan istehsal alət və vasitələrinə, əsasən bir ailənin üzvlərinin əməyiyə əsaslanan hüquqi şəxs statusuna malik olan müstəqil təsərrüfatçılıq subyektidir.

Cədvəl 3.5 Kəndli (fermer) təsərrüfatlarında torpaqlardan istifadə (hüquqi

şəxslər. ! 1 !

Bölgələr

3 cS

ıL o

^ SÔ l-s

6 s* o ^

D-

l—i C « ffj b _

o 7*

C n CD "5 E

C ^ 'Sa O ̂

C/)- ed (/) C eti C ^ o-C -«

.5 eti fi> «5 O .2 ”0 ^

Abşeron 83 535 429 115 572 Naxçıvan MR 150 931 853 492 - Qarabağ-Mil 392 3031 3031 2690 5989 Şirvan 334 4639 4594 4577 1568 Qazax-Gəncə 153 1517 1517 874 2998 Lənkəran-Astara 131 341 331 321 .3233 Muğan-Salyan 630 3985 3985 3985 963 Quba-Qusar 317 2609 260'i> 1853 2181 Şəki-Zaqatala 232 1665 1665 1102 483 Respublika üzrə 2534 19648 19419 1 16194 24013

Cədvəl 3.5-in məlumatlarının təhlilindən' aydın olur ki, respublikanın bütün bölgələrində kəndli (fern?er) təsərrüfatları yaradılmışdır. Bu bölgələrdən Muğan-Salyan və Qarabağ-Mildə kəndli (fermer) təsərrüfatlarının yaradılması daha çox olmuşdur. Bərdə, Yevlax, Biləsuvar, Xızı, Salyan rayonlarında hər birində 100-dən çox kəndli (fermer) təsərrüfatı fəaliyyət göstərir. Respublikada bu təsərrüfat formasının hər birinə 7,2 hektar kənd təsərrüfatına yararlı torpaq sahəsi düşür. Araşdırmalardan aydın olur ki, mövcud olan 2534 kəndli (fermer) təsərrüfatından 1421- nin və ya 56,1 faizinin 5 hektaradək, 697-nin və ya 27,5

119

faizinin 5-10 hektar, 416-nın və ya 16,4 faizinin 10 hektar və daha çox torpaq sahəsi vardır. Tədqiqat göstərir ki, bu təsərrüfat formasının yaradılmasına meyl çoxdur. Hazırda bəzi rayonlarda onun azalması, bəzilərində isə artması müşahidə edilir. Bir çox rayonlarda onların yaradılması dəstəklənmir və fəaliyyət göstərmələrinə mane olan problemlər hələ də vardır. İndiyədək Göyçay, Goranboy, Tovuz, Xanlar, Ağstafa, Astara, Cəlilabad, Quba, Qusar rayonlarında kəndli (fermer) təsərrüfatları yaradılmamışdır. Araşdırmalardan görünür ki, həmin rayonlarda əslində kəndli (fermer) təsərrüfatları fəaliyyət göstərirlər. Lakin onların qeydiyyata alınması ilə əlaqədar maneələr olduğundan müstəqil fəaliyyət göstərirlər. İşini təşkil edən kəndli (fermer) təsərrüfatları bələdiyyələrdən və torpaq payı alan mülkiyyətçilərdən icarəyə torpaq alaraq kənd təsərrüfatı məhsulları istehsal edirlər.

Kəndli (fermer) təsərrüfatlarının istehsal-iqtisadi göstəriciləri barədə daha ətraflı araşdırmalar aparılacaqdır.

Araşdırmalar göstərir ki, 1995-ci ildən ölkədə aparılan aqrar islahatlar nəticəsində sahibkarlığa əsaslanan müxtəlif təsərrüfat formaları yaradılmağa başlamış, indiyədək onlar təkmilləşmiş bazar İqtisadiyyatının tələblərinə uyğunlaşmaqla formalaşma prosesini keçmişlər. Bununla yanaşı torpaq və əmlak payı almış ailələrin çoxu heç bir təsərrüfat forması yaratmamışlar. Onlar hüquqi şəxs yaratmadan sahibkarlıqla məşğul olurlar. Fiziki şəxslərdə özəlləşdirilən torpaqların 90-92 faizi cəmləşmişdir.

Cədvəl 3.6-nın məlumatlarından aydın olur ki, ölkədə mövcud olan 833 min fiziki şəxs kimi fəaliyyət göstərən ailələrin 19,5 faizi Qazax-Gəncə, 13,1 faizi Şirvan, 12,3 faizi Qarabağ-Mil, 12,4 faizi Şəki-Zaqatala, 12,8 faizi Muğan-Salyan, 10,8 faizi Lənkəran-Astara bölgələrində, 9,9 faizi Quba-Qusar, 8,6 faizi Naxçıvan MR-da, 0,6 faizi

120

Abşeron bölgəsində yerləşmişdir. Araşdırmalar göstərir ki, ölkə üzrə hər ailəyə orta hesabla 1,7 hektar torpaq sahəsi düşür. Hər ailəyə düşən torpaq sahəsi rayonlar üzrə 0,4 hektarla 5,6 hektar arasında fərqlənir. Rayonların 17,5 faizində 1 hektara qədər, 29,4 faizində 1,0-2,0 hektara qədər, 25,5 faizində 2,0-3,0 hektara qədər, 37,5 faizində isə 3,0 hektardan çox kənd təsərrüfatına yararlı torpaq sahəsi düşür.

Cədvəl 3.6 Fiziki şəxs kimi fəaliyyət göstərən ailələrdə torpaqdan istifadə (01. 01. 2003-cü il tarixə)

Bölgələr

t/j , ' S<. 1 ' n> r* n C« 'O r^;

S .s N .5 ^ ^ ^

" KA

L. ■ f5 {rt «J S'’ C SJ 3

<i3 « 2

rt .£ «j "5 C n» . o C ‘C o *o

2 'll - 2 5 :,3 g o "C — 0> ^

Abşeron 5049 4342 3428 0,85 Naxçıvan MR 71488 54856 37131 OJl Qarabağ-Mil 102873 231235 228092 '2,25 Şirvan 108843 301489 290836 Ul Qazax-Gəncə 161959 \9631A 160597 1,21

j Lənkəran-Astara 89803 68901 54280 0,76 Muğan-Salyan 106193 236308 233678 2,27

i Quba-Qusar 82198 161958 108289 1.97 Şəki-Zaqatala 102814 184446 153768 1,79 Respublika üzrə 831128 1439909 1270039 1,73

Tədqiqat göstərir ki, respublika üzrə orta səviyyədən Naxçıvan MR-da (0,8), Abşeronda (0,8), Masallıda (0,4), Lənkəranda (0,8), Tovuzda (0,6), Gədəbəydə (0,8), Daşkəsəndə (0,8), Astarada (0,5) az torpaq sahəsi düşmüşdür. Hacıqabul (4,4), Siyəzən (4,0), Qobustan (4,8), Neftçala (5,6) daha çox torpaq payı alan ailələr sırasına daxildir. Araşdırmalar göstərir ki, ölkə üzrə 1 kvadrat kilometrə 95 nəfər düşür. Hər nəfərə düşən torpaq payının

121

az və ya çox olması həmin rayonlardakı əhalinin sıxlığı və torpaq sahəsi ilə əlaqədardır. Belə ki, Qobustan rayonunda hər kvadrat kilometrə 26 nəfər, Hacıqabulda 36 nəfər, Siyəzəndə 49 nəfər, Neftçalada 50 nəfər düşürsə, Astarada 139 nəfər, Lənkəranda 125 nəfər. Masallıda 224 nəfər və s. düşür. Təcrübə və tədqiqatlar göstərir ki, fiziki şəxs kimi fəaliyyət göstərən ailələr sahibkarlığın inkişafı üçün əlverişli şərait yaradıldıqca müxtəlif təsərrüfat formaları yaradacaqlar. Fikrimizcə, kənd təsərrüfatının spesifik xüsusiyyətləri və sahələrin ixtisaslaşması burada önəmli rol oynayacaqdır.

3.2. Sahibkarlığın inkişaf meylləri və kənd təsərrüfatı istehsalının mövcud vəziyyəti

Tədqiqat göstərir ki 1994-cü ildən başlayaraq keçirilən bir çox tədbirlər, mülkiyyət formasının və iqtisadi münasibətlərin dəyişdirilməsi, sahibkarlığın formalaşdırılması kənd təsərrüfatında istehsalın tənəzzülünün qarşısını almış, istehsalın ilbəil artırılmasına imkan vermişdir. Belə ki, əgər 1992-1995-ci illərdə kənd təsərrüfatında ümumi məhsul istehsalının həcmi ildə orta hesabla 12 faiz aşağı düşürdüsə, artıq 1996-cı ildən başlayaraq (1997-ci il istisna olmaqla) bu göstərici ilbəil artmağa başlamış, 1999- 2000- ci illərdə uyğun olaraq 7,1 və 12 faiz artmışdır. 2001- ci ildə bu artım 11,2 faiz olmuşdur.

Ölkə iqtisadiyyatının əsas sahəsi olan kənd təsərrüfatında 2002-ci ildə də əsas iqtisadi göstəricilər üzrə müsbət nəticələr əldə edilmişdir. Belə ki, 2002-ci ildə 2001-ci il ilə müqayisədə respublika üzrə kənd təsərrüfatının ümumi məhsulu 6,4 faiz artaraq 6355,7 milyard manata çatmışdır ki, bu da respublika üzrə Ümumi Daxili Məhsulun (ÜDM) 14,2 faizini təşkil etmişdir.

122

Kənd təsərrüfatında aparılan aqrar islahatların birinci mərhələsinin, yəni torpaq və əmlakın özəlləşdirilməsinin başa çatması sahənin inkişafının daha da sürətlə yüksəlməsinə səbəb olmuşdur.

Kənd təsərrüfatında aparılan uğurlu aqrar siyasət nəticəsində 2002-ci ildə ölkə tarixində ilk dəfə olaraq 2195,7 mln ton taxıl, 694,9 mln ton kartof, 967,3 min ton tərəvəz, 330,2 min ton bostan məhsulları, 223,6 min ton ət (diri çəkidə), 1119,8 mln ton süd, 561,6 mln. ədəd yumurta, 11,8 min ton yun istehsal edilmişdir ki, bu da 2001-ci ilə nisbətən taxıl üzrə 180,0 min ton, kartof üzrə 89,1 min ton, tərəvəz üzrə 51,0 min ton, bostan üzrə 39,4 min ton, ət üzrə 18,2 min ton, süd üzrə 46,4 min ton, yumurta üzrə 7,6 mln. ədəd və yun üzrə 0,6 min ton çox məhsul istehsalı deməkdir.

Heyvandarlıq sahəsində də inkişaf meylləri müşahidə olunur. Belə ki, 01 yanvar 2003-cü il tarixə ölkədə iri buynuzlu mal-qaranın sayı 2153,0 min başa, qoyun və keçilərin sayı 6849,0 min başa çatmışdır ki, bu da 2001-ci illə müqayisədə müvafiq surətdə 55,0 min baş və 291,0 min baş çoxdur.

Məhsul istehsalının artması ölkənin məhsul ixracetmə imkanlarını da artırmışdır. Belə ki, 2002-ci ildə respublikadan 84,0 mln. ABŞ dolları məbləğində kənd təsərrüfatı və emal sənayesi məhsulları ixrac edilmişdir ki, bu da 2001- ci illə müqayisədə 18,0 mln. ABŞ dolları çoxdur.

Ölkədə istehsal olunan kənd təsərrüfatı məhsullarının artımı respublikaya gətirilən məhsulların azalmasına da səbəb olmuşdur.

Dövlət Statistika Komitəsinin məlumatlarından göründüyü kimi 2002-ci ildə respublikaya idxal olunan əsas kənd təsərrüfatı məhsullarının həcmi 2001-ci ilə nisbətən 9,1 mln. ABŞ dolları miqdarı həcmində azalmışdır. Bu.

123

respublikada aparılan aqrar islahatlar nəticəsində torpaq və əmlakların özəlləşdirilərək payçılara verilməsi, bazar iqtisadiyyatına keçid şəraitində xüsusi mülkiyyətə əsaslanan yeni təsərrüfatçılıq formalarının yaradılmasının, sahibkarlığın inkişaf etdirilməsi istiqamətində dövlət tərəfindən verilən imtiyazların məntiqi nəticəsidir.

Torpaqların əsil sahibinə, yəni kəndlilərə verilməsi onlarda torpağa bağlılığı və sahibkarlıq fəaliyyətinə meyli xeyli artırmışdır. Dövlət də öz növbəsində kənddə sahibkarlıq fəaliyyətinin inkişaf etdirilməsinə mümkün olan köməklikləri göstərir. Buna ən parlaq misal «Aqrar sahədə islahatların sürətləndirilməsinə dair bəzi tədbirlər haqqında» Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 22 mart 1999-cu il və «Kənd təsərrüfatı məhsullarının istehsalçılarına müddətli vergi güzəştlərinin verilməsi haqqında» 28 noyabr 2003-cü il tarixli fərmanıdır.

Fərmanda kənd təsərrüfatı məhsulları istehsalçılarının torpaq vergisi istisna olmaqla digər vergilərdən 1 yanvar 2009-cu ilədək azad edilməsi, bu vergilərə görə borclarının silinməsi, habelə kənd təsərrüfatı məhsulları istehsalçılarına neft məhsullarının pərakəndə satışında güzəştlərin verilməsi nəzərdə tutulmuşdur. Fərmandan dərhal sonra müvafiq qanun və qərarlar qəbul edilməklə, güzəştlər tətbiq edilməyə başlanmışdır.

Heç şübhə yoxdur ki, vergilərin ödənilməsində və yanacağın alınmasında mülkiyyətçilərə verilən bu güzəştlər, onların istehsal etdikləri məhsulların maya dəyərinin nisbətən ucuz başa gəlməsinə və bu hesaba gəlirlərinin müəyyən qədər artmasına səbəb olmuşdur.

Aparılan hesablamalar göstərir ki, vergi güzəştləri tətbiq edilənədək fermerlərin istehsal etdikləri kənd təsərrüfatı məhsulların maya dəyərinin orta hesabla 25-30 faizini vergilər və məcburi ödəmələr təşkil etmişdir. Məsə

124

lən, 1 ton pambığın istehsalına orta hesabla 1772 mİn manat xərc çəkilir ki, onun da 494 min manatı (28 faiz) vergi və ödəmələrdir. Bu vergilərin və məcburi ödəmələrin daxilində ən çox pul aparanı, daha doğrusu faiz dərəcəsi yüksək olanı əlavə dəyər vergisi və Sosial Müdafiə Fonduna ayırma idi ki, onların da güzəşt müddəti uzadılmışdır.

Nəzərə almaq lazımdır ki, digər vergi və ödəmələr üzrə güzəştlər 2009-cu ilin 1 yanvarınadək qüvvədə qalacaqdır. Güzəştlərin müddətinin uzadılması sahibkarların maddi-texniki və maliyyə vəziyyətinin xeyli yaxşılaşdırılmasına imkan verəcəkdir.

Qeyd edək ki, hazırda kənd təsərrüfatı məhsulları istehsalçılarının ödədiyi yeganə vergi olan torpaq vergisinin məbləği də çox deyildir. Bir hektar əkinə yararlı torpağın illik vergisi onun keyfiyyət göstəricisindən asılı olaraq müxtəlif olur.

Kənd təsərrüfatı məhsullarının istehsalçılarına neft məhsullarının satışında verilmiş güzəştlər də az əhəmiyyət kəsb etmir. Belə ki. Nazirlər Kabinetinin müvafiq qərarlarında (26 mart 1999-cu il və 12 yanvar 2000-ci II) istehsalçılara kənd təsərrüfatı məhsullarının istehsalında işlətmək üçün 1999 və 2000-ci illərdə hər il güzəştli pəra- kəndə satış qiymətlərlə 30 min ton A-76 avtomobil benzini. 120 mln ton dizel yanacağı və 6 min ton mühərrik yağları ayrılmışdır. Həmin məhsulların mövcud pərakəndə satış qiymətlərinin hər litrinə benzində 400 manat, dizel yanacağında 380 manat, sürtkü yağlarında 600 manat güzəşt müəyyən edilmişdir. Həmin güzəştlər üst-üstə hesablandıqda hər il 74 milyard 216 milyon manata bərabərdir.

125

Aqrar islahatın gedişi həm yerlərdə, həm də müvafiq dövlət orqanlarında müntəzəm olaraq müzakirə edilir və qarşıya çıxan problemlərin həlli üçün yollar axtarılır.

Göründüyü kimi aqrar islahatların birinci mərhələsində kənddə mülkiyyətçilərin yaranması və onların sahibkarlıq fəaliyyəti ilə məşğul olmaları üçün əsaslı tədbirlər həyata keçirilmişdir. Bu mərhələdə mülkiyyət forması dəyişdirilmiş, planlı sosialist təsərrüfatı sistemi bazar iqtisadiyyatı sistemi və xüsusi mülkiyyətçiliklə əvəz olunmuşdur.

Aqrar islahatı nəticəsində kənd təsərrüfatında 90-cı illərin əvvəlində yaranmış tənəzzülün qarşısı alınmış, 1996- cı ildən başlayaraq kənd təsərrüfatı məhsullarının istehsalında artım yaratmağa başlanmışdır.

Bunu cədvəl 3.7-nin məlumatlarından görmək olar.

Cədvəl 3.7

Məhsulun adı Ölçü vahidi 1995 2001 2002 2002-də

1995 ilə görə fərq. +

1 2 3 4 5 6 Taxıl: Əkin sahəsi Min ha 609.4 760,7 821.7 +212,3 İstehsal Min ton 981,5 2016,

1 2195,7 + 1274,3

Məhsuldarlıq Ha/sent 15,1 26,5 26,7 + 11,6 Pambıq; Əkin sahəsi Min ha 210,4 83,3 61,0 -149,4 İstehsal Min ton 274,1 83,6 80,6 -193,5 Məhsuldarlıq Ha/sent 13,0 10,0 13,2 -0,2 Tütün: Əkin sahəsi Min ha 8,0 6,3 1,6 -6,4 İstehsal Min ton 11.7 12,7 3,3 -8,4 Məhsuldarlıq Ha/seni 14,6 20,3 20.9 +6,3 Kartof: Əkin sahəsi Min ha 16,0 55,2 57,6 +41,6 İstehsal Min ton 155.5 605.8 694,9 +539,4 I Məhsuldarlıq Ha/sent 97,0 104.0 116,0 + 19 !

126

Cədvəl 3.7-nin davamı

/ 2 3 4 5 6 Tərəvəz: Əkin sahəsi Min ha 26,8 67,1 79,0 +52,2 İstehsal Min ton 424.1 916,4 967.3 +523,2 Məhsuldarlıq Ha/sent 157,0 135,0 135,0 -22 Bostan: Əkin sahəsi Min ha 5,8 28,9 30,4 +24,6 İstehsal Min ton 41,9 290,9 330,3 +288,4 Məhsuldarlıq Ha/sent 73,0 100,7 109,0 +36 Şəkər çuğunduru: Əkin sahəsi Min ha 5,1 1,9 2,6 -25 İstehsal Min ton 28,1 41,3 115,8 +87,7 Məhsuldarlıq Ha/sent 54,8 280,7 444,1 +389,3 Meyvə: bar verən sahə Min ha 117,8 84,2 87,5 -30,3 Əkin sahəsi Min ha 71,2 78,6 78,6 +7,4 İstehsal Min ion 324,4 497,5 512,4 + 188 Məhsuldarlıq Ha/sent 31,2 63,1 63,2 +32 Üzüm: bar verən sahə Min ha 97,7 11,5 8.9 -88,8 Əkin sahəsi i Min ha 33,5 11,4 11,4 -22,1

i İstehsal Min ton 308,7 68,1 62,0 -246,7 1 Məhsuldarlıq Ha/sent 32,6 40,0 41,4 +8,8

Təhlil göstərir ki, 1995-ci illə müqayisədə 2002-ci ildə bitkiçilikdə struktur dəyişikliyi baş vermişdir. Pambıq, tütün və üzüm istehsalı azalmış, şəkər çuğunduru 4,1 dəfə, bostan bitkiləri 7,9 dəfə və kartof istehsalı 4,5 dəfə artmışdır. 1995-ci illə müqayisədə 2002-ci ilin yekununa görə taxıl istehsalı - 2,4 dəfə, tərəvəz - 2,3 dəfə, meyvə - 1,6 dəfə artıq istehsal edilmişdir. Kəmiyyət göstəricilərilə yanaşı bitkiçilikdə keyfiyyət göstəriciləri də 1995-ci illə müqayisədə müvafiq olaraq artmışdır. Taxıl istehsalında məhsuldarlıq 1,8 dəfə, kartof üzrə 1.2 dəfə, bostan bitkiləri istehsalında 1,5 dəfə, meyvə istehsalında 2 dəfə və s. artmışdır.

127

Müqayisə üçün demək olar ki, bütün məhsullar üzrə hər hektardan rayon səviyyəsindən 3-4 dəfə çox məhsul əldə edən mülkiyyətçilərin sayı getdikcə artır. Belə ki, Sabirabadda, Saatlıda, Zərdabda, Bərdədə, Ağcabədidə, Neftçalada 60-65 sentner taxıl istehsal edən mülkiyyətçilərin sayı xeyli artmışdır. Hər hektardan 350-400 sentner kartof, 40-44 sentner pambıq, 410-430 sentner meyvə və s. məhsul əldə edən mülkiyyətçilər formalaşmışdır. Bütün bunlar respublika üzrə ümumi istehsalın artmasına təsir göstərmişdir.

Cədvəl 3.8 Bitkiçilikdə yüksək göstəricilər əldə etmiş sahibkarların rayon

gö-

Rayonlar və sahibkarlıq forması

<= "i

t/1 .•S o JZ > «s —

00 ~o

“ A -C on

t/l X2

V 1/5

al u.

C!j P 3 <U GJ p£Z —( a ^ S

>^.Î2 2 — CT P ♦-> e: t;! ö ^ =o > 00 w 'S ®

İmişli, fiziki şəxs Ağayev İntiqam Pambıq 51 11,3 Saatlı, fermer Əliyev Əlihüseyn Pambıq 44 13,7 Ağcabədi, fermer Quliyev Məhərrəm Pambıq 39 19,5 Sabirabad, fermer Abbasov Hüseyn Taxıl 58 35,2 Sabirabad, fermer Əhmədov

Xanhüseyn Taxıl 57 35,2

Tovuz, fiziki şəxs Həsənov Abuzər Taxıl 60 29,5 Zərdab, fiziki şəxs Ramazanov

Namaral Taxıl 50

21,8

Bərdə, fermer Abdullayev Ərşad Taxıl 58 32,3 Neftçala, fermer Mustafayev Yunis Taxıl 60 31,7 Xaçmaz, fermer Quliyev Bəhmən Taxıl 70 29,4 Bərdə. fiziki şəxs İsmayılov Səyyat Tərəvəz 300 108,5 Masallı, fiziki şəxs Məhərrəmov Adam Tərəvəz 423 282,2 Şamaxı, fiziki şəxs Hüseynov Ey varlı Tərəvəz 400 98.1 Bərdə, fermer İsmayılov Salman Kartof 300 104,5 Tovuz, kooperat. Məmmədhəsənov

Naiq Kartof 450 176,4

Quba, fiziki şəxs Abdulov Sabir Kartof 200 83,8

128

Cədvəl 3.8-in məlumatlarından göründüyü kimi, ayrı- ayrı kənd təsərrüfatı məhsulları istehsalı ilə məşğul olan sahibkarlar taxıl, pambıq, tərəvəz, kartof əkini sahəsinin hər hektarından müvafiq rayonun orta göstəricisinə nisbətən 3-5 dəfə çox məhsul əldə etmişlər. Bitkiçiliyin digər sahələrində də yüksək göstəricilər əldə edən sahibkarlar vardır.

Sahibkarlığın inkişafının mövcud vəziyyətinin təhlili göstərir ki, ölkədə kənd təsərrüfatı məhsulları istehsalını artırmaq və əhalinin ərzaq məhsullarına tələbatını yaxşılaşdırmaq üçün böyük ehtiyat mənbələri vardır. İndiki şəraitdə əsas vəzifə milli sahibkarları təşkilatlandırmaq, onların inkişafına təşkilati-iqtisadi dəstəyi gücləndirməkdən ibarət olmalıdır.

Tədqiqat göstərir ki, bitkiçilikdə olduğu kimi, heyvandarlıqda da sahibkarlıq fəaliyyətinin müsbət meylləri genişlənməkdədir. Hazırda həm heyvanların sayının artım dinamikası, həm istehsal, həm də heyvandarlıq məhsullarının məhsuldarlıq dinamikası bu sahədə də sahibkarlığı müsbət nəticələrilə səciyyələndirir. Bunu cədvəl 3.9-un məlumatlarından görmək olar.

Cədvəl 3.9

Heyvanların sayı, məhsul istehsalı və məhsu darlığı

Göstəricilər 1

1995 2001

2002

2002-

ci

1995 ilə nisbətən

ildə, + 2001 ilə nisbətən

/ 2 3 4 i 6 Heyvanların sayı (min baş)

2153 +471 +55 Mal-qara (cəmi) 1682 ! 2098 O cümlədən:

İnək və camışlar 773 1002

1034 +261 +32 Qoyun və keçilər 4644 6559 6849 +2205 +290 Donuzlar 30 17 16 -14 -1

129

Cədvəl 3.9-un davamı

/ 2 3 4 5 6 Quşlar 13300 15400 15566 +2266 166 Məhsul istehsalı (min ton)

146 210 224 +78 + 14 Ət (diri çəkidə) Süd (fiziki çəkidə) 827 1074 1120 +293 +46 Yun (fiziki çəkidə) 9 11 12 +3 +1 Yumurta (mln ədəd) 456 556 562 + 106 +6 Məhsuldarlıq

1073 1100 1083 + 10 -17 Süd (litr) Yun(kq) 2,2 2,1 2,1 -0,1 0 Yumurta (ədəd) 74 165 165 +91 0

Cədvəl məlumatlanndan görünür ki, 1995-ci illə müqayisədə 2002-ci ildə respublikada mal-qaranın sayı 1,3 dəfə artmışdır. Müqayisə edilən dövrdə inək və camışlar 261 min baş və yaxud 1,3 dəfə çoxalmışdır. Qoyun və keçilər 2, 2 milyon baş və ya 1,5 dəfə, quşların isə sayı 1,2 dəfə artmışdır. Xarakterik haldır ki, bu artım 1995-ci ildən etibarən davamlı xarakter almışdır.

Məhsuldar mal-qaranın baş sayının artması ilə yanaşı heyvandarlıq məhsullarının istehsalı da artmışdır. Belə ki, müqayisə dövründə ət istehsalı 79 min ton və yaxud, 1,5 dəfə, süd istehsalı 293 min ton və yaxud 1,3 dəfə, yumurta istehsalı 106 min ədəd və yaxud 1,2 dəfə artmışdır. Bu məhsulların artım dinamikası da davamlı xarakter almışdır.

Təhlil və araşdırmalar göstərir ki, artımın əsas səbəbi heyvandarlığın özəl bölmədə olması, sahibkarların özlərini heyvandarlıq məhsulları ilə təmin etməsi və sahəyə əhalinin meylinin artması olmuşdur.

Beləliklə, aparılan araşdırmalar nəticəsində aydın olur ki, 1995-ci ildən başlayaraq həyata keçirilən islahatlar ölkədə yeni mülkiyyətçilərin yaranmasına, sahibkarlığın

130

inkişafına, bazar iqtisadiyyatının möhkəmləndirilməsinə, kəndin simasının dəyişməsinə güclü təsir göstərmişdir. Keçən müddət ərzində həyata keçirilən tədbirlər nəticəsində istehsal sabitləşmiş, məhsul istehsalı və məhsuldarlıq nəzərə çarpacaq dərəcədə yüksəlmiş, sahibkarlığın müxtəlif formaları inkişaf etmiş, müəyyən meyllər əmələ gəlmişdir. Biz islahatlar nəticəsində əmələ gəlmiş müsbət nəticələri “Həyat” (31. 12. 1997), “Azərbaycan” (22. 02. 2000) qəzetlərində qeyd etmişik. Bununla yanaşı, fikrimizcə aqrar islahatların 1995-2003-cü illəri əhatə edən birinci mərhələsinin əsas nəticələrini aşağıdakı kimi sistemləşdirmək olar:

- respublikanın kənd əhalisində torpaq və əmlaka sahiblik hissi artmış, yüz minlərlə əkinçinin torpağa qayğısı prosesi başlanmışdır;

- əhalidə mülkiyyətçilik psixologiyası formalaşmağa başlamış, insanların sərbəst fəaliyyətə, yaradıcılığa və sahibkarlığa meyli güclənmişdir:

- kənd təsərrüfatında aqrar islahatlar həyata keçirilərək, torpaq və əmlak üzərində xüsusi mülkiyyətçilik bərqərar olmuşdur;

- yeni istehsal münasibətləri formalaşdırılmış və aqrar sektorda bazar iqtisadiyyatının prinsiplərinə uyğun meyllər güclənir:

■ - kənddə sahibkarlar təbəqəsi yaranmış, kiçik və orta sahibkarlığın inkişafına şərait yaxşılaşdırılır;

- torpaq bazarı formalaşır və bu istiqamətdə bazar iqtisadiyyatının elementləri getdikcə genişlənir;

- aqrar sektorda müasir texnika və texnologiyalar, yeni bilik və İnformasiyalar şəbəkəsi genişlənir;

- məhsul vahidinə çəkilən xərclərin azaldılmasına, qənaətə meyl artmış, israfçılığa qarşı şəxsi nəzarət güclənmişdir;

131

- kənd təsərrüfatında torpaq və əmlakdan səmərəli istifadəyə imkanlar artmış, iqtisadi tənəzzülün qarşısı alınmış, istehsalın dinamik inkişafına zəmin yaranmışdır;

- ölkənin aqrar balansında idxal yönümlü məhsulların xüsusi çəkisinin azalması müşahidə olunur;

- respublikada rəqabət mühitinin yaradılması, dünya standartlarının tələblərinə uyğun məhsul istehsalı və daxili bazarın qorunması üçün meyllər artır;

- islahatın həyata keçirildiyi ilkin mərhələdə dünya təcrübəsinə meyl artdığı halda, hal-hazırda respublikanın təbii-iqtisadi şəraitinə, kənd təsərrüfatının spesifik xüsusiyyətlərinə, adət-ənənə və vərdişlərinə uyğun ixtisaslaşmaya meyllər formalaşmağa başlamışdır;

- fərdi marağın ölkənin ümumi marağı ilə əlaqələndirilməsinin təmin edilməsinə şərait formalaşır;

- kənd təsərrüfatı istehsalında tələb-təklifə uyğun struktur dəyişikliyi baş verilir, bazarın tələbinə müvafiq istehsal sahələri genişləndirilir;

- kənd təsərrüfatında istehsalın mərkəzdən, planlı idarə edilməsi özünüidarə ilə əvəz edilməyə keçilir, idarəetmə funksiyaları təkmilləşdirilir;

- ölkədə kənd təsərrüfatı məhsullarının 99,3 faizi özəl bölmədə istehsal olunur və s.

Bütün bunlarla yanaşı qeyd etmək lazımdır ki, bitkiçiliyi və heyvandarlığı inkişaf etdirmək, məhsul istehsalım daha da artırmaq üçün mövcud istehsal-iqtisadi potensialdan tam istifadə etmək mümkün olmamışdır Aparılan təhlillər zamanı kənd təsərrüfatının inkişaf etdirilməsində bir çox problemlər olduğu müəyyən edilmişdir. Kənd təsərrüfatı texnikasının, nəqliyyat vasitələrinin olmamasını, toxum materiallarının, gübrə və dərmanların çatışma- masını buna misal göstərmək olar!\ Suvarma üçün suyun çatışmaması da məhsul istehsalının artırılmasına mənfi

132

təsir göstərir. Bir sıra rayonlarda daxili tələbat yüksək olmadığına görə istehsal olunmuş məhsullar ucuz qiymətə satılır və istehsalçılara ciddi ziyan vurur.

Heyvandarlığın inkişaf etdirilməsində də müəyyən çətinliklər mövcuddur. Mal-qaranın yoluxucu xəstəliklərinə qarşı vaksinlər və preparatlar, dezinfeksiya qurğuları çox az miqdarda gətirilir və onların qiyməti həddindən artıq baha olur. Heyvandarlıqda mal-qaranın cins tərkibini yaxşılaşdırmaq üçün süni mayalanma məntəqələri kifayət qədər yoxdur. Özəl süni mayalanma məntəqələrinin yaradılması isə vəsait tələb edir.

Tədqiqat göstərir ki, bitkiçilik və heyvandarlıq məhsullarının satılmasında da böyük çətinliklər mövcuddur. Bazar iqtisadiyyatı şəraitində istehsal olunmuş məhsulların alıcılara çatdırılması ən mühüm məsələlərdən biridir. İndiki şəraitdə istehsalçılar istehsal etdikləri kənd təsərrüfatı məhsullarını bazara sərbəst çıxarmaq və istədikləri qiymətə satmaq imkanına malikdirlər. Lakin məhsulun alqı- satqısı üçün lazımi şərait olmadığına, bazarın infrastrukturları ləng yarandığına və əsaslı struktur dəyişiklikləri getmədiyinə görə istehsalçılar qarşısında ciddi problemlər yaranır və onlar vaxtlarının böyük hissəsini hazır məhsulun satışına sərf edirlər.

Kənd təsərrüfatı məhsullarını xüsusilə, meyvə və tərəvəz məhsullarını saxlamaq üçün xüsusi anbar binaları və soyuducular yoxdur. Meyvə, tərəvəz və bostan məhsullarının daşınması zamanı xeyli məhsul itkisinə yol verilir. Rayonlarda emal müəssisələrinin olmaması və tələbata cavab verməməsi istehsalçılara ciddi ziyan vurur.

Fikrimizcə, ölkədə bitkiçiliyi və heyvandarlığı inkişaf etdirmək, sahibkarların fəaliyyətini yaxşılaşdırmaq və gəlirlərini artırmaq üçün aşağıdakı komlpeks tədbirlərin həyata keçirilməsi sürətləndirilməlidir:

133

- sahibkarların kənd təsərrüfatı texnikası ilə təmin edilməsi məqsədilə güzəştli vəsait ayrılmasına, aqroservis xidməti yaradılmasına köməklik edilməlidir;

- sahibkarları lazım olan toxum, gübrə, dərman preparatları ilə təmin edən xidmət strukturlarının təşkilinə köməklik göstərilməlidir;

- rayonlarda kənd yaşayış məntəqələrində süni mayalanma məntəqəsinin yaradılmasına lazımi köməklik göstərilməli və bunun üçün dövlət tərəfindən vəsait ayrılmalıdır;

- kənd təsərrüfatı məhsullarının emalı və saxlanılmasını yaxşılaşdırmaq məqsədilə emal müəssisələrnin bərpa edilməsi və yeni kiçik emal müəssisələrin təşkilinə maliyyə dəstəyi verilməlidir;

- kənd əhalisinin qaza və elektrik enerjisinə olan tələbatının ödənilməsi yaxşılaşdırılmalıdır;

- rayonlarda aqrar iqtisadiyyatı inkişaf etdirmək, əhalinin məşğulluğunu tam təmin etmək üçün İqtisadi İnkişaf Nazirliyi, Dövlət Torpaq və Xəritəçəkmə Komitəsi, Kənd Təsərrüfatı Nazirliyi və digər əlaqədar təşkilatlar hazırlanmış xüsusi proqramların həyata keçirilməsi üçün lazımi tədbirlər görməli və bu iş müntəzəm olaraq diqqətdə saxlanılmalıdır.

3.3. Sahibkarlığın inkişafı və istehsalın iqtisadi səmərəliliyi

Yeni təsərrüfat formalarının yaradılması və hər bir sahibkarın təsərrüfat fəaliyyətinin son nəticəsi onların nə dərəcədə mənfəətlə işləməsindən asılıdır. Çünki mənfəət ətdə edən sahibkar maliyyə təminatı yaradır, əlavə kapital hesabına öz təkrar istehsalını davam etdirir, təsərrüfat fəaliyyətinin səmərəliliyini təmin edir. Başqa sözlə hər bir

134

təsərrüfatın maliyyələşməsinin əsas mənbəyi, onun məhsullarının satışından əldə etdiyi gəlir və kreditlərdir. Məlumdur ki, istehsalçıların kredit almaq imkanları kredit- ləşmə siyasətindəki uyğunsuzluqla əlaqədar çox azdır. Deməli, əsas mənbə istehsalı artırmaq, istehsal-iqtisadi ehtiyatlardan səmərəli istifadə etməklə öz gəlirlərini çoxaltmaqdır.

Araşdırmalar göstərir ki, sahibkarlıq formalarının səmərəli fəaliyyəti İstehsal-iqtisadi amillərdən, istehsala göstərilən xidmətlərin səviyyəsindən, məhsulların emalından, daşınmasından, saxlanmasından və s. asılıdır. Son illərdə bir sıra tədbirlər sistemi həyata keçirilsə də istehsalçıların stimullaşdırılması üçün kifayət qədər əlverişli şərait yaradılmamışdır. Bölgələr üzrə kənd təsərrüfatında formalaşan sahibkarlığın inkişafını təmin etmək üçün sahə və bölgənin spesifik xüsusiyyətləri nəzərə alınmaqla bazar münasibətlərinin formalaşdırılması, bir birindən asılı və əlaqədə olan kompleks təşkilati-Iqtisadi məsələlərin həlli ön plana çəkilməlidir. Beləliklə, yaranan hər bir təsərrüfat formasının inkişafına lazımi şərait yaradılmalıdır.

Bu baxımdan kənd təsərrüfatında formalaşan müxtəlif təsərrüfat formalarının iqtisadi göstəriciləri və onların mövcud vəziyyətini qiymətləndirməyi zəruri hesab edirik.

Məlum olduğu kimi, ölkədə həyata keçirilən aqrar islahatlar nəticəsində ictimai təsərrüfatlar ləğv edilərək onların bazasında müxtəlif təşkilati-hüquqi formalı mülkiyyətçilər və təsərrüfat formaları yaradılmışdır. Belə təsərrüfat formalarına kəndli (fermer) təsərrüfatları, birgə təsərrüfatlar, kiçik müəssisələr, kooperativlər və s. daxildir.

Tədqiqatla müəyyən edilmişdir ki, hazırda respublikada istehsal edilən kənd təsərrüfcitı məhsullarının çox hissəsi (98-99 faizi) əhali və kəndli təsərrüfatlarının payına düşür. Kənd təsərrüfatı müəssisələrinin xüsusi çəkisi

35

isə xeyli azalmışdır. 1863 kənd təsərrüfatı müəssisəsinin (dövlət və qeyri dövlət) hesabat məlumatları əsasında aparılmış araşdırmalar göstərir ki, 2002-ci ildə dənli və dənli paxlalıların 3,4 faizi, xam pambığın 5,3 faizi, şəkər çuğundurunun 0,4 faizi, tütünün 7,8 faizi, bostan məhsullarının 0,7 faizi, tərəvəzin (açıq torpaqda) 1,0, faizi, kartofun 0,4 faizi, meyvə və giləmeyvənin 0,3 faizi, üzümün 8,4 faizi, çay yarpağının 0,1 faizi, südün 0,5 faizi, yunun 2.7 faizi, yumurtanın 21,1 faizi, mal-qara və quş ətinin isə 23.7 faizi kənd təsərrüfatı müəssisələrində, qalanı isə əhali təsərrüfatlarında istehsal edilmişdir. Qeyd etmək lazımdır ki, heyvandarlıq məhsullarından yumurta və ətin xüsusi çəkisinin kənd təsərrüfatı müəssisələrində çox olması yeni quşçuluq müəssisələrinin yaradılması və köhnələrinin qismən bərpa edilməsi ilə əlaqədardır.

Cədvəl 3.1 O-un məlumatlarından görünür ki, kənd təsərrüfatı müəssisələrində İstehsal edilən məhsulun əsas hissəsi satışa verilmişdir. Göründüyü kimi bir sentner məhsul istehsalına çəkilən xərc xeyli fərqlənir. Belə bir fakta diqqət yetirmək lazımdır ki, məhsul istehsalının maya dəyəri yüksək olduğundan satılan məhsulun maya dəyəri də baha olmuşdur. Lakin pambığın, tütünün, tərəvəzin bir sentnerinin satış maya dəyəri istiehsal maya dəyərindən aşağı olmuşdur. Bununla yanaşı kartof və üzümün satış qiyməti maya dəyərindən aşağı olmuş, həmin sahələr zərərlə başa gəlmişdir. Belə ki, kartof satışı 7 milyon manat, üzüm 1078 milyon manat zərərlə başa gəlmiş, rentabellik müvafiq olaraq kartof üzrə mənfi 0,6 faiz, üzüm üzrə mənfi 45,5 faiz olmuşdur.

Araşdırmalardan aydın olur ki, mal-qara əti - 5,3 faiz, donuz əti - 41,6 faiz, quş əti - 6,7 faiz, yun - 22,5 faiz ziyanla başa gəlmişdir. Bu göstəricilər hər il xeyli fərqlənmişdir.

136

Cədvəl 3.10 Kənd təsərrüfatı müəssisələrində istehsal edilmiş bitkiçilik və

hey- İstehsal

(sentner)

Satış (sent- ner)

Bir sentnerin maya dəyəri (manat)

istehsal satış 1 Satış 1 qiyməti

^ 1 2 3 4 5 i 6 Taxıl 724951 534489 34072 35095 45889 Pambıq 42424 42424 101589 96145 102864 Tütün 2563 2424 116477 106809 196883 Kartof 23204 18748 55451 58950 58599 Tərəvəz 90741 78594 38223 36410 40696 Bostan 22100 21172 20745 20889 23980 Üzüm 19693 19676 68545 120579 65771 Meyvə və giləmeyvə

14274 11108

27214 27243 33069

Süd 55549 29072 104452 103043 109668 Mal-qara çəki artımı

8089 17510 672839 495914 469461

Qoyun-keçi -«- 10444 28896 424652 254189 478937 Quş -«- 118791 248511 603350 256714 239498 Yun 3233 3019 287753 290562 255286 Yumurta (min ədəd)

118078 109507 255321 241157 248397

Təhlil göstərir ki, kənd təsərrüfatı müəssisələrində kənd təsərrüfatının inkişaf meyli aşağıdakı kimi olmuşdur. Belə ki, bitkiçilikdə ümumi məhsulun 68,4 faizi taxılçılıq, 12,1 faizi pambıqçılıq, 8,9 faizi tərəvəzçilik təşkil etmişdir. Heyvandarlıq məhsulları istehsalında heyvandarlığın ümumi gəlirinin 55,9 faizi quş əti, 24,9 faizi yumurta, 7,7 faizi qaramal əti, 7,5 faizi qoyun əti təşkil etmişdir.

Təhlil və araşdırmalar nəticəsində aydın olur ki, ayrı- ayrı rayonlarda kənd təsərrüfatı müəssisələrində iqtisadi göstəricilər əsaslı surətdə bir-birindən fərqlənir. Bunu faktiki məlumatlardan aydın görmək olar.

137

Dənli və dənli paxlalıların bir sentnerinin maya dəyəri 2002-ci ildə İsmayıllıda 11378 manat, Ağsuda 14096 manat, Göyçayda 21630, Saatlıda 22614 manat olduğu halda, Astarada 48500 manat, Neftçalada 54398 manat, Şəmkirdə 54785 manat, Qəbələdə 65570 manat. Qobustanda 70575 manat olmuşdur. Dənli və dənli paxlalıların bir sentnerinin satış qiymətində də kəskin fərqlər mövcuddur. Belə ki, Ağsuda bir sentner 23868 manata. Xanlarda 27223 manata, Salyanda 28267 manata, Ağstafada 29277 manata satılmışdırsa, Qazaxda bir sentner taxıl 51008 manata, Qəbələdə 63543 manata, Neftçalada 63720 manata, Tərtərdə 68360 manata, Qobustanda 67766 manata, Cəlilabadda 76312 manata satılmışdır.

Bu fərq digər kənd təsərrüfatı məhsulları üzrə də müşahidə olunur. Belə ki, 2002-ci ildə bir sentner pambığın maya dəyəri 81176 manatdan 117842 manata qədər, tərəvəz üzrə 10422 manatdan 65000 manata qədər, kartof üzrə 33206 manatdan 73265 manata qədər, bostan məhsulları üzrə 12325 manatdan 35060 manata qədər, meyvə və giləmeyvə üzrə 12308 manatdan 75653 manata qədər fərq mövcud olmuşdur. Qeyd edək ki, həmin kəskin fərq satılan kənd təsərrüfatı məhsulları üzrə də müşahidə olunur. Belə ki, taxılın satış qiyməti 23868 - 76321 manat, pambıq 94883 - 148934 manat, kartof 48833 - 91579 manat, tərəvəz 15167 - 86724 manat, bostan məhsulları 12325 - 42500 manat, meyvə və giləmeyvə 15000-90173 manat arasında tərəddüd etmişdir.

Ümumiyyətlə, kənd təsərrüfatı müəssisələrinin əsas iqtisadi göstəricilərinin təhlili göstərir ki, 1995-ci ildən 2002-ci ilədək olan dövrdə gəlirlə işləyən müəssisələrin sayı artmış, müsbət meyllər əmələ gəlmişdir. Bunu aşağıdakı cədvəl (cədvəl 3.11) məlumatlarından da görmək olar.

138

Cədvol 3.U

1995=H)

1996 2000 2001 2002 i 2 3 4 5 6

Müəssisələrin ümumi sayı, vahid 2295 I 2430 2158 1753 1863 0 cümlədən: gəlirlə işləyənlər 53,9 37,9 47,5 64,3 70,9

zərərlə işləyənlər 47,1 62,1 52,5 35,7 29,1 Mənfəətin məbləği, milyon manat 56176 40713 3038 6174 8591 Zərərin məbləği, miloyn manat 109104 278948 19614 5224 8391 Xalis gəlir (-zərər), milyon manat -52929 -238236 -16577 950 '200

Satışdan əldə edilən gəlir (-zərər) milyon manat -39403 -216667 -12575 1099 2127 O cümlədən: bitkiçilikdə 20406 -61506 -3078 5329 5852

heyvandarlıqda -63267 -155438 -8763 -3164 -4229 U) -o

'") Əsas fondlar yenidən qiymətləndirilmişdir.

^ Kənd təsərrüfatı müəssisələrinin əsas iqtisadi göstəriciləri (1995-2002-ci illər). DSK. Bakı,

2003. s. 184 (s. 5).

Cədvəl 3.11-in davamı

1 2 3 4 5 6 ümumi Rəlir (faktiki qiymətlərlə), milyon manat 344607 177348 5591 ım9 lAm Təsərrüfatda çalışan işçilərin orta illik sayı, min

nəfər 490 456 24 20 19

Onlara hesablanmış əmək haqqı fondu, milyon manat

336466 357681 18023 16901 19902

Bir işçiyə düşən ona aylıq əmək haqqı, manat 57188 65331 63323 70234 85458 Kənd təsərrüfatı məhsulunun ümumi dəyəri, faktiki qiymətlərlə artım (azalma) sürəti, əvvəlki ilə nisbətən faizlə

87,9 89,5 101,2 108,4 146,7

Əmək məhsuldarlığı, bir işçiyə düşən ümumi məhsulun dəyərinin artım (azalma) surəti, əvvəlki ilə nisbətən faizlə

91,2 92,3 109,6 124,1 135,2

Əsas fondların mövcudluğu, milyon manat 607802 7464258' 900526 768581 755570 Ondan kənd təsərrüfatı təyinatlı əsas istehsal fondları

537137 6540850 793583 İlim 727602

o

Cədvəl məlumatlarının təhlilindən aydın oiur ki, ölkədə aqrar islahatlar həyata keçirildikdən sonra kənd təsərrüfatı müəssisələri inkişaf etməyə başlamışdır. Nəticədə uzun müddət ziyanla işləyən bitkiçilik sahələri rentabelli sahəyə çevrilmişdir.

Belə ki, 2002-ci ildə taxıl satışı 30,8 faiz, pambıq 7,0%, tütün 84,3%, tərəvəz 4,8%, bostan məhsulları 14,8%, meyvə və giləmeyvə 21,4% rentabelli olmuşdur. Nəzərə almaq lazımdır ki, taxılçılıq 1997-1999-cü illərdə, pambıqçılıq 1995-2001-ci illərdə, tütünçülük 1995-2000-ci illərdə, kartofçuluq 1995-2000-ci illərdə, tərəvəzçilik 1995- 2001-ci illərdə ziyanla başa gəlmişdi. Ümumilikdə bitkiçilik məhsulları 2002-ci ildə 17,8% gəlirlə işləmişdir. Heyvandarlıq sahəsində də inkişafa meyl xeyli artmışdır. Belə ki, sahə üzrə rentabellik 1995-2000-ci illərdə - 37,1 - 51,6% olmuşdursa, 2001-ci ildə zərər - 5,7%, 2002-ci ildə - 3,1% olmuşdur. Qoyun-keçi əti satışı 9,7%, yumurta satışı 0,5% rentabelli olmuşdur. Təhlil göstərir ki, kənd təsərrüfatı müəssisələrində sahənin zərərlə başa gəlməsinin əsas səbəblərindən biri material xərclərinin xüsusi çəkisinin hələ yüksək olmasıdır. Belə ki, 2002-ci ildə material xərcləri ümumi xərclərin 56,7%-i təşkil etmişdir. Halbuki 1995- 1996-cı illərdə bu xərclər 47,8-49,9% təşkil edirdi. Göründüyü kimi, bu təsərrüfat formasında xərclərə nəzarət tələblərdən geri qalır. Tədqiqat göstərir ki, digər təsərrüfat formaları üzrə də xərclərin strukturu xeyli fərqlənir. Bielə ki, kəndli (fermer) təsərrüfatlarında istər bitkiçilik, istərsə də heyvandarlıq məhsulları istehsalına çəkilən xərclərin strukturu fərqlənməklə material xərcləri də böyük xüsusi çəkiyə malikdir. 2002-ci ildə bitkiçilikdə kartof istehsalına çəkilən xərclərdə toxumun xüsusi çəkisi 76,6 faiz, taxıl istehsalında 28,4 faiz təşkil etmişdir. Suvarma və sair xərclər tütün istehsalında 63,4 faiz, üzümdə 52,1 faiz, taxıl istehsalında 18,0 faiz kənardan cəlb edilmiş işçilərə əmək haqqı ödəmələri tərəvəz istehsalında 27,4 faiz,

141

pambıq istehsalında 23,2 faiz, taxıl istehsalında 16,5 faiz, bostan məhsulları istehsalında nəqliyyat xərcləri 26,8 faiz təşkil edir. Bitkiçilikdə məhsul istehsalına çəkilən xərclərin strukturunu cədvəl 3.12-dən görmək olar.

Cədvəl məlumatlarından görünür ki, toxum və basdırma materiallarına cəmi xərclərin 24,6 faizi, yanacaq və sürtgü materiallarına 11,8 faizi, kənd təsərrüfatı işlərinin mexanikləşdirilməsi xidməti üzrə ödənişlərə 10,6 faizi, suvarma və sair xərclərə 17,2 faizi, kənardan cəlb edilmiş işçilərə əmək haqqı ödənişlərinə cəmi xərclərin 17,7 faizi təşkil etmişdir.

Statistik məlumatların təhlilindən aydın olur ki, heyvandarlıq məhsulları istehsalına çəkilən xərclərin strukturunda yemə çəkilən xərclər daha böyük xüsusi çəkiyə malikdir. 2002-ci ildə heyvandarlıq məhsulları istehsalına yem məsarifi cəmi məsarifin 61,7 faizini təşkil etmişdir. Mal-qara əti istehsalına cəmi xərclərin 58,9 faizi, quş əti istehsalına 64,8 faizi, süd istehsalına 72,7 faizi yem xərcləri olmuşdur.

Tədqiqat göstərir ki, təsərrüfatçılığın mühüm formalarından biri olan kəndli (fermer) təsərrüfatlarında inkişaf meyli müəyyən xüsusiyyətlər daxilində formalaşır. 1995-ci ildən 01. 01. 2003-cü ilədək olan dövrdə onların sayı və orada toplanmış ailə üzvlərinin sayı dəyişmişdir. Belə ki, 1995-ci ildə 815 kəndli (fermer) təsərrüfatı var idisə, onların sayı 01. 01. 1998-ci ildə 5671, 01. 01. 1999-cu ildə 3721, 01. 01. 2003-cü ildə isə 2589 olmuşdur. Həmin təsərrüfat formasının yaradılması ölkənin bölgələri üzrə xeyli fərqlənir. Belə ki, ölkə üzrə belə təsərrüfat forması daha çox Muğan-Salyan (24,3 faiz), Qarabağ-Mil (15,1 faiz), daha az Lənkəran-Astara (5,1 faiz) bölgəsində ya- radılmışdır.Kəndli (fermer) təsərrüfatlarının Goranboy, Masallı, Samux, Zərdab, Tovuz, Ağdaş, Ağstafa, Tərtər və s. rayonlarda yaradılmasına laqeyd münasibət mövcuddur.

142

Kəndli (fermer) təsərrüfatlarının 2002-ci ilə dair faktiki məlumatlarının təhlilindən aydın olur ki, bölgələr üzrə kəndli (fermer) təsərrüfatları mövcud ehtiyatlardan və imkanlardan səmərəli istifadə etmirlər.

Kəndli (fermer) təsərrüfatlarında əsas fondlardan, işçi qüvvəsindən səmərəli istifadə əlavə vəsait qoyuluşu sərf etmədən məhsul istehsalını artırmaq deməkdir. Tədqiqat göstərir ki, bölgələr üzrə əsas fondlar, işçi qüvvəsi, vəsait qoyuluşu bir-birindən xeyli fərqlənir. Bunu tərtib etdiyimiş cədvəl 3.13-ün məlumatlarından görmək olar.

Cədvəl məlumatlarından görünür ki, kəndli təsərrüfatları daha çox Muğan-Salyan bölgəsində yerləşsə də, onlardakı ailə üzvlərinin sayı Şirvan bölgəsində kənardan cəlb edilən işçilər isə Şəki-Zaqatala bölgəsində daha çox olmuşdur.

Məlumdur ki, kənd təsərrüfatı istehsalı işçi qüvvəsi, əsas istehsal fondları (torpaq da daxil olmaqla) və xammal materialları özündə birləşdirən bu üç amildən asılıdır. Torpaq amilinin rolunu tədqiqatın əvvəlində izah etdik.

Təhlil göstərir ki, bölgələr üzrə fermer təsərrüfatlarının əsas istehsal vasitələri - əsas fondlarının mövcudluğu müxtəlif səviyyədədir. Belə ki, Abşeron bölgəsi üzrə bir fermer təsərrüfatının əsas istehsal vəsaitlərinin dəyəri orta hesabla 397612 min manat olduğu halda, bu göstərici Naxçıvan MR-da 3257,9 min manat, Muğan-Salyan bölgəsində 3384 min manat, Şəki-Zaqatala bölgəsində 3379,4 min manat təşkil edir. Təbii ki, istehsal vəsaitlərinin zəifliyi təsərrüfat subyektlərində lazımi səviyyədə istehsalı təşkil etməyə, müasir texnika və texnologiyaların tətbiq edilməsində çətinliklər törədir. Bu isə istehsal olunan məhsulun maya dəyərinin baha başa gəlməsinə və istehsalçıların yüksək gəlirlər əldə etməsinə imkan vermir.

144

(_л

Codvəl 3.13

Bölgəbr üzrə kəndli (fermer) təsərrüfatlarında əsas fondlar və vəsait qoyuluşu (2002-ci ildə)

Bölgələr Təsər. sayı

Ailə üzv. sayı, nəfər

Kənardan cəlb edilmiş

işçilər (nəfər)

Əsas vəsaitlərin cəmi (min

manat)

Ondan k/ t-da əsas vəsait

(min manat)

Borc vəsaitləri

(min manat)

Ondan 1 qısa

müddətli (min

manat)

Abşeron 83 235 31 33001800 33001800 10164594 - Naxçıvan MR 150 246 37 488685 488685 108550 108550 Oarabağ-Mil 392 1720 282 3082520 1485195 10273144

-

Şirvan 334 2215 105 5561824 5519601 1692100 765100 Qazax-Gəncə 153 761 155 2755280 2755280

- -

Lənkəran-Astara 133 414 304 3301627 3300986 35500 35500 Muğan-Salyan 630 1640 183 2132182 2071977 1159454 - Quba-Xaçmaz 317 1738 362 1374463 1248845 45000 45000 Şəki-Zaqatala 232 978 455 784020 774020 36360 -

Respublika üzrə 2589 10452 1932 53697311 51851333 13252558 961150

Təhlil nəticəsində aydın olur ki, kəndli (fermer) təsərrüfatlarının 2002-ci ildə mövcud əsas fondlarının 96,5 faizi kənd təsərrüfatı təyinatlı əsas fondlardan ibarətdir. Bu göstərici digər bölgələr üzrə 95-99 faiz (Qarabağ-Mil bölgə- si-xüsusən Yevlax istisna olmaqla 48,2 faiz) təşkil etmişdir. Kənd təsərrüfatı fondlarının əsas hissəsi 63,6 faizi Abşeron rayonunda cəmləşmişdir. Fermerlərin əsas istehsal fondları daha çox Astara, Beyləqan, İsmayıllı, Salyan, Siyəzən və s. rayonlarda mövcud olmuşdur.

Faktiki materiallardan görünür ki, Abşeron rayonunda, Ucar rayonunda fermerlər daha çox kredit almışlar. Qarabağ-Mil, Qazax-Gəncə, Muğan-Salyan, Şəki-Zaqa- tala bölgələrində heç bir rayona, onun ərazisində yerləşən fermerlərə kredit verilməmişdir. Araşdırmalar göstərir ki, ümumiyyətlə 2002-ci ildə 40 rayonun fermerlərinə kredit verilməmişdir. Bu isə, əsas istehsal fondları zəif olan, yaxud heç olmayan fermerlərin maddi-texniki bazasını möhkəmləndirməyə, yeni texnika əldə etməyə imkan verməmişdir. Ona görə də bu, belə bir fikir yürütməyə əsas verir ki, istehsal ehtiyatları, xüsusən texniki resurslar ölkənin sahibkarları arasında müxtəlif səviyyədə paylanmışdır. Bu istehsalın mövcud imkanlarından səmərəli istifadə etməyə stimul yaratmır. İstehsal ehtiyatlarından bölgələr üzrə müxtəlif səviyyədə istifadə edilməsi bununla izah edilə bilər.

Bölgələr üzrə kəndli (fermer) təsərrüfatları müxtəlif məhsulların istehsal xərcləri və onların məhsul satışından əldə etdikləri gəlirlərinin müqayisəsi göstərir ki, bir çox hallarda fermerlər istehsal sahələri üzrə marketinq tədqiqatları, istehsal fəaliyyətlərinin təhlilini aparmır, mövcud şəraitdə və tələb təklif nisbətinə müvafiq istehsal qurmaqda sərişdəsizlik nümayiş etdirirlər. Belə ki, bitkiçilik məhsullarının istehsalından əldə olunmuş gəlirlərin müqa

146

yisəsi göstərir ki, kənd təsərrüfatının spesifik xüsusiyyətlərini nəzərə almayan fermerlər heç də həmişə daha səmərəli olan istehsal sahələrilə məşğul olmurlar. Bunu cədvəl 3.14-ün məlumatlarından görmək olar.

Cədvəl məlumatlarının təhlilindən aydın olur ki, fermer təsərrüfatlarında taxıl əkininin 26,8 faizi Şirvan, 24,8 faizi Qarabağ-Mil, 18,7 faizi Muğan-Salyan bölgələrində olmuşdur. Təbiidir ki, həmin üç bölgə istehsalın xüsusi çəkisinə görə (istehsalın 35,9 faizi) əsas yer tutmuşlar. Təhlil göstərir ki. hektardan əldə edilən məhsuldarlıq da xeyli fərqlənmişdir. Belə ki, 2002-ci ildə ölkə üzrə taxılın hər hektardan məhsuldarlığı 26,7 sentner olmuşdursa, kəndli (fermer) təsərrüfatlarında bu göstərici 22,3 sentner, əhali təsərrüfatlarını nəzərə almaqla 27 sentner, əhalinin şəxsi təsərrüfatlarında 27,1 sentner olmuşdur. Şərurda (39,9), Astarada (52,4), Hacıqabulda (33,1), Neftçalada (32,4), Saatlıda (38,6), Sabirabadda (36,2), Şəmkirdə (45,0) yüksək göstəricilər əldə edildiyi halda Abşeron bölgəsinin fermerləri hər hektardan 11,8 sentner, Şəki- Zaqatala 15,8, Lənkəran-Astara 16,9, Qazax-Gəncə 19,7, Muğan-Salyan bölgəsi 22,7 sentner taxıl əldə etmişdir. Təhlil göstərir ki, taxıl istehsalına çəkilən xərclər də bölgələrdə xeyli fərqlənmişdir. Belə ki, bir sentner taxıl istehsalına xərc daha çox Naxçıvan MR-da (40515 manat), ən az Abşeron rayonunda (11293 manat) olmuşdur. Digər bölgələrdə taxılın maya dəyəri 18438 manatla 30307 manat arasında fərqlənmişdir.

Araşdırmalardan aydın olur ki, bölgələrdə taxılın müəyyən hissəsi satılmışdır. Burada da kəskin fərqlər mövcud olmuşdur. Belə ki. fermerlər 2002-ci ildə istehsal etdikləri məhsulun 58,4 faizini satmışdır.

147

Cədvəl 3.14 Bölgələr üzrə kəndli (fermer) təsarrüfaüarında dənli və dənli paxlalıların istehsalının iqtisadi göstəriciləri

Bölgələr Əkin sahəsi, ha

Məhsul istehsalı

, sentner

Məhsula çəkilən xərc, min manat

Bir sen- tcnrə

çəkilən xərc, manat

Məhsul satılmışdır.

sentner

Satışdan ı əldə edilən j pul gəliri, min man.

Bir sentnerin

satış qiyməti,

man. Abşeron 86 1020 11519 11293 540 27000 50000 Naxçıvan MR 77 2030 822'45 40515 1358 113080 83270 Oarabağ-Mil 2289 58324 ^ 1710773 29332 51343 2529910 49274 Şirvan 2476 58458 1624381 27787 26021 1285622 49407 Qazax-Gəncə 88 1735 40177 .23156 1332 75520 56696 Lənkəran-Astara 228 3762 93962 24976 457 29135 63752 Mugan-Salyan 1732 39355 725636 18438 19107 770801 40341 Quba-Xaçmaz 1026 22036 557552 25302 13526 679152 50210 Şəki-Zaq atala 812 12883 390454 30307 3543 146190 41261 Respublika üzrə 9233 205682 5463920 26565 120195 5802310 48274

00

Lənkəran-Astara bölgəsinin fermerləri İstehsal etdikləri dənli və dənli paxlalıların 12,1 faizini, Şəki-Zaqatala 27,5 faizini, Şirvan 44,5 faizini, Muğan-Salyan 48,5 faizini, Abşeron 52,9 faizini, Quba-Xaçmaz 61,4 faizini, Naxçıvan MR-sı 66,9 faizini, Qazax-Gəncə 76,7 faizini, Qarabağ-Mil bölgəsi rayonları isə 88,0 faizini satmışlar. Göründüyü kimi, məhsul istehsalçıları təbiidir ki, istehsal etdikləri məhsulun hamısını satışa vermirlər. Taxılın 10-15 faizini toxum üçün saxlayır, 15-20 faizini yern üçün istifadə edir, 10-15 faizini ərzaq kimi öz ehtiyaclarının ödənilməsinə yönəldirlər. Aydındır ki, rayonların spesifik şəraiti və adət- ənənələri nəzərə alınmaqla istehsaldan ehtiyaclara yönəldilən hissə fərqlənə bilər.

Təhlil göstərir ki, taxıl satışından əldə edilən pul gəlirləri Qarabağ-Mil və Şirvan bölgələrində daha çox olmuşdur. Taxıl istehsalı ölkənin fermer təsərrüfatları üzrə cəmi 338 min manat xalis gəlir əldə etməyə imkan vermişdir. Bu göstərici Qarabağ-Mil bölgəsi üzrə 819,1 mln manat, Muğan-Salyan bölgəsi üzrə 45,1 min manat, Quba-Xaçmaz bölgəsi üzrə 121,6 min manat, Naxçıvan MR-sı üzrə 308,3 min manat gəlir verdiyi halda, Şirvan bölgəsi 338,7 min manat, Lənkəran-Astara bölgəsi 648,2 min manat, Şəki-Zaqatala bölgəsinin fermerləri üzrə 244,2 min manat ziyanla başa gəlmişdir. Hər hektar taxıl əkini sahəsi Qazax-Gəncə bölgəsində 401 manat, Naxçıvan MR-da 400 manat, Qarabağ-Mil bölgəsi rayonları 357,8 manat, Muğan-Salyan bölgəsi rayonları isə 26 manat xalis gəlir əldə etməyə imkan vermişdir. Bunun əsas səbəblərindən biri taxılın .maya dəyərinə nəzarət edilməməsi, maddi-texniki vəsaitlərin qiymətlərinin baha olması ilə yanaşı, həm də məhsulun satış qiymətlərinin xeyli fərqlənməsi ilə əlaqədar olmuşdur. Belə ki, bir sentner taxılın satış qiyməti Naxçıvan MR-da 83,2 min manat olduğu halda Muğan-

149

Salyan bölgəsində 40,3 min manat, Şəki-Zaqatala bölgəsində fermerlərin satdıqları taxılın qiyməti 41,2 min manat olmuşdur.

Tədqiqat nəticəsində aydvn olur ki, fermer təsərrüfatlarının iqtisadi göstəricilərinin müqayisəsi göstərir ki, taxılçılıqda olduğu kimi, digər kənd təsərrüfatı məhsulları istehsalında da istifadə edilməmiş ehtiyatlar çoxdur. Bu ehtiyatlar istər bölgələr, İstərsə də rayonlar üzrə bir-birindən xeyli fərqlənir. Əlbəttə, burada rayonlanın spesifik xüsusiyyətləri, istehsalın ixtisaslaşdırılması, sahənin maddi-texniki bazasının vəziyyəti və s. istehsal nəticələrinə, səmərəliliyin səviyyəsinə əhəmiyyətli təsir göstərir.

Fermer təsərrüfatlarında istehsalın iqtisadi göstəricilərinin müqayisəli təhlili bölgələrdə ehtiyatların mövcudluğunu göstərir (cədvəl 3.15).

Məlumatlardan aydın olur ki, fermer təsərrüfatları çox az - cəmi 70,5 hektar kartof əkmişlər. Hazırda ölkədə kartof əkininin 99,3 faizini əhali təsərrüfatları əkirlər. Buradan aydın olur ki, bölgələrdə daha çox kartofla Muğan- Salyan, Quba-Xaçmaz bölgələrinin fermerləri məşğul olurlar. Hər hektardan daha çox məhsuldarlıq Qazax- Gəncə bölgəsindəki fermerlər 28,7 sentner, Şirvan bölgə- sindəki fermerlər 58 sentner, daha çox Naxçıvan MR-dakı fermerlər 110 sentner əldə etmişlər. Ölkədə fermerlər hər sentner kartof istehsalına 31629 manat xərc çəkdikləri halda Şirvan bölgəsində bu göstərici 35776 manat, Qazax-Gəncə bölgəsində 59885 manat təşkil etmişdir. Araşdırmalardan aydın olur ki, Şirvan bölgəsində kartofun 85,5 faizini, Lənkəran-Astara bölgəsində 76,6 faizini, Şəki- Zaqatala bölgəsində 88,1 faizini, Muğan-Salyan bölgəsində 62,6 faizini istehsalçılar öz tələbatlarının ödənilməsinə yönəldirlər.

150

Kəndli (fermer) təsərrüfatlarında kartof istehsalının iqtisadi göstəriciləri (2002-ci ildə) Cədvəl 3.15

Bölgələr Əkin sahəsi ha

Məhsul isteh salı,

sentner

Məhsula çəkilən xərc, min manat

Bir sentenrə çəkilən xərc,

manat

Məhsul satılmış

dır, sentner

Satışdan əldə edilən pul gəliri, min man.

Bir sentnerin

satış qiyməti,

man. Abşeron - - - - - - Naxçıvan MR 2 220 7700 35000 154 13090 85000 Qarabağ-Mil 3 326 8527 26156 188 14890 79202 Şirvan 11 640 22897 35776 93 10340 111183 Oazax-Gəncə 11,5 330 19762 59885 140 14900 106428 Lənkəran-Astara 7 688 13944 20267 161 15675 97360 Mugan-Salyan 21 1808 46603 25775 676 53260 78786 Quba-Xaçmaz 10 795 18563 23349 339 27469 81029 Şəki-Zaq atala 5 368 12520 34022 44 3800 86363 Respublika üzrə 70,5 5075 160516 31629 1795 153424 85472

Kartofun bir sentnerinin satış qiyməti də bölgələr üzrə xeyli fərqlənir. Belə ki, kartofun bir sentneri Şirvan bölgəsində 111,1 manata, Qazax-Gəncə bölgəsində 106,4 min manata satılmış, Muğan-Salyan bölgəsində 78,7 min manata, Quba-Xaçmaz bölgəsində 81,0 min manata satılmışdır. Araşdırmalar göstərir ki, bu fərq ayrı-ayrı rayonlarda daha yüksəkdir. Belə ki, Gədəbəy rayonunda bir sentner kartof 120 min manata, Oğuzda 121,4 min manata. Yardımlı və Qobustan rayonlarında 150 min manata satıldığı halda, İmişli rayonunda 60 min manata, Zaqatala rayonunda 70 min manata. Biləsuvar rayonunda 74,3 min manata satılmışdır. Göründüyü kimi bəzi rayonların fermer təsərrüfatında kartof istehsalına meyl zəif olmaqla, sahənin inkişafına diqqət hələ aşağı səviyyədədir.

Kəndli təsərrüfatlarında digər kənd təsərrüfatı məhsulları istehsalı üzrə də göstərilən mülahizələri söyləmək olar. Belə ki, aparılmış tədqiqat göstərir ki, tərəvəz istehsalı ilə məşğul olan fermerlərin 192 hektar tərəvəz əkini sahəsi olmuş, həmin sahədən 1652 ton tərəvəz istehsal edilmişdir. Quba-Xaçmaz bölgəsində bir sentner tərəvəz istehsalına 9129 manat xərc çəkildiyi halda, Lənkəran- Astara bölgəsində 15056 manat, Abşeronda 27936 manat xərc çəkilmişdir. Tərəvəz istehsalı ilə əlaqədar iqtisadi göstəricilərə nəzər salaq (cədvəl 3.16).

İstehsal sahələri üzrə gəlirlərin müqayisəsi göstərir ki, fermerlər İstehsal resurslarından səmərəli istifadə edə bilmirlər. Araşdırmalar göstərir ki, fermerlər tərəvəzin əsas hissəsini Özlərinin tələbatlarının ödənilməsinə yönəldirlər. Digər tərəfdən satılan tərəvəzin satış qiymətləri 26 min manatla 150 min manat arasında fərqlənmişdir. Bu isə sahənin gəlirlərinə təsir göstərmişdir. Şirvan və Şəki- Zaqatala bölgələrindəki fermerlər tərəvəz istehsalından zərər çəkmişlər.

152

Cədvəl 3.16

U)

Bölgələr üzrə kənc li (fermer) təsərrüfatlarında tərəvəz istehsalı və iqtisadi göstərici

lər (2002-ci il)

Bölgələr

Əkin sahə

si (ha)

Məhsul istehsalı, (sent.)

Məhsula çəkilən xərc, (min manat)

Bir sentnerə çəkilən xərc

(man.)

Məhsul satılmışdır,

(sent.)

Satışdan əldə edilən pul gəliri, (min man)

Bir sent. satış

qiyməti, (man.)

Abşeron 4 140 3911 27936 121 18150 150000 Naxçıvan MR 4 310 6650 21432 237 8450 35654 Oarabağ-Mü 1 182 2188 12022 104 3640 35000 Şirvan 48 3093 48799 15777 585 41482 70909 Qazax-Gəncə 2 85 1122 13200 70 2100 30000 Lənkəran-Astara 15 3235 48708 15056 2069 54168 26181 Muğan-Salyan 21 1965 20430 10397 700 29573 42247 Quba-Xaçmaz 93 7100 64817 9129 5946 289332 48660 Şəki-Zaq atala 4 413 6599 15978 58 2539 43776 Respublika üzrə 192 16523 203224 12209 9890 449434 45443

Bütün bunlar onu göstərir ki, fermerlər istehsalı təşkil edə bilmirlər, bir çox hallarda fəaliyyətləri zərərlə başa gəlir. Ona görə də sahələr üzrə sahibkarların problemlərinin öyrənilməsi və müvafiq tədbirlər hazırlanması məqsədəuyğun olardı. Bitkiçiliyin digər sahələri - pambıqçılıq, tütünçülük, bostan məhsulları, meyvə-giləmeyvə, üzüm istehsalı üzrə də anoloji vəziyyətin mövcud olduğunu demək olar.

Bitkiçilikdə olduğu kimi, heyvandarlıqda da kənd təsərrüfatı istehsalçılarının istifadə etmədikləri çoxlu ehtiyatlar mövcuddur. Məlumdur ki, 1997-ci ildə heyvandarlıq özəlləşdirilmiş, istehsal əsasən özəl təsərrüfatlarda cəmləşmişdir. 01.01.2003-cü il tarixə fermer təsərrüfatlarında 11 min baş qaramal, 111,4 min baş qoyun-keçi olmuşdur. Fermer təsərrüfatları üzrə 2002-ci ildə iqtisadi göstəriciləri aşağıdakı kimi (Bax cədvəl 3.17) olmuşdur.

Cədvəl məlumatlarından görünür ki, fermer təsərrüfatlarında mal-qaranın çəki artımına (diri çəkidə) xərclər bölgələr üzrə xeyli fərqlənir. Qazax-Gəncə bölgəsində bir sentner çəki artımına 34779 manat, Lənkəran-Astara bölgəsində 38263 manat, Qarabağ-Mil bölgəsində 170283 manat xərc çəkildiyi halda, Şəki-Zaqatalada 406177 manat, Şirvanda 438240 manat, Naxçıvan MR-da 494435 manat xərc çəkilmişdir. Ayrı-ayrı rayonlarda bu fərq daha yüksək olmuşdur. Belə ki, bir sentner qaramal ətinin maya dəyəri Yevlax rayonunda 154,4 min manat, Astarada 180,1 min manat, Siyəzəndə 185,7 min manat, Beylə- qanda 213,4 min manat, Qobustanda 282,2 min manat olmuşdursa, İsmayıllı, Samux, Şamaxı, Xızı, Lerik, Masallı rayonlarında 500-555 min manat olmuşdur. Satılan mal ətinin bir sentnerinin qiyməti də xeyli fərqlənmişdir.

154

Bölgələr üzrə kəndli (fermer) təsorrüfatlarmda mal-qara əti istehsalı Cədvəl 3.17

Bölgələr

Mal- qaranm

sayı (baş)

Çəki artımı, (sent ner)

Çəki artımına çəkilən xərc (min manat)

Bir sentnerin

maya dəyəri (manat)

Satılmış mal-qara əti (d. ç.) (sent)

Satışdan əldə edilən pul gəliri

(min. man)

Bir sentnerin

satış qiyməti, (manat)

Abşeron 102 204 62256 305176 152 98800 650000 Naxçıvan MR 152 115 56860 494435 84 49828 593190 Oarabağ-Mil 1016 1606 273476 170283 834 381920 457937 Şirvan 1214 864 378640 438240 204 101890 499461 Qazax-Gəncə 1844 1465 50952 34779 425 208570 490753 Lənkəran-Astara 215 148 56630 38283 64 32395 506172 Muğan-Salyan 1397 660 228290 345894 328 131797 401820 Quba-Xaçmaz 608 483 163520 338550 248 114735 462641 Şəki-Zaq atala 381 316 128352 406177 363 186578 513989 Respublika üzrə 7089 5946 1891166 318057 2768 1339313 483856

Belə ki, Abşeron rayonunun fermerləri bir sentner mal ətini 650 min manata, Naxçıvan MR-sı 593,2 min manata, Lənkəran-Astara bölgəsi rayonları 506,1 min manata, Şə- ki-Zaqatala bölgəsi rayonlarının fermerləri isə 513,9 min manata satmışlar. Təhlil nəticəsində aydın olur ki, Qazax- Gəncə və Lənkəran-Astara bölgələrindəki təsərrüfatlar mal-qara əti istehsalını zərərlə başa vurmuşlar. Məlumdur ki, sahibkarlığın formalaşdırıldığı şəraitdə heyvandarlığın səmərəliliyinin yüksəldilməsi ət və süd istehsalının artırılması sahənin intensiv inkişafı və daxili ehtiyatlarda.! düzgün istifadədən asılıdır. Ət və süd İstehsalının rsrtırıl- ması heyvanların sayının artırılması ilə əlaqədaruır. Heyvandarlığın ümumi məhsulunun əsas hissəs/ıii və İstehsal edilən ətin və südün qaramal verdiyini nəzərə alaraq burada olan ehtiyatların aşkar edilməsinin böyük əhəmiyyətə malik olduğunu aydın görmək olar. Tədqiqat göstərir ki, buna baxmayaraq qaramalın cins tərkibi, yaşı, sağlamlığı, yemlənməsi, heyvanların saxlanılması şəraiti, mayalanması, heyvandarlıq məhsullarının emalı sahibkarlığın inkişafı tələblərinə cavab vermir. Fikrimizcə, heyvandarlığın inkişaf etdirilməsi üçün dağ rayonlarında mülkiyyətçilərin yaradılmasını stimullaşdırmaq zəruri şərtlərdən biri hesab edilməlidir. Bu, dağ rayonlarının iqtisadiyyatını qaldırmağa xeyli kömək edə bilər.

Tədqiqat nəticəsində aydın olur ki, kəndli (fermer) təsərrüfatlarının əksəriyyəti qoyun-keçi saxlayırlar. Onlar həm də bu sahəni gəlirli sahə kimi inkişaf etdirirlər. Buna baxmayaraq burada da sahənin İnkişafı bölgələr üzrə, hətta rayonlar üzrə xeyli fərqlənir. Bunu cədvəl 3.18-dən görmək olar.

156

Cədvəl 3.18

Ul

Bölgələr Qoyun və keçilərin sayı

Çəki artımı (sent)

Çəki artı- rmna çəkilən xərc (min manat)

Bir sentnerin maya dəyəri

(manat)

Satılnuş qoyun və

keçi əti (d. ç.) (min

manat)

Satışdan əldə edilən pul gəliri

(min manat)

Bir sentnerin

satış qiyməti (manat)

Abşeron 870 65 23843 366815 45 29250 650000 Naxçıvan MR 935 186 93715 503844 142 84790 597112 Qarabağ-Mil 9450 700 184663 263804 590 372750 631779 Şirvan 9582 1321 424204 321123 797 338910 425232 Qazax-Gəncə 7250 1446 305810 211487 593 347550 586087 Lənkəran-Astara 372 73 19690 269726 17 8620 507058 Muğan-Salyan 2170 240 94900 395416 205 89993 438990 Quba-Xaçmaz 1910 307 118395 385651 232 137823 594064 Şəki-Zaqatala 3415 524 96111 183418 166 94456 569006 Respublika üz. 41422 5794 1361331 234955 3534 1869751 529075

Cədvəl 3.18-in məlumatlarından görünür ki, bir sentner qoyun-keçi əti Naxçıvan MR-da 503,8 min manata, Muğan-Salyan bölgəsində 395,4 min manata, Quba- Xaçmaz bölgəsində 385,6 min manata, Şəki-Zaqatala bölgəsində 183,4 min manata, Qazax-Gəncə bölgəsində 211,4 min manata başa gəlmişdir. Bir sentner qoyun-keçi ətinin satış qiyməti Qarabağ-Mil bölgəsində 631,7 min manat, Abşeronda 650 min manat, Naxçıvan MR-da 597,1 min manat, Muğan-Salyan bölgəsində 438,9 min manat, Şirvan bölgəsində 425,2 min manat olmuşdur. Satılan ətin orta satış qiyməti fermer təsərrüfatları üzrə respublika göstəricisindən 21 rayonda yüksək, 16 rayonda isə aşağı olmuşdur.

Təhlil nəticəsində aydın olur ki, qoyun-keçi əti istehsalı ilə məşğul olan fermerlərin əksəriyyəti (Salyan rayonu istisna olmaqla) rentabelli işləyirlər. Burada əsas xərcləri (56,1 faiz) yem xərci, kənardan cəlb edilən işçilərə əmək haqqı ödənişləri (20,1 faiz) təşkil edir. Təhlil göstərir ki, qoyun və keçi əti istehsalını artırmaq, xərcləri azaltmaq üçün qabaqcıl fermerlərin təcrübələrindən istifadə etmək lazımdır. Belə təsərrüfatlarda ucuz məhsul istehsal olunması, sahənin ixtisaslaşdırılması ilə əlaqədardır. Bu onu göstərir ki, heyvandarlığın bu sahəsində istifadə edilməmiş çoxlu ehtiyatlar mövcuddur.

Biz qoyunçuluqda belə bir vəziyyətin əsas səbəblərini onların əsas fondlarla, tikintilərlə, nəqliyyat vasitələri ilə təminatını yaxşılaşdırmaq üçün tədbirlər görülməsi, istehsalın intensivləşdirilməsinin aşağı səviyyədə olması ilə izah edə bilərik. Respublikanın ayrı-ayrı rayonlarında ixtisaslaşmanın elmi əsaslarda aparılması bazar iqtisadiyyatının tələblərindən geri qalır. Tədqiqat göstərir ki, yararlı sahəyə düşən qaramalın və qoyun-keçilərin xüsusi çəkisi kəskin surətdə fərqlənir.

158

Bu fərqlər isə hər bölgə üzrə yararlı sahəyə düşən heyvanların optimal ölçülərinin müəyyən edilməsini tələb edir.

Tədqiqat göstərir ki, heyvandarlığın səmərəliliyinin artırılmasında süd istehsalı, onun maya dəyəri və satış qiymətlərinin təsiri böyükdür. Təhlil nəticəsində aydın olur ki, 2002-ci ildə fermer təsərrüfatları 3629 ton süd istehsal etmişlər. Bu məqsədlə 1530,2 milyon manat xərc çəkilmişdir. Bir sentner südün maya dəyəri 42162 manat olmuşdur. Araşdırmalar göstərir ki, bölgələr üzrə südün maya dəyəri və əldə edilən pul gəlirləri bir-birindən fərqli olmuşdur. Bunu cədvəl 3.19-un məlumatlarından görmək olar.

Cədvəl məlumatlarının təhlili nəticəsində aydın olur ki, fermer təsərrüfatlarında südün bir sentnerinin maya dəyəri Naxçıvan MR-ı fermerləri üzrə 76557 manat, Abşeronda 66370 manat, Lənkəran-Astara bölgəsində 63438 manat olmuşdur. Bu göstərici Qazax-Gəncə bölgəsi təsərrüfatlarında 19297 manat, Qarabağ-Mil bölgəsində 26459 manat, Muğan-Salyan bölgəsində 35074 manat təşkil etmişdir. Satılan bir sentner südün qiyməti də bölgələr üzrə xeyli fərqlənmişdir. Belə ki, bir sentner süd Abşeronda 170 mln manata, Naxçıvan MR-da 171,8 min manata, Qarabağ-Mil bölgəsində 115,9 min manata, Şəki-Zaqa- tala bölgəsində 115,9 min manata olmuşdursa, Quba- Xaçmaz bölgəsində 19,5 min manata, Qazax-Gəncə bölgəsində 51,8 min manata, Şirvan bölgəsində 71,5min manata satılmışdır. Ümumiyyətlə, süd satışı fermer təsərrüfatları üzrə (Quba-Xaçmaz bölgəsi istisna olmaqla) rentabelli olmuşdur.

159

Cədvo!3.19

ON o

Böigələr Süd istehsal edilmişdir

(sen.)

Südə çəkilən xərc, (min

man.)

Bir sentnerin maya dəyəri

(manat)

ç,- ---- ---- -

Satılmış süd

(sen.)

Satışdan əldə edilən pul gəliri

(min man.)

Bir sentnerin satış qiyməti

(manat)

Abşeron 1750 116148 66370 1244 211480 170000 Naxçıvan MR 1940 148520 76557 1425 244877 171808 Qarabağ-Mil 4578 121130 26459 1780 206400 115955 Şirvan 1732 92394 53345 1713 122560 71546 Qazax-Gəncə 3288 63449 19297 1647 85400 51851 Lənkəran-Astara 1810 114824 63438 760 74242 98344 Muğan-Salyan 6804 238643 35074 3204 237172 74023 Quba-Xaçmaz 5723 242304 42338 4750 92616 19498 Şəki-Zaqatala 5783 177036 46798 1373 159242 115981 Respublika üz. 36296 1530298 42162 19574 2061489 105317

Araşdırmalar göstərir ki, inəklərin süd məhsuldarlığı rayonlar, müstəqil təsərrüfat formaları üzrə əsaslı surətdə fərqlənir Bu fərq hətta rayon səviyyəsindən 3-5 dəfə həddində təşkil edir. Ona görə də fermer təsərrüfatlarında məhsuldarlığın artırılması ön plana keçirilməlidir Fikrimlz- cə, emal müəssisələrinə və bazarlarda satılan südün orta yağlılığı mülkiyyətçiləri hələ maraqlandırmır Onlar tələbatlarını ödəmək və gəlirlərini artırmaq üçün istehsalı artırmağa daha çox meyllidirlər.

Süd İstehsalını artırmağın və sahənin gəlirliyini yüksəldilməyin əsas istiqamətlərindən biri sağılan inək və camışların məhsuldarlığının artırılması, qısırlığın aradan qal-dırılması, süd emalı və marketinqinin təşkilidir. Təcrübə göstərir ki, fermerlər sahənin səmərəliliyini yüksəltmək üçün ixtisaslaşmanı, istehsalın sahə quruluşunu, heyvanların rasiona uyğun yemləndirməsini, maddi-texniki bazasını, malın zoobaytar qaydalarına uyğun saxlanılmasını və konkret yerli xüsusiyyətləri kifayət qədər nəzərə almırlar.

Tədqiqat nəticəsində aydın olur ki, bölgələr üzrə inəklərin məhsuldarlığı və südün keyfiyyəti ilə əlaqədar istehsalın iqtisadi göstəriciləri də bir-birindən əsaslı surətdə fərqlənir. Belə ki, məhsul vahidinə sərf edilən əmək və yem sərfi ilə əlaqədar südün rentabelliyi arasında kəskin fərqlər mövcuddur. Çünki mövcud ehtiyatlardan bölgələrdə» hətta rayonlarda və rayon daxilində çox fərqli İstifadə olunur. Buna görə də südçülüyün inkişaf etdirilməsi və keyfiyyətinin yüksəldilməsinə fərdi yanaşılmalı, bütün məsələlər İsə kompleks surətdə həyata keçirilməlidir. Bu amillər komlpeksində süd məhsuldarlığının artırılması, heyvanların miqdarının optimal-səmərəli təşkili, istehsalın yerləşdirilməsi, məhsulun keyfiyyəti, qiyməti, əməyin təşkili, malın cins tərkibi, quruluşu, yem bazası, sağımın təş

161

kili, məhsulun marketinqinin təşkili və s. mühüm əhəmiyyətə malikdir.

Nəzərə almaq lazımdır ki, yeni yaradılan müxtəlif təsərrüfat formalarının çoxsahəli, optimal həcmdən aşağı olması texnikanın tətbiqi imkanlarını məhdudlaşdırır, sahənin inkişaf etdirilməsinə və məhsulun keyfiyyətinə mənfi təsir göstərir. Bazar iqtisadiyyatı şəraitində mülkiyyət formaları üzrə ixtisaslaşmanın optimal səviyyəsinin müəyyən edilməsi aktuallığını xeyli artırır. Bu, ilk növbədə, yeni iqtisadi islahatın həyata keçirilməsi ilə əlaqədar olub, məhsul istehsalını artırmağın və keyfiyyətini yüksəltməyin əsas istiqamətlərindən biridir. İkincisi, mövcud ixtisaslaşma kəndli-fermer təsərrüfatlarının inkişaf meylinin əsası kimi təzahür edir. Üçüncüsü, yeni iqtisadi şəraitə uyğun ixtisaslaşma heyvandarlıq məhsullarının keyfiyyətinin və hər baş heyvandan maksimum məhsul çıxımı hesabına iqtisadi səmərənin yüksəlməsi ilə şərtlənir. Tədqiqat materialları göstərir ki, südçülük üzrə ixtisaslaşma keyfiyyətin yüksəlməsi və məhsul vahidinin çoxalmasına təsir edən amillərdəndir.^

Kənd təsərrüfatı müəssisələri ilə fərdi kəndli (fermer) təsərrüfatlarında satılmış kənd təsərrüfatı məhsullarının 2000-2002-ci illər üzrə həmin sahibkarlıq formaları üzrə müqayisəsi müəyyən mülahizələr deməyə əsas verir (cədvəl 3.20).

Cədvəl məlumatlarının təhlilindən aydın olur ki, 2002- ci ildə 2000-ci ilə nisbətən kənd təsərrüfatı müəssisələrində kartofun, quş ətinin satış qiyməti xeyli aşağı düşmüşdür.

’ İ. H. İbrahimov. Aqrar iqtisadiyyatın aktual problemləri. Bakı,

2002-ci il. s. 220 (s. 128-129).

162

ON U)

Kənd təsərrüfatı müəssisələri və fərdi kəndli (fermer) təsərrüfatları tərəfindən satılmış Cədvəl 3.20 əsas kənd təsərrüfatı

Göstəricilər Kənd təsərrüfatı müəssisələri üzrə'

(manat)

Fərdi kəndli (fermer) təsərrüfatları üzrə

(manat)

2002-ci ildə 2000-ci ilə nisbətən (faiz)

2000 2002 20002 20022 2000 2002 1 2 3 4 5 6 7

Bitkiçilik məhsulları

Dənli və dənli paxlalılar 45178 45889 52074 48274 101,5 92,7 Xam pambıq 90591 102864 94849 101137 113,5 106,6 Tütün 236284 196883 241895 150425 83,3 62,2 Kartof 79549 58599 73536 85473 73,6 116,2 Tərəvəz (açıq torpaqda) 35279 40696 32673 45443 115,3 139,0 Bostan məhsulları 19358 23980 39704 27365 130,6 68,9 Üzüm 56305 62771 68562 124106 116,8 181,0 Meyvə və giləmeyvə 32036 33069 177519 114805 103,2 64,7

Cədvəl 3.20-nin davamı

1 2 3 4 5 6 7 Heyvandarlıq məhsulları

Mal-qara və quş əli (d. ç) 462908 347450 484091 519040 75,0 107,2 O cümlədən: İri buynuzlu mal-qara əti 447851 469461 422185 483856 104,8 114,6 Donuz 417662 658420 520000 600000 157,6 115,4 Qoyun və keçi 385940 478937 482388 529075 120,9 109,6 Quş 588841 239498 511568 589125 40,6 115,1 Süd 102068 109668 98657 105318 107,4 106,7 Yun 202515 255286 133941 206821 126,0 ^ 154,4 Yumurla (min ədəd) 173892 248397 275285 247142 142,8 89,7

c^

kənd təsərrüfatı müəssisələrinin əsas iqtisadi göstəriciləri (1995-2002-ci illər). Bakı, 2003-cü il.

^ 2000-ci ilin yekunları üzrə fərdi kəndli (fermer) təsərrüfatlarının fəaliyyəti haqqında statistik bülleten. Bakı,

2001-cl il, s. 8-26 (s. 26). Fərdi təsərrüfat dedikdə, bura fərdin və ailənin (hüquqi şəxs yaratmadan) təsərrüfatı

nəzərdə tutulur.

^ 2002-ci ilin yekunları üzrə fərdi kəndli (fermer) təsərrüfatlarının fəaliyyəti haqqında statistik bülleten. Bakı,

2003-cü il, s. 9-28 (s. 28).

Bu azalma fərdi kəndli (fermer) təsərrüfatlarında müqayisə edilən dövrdə taxıl, tütün, bostan məhsulları, meyvə və giləmeyvə, yumurta üzrə müşahidə edilmişdir. Bununla yanaşı müqayisə nəticəsində aydın olur ki, kənd təsərrüfatı müəssisələrində fərdi kəndli (fermer) təsərrüfatlarına nisbətən 2002-ci İldə pambığın, tütünün, donuz ətinin, südün, yunun və yumurtanın satış qiyməti xeyli yüksək, taxılın, kartofun, tərəvəzin, bostan məhsullarının, meyvə və giləmeyvələrin, qaramal ətinin, qoyun və keçi ətinin, quş ətinin qiyməti isə aşağı olmuşdur. Müşahidə və təhlil göstərir ki, ölkənin kənd təsərrüfatı məhsulları istehsalında (yumurta və quş əti istisna olmaqla) müəyyən xüsusi çəkiyə malik olan bu təsərrüfat formaları məhsulun satışını təşkil edə bilmirlər, artıq məsariflərə yol verirlər və ona görə də müvafiq sahələrin inkişaf meylləri tez-tez dəyişir. Göstərilənlərlə əlaqədar bu təsərrüfat formalarının ərzaq istehsalının artırvlmasmda rolunu nəzərə alaraq onların inkişaf etdirilməsinə dair ərazilər üzrə məqsədli proqramlar hazırlanmasını məqsədəuyğun hesab edirik.

165

IV FƏSİL. AİLƏ-KƏNDLİ TƏSƏRRÜFATLARINDA KƏND

TƏSƏRRÜFATI İSTEHSALININ MÖVCUD VƏZİYYƏTİ

Əhalinin kənd təsərrüfatı məhsulları istehsalına tələbatının ödənilməsində əhalinin şəxsi təsərrüfatları böyük ehtiyat mənbəyidir. Bu hər şeydən əwəl ölkəmizdə 1995- ci ildən aqrar islahatların həyata keçirilməsi ilə əlaqədar kolxoz və sovxozlara məxsus 1,391 mln. hektar torpaq sahəsi özəlləşdirilərək 3,4 milyon nəfər kənd əhalisinə 872 min ailəyə paylanması nəticəsində daha geniş vüsət almışdır. Hazırda ölkə əhalisinin ərzaq məhsulları ilə etibarlı təmin edilməsi məsələsi nəinki əsas iqtisadi vəzifədir, həm də ən aktual sosial-siyasi vəzifədir.

Vaxtı ilə əhalinin şəxsi təsərrüfatlarında kənd təsərrüfatı məhsulları istehsalının artırılması ölkədə məhsul istehsalının artırılmasının mühüm tərkib hissəsi kimi qiymətləndirilirdi. Bu onunla əlaqədar idi ki, respublikada istehsal edilən kənd təsərrüfatı məhsullarının xeyli hissəsini ictimai istehsaldan asılı olan şəxsi təsərrüfatlar verirdi. Belə ki, 1980-cı ildə kənd təsərrüfatı bitkiləri əkini sahəsinin 2,5 faizə qədərini əhalinin şəxsi təsərrüfatları təşkil etməklə (qaramalın, qoyun-keçilərin 40-50 faizini) respublikada istehsal edilən kənd təsərrüfatı məhsullarının - tərəvəzin 26 faizini, kartofun 64, ət və ət məhsullarının 61, südün 53, yumurtanın 63, yunun 39 faizini şəxsi təsərrüfatlar istehsal edirdilər. Ona görə də o vaxt əhali təsərrüfatlarında həm də müəssisə və təşkilatların yardımçı təsərrüfatlarında kənd təsərrüfatı məhsulları istehsalının artırılmasına qayğı göstərilir və xüsusi qərarlar qəbul edilirdi. Bu məqsədlə mal-qara, qoyun-keçi saxlamaq, quş bəsləmək üçün cavan heyvanlar və quş, müvafiq bitki be

166

cərmək və mal saxlamaq üçün sahə və yem ayrılırdı. Tədqiqat göstərir ki, hələ 1980-cı ildə əhaliyə 2000 başdan çox qaramal, 2000 baş donuz, 7400 baş qoyun-keçi, 2000 başdan çox cücə, tonlarla tərəvəz, bostan toxumu, gübrələr, kimyəvi preparatlar, mal-qara saxlamaq, əkin aparmaq üçün sahələr ayrılmışdı. Bununla yanaşı əhalidə olan artıq kənd təsərrüfatı məhsulları bazarlarda satılmaqla yanaşı, həm də dövlət tərəfindən müqavilə əsasında satın alınırdı. Bir çox hallarda əhalidən alınan kənd təsərrüfatı məhsulları müqabilində onlara qarışıq yem, kənd təsərrüfatı texnikası satılırdı. O vaxt, yəni 1990-cı illərə qədər əhalinin şəxsi təsərrüfatlarının əsasən dağ rayonlarında və kənd təsərrüfatına az yararlı sahələrdə inkişafına üstünlük verilirdi. Bu, işçİ qüvvəsinin kənddən şəhərə axınının qarşısını almaqla yanaşı, əhalinin ərzaq təminatının yaxşılaşdırılmasında mühüm rol oynamaqla, kəndlərdə məşğulluğun artmasına, torpaqlardan səmərəli istifadəyə imkan verir, nəticədə kənd əhalisi öz istehsalı hesabına tələbatlarını ödəmək imkanı qazanırdı. Beləliklə, kənddə yaşayan əmək qabiliyyətli əhali öz tələbatlarını ödəmək və artıq kənd təsərrüfatı məhsulları satmaqla gəlirlərini artırmaq vərdişləri əldə etmişdilər. Həm də şəxsi təsərrüfatlarda istehsal vasitəsi üzərində xüsusi mülkiyyətə əsaslanan fəaliyyət formalaşırdı. Bu istehsal şəxsi mənafeyə xidmət etməklə, əsas gəlir mənbələrindən biri idi. Çox vaxt bu təsərrüfat forması xırda əmtəə təsərrüfatı adı ilə kapitalizmin rüşeyml kimi qiymətləndirilirdi. Buna baxmayaraq ölkəmizdə əhalinin şəxsi təsərrüfatlarının istər istehsalda, istərsə də məhsul satışında və istərsə də öz tələbatlarının ödənilməsində xüsusi rolu olmuşdur.

Tədqiqat göstərir ki, uzun müddət respublikamızda əhali təsərrüfatına «həyətyanı təsərrüfat», «şəxsi yardımçı təsərrüfat», «şəxsi mülkiyyətçi», «xırda əmtəə təsərrüfatı»

167

və s. adı altında bu istehsalçılara zidd münasibət bəsləyənlər də olurdu. Əlbəttə, bunun əsas səbəblərindən biri sosializmdə tələbatın tam ödənilməsini və şəxsi təsərrüfatlara ehtiyacın tədricən aradan qalxacağını iddia edənlər irəli sürürdülər. Buna baxmayaraq, cəmiyyətin inkişafı və dünya təcrübəsi göstərir ki, şəxsi mülkiyyətə əsaslanan quruluşda sosial-iqtisadi inkişaf, tələbatın ödənilməsinə maraq artır. Digər tərəfdən bazar iqtisadiyyatı tələb-təklifin tənzimlənməsi prinsiplərinə uyğun istehsalın inkişafını qarşıya qoyduğundan, burada istehsalçının sosial-iqtisadi vəziyyətinin yaxşılaşdırılması ön plana çəkilir. Bütün bunlar torpaq və əmlak üzərində mülkiyyət münasibətlərinin bazar iqtisadiyyatının tələblərinə uyğunlaşdırılmasını, müxtəlif təsərrüfat formalarının yaradılmasını və istehsal münasibətlərinin dəyişdirilməsini qarşıya qoyur. Bu məqsədlə ölkəmizdə torpaq payı alanların təsərrüfatın hər hansı təşkilati-hüquqi formasının, şəxsi yardımçı təsərrüfatların yaradılması nəzərdə tutulmuşdur. Tədqiqat göstərir ki, müxtəlif təsərrüfat formaları yaradılmaqla, özəlləşdirilən torpaqları əhali heç bir hüquqi şəxs yaratmadan şəxsi təsərrüfatı kimi istifadə edir. Belə şəxsi yardımçı təsərrüfat həyətyanı sahədə şəxsi və ailənin əməyinə əsaslanan təsərrüfat olmaqla kəndlinin gəlirinin əsas mənbələrindən biridir. Əhalinin həyətyanı torpaqlarından istifadə və heyvan saxlanması və qorunması qanunla tənzimlənir.”' Qeyd etmək lazımdır ki, hazırda həmin təsərrüfat formasına torpaq sahibləri, torpaq mülkiyyətçiləri də deyilir. Onlar torpağın sərəncamçısı, istifadəçiləri və onun sahibləri arasında istehsal-iqtisadi münasibətləri özləri həll edirlər. Onu da göstərmək lazımdır ki, 2004-cü il tarixə

M. H. İbrahimov. Aqrar iqtisadiyyatın əsaslan. Bakı, 2003- cü il.

S.154 (s. 117).

168

respublikamızda belə torpaq mülkiyyətçiləri 872 min ailə olmaqla, 1,3 milyon hektar əkin yerini təşkil edirlər. Onların formalaşmasının məqsədi mahiyyətcə şəxsi və cəmiyyət üzvlərinin tələbatlarının dolğun ödənilməsinə yönəldilmişdir.

Tədqiqat nəticəsində aydın olur ki, 2001-ci ildə 1990- cı ilə nisbətən kənd təsərrüfatına kapital qoyuluşunun 14 faizdən 0,7 faizə düşməsinə, əsas fondların 13,9 faizdən 10,8 faizədək, məhsul istehsalı üçün mineral və üzvü gübrələrin 10 dəfələrlə azalmasına, 100 min tonlarla yanacağın istehsalçılara verilməsinin məhdudlaşdırılmasına baxmayaraq əhali təsərrüfatlarında kənd təsərrüfatı məhsulları istehsalı artmış, ölkənin kənd təsərrüfatı məhsulları istehsalında xüsusi çəkisi yüksək olmuşdur.

İnkişaf meylləri və araşdırmalardan belə qənaətə gəlmək olar ki, sərbəst istehsala və onun tərkibi olan fərdi fəallığın gerçəklənməsi üçün fərdi iqtisadiyyata daha çox meylliyik. Bunu 1985-2002-ci illərin faktiki məlumatlarının təhlilindən də görmək olar (cədvəl 4.1).

Cədvəl 4.1-in məlumatlarından göründüyü kimi, 1985-ci ildə bitkiçilik məhsullarından kartof, tərəvəz və meyvənin əsas hissəsi pambıq və taxılın isə çox az hissəsi əhali və kəndli təsərrüfatları tərəfindən istehsal edilmişdir.

2002-ci il vəziyyətinə əkin sahəsinin və istehsalın 90- 99 faizi əhali və kəndli təsərrüfatları tərəfindən istehsal edilir. Bunun müəyyən hissəsi əkin strukturunun dəyişməsi hesabına əldə edilsə də. əsas hissəsi məhsuldarlığın artırılması hesabına əldə edilmişdir. Belə ki, 2001-ci ildə taxıl istehsalındakı artımın 44,3 faizi, kartofun artımının 83,2 faizi, bostan məhsullarının 30,3 faizi, meyvə və giləmeyvənin 25,2 faizi, tərəvəz artımının 8,2 faizi məhsuldarlığın yüksəldilməsi hesabına əldə edilmişdir. Biz hər

169

bir sahə üzrə spesifik xüsusiyyətləri, mövcud ehtiyatları, inkişaf istiqamətlərini geniş xarakterizə etmək məqsədini qarşımıza qoymamışıq. Çalışmışıq ki. problemlərin aradan qaldırılması və inkişaf meyllərini aydınlaşdıraq.

Cədvəl 4. l

Respublikada bitkiçilik məhsulları istehsalında əhali və kəndli

təsərrüfatlarının xüsusi çəkisi (faizlə)

1985 1995 1998 1999 2000 2001 2002 Taxıl:

Əkin sahəsi 1,0 3,2 54,4 80,9 92,4 94,8 96,1 İstehsal 1,2 3,5 65,9 83,9 94,9 96,5 97,0

Pambıq:

Əkin sahəsi - 1,6 35,7 67,7 89,3 96,5 94,9

İstehsal - 1,7 42,0 73,8 92,2 95,5 95,3 Tütün:

Əkin sahəsi - 0,0 44,7 84,4 95,1 93,7 86,6 İstehsal

- 0,0 49,4 91,8 96,0 94,5 90,9

Kartof:

Əkin sahəsi 37,9 84,3 97,0 97,4 99,8 98,8 95.5 İstehsal 51,3 94,4 97,4 97,4 98,4 99,0 99,9

Tərəvəz:

Əkin sahəsi 25,5 59,7 89,0 94,2 98,6 98,8 98,8 İstehsal 25,6 83,0 93,0 94,1 98,4 99,0 97,6

Meyvə

Əkin sahəsi 48,9 50,0 71,5 90,5 94,7 96,2 95,5 İstehsal 64,2 89,8 95,1 98,5 99,4 99,6 99,9

Üzüm:

Əkin sahəsi 5,6 12,9 57,3 83,4 78,9 87,8 87,6 İstehsal 8,2 40,4 96,4 97,5 94,3 96,0 96,9

Araşdırmalar göstərir ki, 1950-ci illərə qədər dövlət mağazalarında süd və süd məhsulları (yağ və pendirdən başqa) satılmırdı. Şəhər ətrafı əhali bu məhsulları öz tələbatlarının ödənilməsinə yönəldirdilər. Onlar mal-qarasını hər gün özləri bəsləyir, xəstəlik və s. olanlar təcili tədbirlər görürdülər. Onlar məhsullarını çox vaxt o vaxtkı kolxoz və

170

sovxozlara satmaqla onların planlarının yerinə yetirilməsində mühüm rol oynayırdılar. Məhsulun müəyyən hissəsini isə istehlak kooperasiyalarına, iaşə müəssisələrinə satırdılar. Bəzi iqtisadçılar şəxsi yardımçı təsərrüfatların rolunu düzgün qiymətləndirməyərək hətta onların ümumi meylini belə xarakterizə edirdilər: «Kənd təsərrüfatında məhsuldar qüvvələrin inkişafı prosesində o, (şəxsi təsərrüfatlar İ. İ.) getdikcə özünün iqtisadi mahiyyətini itirməlidir».^ Ancaq təcrübə və iqtisadi inkişaf bunun əksini göstərdi və indi aydındır ki, şəxsi təsərrüfatlar iqtisadi inkişafın əsas şərtlərindəndir. Hazırda kənd təsərrüfatı məhsulları istehsalının əsas hissəsini əhali təsərrüfatları verir. Kənd təsərrüfatında şəxsi təsərrüfatların rolu getdikcə artır. Hesab edirik ki, şəxsi təsərrüfatlarda heyvandarlıq məhsulları istehsalı həmişə önəmli yer tutacaqdır (cədvəl 4.2).

Cədvəl 4.2 Əhali və kəndli təsərrüfatlarında heyvandarlığın xüsusi çəkisi (fa-

o i C S S !§ c«j »oü’O ^ C a i- (D C 3 -O ç 3

1 1 1 1 3 s? C a ü

xs > s ^ no a ^

o C »ofl “O

Baş sayında İstehsalda

İllər

C

a

o- (U

C n 'C G

C :3

T> C ro

> "İ > ^ .3 rt C

■-3 ^ >3) 3 o 0 !3

(73 1.! ^ ^ "3 — a O

a

s a fTi S «J 5 S > a,T3

1985 64,4 51,6 51,3 40,8 57,9 53,6 1995 53,4 86,8 77,4 62,5 79,6 89,8 2000 42.1 98,6 99,1 95,7 98,8 99,5 2001 39,2 98,3 99,2 96,4 97,9 99,5 2003 39,2 ' 99,3 99,2 96,7 97,9 99,5

’ M. Ş. Həmidov. Yardımçı və həyətyanı təsərrüfatlar. Bakı. 1983,

s. 80 (s. 61).

171

Göründüyü kimi, heyvandarlığın ümumi məhsulunun tərkibində əhali və kəndli təsərrüfatının heyvandarlıq məhsulu azalmış, əhali və kəndli təsərrüfatının ümumi məhsulunda isə 1985-ci ildəki 51,6 faizdən 2003-cü ilə 99,3 faizə çatmışdır.

Bu meyl ölkənin kənd təsərrüfatı istehsalında bitkiçiliyin inkişafı ilə əlaqədardır. Belə ki, cəmi 2003-cü ildə 1995-ci ilə nisbətən 91,5 faiz, o cümlədən bitkiçilik məhsulları istehsalı 93,0 faiz, heyvandarlıq məhsulları istehsalı isə 89,5 faiz artmışdır. Bu meyli araşdırdıqda aydın olur ki, həmin dövrdə kənd təsərrüfatı müəssisələri və təşkilatlar üzrə istehsal 5,6 dəfə azalmışdır. Bununla yanaşı, əhali və kəndli təsərrüfatlarında kənd təsərrüfatı məhsulları istehsalı 2,7 dəfə, 0 cümlədən bitkiçilik məhsulları istehsalı 3,5 dəfə artdığı halda, bu artım heyvandarlıqda 2,1 dəfə təşkil etmişdir.

Təhlil göstərir ki, əhali təsərrüfatında qaramalın xüsusi çəkisi 1985-ci ildəki 51,3 faizdən 2003-cü ilə 99,2 faizə, qoyun-keçilərin sayı 40,8 faizdən 96,7 faizə çatmışdır. Qeyd edək ki, ət və süd istehsalı da artmış və ölkədə istehsal edilən ətin 97,9 faizi və südün 99,5 faizi əhali təsərrüfatlarının payına düşmüşdür. Buna baxmayaraq, ölkənin ayrı-ayrı bölgələrində, rayonlarında, hətta kəndlərdə şəxsi təsərrüfatlarda əkin yerinin 100 hektarı hesabı ilə heyvandarlıq məhsulları istehsalı və məhsuldarlıq göstəriciləri kəskin surətdə bir-birindən fərqlənir.

Təhlil nəticəsində aydın olur ki, ölkədə mövcud olan qaramalın 19,5 faizi Şirvan, 17,3 faizi Muğan-Şirvan, 16,7 faiz Qarabağ-Mil bölgəsində cəmləşmişdir. Qarabağ-Mil- də ən çox qaramal Ağcabədi rayonunda (20,5 faiz), Şirvanda Kürdəmir rayonunda (12,6 faiz), Muğan- Şirvanda Cəlilabad rayonunda (26,0 faiz) saxlanılır (cədvəl 4.3).

172

Cədvəl 4.3 Ayrı-ayrı bölgələr üzrə mal-qara və qoyun-keçilərin xüsusİ

çəkimi

Rayonlar Cəmi mal-

qaranın O cümlədən inək-camış Qoyun və keçilər

2002 2001 2002 2001 2002 2001 Abşeron 0,7 0,7 0,9 0,9 1,3 1,3 Naxçıvan MR 3,7 3,7 4,5 5,2 7,4 7,3 Qarabağ-Mil 16,7 16,7 16,8 16,6 18,8 18,9 Şirvan 19,5 19,6 18,9 19,0 16,6 16,3 Qazax-Gəncə 11,9 11,3 11,7 11,3 21,3 19,7 Lənkəran-Astara 8,2 7,8 7,6 7,6 3,9 3,7 Muğan-Şirvan 17,3 16,4 16,5 16,7 10,2 9,7 Quba-Xaçmaz 9,1 9,3 8,4 8,5 9,8 10,1 Şəki-Zaqatala 11,6 11,6 11,8 12,3 10,7 13 100 100 100 100 100 100

Araşdırmalar göstərir ki, 2002-ci ildə ölkədə qaramalın tərkibində inək və camışlann xüsusi çəkisi 45,8 faiz təşkil edir. Respublikadakı rayonların 9,4 faizində inək və camışlann xüsusi çəkisi 40 faizə qədər, rayonların 64,1 faizində 40-50 faiz, rayonların 26,5 faizində isə 50 faizdən çox olmuşdur.Bununla yanaşı, bu göstərici Astara rayonunda 15,7 faiz, Gədəbəy rayonunda 17 faiz təşkil etmişdir. Digər tərəfdən araşdırmalardan aydın olur ki, kənddə yaşayan ailələrin 40 faizi heyvandarlıqla məşğul olmur və elə kəndlər vardır ki, hər kəndli ailəsinə düşən qaramal və qoyun-keçinin sayı respublika səviyyəsindən 2-3 dəfə aşağıdır.

Təhlil göstərir ki, ölkədəki qoyun və keçilərin 21,3 faizi Qazax-Gəncə bölgəsi, 18,8 faizi Qa ra bağ-M il bölgəsi, 16,6 faizi Şirvan bölgəsi rayonlarının payına düşmüşdür. Araşdırmalardan aydın olur ki, Qarabağ-Mil bölgəsində qoyun-keçilərin 25,6 faizi Ağcabədi rayonunda, Şirvan bölgəsində 15,4 faizi İsmayıllı rayonunda, Qazax-Gəncə bölgəsində 14,1 faizi Gədəbəy rayonunda, Lənkəran-

173

Astara bölgəsində 39,4 faizi Lerik rayonunda, Quba- Xaçmaz bölgəsində 30,3 faizi Qəbələ rayonunda toplanmışdır. Son 10 ildə (1991-2002) hər 100 əhali təsərrüfatına düşən qaramalın sayı 63,9 faiz, qoyun-keçilərin sayı 93,2 faiz artmışdır.^

Əhali təsərrüfatlarında məhsul istehsalının artmasına baxmayaraq, məhsul satışı ümumi istehsalın 50-60 faizini (pambıq, tütün istisna olmaqla) təşkil edir. Əmtəəlik məhsulun həcminin azalması, satılan məhsulların qiymətlərinin istehsal məsairflərini ödəməməsi və satılan məhsulun keyfiyyətinin nəzarətdən kənarda qalması gəlirlərin səviyyəsinə əhəmiyyətli təsir göstərir. Ona görə də ölkədə ümumi istehsalın əsas hissəsini təşkil edən əhali təsərrüfatlarında bu məsələlərin iqtisadi vasitələrlə tənzimlənməsini zəruri hesab edirik. Kənd təsərrüfatı məhsulları istehsalçılarının stimullaşdırılması üçün müvafiq qanun (və ya qanunlar, proqramlar) qəbul edilə bilər.

Kənd əhalisinin maraqlarını nəzərə alaraq onlara cavan cins mal-qara, qoyun-keçi, cücə satışı üzrə xidmətlərin təşkili, əhaliyə meyvə, üzüm tingləri, toxumlar, yem satışı, texniki vasitələr və ehtiyat hissələri satışı xidmətlərinin müvafiq ərazi kənd təsərrüfatında çalışan mütəxəssislər, müvafiq ərazi kənd təsərrüfatı idarələri ilə yanaşı, yerli icra nümayəndələri və bələdiyyələr əhali təsərrüfatlarının inkişafında onların maddi-texniki bazasının möhkəmləndirilməsində, məhsulun marketinqinin təşkilində və beləliklə əhalinin gəlirlərinin artırılmasında əhəmiyyətli rol oynaya bilərlər.

Uzun müddət apardığımız araşdırmalardan görünür ki, vaxtı ilə təsərrüfatların aşağı rentabelli və zərərlə işlə-

^Azərbaycanın Kənd Təsərrüfatı, Statistik məcmuə. Dövlət

Statistika Komitəsi. Bakı, 2002-ci il, s. 287 (s. 93).

174

mələrinin səbəbi heç də onların pis işləmələri əsas səbəb olmayıb, çox vaxt yuxarı idarəetmə orqanları tərəfindən əsaslandırılmaması, qərarların tez-tez dəyişdirilməsi, idarəetmədə səhvlərə yol verilməsi və s. olmuşdur. Maraqlıdır ki, bütün bu səhvlərə görə yuxarı idarəetmə təşkilatları cavabdehlik daşımamışlar. Hətta yüksək rentabelli təsərrüfatların vəsaitləri müxtəlif yollarla onların əllərindən alınıb zərərlə işləyən təsərrüfatlara yönəldilmiş, idarə və nazirliyin saxlanmasına və s. ayrılmışdır. Ona görə də məhsul istehsalının artırılmasına maraq aşağı olmuşdur.

1990-cı illərin əvvəlindən başlayaraq ölkədə kəndli təsərrüfatları yaradılmağa başlamış, onlar əslində keçmiş kolxoz və sovxozlardan asılı vəziyyətdə olmuşdur. Təblidir ki, kənd təsərrüfatında mülkiyyət formalarının yaradılması, yeni münasibətlər formalaşdırılması üçün kəndli təsərrüfatları müsbət meyllərin inkişafına əsaslar yaratmışdır. Bununla belə hesablamalar göstərir ki, onların normal inkişafını təmin etmək üçün 1990-1995-ci illərdə orta he-‘ sabla 500-800 mln manat, 1996-2000-cl illərdə 50-60 milyon manat vəsait tələb olunurdu. Ölkənin kənd təsərrüfatında aqrar İslahatların həyata keçirilməsi ilə əlaqədar əhalinin xeyli hissəsinin sərbəstləşdiyini nəzərə alaraq əmək qabiliyyətli işçilərin kənd təsərrüfatı ilə məşğul olmalarını təmin etmək üçün vəsait ayrılmasını, iqtisadi vasitələrlə tənzimlənməsini tələb edirdi. Buna baxmayaraq, istər 1990-1995-ci illərdə, istərsə də 1995-ci ildən sonra təsərrüfat formalarının yaradılmasında inzibatçılığa üstünlük verilmişdir. Ona görə də yaradılan bu və digər təsərrüfat formalarının iqtisadi münasibətləri bazar prinsiplərinə uyğun qurulmadığından bu və ya digər səbəblərdən tez-tez dəyişməyə məruz qalmışdır. Fikrimizcə, indiki şəraitdə kəndli təsərrüfatları heç də əhali təsərrüfatlarından bir o qədər fərqlənmir. Sahənin səmərəliliyini təmin etmək

175

üçün aqrar istehsalın həlledici bölməsinə çevrilmiş əhali təsərrüfatlarının ümumi daxili məhsulda xüsusi çəkisinin 60-65 faiz, kəndli təsərrüfatının, kooperativ təsərrüfatların xüsusi çəkisinin 35-40 faiz təşkil etməsi daha məqsədəuyğun hesab etmək olar. Bu, həm də rəqabət qabiliyyətli mütərəqqi təsərrüfat formalarının gələcək inkişaf istiqamətlərini müəyyənləşdirməyə imkan verər.

Bütün göstərilənlərlə yanaşı, kənd təsərrüfatı məhsulları istehsalında şəxsi təsərrüfatların rolunu azaltmadan bir sıra məsələlərin həllini zəruri hesab edirik. İlk növbədə göstərmək lazımdır ki, şəxsi təsərrüfatlarda məhsul istehsalı artımı meyli və istehsalçıların maraqlarının qorunması heç də təşkilati-iqtisadi mexanizmlə tənzimlənmir. Məhsul istehsalçılarının stimullaşdırılrhaması, milli istehsalın güzəştli kreditlərlə və sahələr üzrə spesifik xüsusiyyətləri nəzərə almaqla məqsədli proqramlar ha- zırlanmamasını inkişafın tənzimlənməməsi kimi qiymətləndirmək olar. İkincisi, sahənin idarəedilməsi xüsusi qanunlarla, iqtisadi metodlarla tənzimlənməli, aqrar islahatlar nəticəsində yaradılmış münasibətlərə dinamizm verilməlidir. Təsərrüfat formaları və onların xarakteri müvafiq təsərrüfat ölçüləri daxilində İnteqrasiya əlaqələrinin formalaşmasına yönəldilməlidir. Burada məşğulluq, istehsalın səmərəliliyi və sahəyə investisiya yönəldilməsi İstehsalın nəticələrinə görə qiymətləndirməyə əsaslanmalıdır. Üçüncüsü, şəxsi təsərrüfatların formalaşmasının ilkin müvəffəqiyyətləri onların kollektivləşməsi ilə (kollektiv təsərrüfata çevrilməsi) nəticələnməməlidir. Dördüncüsü, xırda şəxsi təsərrüfatlar istehsalın dəyişkənliyi şəraitində bazarın tələblərinə cavab verə bilmirlər, marketinqin təşkili, istehsalın ölçüləri bazarın tələbləri əsasında formalaşmır, Ölkədə mövcud ehtiyatların paylanması (torpaq, istehsal vasitələri, əmək ehtiyatları və s.) müxtəlif ol

176

duğundan təsərrüfat formasının yaradılması meyarları müəyyən edilməlidir. Nəzərə alınmalıdır ki, hazırda ailə (fermer) təsərrüfatları iri həcmli təsərrüfat formalarından inzibati xərcləri azaltmaqda daha səmərəlidir. Gəlirlər ailəyə mənsub olduğu üçün muzdlu işçilər cəlb etməyi azalda bilir, bütün istehsal riskini öz üzərinə götürür və istehsalın müxtəlif sahələrində daha çevik olurlar. Bununla əlaqədar sahibkarlıq fəaliyyətinin səmərəliliyini təmin etmək üçün konkret şərait, hər bir bölgədə istehsalın spesifik xüsusiyyətləri nəzərə alınmaqla onların səmərəli ölçüləri müəyyən edilməli və kənd təsərrüfatında kiçik sahibkarlıq formaları (taxılçılıq, pambıqçılıq, kartofçülüg, heyvandarlıq və s.) yaradımasını məqsədəuyğun hesab edirik.

177

V FƏSİL. AQRAR SAHƏDƏ DÖVLƏT SAHİBKARLIĞI VƏ ONUN FORMALAŞMASI XÜSUSİYYƏTLƏRİ

5.1. Bitkiçilik üzrə dövlət kənd təsərrüfatı istehsalı müəssisələrinin mövcud vəziyyətinin qiymətləndirilməsi

Kənd təsərrüfatında müxtəlif növlü müəssisələrin təş- kilati-hüquqi formalarından biri də dövlət mülkiyyəti əsasında yaradılan dövlət kənd təsərrüfatı istehsalı müəssisəsidir (DKTİM). Dövlət kənd təsərrüfatı istehsalı müəssisələri - dövlət mülkiyyətinə əsaslanan və İdarə olunan təsərrüfat vahididir. Belə müəssisələrə dövlətin sərəncamında olan toxumçuluq, damazlıq, tingçilik və s. daxildir. Onların bütün fəaliyyəti dövlətin iqtisadi və hüquqi qanunları əsasında baş verir. Bu müəssisələr dövlət sahibkarlığına əsaslanır. Dövlət sahibkarlığı - sahibkarlığın bir forması olub, dövlət orqanları və yerli özünüidarəetmə orqanı olan bələdiyyələr tərəfindən yaradılan öhdəçiliyə uyğun olaraq onların istifadə və sərəncamında olan mülkiyyətə münasibətləri ifadə edir."' Belə müəssisələr, sovxozların dövlət mülkiyyətində qalan hissəsi əsasında yaradılır. Mövcud qanunvericiliyə əsasən dövlət həmin müəssisələrə yalnız onların əsas istehsal istiqamətinə aid məhsullara sifariş müəyyən edir. Qalan məhsullarının sərbəst sərəncamçısı olmağa müəssisəyə tam səlahiyyət verilmişdir. Dövlət kənd təsərrüfatı istehsalı müəssisəsi İstehsal-təsərrüfat hesabı əsasında işləyir. Dövlət müəssisənin fəaliyyətini təmin etmək üçün dövlət, onların maddi-texniki təchizatı-

^ İ. H. İbrahimov. Aqrar iqtisadiyyatın əsasları. Bakı, 2003- cü il, s.

154 (s. 30).

178

na, maliyyə-kredit resurslarına olan tələbatının ödənilməsinə, sosial inkişaf məsələlərinin həllinə təminat verir.

Mövcud qanunvericiliyə görə dövlət mülkiyyətində bitkiçilikdə taxıl, pambıq, tərəvəz, kartof, meyvə və digər bitkilərin cins toxumlarını və tinglərini istehsal edən müəssisələr, heyvandarlıqda isə damazlıq heyvandarlıq sovxozları saxlanılır.

Aqrar bölmədə dövlət mülkiyyətində elmi-tədqiqat və tədris müəssisələri, onların təcrübə bazaları, baytarlıq və bitki mühafizə obyektləri, qoruqlar, mühüm heyvandarlıq və quşçuluq kompleksləri, maşın-sınaq stansiyaları və digər dövlət əhəmiyyətli obyektlər də saxlanılır. Belə dövlət əhəmiyyətli obyektlərin siyahısı Dövlət Aqrar İslahatı Komissiyası tərəfindən baxılaraq Respublika Hökuməti tərəfindən təsdiq edilmişdir.

Aqrar islahatlar nəticəsində yaranmış özəl qurumları, hüquqi, fiziki şəxsləri yüksək məhsuldarlığa və sabit irsi əlamətlərə malik, xəstəliklərə və müxtəlif iqlim şəraitinə dözümlü bitki sortları, cins mal-qara yetişdirmək, onların təkrar istehsalını təmin etmək, eyni zamanda sahibkarlığa dövlət himayəsini artırmaq məqsədilə Azərbaycan Respublikasının «Aqrar islahatının əsasları haqqında» qanununun 4-cü maddəsinə, «Sovxoz və kolxozların islahatı haqqında» qanunun 9-cu maddəsinə və «Torpaq islahatı haqqında» qanunun 11-ci maddəsinə əsasən Respublika Nazirlər Kabinetinin 27 aprel 1999-cu il tarixli 74 №-li qərarı ilə dövlət mülkiyyətində saxlanılan 8 taxıl toxumçuluğu, 6 tərəvəz-bostan və kartof toxumçuluğu, 1 pambıq toxumçuluğu, 2 üzüm tingliyi, 4 meyvə tingliyi, 5 südlük maldarlıq damazlığı, 1 ətlik maldarlıq damazlığı, 4 camışçılıq damazlığı, 7 qoyunçuluq damazlığı, 2 atçılıq və 1 dəvəçilik üzrə dövlət kənd təsərrüfatı istehsalı müəssisəsi, cəmi 41 təsərrüfatın siyahısı təsdiq edilmişdir.

179

Aqrar islahatlara dair qəbul olunmuş müvafiq qanun və qərarlara uyğun olaraq dövlət mülkiyyətində saxlanmış təsərrüfatlarda əsas istehsal məqsədlərini təmin etmək üçün tələb olunan torpaq və əmlaklar müəyyənləşdirilmiş, onların bazasında dövlət kənd təsərrüfatı istehsalı müəssi- sələri yaradılmışdır. Təsərrüfatların qalan əmlakları isə, yəni artıq qalan torpaq və əmlak aqrar İslahatlara dair mövcud qanunlara uyğun olaraq özəlləşdirilərək pay al- maq hüququ olan vətəndaşlara verilmişdir.

Respublikanın 9 bölgəsində yerləşmiş dövlət mülkiy- yətində saxlanılan 41 təsərrüfata məxsus ümumi torpaq sahəsi 134317 ha təşkil edir. Ondan kənd təsərrüfatına yararlı torpaq sahəsi 93351 ha, o cümlədən əkin sahəsi 25097 hektardır. Respubilka üzrə dövlət mülkiyyətində saxlanılan bir təsərrüfata orta hesabla 2276,9 ha kənd təsərrüfatına yararlı sahə, o cümlədən 612,1 ha əkin sa- həsi düşür.

Cədvəl 5.1 Bölgələr üzrə Dövlət Kənd Təsərrüfatı İstehsalı Müəssisələrinin torpaq sahələri (ha).

Bölgələr

'o 1

1 >,

cö

C 1- C o

C — 2 o -C —

cd 6 ̂:3 C ü 15

O ̂

Hər təsj dü.

jiTüfata pn

O ̂İ2

o

o

o m ^ n 'i

S O

1 ' fs o « j:: —' C5J 13 «5 C C ̂

fc« t-.

|li OJ

o T3

Abşeron 4 58028 31473 2765 7868,2 691,2 Naxçıvan MR - - - - - - Qarabağ-Mil 6 12887 9690 3129 1615,0 521,5 Şirvan 4 8551 6329 1612 1582,2 403,0 Oazax-Gəncə 11 32181 25146 5812 2286,0 528,4 Lənkəran-Astara 2 1577 440 185 220,0 92,5 Muğan -Salyan 3 11253 10508 4247 3502,7 1415,7 Quba-Xaçmaz 8 3129“

" 3054 2904 381,7 363,0

Şəki-Zaqatala 3 6711 6711 4443 2237 1481,0 Respublika üzrə 41 134317 93351 25097 2276,9 612,1

180

Cədvəldən göründüyü kimi təyinatından, ixtisaslaşma istiqamətindən asılı olaraq hər təsərrüfata düşən kənd təsərrüfatına yararlı torpaq sahəsi 381,7 hektardan 7868,2 hektara kimi, o cümlədən əkin sahəsi 92,5 hektardan 1481 hektara kimi dəyişir. Daha çox dövlət mülkiyyətində saxlanılan təsərrüfatlar Qazax-Gəncə bölgəsinin (11 təsərrüfat), ən az isə Lənkəran-Astara bölgəsinin (2 təsərrüfat) payına düşür.

Respublikada aparılan aqrar islahatların birinci mərhələsinin başa çatması ilə əlaqədar nəticələrin təhlilindən göründüyü kimi aqrar bölmənin əksər sahələrində inkişafa nail olunduğu halda, son 3 İldə dövlət kənd təsərrüfatı istehsalı müəssisələrinin fəaliyyətinin təhlili göstərir ki, ötən müddət ərzində dövlət müəssisələrinin əksəriyyəti yaranan əlverişli şəraitdən və öz imkanlarından səmərəli istifadə edə bilməmiş, bu istiqamətdə fəaliyyətlərini lazımi səviyyədə qura bilməmişlər.

Ölkənin cins toxumla təchizatında əsas rol oynamalı olan toxumçuluq müəssisələri hazırda taxıl əkini sahələrinin yalnız 4-5 faizini cins toxumla təmin edir. Onlar qarşıya qoyulan vəzifəni lazımi səviyyədə yerinə yetirmədikləri üçün əksər sahələrdə əsasən aşağı keyfiyyətli toxumlardan istifadə olunur ki, bu da son nəticədə ölkədə taxılın məhsuldarlığının aşağı düşməsinə təsir göstərir.

Aparılan təhlillərdən aydın olur ki, taxıl toxumçuluğu üzrə ixtisaslaşdırılmış dövlət müəssisələrində 2000-2002- ci illərdə nəzərdə tutulan 9737,4 ton kondisiyalı taxıl toxumu istehsalına qarşı 5933,3 ton toxum istehsal edilmişdir ki, bu da həmin müəssisələr üçün proqnozlaşdırılmış tapşırığa 60,9 faiz əməl olunduğunu göstərir.

Təhlildən göründüyü kimi taxılçılıq üzrə dövlət kənd təsərrüfatı istehsal müəssisələri onların sərəncamında olan əkin sahələrindən səmərəli istifadə edə bilməmiş,

181

onlara 8963 mln hektar əkinə yararlı torpaq sahəsi təhkim olunmasına baxmayaraq onun 2000-ci ildə 41,4 faizindən, 2001-ci ildə 35 faizindən, 2002-ci ildə isə 33,9 faizindən istifadə etmişlər.

Araşdırmalar göstərir ki, taxıl toxumçuluğu müəssisələri son 3 ildə məhsul istehsalı üzrə nəzərdə tutulan tapşırığa əməl etməmişlər. Belə ki, həmin müəssisələr üzrə birlikdə 2000-ci ildə 7475 tona qarşı 4372,2 ton, 2001-ci ildə 6002 tona qarşı 4770,2 ton, 2002-ci ildə 7153 tona qarşı 4638,8 ton məhsul istehsal olunmuşdur.

Respublika üzrə taxılın məhsuldarlığı 2000-ci ildə 23,8 sentner, 2001-ci ildə 26,5 sentner, 2002-ci ildə 26,7 sentner olduğu halda, İxtisaslaşdırılmış taxıl toxumçuluğu müəssisələrində taxılın məhsuldarlığı həmin müəssisələr üçün nəzərdə tutulan tapşırıqdan xeyli aşağı, yəni 2000-ci ildə 19,0 sentnerə qarşı 11,8 sentner və ya 37,9 faiz, 2001-ci ildə 17,5 sentnerə qarşı 15,2 sentner və ya 13,1 faiz, 2002-ci ildə 20,2 sentnerə qarşı 15,3 sentner və ya 24.3 faiz aşağı və ya 2002-ci illə müqayisədə respublika səviyyəsindən 42,7 faiz aşağı olmuşdur.

Göstərilənlərlə yanaşı, taxıl toxumçuluğu üzrə DKTİM-ri hektardan daha fərqli və hətta ölkə üzrə orta göstəricidən 2 dəfə az məhsul əldə etmişlər. Belə ki, 2000-ci ildə Qobustan rayonu M. Hüseynzadə adına DKTİM-də 6,1 sentner. Beyləqan rayonu «Şəfəq» DKTİM- də 8,1 sentner, 2001-ci ildə Cəlilabad rayonu «Qırmızı Partizan» DKTİM-də 5,5 sentner, Beyləqan rayonu «Şəfəq» DKTİM-də 3,4 sentner taxıl əldə edilmişdir. 2002-ci ildə Qobustan rayonu M. Hüseynzadə adına DKTİM-də 9.3 sentner, Şəki rayonu «Qaratorpaq» DKTİM-də 11,2 sentner taxıl İstehsal olunmuşdur. Bu DKTİM-də sahibkarlığın bu formasının bazarın tələblərinə cavab vermədiyini göstərir (cədvəl 5.2).

182

Cədvəl 5.2 Taxıl toxumçuluğu üzrə Dövlət Kənd Təsərrüfatı İstehsalı Müəssisələrində 2000-2002-ci illərdə taxıl və toxum istehsalı

Təsərrüfatın adı

oo-

6 =

0 0 ̂"rt 2 H

rt .S «5

C«

o

Əkin sahəsi, ha Məhsul yığılıb, ton Məhsuldarlıq, s/ha

o o o

o o <NJ

(N O O (N

o o o fS

o o (N

(N O O (N1

o o o <N

o o fN

fS o o <N

1 2 3 4 5 6 7 8 9 w 11 12 Cəlilabad r-n «Q.

Partizan» DKTİM 1022 955 350 246 608 640,3 135,4 672,4 18,3 5,5 11,0

Cəlilabad r-n «Moskva» DKTİM

1300 1189 435 453 411 577,1 553,5 m,9 13,3 12,2 17,6

Xaçmaz r-n «28

May» DKTİM 721 700 510 480 450 1152, 3

1264, 1

1177, 0

22,6 26,3 26,1

Qobustan r-n M.

Hüseynzadə

DKTİM 841 825 903 747 500 546,8 825,1 465,4 6,05 11,0 9,3

oo

oo

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 Şəki r-n «Qaratorpaq» DKTİM

3466 3466 416 527 405 661,0 939,0 454,4 15,0 17,8 11,2

Xanlar r-n «Bağmanlar» DKTİM

834 825 442 527 315 661,0 939,0 534,7 15,0 17,8 17,2

Samux r-n «M.F.

Axundov» DKTİM 600 600 405 252 295 445,8 425,0 511,0 11,0 16,9 17,3

Beyləqan r-n «Şəfəq» DKTİM

525 403 250 35 50 203,4 12,0 100,0 8,1 3,4 20,0

Cəmi; 9309 8963 3711 3140 3034 4373 4770 4639 11,8 15,2 15,3 Planlaşdırılıb 3926 3437 3547 7475 6002 7153 19,0 17,5 20,2 Qeyd: Respublika üzrə taxılın məhsuldarlığı 23,8 26,5 26,7

Aparılan təhlillər göstərir ki, məhsul istehsalına çəkilən xərclərə lazımi nəzarət edilmədiyinə görə artıq məsariflərə yol verilir. Bəzən də istehsal olunan taxıl toxumunun bazarı öyrənilmədiyinə və marketinqi təşkil edilmədiyinə və material xərcləri yüksək olduğuna görə toxumun bir hissəsi satılmamış qalır, bu da artıq xərcə yol verilməsinə şərait yaradır. Elə bu səbəbdən də çox vaxt məhsulun maya dəyəri satış qiymətindən baha başa gəlir (cədvəl 5.3).

Cədvəl № 5.3 Toxumçuluq üzrə DKTİM-də 1 ton məhsulun maya dəyəri və satış qiy-

2000-ci il 2001-ci il 2002-ci il

Təsərrüfatların adı ^ fÇ «1 F co .5^

O"

^ o> «3 >, S3“

e co .2^

cr

«5 'C 5^ (1) CTJ >> W> Q

c3 F cr

Cəlilabad «Moskva» taxıl toxumçuluğu üzrə DKTİM

454,6 461,6 479,9 500,0 543,5 615,4

Cəlilabad «Q. Partizan» DKTİM

511,2 588,3 543,7 711,1 557,9 419,8

Xanlar «Bağman- lar» DKTİM

856,6 703,7 449,0 564,2 676,5 542,7

Xaçmaz «Azərbaycan» DKTİM

673,8 827,6 693,5 795,6 553,3 608,6

Şəki «Qaratorpaq» DKTİM

2611, 2 365,7 566,7 364,7 591,8 371,9

Samux «M. F. Axundov» DKTİM

998,6 543,6 555,5 585,2 900,0 350,2

Qobustan M. Hüseynzadə DKTİM

797,9 433,5 856,5 829,9 785,1 652,8

Beyləqan «Şəfəq» DKTİM 532,4 338,3 1230,0 436,6 530,2 549,0

Cədvəl məlumatlarından aydın olur ki, taxılçılıq üzrə

DKTİM-də taxılın maya dəyəri və satış qiyməti bir-birindən xeyli fərqlənir. Belə ki, 2000-2002-ci illərdə taxılın maya

185

dəyəri 449,0 min manatdan 2611,2 min manata qədər fərqlənmiş, 2002-ci ildə isə bu fərq 530,2 min manatdan 900 min manata qədər tərəddüd etmişdir. Toxumçuluq təsərrüfatlarında bir ton taxılın satış qiyməti 371,9 min manatla 652,8 manata qədər fərqlənmişdir.

Araşdırmalar göstərir ki, 2002-ci ildə taxılın hər tonunun maya dəyəri 113,7; 140,9; 192,8; 216,3 min manat olan rayonlar, həm də 705,7; 637,1; 655,7; 705,7 min manat olan rayonlar da olmuşdur. Halbuki, respublika üzrə taxılın maya dəyəri 2000-ci ildə 440 min manat, 2001-ci ildə 361,9, 2002-ci ildə 340,7 min manat olmuşdur. Eyni mülahizələri satış qiymətləri barədə də söyləmək olar.

Taxıl toxumçuluğu üzrə dövlət kənd təsərrüfatı istehsalı müəssisələrində 2002-ci ildə istehsal olunmuş məhsulların 1 tonunun maya dəyəri ilə satış qiymətini müqayisə etdikdə aydın olur ki, 1 ton taxılın maya dəyəri Cəlilabad rayonunun «Qırmızı Partizan» müəssisəsində 557,9 min manata, Xanlar rayonunun «Bağmanlar» müəssisəsində 676,5 min manata, Şəki rayonunun «Qaratorpaq» müəssisəsində 591,8 min manata, Samux rayonunun M. F. Axundov adına müəssisəsində 785,1 min manata. Qobustan rayonunun M. Hüseynzadə adına müəssisəsində 900,0 min manata başa gəlmişdir. Həmin müəssisələr taxılın 1 tonunu müvafiq olaraq 419,8 min manata, 542,7 min manata, 371,9 min manata, 652,8 min manata, 350,2 min manata satmışlar ki, bu da həmin müəssisələrin ziyanla işləməsinə səbəb olmuşdur.

Taxıl toxumçuluğu, tərəvəz toxumçuluğu, meyvə ting- li, üzüm tingliyi və pambıq toxumçuluğu müəssisələrinin 2000- 2002-ci illər üzrə maliyyə nəticələrinin təhlili göstərir ki, həmin müəssisələr 2000-ci ildə 2549,88 mln. manat, 2001- ci ildə 1001,3 mln. manat, 2002-ci ildə 765,4 mln.

186

manat ziyanla işləmişlər ki, bu da 3 ildə cəmi 4316,58 mln. manat ziyan təşkil etmişdir (cədvəl 5.4).

Cədvəl 5.4

Müəssisələr Mən: əət +; Zərər - 2000-ci il 2001-ci

il 2002-ci

il Damazlıq müəssisələri üzrə - 1110,8 -639,4 -725,1 Taxıl toxumçuluğu müəssisələri üzrə -676,2 -838,3 -687,9 , Tərəvəz toxumçuluğu müəssisələri üzrə

-1806,1 -139,9 -110,2 ; Meyvə tingliyi müəssisələri üzrə -55,48 -20,8 + 18,2 Üzüm tingliyi müəssisələri üzrə + 14,4 + 10,1 +2,0 j Pambıq toxumçuluğu müəssisələri üzrə

-26,5 -12,4 + 12,5 1 Yekunu -3660,68 -1640,7 -1490,5

Cədvəldən göründüyü kimi yalnız üzüm tingliyi müəssisələri 2000-2002-ci illərdə mənfəətlə işləmişlər. Belə ki, həmin müəssisələrdə mənfəətin miqdarı 2000-ci ildə 14,4 mln manat, 2001-ci ildə 10,1 mln manat, 2002-ci ildə 2,0 mln manat olmuşdur. Yalnız 2002-ci ildə meyvə tingliyi müəssisələri 18,2 mln. manat, pambıq toxumçuluğu müəssisəsi isə 12,5 mln manat mənfəətlə işləmişdir.

Təhlildən göründüyü kimi 2000-ci ildə ən az ziyan pambıq toxumçuluğu müəssisəsinin payına 26,5 mln. manat, ən çox tərəvəz toxumçuluğu müəssisələrinin payına 1806,1 mln. manat, 2001-ci ildə də ən az, yəni 12,4 mln. manat pambıq toxumçuluğu müəssisəsinin, ən çox yəni 838,3 mln. manat taxıl toxumçuluğu müəssisələrinin payına, 2002-ci ildə isə ən az, yəni 110,2 mln. manat tərəvəz toxumçuluğu, ən çox isə, yəni 687,9 mln. manat taxıl toxumçuluğu müəssisələrinin payına düşmüşdür.

Yuxarıda qeyd olunan müəssisələrin əksəriyyəti ziyanla işlədiklərindən maliyyə vəziyyətində yaranan problemlər nəticəsində onların müxtəlif təşkilatlara kreditor

187

borcları 01. 01. 2001-ci il tarixə 19917,7 mln. manat, 01. 01. 2002-ci II tarixə 7963,4 mln. manat, 01. 01. 2003-cü il tarixə 3377,4 mln. manat təşkil etmişdir (cədvəl 5.5).

Cədvəl 5.5 DKTİM-n kreditor bordan (mln manat)

Müəssisələrin adı Kreditor borcarı 2000-ci il 2001-ci il 2002-ci il

Damazlıq müəssisələri 12553,5 11384,5 3917,9 Pambıq toxumçuluğu müəssisələri 774,4 163,6 128,6 Meyvə tingliyi müəssisələri 664,1 217.5 40,2 Taxıl toxumçuluğu müəssisələri 13930,2 3404,5 2948,5 Tərəvəz toxumçuluğu müəssisələri 3798,6 3838,5 177,8 Üzüm tingliyi müəssisələri 750,4 339,3 82,3 Cəmi müəssisələr üzrə 32471,2 19347,9 7295,3

Araşdırmalar göstərir ki, taxıl, tərəvəz, pambıq toxumçuluğu və meyvə, üzüm tingliyi müəssisələrinin kreditor borcları 2000-ci il ilə müqayisədə 2002-cl ildə 16540,3 mln manat azalmışdır. Bununla belə, 2000-ci ildə ən az kreditor borcu 664,1 mln manat meyvə tingliyi müəssisələrində, ən çox 13930,2 mln manat taxıl toxumçuluğu müəssisələrində, 2001-ci İldə ən az pambıq toxumçuluğu müəssisəsində 163,6 mln manat, ən çox tərəvəz toxumçuluğu müəssisələrində 3838,5 mln manat, 2002-ci ildə ən az meyvə tingliyi müəssisələrində 40,2 mln manat, ən çox 2948,5 mln manat taxıl toxumçuluğu müəssisələrində olmuşdur.

Araşdırmalar göstərir ki, DKTİM-də məsariflərə və onların uçotuna nəzarət təşkil olunmamış, israfçılığa yol verilməsi əvvəlki təsərrüfat formasında olduğu kimi davam edir.

Məhsul satışından daxil olan pul vəsaitinə lazımi səviyyədə nəzarət edilmədiyindən, dəyəri əvvəlcədən ödənilmədən mal buraxıldığından müəssisələrin debitor borcu

188

01. 01. 2003-cü il tarixə 997,0 mln manat təşkil etmişdir ki, bundan da həmin tarixə ən az debitor borcu 2,0 mln manat tərəvəz toxumçuluğu, ən çox borc 961,3 mln manat taxıl toxumçuluğu müəssisələrində olmuşdur (cədvəl 5.6).

Cədvəl 5.6

Müəssisələrin adı Debitor borj arı

2000-cı il 2001-ci

il 2002-ci il

Damazlıq müəssisələri 2566,4 2260,2 966,4 Taxıl toxumçuluğu müəssisələri 6125,1 1026,9 961,3 Pambıq loxumçululuğu müəssisələri 1401,5 1401,5 13,6 Tərəvəz toxumçuluğu müəssisələri 59,2 61,1 2,0 Meyvə tingliyi müəssisələri 327,4 189,6 20,1 Cəmi müəssisələr üzrə 10479,6 4939,4 1963,4 Damazlıq müəssisələri çıxılmaqla 7913.2 2679,2 997,0

Məlumdur ki, son illərdə görülmüş ardıcıl və məqsədyönlü tədbirlər nəticəsində heyvandarlıqda əsaslı dönüş yaradılmışdır. Belə ki, heyvandarlığın 1995-ci ildən özəlləşdirilməsi və 1997-ci İldə bu prosesin başa çatdırılması ilə əlaqədar onların sayı və məhsulu xeyli çoxalmışdır. Belə ki, 1995-ci ilə nisbətən 2002-ci ildə qaramalın sayı 471,3 min baş və ya 28 faiz artaraq 2153 min başa, qoyun və keçilərin sayı 2205 min baş və ya 47,5 faiz artaraq 6849,4 min başa çatmışdır. Ət istehsalı 42,6 min ton və ya 51,9 faiz, süd istehsalı 293,3 min ton və ya 35,5 faiz, yumurta 105,8 min ədəd və ya 23,2 faiz artmışdır. Nəzərə alsaq ki, istehsal edilən heyvandarlıq məhsullarının 99 faizi şəxsi sahibkarlıqla məşğul olanlar tərəfindən əldə edilmişdir, onda sahibkarlığın inkişafına kömək göstərilməsinin mahiyyəti aydın olar.

189

5.2. Heyvandarlıq üzrə dövlət kənd təsərrüfatı müəssisələrinin mövcud vəziyyətinin

qiymətləndirilməsi

Tədqiqat nəticəsində aydın olur ki, son illərdə (aprel 1999-cu ildə) yaradılan damazlıq üzrə dövlət kənd təsərrüfatı istehsalı müəssisələri bazar iqtisadiyyatının tələblərindən geri qalır. Belə ki, damazlıq istiqamətində fəaliyyət göstərən dövlət kənd təsərrüfatı istehsalı müəssisələrinin son 3 ildəki maliyyə-təsərrüfat fəaliyyətinin təhlili göstərir ki, müəyyən qədər işlər görülsə də, bu sahənin fəaliyyətində də nöqsanlar və çatışmazlıqlar mövcuddur (cədvəl 5.7).

Damazlıq üzrə DKTİM Cədvəl 5.7

Təsərrüfatların adı və istiqaməti

İBMO Qoyun və keçilər

o o o r't

o 0 01

r^ı o o r-ı

o o o

<^ı o o

C'l o» o o f'l

/ 2 3 4 5 6 7 Xaçmaz «Yalama» •südçülük

353 355 339 - - -

Quba «Şəfəq» -«- 332 338 337 - - -

Qusar Stalski -«- 114 115 120 - - - Abşeron «S. Əliyev» « 254

260 269 - - -

Beyləqan «Xətai» -«- 140 135 130 - - -

Xanlar «Camışçılıq» ətçilik

244 229 220 - - -

Şəki «Daşüz» camışçı- -I>q ____ ___

190 171 192 - - -

Dəvəçi «Camışçılıq» - «- 258 218 200 - - -

Xanlar damazlıq ca- mışçılıq

124 131 127 11 16 -

Abşeron «Güzdək» qoyunçuluq - - '3239 3202 3204

190

Cədvəl 5.7-nin davamı / 2 3 4 5 6 1 7

Bibsuvar Sabir adına qoyunç.

- - - 3351 3600 3068

Ağstafa «Mikayılov» -«-

- - - 5350 5379 4406

Şəmkir «Koroğlu» - « -

- - - 1522 1017 709

Lerik «Pirəsora» -«- - 7 7 11335 11515 11556

Şamaxı «Qələbə» -« - - - 2150 2234 2350

Ağdam Atçılıq zavodu - - - 1775 1518

1280

Ağstafa «Atçılıq» - - - 221 114 77 Abşeron «Qobu» Dəvəçilik

* “ - 2228 1360 1505

Beyləqan «Dostluq» qoyunçuluq

- - - 11216 11221 7001

Zərdab camışçılıq 301 301 130 804 583 116 Ağ.stafa «Dilbaz» atçılıq

- - - 615 552

Cəmi; 2310 2260 2071 43202 42374 35824

Damazlıq üzrə dövlət kənd təsərrüfatı istehsalı müəssisələrində ümumilikdə 2000-ci il ilə müqayisədə 2002-ci ildə iri buynuzlu mal-qaranın sayı 231 O-dan 2071-ə enmiş, yəni 239 baş (10,3 faiz) azalmışdır. Qoyun və keçilərin sayı 43202-dən 35824-ə düşmüşdür, yəni 7378 baş (17 faiz) azalmışdır.

Cədvəldən göründüyü kimi, iribuynuzlu mal-qaranın sayının aşağı düşməsinə səbəb Zərdab rayonunun «Ca- mışçılıq» müəssisəsində 171 baş, Dəvəçi rayonunun «Camışçılıq» müəssisəsində 58 baş, Xanlar rayonunun «Camışçılıq» müəssisəsində 24 baş, Xaçmaz rayonunun «Yalama» müəssisəsində 14 baş, Beyləqan rayonunun «Xətai» müəssisəsində 10 baş azalması olmuşdur.

Eyni zamanda həmin dövr ərzində qoyun və keçilərin baş sayının azalmasına əsasən Beyləqan rayonunun «Dostluq» qoyunçuluq damazlıq müəssisəsində 4215 baş

191

və ya 37,6 faiz, Ağstafa rayonunun «Mikayılov» müəssisəsində 944 baş və ya 18 faiz, Şəmkir rayonunun «Koroğlu» adma müəssisəsində 813 baş və ya 53 faiz, Abşeron rayonunun «Qobu» dəvəçilik müəssisəsində 723 baş və ya 32 faiz. Zərdab rayonunun «Camışçılıq» müəssisəsində 688 baş və ya 85,5 faiz, Ağdam «Atçılıq» müəssisəsində 495 baş və ya 28 faiz. Ağstafa rayonunun «Atçılıq» müəssisəsində 144 baş və ya 65,2 faiz aşağı düşməsi səbəb olmuşdur.

Heyvandarlığa münasibətin zəifliyi, onun inkişafına dövlət köməyinin olmaması və yeni istehsal-iqtisadi münasibətlər formalaşmadığından damazlıq müəssisələrində inkişaf hiss edilmir. Hətta əvvəllər olduğu kimi hər ana heyvandan çox az bala əldə edilir.

Yuxarıdakı cədvəldən göründüyü kimi, damazlıq müəssisəsində mal-qaranın sürü dövriyyəsinin pozulması, təkrar istehsal, doğum və hər 100 başdan balaalma səviyyəsinin aşağı düşməsi də mal-qaranın sayının azalmasına səbəb olmuşdur (cədvəl 5.8).

Cədvəl 5.8 Hər yüz ana inəkdən, ana qoyundan, ana atdan və ana dəvədən

Dala alınması

Təsərrüfatların adı 2000-ci il

2001-ci il

2002-ci il

/ 2 3 4 Xaçmaz «Yalama» ■ südçülük 75 62 71 Quba «Səfəq» -«- 80 80 78 Qusar Stalski - « - 58 57 68 Abşeron «S. Əliyev» -«- 80 74 74 Beyləqan «Xətai» -«- İS 51 61 Xanlar ətçilik 23 25 52 , Şəki «Daşüz» camışçılıq - «- 48 31 84 Dəvəçi «Camışçılıq» -«- . 48 28 54 Xanlar Camazlıq -«- 44 51 51 Zərdab Camışçılıq -« - 30 53 51 j

192

Cədvəl 5.8-in davamı

Abşeron «Güzdək»

Biləsuvar Sabir adına

Ağstafa «Mikayılov» - « •

Lerik «Pirəsora»

Şamaxı «Qələbə» - « -

~2 3 4 , Ooyunçııluq 65 11 76 : - v< - 80 80 40 ; - « - 74 78 53

-« - 50 24 31 i - «- 75 1

I Beyləqan «Dostluq» -j<_-

^ Ağdam Atçılıq zavodu

: Ağstafa «Atçılıq» _______ _

I Abşeron «Qobu» dəvəçilik

84

16 60 ~64

“ ■

17^

60 r 35 ■ '■

80

39

60^

JO'

10

Bu cədvəldən göründüyü kimi, hər 100 baş ana maldan bala alımı Beyləqan rayonunun «.Xətai» müəssisəsində 61 baş, Xanlar rayonunun damazlıq’ ətlik müəssisəsində 51 baş, Zərdab rayonunun «Camışçı’lıq» müəssisəsində 51 baş və Xanlar rayonunun «Camışfdiıq» müəssisəsində 52 baş olmuşdur.

Əksər dövlət müəssisələrində hər 100 baş ana qoyundan da bala alımı çox aşağı olmuşdur. Araşdırmalar göstərir ki, 2002-ci ildə hər 100 baş ana qoyundan Biləsuvar rayonunun M. Ə. Sabir adına müəssisəsində 40 quzu. Ağstafa rayonunun Mikayılov adına müəssisəsində 53 quzu. Şəmkir rayonunun «Koroğlu» müəssisəsində 31 quzu. Beyləqan rayonunun «Dostluq» müəssisəsində 39 quzu, Ağdam atçılıq zavodunda 60 bala, Ağstafa atçılıq zavodunda 50 bala alınmışdır ki, bu da istər rayon, istərsə də respublika səviyyəsindən çox aşağı göstəricidir.

Eyni zamanda təsərrüfat fəaliyyətində yol verilən nöqsanlar, məhsul istehsalına çəkilən xərclərə nəzarətsizlik, bazar konyukturasını öyrənmədən məhsulun aşağı qiymətə satılması damazlıq müəssisələrinin rentabelli işləməsinə mane olur, onun maliyyə vəziyyətini pisləşdirir.

193

Aparılan təhlillərdən aydın olur ki, 2000-2002-cl illərdə əksər damazlıq müəssisələrində də məhsullar maya dəyərindən aşağı qiymətə satılmışdır.

Belə ki, cədvəl 5.9-dan göründüyü kimi, 2002-ci ildə 1 kiloqram ətin (diri çəkidə) maya dəyəri Beyləqan «Dostluq» qoyunçuluq müəssisəsində 2906 manata başa gəldiyi halda 1192 manata. Şəmkir «Koroğlu» müəssisəsində 9500 manata başa gəldiyi halda 2132 manata, Xanlar damazlıq ətlik maldarlıq müəssisəsində 9766 manata başa gəldiyi halda 4627 manata. Şəki «Daşüz» müəssisəsində 4996 manata başa gəldiyi halda 2417 manata, Xanlar «Camışçılıq» müəssisəsində 8734 manata başa gəldiyi halda 3954 manata, Abşeron S. Əliyev adına müəssisədə 2680 manata başa gəldiyi halda 1955 manata, Qusar S. Stalski adına müəssisədə 9169 manata başa gəldiyi halda 4300 manata, Quba «Şəfəq» müəssisəsində 6276 manata başa gəldiyi halda 4196 manata satılmışdır ki, bu da respublika üzrə satılan 1 kq ətin real bazar qiymətindən orta hesabla 2 və 3 dəfə aşağı qiymətə satıldığını göstərir.

Həmin dövr ərzində südün satışında da analoji nöqsanlara yol verilmişdir. Belə ki, Xaçmaz «Yalama» müəssisəsində südün kiloqramı 525 manata, Quba «Şəfəq» müəssisəsində 909 manata. Qusar S. Stalski adına müəssisədə 700 manata, Beyləqan «Xətai» adına müəssisədə 500 manata, Şamaxı «Qələbə» müəssisəsində 818 manata satılmışdır ki, bu da real bazar qiymətindən orta hesabla 1,5-2 dəfə aşağı olmuşdur.

194

Cədvəl 5.9

'O

O)

Damazlıq üzrə DKTİM-rində əl və .südün maya dəyəri və salış qiyməlləri

(])iri çəkidə 1 kiloqram üçün manalla)

Damazlıq DKTİM-nin adı

1_ i Xaçmaz «Yalama»

I Quba «Şəfəq»

Qusar Slalski

I Abşeron «S. Əliyev»

[ Beyləqan «Xəlai»

I Xanlar «Camışçılıq»

I Şəki «Daşüz» _________

1 D^voçi «Camışçılıq»

Xanlar damazlıq əllik

Abşeron «Güzdək»

qoyunçuluq __________

Biləsuvar Sabir adma

j qoyunçuluq

I Ağstafa «Mikayılov»

vo

1 2 3 Şəmkir «Koroğlu» 5837 3364 Lerik «Pirəsora» 2384 3141 Şamaxı «Qələbə» 3843 3476 Ağdam Atçılıq zavodu 13909 2444 Ağstafa «Atçılıq» 14079 13929

Abşeron «Qobu» dəvəçilik 7160 3019

Beyləqan «Dostluq»

qoyunçuluq 3007 1807

Zərdab camışçılıq 3983 3600

Məhz bunun nəticəsidir ki, təkcə 2001-2002-ci illərdə damazlıq müəssisələrinə ət, süd və digər məhsulların satışından 1440,7 mln manat zərər dəymişdir (cədvəl 5.10).

Cədvəl 5.10 Damazlıq müəssisələri üzrə kənd təsərrüfatı məhsullarının satışın-

Müəssisələrin adı 2001-

ci il 1 2002-cı

I Cəmi

dəymiş

zərər Beyləqan rayonu «Dostluq» qoyunçuluq

müəssisəsi 166,6

263,1 429,7

Qusar rayonu S. Stalski adına südçülük müəssisəsi 30,0 47,1 77,1

Xaçmaz rayonu «Yalama» müəssisəsi 66,3 39,8 106,1 Quba rayonu«$əfəq» müəssisəsi 139,8 80,2 220,0 Ağdam rayonu Atçılıq zavodu 38,0 66,7 104,7 Şəki rayonu «Daşüz» camışçılıq müəssisəsi

60,1 39,8 99,9

Abşeron rayonu «Qobu» dəvəçilik müəssisəsi 24,5 - 24,5

Biləsuvar rayonu M. Ə. Sabir adına müəssisə 27,0 10,8

37,8

Xanlar rayonu Camışçılıq müəssisəsi 67,6 63,4 131,0 Beyləqan rayonu Xətai adına müəssisə 5,0 5,0 Dovəçi rayonu Camışçılıq müəssisəsi 60,3 17.3 77,6 Zərdab rayonu Camışçılıq müəssisəsi 6,8 6,8 Şəmkir rayonu Koroğlu adına müəssisə 12,7 17.3 30,0 Ağstafa rayonu Mikayılov adına müəssisə - 50.4 50,4 Ağstafa rayonu «Atçılıq» müəssisəsi - 8,2 8,2 Xanlar rayonu damazlıq ətlik maldarlıq - 31.9 31,9 Cəmi: 704,7 736,0 1440,7

Cədvəldən göründüyü kimi, məhsul satışından ən çox ziyan Beyləqan rayonunun «Dostluq» qoyunçuluq

müəssisəsində 429,7 mln manat, Xaçmaz rayonunun «Yalama» müəssisəsində 106,1 mln manat, Quba rayonunun «Şəfəq» müəssisəsində 220,0 mln manat, Ağdam rayo-

197

nunun «Atçılıq» zavodunda 104,7 mln manat, Şəki rayonunun «Daşüz» camışçılıq müəssisəsində 99,9 mln manat, Xanlar rayonunun «Camışçılıq» müəssisəsində 131,0 mln manat, Ağstafa rayonunun «Mikayılov» adına qoyun- çuluq müəssisəsində 50,4 mln manat olmuşdur.

Ümumilikdə isə damazlıq müəssisələrinin 2000-2002- ci illərdəki qeyri-qənaətbəxş fəaliyyətləri müəssisələrin son 3 üdə 2477,3 mln manat, o cümlədən 2000-ci ildə 1110,8 mln manat, 2001-ci ildə 639,4 mln manat və 2002- ci ildə 725,1 mln manat zərərlə işləmələrinə səbəb olmuşdur. Damazlıq müəssisələrindən son 3 ilin nəticələrinə görə yalnız Abşeron rayonunun «Güzdək» qoyunçuluq müəssisəsi 14,8 mln manat, Lerik rayonunun «Pirəsora» müəssisəsi 9,1 mln manat, Şamaxı rayonunun «Qələbə» müəssisəsi 26,7 mln manat. Ağstafa rayonunun «Atçılıq» zavodu 4,9 mln manat, Ağstafa rayonunun «Dilbaz» atçılıq müəssisəsi 2,9 mln manat mənfəətlə işləmişdir. Ən çox zərərə isə Beyləqan rayonunun «Dostluq» qoyunçuluq müəssisəsində 584,8 mln manat, Quba rayonunun «Şəfəq» südçülük-maldarlıq müəssisəsində 319,1 mln manat. Xaçmaz rayonu «Yalama» damazlıq müəssisəsində 205,0 mln manat, Dəvəçi rayonunun «Camışçılıq» müəssisəsində 198,1 mln manat. Xanlar rayonunun «Camışçılıq» müəssisəsində 192,4 min manat, Ağdam rayonunun «Atçılıq» zavodunda 181,9 mln manat. Şəmkir rayonunun «Koroğlu» adına müəssisəsində 156,3 mln manat və Ağstafa rayonunun Mikayılov adına müəssisəsində 132,4 mln manat yol verilmişdir.

Araşdırmalar göstərir ki, müəssisələrin fəaliyyətində yo! verilən nöqsanlar, təsərrüfatlarda işlərin lazımi səviyyədə qurulmaması, dəyəri əvvəlcədən ödənilmədən məhsulların satışı, pul vəsaitlərinin hərəkətinə düzgün əməl edilməməsi, artıq xərclərə yol verilməsi, müəssisələrin

198

ödəmə qabiliyyətinin pozulması nəticəsində damazlıq müəssisələrinin ümumilikdə debitor borcu 2000-ci ildə 2566,4 mln manat, 2001-ci ildə 2260,2 mln manat, 2002-ci ildə 966,4 mln manat olmuş, kreditor borcları isə 2000-ci ildə 12553,5 mln manat, 2001-ci ildə 11384,5 mln manat, 2002-ci ildə isə 3917,9 mln manat təşkil etmişdir.

Aparılan təhlillərdən aydın olur ki, damazlıq müəssisələrinin fəaliyyətlərini gücləndirmək üçün onların maddi- texniki bazası möhkəmləndirilməlidr.

5.3. Digər dövlət sahibkarlığı formalarının mövcud vəziyyətinin qiymətləndirilməsi

Digər sahələrlə yanaşı ölkədə kənd təsərrüfatı məhsullarının istehsalının artırılması, ekoloji cəhətdən təmiz məhsul istehsalı, ziyanvericilərə və digər yoluxucu xəstəliklərə qarşı mübarizə tədbirlərinin həyata keçirilməsi üçün baytarlıq xidmətinin və bitki mühafizəsinin düzgün təşkili böyük əhəmiyyət kəsb edir.

Odur ki, ölkədə baytarlıq və bitki mühafizəsi xidmətinin həyata keçirilməsi üçün respublikada bütün bölgələri əhatə edən 52 dövlət və 5 özəl baytarlıq idarəsi, 59 baytarlıq laboratoriyası, 52 bitki mühafizəsi stansiyası fəaliyyət göstərir (cədvəl 5.11).

Ölkədə aparılan aqrar islahatı nəticəsində yaranan yeni mülkiyyət formalarının bazar iqtisadiyyatına uyğunlaşdırıldığı şəraitdə mövcud baytarlıq laboratoriyalarında təchizatın aşağı səviyyədə olması kənd təsərrüfatı heyvanlarının yoluxucu və digər xəstəliklərinin müayinəsini çətinləşdirmişdir. Xəstəliklərə qarşı nəzərdə tutulan müvafiq işlər maliyyə çətinliklərindən, investisiya qoyuluşu olmadığından həyata keçirilməsi lazımi səviyyədə deyildir.

199

Cədvol 5.11 Respublikanın bölgələri üzrə fəaliyyət göstərən baytarlıq idarələri və

Baytarlıq idarələri Baytarlıq laborato

riyası

1 Bitki

mühafizəsi

stansiyası Bölgələr

dövlət özəl

Abşeron 1 1 1 j Naxçıvan MR 1 8 1 Qarabağ-Mil 8 8 1 8 Şirvan 10 i 10 10 Qazax-Gəncə 9 5 9 9 Lənkəra n-As tara 5 5 5 Muğan-Salyan 6 6 . 6 Quba-Xaçmaz 6 6 6 Şəki-Zaqaiala 6 6 6 Cəmi: 52 5 ___ 1 59 52

Bununla yanaşı baytarlıq apteklərinə dərman preparatları çox zaman bu sahədə təcrübəsi olmayan ixtisassız adamlar tərəfindən gətirildiyindən çoxunun vaxtı keçmiş olur. Sahibkarlar - fiziki və hüquqi şəxslər maliyyə çətinliklərindən, bəzilərinin alıcılıq qabiliyyətinin aşağı olması səbəbindən həkim məsləhəti almadan həmin dərmanları ucuz qiymətə alıb istifadə edirlər. Bu da baytarlıq xidmətinin səviyyəsinə mənfi təsir göstərir. Ona görə də dövlət və özəl baytarlıq xidmətinin təşkili yeni prinsiplər əsasında qurulmalı, baytarlıq xidmətinin lazımi səviyyədə təşkili üçün bu sahəyə vəsait qoyuluşunun tam həcmdə ayrılmasına diqqət artırılmalıdır.

Hazırda kənd təsərrüfatı məhsullarının istehsalı ilə məşğul olan sahibkarların maddi-texniki təchizatını yaxşılaşdırmaq, dünya təcrübəsindən bəhrələnərək xidmət sahələrinin yenidən qurulmasını təşkil etmək, onların səmərəliliyini artırmaq məqsədilə beynəlxalq layihələrin köməyindən istifadə olunur.

200

«Kənd təsərrüfatının inkişafı və kreditləşməsi» layihəsi üzrə maliyyələşdirilən 5 regional fərdi baytarlıq xidməti mərkəzi yaradılmışdır (cədvəl 5.12).

Cədvəl 5.12

Regional fərdi baytarlıq

xidməti mərkəzləri Regionların əhatə etdiyi fərdi ərazi baytarlıq

məntəqələri Naxçıvan MR Naxçıvan, Babək, Şahbuz, Ordubad, Şərur, Sədərək,

Culfa Xanlar Gəncə, Xanlar, Goranboy, Daşkəsən, Samux Şəki Şəki, Oğuz, Qax, Balakən, Zaqalala Beyləqan Beyləqan, İmişli, Saatlı, Ağcabədi, Fizuli Lənkəran Lənkəran, Masallı, Lerik, A.stara, Cəlilabad

Regional mərkəzlər özündə 25 fərdi ərazi baytarlıq məntəqələrini birləşdirir. Həmin məntəqələrin vasitəsilə əhaliyə pullu baytarlıq xidmətinin göstərilməsi informasiya və məsləhət verilməsi, müalicə-profilaktika tədbirlərinin aparılması bazar iqtisadiyyatının tələblərinə uyğunlaşdırılır. Bu xidmətin genişləndirilməsi və bütün rayonları əhatə etməsi sahibkarların fəaliyyətinin səmərəliliyinin xeyli yüksəldilməsinə səbəb olar.

Araşdırmalardan göründüyü kimi digər sahələrlə yanaşı bu sahəyə də dövlət qayğısının, diqqətinin artırılması günün vacib məsələlərindən biri hesab olunmalıdır.

Respublikada aparılan aqrar islahatların daha da dərinləşdirilməsi, aqrar sahədə mövcud olan istehsal münasibətlərinin bazar iqtisadiyyatının tələblərinə uyğunlaşdı- rılması, sahibkarlığın daha da inkişaf etdirilməsi kənd təsərrüfatı sahələrində mövcud olan problemlərin aradan qaldırılması və sair istiqamətində Respublika Prezidenti cənab H. Əliyev tərəfindən imzalanmış fərman və sərəncamlar, Milli Məclis və Nazirlər Kabineti tərəfindən qəbul

201

olunmuş qanun və qərarlar fiziki və hüquqi şəxs kimi fəaliyyət göstərən sahibkarlara məhsul istehsalının artırılmasında, istehsalın müasir tələblərə uyğun yeni texnologiyalar əsasında qurulmasında köməklik göstərir. Belə ki, ölkədə fəaliyyət göstərən mülkiyyət formasından asılı olmayaraq kənd təsərrüfatı məhsullarının istehsalı ilə məşğul olan sahibkarlara dövlət qayğısını artırmaq məqsədilə Azərbaycan Respublikası Prezidenti tərəfindən 22 mart 1999- cu il tarixli «Aqrar sahədə islahatların sürətləndirilməsinə dair bəzi tədbirlər haqqında» fərman imzalanmış və həmin fərmana əsasən kənd təsərrüfatı məhsulları istehsalçıları 5 il müddətinə torpaq vergisi istisna olmaqla qalan bütün vergilərdən azad edilmiş, bu vergilərə görə borclar silinmiş və maliyyə çətinliklərini nəzərə alaraq onlara neft məhsullarının güzəştli satışı barədə qərar qəbul olunmuşdur. Həmin vergi güzəştləri 1 yanvar 2009-cu ilədək uzadılmışdır.

Bununla yanaşı, sahibkarlığın inkişafına kömək məqsədilə Azərbaycan Respublikası Prezidenti 28 noyabr 2000- ci il tarixdə «Özəlləşdirilən dövlət müəssisələrinin, aqrar islahatları nəticəsində ləğv olunmuş və işğal altında olan rayonların təsərrüfat subyektlərinin borcları haqqında» qanunun qüvvəyə minməsi barədə, 28 sentyabr 2002-ci il tarixdə «Sahibkarlığın inkişafına mane olan müdaxilələrin qarşısının alınması haqqında», 10 sentyabr 2002-ci il tarixdə «Azərbaycan Respublikasında sahibkarlığın inkişafına dövlət himayəsi sahəsində əlavə tədbirlər haqqında» fərmanlar, 27 noyabr 2001-ci il tarixdə «Kənd təsərrüfatı məhsulları istehsalçılarına müddətli vergi güzəştlərinin verilməsi haqqında» qanun imzalamışdır.

Eyni zamanda aqrar bölmənin inkişaf etdirilməsi üçün Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin 17 oktyabr 2002-ci il tarixli, 219S №-li sərəncamı ilə «Azərbaycan

202

Respublikasında 2002-2006-cı illərdə aqrar bölmənin inkişafına dair Proqram» təsdiq edilmişdir. Bu gün də sahənin inkişaf etdirilməsi istiqamətində dövlət tərəfindən müvafiq qərarların qəbul edilməsi üçün tədbirlər görülür.

Lakin aparılan təhlillər göstərir ki, dövlət mülkiyyətində saxlanılan təsərrüfatların bazasında yaradılmış istər toxumçuluq, tinglik və istərsə də damazlıq üzrə ixtisaslaşmış dövlət kənd təsərrüfatı istehsalı müəssisələrinin yaradılmasından 5 ildən artıq vaxt keçməsinə baxmayaraq həmin müəssisələr istehsalını, maliyyə-təsərrüfat fəaliyyətini lazımı səviyyədə qura bilməmiş, bu da əksər müəssisələrin zərərlə işləməsinə səbəb olmuşdur.

Araşdırmalar, aparılan təhlillər göstərir ki, bunun bir sıra obyektiv və subyektiv səbəbləri vardır.

Araşdırmalardan göründüyü kimi dövlət kənd təsərrüfatı istehsalı müəssisələrinin fəaliyyətinin zəif olmasının bir səbəbi müəssisələrə təyin edilən rəhbər kadr və mütəxəssislərin seçilib yerləşdirilməsində yol verilən nöqsanlarla əlaqədardırsa, digər əsas səbəbi həmin müəssisələrin maddi-texniki bazasının zəif olmasından, kredit resurslarına, maddi-texniki təminata olan tələbatın ödənil- məməsindən və sair ibarətdir. Belə ki, həmin müəssisələr keçmiş təsərrüfatlardan qalmış 1990-cı ilədək alınmış ma- şın-mexanizmlərdən, nəqliyyat vasitələrindən, bina və qurğulardan istifadə edirlər. Bu da sahənin əkini-bjçini zamanı məhsul itgisinə, izafi xərclərə yol verilməsinə, zərərlə işləməsinə səbəb olur. Digər tərəfdən istehsal olunan məhsulun satışı zamanı bazarın lazımi səviyyədə öyrənil- məməsi, çox vaxt həmin məhsulların maya dəyərindən aşağı qiymətə satılmasına səbəb olur. Həmçinin ixtisaslaşdırılmış həmin müəssisələrin əsas vəzifəsi sahibkarlara yüksək məhsuldarlıqlı və sabit irsi əlamətlərə malik, xəstəliyə və müxtəlif iqlim şəraitinə dözümlü bitki sortları, cins

203

mal-qara satmalı olduqları halda, öz əkin sahələrinin cuzi bir hissəsindən istifadə edirlər, torpaqları çox hallarda icarəyə verirlər. Mal-qaranın sayı və məhsuldarlığı isə özəl sektorla müqayisədə xeyli aşağıdır.

Halbuki həmin müəssisələr özəl sahibkarlıqla məşğul olan hüquqi və fiziki şəxslərə istehsalını qurmaqda sahə elmi-tədqiqat institutları ilə işlərini əlaqələndirərək həmin qurumlara yardımçı olmalı, onların məhsul istehsalı artımına ekstensiv deyil, intensiv yolla nail olmaları üçün yüksək keyfiyyətli toxumçuluq, tinglik, damazlıq materialları ilə təmin olunmalarına köməklik göstərməlidirlər.

Dövlət sahibkarlığı müəssisələrində aparılan təhlillər nəticəsində aydın olur ki, xarici ölkələrdə dövlət mülkiyyətində saxlanılan müəssisələr elmi tədqiqat İşlərinin əlaqələndirilməsi, sahibkarların yüksək keyfiyyətə malik toxum və damazlıq işinin təşkilində, onların rayonlaşdırılmasında təşkilati-iqtisadi işlər yerinə yetirirlər. Məsələn, Türkiyə Respublikasında damazlıq və toxumçuluq təsərrüfatlarında yüksək keyfiyyətli toxum və sabit irsi əlamətə malik yüksək məhsuldarlığı olan cins heyvanlar yetişdirilir, sahibkarlarla əlaqəli iş qurulur, onlara elmi əsaslarda köməklik göstərilir.

Böyük Britaniyada elmi tədqiqat işləri 6 ərazi tədqiqat mərkəzində aparılır. Həmin mərkəzlər ölkə üzrə bitkilərin toxumçuluğu, yetişdirilməsi, becərilməsi, mühafizəsi, saxlanılması və digər aqrotexniki məsələləri kompleks surətdə tədqiq edir.

Aparılan təhlil və tədqiqatların nəticəsi olaraq aqrar sahənin inkişaf etdirilməsi, istehsal vasitəsi olan torpaqların münbitliyinin artırılması, maddi-texniki bazalarının möhkəmləndirilməsi, rəqabət qabiliyyətli məhsul istehsalının təmin edilməsi, özəl sahibkarlıqla məşğul olan fiziki və hüquqi şəxslərin məhsuldar toxum və cins malqaraya olan

204

tələbatının ödənilməsi, dövlət baytarlıq xidmətinin və bitki mühafizəsinin yaxşılaşdırılması məqsədilə aşağıda qeyd olunan əsas tədbirlərin həyata keçirilməsini məqsədəuyğun hesab edirik:

- kənddə milli sahibkarlığın, o cümlədən dövlət sahibkarlığının inkişafı üçün normativ-hüquqi bazanın təkmilləşdirilməsi;

- ərazi və sahə prinsiplərinə əsasən mövcud bazarın tələblərinin ödənilməsinə imkan verən çevik təşkilati strukturun yaradılması və marketinq xidmətinin yaxşılaşdırılması;

- daxili bazarın qorunması sahəsində dünya təcrübəsində geniş istifadə olunan forma və metodların tətbiqi;

- kənd təsərrüfatı məhsullarının istehsalının artırılması üçün təşkilati-iqtisadi tədbirlərin həyata keçirilməsi;

- istehsal prosesinin intensivləşdirilməsi və maya dəyərinin aşağı salınması istiqamətində müvafiq tədbirlərin görülməsi;

- müəssisələrin kadr tərkibinin seçilib yerləşdirilmə- sində ixtisas səviyyəsinə diqqətin artırılması;

- istehsal texnologiyasının müasir standartlara uy- ğunlaşdırılması;

- istehsal vasitələrinə olan tələbatın öyrənilməsi, maddi-texniki bazalarının yaxşılaşdırılması;

- kredit resurslarına olan tələbatın öyrənilməsi və ödənilməsi, bu sahədə güzəştlərin tətbiq edilməsi;

- toxumçuluq, tinglik və damazlıq istiqamətli dövlət kənd təsərrüfatı istehsalı müəssisələrinin fəaliyyətinin sahə elmi-tədqiqat institutları ilə əlaqələndirilməsinin təşkil edilməsi və sair.

Bütün bunlar aqrar sahədə dövlət sahibkarlığının inkişafına kömək edər.

205

Tədqiqat nəticəsində aydın olur ki, kənd təsərrüfatında sahibkarlığın inkişafı və formalaşması bir çox amillərdən asılıdır. Həmin amillərin mahiyyəti barədə yuxanda müəyyən fikirləri ümumiləşdirərək müvafiq təkliflərin həyata keçirilməsini məqsədəmüvafiq hesab etmişik. Bununla yanaşı apardığımız tədqiqat göstərir ki, milli sahibkarlığın formalaşması üçün hələ bir çox məsələlər həll edilməlidir. Bu baxımdan regionların inkişaf istiqamətləri və milli sahibkarlığın mövcud inkişaf meylləri məsələlərin kompleks həll edilməsini qarşıya əsas məqsədlərdən biri kimi qoyur. Bu inkişaf fərqləri həmdə onunla əlaqədardır ki, bu, regionların iqtisadiyyatının inkişaf səviyyəsindəki nisbətlərlə səciyyələnir. Həm də nəzərə almaq lazımdır ki, İqtisadi inkişaf rayonlardakı mövcud ehtiyatlardan, onların müxtəlif təbii-iqtisadi məkanda yerləşməsindən, spesifik xüsusiyyətlərdən, sahibkarların İstehsalı təşkil etmələrindən və s. amillərdən asılıdır.

Ümumiyyətlə, sahibkarlığın inkişafı və ölkənin sosial iqtisadi inkişafını sürətləndirmək rrıəqsədilə 2002-ci ildə bu əsərin müəllifi tərəfindən aparılan sorğu və onun qiymətləndirilməsi nəticələrindən istifadə etməyi məqsədəuyğun hesab edirik.

2002-ci ildə aqrar sahədə istehsal resurslarının mövcudluğunu, istehsal və marketinqin təşkilini, informasiya təminatını və digər problemləri öyrənmək məqsədilə kənd bələdiyyələrilə yanaşı ayrı-ayrı sahibkarlarla sorğular keçirmişik. Bu məqsədlə Dağlıq Şirvanın 4 rayonu və Aran iqtisadi rayonun Göyçay, Ağdaş, Qəbələ rayonlarının 150 hniHi sahibkarları ilə sorğu aparmışıq.

Əvvəlcədən hazırlanmış və kənd təsərrüfatında sahibkarlıq fəaliyyətinin bütün aspektlərini əhatə edən sorğu anketləri vasitəsilə informasiyalar toplanmışdır. Toplanmış informasiya materialları təhlil edilmiş, qruplaşdırılmış və

206

ümumiləşdirilmişdir. Təhlil nəticəsində məlum olmuşdur ki, torpaq sahibləri həm ailə təsərrüfatı (fiziki şəxs statusu ilə), həmdə təşkilatlanmış formada hüquqi şəxs statusunda fəaliyyət göstərirlər.

Tədqiqat göstərir ki, hüquqi şəxs statusu ilə fəaliyyət göstərən təsərrüfat subyektlərinin əksəriyyəti-respondentlərin 31 faizi 1996-cı ildən sonra yaranmışlar. 19 faiz hüquqi şəxs statusu alan təsərrüfatlar isə 1996-cı ilə qədər yarananlardır. Lakin araşdırmalar göstərir ki, təsərrüfatın təşkilatı formasından asılı olmayaraq istehsal sahəsində, istehsal növü üzrə məşğuliyyətdə respondentlər bir-birlərindən o qədər də fərqlənmirlər. Belə ki, respondentlərin 40 faizi ancaq bitkiçiliklə, 50 faizi həm bitkiçilik, həm də heyvandarlıqla, 10 faizi isə ancaq heyvandarlıqla məşğul olur (cədvəl 5.13).

Cədvəl 5.13

Sorğu istiqamətlərinin məzmunu Respondentlərin %-i Fiziki şəxs statuslu təsərrüfatlar 50 Hüquqi şəxs statuslu təsərrüfatlar 50 0 cümlədən;

1996-cı ilə qədər yarananlar 19 1996-cı ildən sonra yarananlar 31

Sahibkarlıq fəaliyyəti sahələri:

bitkiçilik 40 heyvandarlıq 10 heyvandarlıq və bitkiçilik 50

Araşdırmalardan aydın olur ki, kənd təsərrüfatında bazar iqtisadiyyatının əsas elementlərindən biri olan tələbata uyğun istehsalın ixtisaslaşmasına meyl getdikcə genişlənir.

Sorğu materialları əsasında istehsal potensialından

istifadə vəziyyəti araşdırılmış və müəyyən edilmişdir ki,

207

sahibkarların istehsal prosesində zəruri olan resurslarla təminat səviyyəsi müxtəlifdir. Təhlil göstərir ki, respondentlərin öz şəxsi torpaqlarından əlavə onlar icarəyə də xeyli miqdarda torpaqlar götürərək becərirlər. Bunun nəticəsidir ki, 20 hektardan çox torpaq sahəsi becərənlər respondentlərin 42 faizini təşkil edir. Ümumiyyətlə, rəyi öyrənilənlərin 36 faizi öz sahələrindən əlavə torpaq icarəyə götürmüşlər.

Araşdırmalar göstərir ki, sahibkarların kənd təsərrüfatı texnikası ilə təminatı zəifdir. Belə ki, respondentlərin 70 faizinin texnikası olmamış, onların ancaq 30 faizində kənd təsərrüfatı texnikaları mövcud olmuşdur. Araşdırmalardan məlum olur ki, tədqiqatın əhatə etdiyi 24 kənddə kənd təsərrüfatı texnikası olanlarda cəmi 39 traktor, 14 kombayn, 20 avtomaşın və 30 adda digər texnika olmuşdur (cədvəl 5.14).

Cədvəl 5.14 Tədqiq olıman sahibkarlıq fəaliyyətində istehsal resurslarının

Sorğu istiqamətlərinin məzmunu Respondentlərin %-i 1 2

Şəxsi mülkiyyətdə olan torpaqlar 90 O cümlədən:

-

10 ha qədər 55 - 10-20 ha 20

20 ha və daha çox 25 İcarəyə torpaq götürənlər 36 O cümlədən

10 ha qədər 43 - 10-20 ha 14

- 20 ha və daha çox 43

Mülkiyyətində k/t texnikası olanlar: 30 Kənd təsərrüfatı texnikası olmayanlar 70 İstehsal təyinatlı bina və qurğuları 32 olanlar

İstehsal təyinatlı bina və qurğuları 68 olmayanlar

208

Cəcivəl 5.14-ün davmai I

iribuynuzlu heyvan saxlayanlar

O cümlodon;

Qaramal

20 başa qodor

20 başdan çox

Ondan; ana mal

10 başa qədər

10 başdan yuxarı Xırdabuynuzlu heyvan saxlayanlar

O cümlədən

20 başa qədər

- 21-30 baş

30 başdan yuxan _________

İşçi qüvvəsi

10 nəfərə qədər

- 10 nəfərdən çox _______

Müvəqqəti işçi qüvvəsi

10 nəfərə qədər

___ - __ 10 nəfərdən çox

Kredit alanlar

Kredit almayanlar

57 52 24 54 58 42

Ti

20

20

60

72 28

61

97

Yerlərdə aqroservis xidmətlərinin lazımi səviyyədə təşkil olunmadığını və mövcud texnika və texnologiyaların müasir tələblərə cavab vermədiyini nəzərə alaraq belə qənaətə gəlmək olar ki, sahibkarların kənd təsərrüfatı texnikasına olan təlabatının ödənilməsi qeyri-qənaətbəxş vəziyyətdədir. Texnika və avadanlıqlarla yanaşı istehsal təyinatlı bina və qurğularla da sahibkarlar zəruri olan həcmdə təmin olunmamışlar. Rəyi öyrənilən sahibkarların ancaq 32 faizində belə bina və qurğuların olduğu bildirilmişdir.

Sahibkarların əsas problemlərindən biri maliyyə çatışmazlığıdır. Araşdırmalar göstərir ki, tədqiqat ərazisində son illərdə (2000-2002) respondentlərin ancaq 3 faizi kre-

209

dlt ala bilmişlər. Fikrimizcə, sahibkarlıq fəaliyyətinin start kapitalı vasitəsi ilə dəstəklənməsi dövlətin sahibkarlığa münasibətini ifadə edir. Ona görə də milli sahibkarların start kapitala olan tələbatının vaxtında ödənilməsinə diqqət artırılmalıdır.

Məlumdur ki, hazırda bitkiçilik və heyvandarlıqda istehsal sahələrini genişləndirmək və istehsal potensialından səmərəli istifadə etmək İmkanları çoxdur. Cədvəl 5.14-dən göründüyü kimi tədqiqat ərazisində heyvandarlığın inkişafı üçün imkanlar daha genişdir. Belə ki, respondentlərin 58 faizi 10 başa qədər, 42 faizi isə 10 başdan çox ana mal saxlayırlar. Həmdə onların 60 faizi 30 başdan artıq xırdabuynuzlu heyvan saxlayanlardır. İşçi qüvvəsi də demək olar ki kifayət qədərdin Belə ki, rəyi öyrənilənlərin 72 faizində 10 nəfərə qədər, 28 faizində isə 10 nəfərdən artıq işçi qüvvəsi mövcud olmuşdur. Bunlarla yanaşı müvəqqəti işçilərin də cəlb edilməsi problem deyildir. Kənd təsərrüfatı məhsulları istehsalı ilə məşğul olan sahibkarların kreditləşdirilməməsi dinamik inkişafa İmkan vermir.

Beləliklə, hazırkı tələblərə cavab verən texnika və texnologiyaların, eyni zamanda kreditləşmə mexanizminin olmaması və bu və ya digər səbəblərlə əlaqədar belə qənaətə gəlmək olar ki, sahibkarlar mövcüd tələbata və rəqabətə uyğun istehsalı təşkil edə bilməmişlər. Digər səbəblərdən biri bazar münasibətlərinin tələblərinə cavab verə biləcək biliklərin və təşkilatlanmanın hələ tam for- malaşmamasıdır. Təhlil göstərir ki, sahibkarların əksəriyyəti (65 faiz) təsərrüfat fəaliyyətini plansız həyata keçirir, biznes planlar hazırlamadan idarə edirlər. Araşdırmalardan aydın olur ki, rəyi öyrənilənlərin 66 faizi növbəli əkin sistemini tətbiq etmək imkanından məhrumdur və ya

210

bunu tətbiq etmir, eyni bitkini bir yerdə 3 ildən çox əkən respondentlər 60 faizi təşkil edir (cədvəl 5.15).

Cədvəl 5.15

İstehsalın təşkilinə dair sorğu nəticələri _____

%-i

1 2 2003-cü ilin məhsulu üçün əkin aparılmışdır 69

Dincə qoyulmuşdur və əkilməmişdir 31 Təsərrüfatın biznes planını hazırlayır 35 Biznes planı olmayanlar 65 Növbəli əkin sistemi:

- Tətbiq edir 34 - Tətbiq etmir 66 Eyni bitkini bir yerdə əkənlər: 1 O cümlədən

3 ilə qədər 40 3 ildən çox 60 Məhsulun keyfiyyətini yüksəltmək üçün görü-

lən tədbirlər:

yeni sort əldə etməyə çalışır 26 aqrotexniki əməliyyat 37 baytarlıq xidməti 11 heç bir tədbir görməyənlər 26

Gələcəkdə istehsal həcminin və profilinin gc-

nişləndirilməsi üçün nəzərdə tutulan tədbirlər:

məhsuldarlığı artırmaq 22 əlavə torpaq almaq 16 əkin sahəsini artırmaq 17 heyvandarlıqda baş sayı artırmaq 45 1

Sort və cinslərin dəyişdirilinəsi:

dəyişdirmək istəyənlər 27 I qismən dəyişmək istəyənlər

dəyişməyi planlaşdırır 38 Təsərrüfatlarının fəaliyyətindən razılıq:

razıdır 38 qismən razıdır 10 razı deyil 45 cavab verməyib 7

211

Cədvəl 5.15-in davamı

i 2 İsLehsal prosesində məhsul itkisinin və izafi

xərcin səbəbləri:

texnika və yanacaq çatışmazlığı, 39 vaxtında əkin apanlmaması, 6 biçində itkiyə yol verilir, 29 toxum və gübrənin keyfıyyətsizliyi, 4 xidmətdə və satışda. 6 bilmir icarəyə verib. 3

itkiyə yol vermir və bu sahədə prob- 13 lemi yoxdur. 1

Qeyd olunanlarla yanaşı istehsalın təşkilində müasirliyə və modernləşdirməyə can atanlar da az deyildir. Belə ki, tədqiqat ərazilərində respondentlərin 26 faizi yeni sort və cinslərin əldə edilməsinə çalışır, 37 faizi aqrotexniki əməliyyatların tətbiq olunmasına səy göstərirlər. Sahibkarlardan gələcəkdə istehsal həcmini və profilini genişləndirmək istəyənlər də az deyildir. Onlar buna əlavə torpaq sahələri almaqla (16 faizi), əkin sahələrini artırmaqla (17 faizi), heyvanların baş sayını artırmaqla (45 faizi), məhsuldarlığı artırmaqla (22 faizi) nail olmağı planlaşdırırlar.

Sorğuların nəticələri göstərir ki, sahibkarların 45 faizi öz təsərrüfatçılıq fəaliyətindən razı deyildir və gələcək İşlərini təkmilləşdirməyə çalışırlar. Bunlar isə onu göstərir ki, istehsalçılar bir sıra maliyyə və texniki-texnoloji problemlərlə üzləşmələrinə baxmayaraq, onlar öz təsərrüfatlarını genişləndirməyə, müasir tələblərə cavab verən məhsullar istehsal etməyə çalışırlar. Bazar iqtisadiyyatının prinsipləri kənd təsərrüfatında bərqərar olduqca və genişləndikcə milli sahibkarlar fəaliyyətlərini bu prinsiplərin tələblərinə uyğunlaşdırmağa can atırlar.

Göstərildiyi kimi, texniki, texnoloji, iqtisadi və digər problemlərlə əlaqədar sahibkarlığın fəaliyyəti istənilən sə

212

mərəni vermir. Araşdırmalar göstərir ki, bu problemlərin nəticəsində milli sahibkarlar istehsal prosesində xeyli məhsul itkisinə və izafi xərclərə yol verirlər. Respondentlərin 39 faizi texnika və yanacaq çatışmazlığı səbəbindən, 29 faizi biçində olan problemlər (texnikanın çatışmazlığı, kombaynların köhnə olması və s.) səbəbindən və qalan 22 faizi satış, toxum, gübrə, əkin dövrünün gecikdirilməsi və s. üzündən məhsul itkisinə və izafi xərclərə məruz qaldıqlarını bildirmişlər.

Məlumdur ki, kənd təsərrüfatı məhsulları istehsalını artırmaq və idarəetmə üçün hazırda marketinqsiz səmərəli fəaliyyəti təşkil etmək mümkün deyildir. Kənd təsərrüfatı məhsullarına olan keyfiyyət tələbləri, bazarlardakı kəskin rəqabət şəraitində kənd təsərrüfatı istehsalını mar- ketinqslz təsəvvür etmək çətindir. Tədqiqat göstərir ki, milli sahibkarların 42 faizinin marketinq barədə anlayışı yoxdur. Respondentlərin 63 faizi öz istehsal fəaliyyətləri ilə əlaqədar tələbat və qiymətlərin marketinq tədqiqatını aparmırlar. Bunun nəticəsidir ki, İstehsalçılar təsərrüfatların fəaliyyətinə dair ancaq ilin yekununda nəticə çıxarırlar. Təsərrüfat ili yekunlaşdıqdan sonra isə istehsal prosesində qazanılan gəlir və ya ziyanın dəyişdirilməsi ilə əlaqədar təbiidir ki, heç bir qərar qəbul etmək mümkün olmur.

Sorğuların nəticələri göstərir ki, rəyi öyrənilən respondentlərin 45 faizi təsərrüfat ilini ziyanla başa vurmuşlar. Sahibkarlar əvvəlcədən marketinq tədqiqatı aparsa idilər istehsal nəticələrini gəlirlə başa vura bilərdi.

Araşdırmalardan aydın olur ki, istehsalçıların bİr çoxu öz təsərrüfat fəaliyyətlərinin təhlilini aparmamışlar. Respondentlərin 38 faizi belə bir təhlili ümumiyyətlə həyata keçirməyi vacib saymamışlar.

Tədqiqat göstərir ki, yeni iqtisadi münasibətlərin formalaşması dövrü üçün xarakterik olan problemlər - sa

2i:

hibkarlarda biliklərin və vərdişlərin tam formalaşmaması, köhnə qaydada təsərrüfatçılıq, informasiya qıtlığı, təşkilatlanmanın zəifliyi və s. kənd təsərrüfatı istehsalına mənfi təsirini göstərir. Bunların nəticəsidir ki, 2003-cü ildə işçilərin orta illik gəlirləri 600 min manata qədər olan təsərrüfatlar tədqiqat ərazisində 75 faizi təşkil etmişdir. Bu göstərici hələ çox aşağıdır. Mövcud disparitetlik, kənd təsərrüfatı məhsullarına olan qiymətlərin artım surəti və kənd təsərrüfatı məhsulları istehsalçılarının istifadə etdikləri sənaye məhsulların qiymətlərinin artım surəti arasındakı fərq və s. mükəmməl marketinq xidmətinin təşkilini tələb edir (cədvəl 5.16).

Cədvəl 5.16

Sorğu istiqamətlərinin məzmunu Respondentlərin %-i

Marketinq barədə anlayışı olanlar 58 yoxdur 42 İstehsal olunan məhsula dair tələbatı və

qiymətləri;

tədqiq edir 37 tədqiq etmir 63 Sahibkarlıq fəaliyyətini təhlil edir 62 təhlil etmir 38 Hazır məhsul satışının təşkili:

Bazarlarda 75 Yerində 22 Cavab verməyib 3 Ötən ildə təsərrüfatda illik gəlir;

- Gəliri olmayan təsərrüfat 45 - Gəlirli təsərrüfat 55 Ötən ildə təsərrüfatlarda işçilərin orta illik

gəlirləri:

600 min manata qədər 75 600 min -1 mln manat 3 1 mln çox 22

Kreditə ehtiyacı olanlar 73 Ehtiyacı yoxdur 27

214

Məlumdur ki, sahibkarların informasiya təminatı istehsal prosesinin təşkili, proqnozlaşdırma və planlaşdırma üçün vacibdir. Sahibkarlar üçün İnformasiya ilə yanaşı istehsal, xidmət və s. sahələr üzrə biliklərin olması da zəruridir. Araşdırmalar göstərir ki, sahibkarların heç də hamısı belə bilik və informasiyalara malik deyillər. Belə ki, rəyi öyrənilənlərin 38 faizi hələdə sahibkarların hüquq və vəzifələri barədə biliklərə malik deyillər (cədvəl 5.17).

Codvəl 5.17 Sahibkarların informasiya təminatı

Sorğu istiqamətlərinin məzmunu Respondentlə rin %-i

Sahibkarın hüquq və vəzifələri barədə biliklərə: i malikdir 62 malik deyil 38

İstehsal sahələrinizin mütəxəssis məsləhətinə ehtiyacı vardır

aqrotexnika üzrə 42 baytarlıq üzrə 20 digər sahələr (bitki mühafizəsi, 13

torpaqşünaslıq) 25 Ehtiyacı olmayanlar

Kredit şərtləri və qaydaları haqqında biliklərə: j malikdir 14 malik deyil 86

İnformasiya və bilik mənbələri, alırlar: ! müxtəlif mənbələrdən. 37 qəzetlərdən, 9 jurnallardan. 10 televiziyadan, 6 mütəxəssislərdən. 5 cavab verməyib və məlumatı olmayanlar. 33

Sorğusu keçirilənlərdən 86 faizinin kredit şərtləri və qaydalarına aid məlumatları yoxdur. Sorğuda iştirak edənlərin 42 faizi aqrotexniki xidmətlər, 20 faizi baytarlıq və s.

215

üzrə biliklərə malik deyillər. Bu isə onu göstərir ki, milli sahibkarların təlimatlandırılması, maarifləndirilməsi, onlara informasiya çatdırılması ən aktual məsələdir. Təhlil göstərir ki, milli sahibkarların 37 faizi lazımi informasiya və bilikləri müxtəlif mənbələrdən alırlar. Konkret ünvanı göstərilməyən mənbələrin verdikləri informasiya və biliklərin reallığı şübhə doğurmaya bilməz. Respondentlərin yalnız 9 faizi qəzetlərdən, 10 faizi jurnallardan, 6 faizi isə televiziyadan informasiya aldıqlarını bildirmişlər. Deməli, kütləvi informasiya vasitələri hazırda kəndlinin ehtiyacı olduğu informasiyanı onlara çatdıra bilmir.

İstehsalçıların ortaq problemlərini aradan qaldırmaq üçün əsas üsullardan biri belə problemlər ətrafında təşkilatlanmalarıdır. Tədqiqatın nəticəsində məlum olmuşdur ki, belə təşkilatlanmaya sahibkarların 42 faizi tərəfdardırlar. Lakin 58 faiz respondentlər hər hansı bir təşkilatlanmaya qarşı mənfi münasibətdədirlər. Araşdırmalar təsdiqləyir ki, mənfi münasibət əsasən, iki səbəblə izah oluna bilər; birincisi, sahibkarlar təşkilatlanmaya keçmiş kolxoz, sovxoz quruluşu prizmasından baxır; ikincisi milli sahibkarlar təşkilatlanmanın prinsiplərini və neçə və hansı formada həyata keçirməyin yollarını bilmirlər. Ona görədir ki, sahibkarlar öz müsahibələrində bir çox hallarda, paradoksal fikirlər söyləmişlər. Belə ki, bu sorğuda İştirak edənlərin demək olar ki, hamısı kredit almaq arzusunda olduğunu bildirmişlər. Respondentlərin 70 faizi qeyri-bank kredit birliyi yaratmaq istəyirlər. Lakin onların 58 faizi təşkilatlanmaya mənfi münasibət göstərmiş, hər hansı bir formada birləşməyə etiraz etmişlər.

Apardığımız sorğuların nəticələri göstərir ki, sahibkarların 62 faizi dövlət orqanlarına hesabatlar təqdim edir. Hesabatları statistika və vergi idarələrinə verirlər. Respondentlərin 43 faizi həm vergilər idarəsinə, həm də sta

216

tistika idarələrinə hesabat verirlər. Təkcə statistika idarələrinə hesabat verənlər respondentlərin 19 faizini təşkil edir (cədvəl 5.18).

Cədvəl 5.18 Sahibkarların hesabat və vergi ödənişləri

Sorğu istiqamotlərinin məzmunu Respondentlərin %-i Dövlət orqanlarına hesabat verir 62 O cümlədən i

statistika idarəsinə 19 vergi və .statistika idarəsinə 43 heç bir idarəyə hesabat verməyənlər 38

Vergiləri və digər ayırmaları ödəyir 93 O cümlədən

torpaq vergisi 80 torpaq və əmlak vergisi 10 sosial müdafiə fonduna ayırmalar 3 ödəməyən və cavab verə bilməyənlər 7

Cədvəldən göründüyü kimi respondentlətin 38 faizi heç bir idarəyə hesabat formaları təqdim etmirlər. Bu isə o deməkdir ki, belə təsərrüfatlarda uçot işi qurulmur və təsərrüfatların xərcləri, gəlirləri təhlil olunmur və s. Təbiidir ki, təsərrüfatda menecment zəif olduqda, təsərrüfatçılıq işləri plansız, proqnozsuz öz axarına buraxıldıqda yüksək nəticələr əldə etməkdən daşınmaq mümkün deyildir.

Ümumiyyətlə sorğularda iştirak edənlərlə müsahibələr zamanı məlum olmuşdur ki, sahibkarların əksəriyyəti təsərrüfatlarında uçot işinə bir elə əhəmiyyət vermirlər. Onların müsahibələri əsasən şifahi olaraq, yaddaşlarında qalan informasiyalara əsaslanmışdır.

Uçotun təşkili, təsərrüfatın idarə edilməsi və plan- laşdırması üçün olduqca vacibdir. Bu barədə sahibkarlar kifayət qədər biliklərə malik deyillər. Onlar uçot işini çox hallarda vergi ödənməsi üçün zəruri olduğunu düşünür və bu məsələyə ciddi yanaşmırlar. Ona görə də iqtisadi mə-

217

şələlər üzrə informasiya və məsləhət xidmətinin təşkili əsas məsələlərdən biri olmalıdır.

Ümumiyyətlə, sorğu və tədqiqat nəticələri göstərir ki, sahidkarların problemləri hələ çoxdur. Sorğusu aparılanların 80 faizi fəaliyyətlərində ciddi problemlərlə üzləşdiklərini bildirmişlər. Sahibkarların göstərdikləri əsas problemləri aşağıdakı cədvəldən görmək olar (cədvəl 5.19).

Sahibkarların əsas problemləri Cədvəl 5.19

Sorğu istiqamətlərinin məzmunu Respondentləri n %-i

Problemlər çoxdur. 0 cümlədən 80

kredit verilmir 47 kreditin müddəti azdır və %-i yuxandır 52 texnika və yanacaq çatışmır 10 su və qaz yoxdur 12 dövlət məmurları tərəfindən lüzumsuz

müdaxilələr 2

Heç bir problem yoxdur 20

Cədvəl məlumatlarındlan belə qənaətə gəlmək olar ki. hazırda sahibkarlıq fəaliyyətində ən əsas problem kredit və onun müddəti ilə əlaqədardır. Kənd təsərrüfatında mövcud problemlərin qiymətləndirilməsindən aydın oldu ki. maliyyə imkansızlığı aqrar istehsalçıların mühüm problemlərindən biridir. Ona görədir ki, sahibkarların 47 faizi kredit verilməməsini əsas problem kimi dəyərləndirmişlər. Qeyd olunanlardan əlavə sahibkarlar, kredit şərtlərini də ciddi problem kimi qəbul edirlər. Tədqiqat ərazilərində kreditin şərtlərini - müddətini və faiz dərəcələrini kənd təsərrüfatı istehsalı üçün olduqca ağır şərtlər kimi qəbul edirlər. Onlar qısa müddətli və yüksək faizli kreditin kənd təsərrüfatı istehsalı ilə məşğul olanlar üçün ziyanından başqa heç bir kömək etməyəcəyini vurğulamışlar.

218

Texnika və yanacaq da istehsalçılar üçün problem olaraq qalır. Kənd təsərrüfatı texnikasının fiziki və mənəvi cəhətdən aşınması, texnologiyaların köhnə olması və s. kənd istehsalçıları üçün problemlər yaradır.

Hazırda sahibkralar üçün su və qaz təminatında problemlər çoxdur. Lakin respondentlərin ancaq 12 faizi su və qazın fasilələrlə verilməsinin kənd təsərrüfatı istehsalına mənfi təsir etdiyini bildirmişlər.

Əhəmiyyətli cəhət ondan ibarətdir ki, sahibkarların tam əksəriyyəti dövlət məmurlarının onların fəaliyyətlərinə mənfi təsirinin olmadığını bildirmələridir. Bir neçə il bundan öncə sahibkarlar bu səbəbdən xeyli çətinliklər çəkirdilər. Bu tədqiqat ərəfəsində sahibkarların ancaq 2 faizi dövlət məmurlarının lüzumsuz müdaxilələrindən əziyyət çəkdiklərini bildirmiş və onu problem kimi qəbul etmişlər.

Kənd təsərrüfatında islahatların səmərəliliyinin artmasını göstərən amillərdən biri ilbə-il daha çox sahibkarların müstəqil olaraq problemləri dəf etməsidir. Sahibkarların problemləri qiymətləndirilərkən onlardan 20 faizi heç bir problemlə üzləşmədiklərini bildirmişlər. Bu göstərici kiçik olsada respublikanın kənd təsərrüfatının gələcəyini nikbin təsəvvür etməyə əsas verir. Təbiidir ki, sahibkarlara zəruri olan dəstək verməklə və zəruri tədbirlər həyata keçirməklə buna nail olmaq olar.

Aqrar bölmədə sahibkarlığın inkişafına nail olmaq, mövcud problemləri aradan qaldırmaq sahibkarlığın formalaşmasında müəyyən boşluğun aradan qaldırılması məqsədilə, bu nəticələrə əsaslanaraq aşağıdakı tədbirlərin həyata keçirilməsini məqsədəuyğun hesab edirik. Başqa sözlə, sahibkarlığın inkişafında tədqiqat apardığımız və yuxarıda göstərilən problemlərin strukturu

219

və baş verən meyllərdəki ziddiyyətlər radikal tədbirlərin həyata keçirilməsini tələb edir:

- kənd təsərrüfatının kreditləşdirllməsi və kredit mexanizminin sadələşdirilməsini;

- lizinq yolu ilə aqroservis müəssisələri yaratmaq üçün sahibkarlara kənd təsərrüfatı texnikalarını 7-8 il müddətinə icarəyə verilməsini;

- yerlərdə kredit birliklərinin yaradılmasına köməklik göstərilməsini;

- kənd təsərrüfatı istehsalçıları üçün ağır olan kredit şərtlərinin yüngülləşdirilməsini;

- aqromarketinq barədə sahibkarlara informasiyalar çatdırılmasını və onlar üçün bu sahəyə dair təlim seminarların təşkil edilməsini;

- yerlərdə elektrik enerjisinin fasilələrlə verildiyinə görə radio və televiziyadan informasiya yayımı məhdudlaşdığından fermerlərə lazımi informasiyaların çatdırılması üçün buklet, informvərəqələrin, kitabçaların və s. yayılmasının təşkil edilməsini;

- sahibkarların ortaq problemlər ətrafında təşkilatlanmalarına kömək göstərmək və onlara bu mövzularda təlim-seminarlarını təşkil etməyi və s.

Hesab edirəm ki, ölkənin aqrar bölməsinin inkişafı ilə əlaqədar Respublika Prezidentinin “Azərbaycan Respublikası regionlarının sosial-iqtisadi inkişafı Dövlət Proqramının {2004-2008-ci illər) təsdiq edilməsi haqqında” 11 fevral 2004-cü il tarixli fərmanı sahibkarlığın inkişafı və formalaşmasına təkan verəcək, bir çox problemlər aradan qaldırılacaqdır.

Xarici ölkələrin və ölkəmizdəki qabaqcıl sahibkarların təcrübəsi göstərir ki, sahibkarlıq fəaliyyəti və sahənin səmərəliliyi təkcə kredit, vergi və digər iqtisadi mexanizm- lərin formalaşması ilə səciyyələnmir. İnkişaf və səmərəli

220

fəaliyyət həm də sahədə istehsal-xidmətin kompleks təşkili ilə əlaqədardır. Bu amilləri şərti olaraq iki qrupa bölmək olar. Makro və mikro amillər.

Makroamillərə sahibkarlıq fəaliyyətini tənzimləyən hüquqi bazanın yaradılması, vergi, kredit, gömrük, qiymət siyasətlərində sahibkarlığa dəstək verən tədbirlərin nəzərdə tutulması, daxili bazarın qorunması, xarici investisiyaların cəlb edilməsi, inkişaf etmiş ölkələrin təcrübəsinin öyrənilməsi, yeni texnologiyaların gətirilməsi, kadr hazırlığı və digər məsələlər daxildir. Bu qəbildən olan məsələlərlə bağlı yaranan problemlər dövlət tərəfindən həll edilir.

Mikroamillərə yerli xarakter daşıyan məsələlər aiddir. Bunlar sahibkarlıq fəaliyyəti ilə bağlı texnoloji əməliyyatların icrasına aid məsələlərdir. Belə məsələlərin həllində yaranan problemləri sahibkarın özü həll etməlidir.

Sahibkarlıq fəaliyyətinə təsir göstərən elə məsələlər də vardır ki, onların həlli yerli icra orqanlarından və bələdiyyələrdən asılıdır. Buraya infrastrukturla bağlı məsələlər aiddir. Kəndin enerji, yanacaq və su ilə təminatı, yol, nəqliyyat, rabitə, səhiyyə, məişət xidməti, mədəni-maarif, təbiəti mühafizə, ekologiya və s. bu qəbildəndir. Əlbəttə, burada mərkəzi icra hakimiyyəti orqanlarının rolu danılmazdır.

Göstərilən amillərin hamısı aqrar sahədə sahibkarlıq fəaliyyətinin inkişafına birbaşa, yaxud dolayısı ilə təsir göstərir. Fəaliyyətin təmin edilməsi ehtiyatlar və ya amillər tələb olunan səviyyədə olmadıqda, sahibkarlıq fəaliyyətindən gözlənilən nəticəni əldə etmək mümkün olmur və sahibkar qarşıya qoyduğu məqsədə çatmır.

Misal üçün, heyvandarlıqla məşğul olan sahibkar özünün təsərrüfat fəaliyyətini bir qədər genişləndirmək və daha çox gəlir əldə etmək məqsədilə istehsal etdiyi ət və südü təzə halda yox, onları emal etməklə ət və süd məh-

221

şulları (kolbasa, yağ, pendir və s.) şəklində satmaq fikrinə düşür. Lakin həmin məhsulların hazırlanması texnologiyası ilə tanış olduqdan sonra məlum olur ki, bunun üçün elektrik enerjisi İlə işləyən avadanlıqlar quraşdırılmalıdır. Yaşadığı kəndə isə elektrik enerjisi fasilələrlə verildiyindən, orada quraşdırılan avadanlıqlar ahəngdar işləməyəcək və ət-süd məhsulları xarab olacaqdır.

Deməli, sahibkarların arzusunun reallaşması üçün əvvəlcə kəndin infrastrukturunda olan problem həll olunmalıdır.

Digər misal. Balakən rayonunda əhalinin həyətyanı sahələrində çoxlu miqdarda xurma yetişdirilir. Sovet dövründə qonşu respublikalarla olan sərhədlər açıq olduğundan rayon əhalisi heç bir problemsiz xurmanı Rusiya bazarlarında satmaqla yaxşı gəlir əldə edirdilər. Lakin sərhədlər bağlandıqdan sonra gömrük məntəqəsində ciddi problemlərlə qarşılaşdığından rayon əhalisi xurmanı kənara çıxarda bilmədiyinə görə yüz tonlarla məhsul çürüyüb məhv olur.

Problemin mahiyyəti odur ki, məhsul istehsal olunur, lakin əvvəlki bazarlar itirilib. Problemi həll etmək üçün gömrük məntəqələrində kənd təsərrüfatı məhsullarının idxal-ixracı ilə bağlı proseduralar sadələşdirilməlidir.

Başqa bir misal. Sahibkar başqalarından torpağı icarəyə götürməklə 100 hektarda taxıl əkib. Hər hektar üçün 150 min manat icarə haqqı, 200 min manat toxumun alınmasına, 100 min manat torpağın şumlanılmasına, 30 min manat səpinə, 60 min manat suvarmaya və 10 min manat sahə gözətçisinə olmaqla, cəmi 550 mln manat xərc çəkib. Lakin vəziyyət elə gətirib ki, yazda uzunmüddətli leysan yağışlarının yağması nəticəsində taxılın hamısı yerə yatıb və məhsul gözlənilmir.

222

Belə hallarda mövcud qanunvericiliyə görə sahibkara dəymiş ziyan sığorta orqanları tərəfindən kompensasiya olunmalıdır. Lakin sahibkar sığorta orqanları İlə müqavilə bağlamadığına və sığorta haqqını ödəmədiyinə görə kompensasiya ala bilmir.

Burada yaranmış problem sırf sahibkarın özündən asılı olan problemdir.Ya sahibkar səhlənkarlıq etməklə məsələyə lazımi əhəmiyyət verməyib, yaxud sahibkar sığorta xidmətinin əhəmiyyətindən xəbərsizdir.

Beləliklə, belə qənaətə gəlmək olar ki, sahibkarlıq fəaliyyətinin inkişafı təkcə güzəştli kreditlərin verilməsindən, vergi güzəştlərindən və digər formada dövlət dəstəklənməsindən asılı deyildir. Ona görə də məsələyə kompleks yanaşılmasını məqsədəuyğun hesab edirik. Fikrimizcə, xırda məsələlərin həllinə diqqəti yönəltməklə qlobal problemləri həll etmək və ölkənin kənd təsərrüfatını inkişaf etdirmək olmaz. Bu baxımdan ölkənin iqtisadi inkişafı və əhalinin həyat səviyyəsinin yaxşılaşdırılması vəzifələrinə uyğun olaraq iqtisadi inkişaf strategiyası müəyyənləşdirilməlidir.

223

VI FƏSİL. SAHİBKARLIĞIN FORMALAŞDIĞI ŞƏRAİTDƏ İNFRASTRUKTURUN TƏŞKİLİ MƏSƏLƏLƏRİ

Məlumdur ki, dövlət mülkiyyətinin özəlləşdirilməsi proqramına uyğun və aqrar sahədə aparılan islahatlar nəticəsində sahənin xidmət sferasında olan bütün obyektlər əsasən dövlətsizləşdirilmişdir. Onlardan bəziləri səhmdar cəmiyyətlərinə çevrilsələr də, müxtəlif obyektiv və subyektiv səbəblərə görə bəziləri hazırda fəaliyyət göstərmir. Əvvəlki xidmət müəssisələrindən bir qisminin bazasında başqa yönümlü müəssisələr yaradılmış, bəziləri isə sıradan çıxmışdır. Mülkiyyət formasını dəyişdikdən sonra əvvəlki təyinatı üzrə fəaliyyətini davam etdirən xidmət müəssisələri olduqca azdır. Odur ki, hazırda aqrar bölmədə yeni özəl xidmət müəssisələrinin yaradılmasına böyük ehtiyac yaranmışdır. Respublikamızda sahibkarlıq formalaşdıqdan sonra bu istiqamətdə müəyyən işlər görülmüşdür. Lakin özəl xidmətin hazırki vəziyyəti sahibkarların artan tələbatını tam ödəmir.

Məhz buna görə də Azərbaycan Respublikasının yeni seçilmiş prezidenti cənab İlham Əliyevin ilk fərmanlarından biri olan 24 noyabr 2003-cü il tarixli «Azərbaycan Respublikasında sosial-iqtisadi inkişafın sürətləndirilməsi tədbirləri haqqında» fərmanda aqrar bölmədə islahatların ikinci mərhələsinə başlamaq və bununla əlaqədar digər məsələlərlə yanaşı özəl xidmətin də təşkili üçün lazımi tədbirlərin görülməsi tapşırılmışdır. Respublika Prezidentinin 11 fevral 2004-cü il tarixli «Azərbaycan Respublikası regionlarının sosial-iqtisadi inkişafı Dövlət Proqramı (2004-2008-ci illər)» barədə fərmanında kənd təsərrüfatında xidmətin bütün infrastrukturlarda təşkil olunması nə

224

zərdə tutulmuşdur. Xidmətlərin mövcud vəziyyəti və qarşıda duran vəzifələri nəzərdən keçirək.

6.1. Maddi texniki təchizat xidməti

Hazırda kənd təsərrüfatında mövcud sahibkarlarda olan texnikaların əksəriyyəti 10-15 ildən artıqdır ki istismar olunur. Onlar həm fiziki, həm də mənəvi cəhətdən köhnəldiyinə görə texnoloji proseslərin keyfiyyətli və optimal müddətlərdə aparılmasına imkan vermir. Kənd təsərrüfatı məhsullarının istehsalı ilə məşğul olan sahibkarların maddi-texniki təchizatını yaxşılaşdırmaq məqsədi ilə kənd təsərrüfatı nazirliyi beynəlxalq layihələrin köməyindən geniş istifadə edir.

Belə ki, Yaponiya Hökumətinin ayırdığı Qrant hesabına 1998-2002-ci illər ərzində respublikamıza İngiltərə, İtaliya, Almaniya və digər ölkələrdə istehsal olunmuş müxtəlif adda 773 ədəd cəmi 71,2 milyard manat məbləğində müasir texnika gətirilmişdir. Onlardan 207 ədədi taxılyığan kombayn, 212 ədədi traktor, 186 ədədi şum kotanı, 148 ədədi toxumsəpən və 10 ədədi rotasion mala olmuşdur. Həmin texnikalar 39 rayonda fəaliyyət göstərən 312 hüquqi və fiziki şəxsə lizinq qaydasında 4 il müddətinə icarəyə verilmişdir. Qeyd edək ki, əhaliyə icarə qaydasında texnika vermək və satmaq üçün lizinq xidmətinin genişləndirilməsi ilə əlaqədar Prezidentin 23. X. 2004-cü il tarixli fərmanı qəbul edilmişdir.

Aparılan araşdırmalar göstərir ki, yeni yaranmış fermer və özəl qurumlar xarici texnikaların istismar qaydalarını, lizinq və icarədən istifadəni, maliyyə təşkilatları ilə münasibətlərin formalaşmasını, məhsul istehsalçıları ilə müqavilə münasibətlərinin qurulmasını, onlarla birlikdə

225

xidmət işlərinin təşkili və sair iş metodlarını müəyyən qədər mənimsəmişlər.

Bununla yanaşı, təcrübə göstərir ki, əkin sahəsi az olan fermerlər tərəfindən yüksək məhsuldar texnikalar səmərəli istifadə edilə bilmir. Bu da onların istehsal etdikləri məhsulun maya dəyərində öz əksini tapır. Biz sahibkarların texniki təminatının yaxşılaşdırılması üçün göstərilən yardımın əhəmiyyətini azaltmaq fikrində deyilik. Bununla belə qeyd etmək lazımdır ki, həmin texnikanın müəyyən müddətdən sonra ehtiyat hissələrinə ehtiyaclar yaranır. Yaxşı olardı ki, yardım və köməklik hesabına ölkə daxilində zəruri və mümkün olan kənd təsərrüfatı texnikasının və onların ehtiyat hissələrinin İstehsalı təşkil olunsun.

• Heyvandarlıqda saz texnika və avadanlıqlar, xüsusilə sağım aqreqatları, peyin təmizləyənlər, yem yığanlar, av- tosuvarıcılar, yem xırdalayanlar, yempörtlədənlər. ot unu brlketi hazırlayanlar isə yox dərəcəsindədir. Araşdırmalar göstərir ki, kənd təsərrüfatı məhsulları istehsalçılarının öhdəsində olan texnika mövcud tələbatı ödəmir və bu təminat getdikcə pisləşir. Hesablamalar göstərir ki, əgər 1990-cı ildə 1000 ha əkin sahəsinə 27 traktor düşürdüsə, 2002-ci ildə bu rəqəm 17-yə düşmüşdür. 1990-cı ildə traktorların köhnəlməsi 6 II təşkil edirdisə (norma üzrə 8 il əvəzinə) 2002-cl ildə bir traktordan istifadə müddəti 17 ilə çatmışdır. Texnikanın köhnəlməsi və sıradan çıxması kənd təsərrüfatı işlərinin aqrotexniki müddətlərdə həyata keçirilməsinə imkan vermir. Bunun nəticəsində hər bir traktora düşən əkin sahəsi (bir traktorun yükü) 1990-cı illə müqayisədə 37 hektardan 2002-ci ildə 56 hektara çatmış və ya traktorun yükü 51,3 faiz artmışdır. Anoloji vəziyyəti digər kənd təsərrüfatı texnikaları barədə də demək olar. 1990-cı ildə taxıl sahəsinin hər 1000 hektarına 7,8 kom

226

bayn düşürdüsə, 2002-ci ildə hər min hektara düşən kombaynların sayı 38,5 faiz azalmış və ya 4,8 kombayn düşmüşdür. Hesablamalar göstərir ki, hazırda fermerlərin tələbatını ödəmək üçün 120 min ədəddən çox kənd təsərrüfatı texnikası, o cümlədən 100 mln ədəd ümumi təyinatlı texnika çatışmır. Bundan başqa milli sahibkarların normal fəaliyyətini təmin etmək üçün payızlıq dənli bitkilər üzrə 15 mln ədəd, pambıqçılıq üzrə 4530 ədəd, kartofçuluq üzrə 2000 ədəd, tərəvəz və bostançılıq üzrə 2200 ədəd, tütünçülük üzrə 240 ədəd, yemçilik üzrə 1500 ədəd, çayçılıq üzrə 30 kənd təsərrüfatı texnikası çatışmır, yaxud tələbatı ödəmək üçün bu qədər texnikaya ehtiyac duyulur. Ona görə də regionların tələbatı nəzərə alınmaqla bu xidmətin yaradılmasının sürətləndirilməsini zəruri hesab edirik.

6.2. Nəqliyyat xidməti

1995-ci ildən ölkəmizdə həyata keçirilən aqrar islahatlar nəticəsində torpaq və əmlak onun sahiblərinə verilmiş, kənddə yeni iqtisadi münasibətlər formalaşdırılmış, müxtəlif istiqamətli mülkiyyətçilər yaranmışdır. Statistik məlumatlardan görünür ki, 1 yanvar 2004-cü il və.ziyyətinə 1391 min hektar torpaq sahəsi torpaq payı almaq hüququ olan 3,4 miloyn kənd əhalisinin xüsusi mülkiyyətinə verilmiş, keçmiş kolxoz və sovxozların 1 trilyon 894 milyard manat məbləğində əmlakı 819 min nəfərə verilmişdir.

Sahibkarların mülkiyyətində olan torpaqlarda aqrotexniki tədbirlərin əlverişli müddətlərdə həyata keçirilməsində, məhsulun vaxtında və itkisiz yığılmasında texnikanın rolu olduqca böyükdür. Araşdırmalar göstərir ki, özəlləşdirilən əmlakdan mülkiyyətçilərə 23,5 min ədəd yük avtomobilləri, 28,4 min ədəd traktorlar, 2 min ədəd pam-

227

bıqyığan, 3,9 min ədəd taxılyığan kombaynlar verilmişdir. Hazırda həmin texnika əkinlərin vaxtında aparılması və məhsul yığımına kifayət etmir. Onların əksəriyyətinin köhnə olması ilə əlaqədar mexanikləşdirmə işləri gecikdirilir və aparılan işlərin keyfiyyəti aşağı olur.

Hazırda mülkiyyət formasından asılı olmayaraq yeni formalaşan sahibkarların maddi-texniki vasitələrə olan tələbatı artmışdır. Bu tələbatın maliyyə çatışmazlığı üzündən ödənilməməsi kənd təsərrüfatı məhsulları istehsalçılarına texniki xidmətlərin göstərilməsində böyük çətinliklər yaratmışdır.

Müstəqil fəaliyyət göstərən nəqliyyat sahəsində formalaşmış sahibkarlar kənd təsərrüfatı məhsulları istehsalı və emalı prosesində bir sıra texnoloji əməliyyatları yerinə yetirirlər. Əkin, səpin işlərinin aparılmasında, məhsul yığımında, məhsulun anbarlara, alıcılara, bazarlara daşınmasında, yanacağın, tikinti materiallarının, avadanlıqların, işçilərin müvafiq yerlərə aparılmasında və sair işlərdə formalaşmış sahibkarların xidmətlərindən geniş istifadə edilir.

Göstərilənlərlə yanaşı qeyd etmək lazımdır ki, kənd təsərrüfatına xidmət göstərən yüksək yükgötürmə qabiliyyətinə malik olan avtomaşınlar ayrı-ayrı rayonlarda fəaliyyət göstərən ixtisaslaşdırılmış nəqliyyat müəssisələrində toplanmışdı və onlardan istifadə olunurdu. Həmin nəqliyyat vasitələri dövlət əmlakının özəlləşdirilməsinin Dövlət Proqramına uyğun özəlləşdirilmişdir. Həmin nəqliyyat vasitələrindən əvvəllər MDB məkanında yük daşınmasında istifadə olunurdu və onların istismar göstəriciləri yüksək idi. Hazırda müstəqil respublikalar arasında belə yüklərin azalması səbəbindən həmin nəqliyyat vasitələrinin istismar göstəriciləri xeyli azalmışdır.

228

Məlumdur ki, kənd təsərrüfatı nəqliyyat vasitələrinin ən çox istehlak etdiyi sahədir. 1985-1990-cı illərdə respublikamıza hər il 3000-3500 ədəd yük avtomobilləri və 40-50 mln manatlıq ehtiyat hissələri mərkəzləşdirilmiş qaydada gətirilirdisə. 1991-1994-cü illərdə iqtisadi əlaqələrin pozulması və maliyyə çətinliyi üzündən ölkəmizə nəqliyyat vasitələri və onun ehtiyat hissələri gətirilməmişdir. Nəqliyyat vasitələrinin 90 faizi kənardan idxal edilirdi. Hazırda özəlləşdirllərək mülkiyyətçilərə verilmiş maşın- mexanizmlərin 95-98 faizi mənəvi və ya fiziki cəhətdən köhnəlmişdir və onlar istismar müddətini 2-3 dəfə artıq başa vurmuşlar.

Nəzərə almaq lazımdır ki, kənd təsərrüfatı istehsalçıları nəqliyyat vasitələri istehsal edən satıcılara onun keyfiyyəti və qiyməti ilə əlaqədar heç bir təsir edə bilmirdilər. Həm də bu nəqliyyat vasitələrinin istehsalı üçün respublikada imkan olmamış, həmin nəqliyyat vasitələrinin respublikaya gətirilməsi mərkəzləşdirilmiş qaydada idarə olunurdu. Bazar münasibətləri şəraitində kənd təsərrüfatı istehsalçıları nəqliyyat vasitələri alınmasında (onun keyfiyyəti və dəyəri nəzərə alınmaqla) sərbəstdirlər. Nəqliyyat vasitələri və onun ehtiyat hissələri respublikada istehsal edilmədiyi və çoxsaylı müxtəlif müəssisələrdə istehsal edildiyi üçün bölgələrdə nəqliyyat vasitələri və onun ehtiyat hissələrinin satış bazarları təşkil edilə bilər. Bu prosesin idarə edilməsinin təşkili səhmdar cəmiyyətlərində formalaşdırıla bilər. İstehsalçı müəssisə ilə birbaşa əlaqə yaratmaq mümkündür. Belə ki, nəqliyyat vasitələri və onun ehtiyat hissələrini istehsal edən satıcı müəssisələrlə respublikamızdakı müəssisələr birbaşa əlaqələr yarada bilərlər. Həmin nəqliyyat vasitələrini almaq üçün müəssisəyə dövlət maliyyə köməyi etməli və buraya xarici inve

229

stisiya cəlb edilməlidir. Bu məqsədlə 8-10 il müddətinə güzəştli kredit ayrılması məqsədəuyğun olardı.

Göstərilənlərlə yanaşı, respublikanın kənd təsərrüfatının ehtiyaclarını ödəmək üçün nəqliyyat vasitələri və ehtiyat hissələri istehsalı təşkil edilə bilər. Bu məqsədlə respublikanın maşınqayırma sənayesinin gücündən istifadə edilməsi və buna məqsədli dövlət vəsaiti ayrılması məqsədəuyğundur.

Nəhayət, kənd təsərrüfatı nəqliyyat vasitələri istehsalı və onun xidmətini təşkil etmək üçün xidmət bazarları yaratmaq məqsədəuyğun olardı. Burada kooperativ, səhmdar və digər özəl təşkilatlar yaradılması, onların topdansatış yarmarkaları yaradılması, birjalar keçirilməsi, informasiya məsləhət xidməti və s. göstərilməsi təşkil edilə bilər. Fikrimizcə, rayonlarda İxtisaslaşma nəzərə alınmaqla kənd təsərrüfatı üçün nəqliyyat vasitələrinin ehtiyat hissələrini satan ixtisaslaşdırılmış dükanların yaradılması məqsədəuyğundur. Göstərilənlərin həll edilməsi iqtisadiyyatın indiki durumunda kənd təsərrüfatına nəqliyyat xidmətinin təşkili və bazar iqtisadiyyatının prinsiplərinə uyğun idarəedilməsinə kömək edə bilər.

Göstərilən istiqamətlərdə istər iri torpaq sahələrində, istərsə də torpaq payı az olan sahələrdə nəqliyyat xidmətini sahibkarlar istehsalçılara nəğd pulla və müqavilə ilə göstərə bilərlər. Bu əlaqələri aşağıdakı kimi formalaşdırmaq olar (şək.6.1).

Nəzərə almaq lazımdır ki, sahibkarlarda mövcud olan nəqliyyat vasitələrinin istifadə göstəricilərinin artırılmasının böyük əhəmiyyəti vardır. Bu məqsədlə həmin nəqliyyat vasitələrinin boşdayanmalarının miqdarını azaltmaq əsas şərtlərdən biridir. Bunun üçün ixtisaslaşdırılmış xidmət kooperativlərinin yaradılması məqsədəuyğun olardı. Ha- zırki şəraitdə ayrı-ayrı sahibkarların iri kənd təsərrüfatı

230

texnikalarını almağa imkanları olmadığını, kənd təsərrüfatı işlərinin mövsümi xarakter daşıdığını və sahibkarlarda olan mövcud texnikanın tez-tez təmirə ehtiyacı olduğunu nəzərə alaraq texniki xidmət, o cümlədən kəndlərdə nəqliyyat xidmətləri göstərən kooperativlərin yaradılmasını zəruri hesab edirik, Fikrimizcə, yeni yaradılacaq texniki xidmət kooperativlərinin həmin ərazidə olan istehsal strukturlarının ixtisaslaşmasına uyğun olaraq texnoloji prosesləri yerinə yetirə bilən kənd təsərrüfatı maşın və alətləri ilə, o cümlədən nəqliyyat vasitələri ilə kompleks- ləşdirilməsi kənd təsərrüfatı istehsalçılarına göstərilən xidmətin keyfiyyətinin yüksəldilməsində böyük rol oynaya bilər.

Şəkil 6.1 Kənd təsərrüfatında nəqliyyat xidmətinin əlaqələri

231

Məlumdur ki, texnikadan səmərəli istifadə edilməsi üçün mühüm vasitələrdən biri onların zəruri ehtiyat vasitələri ilə təmin edilməsidir. Kənd təsərrüfatı işlərinin aparıldığı mövsüm ərzində texniki nasazlıqlara görə texnika çox vaxt boş dayanmaq məcburiyyətində qalır. Bu boşdayanmanın qarşısını almaq üçün tələb olunan ehtiyat hissələri vaxtında əldə edilməlidir. Məlumdur ki, hazırda respublikamızın müxtəlif bölgələrində kənd təsərrüfatı maşınlarının ehtiyat hissələrinin satışı ilə məşğul olan özəl köşklər, dükanlar açılmışdır. Fikrimizcə, belə bir xidmət qurumunun yaradılması meyli təqdirəlayiq hesab edilə bilər. Lakin araşdırmalar göstərir ki, onlar ehtiyat hissələrini daxili tələbat nəzərə alınmadan xarici ölkələrdən idxal edirlər. Həm də həmin ehtiyat hissələri müxtəlif ölkələrdən olmaqla qiymətləri də müxtəlifdir. Təbiidir ki, bu belə də olmalıdır. Lakin onlar kənd təsərrüfatı məhsulları İstehsalçılarına həmin ehtiyat hissələrini baha qiymətə satırlar. Məsələ onların təkcə bahalığında deyil, həm də keyfiyyətinin xeyli fərqlənməsindədir. Ona görə də istehsalçılar əldə etdikləri kənd təsərrüfatı texnikasına və onun ehtiyat hissəsinə görə əlavə xərc çəkərək israfçılığa yol vermək məcburiyyətində qalırlar. Odur ki, fikrimizcə, ehtiyat hissələrinin çeşidinin artırılmasını, geniş satış şəbəkələrinin yaradılmasını və respublikanın özündə istehsalına güzəştli kredit dəstəyinə nail olunmasını vacib şərtlərdən biri hesab edirik.

Kənd təsərrüfatının inkişafını təmin etməyin əsas istiqamətlərindən biri texniki xidmətin mühüm hissəsi olan nəqliyyat xidmətinin digər xidmətlərlə qarşılıqlı əlaqələrinin yaradılmasıdır. Araşdırmalar göstərir ki, texnika, o cümlədən nəqliyyat vasitələrinin çatışmaması və yaxud ayrı-ayrı fiziki, yaxud hüquqi şəxslərdə pərakəndə halda olan müxtəlif istiqamətli nəqliyyatla texniki xidmət göstə

232

rilməsi istehsalın səmərəliliyinə təsir göstərir. Nəqliyyat xidmətindən səmərəli istifadə etmək üçün bazar iqtisadiyyatının tələblərinə cavab verən qarşılıqlı əlaqələr qurulmalıdır. Fikrimizcə, belə əlaqələrin hər bir rayonda, kənddə qurulması və bu xidmətlərdən istifadə edilməsi sahibkarlığın inkişafına kömək edə bilər (şək.6.2).

Şəkil 6.2. Nəqliyyat xidmətinin digər xidmətlərlə qarşılıqlı

əlaqələri

233

Nəqliyyat xidmətinin təşkili, onların istehsalçılarla və digər xidmət göstərən sahibkarlarla istehsal-iqtisadi əlaqələrin yaradılması kənd təsərrüfatı məhsulları istehsalına çəkilən xərclərin azaldılmasına, istehsalın iqtisadi səmərəliliyinin yüksəldilməsinə imkan verə bilər. Ona görə də ayrılıqda götürülmüş xidmət sahələrinin və yaxud sahibkarların nəqliyyat vasitəsi yoxdursa və istehsalı nəzərdə tutulmuş məhsullara nəqliyyat vasitələri ayırmaq mümkün deyilsə (hazırda kənd təsərrüfatı məhsulları istehsalçılarının əksəriyyətinin nəqliyyat vasitəsi çatışmır) həmin nəqliyyatların alınması və ya icarəyə götürülməsi iqtisadi cəhətdən səmərəlidir. Bu məqsədlə nəqliyyat vasitələrinin alınması və ya icarəyə götürülməsi üçün «Aqroliziniq» ASC -nin imkanlarından istifadə edilə blər.

Bununla əlaqədar nəqliyyat vasitələrinin alınması və ya icarəyə götürülməsinin regionlar üzrə iqtisadi səmərəliliyi müəyyənləşdirilməlidir.

Kənd təsərrüfatında nəqliyyat xidmətin idarəedilməsi- nin səmərəliliyi işlərin az xərclərlə aqrotexniki müddətlərdə yerinə yetirilməsindən asılıdır. Nəqliyyat vasitələrinin icarəyə götürülməsi vaxtı xərclərin həcmi müxtəlif ola bilər. Sahibkar nəqliyyat maşınını icarəyə götürərkən maşın sahibinə icarə haqqı ödəməklə yanaşı maşına yanacaq və sürtkü materialları alınmasını və sürücünün əmək haqqını ödəməyi öz üzərinə götürə bilər. Nəzərə almaq lazımdır ki. icarə şərtindən asılı olaraq maşının iş dövründə təmir xərcləri də icarəyə götürən tərəfindən ödənilə bilər. Bu halda icarəyə götürən nəqliyyat vasitəsinin texniki vəziyyətinə və maşının gördüyü işin həcminə (onun köhnə, təzə olmasına, sıradan çıxması ehtimalına, təmirə ehtiyacı olmasına və s.) diqqət verməlidir.

Göstərilənlərlə yanaşı, sahibkar nəqliyyat vasitəsini icarəyə götürərkən, onun gördüyü bütün işə görə haqqını

234

nəğd şəklində icarəçiyə ödəyə bilər. Nəzərə alınmalıdır ki, nəqliyyat vasitələrinin haqqı ölkənin bölgələri, rayonları və sahələrin ixtisaslaşması və s. ilə əlaqədar xeyli fərqlənir.

Nəqliyyat vasitələrinin çatışmadığı şəraitdə onlardan istifadənin səmərəliliyini artırmaq üçün kənddə formalaşmış ayrı-ayrı sahibkarlarda olan nəqliyyat vasitələrinin birləşdirilməsi məqsədəuyğun olardı. Həmin nəqliyyat vasitələri hesabına xidmət servisi yaradılır və lazım gəldikdə müqavilə ilə digər mülkiyyətçilərin sifarişləri yerinə yetirilir. Nəqliyyat xidmətinin həcmindən asılı olaraq müqavilə ilə mühəndis-texniki işçilər və bu xidmətin idarəedilməsi məqsədilə menecerlər cəlb oluna bilər. Fikrimizcə, nəqliyyat vasitələrinin istifadə olunmasının iqtisadi səmərəliliyini artırmaq üçün yaradılan xidmətin bir çox üstünlükləri ola bilər; 1) Nəqliyyat vasitələri üzrə servis mərkəzləri yaradıldıqda maşınlara xidmət asanlaşır; 2) Nəqliyyat vasitələrinin sahiblərinin maliyyə vəsaitləri hesabına (kredit və s.) maşınların saz saxlanması və yenilərinin əldə edilməsi imkanları artır; 3) Nəqliyyat vasitələrinin idarəedilməsi asanlaşır, xərclər azalır; 4) Maşınlar onun sürücüləri tərəfindən idarə edildiyi üçün nasazlıqlar aradan qaldırılır və s.

Göründüyü kimi, nəqliyyat vasitələrinin istifadə edilməsi, nəqliyyat xidmətinin formalaşdırılması və idarəedil- məsinin səmərəliliyini yüksəltmək üçün istifadə edilməmiş ehtiyatlar çoxdur. Hazırki şəraitdə əsas vəzifələrdən biri kənd təsərrüfatına xidmət edən bu kimi sahələrin inkişafına əlverişli şərait yaratmaqdan ibarət olmalıdır.

6.3. Aqrotexniki xidmət

Kənd təsərrüfatı məhsulları istehsalının artırılması məqsədi ilə respublikanın müxtəlif torpaq-iqlim şəraitinə uyğun çox çeşidli bitkiçilikdə aqrotexniki tələblərin vaxtlı-

235

vaxtında yerinə yetirilməsini təmin etmək, fermer təsərrüfatlarında tarla işlərinin mexanikləşdirilməsi məqsədilə kompleks maşın sisteminin yaradılması çox vacib məsələlərdən biridir. Hesablamalar göstərir ki, bir özəl «Aqro- texservis»in tərkibində 2 ədəd traktor, 1 ədəd kombayn, 1 ədəd kotan, 1 ədəd mala, 1 ədəd toxumsəpən, 1 ədəd kultivator, 1 ədəd otbiçən, 1 ədəd ot bağlayan və 1 ədəd gübrəsəpən varsa, göstərilən texnikalarla orta hesabla 500-600 hektar sahədə tam aqrotexniki işləri yüksək səviyyədə aparmaq olar. Bu hesabla respublikada olan əkin sahələrinə aqrotexniki xidmət göstərmək üçün müvafiq əkin sahələri üçün müxtəlif tərkibdə spesifik xüsusiyyətlər nəzərə alınmaqla özəl «Aqrotexservis»lər yaradılması lazım gəlir. Bu məqsədlə Respublika Prezidentinin 23. X. 2004-cü II tarixli fərmanı ilə səhmlərinin 100 faizi dövlətə məxsus olan «Aqrolizinq» Açıq Səhmdar Cəmiyyəti yaradılmışdır.

Tələb olunan kənd təsərrüfatı maşınlarının sayını, gücünü, tipini, özəl texniki servislərin, özəl təmir, təminat və texniki qulluq qurumlarının yaradılması vacibliyini nəzərə alaraq bu qurumların sayını, həcmini və harada yerləşmələrini müəyyən etmək zəruri məsələlərdən biridir. Milli sahibkarlığın bu xidmətə tələbini ödəməklə kənd təsərrüfatı məhsulları istehsalını artırmaq olar.

6.4. Aqrokimyəvi və bitki mühafizəsi xidməti

Aqrokimyəvi xidmət - kənd təsərrüfatında aqrokimya işlərinin təşkilidir. Aqrokimyəvi xidmətin əsas vəzifəsi mineral gübrə və digər kimyəvi vasitələrin torpaq-iqlim bölgələrində düzgün bölüşdürülməsi və səmərəli istifadəsi

üçün elmi surətdə əsaslandırılmış məsləhət və aqrokimyəvi təlimat vermək, torpaq və gübrə nümunələrini

236

analiz etmək, torpaqların aqrokimyəvi kartoqramını düzəltmək, sahələrin və sahibkarların mineral gübrələrə tələbatını müəyyənləşdirməkdir. Milli sahibkarların ehtiyaclarını ödəmək üçün aqrokimyəvi və bitki mühafizə xidməti işlərini yaxşılaşdırmaq məqsədi ilə kənd rayonlarında kimyalaşdırma mərkəzləri, dövlət fondu torpaqlarında ka- rantin tədbirlərinin aparılması, eyni zamanda proqnoz və xəbərdarlıq işlərinin həyata keçirilməsi üçün rayon bitki mühafizə stansiyalarının tərkibində fıtosanitar və mühafizə xidmətlərinin yaradılmasına ciddi ehtiyac vardır.

Ölkədə həyata keçirilən məqsədyönlü aqrar siyasət aqrokimyəvi və bitki mühafizəsi xidmətində yaranmış boş- luqların doldurulmasında mühüm rol oynayır. Belə ki, respublikada bitki mühafizə sahəsində 30-dan çox özəl şirkət, müəssisə və firmalar yaradılmışdır. Onlardan artıq bir neçəsi özünü sahibkarlara tanıtmış, səmərəli fəaliyyət göstərməyə başlamışdır. Belə şirkətlərdən respublikanın rayonlarında təkcə EMA şirkətinin 33 obyekti, Tovuz-Baltiya şirkətinin 16 obyekti fəaliyyət göstərir. Kənd Təsərrüfatı Nazirliyi dövlət orqanı kimi bu şirkətlərlə qarşılıqlı əlaqələr yaratmış, onlarla birlikdə seminar-müşavirələr keçirir, lazımi tövsiyələr verir. Ölkəyə daxil olan aqrokimyəvi maddələrin və pestisidlərin qeytiyyatı və sınaqdan keçirilməsini həyata keçirir.

Hazırda respublikaya gətirilən və istifadə olunan bitki mühafizə vasitələrinin bəzilərinin (məsələn, kükürd və s.) respublikanın özündə istehsalını təşkil etmək üçün həm şərait, həm də ixtisaslı mütəxəssislər vardır. Nəzərə almaq lazımdır ki, torpaq və əmlak paylarını almış kənd əhalisinin böyük əksəriyyəti zəhərli-kimyəvi maddələrdən və gübrələrdən istifadə qaydalarını yaxşı bilmirlər. Bunu nəzərə alaraq, aqrokimyəvi və bitki mühafizəsi xidməti üzrə özəl müəssisələrin sayının və əhatə dairəsinin artı

237

rılması aktual olaraq qalmaqdadır. Nəzərə almaq lazımdır ki, karantin və fitosanitar xidmətini tənzimləməklə əlaqədar Respublika Prezidentinin 23. X. 2004-cü il tarixli sərəncamla konkret istiqamətlər nəzərdə tutulmuşdur.

6.5. Maliyyə xidməti

Maddi-texniki bazası zəif olan və ya heç olmayan milli sahibkarların güzəştli kreditlərlə təmin edilməsi olduqca vacibdir. Bu gün xüsusilə xidmət və emal sahələrinin yenidən qurulması üçün azı 7-10 ilə uzunmüddətli kreditlərin güzəştli şərtlərlə ayrılması zəruridir. Lakin ölkədə fəaliyyət göstərən banklar əsas etibarilə qısa müddətə malik olan əməliyyatları, əsasən alqı-satqı əməliyyatlarını kreditləş- dirməyə üstünlük verirlər. Kənd təsərrüfatı İstehsalının risqIi sahə, istehsal dövriyyəsinin isə uzun olduğunu əsas götürərək bu sahəni kreditləşdirməkdən ehtiyat edirlər.

Doğrudur, ölkə rəhbərliyi tərəfindən sahibkarların maliyyə vəziyyətini yaxşılaşdırmaq üçün vaxtaşırı tədbirlər görülür. Bu sahədə görülmüş önəmli tədbirlərdən biri də 2002-ci ilin sonunda Respublika Prezidentinin müvafiq fərmanı əsasında Sahibkarlığa Kömək Milli Fondunun yaradılmasıdır. Lakin qeyd etməliyik ki. Fondun vəsaitindən istifadə qaydalarında kənd təsərrüfatının spesifik xüsusiyyətləri nəzərə alınmadığına görə aqrar sahədə çalışan sahibkarlar Fondun vəsaitindən kredit almaqda bir sıra problemlərlə qarşılaşırlar.

Milli sahibkarlığın inkişafında problem məsələlərdən biri kreditlə bağlıdır. Hazırda kənd təsərrüfatında fəaliyyət göstərən, yaxud fəaliyyət göstərmək arzusunda olan hüquqi və fiziki şəxslərin əksəriyyəti maddi-texniki bazası olmayan və işə sıfırdan başlayanlardır. Belə şəxslər

238

müəyyən qədər və müəyyən müddətə kredit almadan heç bir iş qura bilmirlər.

Doğrudur, bu problemin həlli ilə əlaqədar respublikamızda müəyyən işlər görülmüş və görülməkdədir. Xüsusilə, beynəlxalq təşkilatların ayırdığı kreditlər hesabına fermerlərə və iş adamlarına müəyyən qədər kredit verilmişdir və indi də verilir. Lakin açıq demək lazımdır ki, kreditin verilməsində tətbiq olunan mexanizm, xüsusən ödəmə müddəti və kreditə görə alınan faizlər kredit alanın mənafeyini qorumur.

Məsələn, hazırda TASİS xətti ilə illik 20 faizlə kredit verilir. Aparılan hesablamalar göstərir ki, heyvandarlığı inkişaf etdirmək üçün 3 il müddətinə 17,6 mln. manat kredit alan şəxs həmin müddət ərzində faizlə birlikdə 23,1 mln. manat, yəni aldığı kreditdən 5,5 mln. manat və ya 31,3 faiz məhz birinci İldə qaytarılması tələb olunur və ödəniş krediti aldıqdan sonrakı ilk aylardan başlayaraq aparılmalıdır. Ödənişlər vaxtında aparılmadıqda əlavə ödənilən məbləğ sonra 60 faizə qədər arta bilər.

Kənd təsərrüfatında satlıq məhsul istehsal etmək üçün sərf olunan vaxtın uzun olduğunu və əksər məhsulların ildə yalnız bir dəfə istehsal olunduğunu, sahənin spesifik xüsusiyyətlərini nəzərə alsaq, bu sahəyə ayrılan kreditin uzun müddətli və aşağı faizə müəyyənləşdirməyin zəruriliyi aydın görünər.

Bundan əlavə, kreditin verilməsində şəffaflığın olması vacib şərtlərdən biridir. İndiyədək verilmiş kreditlərin çox hissəsinin vaxtında geri qaytarılmaması ölkədə kredit siyasətinin düzgün qurulmadığını göstərir. Odur ki, kredit- ləşmədə həm dövlətin, həm də sahibkarların mənafelərinə uyğun gələn və sadələşdirilmiş mexanizm tətbiq olunmalıdır. Belə mexanizmin hazırlanmasında təkcə bank və maliyyə təşkilatları deyil, həm də sahibkarların və onların

239

mənafelərini qoruyan təşkilatların iştirak etməsi məqsədəuyğun olardı.

Respublikamızda üzümçülüyün əvvəlki şöhrətini bərpa etmək üçün yeni üzümlüklər salınmalıdır. Bunun üçün yaxın bir neçə il ərzində hər il orta hesabla 20-30 milyard manat vəsait tələb olunur. Torpaqların xüsusi mülkiyyətdə olduğu indiki şəraitdə torpaq sahiblərini yeni üzümlüklərin salınmasına sövq etmək üçün onlara ən aşağı faizlə və 8- 10 il müddətinə kredit verilməsi müsbət nəticə verə bilər.

İstehsalla məşğul olan qurumların yüksək keyfiyyətli toxum materialları və cins mal-qara ilə təmin olunması dövlət əhəmiyyətli məsələdir. Aqrar islahat apanlarkən bu cəhət nəzərə alınmış, 41 müəssisə cins toxumçuluq və damazlıq məqsədilə dövlət mülkiyyətində saxlanılmışdır. Lakin son illərdə baş vermiş hadisələr nəticəsində həmin müəssisələrin də maddi-texniki bazası xeyli zəiflədiyindən onlar öz funksiyalarını lazımınca yerinə yetirə bilmirlər. Həmin müəssisələrin normal fəaliyyət göstərməsi üçün dövlət büdcəsindən güzəştli kreditlər və subsidiyaların ayrılmasına ehtiyac vardır.

Təhlil və araşdırmalardan aydın olur ki, dünyanın bir çox ölkələrində fermerlərin xərclərinin müəyyən hissəsi dövlət tərəfindən subsidiyalar verməklə ödənilir. Avropa Birliyi ölkələrində fermerlərin xərclərində dövlətin ödədiyi subsidiyanın xüsusi çəkisi orta hesabla 49 faiz təşkil edir. Respublikamızın iqtisadi imkanlarını nəzərə almaqla, ilkin mərhələdə strateji məhsullar becərən sahibkarlara hər hektar əkin sahəsi hesabı ilə müəyyən miqdarda subsidiya verməklə, həmin məhsulların kifayət qədər istehsal olunmasına etibarlı təminat yaradıla bilər.

Respublika Prezidentinin 22 iyul 2002-ci il tarixli fərmanı ilə «Kredit ittifaqı haqqında» qanun kredit xidmətinin yaradılmasında mühüm rol oynayır. Hazırda ölkədə 100-

240

dən çox kredit ittifaqı yaradılmışdır. Bununla belə hesab edirik ki, əhali artdıqca torpaq kiçik həcmlərə bölünür, istehsal vasitələri bahalaşır, torpağın məhsuldarlığı azalır, əkinçilik tənəzzül vəziyyətinə düşür, kəndlilərin mənfəəti azalır, kənd təsərrüfatı zərərli sahəyə çevrilir və nəhayət kəndli əlverişsiz şəraitdə yaşadığı üçün şəhərə axın başlayır. Aqrar sahənin intensiv inkişafının və iqtisadi münasibətlərinin formalaşmasının iqtisadi termometri - tənzimləyicisi xüsusi kreditlərin verilməsidir. Kredit nə vaxt düzgün, əsaslandırılmış sistemdə verilərsə, istehsalın hərarətini o dərəcədə tənzimləmək milli sahibkarların yaradıcı qüvvəsini bir o qədər düzgün İstiqamətləndirmək olar.

6.6. Marketinq xidməti

Ədəbiyyatlarda marketinq anlayışı müxtəlif mənalarda işlədilir. Bütün anlayışlarda - bazar tələblərinin öyrənilməsi, bazarın idarə edilməsi, ehtiyac və tələbatın tədavül vasitəsi ilə ödənilməsinə yönəldilən insan fəaliyyəti, insan ehtiyaclarının və tələbatlarının ödənilməsi məqsədilə mübadilənin baş verməsi üçün bazarla aparılan iş, mübadilə vasitəsilə ehtiyacların və tələbatın ödənilməsinə yönəldilən

insan fəaliyyətinin növləridir və s.^ kimi göstərilir. Buradan aydın olur ki, marketinq anlayışı bazar, istehsalçı-istehlakçı ilə bağlı olmaqla, daha geniş məna kəsb edir. Biz, marketinqə istehsal olunan məhsulun (xidmətlə-

^ G. Gənciyev, G. Kərimov, Sahibkarlığın əsasları. Bakı, 1999, s.

137 (s. 118), İ. Ə. Feyzullabəyli, Real bazara doğru. Bakı, 1993, s. 174

(s. 146), M. Əliyev, S. Ağayev, M. Salahov, S. Mikayılov. Bazar

iqtisadiyyatının formalaşmasının əsasları. Bakı, 1998, s. 206 (s. 104),

Axundov Ş., Marketinqin əsaslan. Bakı, 2001 s. 572 (s. 11).

241

rin) satışı üçün əlverişli zəmin yaratmaq, onun keyfiyyətini, çeşidini və istehsal həcmini bilavasitə istehlakçıların tələbatına uyğunlaşdırmaq məqsədi ilə bazarın kompleks təhlili və proqnozlaşdırılması prosesidir fikri ilə razılaşır və bu fikrə «konkret alıcıların tələbatlarının ödənilməsinə yönəldilən idarəetmə prosesidir» əlavə etməyi daha düzgün hesab edirik. Marketinq - ehtiyacların və tələbatların mübadilə vasitəsi ilə ödənilməsinə yönəldilmiş insan fəaliyyəti növüdür. Marketinq kommersiya və bütövlükdə təsərrüfat məsələlərini həll etmək üçün bazar dairəsində baş verən proseslərin əsaslı surətdə mükəmməl uçotunu, tədqiqini və planlaşdırılmasını nəzərdə tutan müəssisənin (firmanın, şirkətin) idarə olunması sistemidir. Marketinqin məqsədi istehsalı ictimai istehlaka, tələbata, bazarın tələblərinə uyğunlaşdırmaqdan, bazarın öyrənilməsi, satışın intensivləşdirilməsi, malların rəqabət qabiliyyətinin artırılması üzrə təşkilati-texniki tədbirlərin işlənib hazırlanmasını təmin etməkdən ibarətdir. Marketinq insan ehtiyaclarının və tələbatlarının ödənilməsi məqsədi ilə mübadilənin baş verməsi üçün bazarla aparılan işdir.^

Kənd təsərrüfatında fəaliyyət bir neçə qruplara bölünür. Bunlar əsasən - məhsul istehsalı, saxlanması, daşınması, emalı və istehlakçılara çatdırılması və sairdir. Bütün bunlar ayrı-ayrılıqda fəaliyyətdir. Bunların hər birinin ‘ardıcıl, sistemli həyata keçirilməsi məhsulun keyfiyyətinin təmin olunmasında mühüm əhəmiyyət kəsb edir. İstehsal edilən kənd təsərrüfatı məhsullarına tələb, bazar və istehsalçı vardır.

Nəzərə almaq lazımdır ki, kənd təsərrüfatında marketinqin təşkili sahənin spesifikliyi ilə müəyyən olunmalıdır.

^ j. İbrahimov. Aqrar iqtisadiyyatın əsaslan. Bakı, 2003-cü II. s.

154 (s. 89).

242

Burada iqtisadi nəticələrin təbii-iqlim şəraitindən asılf olması, istehsal fəaliyyətinin mövsümiliyi, marketinqin kənd təsərrüfatında özünüidarəetmə ilə əlaqədar daha həssas olması, məhsulların istehsalçılar tərəfindən özünün isteh- lakına (ərzağa, toxuma, yemə və s.) yönəldilməsi və s. ilə əlaqədar olması nəzərə alınmalıdır. Marketinq bazar konyukturunun müəyyən edilməsi, bazarın seqmentləşdirilməsi, bazarın həcminin təyin edilməsi, rəqabət mühiti, satış formaları və s. şərtlərin düzgün müəyyənləşdirilmə- sini tələb edir.

Bazar və marketinq biznesin əsas ünsürləri olduğu üçün onların oxşar və fərqli cəhətləri aydınlaşdırılmalıdır. «Bazar» elə yerdir ki, orada pulları olanlar məhsulu (malları) olanları axtarırlar. Digər tərəfdən məhsulları (malları) olanlar pulları olanları axtarırlar.

Məhsulları (malları) olanları pulları olanlarla əlaqələndirmək lazımdır. Bu marketinqdir. Marketinq müştərilər nə istədiyini müəyyən etmək və həmin şeyi onlara vermək deməkdir. Marketinqin təşkili tələb edir ki, müştərilər istədiklərini onlara satmaq üçün onların tələbini ödəmək üçün məhsul satılsın. Ona görə də istehsala başlamazdan əvvəl müştərilərin kim olduğunu, tələbatı, nə xeyir-mənfəət götürmək istədiklərini öyrənmək lazım gəlir:

- O, sizin malınızı niyə alır? - Siz hansı tələbatı ödəyirsiniz? - O hansı «xeyri» əldə edir? - Sizin adi müştəriniz kimdir: yaşı, cinsi, onlar hansı

xeyir əldə edir? Göstərilənlərlə əlaqədar məhsul istehsalının (və yaxud

göstərilən xidmətlərin) səmərəli olması və ya biznesin gəlir gətirməsi üçün bir sıra amillər öyrənilməlidir. Bu amilləri əsasən aşağıdakı kimi qruplaşdırmaq olar: a) Rəqabət və onun mahiyyəti; b)Texnoloji amillər; c) İqtisadi

243

mühit; ç) Hüquqi və siyasi vəziyyət; d) Ticarət mühiti (iqtisadi şərait, hüquqi tələblər, işə təsir göstərən sosial və texniki məsələlər) və s.

Bütün bunlar bazarın tələb-təklifi ilə əlaqədar plan- laşdırmada istifadə edilən əsas amillərdir. Deməli marketinqin təşkili üçün bir çox tədbirlər kompleksi nəzərdə tutulmalıdır.

- İstehsalatın və xidmətlərin planlaşdırılması; - Müştərilərin tələbatlarının ödənilməsi (keyfiyyətə,

qiymətə, yerə dair); • - Səmərəli yayım sistemi;

- Satışın reklamı üzrə səmərəli tədbirlər və s. Bu tədbirlərin mahiyyətini izah etmək əsasında

sahibkarlara satış və marketinq arasında fərqi daha düzgün göstərmək olar. Bazar tələbatı olmayan məhsul istehsalı mənasızdır, başqa sözlə istehsalçı üçün ziyanlıdır. Ona görə də sahibkar məlumat toplamağı, hansı məlumatı toplamağı və bu məlumatı haradan əldə etməyi və s. bilməlidir. Deməli, məhsulun bazarda sadəcə satışı deyil, satışın proses kimi idarə edilməsi nəzərdə tutulmalıdır. Bunu aşağıdakı sxemdəki kimi (şək.6.3) göstərmək olar.

Göstərilən idarəetmə prosesi biznesin təşkili üçün vacib olmaqla, sahibkarın səmərəli fəaliyyətinin mühüm şərtidir. Marketinq - ehtiyacların və tələbatların planlaşdırılmış idarəedilməsi əsasında mübadilə vasitəsi ilə ödənilməsinə yönəldilmiş fəaliyyət olmaqla bir sıra məfhumlarla əlaqədardır. Bunlara - bazar, ehtiyac, tələbat, tələblər, istehsalçı, istehlakçı, konyuktura, əmtəə, mübadilə, proqnoz, seqment, sövdələşmə və s. aid etmək olar.

Ehtiyac - fərdin istehsal olunan əmtəə-xidmətin çatışmadığını duymaq hissidir. Tələbat - fərdin nəyəsə olan ehtiyacıdır.

244

Əmtəə - tələbatı, yaxud ehtiyacı ödəyə bilən, istifadə üçün istehlak olunması məqsədilə bazarda təklif olunan şeydir. Mübadilə - arzu olunan şeyin-başqa şeylə əvəz edilməsidir.

Şəkil 6.3. Marketinqin təşkili prosesi

Nəzərə almaq lazımdır ki, sahibkarlar məhsul istehsal

edir, sonra onu satmağa çalışırlar. Ona görə də əksər

hallarda həmin istehsalçılar istehsalı artırmağa meyl edirlər. Marketinq üsulunda sahibkar əvvəlcə tələbatı öyrənir və istehsalı planlaşdırır. Marketinq və satışın fərqli xüsu- siyyətlərni aşağıdakı kimi xarakterizə etmək olar:

245

1 Məfhəlo 1

Salışa istiqamətlənən Marketinqə istiqamətlənən

Məhsul istehsalı

mərhələsi I Məhsul istehsalına daha

çox diqqət yetirilir Müştərilərin tələbatlarına daha

çox diqqət yetirilir

Satış II Ovvolcə istehsal olunur.

sonra isə necə

satılacağına baxılır

Əvvəlcə müştərilərin tələbatı

qiymətləndirilir, sonra istehsal

olunur və mah müştəriyə

çatdırmağın ən yaxşı yolları

tapılır r ■■■ Marketinq III

İdarəetmənin diqqət

mərkəzində satışdır İdarəetmənin diqqət mərkəzində

mənfəətin artımıdır

Planlaşdırma IV Qısa müddətli

planlaşdırmaya üstünlük

verilir, hazırkı tələbat

nəzərə alınır

Uzun müddətli planlaşdırmaya

üstünlük verilir /gələcək inkişaf

nəzərə alı- j nır/ I

Marketinq və satışın fərqləndirici xüsusiyyətləri

Marketinq ehtiyac və tələbat nəzərə alınaraq məhsulun planlı satışının idarə edilməsi funksiyasıdır. Sahibkarlıq fəaliyyəti üçün marketinqin əsas elementləri

aşağıdakılardan ibarətdir: -hazırkı bazar tələbatı - bazarın tədqiqi; -malın keyfiyyəti, qiyməti, rəqiblərinin, marketinq

üsulunun öyrənilməsi və müqayisə edilməsi, planlaşdırma; -malın satışına təsir göstərən amillər barədə məlumat;

-satışa təsir göstərən və müxtəlif imkanlar yaradan siyasət, qanunvericilik, meyllər;

-reklam, satışın təşkili və xidmətlər və s. Göstərilən hər bir marketinq elementi məhsulun və ya

fəaliyyətin gəlirli olması üçün əhəmiyyətlidir. Göstərilənlərdən aydın olur ki, bazar münasibətləri

şəraitində sahibkarların rentabelli fəaliyyət göstərmələri

üçün özləri marketinq xidmətlərinə malik olmalıdırlar. Mar

246

ketinq həm xammal istehsalçılarını, həm də xidmət və emal müəssisələrini əhatə etməlidir.

Lakin hazırda bir neçə iri şərab və yeni yaranan ət- süd emalı müəssisəsi istisna olmaqla, demək olar ki, heç bir istehsalçı və ya emalçı hər hansı marketinq xidmətini təşkil etməmişdir. Bu problem kənd təsərrüfatı istehsalı sahəsində özünü xüsusilə kəskin büruzə verir. Torpaq payı almış kəndli bazarın tələbatları, istehlakçı qrupları, rəqiblər, təchizatçı müəssisələr barədə informasiyaya malik deyildir. Belə informasiyanı toplamaq və təhlil etmək üçün isə istehsalçıların nə bilikləri, nə də maddi imkanları kifayət etmir. Kəndli öz məhsullarının konkret istehlakçı qruplarını müəyyənləşdirmədiyindən və demək olar ki, bazar üçün nəzərdə tutulduğundan, onun İstehsal etdiyi məhsul da müxtəlif keyfiyyət göstəricilərinə malik olur. Halbuki, rəqabətdə qalib gəlmək üçün məhsulun analoji məhsullardan hər hansı üstün cəhəti ilə fərqlənməsi tələb olunur.

Beynəlxalq təcrübə göstərir ki, marketinq xidmətində xammal istehsalı, emal, təkrar emal, satış prosesləri əlaqələndirilir, iqtisadi və təşkilat! inteqrasiya stimullaşdırılır. Ona görə də kənd təsərrüfatı istehsalçılarının məhsullarının planlaşdırılmış satışını təşkil etmək məqsədilə marketinq xidmətinin təşkili əsas şərtlərdən biri olmalıdır.

6.7. Damazlıq xidməti

Sahibkarların saxladıqları mal-qaranın cins tərkibini yaxşılaşdırmaq damazlıq və süni mayalandırma xidmətinin təşkilindən xeyli dərəcədə asılıdır. Mal-qara özəlləşdi- rildikdən sonra əhalidə olan məhsuldar cinslər yerli cinslərlə qarışıq saxlanıldığından onların cins tərkibi xeyli pisləşmişdir. Cins heyvanların baxımsızlıq və nəsli bəlli ol

247

mayan xırda törədicilərlə cütləşdirilməsi nəticəsində heyvanlarda cırlaşma gedir.

Azərbaycan şəraitində daha yüksək təsərrüfat əhəmiyyətinə malik yerli və intreduksiya olunmuş mal-qara cinslərinin yenidən bərpası və istehsalatda geniş tətbiqi üçün damazlıq xidmətinin gücləndirilməsinə diqqət artırılmalı, ilk növbədə dövlət damazlıq kənd təsərrüfatı müəssisələrinin maliyyə vəziyyəti yaxşılaşdırılmalıdır. Digər tərəfdən özəl damazlıq xidmətinin formalaşdırılması dəstəklənməlidir.

6.8. Baytarlıq xidməti

Baytarlıq xidməti ölkədə xalq təsərrüfatının ayrı-ayrı sahələrində, müəssisə, nəqliyyat, dövlət sərhədi, hərbi hissələrdə baytarlıq tədbirləri kompleksini həyata keçirən baytarlıq təşkilat və müəssisələrinin məcmusu kimi başa düşülür. Baytarlıq xidməti inzibati cəhətdən, nəzdində olduğu orqanın (bölgə, sahə və təşkilat) rəhbərliyinə, ixtisas cəhətdən isə yuxarı (ərazi, sahə) baytarlıq xidməti təşkilatına tabe olur. Hazırda yeni iqtisadi şəraitdə mövcud baytarlıq laboratoriyalarında təchizatın aşağı səviyyədə olması kənd təsərrüfatı heyvanlarının iti yoluxucu və an- tropozoonoz xəstəliklərinin müayinəsini çətinləşdirmişdir. Xəstəliklərə qarşı nəzərdə tutulan müvafiq işlərin investisiya qoyuluşu olmadığından həyata keçirilməsi lazımi səviyyədə deyildir.

Araşdırmalar göstərir ki, dövlət sığorta fondları olmadığından brüsellyoz və vərəm xəstəlikləri aşkar olunan heyvanların sanitar kəsimə verilməsində ciddi problemlər yaranmışdır.

Baytarlıq apteklərinə dərman preparatları çox zaman bu sahədə təcrübəsi olmayan Ixtlsassız adamlar tərəfin

248

dən gətirildiyindən çoxunun vaxtı keçmiş olur. Sahibkarlar həkim məsləhəti almadan həmin dərmanları ucuz qiymətə alıb istifadə edirlər. Bu baytarlıq xidmətinin səviyyəsinə mənfi təsir göstərir. Dövlət və özəl baytarlıq xidmətinin təşkili yeni prinsiplər əsasında qurulmalı, baytarlıq xidmətinin lazımi səviyyədə təşkili üçün bu sahəyə vəsait qoyuluşunun tam həcmdə ayrılmasına diqqət artırılmalıdır. «Kənd təsərrüfatının inkişafı və kreditləşməsi» layihəsi üzrə maliyyələşdirilən 4 Fərdi Ərazi Baytarlıq məntəqəsinin yaradılması, əhaliyə pullu baytarlıq xidməti göstərilməsi, informasiya və məsləhətlər verilməsi, müalicə-profilaktika tədbirlərinin aparılması bazar iqtisadiyyatının tələblərinə uyğunlaşdırılır. Bu xidmətin genişləndirilməsi və bütün rayonları əhatə etməsi sahibkarların fəaliyyətinin səmərəliliyini xeyli yüksəldər.

6.9. Suvarma xidməti

Respublikanın bir sıra bölgələrində kənd təsərrüfatı bitkilərinin suvarılmasında ciddi problemlər vardır. Sudan təsərrüfat məqsədləri üçün istifadə edən sahibkarların hüquq və mənafelərini qorumaq, habelə sudan səmərəli istifadə etmək məqsədi ilə respublikanın müxtəlif bölgələrində beynəlxalq layihə çərçivəsində torpaq sahiblərinin və sahibkarların könüllü birləşmələri əsasında Sudan İs- tifadəedənlər Assosiasiyaları (SİA) yaradılmışdır. SİÄ - ərazilərdə meliorasiya və irriqasiya sistemlərinin istismarının və mühafizəsinin təşkil edilməsi, onların idarə olunması, su haqqı ödənişlərinin toplanması, sudan istifadə zamanı meydana çıxan məsələlərin həll edilməsi məqsədilə torpaq sahələri olan sudan istifadə edən sahibkarların könüllü yaratdıqları qurumdur. Hazırda respublika üzrə 38 rayonda 550-dən çox SİA-ı fəaliyyət göstərir. Həmin

249

SİA-lar 634 min hektardan çox torpağın aqrotexniki müddətlərdə suvarılmasına xidmət edir.

Bununla belə, son illər respublikanın iqtisadi vəziyyəti ilə əlaqədar meliorasiya və irriqasiya obyektlərində tikinti və bərpa işləri günün tələbləri səviyyəsində olmadığına görə özəl suvarma xidməti müəssisələrinin fəaliyyəti kifayət qədər deyildir.

6.10. İnformasiya və məsləhət xidməti

Kolxoz-sovxoz sistemi dağıldıqdan və torpaq özəlləş- dirildikdən sonra mülkiyyətçilər istehsal ilə sərbəst şəkildə məşğul olurlar. İndi lazımi peşə və iqtisadi bilikləri olmayan şəxslər də istehsalla məşğul olmağa başlayıblar. Belə sahibkarlar aidiyyəti üzrə mütəxəssis məsləhətindən istifadə etməsələr tezliklə uğursuzluğa düçar ola bilərlər.

Hər bir sahibkar lazım olduğu məqamlarda mütəxəssis cəlb etməklə yanaşı, eyni zamanda məşğul olduğu sahə üzrə özünün də ən zəruri biliklərə yiyələnməsinə və lazımi informasiyalar əldə edilməsinə səy göstərməlidir. Əks halda sahibkarlıq fəaliyyəti uğursuzluqla nəticələnə bilər.

Təəssüf ki, hazırda istehsalla məşğul olan əksər torpaq mülkiyyətçiləri bu vacib məsələyə biganəlik göstərir, informasiyaya laqeyd yanaşırlar. Belələri istehsal prosesinin hər hansı bir mərhələsində nəyisə yaddan çıxarmaq, yaxud səhv yerinə yetirməklə özü üçün ciddi problem yarada bilər. Adətən belə problemləri sonradan həll etmək olmur və nəticədə mülkiyyətçilərə ciddi ziyan gətirir.

Ona görə də informasiya xidmətini gücləndirmək və bu xidmətin əhəmiyyəti barədə sahibkarlar və sıravi torpaq mülkiyyətçiləri arasında təbliğat aparmaq ən vacib məsələlərdən biridir. Torpaq mülkiyyətçilərinə informasiya

250

və məsləhət xidmətini göstərmək üçün beynəlxalq layihələr çərçivəsində bir sıra tədbirlər həyata keçirilmişdir. Bu məqsədlə kənd təsərrüfatı nazirliyi ilə kənd təsərrüfatında özəl bölmənin inkişafına yardım agentliyinin birgə səyi ilə aqrar bölmədə informasiya və məsləhət xidməti təşkil edilmişdir. Hazırda ölkədə 5 ərazi məsləhət mərkəzi - Gəncə, Şəki, Naxçıvan, Beyləqan, Masallı ərazilərində 29 rayonu 300-dən çox kəndi əhatə edir. Ərazilərdə göstərilən bu xidmətin əsas vəzifələrindən biri torpaq mülkiyyətçilərinin zəruri biliklərə yiyələnməsinə ehtiyacı olduğunu öyrənmək və bu ehtiyacı ödəməkdən ibarətdir.

İnformasiya və məsləhət xidmətinin daha da gücləndirilməsində, coğrafiyasının genişləndirilməsində və səmərəliliyinin artırılmasında yeni yaradılmış ərazi kənd təsərrüfatı idarələri və regional aqrar elm mərkəzləri fəal iştirak etməlidirlər. Onlar fəaliyyət göstərdiyi regionda ayrı-ayrı istehsal sahələrinin İnkişaf perspektivlərini proqnozlaşdırmalı və buna nail olmaq üçün qarşıda duran vəzifələri müəyyən etməlidirlər. Bu işdə yerli bələdiyyələrin, icra orqanlarının və bölgədə fəaliyyət göstərən Beynəlxalq və qeyri-hökumət təşkilatlarının həyata keçirdikləri layihələrin imkanlarından istifadə etməyə çalışmalıdırlar.

Hazırda respublikanın müxtəlif bölgələrində Beynəlxalq və qeyri-hökumət təşkilatları tərəfindən bir çox məsələlər üzrə, 0 cümlədən informasiya və məsləhət xidməti üzrə layihələr həyata keçirilir. Bu layihələrin ölkəmizdə bazar iqtisadiyyatının formalaşmasında böyük əhəmiyyəti vardır. Lakin layihələrin fəaliyyət müddəti məhduddur. İnformasiya və məsləhət xidmətinin davamlı olması üçün ödənişli məsləhət xidməti təşkil olunmalıdır. Yəni məsləhətçilərə onların verdikləri məsləhət və informasiyalar üçün haqq ödənilməlidir. Eyni zamanda məsləhətçilər də

251

verdikləri məsləhətlərin nəticələrinə görə məsuliyyət daşımalıdırlar.

Aqrar sahədə özəl məsləhət xidmətinin yaradılması istiqamətində respublikada ilk addımlar atılmışdır. Naxçıvan Muxtar Respublikasında, Şəki rayonunda və digər yerlərdə özəl məsləhətçilər ilə İstehsalçılar arasında ödənişli məsləhət xidməti barədə bir neçə müqavilə bağlanmışdır. Bu təcrübənin respublikanın hər yerində geniş yayılması aqrar sahədə sahibkarlıq fəaliyyətinin inkişaf etməsinə müsbət təsir göstərə bilər.

252

VII FƏSİL DAXİLİ İSTEHSAL POTENSİALI VƏ İSTEHLAK

TƏLƏBİNİN ÖDƏNİLMƏSİ İMKANLARI

Məlumdur ki, ölkədə həyata keçirilən aqrar islahatlar nəticəsində kənd təsərrüfatında məhsul istehsalının artırılması, əhalinin mühüm ərzaq məhsullarına olan tələbatın ödənilməsi üçün əsaslı struktur dəyişiklikləri baş vermişdir.

2002- ci ildə respublikanın ümumi daxili məhsulunun 14,2 faizi kənd təsərrüfatının payına düşmüş, əsas fondların 11,0 faizi burada cəmləşmişdir. Respublika əhalisinin 49 faizi kənd yerlərində yaşamaqla iqtisadiyyatın müxtəlif sahələri ilə məşğul olurlar. Ölkədə məşğul olan 3726,5 min nəfər əhalinin 1495 min nəfəri kənd təsərrüfatı ilə məşğul olur və cəmi iqtisadiyyatda işləyənlərin 40,1 faizini təşkil edir. Ölkə üzrə ixracın 3,8 faizi, idxalın isə 13,5 faizi kənd təsərrüfatı və ərzaq məhsullarının payına düşür.

Tədqiqatlar göstərir ki, respublikanın əlverişli təbii- iqlim şəraiti, ixtisaslı işçi qüvvəsi və kənd təsərrüfatı məhsulları istehsalı sahələrinin mühüm nəqliyyat yollan qovşaqlarına yaxın yerlərdə yerləşməsi sahəni ölkənin iqtisadi inkişafında mühüm prioritetlərindən birinə çevirir. Göstərilənlərlə yanaşı kənd təsərrüfatının ümumi məhsulunun 60,9 faizi bitkiçilik, 39,1 faizi heyvandarlıq məhsuljarı təşkil edir. Bitkiçilik və heyvandarlıq məhsullarının quruluşunda da ayrı-ayrı sahələr müxtəlif xüsusi çəkiyə malikdir. Belə ki, bitkiçilikdə taxıl, kartof, tərəvəz, heyvandarlıqda ət, süd istehsalı yüksək xüsusi çəkiyə malikdir. Qeyd etmək lazımdır ki, son illərdə kənd təsərrüfatı məhsulları istehsalının xüsusi çəkisi xeyli dəyişmiş, obyektiv və subyektiv səbəblər üzündən bəzi sahələrin xüsusi çəkisi kəskin azalmışdır. Belə ki, 2001-ci ildə 1993-cü ilə nisbə

253

tən bitkiçilik məhsullarının ümumi həcmində taxılın xüsusi çəkisi 26,6 faizdən 30,9 faizə, kartof 3,2 faizdən 13,5 faizə, bostan məhsulları 0,5 faizdən 2,4 faizə yüksəldiyi halda, pambığın xüsusi çəkisi 13,2 faizdən 2,3 faizə, tütün 9,4 faizdən 0,7 faizə, üzüm 8,8 faizdən 1,9 faizə düşmüşdür.

Azərbaycan müstəqillik əldə etdikdən sonra keçmiş ittifaq respublikaları ilə iqtisadi əlaqələrin pozulması, ənənəvi bazarların itirilməsi, qonşu ermənilərin ölkəmizin ədalətsiz müharibəyə cəlb etməsi və ərazimizin 20 faizinin işğal olunması, 1 milyon nəfərdən çox əhalinin daimi yaşayış yerlərindən qaçqın və köçkün düşmələri, iqtisadi sistemin yeni bazar münasibətlərinə keçirilməsi və s. amillər kənd təsərrüfatı istehsalının quruluşuna böyük təsir göstərmişdir. Bəzi məhsullar üzrə istehsalın azalmasının əsas səbəblərindən biri rəqabət və tələbatla əlaqədar həmin məhsullara ixrac tələbinin aşağı düşməsidir. Digər səbəblərdən biri isə ilk növbədə ölkə əhalisinin ərzaq məhsullarına olan təminatın yaxşılaşdırılması ilə əlaqədar görülən tədbirlər olmuşdur. Nəticədə 1991-1996-ci illərdə ölkəmizdə kənd təsərrüfatı məhsulları istehsalı kəskin surətdə azalmış, ərzaq məhsulları və istehlak şeyləri idxalı artmış, əslində ölkə idxaldan asılı vəziyyətə düşmüşdü. 1996-cı ilədək demək olar ki, ölkənin kənd təsərrüfatı məhsulları istehsalı sahəsində mövcud olan istehsal potensialından və imkanlardan düzgün və səmərəli istifadə edilməmişdi. Ona görə də əhalinin həmin dövrdə istehlak tələbi də ödənilməmiş qalırdı. Odur ki, daxili potensialdan səmərəli istifadə etməklə, idxal olunan məhsullara daxili tələbatı ödəmək üçün istehsalı artırmaq əsas vəzifələrdən biri kimi qarşıda durur.

Məlumdur ki, 1995-2002-ci illərdə ölkədə həyata keçirilən islahatlar nəticəsində sərbəst və müstəqil fəaliyyətə

254

əsaslanan sahibkarlığın müxtəlif formalarının inkişafına şərait yaradılmış, bazar prinsiplərinə uyğun yeni iqtisadi münasibətlər bərqərar olmuşdur. Həmin dövrdə milli iqtisadiyyatın inkişafında xüsusi əhəmiyyəti olan bir sıra tədbirlər həyata keçirilmişdir. Bunlardan Respublika Prezidentinin imzaladığı aşağıdakı fərman və sərəncamları göstərmək olar: «Aqrar islahatların həyata keçirilməsini təmin edən bəzi normativ-hüquqi aktların təsdiq edilməsi barədə» (6 iyun 1997-ci il), «Dövlət nəzarəti sisteminin təkmilləşdirilməsi və sahibkarlığın inkişafı sahəsində süni maneələrin aradan qaldırılması haqqında» (7 yanvar 1999- cu il), «Aqrar sahədə islahatların sürətləndirilməsinə dair bəzi tədbirlər haqqında» (22 mart 1999-cu il), «Azərbaycan Respublikasında aqrar bölmənin idarəetmə sisteminin təkmilləşdirilməsi tədbirləri haqqında» (4 fevral 2000- ci il), «Özəlləşdirilən dövlət müəssisələrinin, aqrar islahatları nəticəsində ləğv olunmuş və işğal altında olan rayonların təsərrüfat subyektlərinin borcları haqqında» (24 oktyabr 2000-ci il), «1999-2000-ci illərdə Azərbaycan Respublikasında aqrar islahatların dərinləşdirilməsi və kənd təsərrüfatında sahibkarlığın inkişafına kömək göstərilməsinə dair Dövlət Proqramı haqqında» (9 noyabr 1999- cu il) və s.

Həmin tədbirlər ölkənin iqtisadi tərəqqisini daha da möhkəmləndirmiş, makroiqtisadi göstəricilər əhəmiyyətli dərəcədə yaxşılaşmışdır. Göstərilənlərlə yanaşı, sahibkarlıq fəaliyyətinin inkişafı, onların hüquq və mənafelərinin qorunması, iqtisadi islahatların dərinləşdirilməsi, kənd təsərrüfatı məhsulları istehsalının artırılması və əhalinin ərzaq məhsulları ilə təminatının yaxşılaşdırması üçün mühüm istiqamətlər müəyyən edilmişdir. Xüsusilə, «Azərbaycan Respublikasının ərzaq təhlükəsizliyi proqramının təsdiq edilməsi haqqında» 2 mart 2001-ci il tarixli sərən-

255

camı, «Azərbaycan Respublikasında kiçik və orta sahibkarlığın inkişafının Dövlət Proqramı» (2002-2005-ci illər) 17 avqust 2002-ci il fərmanı, «Azərbaycan Respublikasında sahibkarlığın inkişafına dövlət himayəsi sahəsində əlavə tədbirlər haqqında» 10 sentyabr 2002-ci il tarixli fərmanı, «Sahibkarlığın inkişafına mane olan müdaxilələrin qarşısının alınması haqqında» 28 sentyabr 2002-ci il tarixli fərmanı, «2003-2005-ci illər üçün Azərbaycan Respublikasında yoxsulluğun azaldılması və iqtisadi inkişaf üzrə Dövlət Proqramının təsdiq edilməsi haqqında» 20 fevral 2003-cü il tarixli fərmanı göstərmək olar.

2002-ci ilin aprel-may aylarında Respublika Prezidentinin sahibkarlarla və xarici iş adamları ilə keçirdiyi görüşlər özəl bölmənin, həmçinin bütövlükdə milli iqtisadiyyatın problemlərini aşkara çıxarmaqla onun inkişafına əlverişli zəmin yaratmağa, məntiqi əsaslar üzərində formalaşmasına yeni təkan vermişdir.

Respublika Prezidentinin 22 mart 1999-cu il tarixli fərmanına müvafiq olaraq 2 il müddətinə neft məhsullarının satışında 114,6 milyard manat məbləğində vəsait sahibkarlara güzəşt edilmişdir. İslahata gedən təsərrüfatların 284,6 milyard manat məbləğində vergi borcları və onlara hesablanmış peniyalar silinmişdir. Bununla yanaşı, «Özəlləşdirilən dövlət müəssisələri, aqrar islahatlar nəticəsində ləğv olunmuş və işğal altında olan rayonların təsərrüfat subyektlərinin borcları haqqında» 2002-ci il tarixli Azərbaycan Respublikası Qanununa uyğun olaraq təsərrüfatların banklara olan 51,3 milyard manat borcları, elektrik enerjisinin istehlakına görə olan 161 milyard manat, Dövlət Neft Şirkətinə olan 895 milyard manat borclar silinmişdir. 2000-ci ildə «Məcburi Dövlət Sosial Sığorta ödəmələri üzrə borcların tənzimlənməsi haqqında» Milli Məclisin qərarına uyğun olaraq təsərrüfatların 141 milyard

256

manat məbləğində borcları ləğv edilmişdir. Göstərilənlərlə yanaşı, kənd təsərrüfatı məhsulları istehsalçılarının məcburi sığorta ödəmələri 35 faizdən 25 faizə salınmışdır. Bütün bunlar maliyyə-kredit mexanizminin təkmilləşdiril- məsinə, sahibkarlığın inkişafına və kənd təsərrüfatı məhsulları istehsalının artırılmasına imkan verir.

Göstərilənlərlə yanaşı, MEA müxbir üzvü, i. e. d., professor A. F. Musayev haqlı olaraq yazır: «Ölkə prezidenti İlham Əliyevin 2004-cü il 11 fevral tarixli fərmanı ilə təsdiq edilmiş «Azərbaycan Respublikası regionlarının sosial-iqtisadi inkişafı Dövlət Proqramı (2004-2008-ci illər)» ölkənin sosial-iqtisadi inkişafı üçün çox mühüm əhəmiyyət kəsb etməklə yanaşı sahibkarlığın regionlar üzrə inkişafının reallaşdırılması baxımından ölkə üzrə kompleks tədbirləri əhatə edir. . . Dövlət Proqramının reallaşması zamanı qarşıya qoyulan vəzifələri qısa şəkildə belə xarakterizə etmək olar: regionların üstün inkişafını təmin etmək üçün yerli resusrlarm üstün inkişafını təmin etmək üçün yerli resursların təsərrüfatçılıq dövriyyəsinə cəlb olunması, yerli istehsal və sosial infrastrukturun yaradılması və inkişafı, bölgələrin inkişafı üçün güzəştli kreditlərin ayrılması, insan və təbii ehtiyatlardan səmərəli istifadə yoluyla mövcud istehsalın reallaşdırılması, yerli və xarici investorların bölgələrə cəlb olunmasına əlverişli iqtisadi mühit yaradılması, məşğulluğun səviyyəsinin yüksəldilməsi və s.»^

Beləliklə, 1995-ci ildən başlayaraq ölkəmizin kənd təsərrüfatında bazar münasibətləri formalaşır və sahibkarlıq inkişaf edir. Yeni mülkiyyət münasibətlərinin formalaşması

’ A. F. Musayev. Vergi siyasətinin iqtisadi problemləri. Bakı,

2004-cü il. s. 792 (s. 87, 109).

257

öz düzgün istiqamətini alır, ayrı-ayrı sahələrdə məhsul istehsalının artmasına imkan verir.

Təhlil nəticəsində aydın olur ki, 1998-2002-ci illərdə kənd təsərrüfatı bitkilərinin əkin strukturunda və məhsul istehsalının quruluşunda müsbət dəyişikliklər baş vermiş, əkin altında olan torpaqların istifadəsi yüksəlmişdir Belə ki, 1998-ci ildə əkin altında 920,4 min hektar torpaq sahəsi var İdisə, bu göstərici 2002-ci ildə 1218 min hektar və yaxud 1998-ci ildəkinə nisbətən 132,2% təşkil etmişdir. Başqa sözlə son 5 ildə faktiki əkin altında olan sahələrin miqdarı 297,6 min hektar artmışdır. Əkin sahəsinin strukturunda ayrı-ayrı bitkilərin əkin sahəsinin mütləq artımı dənli bitkilər, kartof, tərəvəz, bostan və yem bitkiləri üzrə müşahidə edilmişdir. 1998-ci ilə nisbətən 2002-ci ildə dənli bitkilərin əkin sahəsi 1,4 dəfə artaraq 820,8 min hektara, günəbaxan əkinləri 5,8 dəfə artaraq 9,3 min hektara, tərəvəz əkinləri 2,3 dəfə artaraq 70,0 min hektara, bostan bitkiləri 2,6 dəfə artaraq 30,1 min hektara, kartof əkinləri 1,7 dəfə artaraq 57,5 min hektara çatdırılmışdır. Bu artım meyli bir tərəfdən kəndli təsərrüfatlarının ilk növbədə özlərini zəruri ərzaq məhsulları ilə təmin etmək səylərindən, digər tərəfdən həmin məhsullar üzrə daxili bazarın yaranması və tələbatdan irəli gəlmişdir.

1998-ci ildə əkin strukturunda taxılın xüsusi çəkisi 63,5 faiz, pambıq 16,7 faiz, kartof 3,6 faiz, tərəvəz 3,4 faiz, yem bitkiləri 8,5 faiz təşkil edirdisə, 2002-ci ildə həmin sahələrin xüsusi çəkisi taxıl 67,4 faiz, pambıq 5,0 faiz, kartof 4,7 faiz, tərəvəz 5,7 faiz, yem bitkiləri 13,5 faiz olmuşdur.

1998-ci illə müqayisədə 2002-ci ildə cəmi taxıl istehsalı 2,3 dəfə artaraq 2195,7 min tona, kartof istehsalı 2,2 dəfə artaraq 694,9 min tona, tərəvəz istehsalı 1,9 dəfə artaraq 973,4 min tona, bostan məhsulları istehsalı 4,2

258

dəfə artaraq 329,8 min tona, meyvə istehsalı 1,2 dəfə artaraq 512,4 min tona çatdırılmışdır. Əkin sahələrinin məhsuldarlığında müsbət dəyişikliklər baş verməklə hər hektardan son 5 ildə taxıl üzrə 10,4 sentner, kartof üzrə 20,1 sentner, bostan üzrə 41,5 sentner, şəkər çuğunduru üzrə 288,9 sentner, pambıq üzrə 5,8 sentner, üzüm üzrə 7,7 sentner, meyvə üzrə 5,5 sentner, tütün üzrə 2,8 sentner və yaşıl çay yarpağı üzrə 2,2 sentner yüksəlmiş, yalnız tərəvəz bitkiləri üzrə 3,9 sentner azalmışdır. 2002-ci ildə 2001- ci İlə nisbətən taxıl istehsalı 8,8 faiz, kartof 14,6 faiz, tərəvəz 6,2 faiz, meyvə və giləmeyvə 2,8 faiz, bostan məhsulları 13,2 faiz və s. artmışdır. Fərəhli haldır ki, taxıl İstehsalı artımının 9,2 faizi, kartofun 74,9 faizi, meyvə və giləmeyvənin 21,3 faizi, tərəvəzin 20,2 faizi, bostan məhsullarının 63 faizi intensiv amillər hesabına əldə olunmuşdur.

Təhlil göstərir ki, son 5 il ərzində bir sıra bitkiçilik məhsullarının istehsalının artırılmasına təsir edən səbəblərdən biri də ayrı-ayrı bitkilər üzrə, xüsusilə də taxılçılıqda Azərbaycan alimlərinin yaratdığı yerli sortlardan geniş istifadə edilməsi, həmçinin bitki mühafizə vasitələrindən və mineral gübrələrdən istifadəyə diqqətin artırılmasıdır.

Bütün bunlara baxmayaraq kənd təsərrüfatında mövcud olan daxili potensialdan bölgələrdə tam istifadə edildiyi qənaətinə gəlmək olmaz. Bunu cədvəl 4.1-in məlumatlardan görmək olar. Rəqəmlərdən göründüyü kimi 2000- ci ilə nisbətən 2001-cl ildə taxıl üzrə əkin sahəsi, məhsul istehsalı və məhsuldarlıq artmışdır. Bu artım.ın 90,8 faizi ekstensiv amillər (əkin sahələrinin artması) və 9,1 faizi isə intensiv amillər (məhsuldarlığın artması) hesabına əldə edilmişdir. İntensiv amillər hesabına taxıl istehsalının artırılması ölkənin bütün bölgələrində (Orta Kür istisna olmaqla) təmin edilmişdir. Faktiki məlumatların

259

təhlilindən aydın olur ki, 2001-ci ildə 1995-ci ilə, yəni aqrar islahatların həyata keçirilməsinə başlanan dövrə nisbətən taxıl istehsalı 2,2 dəfə, hektardan məhsuldarlıq 74,2 faiz artmışdır. Bu artım göstərilənlərlə yanaşı, milli sahibkarlığın inkişafı hesabına əldə edilmişdir.

Cədvəl 7.1

Bölgələr

20Ö0-Cİ ildə i 2001-ci ildə ■

Əkin sahəsi, hektar

İstehsal, ton

Məh- suj- dar- hq, sent

Əkin sahəsi, hektar

İstehsal, ton

Məh- sul- dar- hq, sent

Naxçıvan MR

13562 47583 35,1 15969 59051 37,0

Abşeron 2056 2476 12,0 2393 3241 13,5 Quba-Xaç- maz

39887 90869 22,8

58172 152318 26,2

Dağlıq Şirvan 75946 157792

20,8 80432 178232 22,2

! Şəki-Zaqa- tala

86061 152845 17,8

100221 247759 24,8

Gəncə-Qa- j 48872 zax 1 106860 21,9 71473 185443

26,0

Yuxan Qarabağ

28654 68560 23,9 38357 91969 24,0

Kəlbəcər-La- çın

2175 2530 11,6

1775 2434 14,0

Kür 99402 265094 26,7 125563 390348 31,1 Orta Kür 133935 347864 26,0 164032 417704 25,5 Lənkəran- Astara

85145 193262 22,7 70995 170363 24,0

Respublika | 615700 üzrə i

1435735 23,3 729382 1898858 26,0

Araşdırmalar göstərir ki, taxılın məhsuldarlığı ölkənin bölgələri və rayonları üzrə xeyli fərqlənmişdir. Belə ki,

2001- ci ildə ölkə üzrə hər hektardan 26 sentner (qarğıda-

260

Iısız) taxıl əldə edilmişdirsə, respublika üzrə istehsalın cəmi 1,7 faizini təşkil edən Abşeron bölgəsində 13,5 sentner, istehsalın 9,4 faizini təşkil edən Dağlıq Şirvan bölgəsində - Qobustan rayonunda 19 sentner, istehsalın 9,7 faizini təşkil edən Gəncə-Qazax bölgəsində - Goranboy rayonunda 18,4 sentner, istehsalın 20,5 faizini təşkil edən Kür bölgəsində - Biləsuvar rayonunda 21,2 sentner, istehsalın 22,0 faizini təşkil edən Orta Kür bölgəsində - Kürdəmir rayonunda 17,8 sentner olmuşdur. Ümumiyyətlə, bölgələrdə taxılın məhsuldarlığı 14 sentnerdən 37 sentnerədək fərqlənmişdir. Naxçıvan MR-da, Quba-Xaç- maz, Gəncə-Qazax, Kür və Orta Kür bölgələrində sahibkarlar hektardan daha çox məhsul əldə etmişlər. Sabirabad, Saatlı, Tovuz, Zərdab, Bərdə, Ağcabədi, Neftçala, Xaçmaz rayonlarında hər hektardan 60-65 sentner taxıl əldə edən sahibkarlar vardır. Beləliklə, taxıl istehsalının artırılması üçün hər bir rayonda və kənddə istifadə edilməmiş böyük potensial ehtiyatlar mövcuddur. Hazırda əsas vəzifələrdən biri milli sahibkarların inkişafına dina- mizm verməklə tələbatın ödənilməsini yaxşılaşdırmaqdan ibarət olmalıdır. Hesablamalarımıza görə taxıl əkini sahəsini 700-750 min hektar səviyyəsində saxlamaqla hər hektardan məhsuldarlığı orta hesabla 40-45 sentnerə çatdırmaq mümkündür. Bu isə adambaşına taxıl istehsalının 2001-ci ildəki səviyyəsini 50-55 faiz artırmağa imkan verər. Bu məqsədlə taxıl istehsalını və sahibkarlığı dəstəkləyən uzunmüddətli məqsədli proqram hazırlanması məqsədəuyğun olardı. Həmin proqramın istehsal-iqtisadi mexanizmini əhalinin sosial-iqtisadi mənafelərinə, «Taxıl haqqında» qanuna və aqrar siyasət strategiyasına uyğunlaşdırmaqla ölkədə ərzaq taxılının təhlükəsizliyinə təminat yaradıla bilər.

261

Məlumdur ki, 2001-ci ildə Dövlət Statistika Komitəsi tərəfindən Ərzaq Təhlükəsizliyi üzrə İnformasiya Proqramı çərçivəsində 3344 taxıl əkən yaşayış məntəqələri, 720 un üyüdən hüquqi və fiziki şəxslər, 8373 taxıl istehsal edən təsərrüfat qurumları, 19303 ailə və s. üzrə taxıl istehsalı, un üyüdülməsi, istifadə və satış, itkilər, qalıqlar və s. üzrə sorğu keçirilmişdir.^ Sorğunun nəticələri elmi və təcrübəvi baxımdan maraqlıdır. Belə ki, kənd təsərrüfatında istifadə edilmiş ehtiyatların mövcudluğu baxımından taxılçılığa nəzər yetirək. Müayinə göstərir ki, vaxtında suvarılan əkinlərdə vaxtında suvarılmayan əkinlərə nisbətən məhsuldarlıq hektardan 3,3 sentner, vaxtında səpilən sahələrlə vaxtında səpilməyən sahələrdən 3,3 sentner, vaxtında yığılanla vaxtında yığılmayan sahələrdən 2,4 sentner, vaxtında mineral gübrə verilənlə, vaxtında mineral gübrə verilməyən sahələrdən 3,5 sentner, ziyanvericilərə qarşı mübarizə üçün kimyəvi preparatlar verilənlə, vaxtında kimyəvi preparatlar verilməyən sahələrdən 1,6 sentner çox olmuşdur. Bu fərq həm də dəmyə və suvarılan sahələr üzrə də müəyyən edilmiş və 2,5 -3 sentner məhsuldarlığın fərqlənməsi nətisəsi əldə edilmişdir.

Müayinə məlumatlarının təhlili göstərir ki, suvarma işlərinin lazımınca təşkili taxıl əkinlərindən 178 min ton və ya 11 faiz əlavə məhsul götürməyə şərait yaratmış olardı. Bütün təsərrüfatlar tərəfindən əkinin vaxtında aparılması taxıl istehsalını 237 min ton (14 faiz), yığımın vaxtında aparılması - 160 min ton (10 faiz) mineral gübrələrdən istifadə olunması - 244 min ton (15 faiz), üzvi gübrələrdən istifadə olunması - 127 min ton (8 faiz), ziy-

^ Taxıl istehsalı və istifadəsinə dair birdəfəlik müayinənin

yekunları barədə. Dövlət Statistika Komitəsi. Bakı, 2002-ci il, S.446. (s.

3).

262

anvehcilərə qarşı kimyəvi preparatlardan bütün təsərrüfatlar istifadə edə bilsəydi ölkənin taxıl ehtiyatlarını daha 154 mln ton və yaxud 9 faiz artırmaq mümkün olardı.’’

Nəzərə almaq lazımdır ki, istehsal həcmini artırmaq üçün kənd təsərrüfatının, xüsusən bitkiçiliyin bütün sahələrində belə istifadə edilməmiş çoxlu ehtiyatlar mövcuddur.

Tədqiqat göstərir ki, taxıl istehsalı üzrə göstərilən ehtiyatların kartof istehsalı üzrə də mövcud olduğunu demək olar. Belə ki, kartof istehsalı 1995-ci ilə nisbətən 2001-ci ildə 3,9 dəfə, məhsuldarlıq 7,2 faiz artmış, 2002-cl ildə isə ölkədə ilk dəfə olaraq 700 mln tona yaxın kartof istehsal olunmuşdur. Tovuz, Bərdə, Quba rayonlarında hər hektardan 250, 400 sentner kartof istehsal edən sahibkarlar mövcuddur. Bununla belə bölgələr üzrə hər hektardan 50- 60 sentner kartof istehsal edən rayonlar da vardır. Bu, kartof istehsalını artırmağın böyük ehtiyatları olduğunu göstərir.

Fikrimizcə, əsas ərzaq məhsulları olan taxıl və kartof istehsalının artırılması əhalinin istehlak tələbinin ödənilməsinin başlıca mənbəyidir. Ərzaq təminatının idxal hesabına deyil, daxili İstehsalı artırmaq hesabına ödənilməsi aqrar siyasətimizin əsas vəzifələrindən biri kimi qarşıda durur.

Araşdırmalar göstərir ki, taxıl və kartof istehsalındakı vəziyyət adambaşına istehsalda özünü daha qabarıq göstərir. Belə ki, bölgələr üzrə əhalinin istehlak tələbatının ödənilməsi ilə əlaqədar olaraq adambaşına düşən taxıl və kartof məhsulları istehsalı göstəricilərinin müqayisəsi gö-

[ Taxıl istehsalı və istifadəsinə dair birdəfəlik müayinənin yekunları barədə. Dövlət Statistika Komitəsi. Bakı, 2002-ci il, S.446. (s. 16).

263

stərir ki, daxili istehsal potensialından istifadə və istehlak tələbinin ödənilməsi imkanlarından heç də bölgələr üzrə eyni səviyyədə istifadə olunmur. Bunu cədvəl 4.2-dən görmək olar.

Cədvəl 4.2 Azərbaycan Respublikasında bölgələr üzrə adambaşına taxıl və kartof

Bölgələr Taxıl Kartof 2000 2001 + 2000 I 2001 +

Naxçıvan MR 132,9 163,3 30,4 37,6 I 42,0 14,4 Abşeron 1,5 0,4 0,2 0,2 -

Quba-Xaçmaz j 204,1 338,8 134,7 69,5 77,0 7,5 Dağlıq Şirvan | 625,9 699,2 73,3 28,4 32,7 4,3 Şoki-Zaqalala | 291,8 469,3 177,5 31,0 43,4 rı& Gəncə-Qazax 97,9 168,9 71,0 220,5 332,5 112,0 Yuxan Qarabağ 116,5 154,8 38,3 6,3 8,6 2,3 Kəlbəcər-Laçın 12,7 12,0 -0,7 0,1 0,0 -0,1 Kür 433,5 632,1 198,6 17,8 15,3 -2,5 Orta Kür 337,8 402,6 64,8 31,6 30,8 -0,8 Lənkəran-Astara 261,7 228,2 -33,5 110,3 109,6 -0.7 Respublika üzrə 179,1 235,0 55,9 54,6 71.1 16,5

Cədvəl məlumatlarından görünür ki, adambaşına taxıl istehsalı respublika səviyyəsindən Dağlıq Şirvan bölgəsində 3,0 dəfə, Kür bölgəsində 2,7 dəfə, Şəki-Zaqatala bölgəsində 2 dəfə, Quba-Xaçmaz bölgəsində 1,4 dəfə çox, Gəncə-Qazax bölgəsində 40 faiz, Yuxarı Qarabağ bölgəsində isə 52 faiz az olmuşdur. Quba-Xaçmaz bölgəsində - Qusar rayonunda adambaşına taxıl istehsalı 504,3 kq olmuşdursa, Siyəzəndə 108,8 kq, Dağlıq Şirvanda - İsmayıllı rayonunda 892,2 kq, Şamaxıda 302,9 kq, Şəki-Zaqatala bölgəsində - Oğuz rayonunda 970,4 kq, Balakəndə 45,2 kq, Gəncə-Qazax bölgəsində - Samux rayonunda 582,1 kq, Tovuzda 128,3 kq, Kür bölgəsində - Neftçala rayonunda 1285,8 kq, Hacıqabulda 385,8 kq. Orta Kür bölgəsində - Beyləqan rayonunda

264

82,8 kq, Ucarda 242 kq, Lənkəran-Astara bölgəsində, Cəlilabad rayonunda adambaşına 633,5 kq taxıl istehsal edilmişdir. Masallıda adambaşına taxıl istehsalı 32,5 kq olmuşdur.

Adambaşına kartof istehsalı respublika üzrə 2001-ci ildə 2000-ci ilə nisbətən 30,2 faiz artmışdır. Bu göstərici ölkənin ayrı-ayrı bölgələr üzrə xeyli fərqlənir. Belə ki, 2001-ci ildə adambaşına respublika üzrə 71,1 kq kartof istehsal edildiyi halda. Yuxarı Qarabağda 8,6 kq, Kür bölgəsində 15,3 kq. Orta Kürdə 30,8 kq, Şəki-Zaqatala bölgəsi üzrə 43,4 kq, Dağlıq Şirvan bölgəsində 32,7 kq, Naxçıvan MR-da 42 kq, Abşeronda 0,2 kq kartof istehsal edilmişdir.

İstehlak tələbini Ödəmək üçün 2001-ci İldə ölkəyə 615,1 min ton buğda, 17,7 min ton buğda unu idxal olunmuşdur. Şübhəsiz, daxili istehsalla yanaşı, idxal məhsullarına ehtiyac yenə də olacaqdır. Lakin çalışmaq lazımdır ki, ölkənin ərzaq təhlükəsizliyinin təmin edilməsi baxımından ərzaq məhsulları istehsalının elə səviyyəsinə nail olunsun ki, ölkəmizin xarici ölkələrdən asılılığı aradan qaldırılmış olsun. Fikrimizcə, daxili istehsal potensialından səmərəli istifadə etmək və əhalinin istehlak tələbinin ödənilməsini yaxşılaşdırmaq üçün istehsal və iqtisadi potensialdan səmərəli istifadə edilməsi, kənd təsərrüfatının spesifik xüsusiyyətlərini nəzərə almaqla iqtisadi mexanizm təkmilləşdirilməli, aqrar bölmənin bazar münasibətlərinə keçilməsi üçün islahatlar daha da dərinləşdirilməli, əsaslandırılmış qiymət, vergi və kredit siyasəti həyata keçirilməlidir. Bu baxımdan problemin həlli məqsədilə məqsədli proqram hazırlanmasını və qəbul edilməsini zəruri hesab edirik. Belə hesab edirik ki, həmin proqram bitkiçilik və heyvandarlıq üzrə, həm də əsas ərzaq məhsulları, məsələn, taxıl, kartof və s. üzrə qəbul edilə bilər. Həmin

265

proqramda aşağıdakı əsas məqamların nəzərə alınması məqsədəuyğun olardı: a) ölkədə zəruri həcmdə və lazımi çeşiddə ərzaq ehtiyatlarının yaradılmasını; b) ölkənin nisbətən az təminatlı əhalisinin sosial müdafiəsini, c) ərzaq məhsulları istehsalının artırılmasının təşkilati, iqtisadi, texniki və texnoloji tədbirlərin komlpeks həyata keçirilməsini; ç) bütün ehtiyatlardan səmərəli istifadə edilməsini; d) əhalinin gəlirlərinin artırılması üçün tədbirlərin görülməsini; e) ölkələr arasında xarici-iqtisadi əlaqələrin tələbatın ödənilməsi mövqeyindən qurulmasını və s.

Belə hesab edirik ki, göstərilənlərin nəzərə alınması ölkədə ərzaq bazarının formalaşdırılmasına və istehlak tələbinin yaxşılaşdırılmasına imkan verər.

266

VIII FƏSİL. KƏND TƏSƏRRÜFATININ SPESİFİK

XÜSUSİYYƏTLƏRİNİN VƏ REGİONAL XÜSUSİYYƏTLƏRİN SAHİBKARLIĞIN

FORMALAŞMASINA TƏSİRİ

8.1. Sahibkarlığın formafaşdınldığı şəraitdə kənd təsərrüfatının spesifik xüsusiyyətləri və oniann nəzərə

alınmasının zəruriliyi

Son vaxtlar respublikamızda sahibkarlığın inkişafına böyük diqqət yetirilir. Görülmüş tədbirlər nəticəsində ölkə iqtisadiyyatının yeni inkişaf mexanizmi müəyyənləşdirilmiş və bunun üçün müvafiq hüquqi baza yaradılmışdır.

Möhtərəm Prezidentimizin 2002-ci il aprelin 25-də yerli sahibkarlarla və mayın 14-də xarici iş adamları ilə keçirdiyi görüşlər və ondan sonra imzaladığı 6 tarixi fərman ölkədə sahibkarlıq fəaliyyətinin inkişafına xüsusilə güclü təkan vermişdir. Bununla yanaşı, sahibkarlıq fəaliyyətinin hərtərəfli inkişafını təmin etmək üçün hələ çox işlər görülməlidir. Bunun üçün bütün sahələrə aid edilə bilən qlobal tədbirlərlə yanaşı, həm də sahəvi əhəmiyyəti olan spesifik xarakterli amillərin nəzərə alınması olduqca vacibdir.

Xalq təsərrüfatının başqa sahələrindən fərqli olaraq kənd təsərrüfatının fərqləndirici xüsusiyyətləri daha çoxdur. Bu, bioloji xüsusiyyətlərindən və sahənin təbii-iqlim şəraitindən asılı olmasından irəli gəlir. Bazar münasibətlərinin formalaşdığı indiki dövrdə kənd təsərrüfatında sahibkarlığın inkişafına yönəldilmiş tədbirlərin hazırlanmasında və həyata keçirilməsində sahənin spesifik xüsusiyyətlərinin nəzərə alınması çox böyük əhəmiyyət kəsb edir. Bu baxımdan kənd təsərrüfatında istehsalın səmərəliliyi, əldə

267

edilən məhsul və istehsala çəkilən xərclər həmin amillərdən çox asılıdır.

Bunlardan bir neçəsini nəzərdən keçirək. Kənd təsərrüfatında istehsal olunan məhsulların

istehsal müddətinin təbii amillərdən asılılığına nəzər salaq. Pambıq uzun vegetasiya dövrünə malik bitkidir. Bioloji sortlardan asılı olaraq pambığın vegetasiyası 130-150 gün təşkil edir. Lakin bu müddət havanın temperaturundan asılı olaraq uzana bilər. Misal üçün 2003-cü ili götürək. Havaların sərin və yağmurlu keçməsi çiyid səpinin optimal müddətini müəyyən qədər yubatmışdır. Tək-tək yerlərdə səpilmiş toxumlardan da normal çıxışın alınması şübhə altındadır. Adətən torpaqda 9-10®S istilik olduqda pambıq toxumu cücərməyə başlayır. Səpin müddətinin geçikməsl onun məhsuldarlığına mənfi təsir edir.

Kənd təsərrüfatı məhsullarının istehsal texnologiyasına daxil olan ayrı-ayrı prosesləri eyni vaxtda yerinə yetirmək mümkün deyil. Yəni bitkiçilik sahəsində əkin, suvarma, becərmə, məhsul yığımı, heyvandarlıqda yemləmə, bala əldə edilməsi və s. ayrı-ayrı vaxtlarda olur. Ona görə də kənd təsərrüfatında əmək və texnikadan səmərəli istifadə çətinləşir.

Məlumdur ki, sənaye məhsullarının ayrı-ayrı komponentlərini eyni vaxtda müxtəlif sexlərdə istehsal etməklə, az vaxtda hasilata nail olmaq mümkündür. Lakin bitkilərdə vegetasiya müddəti başa çatmamış məhsul yetişmir. Heyvanlarda da boğazlıq müddəti bitməmiş sağlam bala əldə etmək mümkün deyildir.

Göründüyü kimi, kənd təsərrüfatı məhsullarının istehsalında mövsümilik rnövcuddur. Məlumdur ki, qışda meyvə-giləmeyvə, bostan bitkiləri məhsulu istehsal olunmur. Sənaye emalı məhsulu olan kolbasa, meyvə şirəsi, konservlər və s. xammal və lazımi avadanlıqların mövcudluğu

268

şəraitində ilin bütün dövrlərində istehsal-emal etmək mümkündür.

Kənd təsərrüfatının spesifik xüsusiyyətlərindən biri burada görülən işlərin açıq səma altında görülməsidir. Bu cəhət həm aqrotexniki və zoobaytar tədbirlərinə, həm görülən işin keyfiyyətinə, həm də son nəticə olaraq istehsal olunan məhsulun kəmiyyət və keyfiyyətinə birbaşa təsir göstərən amildir.

Hər bir canlının, o cümlədən bitkilərin və heyvanların yaşayış amillərinə (hava, su, işıq, temperatur, qida və s.) özünəməxsus optimal tələbat norması vardır. Həmin amillər normadan kənara çıxdıqda müxtəlif anomaliyalar əmələ gəlir və bəzən ağır nəticələr verir. Kənd təsərrüfatı işlərinin açıq səma altında həyata keçirilməsi anomallya- ları yaradan halların qarşısının tam şəkildə alınmasına imkan vermir. Məsələn, tarla bitkilərindən toxum səpildikdən sonra havaların soyuması və ya uzunmüddətli yağmurlu keçməsi nəticəsində toxumun çürüməsi, havaların uzun müddət quraq keçməsi və suyun çatışmaması nəticəsində əkinlərin yanması, güclü küləklərin əsməsi nəticəsində taxılların yerə yatması, ağaclarda olan meyvələrin yerə tökülməsi və s. bu kimi hallara qarşı müəyyən profilaktiki tədbirlər görülsə də, qarşısını tam almaq mümkün olmur. Buraya respublikamızda hər il baş verən sel, daşqın və digər təbii fəlakətləri də gəlsək, onda kənd təsərrüfatının təbii-iqlim şəraitindən nə dərəcədə asılı olduğunu təsəvvür etmək çətin deyildir.

Ona görə də həm aqrar sahədə sahibkarlıq fəaliyyəti ilə məşğul olan hüquqi və fiziki şəxslər, həm də bu fəaliyyəti stimullaşdıran və dəstək verən dövlət orqanları sahənin spesifik xüsusiyyətlərini nəzərə almalıdırlar.

Bu məsələdə sahibkarların üzərinə düşən vəzifələrin yerinə yetirilməsi üçün ilk növbədə onları bilikləndirmək

269

və informasiyalandırmaq lazımdır. Hazırda kənd təsərrüfatında sahibkarlıqla məşğul olanların böyük əksəriyyəti 5- 10 U bundan əvvəlki kolxozçu, yaxud sovxoz fəhləsidir. Əvvəlki təsərrüfatçılıq formasında onlar yalnız verilən tapşırıqları icra etdiklərinə görə, çoxları nə etməyi, nəyin nə vaxt həyata keçirilməli olduğunu yaxşı bilmirlər. Bunu nəzərə alaraq sahibkarların maarifləndirilməsi istiqamətində müvafiq icra orqanları məqsədyönlü iş aparmalıdırlar. Yerlərdə aparılan müşahidələrdən aydın olur ki, bu istiqamətdə aparılan işlərin davam etdirilməsinə və dərinləş- dirilməsinə ehtiyac vardır.

Sahibkarlıq fəaliyyətinin indiki vəziyyətində onların dövlət köməyinə daha çox ehtiyacı vardır. Məlum olduğu kimi dövlət sahibkarlıq fəaliyyətini qanunvericilik, inzibati- hüquq, büdcə, vergi və pul-kredit sistemləri vasitəsi ilə tənzimləyir. Bu istiqamətdə müəyyən işlər görülmüşdür. Son dövrdə görülmüş tədbirlərdən biri də sahibkarlıq fəaliyyətinin öncül istiqamətlərinin daha da sürətlə inkişaf etməsinə maliyyə dəstəyi vermək məqsədi ilə Sahibkarlığa Kömək Milli Fondunun yaradılmasıdır. Fondun vəsaitindən istifadə qaydalarında sahibkarlar üçün çox böyük güzəştlər nəzərdə tutulmuşdur. Araşdırmalar göstərir ki, bunlara baxmayaraq qaydalarda kənd təsərrüfatının spesifik xüsusiyyətləri nəzərə alınmır.

: Qaydalarda kreditin qaytarılması müddəti verilən kreditin miqdarından asılı olaraq müəyyən edilmişdir. Məbləği 10 min ABŞ dolları ekvivalentinədək olan kreditlər 1,5 il, 10 mindən -30 minədək olduqda 3 il, 30 mindən artıq olduqda 5 il müddətinə verilir. Məlumdur ki, kənd təsərrüfatında çalışan sahibkarların ən çox uzunmüddətli kreditlərə ehtiyacı vardır. Lakin qaydaların tələblərinə görə orta və uzun müddətli kreditlərin alınması kənd ərazilərində yaşayan sahibkarlar üçün əlverişli deyildir. Çünki, kənddə

270

yaşayan sahibkarlarda 30-40 min ABŞ dolları ekvivalentində olan kreditə təminat verə biləcək 60-80 mln dollar dəyərində girov qoymaq imkanı məhduddur.

Digər tərəfdən, kənd əhalisinin malik olduğu və qiymətli sayılan əmlak onun yaşadığı evdən, bir də dövlətin ona verdiyi pay torpağından İbarətdir. Bunların heç birini banklar girov kimi qəbul etmirlər.

Sahibkarlığa Kömək Milli Fondunun vəsaitindən kredit alınmasında göstərilən problemlərin yaranmasının başlıca səbəbi zənnimizcə, məhz müvafiq qaydalar hazırlanarkən kənd təsərrüfatının spesifik xüsusiyyətlərinin nəzərə alınmamasıdır.

Son illər respublikamızda adambaşına düşən kənd təsərrüfatına yararlı torpaq sahəsinin azalma meyli müşahidə edilir. Bu, bir tərəfdən əhalinin artması ilə bağhdırsa, digər tərəfdən torpaqların müxtəlif səbəblərdən yararsız hala düşməsi və yararsız torpaqların yararlı hala salınmaması ilə əlaqədardır. Bu da, torpaq mülkiyyətçilərindən həm torpaqdan daha səmərəli istifadə etməklə məhsul əldə etməyi, həm də torpağın qorunmasına məsuliyyətlə yanaşmağı tələb edir.

Kənd təsərrüfatında bitki və heyvanlardan müxtəlif müddətlərdə məhsul alınır. İstehsal dövrü ilə iş dövrü uyğun gəlmir. Belə ki, bitkiçilikdə əkin, aqrotexniki xidmət, yığım, heyvanların saxlanması, yemlənməsi, bala alınması, məhsul istehsalı müxtəlif dövrlərə təsadüf edir. Bu da istehsalçıdan, yəni sahibkardan istehsal vasitələrindən və əmək ehtiyatlarından səmərəli istifadə etmək üçün əlavə tədbirlərin görülməsini və işin hərtərəfli düşünülmüş şəkildə qurulmasını tələb edir.

Məsələn, torpaq mülkiyyətçisi olan sahibkar yalnız pambıqçılıqla məşğul olarsa, onda işçi qüvvəsi ilin 5 ayında pambıq becərməklə məşğul olacaq, qalan 7 ayında isə

271

boş qalacaqdır. Vaxtdan və əmək ehtiyatlarından səmərəli istifadə etmək üçün həmin sahibkar mütləq əlavə bitkilər becərməli, imkan daxilində heyvandarlıqla da məşğul olmalıdır. Heyvandarlıqla bitkiçilik sahələri bir-biri ilə üzvi surətdə bağlı olan sahələrdir. Bitkiçilik heyvandarlıqdan Ötrü yem mənbəyidirsə, heyvandarlıq da bitkiçilik üçün qiymətli üzvi gübrə (peyin) verir.

Bitkiçiliklə məşğul olan sahibkarların illərlə yalnız eyni bitki becərməsi digər tərəfdən əkinçilik mədəniyyətinə ziddir. Ona görə də mədəni əkinçilikdə mütləq növbəli əkin sisteminin tətbiqinə fikir verilməlidir.

Məlum olduğu kimi kənd təsərrüfatı məhsulları istehsalının əsasını torpaq təşkil edir. Torpaq digər istehsal vasitələrindən fərqli olaraq təbiət məhsuludur. Onun digər İstehsal vasitələrindən başqa fərqi də vardır. Torpaqdan düzgün istifadə olunduqda o, heç vaxt köhnəlmir və münbitliyi bərpa olunur. Ona görə də hər bir sahibkar torpağa qayğı ilə yanaşmalıdır. Torpağın üst münbit qatının yuyulmasına, su, sənaye və məişət tullantıları və s. ilə çirklənməsinə yol verilməməlidir. Fikrimizcə, torpaqlara xidmətin yaxşılaşdırılması tədbirlərinə vəsait ayrılmasının artırılmasına, onun becərilməsi aqrotexnikasına və vaxtlı- vaxtında gübrələnməsinə xüsusi diqqət verilməlidir.

Əkinə yararlı torpaqlar xüsusi mülkiyyətə verildiyindən və mülkiyyət sahiblərinə qanunvericiliyə müvafiq olaraq torpağı satmaq, bağışlamaq, icarəyə vermək, girov qoymaq və s. səlahiyyətlər verildiyindən, həmin əqdlər yerinə yetirilərkən və torpaq münasibətləri formalaşdırılar- kən torpağın qorunması və ondan səmərəli istifadə olunmasına diqqət artırılmalıdır.

Özəlləşmə ilə əlaqədar əkinə yararlı torpaqlar ayrı- ayrı mülkiyyətçilərə verildiyindən, sahiblik hüququna görə xeyli xırdalanmışdır. Xırda sahələrdə iri texnikalarla iş

272

görmək həm manevr etmək baxımından çətindir, həm də iqtisadi cəhətdən səmərəli deyildir. Ona görə də xırda sahələrdə rahat manevr edən və ucuz başa gələn kənd təsərrüfatı texnikalarının yaradılması üçün tədbirlər görülməlidir.

Qeyd etdiyimiz kimi kənd təsərrüfatı təbii-iqlim amillərindən asılı sahədir və bu amillərdən biri sudur. Respublikamızın əksər suvarılan bölgələrində bitkilərin vegetasiy- ası dövründə su qıtlığı yaranır və sahibkarlar bundan xeyli ziyan çəkirlər. Su probleminin həllində sahibkarlardan asılı məsələlər azdır. Onların üzərinə düşən vəzifə əsasən sudan səmərəli istifadənin düzgün təşkil edilməsidir. Bu məsələ Sudan İstifadəedənlər Assosiasiyaların yaradılması ilə müəyyən dərəcədə öz həllini tapmaqdadır.

Lakin əsas məsələ sudan korluq çəkən ərazilərdə mövcud suvarma sistemlərinin istismar vəziyyətini yaxşılaşdırmaqdan və imkan olan çaylarda yeni su anbarları tikməkdən ibarətdir. Bu istiqamətdə müəyyən işlər görülsə də, mövcud vəziyyətin normallaşdırılması üçün kifay- ətləndirici deyildir.

Qeyd edək ki, özəlləşmə əkin sahələrinin strukturunda da ciddi dəyişikliklər yaratmışdır. Əksər torpaq mülkiyyətçilərinin bütövlükdə taxılçılığa keçməsi fikrimizcə, heç də təqdirəlayiq deyil. Taxıl əsasən alimlərimiz tərəfindən elmi cəhətdən əsaslandırılmış təbii-iqtisadi bölgələrdə əkilməlidir. Ölkənin taxıla olan tələbatının intensiv yollarla ödənilməsinə diqqət artırılmalıdır. Bu baxımdan sahibkarlığın formalaşdırıldığı şəraitdə əkin sahələrinin strukturunun dəyişməsi, səmərəli növbəli əkinlərin tətbiq edilməsi, istehsalçıların maraqlarının dəyişməsi meylləri kənd təsərrüfatının spesifik xüsusiyyətlərindən biri kimi nəzərə alınmalıdır.

273

Kənd təsərrüfatı sahəsində çalışan alim və mütəxəssislər respublikamızın hər bir bölgəsi üçün həm təbii-iqlim amillərinə, həm də iqtisadi cəhətdən səmərəliliyinə görə sərfəli olan istehsal sahələrini öyrənməli və bununla əlaqədar sahibkarlara əsaslandırılmış tövsiyələr verməlidirlər.

Son illər respublikamızın bəzi bölgələrində şəkər çuğunduruna diqqətin artması və İmişli rayonunda şəkər çuğunduru emalı zavodunun inşasına başlanması olduqca təqdirəlayiq haldır. Belə diqqətin günəbaxan bitkisinə və onun emalına yönəldilməsi fikrimizcə olduqca faydalı nəticələr verə bilər.

Ölkəmizdə hazırda taxılçılıq ümumən inkişaf etmiş sahə olsa da, taxılçılığın tərkib hissəsi olan qarğıdalı, çəltik, çovdar və s. olduqca az becərilir. Bunlar həm insanların qidalanması və ərzağı üçün, həm də heyvandarlıqda qüvvəli yem kimi çox qiymətli bitkilərdir. Odur ki, sahələrin inkişafı məqsədilə milli sahibkarların stimullaşdırılmasını məqsədəuyğun hesab edirik.

Xarici ölkələrin təcrübəsindən görünür ki, bazar iqtisadiyyatı şəraitində çalışan kənd təsərrüfatı istehsalçıları bazar rəqabətinə tab gətirmək üçün özəl emala və marketinqin təşkilinə meyl göstərməyə məcburdurlar. Kənd təsərrüfatı istehsalının spesifik xüsusiyyətlərdən biri orada keçmiş əməyin nəticəsi kimi əsasən xammal (taxıl, pambıq, tütün, meyvə, tərəvəz, üzüm, kartof, ət, süd, yun, dəri və s.) istehsal edilməsidir. Əsas ərzaq məhsulları kənd təsərrüfatında istehsal olunur. Deməli, əhalinin, yeyinti və yüngül sənayenin həmin məhsullara istehlak tələbi artdıqca keyfiyyətli ərzaq məhsullarının istehsalını artırmaq üçün kənd təsərrüfatında istehsal olunan ilkin məhsulun (xammalın) həcmi artırılmalıdır. Digər tərəfdən sənayenin inkişafı kənd təsərrüfatının inkişaf səviyyəsinə təsir göstə

274

rəcəkdir. Bu baxımdan yeni mülkiyyət münasibətləri şəraitində ərzaq məhsulları istehsalçılarının stimullaşdırılma- sının nəzərə alınmasını məqsədəuyğun hesab edirik.

Kənd təsərrüfatında istehsal olunan məhsulların bir qismi onun özündə istifadə olunur. Sahibkar hər il istehsal etdiyi taxılın 10-15 faizini təkrar istehsalı qurmaq üçün toxuma. 15-20 faizini isə şəxsi istehlaka ayırır. Digər bitkiçilik və heyvandarlıq məhsullarında da anoloji vəziyyət mövcuddur. Kənd təsərrüfatı məhsullarının proqnozlaşdırılması və marketinqi zamanı tələbatın ödənilməsində bu cəhət nəzərə alınmalıdır.

Kənd təsərrüfatında istehsal vasitələrinin tərkibində canlı güvvə (heyvanlar, çoxillik əkmələr və s.) mövcuddur. Əsas vəsaitlərin tərkibində heyvanların xüsusi çəkisi 1990-cı ildəki 5,3 faizdən 2003-cü İldə 0,9 faizə, çoxillik əkmələrin xüsusi çəkisi isə 15,6 faizdən 1,2 faizə enmişdir. Bu dəyişiklik əsasən torpaq mülkiyyətçilərinə və sahibkarlara istehsal istiqamətinin seçilməsində verilmiş sərbəstliklə əlaqədardır. Sahibkarlıq fəaliyyətinin getdikcə təkmilləşməsi ilə əlaqədar fikrimizcə həmin nisbətlər diferensiasiya olunacaqdır.

Kənd təsərrüfatında istehsalın fərqləndirici cəhətlərindən biri iş prosesi zamanı maşın-mexanizmlərdən açıq hava şəraitində istifadə olunmasıdır. Bu isə onların tez yararsız hala düşməsinə təsir edir. Ölkəmiz müstəqillik qazanandan sonra bir müddət respublikaya yeni texnikanın gətirilməsində ciddi problemlər yaranmışdı. Son illər isə bu problem tədricən aradan qaldırılır və respublikaya Türkiyədən, Almaniyadan, Rusiya Federasiyasından, Hollandiyadan və digər ölkələrdən xeyli miqdarda yeni və müasir kənd təsərrüfatı texnikaları gətirilmişdir.

Fikrimizcə, kənd təsərrüfatında əsas fondların tərkibinin təkmilləşdirilməsi prosesi getdikcə təkmilləşəcək, sa

275

hibkarlar səmərəli quruluşa malik fondlar saxlamağa meylli olacaqlar.

Beləliklə, kənd təsərrüfatı İstehsalının spesifik xüsusiyyətləri ölkədə bazar münasibətlərinin formalaşdırılma- sında və sahibkarlığın İnkişaf etdirilməsində mütləq nəzərə alınmalıdır.

, 8.2. Regiona! xüsusiyyətlərin və ixtisaslaşmanın sahibkarlığın formalaşmasına və inkişafına təsiri

Kənd təsərrüfatının spesifik xüsusiyyətləri və sahibkarlığın formalaşması arasındakı əlaqələrlə yanaşı, sahibkarlığın inkişafı həm də regionların sosial-iqtisadi inkişafı ilə bağlıdır. Bu əlaqələr regionların yerli resurslarından istifadə, yeni istehsal müəssisələrinin və infrastrukturların yaradılması, xidmətlərin təşkili və s. istifadə ilə şərtlənir. Çünki, hər bir iqtisadi rayon öz potensialına, təbii sərvətlərinin miqyasına, əhalinin məşğulluq səviyyəsinə, təbii- iqlim, iqtisadi-coğrafi mövqeyinə, ərazi quruluşuna, tarixi inkişaf xüsusiyyətlərinə görə fərqlənir. Sosial-iqtisadi İnkişafı və sahibkarlığın formalaşmasını şərtləndirən bu amillər hər bir regiona fərqli yanaşılmasını tələb edir. Ona görədir ki. Respublika Prezidenti "Azərbaycan Respublikası regionlarının sosial-iqtisadi inkişafı Dövlət Proqramının (2004-2008-ci illər) təsdiq edilməsi haqqında” 11 fevral 2004-cü il tarixdə fərman imzalamışdır. Fərmanda regionların sərvətlərindən və təbii ehtiyatlarından səmərəli istifadə etmək, kənd təsərrüfatı və emal məhsulları istehsalını artırmaq, xidmət və digər infrastruktur obyektlərini, turizmi inkişaf etdirmək, regionlar arasındakı fərqləri aradan qaldırmaq və iqtisadi rayonlarda müvafiq sahələri inkişaf etdirmək üçün prioritet istiqamətlər müəyyən

276

ləşdirilmiş və bir sıra tədbirlərin həyata keçirilməsi nəzərdə tutulmuşdur.

Regiona! inkişaf xüsusiyyətlərini ilə əlaqədar sahibkarlığın formalaşması meyllərini Quba-Xaçmaz iqtisadi rayonların timsalında nəzərdən keçirək.

Məlumdur ki, Quba-Xaçmaz iqtisadi rayonu respublikanın şimal-şərq hissəsini əhatə edir. Onun tərkibinə Siyəzən, Dəvəçi, Xaçmaz, Quba və Qusar inzibati rayonları daxildir. İqtisadi rayonun ümumi ərazisi 800954 hektar, əhalisi 456,8 min nəfərdir. Regionda 6 şəhər, 21 qəsəbə və 470 kənd olmaqla cəmi 497 yaşayış məntəqəsi vardır.

2002- ci ilin statistik məlumatlarına əsasən regionda əhalisi ən çox olan rayon Xaçmaz (149,7 min nəfər), ən az olan rayon Siyəzəndir (34,9 min nəfər). Ümumi əraziyə görə ən böyük rayon Quba (290 min hektar), ən kiçik rayon Siyəzəndir (75,9 min hektar). Regionda respublika ərazisinin 9,3 faizi, əhalinin isə 5,6 faizi yerləşir.

Regionda kənd təsərrüfatına yararlı 431201 hektar torpaq sahəsi vardır ki, bu da respublikanın 9,5 faizini təşkil edir. İqtisadi rayon üzrə kənd təsərrüfatına yararlı torpaqların 122125 hektarı və ya 28,3 faizi suvarılandır.

Regionun ərazisi kəskin relyef müxtəlifliyinə malik olmaqla düzənlik, dağətəyi, orta dağlıq və yüksək dağlıq zonalara bölünür. Dəniz səviyyəsindən hündürlüyü 26 metrdən 4466 metrədəkdir. Respublikada ən hündür və başı daim qarlı olan dağ zirvələri Bazardüzü, Şahdağ və Babadağ bu regionda yerləşir. Relyefin müxtəlifliyi burada həm də iqlim müxtəlifliyinin formalaşmasına səbəb olmuşdur. Şimal-qərb hissəsi soyuq iqlimi ilə səciyyələnir. Ümumiyyətlə, regionda soyuq quru və rütubətli iqlimdən quru yay və mülayim isti yarımsəhra iqliminədək mövcuddur. Fəal temperatur 2500-4000°S arasında dəyişir. Şax- tasız günlərin sayı 185-235 gün təşkil edir. Ən soyuq ay

277

yanvarda orta aylıq temperatur dağlıq ərazidə 2-3° şaxta olur. Qar örtüyü dağlıq ərazidə 50-80 gün, aranda orta hesabla 20 gün təşkil edir. Yay fəsli nisbətən sərindir. Ən isti ay olan iyulun orta aylıq temperaturu region üzrə 19- 24°S isti hesab olunur. Yağmurların orta itlik miqdarı 340- 520 mm arasında tərəddüd edir.

Ərazidə bozqırlaşmış qəhvəyi meşə torpaqları, allüvi- al, boz-qəhvəyi və şabalıdı torpaqlar yayılmışdır. Xəzər dənizi sahili boyu sahədə allüvial-çəmən və çəmən meşə torpaqlarına da rast gəlinir.

Regionun ərazisindən çoxlu çaylar və Samur-Abşe- ron kanalı axır. Respublikanı Rusiya Federasiyası ilə birləşdirən dəmir yolu və magistral avtomobil yolu bu regiondan keçir.

Aqrar-sənaye sahələrindən Xaçmaz, Quba və Qusar rayonlarında meyvə-tərəvəz konserv zavodları, Siyəzən- də və Dəvəçidə quşçuluq komlpeksləri. Qusar, Xaçmaz və Dəvəçidə taxıl və süd emal edən müəssisələr fəaliyyət göstərir.

Yuxarıda sadalanan bütün amillər regionda kənd təsərrüfatının strukturunun müəyyən edilməsində və sahibkarlığın istiqamətinin seçilməsində böyük əhəmiyyət kəsb edir.

İqtisadi rayonun relyef müxtəlifliyi, nəqliyyat-çoğrafi mövqeyi torpaq sahələrinin əkinə yararlılığı, su ilə təminatı və digər bu kimi amillər əhalinin məskunlaşmasına, istehsal sahələrinin və əkin strukturunun həm formalaşmasına, həm də inkişaf etməsinə bilavasitə təsir göstərməkdədir. Regionun iqtisadiyyatının əsasını kənd təsərrüfatı təşkil edir. Kənd təsərrüfatı çoxsahəli olub, əsasən taxılçılıq, meyvəçilik, tərəvəzçilik və heyvandarlıq sahələri üstünlük təşil edir. Düzənlik və dağətəyi zonalarda bitkiçilik, quş

278

çuluq və maldarlıq, orta və yüksək dağlıq zonalarda qoy- unçuluq, kartofçuluq və arıçılıq daha çox inkişaf etmişdir.

Quba-Xaçmaz iqtisadi rayonunun ərazisini kənd təsərrüfatının spesifik xüsusiyyətlərinə və ixtisaslaşmasına görə beş hissəyə bölmək olar. Birinci, regionun şimal- şərq hissəsi. Bura tərəvəz-bostan və bağçılığın inkişaf etdirilməsi üçün əlverişlidir. İkinci, cənub hissəsi. Bura ən çox tərəvəzçilik üçün yararlıdır. Üçüncü, dənizkənarı zolağı əhatə edən ərazi üzümçülük, bostançılıq və südlük- heyvandarlıq üçün əlverişlidir. Dördüncü, Quba və Qusar rayonlarının ərazisində olan dağətəyi zonasıdır ki, burada bağçılığın, xüsusən tumlu meyvə bağlarının becərilməsi üçün çox münasib iqlim şəraiti vardır. Bu zona üçün kartofçuluq və arıçılıq da səçiyyəvidlr. Beşinci, təbİi otlaqlar və biçənəklərdən ibarət dağlıq hissədir ki, burada heyvandarlıq, ən çox qoyunçuluq üçün yararlıdır.

Yuxarıda göstərilən və elmi cəhətdən əsaslandırılmış xüsusiyyətləri nəzərə alaraq, SSRİ dövründə regionda ixtisaslaşdırılmış iri meyvəçilik, tərəvəzçilik, üzümçülük, südçülük, qoyunçuluq və s. sovxozlar olmuşdur. Hazırda həmin sovxozlar ləğv edilmiş, müxtəlif istiqamətli sahibkarlıq formaları yaradılmışdır. Sahibkarlar uzun müddət formalaşmış ixtisaslaşmanın bu xəttini inkişaf etdirməli və yeni texnologiyaları tətbiq etməklə yüksək istehsal göstəricilərinə və gəlirli fəaliyyətə nail olmağa çalışmalıdırlar. Nəzərə almaq lazımdır ki, regionda bu yönümdə öz lşlə.n- ni qurmuş sahibkarlar yaradılmaqda və artmaqdadır. Beli? ki, Quba rayonunda Qızxanım Həmzəyevanın rəhbərlik etdiyi «Yusif» özəl təsərrüfat meyvəçilik üzrə, Qusar rayonunda Şəhla Əfəndiyevanın rəhbərlik etdiyi «Şahdağ» özəl müəssisə heyvandarlıq üzrə, Xaçmaz rayonunda Əzifə İsayevanm rəhbərlik etdiyi «Elnur-N» özəl müəssisə tərəvəzçilik üzrə ixtisaslaşmışdır.

279

Qeyd etmək lazımdır ki, ölkədə sahibkarlıq fəaliyyətinin inkişaf etdirilməsi üçün dövlət tərəfindən qanunvericilik, maliyyə-kredit, büdcə, vergi və İnzibati hüquq sistemlər vasitəsi ilə müəyyən tədbirlər həyata keçirilməsinə baxmayaraq aqrar sahədə sahibkarlığın formalaşması bazar münasibətlərinin tələblərinə uyğun deyildir. Bu hal Quba-Xaçmaz bölgəsində daha kəskin xarakter daşıyır. Belə ki, statistik məlumatların təhlili göstərir ki, Quba- Xaçmaz regionunda torpaq payı almış 82391 ailədən 80648 ailə və ya 97,9 faizi fiziki şəxs kimi fəaliyyət göstərir ki, bu da onların ortaq problemlərinin həllini çətinləşdirir. Regionda hüquqi şəxs statusu almış cəmi 190 kəndli fermer təsərrüfatı, 55 kollektiv müəssisə, 23 kiçik müəssisə, 8 kənd təsərrüfatı istehsalı kooperativi və 2 saİr özəl qurum mövcuddur. Həmin qurumlarda birləşmiş ailələrin sayı torpaq payı almış cəmi ailələrin yalnız 2,1 faizini təşkil edir (cədvəl 8.1).

Cədvəl 8.1 Quba-Xaçmaz iqtisadi rayonda torpaq payı almış və fiziki şəxs

cirai fəaliyyət göstərən ailə

ər ( 1 yanvar 2004-cü il tarixə)

Rayonlar

<0 <a M

o- S İS

TO & o H g

t/>« » ^

•a CÎ ea o

■C =2 o (ü C « > o -=J .ö ^ v> u, '•—^ 2 o ea S +-• Ul iS C n ^*2 OjS g S

« ı-H oo

ca cTİ<ä

03 u 2.

ea o ca N eiü O S CUlC ^ ^ cr f» Ë îo .2 ,2 > --î oo C ^ Ok t/>- İS

• ^

ë X

Quba 30247 44817 1,5 29045 96,0 Qusar 16842 45985 2,7 16540 98,2 Xaçmaz 26188 39184 1,5 26050 99,5 Dəvəçi 6696 18897 2,8 6646 99,5 Siyəzən 2418 10260 4,2 2367 97,9 Region üzrə 82391 159143 1,9 80648 97,'9 Respublika üzrə

862630 1504231 \J 843240 97,8

280

Qeyd etmək lazımdır ki, islahatın ilk illərində (1996- 1998-ci illər) bu regionda birgə təsərrüfatların və kəndli (fermer) təsərrüfatlarının yaradılmasına böyük maraq göstərilirdi. Həmin illər sovxozların fəaliyyətinin dayandırıldığı və onlara məxsus əmlak və istifadəsində olan torpaqların qanunvericiliyə uyğun bölüşdürülməsi üçün yerli aqrar islahatı komissiyaları və yerquruluşu xidməti tərəfindən iş aparıldığı ərəfə idi. Sonradan hər bir ailəyə düşən pay torpağının ölçüsü, yerləşdiyi ərazi və sərhədləri məlum olduqca birgə təsərrüfat yaratmış kollektivlərdə parçalanma getdi. Bu parçalanma pay torpağına dair dövlət aktı verildikdən sonra daha da artmağa başladı. Kollektiv müəssisələrin dağılmasında həmin müəssisənin qazandığı gəlirlərin bölüşdürülməsində nöqsanlara yol verilməsi bu prosesə təkan verən amil olsa da, əsas səbəbini torpaq və əmlak mülkiyyətçisinə çevrilmiş kənd adamlarında bazar iqtisadiyyatının sərt qanunları barədə bilgilərin kifayət qədər olmaması ilə əlaqələndirmək olar.

Təhlil göstərir ki, torpaq payı almış ailələrin hüquqi şəxs yaratmadan hər birinin ayrı-ayrılıqda təsərrüfat fəaliyyəti ilə məşğul olmaları perspektivli deyildir. Belə ki, cədvəl 8.1-in məlumatlarından göründüyü kimi regionda torpaq payı almış hər bir ailəyə orta hesabla 1,9 hektar torpaq sahəsi düşür. Torpaq sahəsinin az olması hər şeydən əvvəl ən vacib aqrotexniki tədbirlərdən biri olan növbəli əkin sisteminin tətbiq edilməsinə imkan vermir. Müşahidələr göstərir ki, bir sıra torpaq sahibləri əkin strukturunda növbələşmə aparılmadan eyni yerdə fasiləsiz olaraq bir neçə il eyni bitki (əksər hallarda taxıl) becərirlər ki, bu da həmin bitkinin xəstəlik və zərərvericilərinin, habelə alaq otlarının artmasına və digər arzuolunmaz halların yaranmasına səbəb olur. Bütün bunlar sonda məhsuldarlığın aşağı düşməsi, maya dəyərinin art

281

ması və xalis gəlirin azalması ilə nəticələnir ki, bu da bazar iqtisadiyyatının tələbləri ilə bir araya sığmır. Təkbaşına istehsalla məşğul olmaq müasir texnika və texnologiyaların tətbiqini də çətinləşdirir.

Təsadüfi deyildir ki, “Azərbaycan Respublikasında sosial-iqtisadi inkişafın sürətləndirilməsi tədbirləri haqqında" Respublika Prezidentinin 24 noyabr 2003-cü il tarixli fərmanında aqrar sektorda islahatların ikinci mərhələsini sürətləndirmək məqsədilə texniki servis mərkəzlərinin təşkili, fremerləhn texnika ilə daha böyük həcmdə təmin olunması, yeni emal müəssisələrinin yaradılması, toxumçuluq və damazlıq işinin yaxşılaşdırılması və s. bu kimi məsələlərin həllinə dair tədbirlərin görülməsi nəzərdə tutulmuşdur. Quba-Xaçmaz bölgəsində bu məsələlərin həllinə daha böyük ehtiyac duyulur. Belə ki, 2004-cü ilin 1 yanvar vəziyyətinə respublikada 25 aqroservis müəssisəsi olduğu halda sözügedən regionda hələlik belə müəssisələr yaradılmamışdır. Regionda fəaliyyət göstərən sahibkarlar 1998-2004-cü illər ərzində lizinq yolu ilə cəmi 6 ədəd taxılyığan kombayn, 7 ədəd traktor, 6 ədəd şum kotanı və 1 ədəd mala ala bilmişlər ki, bu da tələbatdan çox aşağıdır.

Yüksək məhsuldarlıq və sabit irsi əlamətlərə malik, xəstəliyə və müxtəlif iqlim şəraitinə dözümlü bitki sortları və cins malqara yetişdirmək, onların təkrar istehsalını təmin etmək məqsədilə regionda 8 dövlət kənd təsərrüfatı istehsalı müəssisəsi (o cümlədən südlük maldarlıq üzrə - 3, tinglik üzrə - 1, tərəvəzçilik üzrə - 1, taxılçılıq üzrə 1, kartofçuluq üzrə - 1, camışçılıq üzrə - 1) yaradılmışdır. Həmin dövlət müəssisələrinin əsas vəzifəsi regionda fəaliyyət göstərən sahibkarlara cins toxum və damazlıq heyvanlar əldə etməkdə yardımçı olmaqdan ibarətdir. Onlarda istehsal göstəriciləri qonşu ərazilərdə olan özəl

282

qurumların göstəricilərindən aşağıdır. Regiondakı damazlıq üzrə DKTİM-də 2000-2002-ci illərdə istehsal olunmuş ətin (diri çəkidə) və südün maya dəyərinə və satış qiymətlərinə dair məlumatların təhlilindən məlum olur ki, bütün illərdə istər ətin, istərsə də südün maya dəyəri onun satış qiymətindən 1,3-3,5 dəfə çox olmuşdur. (2002- ci ildə Dəvəçi "Camışçılıq” DKTİM-də istehsal olunmuş süd istisna olmaqla). Parodoksal haldır ki, həmin müəssisələrdə ət və süd məhsullarının satış qiymətləri real bazar qiymətlərindən xeyli aşağı olmuşdur (cədvəl 8.2).

Anoloji vəziyyət regiondakı toxumçuluq və tinglik müəssisələrində də mövcuddur.

Cədvəl 8.2 Quba-Xaçmaz iqtisadi rayonunda damazlıq üzvə dövlət kənd

təsərrüfatı istehsal müəssisələrində 2000-2002-ci illərdə ətin və südün maya dəyəri və satış qiymətləri (1 kq üçün manatla)

DKTİM-in adı

2000 2ÖÖİ I 2ÖÖ2

^ iH a

CZ) .i' cr

(T) >,

(T>

-.2 O)

C/) .w o*

^ Q O

^ o 9

t/j .ä;' cr

' Xaçmaz Yalama” 3789 2266 3067 2032 3110 2992 Quba “Şəfəq” 5631 3949 6288 3630 6276 4196 Qusar “Stalski” 7975 i 2152 9463 2772 9169 4300 Dəvəçi “Camışçılıq” 6211 1 2219 7711 2442 6417 1934

DKTİM-in adı

2000 2001 2002 ---- n --------

1 1

^ 0> w r- S 45 czı ^ . j

cr

n> X>

o ö

00 cr

n B3

J2* r5

CZ) cr

Xaçmaz “Yalama” 896 , 896 752 482 740 525 Quba “Şəfəq” 1220 i 1220 1090 624 1024 909 Qusar “Stalski” 987”“*' 987 955 697 1003 ! 700 Dəvəçi “Camışçılıq” 3500 ! 3500 2293 1031 681 1 1097

283

Təcrübə göstərir ki, damazlıq və toxumçuluq işində dönüş yaratmaq üçün DKTİM-nin maddi-texniki bazasını möhkəmləndirməklə yanaşı, özəl damazlıq və toxumçuluq təsərrüfatlarının yaradılmasına ciddi ehtiyac vardır. Regionda kənd təsərrüfatını bazar iqtisadiyyatının tələblərinə uyğun daha intensiv inkişaf etdirmək üçün sahibkarlara kredit verilməsi, texnika ilə təchiz olunması, mineral gübrələr və dərman preparatları ilə təminatı, meliorasiya və Irriqasiya sistemlərinin yenidən qurulması, kəndin yol, nəqliyyat, işıq, içməli və suvarma suyu və s. infrastrukturlarla bağlı problemlər həl! olunmalıdır.

Sovxoz və kolxozlarda aparılan islahat nəticəsində region üzrə 201,6 milyard manat dəyərində kənd təsərrüfatı texnikası, istehsal təyinatlı bina və qurğular, çoxillik əkmələr və digər əmlak özəlləşdirilmiş olsa da, sahibkarların texniki bazası zəifdir.

Məlum olduğu kimi, “Azərbaycan Respublikası regionlarının sosial-iqtisadi inkişafı Dövlət Proqramı (2004- 2008-ci illər)’’da ölkənin hər bir regionunda yuxarıda sadalanan və digər problemlərin həllinə dair konkret tədbirlərin həyata keçirilməsi nəzərdə tutulmuşdur. Quba- Xaçmaz regionunda aqrar sahənin hazırki durumunu və Dövlət Proqramında nəzərdə tutulmuş tədbirlərin həyata keçirilməsi ilə əlaqədar qarşıda duran vəzifələri regionun inkişaf xüsusiyyətləri və sahibkarlığın formalaşmasını aşağıdakı kimi səciyyələndirmək olar.

Quba rayonu. Regionun ən iri aqrar-sənaye rayonudur. Rayonun ümumi ərazisi 290,3 min hektar, kənd təsərrüfatına yararlı sahə 163,5 min hektardır. Kənd təsərrüfatına yararlı torpaqların 70 faizə qədərini örüşlər təşkil edir. Suvarılan torpaqlar 29 min hektardır. Rayonun 157 yaşayış məntəqəsində 141 min nəfər əhali yaşayır.

284

Rayonun əsas iqtisadiyyatını meyvəçilik təşkil edir. Rayonda 14,6 min hektar bağ vardır ki, bu da respublikada becərilən meyvə bağlarının 16,7 faizi qədərdir. Rayonda becərilən bitkilərin əkin strukturunda 48,1 faizini meyvə bağlan, 43,0 faizini taxıl, qalanını kartof, tərəvəz və digər bitkilər tutur (cədvəl 8.3).

Özəlləşdirmədən sonra rayonda meyvə bağlarına olan qayğı daha da artmış, 2003-cü ildə rekord miqdarda - 104,7 min ton meyvə İstehsal olunmuşdur. Taxıl, kartof, tərəvəz istehsalında da dinamik inkişaf meyli mövcuddur.

Rayonun dağlıq hissəsi heyvandarlıq, əsasən qoyun- çuluq üzrə ixtisaslaşmışdır. Örüş yerlərinin çox olması burada heyvandarlığın inkişaf etdirilməsi üçün əlverişli imkanlar verir. 2003-cü ilin 1 yanvar vəziyyətinə rayonda 67674 baş iribuynuzlu mal-qara, 264724 baş qoyun və keçilər, 3419 baş at olmuşdur (cədvəl 8.4). Rayonda kənd təsərrüfatının inkişafı eyni zamanda emal sənayesi sahələrinin də inkişafına təkan vermişdir.

Özəl bölmədə 24 kollektiv müəssisə, 4 kənd təsərrüfatı istehsalı kooperativi və 29 mindən çox hüquqi şəxs yaratmamış ailə məşğul olur. Hazırda kənd təsərrüfatı məhsullarının 99 faizi özəl bölmədə istehsal olunur.

Dövlət Proqramında rayonda meyvəçiliyin, taxıl istehsalının, heyvandarlığın, arıçılığın, habelə konservləşdlril- miş meyvə-tərəvəz məhsulları istehsalının inkişafına dair kompleks tədbirlərin görülməsi nəzərdə tutulmuşdur. Bunun üçün ilk növbədə özəl aqrotexservis müəssisələri, toxumçuluq, tinglik və damazlıq təsərrüfatları yaradılmalıdır. Bu məqsədlə dövlət tərəfindən istehsal və xidmət sahələri ilə məşğul olan sahibkarlara güzəştli şərtlərlə kreditlərin verilməsinə böyük ehtiyac duyulur.

285

Cədvəl 8.4 Quba-Xaçmaz iqtisadi rayonunda bütün təsərrüfat

kateqoriyaları

Rayonlar İri

buynuzlu mal-qara

Qoyun və

keçilər

Do nuzlar Atlar Quşlar

Quba 67674 264724 49 3419 - Qusar 37783 94687 23 2566 10 Xaçmaz 56033 118975 1166 1850 344615 Dəvəçi 20133 34290 - 1091 237568 Siyəzən 8690 34050 - 275 1117249 Region üzrə 190313 546726 1238 9201 1699442 Respublika üzrə 2178572 6986441 19809 67686 3164144

Hesablamalara görə rayonda 9500 hektara yaxın meyvə bağında bərpa işlərinin aparılmasına və yeni bağların salınmasına ehtiyac vardır. Bunun üçün ilk növbədə məhsuldar sortlardan ibarət əkin materialı yetişdirilməlidir. Bu məqsədlə Quba meyvə tingliyi dövlət kənd təsərrüfatı istehsalı müəssisəsində 6 hektar sahədə virussuz meyvə tingi yetişdirmək nəzərdə tutulmuşdur. Tinglik müəssisəsinin maddi-texniki bazasını möhkəmləndirməklə bölgədə hər il 500-1000 hektar sahədə meyvə bağlarının bərpa edilməsi üçün yüksək keyfiyyətli əkin materialı istehsal etməyə imkan verə bilər. Təqdirəlayiq haldır ki, rayonun bir neçə kəndində tingçiliklə məşğul olan sahibkarlar yaranmışdır. Onlar hər il on minlərlə meyvə tingi yetişdirirlər. Meyvəçilikdə istehsalı artırmaqla yanaşı məhsulun qablaşdırılması, saxlanılması və emalı sahələrində də müəyyən işlər görüləcəkdir. Timiryazev kəndində taxta, kar- don və sintetik materiallardan meyvə-tərəvəz məhsulları üçün tara istehsal edən sexlər yaratmaq, Vladimirovka kəndində “H. Ş.” Məhdud Məsuliyyətli Cəmiyyətində və İkinci Nüğədi kəndindəki “Şahmehi” kiçik müəssisəsində olan meyvə-tərəvəz emalı sexlərinin müasir avadanlıqlarla təchiz edilməsi. Zərdabi, Vəlvələ, Xucbala, Birinci

287

Nüğədi kəndlərində yeni emal sexlərinin yaradılması və s. riəzərdə tutulmuşdur.

Heyvandarlıq məhsulları emalı sənayesinin inkişaf etdirilməsi üçün rayonun Rustov və Xınalıq kəndlərində süd emalı sexləri, Quba şəhərində və Qonaqkənd kəndində gön-dəri tədarükü və emalı sexləri yaradılması məqsədəuyğundur.

Heyvandarlığı İntensiv yolla İnkişaf etdirmək üçün rayondakı “Şəfəq” südlük-maldarlıq üzrə dövlət kənd təsərrüfatı istehsalı müəssisəsinin maddi-texniki bazasını möhkəmləndirmək, Çiçi, Xınalıq, Xaltan, Alpan, Rustov, Qonaqkənd və digər kəndlərdə qoyunçuluq üzrə 5, qaramal üzrə 3, atçılıq üzrə 3, arıçılıq üzrə 2, keçiçilik üzrə 1, cəmi 14 özəl damazlıq təsərüfatının yaradılması nəzərdə tutulmuşdur.

Aqroservis xidmətini yaxşılaşdırmaq üçün rayonun inzibati ərazi vahidlərini və əkin sahələrini nəzərə almaqla aqroservis müəssisəsinin yaradılmasına ehtiyac vardır. İndiyədək rayona lizinq yolu ilə 4 ədəd taxılyığan kombayn, 5 ədəd traktor, 5 ədəd kotan və 1 ədəd mala verilmişdir. Hesab edirik ki, bu istiqamətdə işi davam etdirmək üçün sahibkarlara güzəştli kreditlərin verilməsi və respublikaya lazımi texnikaların gətirilməsi davam etdirilməlidir.

Qusar rayonu. Respublikanın şimalında Rusiya Federasiyası ilə həmsərhəddə yerləşən bu rayon dağlıq və ovalıqlardan ibarət relyefə malikdir. Respublikanın ən ucqar nöqtələrindən biri olan Bazardüzü bu rayonun ərazisində yerləşir. Rayonun iqtisadiyyatı onun spesifik xüsusiyyətlərinə - coğrafi yerləşməsinə və iqlim şəraitinə uyğün formalaşmışdır.

Rayonun ərazisi meyvəçilik üçün çox əlverişlidir. Son illərə qədər rayon meyvə istehsalına görə respublikanın ikinci rayonu (Qubadan sonra) hesab olunurdu. Lakin tor

288

paqlar özəlləşdirildikdən sonra rayonda xüsusilə aran yerlərdə meyvəçiliyə münasibət pisləşmiş, taxıl əkinlərinə üstünlük verilməyə başlanmışdır. 2002-ci ildə rayonda becərilən bitkilərin içərisində taxılın xüsusi çəkisi 73,8 faiz, meyvənin xüsusi çəkisi isə 16,3 faiz olmuşdur. Vaxtilə 30 min ton meyvə istehsal olunmuş bu rayonda 2002-ci ildə həmin göstəricinin kəskin şəkildə azalaraq 1055 tona enməsinin səbəbini heç də iqlim şəraitinin qeyri-münasib keçməsi ilə izah etmək düzgün olmazdı. Çünki həmin ildə qonşu Quba rayonunda 93,7 mln ton, Xaçmaz rayonunda isə 29,6 min ton meyvə İstehsal olunmuşdur (cədvəl 8.5).

Rayonda taxılçılıqla yanaşı heyvandarlığa da maraq xeyli artmışdır. 2003-cü ilin 1-i yanvar vəziyyətinə rayonda 37783 baş iribuynuzlu mal-qara, 99687 baş qoyun və keçilər, 2566 baş at və s. olmuşdur. Rayonun ərazisində olan 100 min hektar kənd təsərrüfatına yararlı torpaq sahəsinin 58 mln hektarını örüş və biçənəklər təşkil edir ki, bu da heyvandarlığı inkişaf etdirmək üçün əlverişli yem bazası deməkdir. Rayonun dağlıq ərazisində heyvandarlıqla yanaşı kartofçuluğun və arıçılığın da inkişaf etdirilməsi üçün münasib şərait vardır. Aran zonasında isə taxılçılıqla yanaşı tərəvəzçiliyin və meyvəçiliyin (əsasən çəyir- dəkli meyvələr və fındıq) inkişaf etdirilməsi sahibkarlara daha çox fayda verə bilər.

Rayonda özəl təsərrüfat qurumlarının yaradılması bir qədər ləng gedir. Belə ki, torpaq payı almış 16842 ailədən 16540 ailə (98,2 faiz) fiziki şəxs kimi fəaliyyət göstərir. 2004-cü il 1-i yanvar vəziyyətinə rayonda aqrar sahədə cəmi 29 kollektiv müəssisə, 6 kiçik müəssisə və 3 kənd təsərrüfatı istehsalı kooperativi fəaliyyət göstərmişdir ki, onların da payına rayon üzrə, mövcud olan əkinə yararlı torpaqların yalnız 3,6 faizi düşür.

289

Cədvəl 8.5-in davamı

NJ

vo

b) heyvandarlıq məhsulları

Rayonlar Ət (diri çəkidə) Süc Yumurla İstehsal

(ton) Xüsusi çəkisi

(%)

İstehsal (ton) Xüsusi çəkisi (%)

İstehsal (ton) Xüsusi çəkisi (%)

Quba 3488 2,8 29472 2,6 9011 1,6

Qusar 1846 1,5 19348 1,7 6784 1,2 Xaçmaz 2706 2,2 30725 2,7 15364 2,7 Dəvoçi 2206 1,8 10747 1,0 1842 0,3 Siyəzən 5801 4,6 7838 0,7 13218 2,4 Region üzrə 16047 12,9 98130 8,7 46219 8,2 Respublika üzrə

124600 X 1119832 X 561583 X

Fikrimizcə, rayonda özəl təsərrüfat qurumlarının formalaşması istiqamətində tədbirlər gücləndirilməlidir.

Ölkə prezidenti cənab İlham Əliyev 2004-cü ilin iyul ayında Qusarda səfərdə olarkən sahibkarlığın ölkə iqtisadiyyatının inkişafında aparıcı istiqamət olduğunu bir daha xatırlatmaqla yanaşı Qusar rayonunda orta və kiçik biznesin inkişafının istənilən səviyyədə olmadığını qeyd etmişdir.

Regionların inkişafı ilə bağlı Dövlət Proqramına əsasən Qusarda aqrar bölmədə taxılçılığın, maldarlığın, quş- çuluğun, arıçılığın, konservləşdirilmiş meyvə-tərəvəz məhsulları istehsalının və heyvandarlıq məhsulları emalı sənayesinin inkişafına dair kompleks tədbirlərin həyata keçirilməsi nəzərdə tutulmuşdur.

Taxılçılığı inkişaf etdirmək üçün ilk növbədə toxumçuluq bazasının yaradılması tələb olunur. Fikrimizcə, rayonun Balaqusar kəndinin əhalisinin taxıl toxumçuluğu üzrə müəyyən təcrübəyə malik olmalarını və torpaqların su ilə yaxşı təmin olunduğunu nəzərə alaraq ilk növbədə həmin ərazidə özəl taxıl toxumçuluğu təsərrüfatlarının yaradılması məqsədəmüvafiqdir.

Rayonun dağətəyi zonası tumlu meyvələrin yetişdirilməsi üçün olduqca əlverişlidir. Həmin ərazidə yaşayan əhalinin iqtisadi durumunda meyvəçilik aparıcı rol oynadığını nəzərə alaraq burada sıradan çıxmış meyvə bağları bərpa olunmalı və yeni bağlar salınmalıdır. Bunun üçün əvvəllər tingçiliklə məşğul olmuş Ləgərqışlaq kəndində və digər kəndlərdə özəl tinglik təsərrüfatlarının, yaxud tingçi- liklə məşğul olan fiziki şəxslərin fəaliyyəti dəstəklənməlidir.

Urva kəndi kartofçuluq üzrə ixtisaslaşmışdır və hazırda həmin kənddə kartof toxumçuluğu üzrə dövlət kənd təsərrüfatı istehsalı müəssisəsi fəaliyyət göstərir. Müəssi

292

sənin əvvəlki istehsal gücünü bərpa etmək üçün maddi- texniki bazasının əsaslı şəkildə yaxşılaşdırılması tələb olunur. Bununla yanaşı özəl kartofçuluq təsərrüfatları yaradılması məqsədilə sahibkarlara dövlətin maliyyə dəstəyi göstərilməlidir.

Heyvandarlıq rayonun aparıcı sahələrindən biridir. Bu sahədə sahibkarlıq fəaliyyətini gücləndirmək üçün güzəştli kreditlər verilməlidir. Belə kreditlərin əvvəllər mövcud olmuş kənd təsərrüfatı məhsullarının emalı müəssisələrinin təzələnməsi və yeni emal sexlərinin yaradılması üçün də verilməsi vacibdir.

Xaçmaz rayonu. Regionda həm əhalinin sayına, həm də kənd təsərrüfatı bitkilərinin becərilməsinə görə ən iri rayondur. Rayonda əhalinin sıxlığı regionun digər rayonlarında olduğundan 3 dəfə çoxdur. Odur ki, əhalinin işlə təmin olunmasını yaxşılaşdırmaq üçün regionun bu rayonunda daha çox iş yerləri açılmalı, yəni sahibkarlıq fəaliyyəti gücləndirilməlidir.

Rayonun iqtisadiyyatında tərəvəzçilik əsas yer tutur. 2002- ci İldə respublikada istehsal olunmuş tərəvəzin 16,0 faizi, regionda istehsal olunmuş tərəvəzin isə 83,3 faizi bu rayonun payına düşmüşdür.

Rayon tərəvəzçilik üzrə ixtisaslaşmış olsa da, kənd təsərrüfatı bitkilərinin əkin strukturunda taxıl üstünlük təşkil edir (xüsusi çəkisi 65,9 faiz). Rayonda taxıl toxumçuluğu üzrə «28 may» dövlət kənd təsərrüfatı istehsalı müəssisəsi fəaliyyət göstərir ki, bu müəssisə ölkə alimlərinin yetişdirdiyi və Türkiyə Cümhüriyyətindən gətirilmiş yüksək məhsuldar taxıl sortları ilə sahibkarlara müəyyən qədər köməklik göstərir. Lakin qeyd etmək lazımdır ki, tərəvəz və bostan bitkilərinin toxumçuluğu üzrə rayonda yaradılmış «Azərbaycan» dövlət kənd təsərrüfatı istehsalı

293

müəssisəsinin fəaliyyəti hələ zəifdir və bu sahədə ciddi dönüş yaradılmasına ehtiyac duyulur.

Son illər rayonda meyvəçiliyə də xüsusi fikir verilir. Rayonda ən çox çəyirdəkli meyvələr istehsal olunur. Rayonda maldarlıq, qoyunçuluq, quşçuluq və donuzçuluq sahələri də inkişaf etdirilir.

Rayonun ərazisindən dəmiryolu, avtomobil yolları, magistral neft, qaz və su kəmərləri, telekommunikasiya keçdiyindən və digər coğrafi üstünlüklərə malik olduğundan Xaçmaz özünəməxsus spesifik sənaye və kənd təsərrüfatı potensialına malik rayondur. Rayonun əlverişli şəraiti və spesifiklik rayonda sahibkarlığın hərtərəfli inkişaf etdirilməsi üçün geniş imkanlar verir. Dövlət Proqramında bu İmkanlardan və təbli sərvətlərdən dolğun istifadə etmək üçün tədbirlər kompleksi nəzərdə tutulmuşdur. Proqrama görə 2004-2008-ci illərdə rayonda meyvəçiliyin, tərəvəzçiliyin, taxılçılığın, üzümçülüyün, heyvandarlığın və kənd təsərrüfatının digər sahələrinin intensiv inkişaf etdirilməsi üçün konkret tədbirlər həyata keçirilməlidir.

Rayon ərazisində 6 dəmiryol stansiyasının mövcudluğunu nəzərə alaraq meyvə-tərəvəz tədarükü və satışı bazalarının bərpası və yenilərinin yaradılması, üzvi və mineral gübrələrin, kimyəvi dərman preparatlarının satış mərkəzlərinin, tara müəssisəsinin yaradılması və suvarma-drenaj şəbəkəsinin bərpası, aqroservislərin təşkili kimi va-cib məsələlər Dövlət Proqramında öz əksini tapmışdır.

2003-cü ilin sentyabrında açılışı olmuş «Qafqaz» konserv zavodunun fəaliyyətə başlaması rayonda tərəvəz istehsalının daha intensiv inkişafına şərait yaratmışdır. Bununla belə əvvəllər fəaliyyət göstərmiş «Xaçmaz-kon- serv» və «Xudat-konserv» ASC-nin və digər emal müəssisələrinin maliyyə çətinlikləri ilə əlaqədar işləməməsi rayonun iqtisadiyyatına mənfi təsir göstərir. Həmin müəssi

294

sələrin fəaliyyət göstərməsi üçün sahibkarlara güzəştli şərtlərlə kreditlərin verilməsinin həll edilməsini zəruri hesab edirik.

Heyvandarlığın inkişafı üçün rayonda süd və ət emalı sexlərinin yaradılması, «Yalama» südlük-maldarlıq damazlığı üzrə dövlət kənd təsərrüfatı istehsalı müəssisəsinin maddi-texniki bazasının möhkəmləndirilməsi, özəl əsaslarla damazlıq təsərrüfatlarının yaradılması istehsalın artmasına yardımçı ola bilər.

Dəvəçi rayonu. Rayonun 100 min hektar ümumi ərazisinin 51 faizi kənd təsərrüfatına yararlı torpaqlardır. Ondan 18,8 min hektarı əkin yeri, 2,3 min hektarı çoxillik əkmələr, qalanını isə örüş və biçənəklər təşkil edir. Kənd təsərrüfatı müxtəlif sahəlidir. Düzənlik hissəsinin iqtisadiyyatında tərəvəzçilik və taxılçılıq aparıcı sahələrdir. Qismən meyvəçilik və üzümçülük də inkişaf etmişdir. Heyvandarlıqda maldarlıq, qoyunçuluq və quşçuluq inkişaf etmişdir.

Rayonda aparılan aqrar islahat uğurlu nəticələr verməyə başlasa da həll edilməli problemlər hələ çoxdur. Dövlət Proqramında Dəvəçi rayonunda taxılçılığın, heyvandarlığın və heyvandarlıq məhsullarının istehsalı və emalının, quşçuluğun inkişaf etdirilməsi, balıqçılığın və balıq emalı sənayesinin müasir texnologiya əsasında yenidən qurulması nəzərdə tutulmuşdur.

Həmin tədbirləri reallaşdırmaq üçün rayonun Qəndab, Rəhimli, PIrəbədil və Ağalıq kəndlərində özəl taxıl toxumçuluğu təsərrüfatları yaradılması dəstəklənməlidir. Heyvandarlıqda Çölquşçu, Qəndab və Rəhimli kəndlərində süni mayalanma məntəqələrinin yaradılması, Şirvan, Çölquşçu və Qaraqaşlı kəndlərində baytarlıq apteklərinin açılması, camışçılıq üzrə damazlıq dövlət kənd təsərrüfatı istehsalı müəssisəsinin maddi-texniki bazasının möh

295

kəmləndirilməsi, həmin təsərrüfatın yem bazasının möhkəmləndirilməsi məqsədilə 300 hektar sahədə meliorativ tədbirlərin aparılması və digər tədbirlər həyata keçirilməsi yaxın gələcəkdə həll ediləcək məsələlərdəndir.

İstehsal olunan məhsulların tədarükünün yaxşılaşdırılması üçün Dəvəçi şəhərində qarışıq yem istehsalı sexi, Təzəkənd kəndində İstehsal gücü 100 ton olan meyvə- tərəvəz emalı sexinin tikilməsi üçün tədbirlərin dəstəklənməsinə ehtiyac duyulur.

Kənd əməkçilərinə əmlak payı olaraq verilmiş və özəlləşdirilmiş kənd təsərrüfatı texnikasının istismar müddətinin çoxdan başa çatdığını və texnikasız inkişafın olmadığını nəzərə alaraq rayonda hər biri 700 hektar sahəyə xidmət edən aqrotexservis müəssisələrinin yaradılmasına ehtiyac vardır.

Siyəzən rayonu. Regionda ən kiçik rayondur. Rayon üzrə mövcud 39,9 min hektar kənd təsərrüfatına yararlı torpaq sahəsindən yalnız 9,5 min hektarı əkin yeridir. Rayonda kənd təsərrüfatı regionun digər rayonlarına nisbətən az inkişaf etmişdir. Kənd təsərrüfatında taxılçılıq, qoyunçuluq və quşçuluq əsas sahələr hesab olunur. 2002-ci ildə 3356 hektar sahədə kənd təsərrüfatı bitkiləri becərilmişdir ki, bunun 3036 hektarı və ya 90,5 faizi taxıl olmuşdur. Rayonda 2418 ailəyə torpaq payı verilmişdir. Hər ailəyə orta hesabla 4,2 hektar torpaq sahəsi düşür. Torpaq sahələrindən daha çox heyvandarlığı inkişaf etdirmək üçün istifadə olunur. 2003-cü ilin əvvəlinə rayonda 8690 baş iribuynuzlu qaramal, 34050 baş davar və 1,1 milyon quş olmuşdur.

Dövlət Proqramında Siyəzən rayonunda taxıl istehsalının, heyvandarlığın və heyvandarlıq məhsulları istehsalı və emalı sənayesinin inkişafına dair kompleks tədbirlərin

296

həyata keçirilməsi və qüşçuluğun inkişafının dəstəklənməsi nəzərdə tutulmuşdur.

Taxılçılığı İnkişaf etdirmək üçün rayonun Yeni Kənd və Böyük Həmyə kəndlərində özəl toxumçuluq təsərrüfatlarının yaradılması dəstəklənməlidir. Heyvandarlıq üzrə Zarat və Dağ Quşçu kəndlərində süni mayalanma məntəqələrinin, Ataçay, Həmyə, Beşdaş kəndlərində damazlıq üzrə özəl təsərrüfatların yaradılması üçün tədbirlər görülməsi məqsədə uyğun olardı.

Siyəzən şəhərində süd emalı sexinin tikilməsi. Eyni- bulaq, Məşrif, Böyük Həmyə, Beşdaş və Dağ Quşçu kəndlərində aqrotexservis müəssisələrinin yaradıirhası da tədbirlər planına daxildir.

Hesab edirik ki, Dövlət Proqramında nəzərdə tutulmuş tədbirlərin həyata keçirilməsi nəticəsində regionda kiçik və orta sahibkarlıq inkişaf edəcək, yeni iş yerləri açılacaq və əhalinin maddi rifah halı xeyli yaxşılaşacaqdır.

297

IX FƏSİL. KƏND TƏSƏRRÜFATINDA İNFORMASİYA VƏ

MƏSLƏHƏT XİDMƏTİ ÜZRƏ SAHİBKARLIĞIN FORMALAŞDIRILMASI İSTİQAMƏTLƏRİ

Məlumdur ki, sosialist təsərrüfatçı lığı sistemində fəaliyyət göstərmiş kolxoz, sovxoz və digər kənd təsərrüfatı müəssisələrində mövcud qanunvericiliyə və normativ-hüquqi sənədiərə uyğun olaraq islahatlar aparılmış, fəaliyyətləri dayandırılmış, onlara məxsus torpaq və əmlaklar pay almaq hüququ olan subyektlər arasında bölüşdürülmüşdür.

Təhlil göstərir ki, 1995-ci ildən həyata keçirilən aqrar islahatlar nəticəsində xüsusi mülkiyyətə əsaslanan yeni təsərrüfat subyektləri yaranır, sahibkarlıq İnkişaf edir və bazar iqtisadiyyatı formalaşır. Hazırda yeni təsərrüfat qurumları formalaşsa da, özəlləşdirilmiş torpaqların əksəriyyəti fiziki şəxslər tərəfindən istifadə olunur ki, hesablamalara görə onların da çoxu, 50-55 faizi qeyri kənd təsərrüfatı sahələrinin (təhsil, nəqliyyat, rabitə, tikinti, sənaye və s.) nümayəndələridirlər. Hətta kənd təsərrüfatı sahəsində çalışmış İnsanların da çoxu kolxoz və sovxozlarda işləsələr də, onlar təsərrüfatlara rəhbərlik edən mütəxəssislərin tapşırıqlarını yerinə yetirdiklərindən istehsalın sərbəst idarə olunmasında çətinlik çəkirlər. Onlar yeni şəraitdə öz təsərrüfatlarını İdarə etmək üçün zəruri kənd təsərrüfatı biliklərinə malik deyillər.

Ümumiyyətlə, ictimai-iqtisadi formasiyadan asılı olmayaraq bütün dövrlərdə insanlar həmişə biliyə ehtiyac duymuşlar, bilik onların əsas inkişaf-tərəqqi amillərindən biri olmuşdur. Ona görə də bilik yayımının kənd təsərrüfatı məhsulları istehsalçılarına necə çatdırılması əsas məsələlərdəndir.

298

Məlumdur ki, informasiya yayımının üsulları və vasitələri müxtəlif olmaqla cəmiyyətin inkişafından asılı olaraq onlar da dəyişir, inkişaf edir.

Ölkəmizdə aqrar islahatın həyata keçirilən dövrdən əvvəlki dövrlə indiki dövrün müqayisə edilməsindən aydın olur ki, aqrar bölmədə bilik yayımının üsul və vasitələri sistemi bir-birindən köklü surətdə fərqlənir. Belə ki, sosialist təsərrüfatçılıq sistemində bilik yayımı kənd təsərrüfatı nazirliyinin strukturuna daxil olan təbliğat, elmi-texniki nailiyyətlərin və qabaqcıl təcrübələrin tətbiqi üzrə idarə tərəfindən həyata keçirilirdi. Bu qurumlar mərkəzləşdirilmiş qaydada yuxarıdan, yəni ittifaq, respublika səviyyəsində planlaşdırılmış və ölkədaxili elmi-tədqiqat kənd təsərrüfatı institutlarında aparılan elmi tədqiqatlar nəticəsində əldə edilmiş nailiyyət və təkliflərin, qabaqcıl təcrübələrin həyata keçirilməsini rayon kənd təsərrüfatı idarələri arasında, onlar isə öz növbəsində kolxoz və sovxozlarda planlaşdırırdılar.

Bununla yanaşı bəzi vacib məsələlərə aid ittifaq, respublika, bölgə və rayon miqyaslı seminar-müşavirələr keçirilirdi. Bilavasitə təsərrüfatlarda, yəni istehsalla (həmçinin xidmətlə) məşğul olan istehsalçıların mütəmadi olaraq öyrədilməsinə ehtiyac duyulmurdu. Çünki təsərrüfatın bütün sahələri (bitkiçilik, heyvandarlıq, suvarma, mexanlk- ləşdirmə, kimyalaşdırma, iqtisadiyyat, maliyyə, uçot vəs.) üzrə aidiyyəti ali və yaxud orta təhsilli mütəxəssisləri var idi və onların hər biri müvafiq qaydada öz sahəsini idarə edirdi. Bu mütəxəssislər də müxtəlif təkmilləşdirmə kurslarında iştirak edir, aidiyyatı sahələr üzrə çoxsaylı jurnal və digər ədəbiyyatlar vasitələri İlə öz biliklərini təkmilləşdirə və artıra bilirdilər.

Eyni zamanda müxtəlif elmi-tədqiqat institutlarının alimləri rayonlara təhkim olunurdular. Onlar da öz növbə

299

sində biliklərini, əldə etdikləri elmi nailiyyətləri yerlərdəki mütəxəssislərə çatdırır və tətbiqinə çalışırdılar.

Aqrar islahatlara qədər bu informasiya və bilik yayımı sisteminin sxemini aşağıdakı kimi göstərmək olar:

Şəkil 9.1. İslahatlara qədər informasiya və bilik yayımı sistemi

Bilik yayımı sisteminin bu cür həyata keçirilməsinin, onun pillələrlə aparılması, elmi-texniki nəticələrin əldə

300

olunması, nəşr işlərinin maneəsiz, asan başa gəlməsi kimi müsbət cəhətləri var idi. Buna baxmayaraq bu sistem istənilən səmərəni əldə etməyə imkan vermirdi. Belə ki, sxemdən göründüyü kimi bu sistemdə bütün işlər yuxandan planlaşdırılırdı və istehsalçıların tələbatı nəzərə alınmırdı. Bu zaman informasiyaların verilməsi üçün şərtlər, istehsal xüsusiyyətləri və digər amillər nəzərə alınmırdı. Görüləsi tədbirlər göstəriş, məcburetmə prinsipilə həyata keçirilirdi. Ona görə də belə tədbirlər bəzi müsbət nəticələrinə baxmayaraq gözlənilən səmərəni verə bilmirdi.

Hazırda kolxoz və sovxozların ləğv olunduğu, ölkədə aparılan aqrar islahatlar nəticəsində təsərrüfat subyektlərinin artdığı, nəticədə minlərlə xırda, əksəriyyəti də fərdi təsərrüfatlartın əmələ gəldiyi, istehsal-iqtisadi münasibətlərin formalaşdırıldığı şəraitdə informasiya yayımının köhnə sistemlə saxlanılması mümkün deyildir və o, öz əhəmiyyətini əslində itirmişdir. Ona görə də mövcud bazar iqtisadiyyatının formalaşdırıldığı şəraitdə aparılan aqrar islahatlara uyğun olaraq informasiya yayımı sistemi də kökündən dəyişməlidir.

Vaxtı ilə bu və ya digər sahədə icraçı kimi fəaliyyət göstərən kolxozçu, fəhlə, mexanizator və digər sahədə çalışan işçilər indi müstəqil təsərrüfat başçısına (və ya fəal üzvünə) çevrilmişlər. Nəzərə almaq lazımdır ki, hazırkı şəraitdə heç bir İdarəetmə bacarığına malik olmayan, mütəxəssis biliyinə yiyələnməmiş insanlar öz təsərrüfatlarını idarə etməli, onlar tələbatlarını ödəmək və bazarın tələblərinə uyğun məhsul istehsal etmək üçün fəaliyyətlərini formalaşdırmaq, gəlirlərini artırmaq və istehsalının genişləndirilməsinə nail olmalıdırlar. Bu isə istehsalçıların elmi biliklərə və informasiyaya yiyələnmələrini zəruri edir.

Hazırki şəraitdə bilik yayımının həyata keçirilməsində çətinlik yaradan bir çox digər amillər də mövcuddur. Belə

301

ki, kolxoz və sovxozlar dövründə təhsil almış və fəaliyyət göstərmiş çoxsaylı mütəxəssislərin mövcud xırda və müstəqil təsərrüfatlara cəlb edilməsi məhdudlaşmışdır. Digər tərəfdən burada idarəetmə funksiyası mülkiyyət münasibətlərinin yeni əsaslar üzərində formalaşdırılması üzündən öz əhəmiyyətini itirmişdir. Həm də bu təsərrüfatların idarə olunmasına kolxoz və sovxozlarda çalışan mütəxəssislərin cəlb olunması iqtisadi baxımdan mümkün və səmərəli deyildir. Ona görə də bu funksiyaların əsas hissəsi bilavasitə təsərrüfat başçıları (sahibkarlar) və üzvləri tərəfindən özləri və yaxud lazım gəldikdə kənardan cəlb edilməklə həyata keçirilməlidir.

Qeyd etmək lazımdır ki, bazar münasibətlərinin formalaşdırıldığı şəraitdə yeni yaranan torpaq mülkiyyətçilərinə lazım olan bilik məzmunca əvvəlkindən əsaslı surətdə fərqlənir. Belə ki, əvvəl kolxoz və sovxozlarda elmin tətbiq edilməsi tələb olunurdusa, indi planlaşdırma, biznes-planın tərtibi, hesabatların aparılması, marketinqin təşkili, uçotun qurulması, istehsal fəaliyyətinin təhlili, bazarın öyrənilməsi, bitkiçilik və heyvandarlıqda texnoloji proseslərə əməl edilməsi və digər bu kimi məsələlərin torpaq mülkiyyətçilərinə öyrədilməsi lazım gəlir.

Beləliklə mövcud təcrübə və aparılan təhlillərdən aydın olur ki, torpaq mülkiyyətçilərinə (sahibkarlara) informasiya və məsləhət verilməsi üçün ilk növbədə onların biliyə ehtiyacları müəyyən edilməlidir.

Nəzərə almaq lazımdır ki, mövcud şəraitdə həyata keçirilməsi zəruri olan informasiya və məsləhət xidmətinin xarakterik cəhəti elmi-texniki nailiyyətlərin və qabaqcıl təcrübələrin və yeni texnologiyanın tətbiqindən, texniki, təşkilati, iqtisadi, hüquqi və s. ibarət olan bilik yayımı sistemindən ibarətdir.

302

Torpaq mülkiyyətçilərinin texniki, texnoloji, iqtisadi və s. biliyə olan tələbatının öyrənilməsi, onların tələbatının təmin edilməsi üsulları və vasitələrinin xarakteri ilə əlaqər dar yerlərdə bir çox spesifik xüsusiyyətlər nəzərə alınmaqla informasiya və məsləhət xidməti işləri dövlət və özəl əsaslarda təşkil olunur.

Bu məqsədlə dövlət orqanı kimi Kənd Təsərrüfatı Nazirliyinin və onun yerli qurumlarının, yəni Ərazi Kənd Təsərrüfatı İdarələrinin, həmçinin Regional Aqrar Elm Mərkəzlərinin fəaliyyətində informasiya və məsləhət xidməti işləri xüsusi əhəmiyyət kəsb etməlidir. Qeyd edək ki, həmin işlərin həyata keçirilməsi onların əsasnamələrində də öz əksini tapmışdır.

Nəzərə almaq lazımdır ki, informasiya və məsləhət xidməti sisteminin qurulması və həyata keçirilməsində nazirlik və ərazi idarələrinin görəcəyi işlər bir-birindən fərqli olacaqdır. Belə ki, aqrar siyasəti formalaşdırmaq üçün nazirlik məsləhət xidməti üzrə əsas istiqamətlərin müəyyənləşdirilməsi, metodoloji tövsiyələrin, xarici və öl- kədaxili mütərəqqi texnologiyalar haqqında informasiya məlumatlarının hazırlanması, elmi-tədqiqat institutlarının və regional elmi mərkəzlərin, müxtəlif xarici ölkələrin layihələrinin cəlb olunması, büdcə və digər xarici maliyyə qurumlarının vəsaitlərinin bu sahəyə yönəldilməsi, respublika səviyyəsində sərgilər, seminarlar, kurslar və digər,bu kimi tədbirlərin həyata keçirilməsi işləri ilə məşğul olmalıdır. Ərazi Kənd Təsərrüfatı İdarələri istehsal sahələrinin inkişafının proqnozlaşdırılmasını nəzərə almaqla torpaq mülkiyyətçilərinin informasiya və məsləhət xidmətinə olan ehtiyaclarının müəyyənləşdirilməsi, bu ehtiyacların sistemləşdirilməsi, əsas istiqamətlərin araşdırılması, idarənin mütəxəssisləri tərəfindən əraziyə daxil olan rayonlarda seminarlar və müşavirələr keçirilməsi, beynəlxalq layihə

303

lər çərçivəsində fəaliyyət göstərən məsləhət xidməti təşkilatları və ərazidə fəaliyyət göstərən digər beynəlxalq təşkilatlarla əməkdaşlıq edilməsi və sair imkanları araşdırmaqla informasiya və məsləhət xidməti işinin yerlərdə həyata keçirilməsi ilə məşğul olmalıdırlar. Regional Aqrar Elm Mərkəzləri sahə elmi-tədqiqat institutlarının gücündən, mövcud intellektual potensialdan səmərəli istifadə etməklə və sahibkarlarla sıx elmi-təcrübi əlaqələr yaratmaqla təsərrüfat formalarında bazar münasibətlərinin tələblərinə uyğun elmi-texniki nailiyyətlərin və istehsalın tətbiqinə təminat yaradılmasına, mülkiyyətçilərin elmi bilik- lərnin artırılmasına təminatın formalaşdırılması ilə məşğul olmalıdır.

Yerlərdə aparılan sorğu və təhlillərdən aydın olur ki, yeni formalaşan sahibkarlar, fiziki şəxslər əvvəlki inzibati idarəetmə üsullarından fərqli olaraq sərbəst işləməyə, fəaliyyət göstərməyə daha çox maraqlıdırlar. Lakin müxtəlif sahə biliklərinin lazımi səviyyədə olmaması onların formalaşmasına mane olduğundan bazar iqtisadiyyatının tələblərinə uyğun istehsalın sərbəst idarə edilməsində çətinlik çəkirlər. Onlara texniki, texnoloji, iqtisadi, hüquqi və digər yönümdə məlumatlar, nnəsləhət, təlim və informasiya verilməsinə zərurət, ehtiyac yaranmışdır. Fikrimizcə, bu ehtiyacların təmin edilməsi üçün hər bir sahənin və bölgənin spesifik xüsusiyyətləri nəzərə alınmalıdır.

Qeyd olunanları nəzərə alaraq kənd təsərrüfatının kfeditləşdirilməşinə dair informasiya və məsləhət xidmətinin həyata keçirilməsinin spesifik xüsusiyyətlərini nəzərdən keçirək.

Araşdırmalar və təcrübə göstərir ki, kənd təsərrüfatının kreditləşməsi informasiya yayımı yə məsləhət xidmətinin təşkilindən, çox asılıdır. Kreditləşmə ilə əlaqədar biliklərin yayımı mülkiyyətçilərə bir çox təşkilati-iqtisadi mə-

304

şələləri aydınlaşdırmaqda yardımçı ola bilər. Bu baxımdan rəqabət, texnoloji üstünlük, təchizat, iqtisadi siyasi şərait normal olduğu halda kredltləşmə ilə əlaqədar mülkiyyətçilər aşağıdakı məqamlara diqqət yetirməlidirlər:

- Kreditləşmənin mahiyyətinə və prinsiplərinə; - İstehsal və xidmət texnologiyasına və tələbata; - Sahibkarın mənafelərinin əlaqələndirilməsinin

zəruriliyinə; - Müxtəlif istiqamətli istehsal və xidmət

kooperativlərinin təşkili mexanizminin formalaşması və inkişafına və s.

Bu məsələlər haqqında mülkiyyətçilər məlumat əldə etməli və kreditə ehtiyacın ödənilməsinə olan tələbatı müəyyən etməyi, kredit ittifaqına müraciət edilməsi qaydalarını, kreditdən istifadə edilməsi istiqamətləri və s. barədə informasiyalar əldə edilməsi yollarını bilməlidirlər.

Nəzərə almaq lazımdır ki, sahibkar əvvəlcə kredit- ləşmə ilə əlaqədar məlumatların toplanması və nizamlanması üsullarına diqqət yetirməlidir. Çünki, kreditlə bağlı məlumatların toplanması mülkiyyətçilərin fəaliyyəti üçün vacibdir. Burada nəzərə almaq lazımdır ki:

- lazım olan kredit nə qədər olacaqdır (tələbatı müəyyən edilməlidir),

- sahələr üzrə gözlənilən gəlirlər, mənfəət hesablanmalıdır,

- gəlirlə işləmək üçün sahibkarın hansı ehtiyatları mövcuddur və s.

Bunları bilməklə, krediti almaqda məqsəd, ondan istifadə istiqamətləri müəyyən edilə bilər. Bunlar isə spesifik xüsusiyyətlər nəzərə alınmaqla fəaliyyət proqnozlarını hazırlamağa kömək edə bilər.

Fikrimizcə, hər bir sahibkar aşağıdakı məlumatları bilməlidirlər:

305

-krediti vaxtında qaytarmamasma görə əmlakı ilə məsuliyyət daşımasını;

-aldığı kreditə görə faiz ödəməsini; -ehtimal olunan təsərrüfat risklərinin sığortalanmasını; -kreditin qaytarılmasında nəzərdə tutulan qrafikə əməl

etməsini; -kreditdən səmərəli və təyinata uyğun istifadə etməsini; -müqavilədə nəzərdə tutulmuş digər şərtləri yerinə

yetirməsini. Qeyd edək ki, göstərilən İnformasiyaları sahibkar təlim,

seminar, kurs və mətbuatdan ala bilər. Sahibkarların qeyd edilənlərlə yanaşı, aşağıdakı məlumatları da bilməsi zəruridir:

- Kreditləşmə, bank işi, əmlak girovu, torpaq, mülkiyyət, vergi, sığorta və s. qanunvericilik sənədləri barədə məlumatları;

- Biznes fəaliyyətinin əsasları-idarəetmə, fəaliyyətin planlaşdırılması, marketinq, mühasibat uçotu, audit, biznes planlar barədə məlumatları;

- Yeni texnika və texnologiyalar, biznes əlaqələri, məhsulun İxrac oluna biləcək yerləri barədə məlumatları və s.

Göstərilənlər barədə informasiya alınması və məsləhət xidmətindən istifadə edilməsi istiqamətləri aşağıdakılardır:

- Kütləvi informasiya vasitələri; - Qruplar üçün informasiya vasitələri; - Fərdlər üçün İnformasiya metodları. Bu informasiya və məsləhətlər özəl və dövlət təşkilatları

vasitəsi ilə verilə bilər. Kütləvi informasiya vasitələrinə-televiziya, radio, qəzet

və jurnalları göstərmək olar. Qruplar üçün informasiya

306

vasitələrinə-broşura, filmlər, təcrübə mübadiləsi və təlimləri göstərmək olar.

Şəkil 9.2. İnformasiya və məsləhət xidmətinin təşkili

Fərdlər üçün informasiya metodlarına-kitabxana xidməti, fərdi məsləhət xidməti və telefonla məsləhət xidmətini göstərmək olar.

307

Göstərilən informasiyaların verilməsində məqsəd sahibkarlara lazımi informasiyaların çatdırılmasından ibarətdir. İnformasiyaların verilməsi məqalələr, üstlər, mühazirələr, seminarlar, elanlar, filmlər şəklində, həm də fərdi qaydada təcrübə mübadiləsi şəklində də ola bilər, İnformasiyaların hazırlanmasına mütəxəssisləri, alimləri, məsləhət və informasiya xidmətinin məsləhətçiləri cəlb edilməlidirlər. Kreditləşmə ilə əlaqədar informasiyaların mövzuları keçirilən sorğularla, sahibkarların tələbləri, ehtiyacları əsasında müəyyənləşdirilə bilər. Fərdi informasiya məsləhətçilər tərəfindən müəyyən olunmuş vaxtlarda, yerlərdə təşkil olunmalıdır. Nəzərə almaq lazımdır ki, informasiya və məsləhətlərin verilməsi xidməti gələcəkdə ödənişli olacaqdır.

Ona görə də informasiya və məsləhət xidmətinin davamlı olmasında ödənişli məsləhət xidmətinin təşkili və inkişafının necə qurulması əsas şərtlərdəndir. Hazırda ölkədə məsləhət xidməti beynəlxalq və xarici ölkələr tərəfindən maliyyələşdirilən layihələr vasitəsi ilə dövlət dəstəyi ilə həyata keçirilir. Aydındır ki, bu proses daimi dövlət dəstəyi İlə həyata keçirilə bilməz. Ona görə də Özəl Bölmənin İnkişafına Yardım Agentliyi tərəfindən informasiya və məsləhət xidməti sahəsində həyata keçirilən layihələrin təcrübəsi öyrənilərək respublikanın bütün bölgələrində yayılmalı, informasiya və məsləhət xidmətinin rayonlarda təşkilinə, onun əhəmiyyətinə, səmərəsinə torpaq mülkiyyətçilərində maraq yaradılması məqsədilə ərazi kənd təsərrüfatı idarələri tərəfindən təbliğat-təşviqat işləri genişləndirilməli, dayanıqlı İnkişaf üçün bu sahədə özəl əsaslarla informasiya və məsləhət xidməti təşkil olunmalıdır.

Hazırda əvəzi ödənilməklə məsləhət xidməti alınmasına torpaq mülkiyyətçiləri arasında marağı olanlar azdır.

308

Bunun bir səbəbi onların kredit ala bilməmələri, maliyyə vəziyyətlərinin ağır olması ilə bağlıdırsa, digər səbəbi onlara məsləhət və informasiya xidmətinin əhəmiyyətinin lazımi səviyyədə izah edilməməsi, sahədə təbliğat İzahat işinin zəif təşkil olunması ilə əlaqədardır. Təcrübə göstərir ki, buna baxmayaraq ölkəmizdə sahibkarlar ödənişli informasiya və məsləhətin verilməsində maraqlıdırlar. Özünü maliyyələşdirən sahibkarlar bu xidmətdən, dəyərli məsləhətlərdən istifadə etməklə sahibkarlar daha çox məhsul əldə edə bilirlər ki, bu da onların daha çox gəlir götürməsinə, istehsalının genişləndirilməsinə imkan verir.

Bu meylin inkişaf etdirilməsi məsləhət və informasiya xidmətini həyata keçirən özəl məsləhətçidən də çox asılıdır. Belə ki, bu funksiyanı üzərinə götürmək istəyən hər bir mütəxəssis hərtərəfli biliyə və yüksək İdarəetmə bacarığına malik olmalıdır. Verdiyi İnformasiyaların maraqla qarşılanması üçün ilk növbədə hansı informasiya və məlumata tələbat olduğunu aşkarlamalıdır. Həmin mütəxəssis torpaq mülkiyyətçisinə onun verdiyi informasiyanın, biliyin əhəmiyyətli olduğunu sübut etmək üçün lazım gələrsə, əyani vasitələrlə göstərməyi eyni zamanda əldə etdiyi nailiyyətləri nümayiş etdirməyi bacarmalıdır. Bununla yanaşı o bölgələrin, hətta ayrı-ayrı rayonların iqtisadiyyatı, həmin bölgələrdə hansı kənd təsərrüfatı bitkilərinin becərilməsinin, heyvandarlıqda hansı sahənin inkişaf etdirilməsinin əhəmiyyətli olduğunu bilməli, sahibkarlarda özünə qarşı inam, etimad yaratmağı bacarmalıdır. Bu da öz növbəsində ödənişli xidmətin həyata keçirilməsini asanlaşdırar, bu yönümdə işlərin daha da inkişaf etdirilməsinə təkan verər. Bu sahədə ərazi kənd təsərrüfatı idarələri əhəmiyyətli rol oynaya bilərlər.

309

Hazırda ölkəmizdə bu yönümlü məsləhət xidməti müxtəlif beynəlxalq və xarici ölkələr tərəfindən maliyyələşdirilən layihələr çərçivəsində həyata keçirilir.

Araşdırmalar göstərir ki, respublikada dövlətin dəstəyilə həyata keçirilən «Kənd Təsərrüfatının İnkişafı və Kreditləşdirilməsi» layihəsi çərçivəsində informasiya və məsləhət xidməti komponentinin tərkib hissəsi olaraq regional (ərazi) informasiya-məsləhət xidməti və özəl məsləhətçilər tərəfindən kəndlərdə torpaq istifadəçilərinə geniş miqyasda məsləhət və informasiya xidmətləri göstərilmişdir. Məlum olur ki, tarla və fermalarda yeni sort, cins və texnologiyaların nümayişi təşkil edilmiş, 10 minlərlə mülkiyyətçiyə müxtəlif xidmətlər göstərilmiş, televiziyada verilişlər təşkil olunmuş, qəzetlərdə məqalələr dərc etdirilmiş, sahibkarlara informasiya vərəqələri pulsuz paylanmışdır. Göstərilənlərlə yanaşı, Azərbaycan Respublikası Kənd Təsərrüfatında Özəl Bölmənin İnkişafına Yardım Agentliyinin təşəbbüsü İlə Gəncə Regional Məsləhət Mərkəzi Elmi Tədqiqat Əkinçilik İnstitutunun Tərtər Zona Təcrübə Stansiyasından «Bəyaz», «Murov», «Əkinçi», «Nurlu» və «Qlymətli-2/17» bitki sortlarının toxumlarını almış və qərb bölgəsinin 12 təsərrüfatında (Samux rayonunun Qarabağlar və Sərkar kəndlərində, Xanlar rayonunun Aşıqlı kəndində, Şəmkir rayonunun Seyfəli, Dü- yərli, Təzəkənd, Çənlibel, Posanlı kəndlərində, Tovuz rayonunun Əlimərdanlı, Aşağı Öysüzlü, Bozalqanlı kəndlərində və Qovlar qəsəbəsində) nümunəvi əkin sahələri yaradılmışdır.

Toxumlar Tərtər Zona Təcrübə Stansiyasında dərmanlanmışdır. Səpindən başlamış yığımadək həyata keçirilən bütün aqrotexniki tədbirlərə ərazi informasiya məsləhət mərkəzinin mütəxəssisləri və yerdəki özəl məsləhətçilər nəzarət etmişlər.

'10

Təsərrüfatlarda həmin sortlarla yanaşı digər sortlar da əkilmişdir ki, bu da sortların potensial imkanlarını müqayisə etmək imkanı yaratmışdır (cədvəl 9.1).

Cədvəl 9.1 Gəncə Regional Məsləhət Mərkəzinin yaratdığı nümayiş sahələ-

rindən bitki sortları üzrə alman məhsulc

arlıq (2002-ci il)

Rayonlar və Özəl məsləhətçilər (ÖM)

Sortların məhsuldarlığı (sen/ha)

> 0 l-ı

1

N

n CQ

'o» C

0

p

1

f İ UK

Tovuz rayonu, Bozalqanlı kəndi, ÖM - Hüseynov Mahmud 40 45 35 48 30

Tovuz rayonu, Əlimərdanlı kəndi, ÖM-Rəhimov Azad 42 44 32 40 44

Tovuz rayonu Böyük Qışlaq kəndi, ÖM-Həsənov Vilayət 45 40 38 45 30

Tovuz rayonu Aşağı Öysüzlü kəndi, ÖM-Səfərov Eldəniz 42 45 35 40 30

Xanlar rayonu Qarabağlar kəndi, ÖM-Əbdüləzimov Yusif 36 520 j

44 - 39

Cədvəldən göründüyü kimi sortlar üzrə ən yüksək məhsuldarlıq Murov sortu üzrə Tovuz rayonu Böyük Qışlaq kəndində 46 sentner, Nurlu sortu üzrə Bozalqanlı kəndində 48 sentner olmuşdur. Bununla yanaşı, məlumatdan aydın olmuşdur ki, Samux rayonunun Qarabağlar kəndində ÖM Aslanova Svetanın əkin sahəsinin hər hektarından 75,6 sentner taxıl əldə edilmişdir. Nurlu sortu həmin ərazidə hektardan 80 sentner məhsul vermişdir.

Nümunəvi sahələrdən əldə edilmiş təcrübənin respublikanın digər bölgələrində, rayonlarında, kəndlərində də geniş yayılması torpaq mülkiyyətçilərində informasiya və məsləhət xidmətinə maraqlarını artırar, bu sahədə ödənişli xidmətin həyata keçirilməsinə kömək göstərər.

311

Bununla yanaşı regional informasiya-məsləhət xidməti çərçivəsində Xanlar Regional Fərdi Baytarlıq Xidməti Mərkəzi fəaliyyət göstərir. Həmin mərkəzə Xanlar, Gəncə, Goranboy, Daşkəsən və Samux fərdi ərazi baytarlıq məntəqələri daxildir. Məntəqələr ərazisində yerləşən fermer və şəxsi təsərrüfatlarda olan bütün heyvanlara fərdi baytarlıq xidməti göstərməklə, onlara informasiya verməklə məşğuldurlar. Məntəqələrin baytar həkimləri olunan müraciətlərdən asılı olaraq vaxtında müalicə-pro- filaktiki tədbirləri həyata keçirir, fermer və şəxsi vətəndaşlara məxsus heyvanların çimizdirilməsi, heyvandarlıq binalarının dezinfeksiyası işlərini aparırlar. Xidmət özəl məsləhətçilər tərəfindən pullu həyata keçirilir. Sahibkarlar, Jərdi vətəndaşlar göstərilən xidmətlərin faydasını dərk et- oikcə ödənişli məsləhət verilməsinə marağı artırır, ödənişli xidmətə keçilməsi vərdişləri yaranır.

Bu sahədə işlərin genişləndirilməsi, belə təcrübələrin respublikanın bütün rayonlarında yayılması, istehsal və xidmət üzrə formalaşmış sahibkarların ortaq problemlərinin öyrənilməsi və onların təşkilatlanmalarına köməklik göstərilməsi üçün bu kimi işləri daha da canlandırmaq olduqca vacibdir. Bununla əlaqədar ərazi kənd təsərüfatı idarələri beynəlxalq layihələrlə və özəl qurumlarla əlaqələr qurmalı və tədbirlər həyata keçirməlidirlər. Respublika Prezidentinin 11 fevral 2004-cü il tarixli «Azərbaycan Respublikası regionlarının sosial-iqtisadi inkişafı Dövlət Proqramının (2004-2008-ci illər) təsdiq edilməsi haqqında» fərmanında göstərildiyi kimi «Növbəti illərdə Azərbaycanda sahibkarlıq mühitinin yaxşılaşdırılmasına yönəlmiş kompleks tədbirlər davam etdiriləcək və onların başlıca istiqamətləri aşağıdakılar olacaqdır:

- regionlarda sahibkarlığın inkişafıana dövlət maliyyə köməyinin artırılması;

312

- rayonlarda mövcud olan potensial imkanlar barədə məlumat bazasının yaradılması;

- yerlərdə sahibkarlar üçün məsləhət xidməti, informasiya təminatı, marketinq xidməti və s. xidmətlər göstərəcək mərkəzlərin yaradılması . , .;» və s. nəzərdə tutulmuşdur. Hesab edirik ki, aqrar sahədə dövlət siyasətinin strateji məqsədlərinin bu istiqamətlərə yönəldilməsi milli sahibkarlığın inkişafına təkan verəcəkdir.

313

X FƏSİL. BAZAR İQTİSADİYYATININ FORMALAŞDIRILDIĞI

ŞƏRAİTDƏ İDARƏETMƏNİN TƏKMİLLƏŞDİRİLMƏSİ

10. L Mülkiyyət münasibətlərinin fomnalaşdınidığı şəraitdə idarəetmənin təkmilləşdirilməsi zəruriliyi

Kənd təsərrüfatı Azərbaycan Respublikasının iqtisadiyyatında mühüm rola malik olan sahələrdən biridir 2003-cü ildə istehsal olunan ümumi daxili məhsulun orta hesabla 13,1 faizi kənd təsərrüfatı məhsullarının payına düşmüşdür. Respublika əhalisinin 49 faizini kənd əhalisi təşkil edir.

Azərbaycan keçmiş Sovetlər İttifaqının tərkibinə daxil olan ölkələr arasında ən çox üzüm, tütün, çay, fındıq, faraş tərəvəz və digər kənd təsərrüfatı məhsullarını istehsal və emal edən respublikalardan biri idi. İttifaq dağıldıqdan, iqtisadi əlaqələr pozulduqdan sonra digər keçmiş müttəfiq respublikalarda olduğu kimi Azərbaycanda da iqtisadiyyatda yaranmış böhran daha da kəskinləşməyə başladı. Üstəlik qonşu Ermənistan respublikası tərəfindən süni surətdə yaradılmış «Qarabağ problemi» və bu zəmində yaranmış müharibə respublikanın iqtisadiyyatına, xüsusilə kənd təsərrüfatına külli miqdarda ziyan vurmuşdur. Respublika ərazisinin 20 faizə qədəri ermənilər tərəfindən zəbt olunmuşdur ki, onun da xeyli hissəsi kənd təsərrüfatı üçün yararlı olan ən münbit torpaqlardır.

İqtisadiyyatda yaranmış böhranı aradan qaldırmaq və bu sahəni inkişaf etdirmək üçün planlı iqtisadiyyatdan bazar iqtisadiyyatına keçidi və aqrar islahatların həyata keçirilməsini tənzimləyən çoxsaylı normativ-hüquqi sənəd qəbul edilmiş və onlarda təkmilləşdirmə aparılmışdır.

314

Aqrar sahədə torpaq və əmlak üzərində yeni mülkiyyət münasibətləri formalaşmağa, özəl qurumlar yaranmağa və fəaliyyət göstərməyə başladıqdan sonra kənd təsərrüfatında köklü dəyişikliklər yaranmış, aqrar sahədə xroniki hal almış geriləmə prosesinin qarşısı alınmış və 1997- ci ildən başlayaraq kənd təsərrüfatı məhsullarının istehsalı ildən-ilə artmağa başlamışdır.

Bununla yanaşı, göstərmək lazımdır ki, kənd təsərrüfatının bir çox sahələrində gerilik müəyyən qədər davam etməkdədir. Yaxın keçmişdə ölkəmizin kənd təsərrüfatında qabaqcıl sahələr olmuş pambıqçılıqda, üzümçülükdə, çayçılıqda, tütünçülükdə, baramaçılıqda əvvəlki şöhrətini qaytarmaq üçün əsaslı tədbirlər həyata keçirilir.

Kənddə sahibkarlıqla məşğul olan fiziki və hüquqi şəxslərin maddi-texniki bazasının zəif olması, maliyyə çatışmazlığı, daxili bazarın xarici bazarların ziyanlı təsirindən qorunmaması, meliorasiya və irriqasiya sistemlərinin əksər yerlərdə sıradan çıxması, kənd təsərrüfatı məhsullarının emalı müəssisələrinin işləməməsl və digər amillər kənd təsərrüfatının müxtəlif sahələrində olan problemlərin həllini xeyli çətinləşdirmişdir.

Mövcud problemlərin həlli istiqamətində ölkə rəhbərliyi tərəfindən daim məqsədyönlü tədbirlər görülür. Belə tədbirlərdən ən başlıcası digər sahələrlə yanaşı ölkənin kənd təsərrüfatına da xarici sərmayənin cəlb edilməsidir. Bu məqsədlə Azərbaycanın kənd təsərrüfatı məhsullarının dünya bazarlarına çıxarılması, beynəlxalq sərgilərdə nümayiş etdirilməsi, aqrar sahənin ehtiyaclarını təmin etmək üçün zəruri maddi-texniki vasitələrin ölkəyə gətirilməsi, elmi-texniki əməkdaşlığın inkişaf etdirilməsi istiqamətində məqsədyönlü işlər görülür.

Hazırda ölkədə aqrar islahatların ikinci mərhələsi müvəffəqiyyətlə davam etdirilir.

315

Respublikamızda Dünya Bankının həyata keçirdiyi 6 rayonun 6 təsərrüfatı üzrə özəlləşmə layihəsi müvəffəqiyyətlə həyata keçirilmiş, həmin təsərrüfatlarda kredit verilməsi, informasiya və məsləhət xidmətinin yaradılması, irriqasiya və drenaj işləri görülməsi, sudan istifadə edənlər assosiasiyalarının yaradılması, kənd təsərrüfatı tədqiqatları və texnologiyaların ötürülməsi sisteminin bazar iqtisadiyyatının tələblərinə uyğunlaşdırılması, səmərəli tədqiqatların maliyyələşdirilməsi üçün müsablqəli qrantlar sisteminin tətbiqi, Dünya Bankının maliyyələşdirdiyi Kənd Təsərrüfatında Özəl Bölmənin İnkişafına Yardım Agentliyi respublikanın torpaq mülkiyyətçilərinə təlim, İnformasiya və məsləhət xidmətinin təşkilində səmərəli işlər görmüşdür. Qeyd edildiyi kimi, Naxçıvan, Gəncə, Şəki, Beyləqan, Masallı regionları üzrə 29 rayonu 300-dən çox kəndi əhatə edən məsləhət və informasiya xidməti yaradılmış, özəl mösləhətçilər sahibkarlarla əhatəli işlər həyata keçirirlər və kredit birlikləri nümunə olacaq səviyyədə təşkil edilmişdir. Digər layihələrin tətbiqində də müvafiq sahələrə dair informasiya və məsləhət xidməti daha səmərəli təşkil edilmişdir. Özəl fərdi və ərazi baytarlıq məntəqələrinin yaradılması, sahibkarlara pullu baytarlıq xidmətinin göstərilməsi, məsləhətlər verilməsi işi təşkil edilmişdir. Fermerlər üçün bir sıra informasiya materiallarının nəşri və fermerlərə çatdırılması, respublikada mütəxəssis və alimlərin bü İşə cəlb edilməsi, məsləhətlər verilməsinin getdikcə təkmilləşdirilməsi diqqətəlayiq tədbirlərdəndir.

Kənd təsərrüfatında həyata keçirilən aqrar İslahatlar kontekstində İdarəetmə mexanizminin formalaşması, yeni keyfiyyət hallarının İstiqamətləndirilməsi, idarəetmənin təkmilləşdirilməsi vacib məsələlərdən biridir. Ona görə ki, milli mənafeyin və sahibkarlığın formalaşması, istehsalın stimullaşdırılması kənd təsərrüfatında idarəetmənin daha

316

təkmil və səmərəli təşkilini tələb edir. Bu, iqtisadi inkişafın və bazar iqtisadiyyatının tələblərindən, sahibkarların bir- biri ilə və digər müəssisə-təşkilatlarla qarşılıqlı əlaqələrinin səmərəli qurulması baxımından irəli gəlir. Bununla əlaqədar özəl təsərrüfatların idarə edilməsinin dünya təcrübəsi və kooperativlərin idarə edilməsi sistemini nəzərdən keçirək.

10.2. Özə! təsərrüfatların idarəedilməsi istiqamətləri

Aqrar sahədə bazar münasibətlərinin formalaşdırılması idarəetmənin düzgün təşkilindən, təsərrüfat-iqtisadi əlaqələrin səmərəli quruluşunun bazarın tələblərinə uy- ğunlaşdırılmasından çox asılıdır. Bu, sahibkarlıq formalarının inkişafına, onların mənafelərinin əlaqələndirilməsinə, fəaliyyətlərinin səmərəliliyinə imkan verir. Ona görə də bu baxımdan, bazar münasibətlərinin formalaşması ilə əlaqədar aqrar islahatların həyata keçirilməsi nəticəsində sahibkarlığın inkişafı üçün idarəetmənin təkmilləşdirilməsi iqtisadi münasibətlərin formalaşdırılmasının əsas şərtlərindən biri kimi nəzərdə tutulmalıdır. Belə ki, torpaq və əmlak üzərində xüsusi mülkiyyətçilərin yeni özəl qurumların - kəndli (fermer) təsərrüfatlarının, istehsal kooperativlərinin, kiçik müəssisələrin, səhmdar cəmiyyətlərin və s. yaradılması ilə əlaqədar yeni vəzifələr baxımından idarəetmə orqanlarının funksiyaları, quruluşu və ştat vahidləri əsaslı şəkildə dəyişdirilməli, elmi cəhətdən əsaslandırılmış iqtisadi metodlarla tənzimlənməlidir. Fikrimizcə, idarəetmənin bütün hallarında funksiyalar bazar konyukturası nəzərə alınmaqla istehsalın artırılmasına, investisiya fəaliyyətinin formalaşmasına, sahibkarlığın və rəqabətin inkişafına, əhalinin həyat şəraitinin yaxşılaşdırılmasına zəmin

317

yaratmalıdır. Sahibkarlığın inkişafına mane olan inzibati metodlar elmi-iqtisadi metodlarla əvəz edilməlidir.

Qeyd edək ki, hazırda aqrar islahatın həyata keçirilməsi ilə əlaqədar təsərrüfat, müəssisə və təşkilatların özəlləşdirilməsi və müstəqil təsərrüfat formalarının yaradılması onların müstəqil idarəetmə funksiyalarının genişləndirilməsinə zəmin yaratmışdır. Nəzərə almaq lazımdır ki, torpaq və əmlak payı alan payçılar təsərrüfat formasını yaratmaqda, istehsal olunan məhsula sərəncam verməkdə və s. sərbəst olduğu kimi, idarəetmədə də sərbəst fəaliyyət göstərmək hüquqlarına malikdirlər. Ona görə də sahibkarlıq formalarında İdarəetmə yeni prinsiplər üzərində qurulmalıdır. Bununla əlaqədar özəl qurumların fəaliyyəti üçün şərait yaradılmalı, onların maraqlarının qorunması təmin edilməlidir. Bu məqsədlə:

-inzibati, komanda sistemindən özünüidarəetməyə, müstəqilliyə tam şərait yaradılmalı, müdaxilələrə yol verilməməlidir;

-bütün istehsal və xidmət bölmələri üçün rəqabət mühiti yaradılmalı, istehsalçıların maraqları müdafiə olunmalıdır;

-ölkənin dünya kənd təsərrüfatı bazarında rolunun artırılması nəzərdə tutulmalı, ixraca şərait yaradılmalıdır;

-dünyada və ölkədə qazanılmış təcrübə öyrənilməli və istifadə edilməlidir;

-daxili ehtiyatlardan istifadə etməklə məhsul istehsalı artırılmalıdır və s.

Özəl təsərrüfatların müstəqil fəaliyyət göstərməsi və məhsul istehsalı nəticəsində gəlir əldə etməsi üçün onlara kömək göstərilməlidir. Bu kömək dövlətin kredit, qiymət, vergi, gömrük, idarəetmə mexanizmi ilə həyata keçirilməlidir. Bununla əlaqədar sahibkar öz biznesini əsaslandır-

318

mall, planlaşdırmalı, marketinq və informasiya ilə təminatlı olmalıdır. Sahibkar istehsalı idarə etmək üçün:

1) ilk növbədə bazarı tapmalıdır. Hansı məhsula tələbat varsa, o məhsulla məşğul olmalıdır;

2) Bazardakı qiymətlərlə məhsul istehsal edib satmaq üçün xərcləri müəyyən etməlidir. Yəni bu məhsul ona neçəyə başa gələcək və gəlir götürə biləcəkmi?

3) Hesablama apararkən infilyasiya nəzərə alınmalıdır. Bu məqsədlə fermer bazar haqqında məlumata malik olmalıdır. Xarici ölkələrin sahibkarlıq təcrübəsi bu mənada maraqlıdır. Bu baxımdan İsraildə fəaliyyət göstərən Kib- buts və Moşav təsərrüfatlarının təcrübəsini nəzərdən keçirək.

İsrail dövlətində məskunlaşmış yəhudi mənşəli rus mühacirlərinin təşkil etdikləri «Kibbuts» və «Moşav» tipli təsərrüfatların təşkilat quruluşunun müəyyən maraqlı cəhətləri vardır. «Kibbuts» - kommuna deməkdir. Burada istehsal və istehlak kollektiv prinsiplərə əsaslanır. Bir növ keçmiş kolxoz quruluşunu xatırladır. «Moşav» - kooperativ tipli kənd təsərrüfatı müəssisəsidir. Burada ümumi rəhbərlik kooperativ prinsipində həyata keçirilir, təsərrüfatda işlərin aparılması və istehlak fərdi qaydada tənzimlənir. «Moşav»da təşkilati işlər daha çevik və yığcam olduğundan hazırda İsrail kimi bir ölkədə onun «Klb- buts»dan daha üstünlüyü biruzə verir və onu sıxışdıraraq özünə daha geniş meydan açır.

«Moşav» - kənd təsərrüfatı kooperativi olub 60-100 ailə yaşayan kənd və qəsəbələrdə təşkil edilir. Burada hər bir ailənin öz evi olmaqla, öz ailəsi daxilində öz təsərrüfatında işini aparır, istehsal edir və istehsalına görə gəlir götürür. Baxmayaraq ki, kollektiv «Moşav» sisteminə daxildir, burada hər təsərrüfat üzvü tam sərbəstdir, sərbəst qərarlar qəbul edir. «Moşav» təsərrüfat vahidi kimi ancaq

319

istehsal olunan xammala, təchizata, tədarükə cavabdehliklə deyil, həm də «Moşav» üzvlərinə mədəni xidməti, təhsili və sağlamlıq xidmətini təşkil edir. Belə ki, «Moşav» onun üzvlərinə eyni vaxtda təmir, təchizat, kreditləşdirmə funksiyalarını həyata keçirir. «Moşav» dövlətdən 49 il müddətinə torpağı icarəyə götürür. Bağlanmış müqavilə avtomatik olaraq hər bir ailə və üzvləri arasında bölüşdürülür. Ailələr arasında ancaq bir varisə torpaq verilir və bu nəsiHikcə davam edir. Eyni vaxtda 2 varisə torpaq verilə bilməz. «Moşav» üzvləri arasında torpaq payı bərabər bölünür. Bu göstərir ki, «Moşav»ın üzvü olan hər bir ailənin eyni keyfiyyətli, bərabər torpaq sahəsi vardır, onlar öz əməyi və bacarığı ilə özü torpaqda çalışıb onu becərsin, kənar muzdlu işçilər işə cəlb edilməsin.

«Moşav»ın əsas fəaliyyət istiqaməti kənd təsərrüfatı məhsulları istehsalıdır. «Moşav»ın tərkibində olan hər bir ailə istehsalın istiqamətini özü müəyyən edir. Ancaq bununla yanaşı nəzərə almaq lazımdır ki, ümumi sifarişlər, bazarın tələb və təklifləri və digər amillər gözlənilir.

Burada hər bir ailə iqtisadi cəhətdən sərbəstdir və öz təsərrüfatını müstəqil idarə edir və üzvlər kooperativdə birləşir. Burada idarəetmə demokratik prinsiplərə və özünüidarəetməyə əsaslanır, hər bir üzvün səlahiyyətli nümayəndəsi ümumi yığıncaqda iştirak edir. Ümumi iclasda bütün «Moşav» üzvləri İştirak edir. Ümumi iclas hər il icra orqanını seçir. İcra orqanı təsərrüfatın istehsal və xidmətlə bağlı işlərinin icrasını həyata keçirir. «Moşav»ın hər bir üzvü bu seçkidə iştirak etməklə onun icra orqanına seçilmək hüququ vardır.

«Moşav»da istehsal, xidmət, yemin hazırlanması, saxlayıcı avadanlıqlarla təminatı, gübrə təminatı, toxum təminatı, yanacaq, su, nəqliyyat təminatı, satış və digər təminatlarla məşğul olur (şək.10.1).

320

M

Şəkil 10.1 «Moşav» kooperativinin təşkilati quruluşu

Satış xidməti kooperativ üzvlərinin istehsal etdikləri kənd təsərrüfatı məhsullarının satışını təşkil edir. Məişət xidməti «Moşav» üzvlərinə məişət və kommunal xidmətləri göstərir. Şəhər xidməti təhsil, mədəni İşlər, sağlamlıq, sosial təminat, texniki təhlükəsizlik, sanitariya, gigiyena, ticarət və s. işlərlə məşğul olur.

Kooperativin istehsalçıları özləri istehsal etdikləri kənd təsərrüfatı məhsullarını mərkəzi təchizat kooperativi vasitəsilə satır. Satışdan əldə edilən pul «Moşav»ın mühasl- batlığına daxil olur. Mühasibat öz növbəsində onun hər bir üzvünə paylarını hesablayıb bölür.

İstehsalçı kooperativlərin digər topdansatış təchizat kooperativləri ilə sıx əlaqəsi vardır. Oradan öz təsərrüfat üzvləri və təsərrüfatlarını inkişaf etdirmək üçün lazımi xammal və digər məhsullar alır. Sonra həmin məhsulları öz mağazası vasitəsilə öz üzvlərinə satır. «Moşav» üzvlərinə satılan məhsulların pulları nağd ödənilmir, onlar üçün açılmış xüsusi hesaba yazılır. Hər bir «Moşav» üzvü xüsusi hesabında olan pulun məbləğini və onun dövriyyəsini bilir.

Kooperativdə kreditləşdirmə əsasən üzvün şəxsi təsərrüfatını inkişaf etdirmək və ehtiyacları üçün verilir.

Müxtəlif ölkələrdə kooperativ hərəkatında maraqlı məqamlar vardır. Əsrin əvvəllərində qərb ölkələrində fərdi sahibkarlar öz taxılını üyütmək üçün dəyirmana gətirir ki, bir dollara üyüdüb satsın, bu zaman öz nəqliyyatı ilə gətirdiyi taxılın üyüdülməsinə və satılmasına ona 50 sent sərf edilir. Sahibkar nə etsin, taxılı geri qaytarsın və ya digər alıcı tapsın, yaxud ucuz qiymətə satsın? Hər 3 halda sahibkar xeyli ziyana düşə bilər. Nəticədə fermerlər qərara gəlirlər ki, kooperativdə birləşib bu cür hallardan uzaqlaşsınlar. Nəticədə ayrı-ayrı mülkiyyətçilər öz aralarında razılığa gələrək müqavilə imzalayırlar ki, öz taxıllarını koo

322

perativə satsınlar. Kooperativ ilkin mərhələdə taxıl üyüdən dəyirmanları icarəyə götürür və işlədir, bir neçə ildən sonra öz vəsaiti hesabına taxıl anbarları və dəyirmanlar tikərək bu işi özləri aparır. Fikrimlzcə, kooperativlərin yaranması zəruriliyi bu vacib prinsipə əsaslanır. Hazırda Avropada aqrar sahədə kooperativlər ən yüksək göstəricilərə malikdirlər.

Hollandiyanın «Kampina Melkuni» kooperativi süd İstehsalı ilə məşğuldur. 10 mln fermeri birləşdirir. Kooperativ XIX əsrin əvvəllərində yaradılmışdır. Əvvəlcə kooperativdə kiçik fermer dəstəsi cəmləşirdi, getdikcə müsbət nəticələr göstərdikcə xırda kooperativlər və fermerləri cəlb etməklə nəhəng kooperativə çevrilmişdir. Hazırda bu kooperativ Avropada ən böyük, dünyada 4-cü böyük kooperativdir. Rusiyada Kənd Təsərrüfatı Akademiyasının Aq- rar-İqtisad İnstitutunun direktoru, akademik Niklnov qeyd edir ki, kənd təsərrüfatı kooperativlərinin yaradılması və təşkili İlə bağlı Qərbin təcrübəsini nəzərdən keçirərkən nəzərə alınmalıdır ki, qərb ölkələrində Böyük Britaniyada, Hollandiyada sahibkarlığın qədim və möhkəm kökləri vardır. Keçmiş SSRİ məkanında olan dövrlərdə isə uzun müddət ictimai mülkiyyət - kolxoz və sovxozlar fəaliyyət göstərmişdir. Rusiyada kooperasiya ilə əlaqədar tarixi təcrübələr vardır, ancaq onun inkişafına qərb ölkələrindən gec başlanmışdır. Bu işə sonuncu yüzilliyin ortalarında başlanmış və qısa müddətdə kooperasiya inkişafına görə dünyada 2-ci yerə qalxmışdır. 1917-ci ilin inqilabına qədər Rusiyada 14 mln. nəfər əhali müxtəlif tipli kooperativlərdə birləşmişdi. Oktyabr inqilabından sonra kooperasiyalar bütünlüklə ləğv edildi, ancaq istehlak kooperasiyaları saxlanıldı. 1921-ci ildə yeni iqtisadi siyasət (YİS) proqramı həyata keçirilməyə başlanıldı və yenidən kooperasiyalar dirçəlməyə başladı və qısa müddətdə 24 mln. əhalini blr-

323

ləşdirən 94 müxtəlif kooperativlər yaradıldı. Göründüyü kimi, bu sahədə ənənə, təcrübə var, ancaq yeni bazar prinsiplərinə uyğun, beynəlxalq kooperativlər alyansının prinsiplərinə uyğun işi bərpa edib inkişaf etdirmək lazım gəlir.

Faktlar inandırıcı şəkildə göstərir ki, bazar iqtisadiyyatının formalaşdırılması şəraitində kooperativlər insanların sərbəst işləmələri və yüksək göstəricilər əldə etmələrinə imkan yaradır və məhsul bolluğu yaranır.

Təcrübə göstərir ki, kəndli təsərrüfatlarının daha səmərəli olması üçün kooperativlərin yaradılması, orada fermerlərin birləşməsi labüd faktlardandır. Məsələn, ərazi xüsusiyyətləri nəzərə alınmaqla kəndli təsərrüfatlarından biri taxılçılıqla, başqa biri yemçiliklə, üçüncüsü heyvandarlığın inkişafı ilə, dördüncü südçülüklə, beşincisi kökəltmə, altıncısı emalla məşğuldur. Ümumi maraq naminə onlar birgə fəaliyyət göstərməli, məsləhətləşməli, yüksək nəticələr, qazanclar əldə etməsi üçün bir formada birləşməlidirlər. Bu təsərrüfatçılıq formasının inkişafı üçün işçi orqanı təşkil edilməsi, çox böyük olmayan kommersiya bankı yaradılması lazım gəlir. Çünki hər bir kəndlinin hər dəfə maliyyə hesabatları vermək, kredit götürmək, digər pul hesablaşmaları aparmaq üçün rayon və respublika mərkəzinə getməsi lazım gəlməsin. Bu sahədə hər kənddə işi bilən və aparan yerli adamlar vardır. Onları bu işə cəlb etməklə digər İşlərdən azad etmək lazımdır. Bu baxımdan bəzi bacarıqlı adamlar bu sahədə hamının xeyrinə istifadə edilmiş olar.

10.3. Yeni iqtisadi münasibətlər şəraitində kooperativlərin idarə edilməsi

Azərbaycan Respublikasında bazar münasibətləri formalaşdıqca, müxtəlif istiqamətli istehsal və xidmət ko

324

operativləri, kiçik müəssisələr, kəndli (fermer) təsərrüfatları, səhmdar cəmiyyətləri, yeni prinsiplərə uyğun dövlət kənd təsərrüfatı istehsal müəssisələri və digər özəl qurumlar yarandıqca idarəetmə sistemi yeni istehsal-iqtisadi münasibətlərə müvafiq formalaşır. Nəzərə almaq lazımdır ki, idarəetmənin ərazi və sahə prinsipləri əsasında təkmilləşdirilməsi dövlətin aqrar siyasətinin yerinə yetirilməsinə istiqamətləndirilməli, konkret istehsal-iqtisadi şəraitin və s. xüsusiyyətlərin nəzərə alınmasına, mülkiyyətçilərin təşəbbüskarlığı və yaradıcılığına şərait yaratmağa imkan verməlidir. Kooperativlərin müstəqil idarə edilməsi sərbəst istehsal və xidmət müəssisələrinin səmərəli fəaliyyətinə şərait yaratmalıdır. Nəzərə almaq lazımdır ki, torpaq və əmlakın əsil sahibi olan mülkiyyətçi kooperativin üzvü olarkən, onun idarəedllməsində fəal iştirak etməli, öz əmlak və məhsuluna sərəncam verməkdə müstəqil olmalıdır. Qeyd edilənlərlə yanaşı, kooperativ üzvü olan fiziki və hüquqi şəxslər öz torpaq və əmlakı hesabına, müştərək sahibi olduğu kooperativdə onun əməyi ilə yaradılan məhsul və istehsal vasitələrinə görə ədalətli payını almalıdır. Kooperativin üzvünün son nəticəyə görə marağının təmin edilməsi əsas şərtlərdən biri olmalıdır. Fikrimizcə, payçılara onların əmlak və torpağı müqabilində son nəticəyə görə pay bölgüsünün müəyyənləşdirilməsinin elmi cəhətdən əsaslandırılmış tədqiqi aparılmalıdır.

Respublikada aqrar islahatın həyata keçirilməsi ilə əlaqədar bazar münasibətlərinin formalaşdırılmasında mühüm amillərdən biri mövcud normativ-hüquqi baza əsasında torpaq və əmlak payı alan mülkiyyətçilərin təsər- rüfatçılığın təşkilati-hüquqi forması olan kooperativlərin yaradılması və inkişafı ilə əlaqədar onların Idarəedilməsi- nin təkmilləşdirilməsidir. Kooperativlərin idarəedilmə forma və metodlarının müstəqilliyi, mükəmməl olması əsas

325

prinsiplərdən biri kimi həll edilməlidir. Xüsusi mülkiyyətə əsaslanan istehsal və xidmət müəssisə və təşkilatlarının qarşılıqlı əlaqədə-birlikdə öz fəaliyyətini həyata keçirmək üçün tam müstəqilliyi əsas şərtlərdən biri olmalıdır. Bu vaxt, kooperativlərin idarəedilməsində respublika, rayon və yerli səviyyədə vəzifə və funksiyaları demokratik və müstəqillik prinsipinə əsaslanmalıdır. Ona görə də konkret ərazi və sahələrin xüsusiyyətləri, təbii-iqlim, iqtisadi şərait, bazarın tələbləri və s. nəzərə alınmalı kooperativlərin inkişafına imkan verən şəraitin formalaşdırılması əsas götürülməlidir. Bu fikri onunla əsaslandırırıq ki, vaxtı ilə kooperativlərin idarəedilməsi müstəqilliyə əsaslansa da, əslində onların işlərinə müdaxilələr olmuş, kolxoz, sovxoz, digər kənd təsərrüfatı müəssisələrində, başqa sözlə müxtəlif mülkiyyət formalarına malik olan təsərrüfatların idarə edilməsində kəskin fərqlər olduğu və planlaşdırma, təchizat, qiymətqoyma, mərkəzdən idarəetmənin mövcudluğu şəraitində onların son nəticəyə görə maraq və məsuliyyətləri olmamışdır. Vaxtaşırı idarəetmənin təkmilləşdirilməsi həyata keçirilsə də İqtisadi metodlar əvəzinə inzibati metodlara üstünlük verilmişdir. Ona görə də kooperativlərin təsərrüfat müstəqilliyi təmin edilmədiyi, onlar arasında mükəmməl istehsal-iqtisadi əlaqələr yaradılmadığı, hüquq və mənafeləri qorunmadığı, səmərəli işləmələri üçün idarəedilməsi demokratik əsaslarla həyata keçirilmədiyi üçün onların dinamik inkişafı təmin edilməmişdir. Digər tərəfdən istər rayon, istərsə də respublika səviyyəsində idarəetmədə mövcud olan nöqsanlar, pərakəndəlik, təsərrüfatçı lığın iqtisadi mexanizmindəki qüsurları kooperativlərə də şamil etmək olar. Bütün bunlar aqrar bölmədə istehsalın tənəzzülünə təsir edən amillərdən biri olmuşdur.

Hazırda idarəetmənin inzibati metodlarının elmi cəhətdən əsaslandırılmış, iqtisadi metodlarla əvəz edilməsi

326

üçün respublikada həyata keçirilən aqrar islahatlar böyük zəmin yaratmışdır. Belə ki, aqrar islahatlar nəticəsində yaradılan müstəqil kooperativlərin idarəedilməsi də onların funksiyalarının bazar prinsiplərinə uyğunlaşdırılmasına əsas verir. Mövcud qanunvericiliyə görə torpaq və əmlak payı almış mülkiyyətçilər müstəqil olaraq təsərrüfat formasını yaratmaqda, İstehsal olunan məhsula, əmlaka və s. sərəncam verməkdə sərbəst olduğu kimi, idarəetmədə də tam sərbəstlik hüquqlarına malikdirlər. Respublikada müstəqil istehsalçı sahibkarlar, başqa sözlə kooperativlər yarandıqca, onlar inkişaf etdikcə idarəetmə könüllülük prinsipləri əsasında formalaşacaqdır. Bununla belə yeni təsərrüfatçılıq şəraitində köhnə idarəetmə sistemi istehsalın səmərəliliyinin yüksəldilməsini təmin edə bilməz. Ona görə də xüsusilə İstehsala daha yaxın olan İdarəetmə aparatının təşkilat strukturu bazar münasibətlərinin prinsiplərinə tam cavab verməlidir.

Respublikamızda kənd təsərrüfatı təmayüllü istehsal kooperativlərinin təşkilati-iqtisadi mexanizmi formalaşdı- rılarkən xarici ölkələrin təcrübəsinə istinad edilməlidir.

İspaniyada istehsal edilən şərabın 60 faizi kooperativlərin payına düşür. Həmin üzümçülük və şərabçılıqla məşğul olan kooperativlər üzüm bağları olan ayr.'-ayrı torpaq sahibkarları tərəfindən yaradılmış, onlar üzürr^lüklərin becərilməsi, yeni üzüm bağlarının salınması, üzürri'ün yığılması, saxlanması, emal edilməsi, üzüm və şərabın satılması məsələləri ilə məşğul olurlar. Maraqlıdır ki, üzümçülük kooperativlərinin üzvləri sahənin inkişafı üçün sə.r- mayə qoyurlar. Kooperativ üzvləri qoyduqları sərmayənin həcmindən asılı olaraq gəlirdən pay alırlar. Kooperativ üzvləri mülkiyyətlərində olan hər hektar üzümlük sahəsinə görə kooperativin büdcəsinə məhsulun reklam edilməsi üçün vəsait keçirirlər. Üzümçülük və şərabçılıqla məşğul

327

olan kooperativlər mənafelərini əlaqələndirmək üçün səhmdar cəmiyyətləri yaradırlar. Üzümçülük və şərabçılıq kooperativləri bu cəmiyyətin idarə edilməsində iştirak edirlər.

İspaniyada üzüm istehsalı və emalı kooperativləri əldə etdikləri gəlirdən dövlətə 35 faiz vergi verirlər. Bu isə sahənin inkişafına və kooperativlərin iqtisadiyyatının möhkəmləndirilməsinə İmkan verir.

Amerika Birləşmiş Ştatlarının təcrübəli fermerlərindən biri Deymon ŞumanskI 1996-1997-ci illərdə iki dəfə Azərbaycanda olmuş, öz təcrübəsi barədə danışmışdır. O bildirmişdir ki, müvəffəqiyyətlərin əsası-yeniliklərdən istifadə etməyi, biliyini daim artırmağı, işlərini düzgün planlaşdırmağı, hər gün gördüyü işin dəqiq uçotunu aparmağı və s. ibarətdir. D. Şumanski göstərmişdir ki, onun işinə və müvəffəqiyyətinin təmin edilməsinə üzv olduğu kooperativlər çox kömək edir.

Kooperativ, ehtiyacından asılı olaraq bir kooperativin və ya digərlərinin də üzvü ola bilər. Misal üçün D. Şu- manskl aşağıdakı kooperativlərin üzvüdür.

- süni mayalanma kooperativinin; südün tədarükü və emalı kooperativinin; mal-qaranın tədarükü və emalı kooperativinin; südün, yemin və torpağın keyfiyyətini yoxlayan kooperativin; təchizat kooperativinin; kredit kooperativinin və s.

Kooperativin üzvləri, həmin kooperativlərin sahibi olmaqla onların fəaliyyətinə rəhbərlik edirlər. Kooperativlərin birgə fəaliyyəti, əlaqələndirilməsi istehsal vasitələrinin topdan alınmasına görə qiymətlərin aşağı salınmasında, yüksək mexanikləşdirmənin tətbiq edilməsi ilə məhsulun maya dəyərinin aşağı salınmasında, onun yüksək keyfiyyətdə istehsal və emal edilməsi, satılması və nəticədə gəlirin artırılmasında kömək göstərirlər. Həm də müvafiq

328

kooperativə qoyduqları vəsaitdən asılı olaraq ilin sonunda xərclər çıxıldıqdan sonra qalan gəlir paylara müvafiq kooperativ üzvləri arasında bölüşdürülür.

Qeyd etmək lazımdır ki, ABŞ-da kooperativ yaradılması üçün bir sıra vacib şərtlər nəzərə alınır. Bunun üçün:

- kooperativin yaradılması zəruriliyi əsaslandırılır; - kooperativin fəaliyyəti üçün torpaq və əmlakın

mövcudluğu, digər imkanlar müəyyən edilir; - kooperativin fəaliyyətinin iqtisadi nəticələri

proqnozlaşdırılır, biznes planlar hazırlanır; - kooperativin istiqamətləndirilməsi və fəaliyyəti üçün

rəhbəri (meneceri) müəyyən edilir; - fəaliyyət göstərmək üçün nə qədər vəsaitə, əmək və

maddi ehtiyatlara ehtiyac vardır və s. məsələlər konkretləşdirilir və kooperativin yaradılmasının təşkilati-iqtisadi məsələləri əsaslandırılır.

İqtisadiyyatın bazar prinsiplərinə uyğunlaşdırılması, yeni iqtisadi münasibətlərə keçilməsi mülkiyyət münasibətlərinin formalaşması ilə əlaqədardır. Dünya təcrübəsini nəzərə alaraq kənd təsərrüfatında istehsal və xidmət kooperativinin təşkilat quruluşu və qarşılıqlı əlaqələri yerli, ərazi və sahə xüsusiyyətləri nəzərə alınaraq aşağıdakı sxemdəki kimi formalaşdırıla bilər (şək. 10.2).

Araşdırmalar göstərir ki, 1990-cı ildə Almaniya Qərbi Almaniyaya birləşənədək 5100 kənd təsərrüfatı istehsalı kooperativi mövud olmuşdur. Həmin kooperativlər yenidən təşkil olunmuş, müəyyən kənd təsərrüfatı məhsulları istehsalı üzrə ixtisaslaşdırılmışdır. Bitkiçilik kooperativləri Ölkədə orta hesabla 43 mln hektar sahəni becərirdi. Almaniya birləşəndən sonra kənd təsərrüfatı istehsalı kooperativləri yenidən təşkil olunmuş, Qərbi Almaniya maliyyə köməyi edərək onların rəqabət qabiliyyətli kənd təsərrüfatı kooperativlərinə çevrilməsinə zəmin yaratmışdır.

329

Kooperativlər öz hüquqlarının müdafiəsini təmin etmək, fəaliyyətlərini əlaqələndirmək və digər məqsədlər üçün könüllü olaraq bir və ya bir neçə kooperativin, birliyin və ya kooperativlər ittifaqının üzvü ola bilər. Onlar müstəqil olaraq ərazi, xidmət və istehsal sahələri və digər prinsiplər əsasında birlik, ittifaqlar yaratmaq, habelə beynəlxalq kooperativ təşkilatlarının fəaliyyətində iştirak etmək hüququna malikdirlər. Qeyd etmək lazımdır ki, birlik və ittifaqın tərkibinə daxil olan bütün hüquqi və fiziki şəxslər öz təsərrüfat müstəqilliklərini və hüquqi şəxs statuslarını saxlayırlar.

İs’lclısal koopcrativbri Xidınni koopcıaiivbri

Şəkil 10.2. Kooperativlərin qarşılıqlı əlaqələri və təşkilat qurulu-

şu

330

Səkildən göründüyü kimi 1 və 2 saylı istehsal kooperativi yalnız Kooperativlər İttifaqının, 3 və 4 saylı istehsal kooperativləri və Kooperativlər Birliyinin, 5 saylı İstehsal kooperativi isə həm Kooperativlər İttifaqının həm də digər kooperativin üzvü ola bilər. Eyni mülahizəni xidmət kooperativlərinə də aid etmək olar.

Kooperativlərin yaradılması və onlar arasındakı isteh- sal-iqtisadi münasibətləri formalaşdırmaq üçün müəyyən edilmiş prinsiplərə uyğun qarşılıqlı əlaqələr daxilində onların idarəedilməsinin təşkilat quruluşu aşağıdakı sxemdəki kimi ola bilər (şək. 10.3).

İdarəetmənin təklif edilən təşkilat quruluşunun tətbiqi kənd təsərrüfatı, emal, xidmət müəssisə və təşkilatlarının qarşılıqlı iqtisadi münasibətlərinin təkmilləşdirilməsinə, istehsalın inkişafına zəmin yarada bilər. Belə idarəetmə mexanizmini aşağıdakı qeyd edilən prinsiplər əsasında formalaşdırmaq olar.

Torpaq islahatı nəticəsində üzüm sahəsi mülkiyyətçilər, həmçinin üzüm istehsalı ilə məşğul olmaq istəyən digər torpaq mülkiyyətçiləri, torpaq sahəsi olmayan İstehsalla məşğul olmaq istəyən fiziki və hüquqi şəxslər bir tərəfdən bu sahəyə xidmət göstərən sahələr üzrə (marketinq, yanacaq, aqrokimyəvi, emal, maliyyə, kredit, əl əməyi xidməti və s.) fiziki və hüquqi şəxslər öz əməli, qoyduğu əmlak, maliyyə vəsaiti, torpaq və s. qoymaqla istehsal, emal və xidmət kooperativi yarada bilər.

Belə kooperativlər Azərbaycan Respublikasının Mülki Məcəlləsi ilə tənzimlənir və kooperativlər öz nizamnaməsini hazırlayırlar. Nəzərə almaq lazımdır ki, kəndlərdə belə bir və ya bir neçə kooperativ yaradıla bilər.

Rayon üzrə bu tipli yerli kooperativlərin iş fəaliyyətini, istehsal istiqamətini, onların mərkəzləşdirilmiş qaydada səmərəli fəaliyyətini təşkil etmək və onların hüquqlarını

331

satışı ilə əlaqədar zəruri ehtiyacların ödənilməsini həyata keçirmək, onların hüquqi təminatçısı və istehsal kooperativlərinin lazımi vəsaitlərlə təminatını həyata keçirirlər.

Birlik İctimai əsaslarla fəaliyyət göstərən böyük şura və daim fəaliyyət göstərən kiçik şura orqanı vasitəsilə öz fəaliyyətini həyata keçirə bilər.

Flkrimizcə, respublika səviyyəsində Kooperativlər İttifaqının təsisçiləri rayon kooperativlər birlikləri olmaqla, onlar ittifaqda tam könüllülük prinsipi əsasında fəaliyyət göstərə bilərlər. Respublika səviyyəsində kooperativlərin ittifaqı, kooperativlər birliyinin hüquqi təminatçısı, istehsal bazarının tənzimləyicisi, istehsal və emalın normal və perspektivli inkişafının təminatçısı funksiyalarını həyata keçirməlidirlər. İttifaq respublika səviyyəsində kooperativləri təmsil etməklə, onların işlərini tənzimləyir, dövlət, ictimai, hüquq-mühafizə orqanlarında, məhkəmələrdə onun adından çıxış edir və onun hüquqlarının təminatçısıdır. İttifaq ictimai əsaslarla təmsilçilər vasitəsilə şura şəklində və daimi işçi orqanı olan kiçik şura idarəetmə şəklində öz fəaliyyətini istiqamətləndirirlər. Kooperativlərin birlik və ittifaq səviyyəsində idarə edilməsi qanunlarla tənzimlənir və onlar qəbul etdikləri nizamnamə və təsis müqaviləsi əsasında fəaliyyətlərini həyata keçirirlər. Birlik və İttifaq müstəqil təsərrüfat balansına və hüquqi şəxs olub, müvafiq atributlara malikdirlər. Nəzərə almaq lazımdır ki, birlik və ittifaqa ayra-ayrı kooperativlər, hüquqi və fiziki şəxslər sərbəst daxil edilə bilərlər. Fikrimizcə, yeni mülkiyyət münasibətləri şəraitində kooperativlərin idarəetmə orqanlarının təklif edilən formalaşdırılması mexanizmi sahibkarlığın inkişafına imkan verə bilər.

333

10.4. Kənd təsərrüfatının idarə edilməsinin sahibkarlığın formalaşmasına təsiri

Ölkənin sosial iqtisadi İnkişafının sürətləndirilməsinə yönəldilmiş tədbirlər sistemində aqrar sahənin idarə olunmasının yeni iqtisadi münasibətlərə uyğunlaşdırılması və təkmilləşdirilməsi mühüm yer tutur. Çünki burada çox böyük maddi, maliyyə, əmək və elmi potensial cəmlənmişdir, onlardan istifadənin səmərəliliyinin yüksəldilməsi əhalinin maddi rifahının yüksəldilməsinin mühüm şərtidir.

İdarəetmə təsərrüfat mexanizminin əsas ünsürlərindən biridir. İctimai formasiyalar və mülkiyyət formaları dəyişildikcə aqrar sahədə İdarəetmə mexanizmi də dəyişilmişdir. Sovet hakimiyyətindən əvvəl Azərbaycanın kənd təsərrüfatı geridə qalmış bir sahə idi. Əkinə yararlı torpaqların əksər hissəsi mülkədarların və xəzinənin əlində cəmləşmişdi. Ölkədə əkinçilik və heyvandarlıq başlıca olaraq ekstensiv surətdə İnkişaf etdirilirdi. Sovet hakimiyyətinin ilk illərində kooperasiyanın sadə formaları yaradıldı. Elliklə kollektivləşdirmə dövründə torpağı birgə becərmə şirkətləri («toz») və kənd təsərrüfatı kommunala- rı təşkil edildi. Burada əsas istehsal vasitələri kəndlilərin öz xüsusi mülkiyyətində qalırdı, yalnız tarla işləri dövründə əkin sahələri və əmək birləşdirilirdi. Bu şirkətlər və kənd təsərrüfatı kommunaları sonradan kolxoz təsərrüfatının əsas forması olan artellərlə əvəz edildi.

SSRİ-də aqrar sahədə iki təsərrüfat forması: dövlət mülkiyyəti sayılan sovxozlar və kollektiv mülkiyyət sayılan kolxozlar fəaliyyət göstərmişdir. Həm sovxozlar və həm də kolxozlar öz ictimai təbiətinə görə eynitlpli müəssisələr İdi. Onlarda əməyə görə bölgü prinsipi həyata keçirilirdi. Sovxoz və kolxozlar öz fəaliyyətində digər müəssisə və təşkilatlarla təşkilati-iqtisadi münasibətlər qurmaqla, tə

334

sərrüfat fəaliyyətini əlaqəli şəkildə həyata keçirirdi. Sahə- ləraras! və sahədaxili münasibətlər dəyişdikdə və inkişaf etdikcə idarəetmənin təkmilləşdirilməsi zərurəti yaranır. Nəzərə almaq lazımdır ki, kənd təsərrüfatı istehsalı sahələri müxtəlif texnoloji mərhələləri əhatə etdiyinə və sahələr bir-biri ilə sıx əlaqəli olduğuna görə oradakı potensial ehtiyatlar sahənin özünün (həm də onunla sıx əlaqədar olan sahələrin) istehsalçı və istehlakçıların idarə edilməsinin vahid təşkilat sistemini tələb edir. Məlumdur ki, uzun müddət aqrar sahənin idarə edilməsi sistemi inkişaf meylləri və cəmiyyətin tələbatı ilə əlaqədar dəfələrlə ye- niləşdirilmiş, təkmilləşdirilmiş, yüksək son nəticəyə nail olmaq və sahələrarası problemlərin həll edilməsi üçün maraq və məsuliyyətin gücləndirilməsinə istiqamətləndirilmişdir. Bununla belə, müəyyən dövrdən bir ölkənin kənd təsərrüfatında formalaşdırılan yeni idarəetmə sistemi təşkilatı cəhətdən vahid olmamış, inzibati İdarəetməyə üstünlük verilmiş, təsərrüfat müstəqilliyi və məsuliyyət təmin edilməmişdir. Bunlar işə digər amillərlə yanaşı aqrar bölmədə istehsalın səviyyəsinin müxtəlifliyinə səbəb olur, sahənin kompleks inkişafına İmkan vermirdi. İdarəetmə orqanlarının əsas vəzifələri isə bütün vəsilələr üzrə vəzifə və hüquqların, idarəetmə orqanlarının quruluşunun daha da təkmilləşdirilməsindən İbarət olmuşdur. Odur ki, idarəetmənin və təsərrüfatçılıq sisteminin təkmilləşdirilməsi məqsədi ilə sonradan SSRİ-də aqrar sənaye kompleksi formalaşdırıldı. 1985-ci ildə aqrar sahədə fəaliyyət göstərən bütün nazirlik, komitə və baş idarələr ləğv edilərək onların bazasında vahid Dövlət Aqrar Sənaye Komitəsi yaradıldı. Məqsəd kənd təsərrüfatında istehsal, emal və xidmət sahələri arasında inteqrasiyanı daha da yaxşılaşdırmaq, planlaşdırma, maddi-texniki təchizat, əsaslı tikinti, maliyyələşdirmə və digər məsələləri vahid mərkəzdən

^ C

idarəetməklə tənzimləmək idi. Lakin təcrübə göstərdi ki, idarəetmənin bu forması da özünü doğrultmadı. Sonradan Dövlət Aqrar Sənaye Komitəsi ləğv edilərək yenidən nazirlik, komitə, şirkət və baş idarələr yaradıldı. Yerlərdə olan istehsal, emal və xidmət müəssisələri yenidən müvafiq nazirlik, komitə, şirkət və baş idarələrə tabe edildi.

Məlumdur ki, kənd təsərrüfatında istehsalın əsası və idarəetmə orqanının ilk vəsiləsi keçmiş kolxoz və sovxozlar olmuşdur. Onlarda idarəetmə aparatı istehsalın normal fəaliyyətini təmin etməyə, qarşıya qoyulan vəzifələri yerinə yetirməyə istiqamətləndirilmişdi. Kolxoz və sovxozların istehsal prosesində texniki, texnoloji, iqtisadi və s. məsələləri həll etməyə cavabdeh olan idarəetmə orqanlarında rəhbər və mütəxəssislər fəaliyyət göstərmişdir. Kənd təsərrüfatında idarəetmə quruluşu hər bir ictimai quruluşda konkret dövrün inkişaf meyllərinə uyğun olaraq təkmilləşdirilməyə məruz qalmış, ölkənin qarşıya qoyduğu vəzifələrdən İrəli gəlmişdir.

İnkar etmək olmaz ki, Sovet dövründə aparılan təşkilat! işlər, struktur dəyişiklikləri, ixtisaslaşdırma və digər tədbirlər nəticəsində ölkədə kənd təsərrüfatı getdikcə inkişaf etmiş və xalq təsərrüfatının aparıcı sahələrindən birinə çevrilmişdi. Bununla belə cəmiyyətdə gedən proseslər sahədə yaranmış tərəqqinin dayanıqlı olmadığını büru- zə verməkdə idi. Mərkəzləşdirilmiş idarəetmə və planlı iqtisadiyyat şəraitində formalaşdırılmış Iqtsadi mexanizm və onun təkmilləşdirilməsi cəhdləri istehsalın səmərəliliyini, habelə istehsalçı İlə istehlakçı arasında tarazlığı təmin etmirdi. Mərkəzdən başlayaraq yuxarıdan aşağıya doğru planlaşdırma və İnzibati-amirlik idarəetmə metodları şəxsi təşəbbüsləri boğurdu. Yaxşı İlə pisə fərq qoyulmadığına görə İstehsalçı gördüyü işin son nəticəsi üçün maraqlı deyildi. Təsərrüfatlarda israfçılıq baş alıb gedirdi. Kolxoz

336

və sovxozlar dövlətdən çoxlu dotasiyalar alsalar da, əksəriyyəti ziyanla işləyirdi. Nəticədə respublika iqtisadiyyatı, o cümlədən kənd təsərrüfatı 1990-cı illərin əvvəlində üzün sürən tənəzzülə uğramışdı. Üstəlik həmin dövrdə torpaqlarımızın 20 faizindən çox hissəsinin erməni işğalına məruz qalması və ölkə hakimiyyətinin əldən-ələ keçməsi, səriştəsiz adamların hakimiyyətə gəlməsi vəziyyəti daha da ağırlaşdırmış, tələblə təklif arasındakı nisbət pozulmuşdu.

Araşdırmalar göstərir ki, idarəetmənin quruluşunun tez-tez və əsassız olaraq dəyişdirilməsi istehsal potensialından, idarəetmə quruluşunun həlledici elementi olan insan amilindən səmərəli istifadəyə imkan vermir.

Mürəkkəb və çoxfunksiyalı bir sistem olan kənd təsərrüfatında idarəetmə quruluşu yeni iqtisadi münasibətlərin və sahibkarlığın formalaşdığı indiki dövrdə ölkənin bu vacib sahəsinin qarşısına qoyulmuş vəzifələrin həllinə yönəldilmişdir. Bununla yanaşı nəzərə almaq lazımdır ki. İdarəetmənin quruluşunun təkmilləşdirilməsi mövcud ehtiyatlardan istifadəni yaxşılaşdırmaq və səmərəliliyi yüksəltmək vəzifələrinə istiqamətləndirilməlidir.

Hazırda sahibkarlığın inkişafı və bazar münasibətlərinin formalaşdığı şəraitdə Kənd Təsərrüfatı Nazirliyinin aparatı və onun yerli orqanları tərəfindən bir sıra yeni, çoxlu və vacib vəzifələrin keyfiyyətlə yerinə yetirilməsi tələb olunur.

Araşdırmalar göstərir ki, respublikada aqrar bölmənin tənəzzülünün əsas səbəblərindən biri məhz İstehsal quruluşuna uyğun idarəetmənin təşkilat quruluşunun tək- miH.əşdirilməməsi olmuşdur. Bütün bunlar kənddə azad sahibkarlığı inkişaf etdirmək, torpaq və istehsal vasitələri üzərində sahiblik hissi yaratmaq, yeni mülkiyyət münasibətlərini formalaşdırmaq və mütərəqqi təsərrüfatçılıq formalarına keçmək üçün aqrar sahədə islahatların həyata

337

keçirilməsini obyektiv zərurətə çevirmişdi. Bu zərurət həm də onunla əlaqədar idi ki, respublikanın təbii-iqtisadi regionları bir-birindən təşkilati-iqtisadi nöqteyi-nəzərdən xeyli fərqlənir. Həmin regionlarda kənd təsərrüfatının inkişafı, onların yerləşməsi, ehtiyatlardan istifadə edilməsinin müxtəlif təşkilat quruluşunun yaradılmasını tələb edirdi. Odur ki, 0 vaxtkı ölkə Prezidenti, ümummilli lider Heydər Əliyevin təşəbbüsü ilə ölkədə aqrar islahatlara başlandı. Prezidentin sərəncamı ilə qiymətlər liberallaşdırıldı və yuxarıdan planlaşdırma ləğv edildi. Aqrar islahatların uğurla aparılması üçün mükəmməl hüquqi baza yaradıldı. Torpaq islahatı aparıldı. Torpaq onun əsil sahibi olan kəndlilərə təmənnasız olaraq paylanıldı. Aqrar sahədə fəaliyyət göstərən emal və xidmət müəssisələri dövlət mülkiyyətindən çıxarılaraq özəlləşdirildi. İslahat aparılan təsərrüfatlara məxsus əmlak bölüşdürüldü və bir hissəsi özəlləşdirilə- rək təsərrüfat üzvlərinə verildi. Beləliklə, kənddə mülkiyyətçilər yarandı və yeni mülkiyyət münasibətləri formalaşmağa başlandı.

Yeni mülkiyyət münasibətlərinin formalaşması idarəetmə strukturunun da təkmilləşdirilməsini və yeniləşdiril- məsini tələb edirdi. Sosializmə xas olan və uzun illər boyu formalaşmış yuxarıdan planlaşdırmaya və inzibati əmirliyə əsaslanan idarəetmə üsulu bazar iqtisadiyyatına uyğun sahibkarların sərbəst fəaliyyət göstərə biləcək yeni üsulla əvəz olunmalı idi. Bu məqsədlə Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 1998-ci il 6 iyun tarixli Fərmanı ilə «Azərbaycan Respublikasının Kənd Təsərrüfatı Nazirliyi haqqında Əsasnamə» və Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin 1998-ci il 9 noyabr tarixli qərarı ilə nazirliyin yeni strukturu təsdiq edildi. Əsasnamədə kənd təsərrüfatı sahəsində dövlət siyasətinin formalaşdırılmasının və iqtisadi islahatların həyata keçirilməsinin təmin edilməsi na

338

zirliyin əsas vəzifələrindən biri kimi qarşıya qoyulub. Toxumçuluğun və damazlığın təşkili, aqrotexniki, baytarlıq və karantin xidmətlərinin təşkili, istehsal və emal sahələrinin inkişaf etdirilməsi, nazirlik sistemində mühasibat uçotu və statistik hesabat işlərinin təşkili, kənd təsərrüfatı sahəsində müvafiq standartlar, normalar və qaydaların işlənib hazırlanması, torpağın münbitliyinin bəra edilməsinin, gübrə və digər kimyəvi preparatlardan düzgün istifadə edilməsinin təmin edilməsi tədbirləri də nazirliyin əsas vəzifələrinə daxildir.

Göründüyü kimi planlaşdırma, qiymətqoyma, təftiş və digər bu kimi inzibati amirlik halları yeni əsasnamədə nəzərdə tutulmamışdır. Mərkəzi icra aparatının hüquq və vəzifələri kənddə sahibkarlıq fəaliyyətinin dəstəklənməsinə, yeni texnologiyaların gətirilməsi və tətbiqinə, məsləhət və informasiya xidmətinin təşkilinə, aqrar sahənin elmi, normativ-hüquqi təminatı və kadr hazırlığına və s. bu kimi məsələlərə yönəldilmişdir. Nəticədə kənd təsərrüfatının strukturunda mövcud olan mərkəzi və rayon kənd təsərrüfatı orqanlarının aparat işçiləri 42 mln nəfər ixtisar edilərək, kənddə sahibkarlıq fəaliyyətinin sərbəst inkişafına geniş meydan yaranmışdır (Cədvəl 10.1).

Cədvəldən göründüyü kimi təkcə Kənd Təsərrüfatı Nazirliyinin mərkəzi aparatında və onun tabeliyində olan respublika birliklərində və rayon aqrokombinatlarında çalışan işçilərin sayı 1989-cu ildəki 4519 nəfərdən 2000-ci ildə 272 nəfərə enmiş, 2003-cü ildə isə 377 nəfər olmuş və yaxud 12 dəfə azalmışdır. Sonrakı artım Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin 2002-ci il 20 sentyabr tarixli 146 nömrəli qərarı ilə Kənd Təsərrüfatı Nazirliyinin tabeliyində Ərazi Kənd Təsərrüfatı İdarələrinin yaradılması ilə əlaqədardır.

339

Cədvəl 10.1

Kənd Təsərrüfatı Nazirliyinin mərkəzi aparatı və tabeliyin- dəki

respublika birlikləri və aqrokombinatlarda (Ərazi Kənd Tə- sən*üfatı

İdarələrində) işləyənlərin sayı

Nəfər

İllər Mərkəzi Respubli- Rayon aqrokombi-

aparatın- ka birliklə- nallarında (ərazi k/t mi

da rində idarələrində) 1989 1244 621 2654 4519 1990 605 516 1872 2993 1991 585 502 1774 2861 1992 606 451 1039 2096 1993 422 451 1011 1884 1994 422 357 1011 1790 1995 338 272 979 1589 1996 338 160 815 1313

2000 260 12 - 272 2003 266 12 99 377

Nazirliyin mərkəzi aparatının quruluşu istər 1989, istər sonrakı illərdə daha da təkmilşləşdirilmiş, aqrar sahənin qarşısına qoyulan vəzifələrin icrasına yönəldilmişdir. Ümumiyyətlə, Kənd Təsərrüfatı Nazirliyi və onun qurumları 2000-ə qədər kolxoz, sovxoz və digər kənd təsərrüfatı müəssisələrinin normal fəaliyyət göstərmələrinə şərait yaratmaqla, müvafiq xidmətlər göstərmişdir. Bu məqsədlə aparatın quruluşu aşağıda göstərilən (şəkil 10.4) istiqamətdə formalaşdırılmışdır.

Göstərilən aparatda 2005-ci ilin 1 yanvar vəziyyətinə 266 nəfər çalışmışdır. Sonra Respublika Prezidentinin 23 oktyabr 2004-cü il tarixli «Aqrar bölmədə idarəetmənin təkmilləşdirilməsi tədbirləri haqqında» sərəncamına uyğun olaraq idarəetmə aparatının quruluşunda dəyişikliklər aparılmışdır.

340

N A Z İ R

OJ

Bitkiçilik, toxumçuluq və aqrokimyəvi xidmət söbəsi

Baytarlıq şö- bəsi

Bitki mühafi- zəsi və karan-

tini şöbəsi

Heyvandarlıq, damazlıq işi və otlaqlar şöbəsi

Taxıl və un üzrə dövlət ehtiyatlarının tənzimlənməsi şöbəsi

Nazirin I-ci müavini

İqtisadiyyat və proqnozlaşdırma şöbəsi

Aqrar islahat- lar və sahib- karlığın inki-

şafı söbəsi

Elmi-tədqiqat, təhsil və kadr hazırhğı şöbəsi

Beynəlxalq əlaqələr söbəsi

Aparat

Kadrlar və yerli or-

qanlarla iş söbəsi

Hüquq söbəsi

İşlər şöbəsi

Torpaqlardan istifadəyə nəzarət, melio-

rasiya və təbiətin mühafizəsi şöbəsi

Mühasibat uçotu və hesa-

batı şöbəsi

Xüsusi işlər söbəsi

İnformasiya və mətbuat xid- məti şöbəsi

Məhsullann keyfiyyəti və standartlaşdırma söbəsi

Nazir müa- vini

Texniki tərəqqi və aq- rotexservis xidmətləri şöbəsi

Əməyin mühafizəsi və texniki

təhlükəsizlik şöbəsi

Şəkil 10.4. Kənd Təsərrüfatı Nazirliyinin mərkəzi aparatının mövcud quruluşu

Kənd təsərrüfatı məhsulları istehsalı və emalı, istehsalçılara zəruri xidmətlərin göstərilməsi, meliorasiya və su təsərrüfatı, baytarlıq, bitki karantini, torpaqdan səmərəli istifadə də daxil olmaqla, aqrar bölmədə dövlət siyasətini və iqtisadi münasibətlərin tənzimlənməsini həyata keçirmək üçün Kənd Təsərrüfatı Nazirliyi yenidən təşkil edilmişdir. Bu məqsədlə regionlarda sahibkarlığın inkişafına əlverişli şərait yaratmaq, mövcud potensialdan səmərəli istifadə etmək, kəndin sosial infrastrukturunu yaxşılaşdırmaq və aqrar bölmənin idarə edilməsində pərakəndəliyi aradan qaldırmaq üçün idarəetmə sistemi təkmilləşdirilmiş, Meliorasiya və Su Təsərrüfatı Komitəsi ləğv edilərək müvafiq Agentlik yaradılmışdır. Həmin sərəncamla Kənd Təsərrüfatı Nazirliyinin yanında aşağıdakı qurumlar yaradılmışdır; 1) Dövlət Meliorasiya və Su Təsərrüfatı Agentliyi; 2) Dövlət Baytarlıq Xidməti; 3) Dövlət Fitosanitar Nəzarəti Xidməti; 4) Kənd Təsərrüfatı Kreditləri üzrə Dövlət Agentliyi. Nəzərə almaq lazımdır ki, göstərilən xidmətlərin yaradılması ilə əlaqədar nazirliyin mərkəzi aparatındakı Baytarlıq şöbəsi. Bitki mühafizəsi və karantini şöbəsi müvafiq xidmətlərlə əvəz edilir. Bununla yanaşı, aqrar sahənin və sahibkarlığın inkişafının təmin edilməsi məqsədilə mərkəzi aparatda fəaliyyət göstərən bəzi şöbələr təkmilləşdiriləcək və səlahiyyətləri nazirliyin yanındakı və tabeliyindəki qurumlara veriləcəkdir. Bu qurumlar şəkil 10.5-də göstərilən formada olacaqdır.

Aqrar sahədə dövlət siyasətini həyata keçirən mərkəzi icra hakimiyyəti orqanı kimi Kənd Təsərrüfatı Nazirliyi, onun yanında və tabeliyində olan qurumlar müvafiq əsasnamələrinə uyğun fəaliyyət göstərirlər.

342

KTN yi yanında

U) 4:^. U)

Dövlət Meliorasiya və Su

Təsərrüfatı Agentliyi Dövlət Baytarlıq

Xidməti

Dövlət Karantin və

Fitosanitar Nəzarəti

Xidməti

Kənd təsərrüfatı

kreditləri üzrə Dövlət

Agentliyi

Sınaq və mühafizə üzrə dövlət komissiyası, toxum müfəttişliyi,

toxum nəzarəti stansiyası, bitki, sort-smaq stansiyası, sərgi

satış bazası, təcrübə sınaq zavodu, barama toxum zavodu və

digər müəssisə və təşkilatlar

Şəkil 10. 5. Kənd Təsərrüfatı Nazirliyinin yanında və tabeliyində olan təşkilatlar

Hazırda 2005-ci il 1 yanvar vəziyyətinə respublika üzrə 41 dövlət kənd təsərrüfatı İstehsalı müəssisələri, 1164 kollektiv müəssisələr, 2598 kəndli təsərrüfatları, 165 istehsal kooperativləri, 378 kiçik müəssisələr, bunlardan başqa 866 min hüquqi şəxs yaratmayan ailə təsərrüfatları kənd təsərrüfatında istehsal, emal və xidmət sahələrində sahibkarlıq fəaliyyəti göstərirlər. Həmin sahibkarların ümumi sayı əvəllər fəaliyyət göstərmiş kolxoz-sovxozlardan 267 dəfə çoxdur. Kolxoz-sovxozlarda 42 mindən çox mütəxəssis və rəhbər işçilər fəaliyyət göstərmişdir. Ona görə də Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin 2002-ci il 20 sentyabr tarixli 146 nömrəli qərarı ilə Kənd Təsərrüfatı Nazirliyinin tabeçiliyində yaradılmış, respublikanın 9 ərazisini əhatə edən və cəmi 99 ştat vahidi olan Ərazi Kənd Təsərrüfatı İdarələri və Nazirliyin aparatı çoxsaylı sahibkarların xidmətlərə olan tələbatlarının ödənilməsini təmin edə bilmirlər. Həm də, hər biri 5-6 rayonu əhatə edən Ərazi Kənd Təsərrüfatı İdarələri az işçi ilə həmin rayonların bütün kəndlərindəki sahibkarların problemlərini həll etmək iqtidarında deyillər. Ona görə də fik- rimizcə hər bir rayon üzrə əvvəlki formadan əsaslı surətdə fərqlənən yeni kənd təsərrüfatı idarəsinin yaradılmasına və rayonun ərazidəki Nazirliyin tabeliyində olan yerli qurumların həmin idarənin idarəçiliyinə verilməsinə böyük ehtiyac duyulur. Hesab edirik ki, kənd təsərrüfatında idarəetmə elə təşkil olunmalıdır ki, bu ölkədə yeridilən aqrar siyasətin formalaşması və həyata keçirilməsinə kömək göstərmiş olsun.

Yeni yaradılmalı olan rayon kənd təsərrüfatı idarələrinin başlıca vəzifəsi sahibkarların təşəbbüslərinin dəstəklənməsi, onların fəaliyyətinin istiqamətləndirilməsi, yeni texnologiyaların tətbiqinin təşkil edilməsi, sərgilərin və təcrübə mübadilələrinin keçirilməsi və s. bu kimi tədbirlə

344

rin həyata keçirilməsindən, mütəxəssislərinin vəzifəsi isə sahibkarlara məsləhət və informasiya xidmətini göstərməkdən ibarət olmalıdır. Başqa sözlə, hazırda Ərazi Kənd Təsərrüfatı İdarələrinə həvalə olunmuş funksiyaları, təklif edilən rayon kənd təsərrüfatı idarələri başqa idarəetmə orqanları ilə əlaqəli, öz rayonlarının ərazisində daha geniş miqyasda, dövlətin aqrar siyasətinin həyata keçirilməsini təmin etməlidirlər (şəkil 10.6).

İdarəetmə - istehsalın inkişafına, emal və xidmətlərin yaxşılaşdırılmasına, torpaq, əmək, maliyyə və intellektual potensialdan səmərəli istifadəyə imkan verməlidir. Sosial- İqtisadi inkişafın sürətləndirilməsində, sahibkarların öz aralarında və digər qurumlar arasında əlaqələrinin tənzimlənməsində, sahələr üzrə məqsədli proqramlar hazırlanmasında, texniki, texnoloji, təşkilati, hüquqi, iqtisadi və s. məsələlərin müəyyən edilməsi və həllinə dair kənd təsərrüfatının mərkəzi və yerli orqanları idarəetmə funksiyalarını yerinə yetirir. Bu funksiyalar sahibkarlığın formalaşdığı şəraitdə yeni və demokratik prinsiplərə əsaslanır. Nəzərə almaq lazımdır ki, idarəetmənin düzgün təşkili istehsalın nəticələrinin səmərəliliyinə böyük təsir göstərir. Ona görə də hər bir sahibkar (həm də dövlət sahibkarlığı) özünün idarəetmə aparatının quruluşunu biznes fəaliyyətinin idarə edilməsinə yönəltməli, fəaliyyətin nəticələrinə məsuliyyət daşıyan lazımı mütəxəssislər cəlb etməlidirlər. Məlumdur ki, sahibkarlıq fəaliyyətinin idarə edilməsi bir çox amillərdən asılıdır. Bu amillərə ölkədə sosial-iqtisadi proseslərin idarə edilməsi, sahənin inkişafı və burada elmi-texniki tərəqqinin səviyyəsi, idxal-ixracın durumu, kapital qoyuluşu, sahələrarası əlaqələrin və iqtisadi münasibətlər sisteminin vəziyyəti, infrastrukturun formalaşması, informasiya təminatı və s. aid edilə bilər.

345

-P:». ON

Şəkil 10.6. Rayon kənd təsərrüfatı idarələrinin İdarəetmə orqanlan ilə əlaqələri

Nəzərə aimaq lazımdır ki, idarəetmənin bütün səviyyələrində inzibati və iqtisadi metodlardan istifadə edilməli, sahibkarlığın formalaşması və inkişafı məqsədilə üstünlük iqtisadi metodlara verilməlidir. Regionlar səviyyəsində idarəetmə mexanizmi istehsalın inkişafı və maraqların formalaşması istiqamətlərinə uyğunlaşdırılmalıdır. Nəzərə alınmalıdır ki, sahibkarlıq fəaliyyətində idarəetmənin səmərəliliyi ehtiyatlardan səmərəli istifadə və sosial-iqtisadi problemlərin həlli ilə müəyyən edilməlidir.

Fikrimizcə, sahibkarlıq fəaliyyətinin səmərəli idarəedilməsi bu fəaliyyətin forma və məzmununa, habelə aqrar bölmənin quruluşunda baş verən kəmiyyət və keyfiyyət dəyişikliklərinə uyğun olmalıdır.

Kənd təsərrüfatının yeni iqtisadi münasibətlərə uyğun idarə edilməsinin əsaslandırılmış təşkili sahibkarların formalaşmasına müsbət təsir göstərir. Belə ki, sahibkarlar əvvəllər kolxoz və sovxozlarda olduğu kimi ayrı-ayrı sahələr üzrə çoxsaylı mütəxəssis və texniki işçilər saxlamamalıdırlar. Sahibkarlıq fəaliyyəti ilə bağlı ayrı-ayrı əməliyyatları həyata keçirdikdə sahə mütəxəssislərini müqavilə yolu ilə cəlb etməli və tədricən həmin əməliyyatların icra mexanizmini mənimsəməyə çalışmalıdırlar. Buna misal olaraq uçot-hesabat işlərinin aparılması, biznes planların tərtib edilməsi, aqrotexniki və zoobaytar xidmətləri və s. göstərmək olar. Əsil sahibkar öz fəaliyyətini idarə etməklə yanaşı, tədricən məşğul olduğu sahənin incəliklərini mənimsəyərək bir neçə mütəxəssisin işini özü icra etməyə çalışmalıdır. Bu da öz növbəsində ayrı-ayrı mütəxəssislərin saxlanılması xərclərinə qənaət etməyə imkan verər. O, özü təsərrüfat fəaliyyətinə birbaşa nəzarət etməklə izafi xərclərə yol vermir, səmərəli fəaliyyət göstərərək davamlı mənfəət əldə edir. Bu isə idarəetmənin səmərəli nəticələrindən biri kimi qiymətləndirilə bilər.

347

Ə D Ə B İ Y Y A T

Axundov Ş. Ə. Marketinqin əsasları. Bakı, 2001-ci il, 572 s,

Axundov Ş. Ə. Marketinq. Bakı, 2003-cü il, 591 s.

Axundov M. Ə. Müəssisə iqtisadı. Bakı, 2002-ci il, 460 s.

Axundov Ş. Ə., Axundov M. Bazar iqtisadiyyatının əsasları. Qısa

izahlı lüğət (ikinci nəşri). Bakı, 2001-ci il, 672s.

Allahverdiyev M. Təsərrüfat mexanizmi və iqtisadi səmərəlilik.

Bakı, 1981-ci il, 64 s.

Ağayev E. N. Yeni iqtisadi münasibətlər sistemində xüsusi

təsərrüfatçılıq formasının inkişaf problemləri. «Aqrar islahatlar:

nəticələr, problemlər) mövzusunda beynəlxalq konfransın

materialları. Az.ETKTİ və Tİ. Bakı, 2001-ci il, 57-

58s.

Aqrar islahatların əsasları haqqında AR Qanunu. Biznesmenin

Bülleteni. Bakı, 1995-ci il, 8 s.

Aqrar-sənaye kompleksində sahibkarlıq münasibətləri formasının

inkişafı. III Fəsil. T. M. Tağıyev, M. Ə. Qurbanov., S. A. Ağayeva,

T. M. Həsənova., P. O. Fərhadi. Azərbaycanda Aqrar İslahatlar:

konsepsiya, təcrübə, perspektivlər. II cilddə. Birinci cild. Bakı,

2002-ci il, 288 s.

Azərbaycan Aqrar Elmi. Jurnal. 2000-2004-cü illər.

Azərbaycan dilinin izahlı lüğəti, III cild. Bakı, 2000-ci il, 414s.

348

Azərbaycan ədəbi dilində işlənən ərəb və fars sözlərinin qısa lüğəti.

Bakı, 2002-ci il, 211 s.

Azərbaycanın Kənd Təsərrüfatı, Statistik məcmuə. Dövlət

Statistika Komitəsi. Bakı, 2002-ci il, 287 s.

Azərbaycan kənd təsərrüfatı. DSK. Bakı, 2004-cü il. 294 s.

Azərbaycan Respublikası regionlarının aqrar sahədə 2004- 2008-ci

illərdə inkişafının əsas istiqamətləri üzrə tədbirlər planı. Bakı,

2004-cü il, 248 s.

Az. ETKTİ və Tİ-nun «Sahibkarlığın inkişaf problemləri»

şöbəsinin 2003-2004-cü illərdə hazırladığı elmi hesabatları

Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyası. Bakı, 1995-ci il, 60 s.

Azərbaycan tarixi. Ən qədim dövrlərdən XX əsrin əvvəllərinə

qədər. Bakı, 1993-cü il, 284 s.

Azərbaycan tarixi. Bakı, 1961-ci il, 447 s.

Babayev K. Azərbaycanın müasir iqtisadi sistemində sahibkarlıq

funksiyaları və onun reallaşması istiqamətləri. Azərbaycan

iqtisadiyyatı yüksəliş yollarında (məqalələr toplusu) VI (XIII

Buraxılış). AMEA. 11., Bakı, 2003-cü il, 556 s.

Bunyadov Z. M. Azərbaycan Atabəyİəri dövləti (1136-1225- ci illər)

Bakı, 1985-ci il, 270 s.

Cəbrayılov Ş. Ə. Kənd təsərrüfatında idarəetmə strukturlarının

yeniləşdirilməsi və iqtisadi səmərəliliyin müəyyənləşdi- rilməsinin

metodiki əsaslan. Azərbaycan Elmi-Tədqiqat

349

Kənd Təsərrüfatının İqtisadiyyatı və Təşkili İnstitutu - 40.

Azərbaycanda aqrar islahatlar: konsepsiya, təcrübə, perspektivlər.

II cilddə, ikinci cild. Bakı, 2002-ci il, 411 s.

Dadaşov İ. Ş. Real bazar iqtisadiyyatının atributları. Bakı, 1995-ci

il, 104 s.

Engels F. Anti-Dürinq. Bakı, 1967-ci il, 480 s.

Əliyev H. Ə. Azərbaycanda iqtisadiyyatın və sosial sahənin

yüksəlişi özəl sektorun inkişafından asılıdır. Bakı, 2002-ci il, 112s.

Əliyev H. Ə. Müstəqilliyimiz əbədidir. Birinci kitab. İyun 1993-may

1994. Bakı, 1997-ci il, 608 s.

Əliyev H. Ə. Müstəqilliyimiz əbədidir. İkinci kitab, may, 1994.

Bakı, 1997-ci il, 604 s.

Əliyev H. Ə. «Torpaq islahatı haqqında» qanun layihəsinin

müzakirəsinə həsr edilmiş iclasda yekun nitqi. Azərbaycan qəzeti.

13 iyul 1996-ci il. №133.

Əliyev A., Nuriyev C., Nuriycva G. İqtisadiyyat və hüquq.

Ensiklopedik izahlı lüğət. Bakı, 2002-ci il, 308 s.

Əliyev R. İ. Azərbaycxan VII-XIV əsrlərdə. Bakı, 1980-cı il, 96 s.

Əliyev F. M. XVIII əsrin ikinci yarısında Şimali Azərbaycan

şəhərləri. Bakı, 1960-cı il, 135 s.

Əliyeva 1. Ə. Azad sahibkarlıq fəaliyyəti. Müasir mərhələdə

Azərbaycanın sosial-iqtisadi inkişafının əsas meylləri, (mə

350

qalələr toplusu). IX buraxılış. AMEA. t İ. Bakı, 2000-ci il, 425 s.

Əliyev R., Zeynalova T. Sahibkarlıq fəaliyyətinin maliyyələşməsinin

tənzimlənməsinin metodoloji əsaslan. Bakı,

2001- ciil, 152s.

Əlirzaycv Ə. Azərbaycanda sahibkarlığın inkişafı problemləri və

həlli yolları: nəzəriyyə və təcrübə. Bakı, 2000-ci il, 116s.

Əmiraslanov A. Azərbaycan iqtisadiyyatı və bazar münasibətləri.

Bakı, 1998-ci il, 208 s.

Gənciyev G. Ə., Kərimov G. H. Sahibkarlığın əsasları. Bakı,

1999-cu il, 136 s.

Gülmalıyev M. M. XVIII əsrin son rübü - XIX əsrin birinci

yarısında Azərbaycan kəndinin sosial-iqtisadi strukturu. Bakı,

1989-cu il. 280 s.

Hacıyev Q. B. Aqrar bölmədə kənd təsərrüfatı istehsalının müasir

problemləri. AzETKTİ və Tİ-nun elmi əsərləri. Bakı,

2003- cü il, 574 s.

Heydər Əliyev və dövlətin aqrar siyasəti. Bakı, 2003-cü il, 776 s.

Həsənov R. T. Azərbaycan Respublikasının sosial-iqtisadi

inkişafının bazar modelinin yaradılmasının konseptual əsasları.

Bakı, 1998-ci il, 343 s.

Həmidov M. Ş. Yardımçı və həyətyanı təsərrüfatlar. Bakı, 1983-cü

il, 80 s.

351

İbrahimov t. H. Aqrar islahatın təşkilati-iqtisadi mexanizmi. Bakı,

1998-ci il. 168 s.

İbrahimov İ. H. Aqrar iqtisadiyyatın aktual problemləri. Bakı,

2002-ci il, 220 s.

İbrahimov 1. H. Aqrar iqtisadiyyatın əsasları. Bakı, 2003-cü il, 154

s.

İbrahimov 1. H., İbrahimov E. R. Sahibkarlıq fəaliyyətinin

iqtisadi-hüquqi mexanizmi. Bakı, 2004-cü il, 280 s.

İcarə haqqında Azərbaycan Respublikasının qanunu. Biznesmenin

bülleteni, № 22, Bakı, 1996-cı il, 11 s. İqtisadi nəzəriyyə. Bakı,

1992-ci il, 191 s.

İslam. Qısa məlumat kitabı. (Ruscadan tərcümə). Bakı, 1985-cı il,

164 s.

İsmayılov J. 1. Keçid dövründə xüsusi mülkiyyətin formalaşması və

inkişafında kiçik sahibkarlığın yeri. Müasir mərhələdə

Azərbaycanın sosial-iqtisadi inkişafının əsas meylləri (məqalələr

toplusu) IX buraxılış. AMEA. 11. Bakı, 2000-ci il, 425 s.

İsmayılov J. İ. Mülkiyyətin iqtisadi məzmunu: tarixi və müasir

baxışlar. MEA-nm xəbərləri. Humanitar və ictimai elmlər seriyası

(iqtisadiyyat). Bakı, 2003-cü il, №1,66-67 s.

İsmayılov M. Ə. XX əsrin əvvəllərində Azərbaycanın kənd

təsərrüfatı. Bakı, 1960-cı il, 240 s.

352

2000- ci iJin yekunları üzrə fərdi kəndli (fermer) təsərrüfatlarının

fəaliyyəti haqqında statistik bülleten. Bakı, 2001-ci il, 26 s.

2002- ci ilin yekunları üzrə fərdi kəndli (fermer) təsərrüfatlarının

fəaliyyəti haqqında statistik bülleten. Bakı, 2003-cü il, 28 s.

Xəlilov H. A. Milli ərzaq təhlükəsizliyi: bazar transformasiyaları və

iqtisadi qloballaşma amilləri. Bakı, 2001-ci il, 176s.

Kənd təsərrüfatı müəssisələrinin və kəndli (fermer)

təsərrüfatlarının iqtisadi göstəriciləri (1995-2003-cü illər). Bakı,

2004- cü il, 242 s.

Qanunverici və normativ sənədlər. Biznesmenin Bülleteni. İN94.

Bakı, 1993-cü il, 32 s.

Qəhrəmanov E. Ə. Aqrar bölmədə təsərrüfatların təşkilati- iqtisadi

əsaslandırılması (Azərbaycan Respublikası materialları əsasında) i,

e. n. avtoreferatı. Bakı, 2002-ci il, 22s.

Qədirov M. Aqrar bölmədə sahibkarlığın inkişafının təşkila-

ti-iqtisadi mexanizminin təkmilləşdirilməsi. (Azərbaycan

Respublikasının materialları üzrə) i. e. n. avtoreferatı. Bakı,

2001- ci il, 21 s.

Qədirov H. Milli innovasiya sistemi və intellektual mülkiyyət

obyektlərinin qiymətləndirilməsi. Müasir mərhələdə Azərbaycanın

sosial-iqtisadi inkişafının əsas meylləri (məqalələr toplusu) VII

buraxılış. AMEA. İ 1. Bakı, 2000-ci il 326 s.

353

Qodirov H., Muradov A. İntellektual mülkiyyət obyektlərinin

qiymətləndirilməsinə dair müasir əmlak bazarı və qiymətləndirmə

fəaliyyətinin qanunvericilik təminatı, II beynəlxalq elmi-praktiki

konfransın materialları. Bakı, 2001-ci il, 260 s.

Marks K. Kapital. I kitab. Bakı, 1969-cu il, 895 s.

Marks K., Engels F. Seçilmiş əsərləri. İki cildlik. Cild I. Bakı, 1953

-cü il, 675 s.

Marks K., Engels F. Seçilmiş əsərləri. 3 cilddə . 2-ci cild. Bakı,

1980-ci il, 566 s.

Məmmədov N. K.Mapksın sosialist inqilabi nəzəriyyəsinə

proqmatik baxış. Azərbaycan iqtisadiyyatı yüksəliş yollarında

(məcalələr toplusu) IV (VIII) Buraxılış. Bakı, 2003- cü il, 556 s.

Meybullayev M.X. İslam iqtisadiyyatı Bakı, 2001-ci il, 699s.

Musayev A.F. Vergi siyasətinin iqtisadi problemləri Bakı, 2004-cü il

792-ci s.

Niftullayev V. Sahibkarlığın əsasları. Bakı, 2002-c i il 618 s.

Nadirov A. A. Müstəqil Azərbaycan iqtisadiyyatının inkişaf

məsələləri. Bakı, 2001-ci il 452 s.

Rəcəbli H.M. BMT-nin iqtisaslaşdırılmış qurumları. Bakı

2003- cü il, 256 s.

354

Rəhimov M. Azərbaycan Respublikasının iqtisadi inkişafını

təmzimləyən qanunlar (1991-1995-ci illər). Bakı, 1996-cı il, 248 s.

«Sahibkarlıq fəaliyyəti haqqında» Azərba^/can Respublikasının

qanunu Bakı, 1993-cü il, 16 s.

Salahov S.V. Transformasiya şəraitində aqrar iqtisadiyyatın dövlət

tənzimlənməsi məsələləri. Bakı, 2000-ci ii, 96 s.

Sarıyev K.A. Azərbaycanda milli sahibkarlıq konsepsiyasının və

strategiyasının əsas istigamətləri. Azərbaycan Res- publikasmdı

sahibkarlığın inkişaf problemləri (Elmi-praktik konfransın

materialları) AMEA. İ İ. Bakı, 2003-cü il, 336 s.

Səmədzadə Z.Ə. Dünya iqtisadiyyatı, Bakı, 2001-ci il, 320s.

Sovxoz və kolxozların islahatı haqqında. AR Qanunu. Biznesmenin

Bületeni. Bakı, 1995-ci il. 11 s.

Şəfaqətov G.M. Keçid iqtisadiyyatlı ölkələrdə mülki>[yət və onun

idərə edilməsi məsələlərinə dair. Azərbaycan İqtisadiyyatı yüksəliş

yollarında (məqalələr toplusu V ( XIV) buraxılış AMEA . İ İ Bakı

2003 -cü il, 590 s.

Şərifli M.X. IX əsrin ikinci yarısı - XI əsplərdə Azərbaycan feodal

dövlətləri. Bakı 1978-ci il, 343 s.

Sürətləndirmə strategiyası, (i.e.d., professor V.V.Kulikovun

redaktəsi ilə). Bakı, 1988-ci il, 288 s.

Tağıyev A.H. Bazar iqtisadiyyatının əsasları. Bakı 2000-ci il 342 s.

355

Taxıl istehsalı və istifadəsinə dair birdəfəlik müayinənin yekunları

barədə. Dövlət Statistika Komitəsi. Bakı, 2002-ci il 446 s.

Yusifova M.F. Sahibkarlığın meydana gəlməsi və inkişafının bəzi

məsələləri. Azərbaycan iqtisadiyyatı: problemlər, perspektivlər

(«Azərbaycan iqtisadiyyatı dirçəliş yolunda» mövzusundı

elmi-praktik konfransın materialları. AMEA. İİ Bakı, 2002-ci il 380

s.

Vəliyev T., Məmmədov N. İqtisadiyyat (iqtisadi nəzəriyyənin

əsasları. Bakı, 1998-ci il, 220 s.

Vəliyev T. İnfrastrukturlar: mahiyyəti, təsnifatı və əhə

miyyəti. Bakı, 2000-ci il, 170 s.

Абасова C. T. Экономическое содержание и условия

функционирования предпринимательства на различных

общественно-исторического развития. Müasir mərhələdə

Azərbaycanın sosial-iqtisadi inkişafının əsas meylləri (məqalələr

toplusu) VII turaxılış. AMEA. İ İ. Bakı, 2000-ci il, 327 s.

Ахмедов И. В. Собственность и формы хозяйствования в

аграрном секторе. Azərbaycan Elmi-Tədqiqat Kənd

Təsərrüfatının İqtisadiyyatı və Təşkili İnstitutu - 40. Azərbaycanda

aqrar islahatlar: konsepsiya, təcrübə, perspektivlər. II cilddə, ikinci

cild. Bakı, 2001-ci il, 411 s.

Ахмедов Э. Сущность и объективная необходимость развития

малого и среднего предпринимательства. Azərbaycan

iqtisadiyyatı yüksəliş yolunda (məqalələr toplusu) IV (XIII

buraxılış). AMEA. İ İ. Bakı, 2003-cü il, 556 s.

Бусыгин A. B. Предпринимательство. M. 2002 r., 640 CT.

156

Власова В. М.Основы предпринимательской деятельности.

Москва, 1999 г., 240 ст.

Самедзаде 3. Л. Этапы большого пути - экономика

Азербайджана за полвека, ее реалии и перспективы. Баку,

2004г., 936 ст.

Киселев С. В. Государственное регулирование сельского

хозяйства в условиях переходной экономики. М. Колос. 1994 г.,

310 ст.

Курс предпринимательства (под ред. проф. В. Я. Горфин- пел,

проф. В. А. Швандра). М., Финансы, 1997 г., 310 ст.

Лапуста М.Г., Поршнев А.Г., Старостин Ю.Л., Скамай Л.Г.

Предпринимательство. Учебник. М., 2002 г., 448 ст.

Лапуста М.Г., Старостин Ю.Л., Малое предпринимательство.

Учебное пособие. 2-е изд. М., 2002 г., 272 ст.

Организация предпринимательской деятельности. Ростов- на

Дону, 2002 г. 336 ст.

Петров М. Н. Предприниматель и рынок. Санкт-Петербург.

2002 г., 320 ст.

357

f

MÜNDƏRİCAT

Səh.

GİRİŞ ..................................................................................................... 3

I FƏSİL. AQRAR İSLAHATLARIN HƏYATA KE

ÇİRİLMƏSİ VƏ MÜLKİYYƏT MÜNASİBƏTLƏRİNİN

FORMALAŞDIRILMASI ........................................................................ 5

II FƏSİL. MÜLKİYYƏT VƏ SAHİBKARLIĞIN MAHİYYƏTİ VƏ

FORMALARI ....................................................................................... 51

2.1. Kənd təsərrüfatında mülkiyyətin mahiyyəti və

formaları ............................................................................................. 51

v2.2. Sahibkarlığın mahiyyəti və formaları ......................................... 86

III FƏSİL. KƏND TƏSƏRRÜFATI İSTEHSALI VƏ

SAHİBKARLIĞIN MÖVCUD VƏZİYYƏTİNİN QİYMƏTLƏNDİRİLMƏSİ .

107

^3.1. Sahibkarlığın inkişafının mövcud istiqamətləri.. 107

3.2. Sahibkarlığın inkişaf meylləri və kənd təsərrüfatı məhsulları

istehsalının mövcud vəziyyəti ................................................... 122

3.3. Sahibkarlığın inkişafı və istehsalın iqtisadi səmərəliliyi ... 134

IV FƏSİL. AİLƏ-KƏNDLİ TƏSƏRRÜFATLARINDA

KƏND TƏSƏRRÜFATI İSTEHSALININ MÖVCUD VƏZİYYƏTİ ....... 166

V FƏSİL. AQRAR SAHƏDƏ DÖVLƏT SAHİB

KARLIĞI VƏ ONUN FORMALAŞMASI XÜSUSİYYƏTLƏRİ ........... 178

5.1. Bitkiçilik üzrə dövlət kənd təsərrüfatı istehsalı

müəssisələrinin mövcud vəziyyətinin qiymətləndirilməsi ........... 178

358

5.2. Heyvandarlıq üzrə dövlət kənd təsərrüfatı is tehsalı müəssisələrinin mövcud vəziyyətinin qiymətləndirilməsi ................................ .. ................ 190 5.3. Digər dövlət sahibkarlıq formalarının mövcud vəziyyətinin qiymətləndirilməsi ................................. 199

VI FƏSİL. SAHİBKARLIĞIN FORMALAŞDIRIL DIĞI ŞƏRAİTDƏ İNFRASTRUKTURUN TƏŞKİLİ MƏSƏLƏLƏRİ ......................................................... 224 6.1. Maddi- texniki təchizat xidməti ........................... 225 6.2. Nəqliyyat xidməti ................................................ 227 6.3. Aqrotexniki xidmət ........... ............................... 235 6.4. Aqrokimyəvi və bitkimühafizəsi xidməti ........... 236 6.5. Maliyyə xidməti ................................................ . 238 6.6. Marketinq xidməti ............................................. 241 6.7. Damazlıq xidməti .............................................. 247 6.8. Baytarlıq xidməti ................................................. 248 6.9. Suvarma xidməti ............. ... ........................... 249 6.10. İnformasiya və məsləhət xidməti ......... . .......... 250

VII FƏSİL. DAXİLİ İSTEHSAL POTENSİALIN VƏ İSTEHLAK TƏLƏBİNİN ÖDƏNİLMƏSİ İMKANLARI ..... .............. 253

VIII FƏSİL. KƏND TƏSƏRRÜFATININ SPESİFİK

XÜSUSİYYƏTLƏRİNİN VƏ REGİONAL XÜSUSİYYƏTLƏRİN SAHİBKARLIĞIN FORMALAŞMASINA TƏSİRİ ............................................ 267

Sahibkarlığın formalaşdırılması şəraitində kənd təsərrüfatının spesifik xüsusiyyətləri və onların

nəzərə alınması zəruriliyi . .. ..................................... 267 8.2. Regional xüsusiyyətlərin və ixtisaslaşmanın sahibkarlığın formalaşmasına və inkişafına təsiri.... 276

359

IX FƏSİL. KƏND TƏSƏRRÜFATINDA İNFOR MASİYA VƏ MƏSLƏHƏT XİDMƏTİ ÜZRƏ SAHİBKARLIĞIN FORMALAŞDIRILMASI İSTİQAMƏTLƏRİ ............................................. 298

X FƏSİL. BAZAR İQTİSADİYYATININ FORMA LAŞDIRILDIĞI ŞƏRAİTDƏ İDARƏETMƏNİN TƏKMİLLƏŞDİRİLMƏSİ ............................................. 314 10.1. Mülkiyyət münasibətlərinin formalaşdırıldığı şəraitdə idarəetmənin təkmilləşdirilməsi zəruriliyi.... 314 10.2. Özəl təsərrüfatların idarəedilməsi istiqamətləri ....... 317 10.3. Yeni iqtisadi münasibətlər şəraitində kooperativlərin idarə edilməsi ............................................................. 324 10.4. Kənd təsərrüfatının idarə edilməsinin sahibkarlığın formalaşmasına təsiri ............................................... 334

ƏDƏBİYYAT. ............................................................. 348

MMA-nın mə'.bəGsi, Sifariş 42*, Həcmi 22,5 çap vərəqi, Tirajı 50Ö,

360