ə 1(08)

M U N D Ə R I C A T

Müəllifdən ...................................................................................................... 8

I F Ə S İ L . DÜŞÜNCƏ TƏRZİ

1. Şərq və Qərb cəmiyyətləri ..................................................................... 12

Sovet cəmiyyəti ............................................................................................ 16

Liberal cəmiyyət........................................................................................... 18

2. Qeyri-şablon düşüncə tərzi .................................................................... 23

Süleyman peyğəmbərin qərarı ...................................................................... 23

İngilis taciri və qızı ....................................................................................... 24

Qordi düyünü və Xristofor Kolumb ............................................................. 24

İspan qadınları .............................................................................................. 25

Monte Karlo metodu ......................................................................................... 26 y

Kərbəlayı İsmayılın qərarı ............................................................................ 26

Qarabağ problemi ......................................................................................... 27

TV də silahdır ............................................................................................... 28

Axmağı niyə əsəbiləşdirək? ......................................................................... 28

Davud ulduzu ............................................................................................... 28

3. Beş fundamental sosial institut .............................................................. 30

Ailə ............................................................................................................... 30

Din ................................................................................................................ 31

İqtisadiyyat ................................................................................................... 32

Təhsil ............................................................................................................ 33

Dövlət ........................................................................................................... 35

4. İnsan faktoru .......................................................................................... 38

İnsanın ehtiyacları ........................................................................................ 38

Ana Vətən və ana ......................................................................................... 38

Vətəndaş və vətən ........................................................................................ 40

İnsan faktoru ................................................................................................ 42

İnsan potensialının inkişaf indeksi (İPİİ) ..................................................... 43

Şahlar Əsgarov

5. Tənqidi düşüncə .. ................................................................................. ..

Demokratik düşüncə ..................................................................................... ..

Postmodern dərsliklər ................................................................................... ..

6. Azərbaycan liberal dəyərlər müstəvisində ............................................. 53

Sosial hadisələrin tərəfləri ............................................................................ 53

Çörək bazan ................................................................................................. 53

Ərzaq bazan ................................................................................................. 54

Kitab bazan .................................................................................................. 55

Qəzet bazan .................................................................................................. 57

Müğənni-dinləyici münasibətləri .................................................................. ..

Teatrın fəlsəfəsi ............................................................................................ 59

Qarabağ problemi .......................................................................................... ..

7. Maddi və mənəvi dəyərlər ...................................................................... ..

Şərq zəifliyi .................................................................................................. 65

Alp Arslan və Əbülfəzi Səkzi ...................................................................... 67

Xərcləndikcə çoxalan var-dövlət .................................................................. 68

Bir fincan su .................................................................................................. ..

Oğurlanmış kəlamlar .................................................................................... 73

Zərərli el misallan ......................................................................................... ..

Oxumaq, ya öyrənmək? ............................................................................... 77

8. Yarımçıqlıq sindromu ............................................................................ 79

Dünyagörüşdə yarımçıqlıq ........................................................................... 80 Ali məktəbə tələbə qəbulunun fəlsəfəsi ....................................................... 82

Ticarətdə kassa aparatı ................................................................................. 85 Cinayətkarlıqla mübarizə ............................................................................. 86

9. Azərbaycan Şərqlə Qərb arasında.......................................................... 88

Azərbaycan Rusiya və İran arasında ............................................................ 88

Azərbaycan Şərqlə Qərb arasında ................................................................ 93

Təşkil olma qabiliyyəti ................................................................................. 94

10. Məişət problemlərimiz Şərqlə Qərb arasında ...................................... 95

Yaşamaq üçün yemək .................................................................................. 95

Elm qurban tələb edir ................................................................................... 96

At nalı ........................................................................................................ 98

4

DÜŞÜNCƏ TƏRZİ

Restoran məsələsi .......................................................................................... 98

Pəncərə məsələsi ........................................................................................... 99

Mütəxəssis hazırlığında yanmçıqlıq ............................................................ 100

Səmaya sahib olmaq qüdrəti ....................................................................... 101

II F Ə S İ L . DÖVRÜN SƏCİYYƏSİ VƏ FƏLSƏFƏSİ

1. Dövrün səciyyəsi .................................................................................. 103

Sürətlə dəyişən sosial dəyişikliklər əsri ...................................................... 104

İnformasiya erası ......................................................................................... 104

Enerji ........................................................................................................... 106

Qloballaşma ................................................................................................ 109

Özəl sektor ................................................................................................ 111 '

Təhsil, elm, texnologiya .............................................................................. 111 ‘

Müstəqillik .................................................................................................. 115

Qarabağ problemi ........................................................................................ 119

Korrupsiya .................................................................................................. 120

Mənəviyyatın qıtlığı fenomeni .................................................................... 121

Gender probleminin görünən və görünməz tərəfləri ................................... 127

2. Günümüzün fəlsəfəsi ............................................................................ 132

Zaman ....................................................................................................... 132

Əqli və fiziki güc......................................................................................... 135

İki bəşəri-sənaye inqilabı ............................................................................ 136

Düzgün qərar qəbul etmək sənəti ................................................................ 137

“Altı şlyapa” metodikası ............................................................................. 138

Araşdırma mərkəzlərinin (institutların) yaradılmasının məntiqi ................. 140

İki qütb arasında insan fəaliyyəti ................................................................ 140

Pozitiv düşüncə tərzi ................................................................................... 142

Yaxşı adam olmağın fəlsəfəsi ..................................................................... 142

İdmanın fəlsəfəsi ......................................................................................... 144

Siyasətçi dördölçülü fəzada fəaliyyət göstərir ............................................. 145

Dövlət maşınının “üç stəkan” modeli .......................................................... 146

Keçid dövrünün müddəti və xarakterik cəhətləri ........................................ 147

Hadisələrin qiymətləndirilməsi ................................................................... 148

Yol həm də mədəniyyətdir .......................................................................... 150

Xəritəmiz tariximizdir ................................................................................. 152

Proseslərin obyekti kim, subyekti kimdir? .................................................. 153

Tariximiz obyekt-subyekt kontekstində ...................................................... 157

5

Şahlar Əsgərov

Proseslərə fərd-kütlə müstəvisində baxış ................................................... 158 Siyasi partiya yaratmaq mədəniyyəti Şərqdə və Qərbdə ........................... 160

Biz nə qədərik? .......................................................................................... 160

Deputatlann sayı neçə olmalıdır? ............................................................... 161 Şairlərimiz niyə çoxdur? ............................................................................ 163

Aşıq Ələsgər savadsızmı olub? .................................................................. 163 İxtisasların prioritet düzülüşü ..................................................................... 165

Keçmişə həsrətlə baxmaq ........................................................................... 166

Haçalanmış arzu ......................................................................................... 168 Körpülərin fəlsəfəsi .................................................................................... 169

Yazıya bağlılıq .......................................................................................... 170 İ. Stalin və M. Kalinin ................................................................................ 171

İnsan da çeviricidir ..................................................................................... 172 Qərbdə və Şərqdə dünyaya baxış ............................................................... 174

Qordon proqramı ........................................................................................ 175

Nə etməli? .................................................................................................. 177

III F Ə S İ L . ŞƏRQ-QƏRB DÜŞÜNCƏ TƏRZİ

Şərq-Qərb düşüncəsində oxşarlıq .............................................................. 181

Bəşəriyyətin mənşəyi və məqsədi .............................................................. 181

Əmir Teymur və qanşqa ............................................................................. 182 Robert Bruse və hörümçək ........................................................................ 183 Oxşar fikirlər və kəlamlar .......................................................................... 183

Azəri və erməni düşüncə tərzində fərqlilik ............................................... 185 Oğrunun kişiliyi ......................................................................................... 185 Padşahım, sən Allahla ol, Allah sənlə olar ................................................. 186

Yalançı qoca ............................................................................................... 187

Qərb düşüncə tərzi ..................................................................................... 189

Helmut Şmidt və Avropa dəyərləri ............................................................ 189

Marqaret Tetçerə görə Qərb dəyərləri ........................................................ 190 Qərb dəyərlər xəzinəsindən incilər ............................................................. 191

Şərq düşüncə tərzi ...................................................................................... 201 Heydər Əliyevin Qərb dəyərlərinə münasibəti ........................................... 201

Heydər Əliyevin liberal-demokratik ideyalan ............................................ 202 Pərviz Müşərrəfin liberal-maarifçilik ideyası............................................. 210

Milli dəyərlər xəzinəmizə H.Əliyevin töhfəsi ............................................ 213

DÜŞÜNCƏ TƏRZİ

Şərq dəyərlər xəzinəsindən incilər .............................................................. 220

Məndən gövhər kimi söz istəyirsən ............................................................ 227

IV F Ə S İ L . FƏLSƏFİ YÜKLÜ MƏQALƏLƏR

Biliyin qiymətləndirilməsinin fəlsəfəsi ...................................................... 232

Potensialımız, arzumuz .............................................................................. 247

Torpağın potensialı ..................................................................................... 247

Toplumun potensialı ................................................................................... 249

Şəxsiyyətin yaradıcısı toplumdur ............................................................... 259

Şərqdə və Qərbdə fərd-toplum problemi ...................................................... 264 ^.

Filosoflar fərd və kütlə problemi haqqında ................................................ 268

Yeni dünya düzümündə tərcümənin rolu................... ................................ 272

Düzgün qərar qəbul etmənin informasion əsası.......................................... 277

Qeyri-müəyyənlik prinsipi ......................................................................... 278

Elmi tədqiqat laboratoriyalarının yaranmasının fəlsəfi əsası ...................... 284

Yaşlı nəsil və gənclərin cəmiyyətdə yeri .................................................... 285

Qadınlann cəmiyyətdə yeri ......................................................................... 286

Siyasi problemlər ........................................................................................ 286

Qarabağ problemi ....................................................................................... 287

Rüşvətin fəlsəfəsi və dinamikası ................................................................ 289

Rüşvətin istiqaməti ..................................................................................... 290

Rüşvətin zəruri şərti ................................................................................... 291

Test məqsədinə qulluq etməlidir ................................................................ 293

Təkrar imtahan götürmək hüququ kimindir? .............................................. 294

Rüşvətin kafi şərti ....................................................................................... 295

Düzgün seçim ............................................................................................. 295

Toplantının fəlsəfəsi ................................................................................... 297

İclasın formaları və növləri ........................................................................ 298

Toplantı modelləri ...................................................................................... 300

Yeni Azərbaycanın idarəçiliyində iclas modeli .......................................... 302

Oğurlanmış torpaq ...................................................................................... 304

Səkkizguşəli ulduz ...................................................................................... 310

Milli birlik probleminə fəlsəfi baxış ........................................................... 314

Son söz əvəzi .............................................................................................. 332

7

Şahlar Əsgərov

MÜƏLLIFDƏN

”Lazımdırsa cəhalətlə güləşmək,

Bir çarə var, o da yeniləşmək!"

Hüseyn Cavid

Adətən girişə epiqraf verməzlər. Bu kənara çıxmanın əsas

səbəbi dahi şair Cavidin kəlamının dövrümüz üçün çox gərəkli

olmasındadır. Bu kəlam ona görə girişdə istifadə olunur ki, bütün

fəsillərə, bütün paraqraflara işıq salır.

Hal-hazırda biz köhnə quruluşdan yenisinə keçərək, keçid

dövrünü yaşayınq. Gələcək quruluşdan fərqli olaraq, keçmiş

quruluş haqqında təsəvvürümüz mükəmməldir. Çox hörmətli

şairimiz B. Vahabzadə 1991-ci ildə parlamentdə belə söyləmişdi:

''"İndi yaşadığımız cəmiyyət qaydaları bizi elə şikəst edib ki, 70

illik tariximizdə vəzifədə olanın yaltağı^ vəzifədən gedənin qənimi

olmuşuq. Müqəddəs hisslər, insani duyğular unudulub

Həmin quruluşu başqa bir bucaq altından “yenidənqurmanın

memarı” S.M.Yakovlev («KP» 28.09.1991) belə görürdü:

"Mən bilmirəm sosializm nədir, mən bilmirəm kapitalizm

nədir. Bunlar mənə məlum deyil. Ola bilsin ki, avamlığımdan mən

bunları başa düşmürəm. Biz nə quracağıq? Mən həmişə eyni sözü

deyirəm: normal vətəndaş cəmiyyəti qurmaq lazımdır ”.

Bu fikirlər köhnə quruluşun qeyri-normal bir quruluş

olduğunu göstərir. Bütün normal quruluşlarda ideologiya dövlətə.

Sovet dövlətində isə dövlət ideologiyaya işləyirdi.

8

DÜŞÜNCƏ TƏRZİ

İndi məqsədimiz normal vətəndaş cəmiyyəti qurmaqdır.

Bugünkü quruluşumuz keçmiş quruluşun davamı olmadığından,

köhnə düşüncə tərzi ilə yeni quruluşda yaşamaq çətindir. Ulu

öndər H.Əliyevin bir kəlamında deyilir:

“Əgər bir azərbaycanlı ilə bir ermənini təkbətək meydana

salsan, azərbaycanlı heç vaxt kürəyini yerə verməz. Heç vaxt!

Amma millətimizi bu cür qəhrəman etmək bir-iki adamın işi

deyildir. Bu, xalqın hamısının birlikdə işidir və xalqa rəhbərlik,

başçılıq, sərkərdəlik edən adamların işidir. Xalqımızda bu qüdrət,

cürət, qəhrəmanlıq keyfiyyətləri var.”

Fikirdən göründüyü kimi, millətimizin hər bir fərdində həm

qüdrət, həm də qəhrəmanlıq keyfiyyətləri vardır. (Sübut üçün yeni

misal olaraq Day.az saytının 16 oktyabr 2007-ci il tarixli sayında

yaydığı xəbəri göstərmək olar. Xəbərdə deyilirdi ki, Hollandiya

turnirində Şəhriyar Məmmədyarov erməni Zaven Andriasyanı

məğlub edibdir.) Fərdlərdə olan bu qəhrəmanlığı kütləyə

keçirtməkdən ötəri hər bir kəs düşüncə tərzini dəyişməlidir. Ancaq

onda ulu öndər istədiyi kimi “millətimizi bu cür qəhrəman etmək”

olar.

Bu kitabın yazılmasında əsas məqsəd fərddə olan müsbət

keyfiyyətləri topluma ötürmək yollarını araşdırmaqdır.

Subyektiv fikrimə görə, siyasəti bir günə, iqtisadiyyatı bir

neçə ilə dəyişmək olar. Düşüncə tərzini dəyişmək üçün isə çox

zaman tələb olunur. Bu işi zamanın axarına buraxmamaq üçün

elmi metodlardan istifadə etmək, nəzəri biliklərə yiyələnmək

lazımdır. Bəlkə də, ulu öndərin sadaladığı kimi “xalqa rəhbərlik,

başçılıq, sərkərdəlik edən adamların” ən vacib işlərindən biri

budur. Çünki səmavi kitablarda yazılır ki, padşahlığı dəyişmək

istəyirsənsə, insanları dəyişmək lazımdır.

Bu düşüncələrlə 2006-cı ilin yanvar ayından başlayaraq may

ayının axırına kimi “525-ci qəzef’in hər şənbə nömrəsində “Dü-

Şahlar Əsgərov ___________________________________________________________

şüncə tərzi” adı altında publisistik yazılarla çıxış etdim. Bu

yazılarda olan fikirlər, əsasən, keçid proseslərinə və cəmiyyət

üzvlərinə ünvanlanmış və göstərilmişdir ki, bizim yeni dövlətdə

davranışımız elə olmalıdır ki, müstəqilliyimiz daimi olsun.

Bunun üçün sovet dövründən miras qalmış düşüncə tərzinin

dəyişməsinə ehtiyac böyükdür. Cəmiyyət sağlam orqanizmə

çevrilib öz içərisində baş qaldıran çoxüzlü mənfi təzahürlərə

qarşı mübarizə aparmağı bacarmalıdır.

İnsanlar tərəfindən bu fikirlərə müsbət reaksiya oldu.

Nəticədə bu yazıları bir kitabça şəklində də buraxmaq ideyası

ortaya qoyuldu və çapa hazırlandı. Kitab bir neçə ay öncə çap

olunmalı idi. Gecikmənin əsas səbəbi tanınmış amerikalı

tədqiqatçı və sosioloq Brayan Treysinin ‘‘Düşüncəni dəyiş ki,

həyatını dəyişəsən” kitabının 2006-cı ildə Minskdə çapdan

çıxması oldu. Bu kitabın ruhu ilə “Düşüncə tərzi” publisistik

yazıların ruhu bir-birinə çox yaxın olduğundan kitabın çapından

öncə bu kitabla dərindən tanış olmaq zərurəti yarandı.

B.Treysinin kitabı əsasən liberal cəmiyyətin üzvlərinə

ünvanlanıbdır. Cəmiyyətdaxili münasibətlərdə rəftar

qaydalanndan danışır və fəaliyyətdə uğur qazanmaq üçün

düşüncəni dəyişməyi təkidlə məsləhət görür.

Düşüncə tərzinin yeniləşməsi bizə ikiqat, üçqat lazımdır.

Birinci ona görə ki, biz bir sistemdən digər sistemə keçirik.

İkincisi, cəmiyyət daxili həllini gözləyən çoxlu problemlər (elə

toy və yas mərasimlərini yada salmaq kifayətdir) var. Üçüncüsü

də, ölkəmizdə dəyərli İslamın mövhumat yükündən azad olmaq

üçün düşüncə tərzimizin yeniləşməsinə ehtiyac vardır. Yeni

cəmiyyətə asan keçmək üçün beyinlər yuyulmalı və düşüncələr

yeniləşməlidir.

Kitabda çağdaş dünyaya, həyata, gələcəyə baxış (II fəsil) və

çap olunmuş bəzi publisistik - fəlsəfi yüklü məqalələrin (IV

10

DÜŞÜNCƏ TƏRZİ

fəsil) bir qismi toplanmışdır. Bu məqalələr müxtəlif zamanlarda

qəzet və jurnallarda çap olunduğundan çapdan öncəki dövrə

aiddir. Dəyərli oxuculardan bunun nəzərə alınması xahiş olunur.

Kitabda Şərq və Qərb düşüncə tərzində xeyli paralellər və

kəsişmələr öz əksini (III fəsil) tapmışdı. Məlumdur ki, kəlamlar,

atalar sözləri, aforizmlər dünyagörüşün lokanik ifadəsidir. Şərqin

və Qərbin dövlət xadimlərinin, mütəfəkkir insanlann dəyərli

fikirlərinin müqayisəsi çox hallarda onların təqribən eyni cür

düşüncəyə malik olduğunu göstərir. Dünyaya fərqli baxış əsasən

müxtəlif mədəniyyətlərin təzahürü və mentalitetlərin fərqi kimi

ortaya çıxır. Xüsusilə elmə, təhsilə fəlsəfi baxışda, fərd-kütlə

münasibətlərində, hadisələrin obyekt və subyektlərinin

qiymətləndirilməsində Şərqdə geriqalma hiss olunur və bu

geriqalma- nın səbəbləri araşdırılır. Qərbdə müvəqqəti yox daimi,

ölən yox ölməyənə üstün münasibət (qayğı) vardır. Orada həm

kütlənin, həm də fərdlərin hüquqları qorunur. Çox təəssüf ki.

Şərqdə bu problemlər hələ elmi cəhətdən öz həllini tapmayıbdır,

dərindən analiz və dərk edilməyibdir.

Sosial prosesləri, tarixi hadisələri və anları, şəxsiyyətləri

zamanında dərk etmək çətindir. Bu səbəbdən də kitabdakı

düşüncələr yəqin ki, qüsurlardan xali deyildir. Bu səbəbdən də

kitabla bağlı tənqidi fikir və təkliflərini ashahlar@hotmail.com

elektron ünvanına göndərənlərə qabaqcadan mmnətdarlığımı bil-

dirhəm.

11

Şahlar Əsgərov

I FƏ S İL. DÜŞÜNCƏ TƏRZİ

XXI əsrdə müstəqil dövlət kimi fəaliyyət göstərməyimiz çətin

və şərəfli işdir. Çünki bir tərəfdən biz qloballaşan dünyanın bir

hissəsiyik, digər tərəfdən bizim düşüncə tərzimiz bəsit olmayıb,

l?əzən bir-birini tamamlamayan, bəzən isə bir-birinə zidd olan

müxtəlif düşüncə tərzlərinin cəmindən ibarətdir. Yaşadığımız

tarix düşüncə tərzimizi çox mürəkkəbləşdirib. Üstəlik

M.Rəsulzadənin: "Biz nə tam türkük, nə tam fars. Qanımız

türkdür, kulturumuz İran. Azərbaycan mədəni məcmuədir" fikri

də bizə ünvanlanan fikirdir. Hər birimizin fəaliyyəti düşüncəmizin

nəticəsidir. Düşüncə tərzimiz mentalitetimizin tərkib hissəsidir.

Bu səbəbdən düşüncə tərzimizin görünməz qatlanna nəzər salaq.

1. ŞƏRQ VƏ QƏRB CƏMİYYƏTLƏRİ

İslam mədəniyyətinə görə hər kəs əsasən Qurani-Kərimin

icazə verdiyi çərçivə daxilində fəaliyyət göstərməlidir. Amma

xristian etikası "məqsədə çatmaq üçün hər bir vasitə məqbuldur"

müddəasına üstünlük verir.

Qarşı-qarşıya duran bu sistemlərdə çox vaxt əyri düzü kəsib.

Başqa sözlə, müsəlman Şərqin min illərlə beyinlərə yeritdiyi,

düzlük, halallıq, haqq, ədalət, imanlılıq, insanlıq, qonaqpərvərlik,

əl tutmaq kimi dəyərlər Qərbin görünməz niyyətləri, ikili standart-

lan, istismarçı siyasəti, kütləvi qırğın silahlan yaratmaq niyyəti və

digər bunun kimi antiinsani əməlləri ilə toqquşaraq uduzur.

• Bu fəsildə 2006-cı ilin birinci yansında “525-ci qəzct’*do çap olunmuş publisistik

yazılar toplanmışdır.

12

DÜŞÜNCƏ TƏRZİ

Bizim faciələrimizin böyüklüyü Qərb-Şərq düşüncə tərzi

arasındakı fərqdən asılıdır. Bu fərq Qarabağ probleminə baxışda

aydın görünür. Biz Avropa Şurasına, Avropa Birliyinə tərəf

gedirik, ona görə Şərq düşüncə tərzi ilə Qərb düşüncə tərzinin

elmi əsaslarla vəhdətini yaratmaq lazımdır. Bu səbəbdən də bu

cəmiyyətlərdə bərqərar olan və hiss oluna bilən düşüncə tərz-

lərindəki fərqlərə diqqət yetirək.

Şərqdə fərdin özünə məftunluğu daha çoxdur. Qərbdə isə

millətin böyüklüyü təbliğ olunur. Hitler millətin böyüklüyünü

sübut etməyi rəhbərin sənəti hesab etmişdi və bu niyyətlə də “ali

irq” terminini ictimai şüura yeritmişdi.

Şərqdə fərdin. Qərbdə toplumun, millətin, dövlətin varlı

olması üstünlük təşkil edir.

Şərqlilərdə irrasional, qərblilərdə isə rasional düşüncə tərzi

üstünlük təşkil edir. Bu fikirlə bağlı bir haşiyə çıxmaq istəyirəm.

Milli Məclisin rəhbərliyi hər il bir qrup deputatla Novruz

bayramı qabağı qaçqınlarla görüşmək üçün rayonların birinə

gedərdi. Mən də bu görüşlərdə iştirak etmişəm. Əlbəttə,

humanistlik baxımından bu ziyarətlər çox dəyərlidir. Həmin

görüşlər zamanı diqqəti cəlb edən budur ki, çıxışların hamısında

(həm deputatlann, həm də qaçqınların) rasional yox, irrasional ruh

və düşüncə tərzi üstünlük təşkil edir. Çıxış edənlər "Allah qoysa

torpağımıza qayıdacağıq", "möhtərəm Prezidentimiz Allah qoysa

torpaqlarımızı alacaq", "İnşallah, gələn il Novruz bayramını öz

torpağımızda qarşılayacağıq" və bunun kimi fikirlər söyləyirlər.

Biz bu cür şablon sözləri TV kanallanndan da eşidirik. Bu fikirləri

eşidərkən Tomas Ceffersonun “hər dəfə mən fikirləşəndə ki, Allah

ədalətlidir ölkəmin taleyi üçün məni əsməcə tutur” fikri məni rahat

buraxmır. Heç kəs rasional düşünərək demir ki, gəlin

qüvvələrimizi səfərbər edək, stol davasını, varlanma yanşını

kənara qoyaq. Prezidentimizə kömək olaq və tor-

13

Şahlar Əsgərov

paqlarımızı geri qaytaraq. Çox təəssüf ki, bu düşüncə tərzi hələ

bizdə zəifdir.

Şərqdə daimi (torpaq, vətən, ölkə) müvəqqətiyə (insana)

qurban verilir. Ana vətən - anaya, dövlət - şaha, padşaha və s.

Təəssüf ki, Şərq cəmiyyətində yüksək mövqe tutmaq üçün yeri

gələndə alçalmağı bacarmalı və alçala-alçala yüksəlməlisən.

Diqqət yetirsək görərik ki, bəzən 2-3 partiyaya üzv olanlar, öz

keçmiş liderini asanlıqla satanlar daha hörmətli olurlar, nəinki

sadiq və sabit düşüncəli insanlar.

Qərb cəmiyyətində yüksək mövqe tutmaq üçün daim

yüksəlməlisən. Bunun üçün həyatın boyu bilik öyrənməli və saf

mənəviyyat sahibi olmalısan. Yan Qus kimi amala, ideyaya

sadiqlik nümayiş etdirməlisən.

Şərqdə keçmişə həsrət hissi var. H.Z. Tağıyevin qızı Sara

xanım geriyə çox baxdığından qabağa gedə bilmədi. Ş.

Əsədullayevin qızı Züleyxa xanım keçmişi unutdu, qərblilər

kimi qabağa baxdı və firavan həyat sürdü.

“Xan qızı”, “Çanaqqala” və digər restoranlanmız mağara

üslubunda tikilib. TV kanallarında dərvişli, dəvəli günlərə həsrət

hiss olunur. Bu səbəbdən də bizi gələcəyə apara bilən təhsilə

lazımi səviyyədə və dəyərincə diqqət verilmir. Təhsilə qayğı

dildədir, işdə yoxdur. Yüz il öncə böyük M.Hadinin dediyi:

Məktəb nə demək?

Xadimi - qüdsiyyəti millət

Məktəb nə demək?

Baisi - ülviyyətü şövkət,

Məktəb nə demək?

Cilvəgahi - nuri həqiqət...

kimi qızıl sözləri diqqət mərkəzinə çəkən yoxdur.

14

DÜŞÜNCƏ TƏRZİ

Təhsilin məramı, nizamnaməsi, proqramı, islahatı və daha

nələri bu şeirdə tapmaq mümkündür. Ancaq bunu axtaran var-

mı? Görəsən 4500 məktəb direktorundan neçəsinin bu şeirdən

xəbəri var?

Qərbdə zamanın qiymətini bilirlər. Şərqdə bu hələ dərk

olunmayıb.

Qərbdə zamandan səmərəli istifadə edilsin deyə qonaqlıqlar

çox vaxt ayaqüstü təşkil edilir. Məqsəd insanlar bir-biri ilə

informasiya mübadiləsi aparsınlar, söhbətləşə bilsinlər,

problemlərini həll etsinlər. Stolətrafı qonaqlıqlarda informasiya

mübadiləsi çox azdır. Ayaqüstü qonaqlığın bir saatı oturaq

qonaqlığın 10 saatından effektlidir.

Gənclərin zaman resursundan istifadəsi qaneedici deyil. Onlar

zamanı saat vasitəsilə nəzarətə götürməlidirlər. Saata zinət əşyası

kimi baxmaq olmaz. Gənclərin zamanlarının çox hissəsini hissi

ehtiyaclarının təminatına sərf edirlər. Hesab edirəm ki, onlar

zamanlarının çox hissəsini əqli ehtiyaclarına (təlimə və təhsilə)

sərf etməlidirlər.

Qərbdə ictimai namus (dövlət, vətən namusu) lokal namusdan

vacib tutulur. Şərqdə lokal namus qlobal namusdan.

Qərbdə müəssisələri inkişafın məntiqinə uyğun aylı, ulduzlu

tikirlər. 2005-ci ilin mayında BTC kəmərinin neftlə doldurulması

münasibətilə təşkil olunan ziyafətdə "Gülüstan sarayı" kosmik

səma stilində tərtib edilmişdi. Soruşdum: “Dizaynı kim verib?”

Dedilər: “Almanlar”. Şərqi ilərin diqqəti mağaraya, qərblilərin

diqqəti ulduzlara (gələcəyə) yönəlib.

Qərbdə fərd kütlə üçün işləyir. Şərqdə kütlə fərd üçün işləyir.

Başqa sözlə, Şərqdə alt təbəqə işləyir, elita kef edir. Qərbdə elita

gecəli-gündüzlü işləyir ki, alt təbəqə normal yaşasın. Karter,

Rey- qan, Buş, Klinton xalqa xidmət edib, yorulub kənara

çəkildilər. Kaddafi, H.Mübarək hələ də hakimiyyətdən

doymayıblar. Yeri 15

Şahlar Əsgərov __________________________________________________________

gəlmişkən qeyd edim ki, L.Brejnev on il öncə hər ayı milyon

dollar təqaüdlə istefaya göndərilsəydi, (dövlət şəxsiyyətə qurban

verilməsəydi) bəlkə də o dövlət bu günə düşməzdi.

Şərqdə fərdin (Məcnunun, Leylinin) faciəsini yaşadırlar,

kütlənin (Göyçənin, Təbrizin, Dərbəndin) faciəsini unudurlar.

Qərbdə tərsinə edirlər.

Şərqdə vətən məndən başlayır, bizdə qurtarır. Mənim ailəm,

evim, qohumlarım, yerlilərim sonra millətim və vətənim.

Qərbdə vətən bizdən başlayır, məndə qutarır. Şahmat, nərd,

güləş Şərq (mən) düşüncəsinin, futbol, voleybol, basketbol Qərb

(biz) düşüncəsinin məhsuludur. Şərqdə deyirlər: “Mən qalib

gələcəyəm”. Qərbdə deyirlər: “Biz qalib gələcəyik”.

Qərbdə ev mərtəbə-mərtəbə, şəhərlər bina-bina tikilir. Şərqdə

biri tikir, biri sökür.

Mənim əqidəmcə dövlətin qüdrəti (DQ) dövlət mənafeyi

(DM) ilə şəxsi mənafe (ŞM) arasında fərqə bərabərdir:

DQ = DM - ŞM

Qərbdə dövlət işində şəxsi mənafeyə imkan verilmədiyindən

(ŞM=0 olduğundan) dövlət çox qüdrətli olur. Şərqdə belə deyil.

ŞM>0. Benjamin Franklinin “Eyni zamanda həm ailəni, həm də

hökuməti dolandırmaq çətindir” fikri Qərb düşüncəsinin

məhsuludur.

Yaxşı yaşamaq istəyi insani istəkdir. Qərbdə insanlar bu

istəyə qanuni. Şərqdə qeyri-qanuni yolla nail olmaq istəyirlər.

Qanuni yol dövləti qüdrətləndirir, qeyri-qanuni yol isə dövləti

zəiflədir.

Sovet cəmiyyəti

Sovet quruluşu sosializm prinsipləri üzərində bərqərar

olmuşdu. Hakimiyyət partiyanın əlində cəmləşmişdi. “Kütləni

16

DÜŞÜNCƏ TƏRZİ

xoşbəxt etməklə, fərdi xoşbəxt etmək” ideyası aparıcı idi.

Kosmopolit mədəniyyət, ateizm, kəmiyyət göstəriciləri

aparıcıydı. Partiya mənafeyi dövlət mənafeyindən uca tutulurdu.

Rüşvət var idi, ancaq ona qarşı partiya nəzarəti də var idi.

Əhalinin sosial müdafiəsi diqqət mərkəzində idi. Sosial

müdafiənin güclü olması, insanları tənbəl və israfçı etmişdi.

Elektrik işığı lüzumsuz yerə yanardı, su lüzumsuz yerə axardı.

Bundan narahat olan yox idi. Dövlətin marağı ciddi

qorunmurdu. İdarəetmədə inzibatçılıq hökm sürürdü. Yeni

ideyanı aşağılar yox, yalnız idarəedənlər söyləyə bilərdilər.

Sovet düşüncə tərzinin praktiki həyatda tətbiqinə görə təhsil

naziri maarif sahəsində ən geridə qalan rayona gedib mövcud'

vəziyyəti tənqid etməli və onun yaxşılaşdırılmasına kömək

etməli idi.

Sovet dövründə dövlət ideologiyaya işləyirdi. Dövlət

mənafeyi ideologiyaya qurban verilirdi. Sonralar rüşvətin kökü

burdan bəhrələndi. Rüşvətdə də dövlət mənafeyi şəxsi mənafeyə

qurban verilirdi. Varlanmanın qanuni yolları bağlı idi.

Sosializmdə kasıb olmaq üstünlük sayılırdı. "Fəhlə oğluyam",

"kasıb balasıyam", "yetim olmuşam" fikirləri tərcümeyi-halın

əsas leytmotivi idi.

Sovet düşüncə tərzində şəxsiyyətin rolu azaldılırdı. Bu

düşüncə tərzinə görə müharibəni Stalin, Jukov yox, partiya və

rus xalqı udub.

Qərbdə valideynlər pul xərcləyirlər ki, övladları savadlı olsun.

Sovetlər zamanı (elə indinin özündə də) valideynlər pul

xərcləyirlər ki, övladları diplom alsın. Bu faktın özü Sovet

düşüncə tərzinin deqradasiya olunmasına bariz misaldır. Əlavə

misal da çəkmək olar. Misal üçün, uşağa kiçik toy edərək bir

tərəfdən onu müsəlman edirik. Digər tərəfdən həmin gün toy

məclisini spirtli içkiylə qeyd edirik. Belə yarımçıqlıq çox

sahələrdə özünü büruzə verir. Ərəb əmirliklərinin əhalisi yaxşı

17

Şahlar Əsgərov_______ ___________________________________________________

yaşayır, çünki müsəlman qayda-qanunlarına tam riayət edirlər.

Avropalılar da xristian qayda-qanunlarına tam əməl edirlər.

Məlumdur ki, hər iki qrup dövlətlərdə əhali ləyaqətlə yaşayır. Biz

nə tam xristian, nə də tam müsəlman qayda-qanunları ilə

yaşayınq. Bizdə yarımçıqlıq sindromu hökm sürür. Misal üçün,

hər millətin bir yeni il bayramı var. Bizdə isə üçdür - Yeni il (1

yanvar) və Novruz bayramı. Yanvar 2006-cı ildə bir

akademikdən eşitdim ki, bizim bir yeni ilimiz də var. Bu da köhnə

(13 yanvar) yeni ildir. Bu "rəngarənglik" yaşayış tərzimizi

bədrəng edib. Ona görə də pis yaşayırıq.

Sovet mədəniyyəti altında formalaşan bugünkü

cəmiyyətimizdə informasiya mübadiləsi baxımından yas

məclisləri, toy məclislərindən daha faydalıdır. Belə ki, yas

məclisində nə isə demək, nə isə eşitmək, başqa sözlə informasiya

mübadiləsi mümkündür. Toyda bu da mümkün deyil.

Sovetlər zamanı səhv düşüncə tərzi ilə yaşamağa dövlət

dözürdü. Çünki sistem nəhəng idi. İndi Azərbaycan xəritədə bir

noxud dənəsinin altında itir. O cür yaşam tərzinə ölkəmiz dözə

bilməz.

Liberal cəmiyyət

Bu quruluşun nəzəri əsası liberalizmdir. “Liberalizm” sözünün

kökü - “azadlıq” deməkdir. Liberalizmin mövcud olduğu şəraitdə

söz və fikir söyləmək azaddır. Hakimiyyət üç müstəqil qola

bölünür. İdarəetmədə demokratik metodlara üstünlük verilir.

“Fərdi xoşbəxt etməklə kütləni xoşbəxt etmək” ideyası aparıcıdır.

Kəmiyyət-keyfiyyət məsələlərində keyfiyyətə üstünlük verilir.

Bu quruluşda da sosial müdafiə var, ancaq zəifdir.

Özünümaliyyələşdirmə prinsipi aparıcıdır. Dini etiqad azaddır.

Rüşvət var, ancaq ona ictimai nəzarət də var. (Keçid dövlətlə-

18

DÜŞÜNCƏ TƏRZİ

rində bu nəzarətin zəif olması səbəbindən cəmiyyətlər ləng

inkişaf edir). İctimai nəzarət artdıqca rüşvətin dairəsi

daralmalıdır. Qərbdə gələcəyə diqqət üstünlük təşkil edir. Bu

səbəbdən də təhsilə çox fikir verirlər. Liberal cəmiyyətlərdə

dövlət və milli mənafe digər mənafelərdən uca tutulur. Bu yerdə

bir haşiyə çıxmaq istəyirəm.

İkinci dünya müharibəsindən sonra ingilislər U. Çörçilli

özlərinə baş nazir seçmədilər. Şərq düşüncə tərzinə görə seçmə-

liydilər. Axı, o, müharibəni udmuş tərəflərdən biri idi. İngilislər

isə belə hesab etdilər ki, müharibə artıq geridədir. Çörçill öz

missiyasını yerinə yetirib. İndi müharibədən sonrakı ölkəyə

iqtisadiyyatı qaldıra bilən, qurucu baş nazir lazımdır. Bu

səbəbdən də ingilislər Çörçillə səs vermədilər. Bu cür düşüncə

tərzi bizə doğma deyil.

2003-cü ilin mart ayında Milli Məclisin nümayəndə heyətinin

tərkibində Böyük Britaniyada rəsmi səfərdə olanda Britaniya

Tate Müasir İncəsənət qalereyasını ziyarət etdik.

Qalereyada diqqətimi cəlb edən portretlərin çoxunun qara

fonda çəkilməsi, şəkillərdə isə dəhşətli səhnələrin çox olması

oldu. Qərb düşüncə tərzinin bizimkindən çox fərqləndiyini hiss

etdim. S.Bəhlulzadənin güllü-çiçəkli şəkilləri gəldi keçdi

gözümün önündən.

Deməli, faciəli səhnələr geniş müzakirə edilməli, yaddaşlara

hopdurulmalı, səhnələşdirilməlidi ki, yaddan çıxmasın.

H.Əliyevin bir kəlamını yada salmaq istəyirəm: "Faciəni heç

zaman unutmaq olmaz. Faciə bizə nə qədər qəm, qüssə, kədər

gətirsə də onu daim yaşatmaq lazımdır ki, bir daha faciə olmasın.

Yaşatmaq lazımdır ki, bu faciədən hərə özü üçün ibrət dərsi

götürsün. Yaşatmaq lazımdır ki, dünya xalqları bilsin -

Azərbaycanın başına nə kimi bəlalar gəlibdir və erməni

qəsbkarları, quldurları nə qədər vəhşidirlər ki, Azər

19

Şahlar Əsgərov __________________________________________________________

baycan xalqının başına bu cür bəlalar gətiriblər. Ona görə bunu

yaşatmaq lazımdır, unutmaq olmaz, nəsildən - nəslə ötürmək

lazımdır".

Faciəni əbədiləşdirmək lazımdır. Əgər 1905-1906 -cı illərdə,

1918-1920 -ci illərdə belində samovar qaynayan, qamı süngü ilə

cırılmış, döşü kəsilmiş azəri qadınlannm şəkilləri çəkilsəydi və

bizim muzeylərdə sərgilənsəydi, 1988-1993-cü illərdə ermənilər

o qəddar hərəkətlərini bir daha təkrar edə bilməzdilər.

Biz isə faciəvi səhnələri tez unudub güldən, çiçəkdən,

gözəldən-göyçəkdən yazınq və ya tablolaşdınnq. Qərblilər isə

dəhşətli həyat səhnələrini muzeydə yaşadırlar ki, özləri real

həyatda gül-çiçək içərisində rahat yaşasınlar.

Liberal düşüncənin praktiki həyatda tətbiqinə görə təhsil

naziri qabaqcıl rayonun ən yaxşı məktəbinə getməlidir. Bu gediş

məktəb kollektivinin əməyinə verilən qiymət və mükafat kimi

qiymətləndirilməlidir.

Liberal cəmiyyətlərdə ideologiya dövlətə qulluq edir.

Azərbaycanda liberal-demokratik cəmiyyət bərqərar

olmaqdadır. İndi Azərbaycanda 15 il bundan qabaqkı ət, çörək,

yağ qıtlığı yoxdur, ərzaq bolluğu yaranıb. Səbəb nədir? Torpaq

artmayıb, əksinə azalıb. Kəndçi əvvəlkidir, toxum dəyişməyib.

Dəyişən istehsal münasibətləridir.

İndi istehsalçı ilə istehlakçı arasında üçüncü şəxs kimi,

kolxoz sədri, çörək zavodunun direktom yoxdur. Sovet dövründə

çörək istehsalı prosesinin idarəedən tərəfi zavod direktoru idisə,

indi münasibət dəyişib, bu prosesin aktiv tərəfi istehlakçıdır. O

zaman ət, yağ istehsalı prosesinin aktiv tərəfi kolxoz sədri və

sovxoz direktoru idi. İndi münasibət dəyişib, bu prosesin fəal

tərəfi alıcıdır. Əvvəl mənzil tikintisi prosesinin fəal tərəfi rayon

icraiyyə komitələrinin sədrləri idisə, indi münasibət dəyişib, bu

prosesin idarəedən tərəfi müştəridir.

20

DÜŞÜNCƏ TƏRZİ

2005-ci il aprel ayının 13 -də Azərbaycan-Amerika Məzunlar

Assosiasiyasının bir qrup üzvü ilə maraqlı görüşüm oldu.

Fürsətdən istifadə edib bir sosioloji tədqiqat apardım və

Amerikada təhsil almış gənclərdən soruşdum: "'Supermarketdə

alver edərkən prosesin idarəedən tərəfi kimdir - satıcı, yoxsa

alıcı?” Sorğuda iştirak edən ABŞ-da təhsil almış 29 intellektual

gəncin 12 nəfəri - satıcı, 17 nəfəri isə alıcıdır - cavabını verdi. Bu

sadə sorğudan da göründüyü kimi, cəmiyyətimizin intellektual

qismi belə yeni cəmiyyətin köhnədən məzmunca fərqini başa

düşmür. Bu isə ölkədə aparılan islahatların dərinləşməsini əngəl-

ləyən amildir. Qərb dünyasında geniş yayılmış "müştəri həmişə

haqlıdır” ideyası bizim cəmiyyətə hələ daxil olmayıb.

1990-cı ildə olduğu kimi bu gün də tələbənin ali məktəbə

qəbulundan faydalanmaq arzusunda olan məmurlarımız az deyil.

Halbuki Qərbdə belə düşüncə tərzi yoxdur. Bizdə tələbələr ali

məktəblərə dövlət tərəfindən qəbul edilir. Qərbdə belə deyil,

əksinə, tələbələr universitetləri seçirlər. Yəni bu prosesin aktiv

tərəfi bizdə dövlət, Qərbdə tələbədir. Bu münasibətdə üçüncü

tərəf olmamalıdır. Qərbdə yoxdur, ancaq bizdə hələ də var.

Qərbdə "bank-müştəri" münasibətlərində aktiv tərəf

müştəridir. Bizdə isə bank məmurudur. Deməli, münasibət

dəyişməlidir. Bu səbəbdən də BMT-nin İnkişaf Proqramının

Azərbaycandakı əlaqələndiricisi Marko Barzottinin çıxışlarında

bizlərə məsləhət gördüyü üç şeydən biri bank sisteminin

təkmilləş- dirilməsidir.

Biz tərcümə ədəbiyyatı vasitəsilə Qərb ruhunu, idarəetmə

mədəniyyətini ölkəmizə gətirə bilərik. Bununla biz əvvəla,

cəmiyyətimizin Qərb cəmiyyətlərinə tez inteqrasiyasına nail ola

bilərik. İkincisi də, ulu öndər Heydər Əliyevin ’’Azərbaycanın

dövlət müstəqilliyi dönməzdir, əbədidir və sarsılmazdır” istəyini

əbədiyyətə qədər apara bilərik.

21

Şahlar Əsgərov ___________________________________________________________

Amerikalı professor R.Kortum söhbətlərinin birində dedi:

"Sizdə şairlərə, bizdə siyasətçilərə, sərkərdələrə heykəl

qoyurlar". Buna bənzər fikri Moskva Humanitar-Sosial

Akademiyasının rektoru professor İqor İliniski də söyləyib: "Bu

yaxınlarda mən İngiltərədə oldum və gördüm ki, bütün London

generalların və admirallann heykəli ilə doldurulub".

Bu fikirdən mənim çıxardığım nəticə bu oldu: ABŞ-da və

İngiltərədə heykəli dövləti quranlara və qoruyanlara qoyurlar.

Biz də belə edək. Heykəli dövləti quranlara və qoruyanlara

qoyaq. Yaddan çıxarmayaq ki, son yüz ildə bizim dövlət

quruluşumuz 5 dəfə dəyişib. Gəlin banisi və qurucusu Heydər

Əliyev olan bu dövləti və onun müstəqilliyini qoruyaq.

Bunun üçün bizə kömək ola biləcək Atatürk standartı var:

“Türk dilində danışan, vətənini sevən və milli konsepsiyanı

qəbul edən türkdür”. Deməli, Azərbaycan dilində danışan,

Azərbaycanı sevən, dövlətimizin müstəqilliyini qəbul edən hər

kəs azərbaycanlıdır.

Bu standart bizə vahid düşüncə tərzi aşılaya bilər.

“525-c/ qəzet**, 20 yanvar 2006-cı il

22

DÜŞÜNCƏ TƏRZİ

2. QEYRİ-ŞABLON DÜŞÜNCƏ TƏRZİ

Yuxanda göstərildiyi kimi, bizim fəaliyyətimiz düşüncə

tərzimizin nəticəsidir. Cəmiyyətin ən çox istifadə etdiyi düşüncə

tərzi standart (şablon) düşüncə tərzidir. Şablon düşüncə tərzinə

görə, bir problemlə bağlı məsələnin həllində eyni təhsil, oxşar

həyat yolu keçmiş insanlar təqribən eyni cür qərar qəbul edirlər.

Misal üçün, hamı yaxşılığa yaxşılıqla cavab verir və bu standart

düşüncəyə uyğundur. Bir el misalında deyilir: “Yaxşılığayaxşılıq

hər kişinin işidir, yamanlığa yaxşılıq nər kişinin işidir”.

Yamanlığa yaxşılığı qeyri-şablon düşüncəli insanlar edə bilərlər.

Qeyri-şablon düşüncə ilə bəzən həlli mümkün olmayan məsələni

belə həll etmək mümkündür. Bu cür düşüncə tərzindən istifadə

etmək üçün sinektika adlı elm sahəsi yaranmaqdadır. Sinektika

problemin həlli üçün alternativ ideyalan da öyrənən fikir

sahəsidir. Aydındır ki, mütəxəssislərdən fərqli olaraq, kənar

mütəxəssislər qeyri-şablon fikir söyləyə bilərlər. Tarixdən bəzi

hadisələri yadımıza salaq.

SUleyman peyğəmbərin qərarı

İki qadın Süleyman peyğəmbərin yanına gəlir və hər ikisi bir

körpənin anası olduğunu iddia edirlər. Süleyman peyğəmbər

sorğu-sualla bir şey əldə edə bilmir. Sonra əmr edir ki, uşağı iki

şaqqa edib, hərəsini bu qadınlardan birinə versinlər. Bu zaman

əsl ana peyğəmbərə yalvarır ki, uşağa toxunmayın, mən

istəmirəm. Bu cavabdan sonra peyğəmbər qərara gəlir ki, uşağın

anası məhz bu qadındır və uşağı ona qaytanr. Bu hekayətin 3000

il tarixi var. Süleyman peyğəmbər məsələni qeyri-şablon

düşüncə ilə həll etdi və qəbul etdiyi qərar indi də müdrik qərar

hesab olunur.

23

Şahlar Əsgərov

İngilis taciri və qızı

Bir ingilis taciri müflisləşir və borca düşür. Borcu qaytara

bilmədiyinə görə borclular üçün həbsxanaya düşə bilər. Borc

sahibi deyir ki, qızınızı mənə versəniz borcunuzdan keçərəm.

Borc sahibi çox qoca və çox çirkin olduğundan ata və qız təkliflə

razılaşmırlar. Sonra borc sahibi təklif edir ki, mən torbaya bir

qara və bir ağ daş salım. Əgər qızın ağ daşı çıxartsa, hər şey siz

istədiyiniz kimi olsun. Yox əgər qara daşı çıxartsa qızı mənə

verərsən. Bu təklifə razılıq verilir. Camaat meydana yığılır. Borc

sahibi torbaya iki qara daş atır, qız bunu görür və susur. Bu

kələyi ətrafdakılara açmır. Sonra əlini torbaya salır və çıxartdığı

daşı uzağa tullayır və deyir: "Mən çıxartdığım daşa baxa

bilmərəm, siz torbaya baxın görün orada hansı daş qalıb".

Standart düşüncəyə görə insanlar əldəki daşa baxmalıdırlar. Qız

qeyri-standart düşünərək insanları məcbur edir ki, torbadakı daşa

baxsınlar. Beləliklə, qeyri- standart düşüncə ilə 16 yaşlı qız

kələyə qalib gəlməklə həm özünü, həm də atasını azad edir. Bu

hekayət Edvard de Bononun "Yeni ideyanın yaranması"

kitabından götürülüb.

Qordi düyünü və Xristofor Kolumb

Deyirlər ki, İsgəndər bir gün şəhərdə toplaşan bir qrup insana

rast gəlir. Onlardan buraya yığılmalarının səbəbini soruşur. Ona

deyirlər ki, burda bir düyün var, adına "Qordi düyünü" deyirlər.

Hamımız onu açmağa toplaşmışıq. Kim onu açsa, dünyanın

sahibi olacaq. İsgəndər düyünü açmağa cəhd etsə də, buna nail

olmur. Bir anlıq fikrə gedir və bəlkə də, özlüyündə düyünün

açılmasının mümkünsüzlüyünü dərk edərək, qeyri-şablon

düşünərək qılınc ilə onu doğrayır.

24

DÜŞÜNCƏ TƏRZİ

Başqa bir hekayətdə qeyd edilir ki, zadəganların şənlik

məclisində iştirak edən Xristofor Kolumb diqqətdən kənarda

qalır. Hamı şeirdən, musiqidən və digər mövzulardan danışır və

Xristofor Kolumbun Amerikanı kəşf etməsini adi işlərdən

sayırlar. Bu zaman Kolumb stolun üstündə olan yumurtalardan

birini götürərək deyir: “Kim bu yumurtanı stolun üstünə dik

qoyar”. Hamı cəhd edir, amma yumurta dik durmadan böyrü üstə

yıxılır. Kolumb yumurtanın ucunu əzərək stolun üstə dik qoyur.

Hamı bir ağızdan etiraz edir ki, biz də o cür edə bilərdik. Kolumb

bu etirazları dəf edərək deyir ki, elə mən Amerikanı da belə kəşf

etmişəm. Stol ətrafında oturanlardan fərqli olaraq Xristofor

Kolumb qeyri-şablon düşüncə tərzinə malik idi.

İspan qadınları

1992-ci il "Vışka" qəzetində psixiatr-həkim Şaiq Sultanov

qəhrəmanlıqla bağlı məqaləsində yazırdı ki. Napoleon İspaniyanı

işğal edir, ancaq təslim edə bilmir. Belə bir fakt məlumdur:

"Fransızlar ancaq uşaqlar və qadınlar sağ qaldığı qəsəbəni-zəbt

edirlər. Onlar burda yemək-içməyə başlamazdan qabaq yerli

qadınları məcbur edirlər ki, bişirdikləri yeməkdən əvvəlcə özləri

yesin. Qadınlar sakitcə hazırladıqları yeməkdən yeyib, içirlər.

Ancaq fransız zabitləri bununla kifayətlənməyib uşaqları da

yedirtməyi tələb edirlər. İspan qadınları fransızların bu tələbini

də sakitcə yerinə yetirirlər. Bundan sonra fransız zabitləri rahat

yemək-içməyə başlayırlar. Səhəri gün zəhərlənmiş yemək və

içməkdən hamı məhv olur, ispan qadınları öz uşaqları ilə, fransız

zabitləri isə öz əsgərləri ilə".

Kimsə deyə bilər ki, bu fanatizmdir. Ancaq vətəni və o n u n

müstəqilliyini 100 illərlə qorumaq üçün onu belə fanatik sev

25

Şahlar Əsgarov

mək lazımdır. İspan qadınlan standart düşünüb, canlarını

qorumadılar, əksinə qeyri-standart düşünərək İspaniyanı

qorudular. Çünki insan öləndir, vətən ölməzdir. İnsan müvəqqəti,

amma vətən daimidir.

Monte Karlo metodu

Standart olmayan bir əyrinin əhatə etdiyi səthin sahəsini

hesablamaq müşkül məsələdir. Ancaq qeyri-standart düşüncə ilə

bu məsələni həll etmək çox asandır. Bu səbəbdən də belə

məsələləri həll etmək üçün "Monte Karlo metodu" işlənib

hazırlanıb. Bu, qeyri-standart statistik metodun məğzi belədir:

əyri- üyrü xətlə əhatə olunan səthin ətrafına sahəsi məlum

düzbucaqlı çəkirlər və düzbucaqlının iki tərəfindən koordinat

oxu kimi istifadə edilir. Sonra təsadüfi ədədlər cədvəlinin

köməyi ilə düzbucaqlının içərisinə koordinatları məlum 100

nöqtə qeyd edilir. Əgər bu 100 nöqtədən, misal üçün, 40-ı

naməlum səthin içərisinə düşərsə, onda axtardığımız sahə

düzbucaqlının məlum sahəsinin 40 faizini təşkil edəcək.

Beləliklə, qeyri-standart düşüncə ilə çətin riyazi problem həll

edilir.

Kərbəlayı İsmayılın qərarı

Fərman Kərimzadənin "Qarlı aşırım" romanında Kərbəlayı

İsmayılın gəlnini öz can düşməninin qapısına aparması hadisəsi

qeyri-şablon düşüncəyə misaldır.

Kərbəlayı İsmayıl gəlnini can düşmənigilə gətirir. Atdan

düşür və bəyə deyir: “Bəy, mən Türkiyəyə keçmək istəyirəm,

gəl- nim günlərini sayır və ağır ayaqdır. Səndən başqa bu eldə bir

etibarlı adam tanımıram ki, gəlnimi ona tapşırım. Ona görə sənin

qapına gəlmişəm.” Bəy bu cəsarətli addımı düzgün qiymət-

26

DÜŞÜNCƏ TƏRZİ

ləndirir və öz oğluna əmr edir ki, hazırlaş sən də Kərbəlayı

İsmayılla gedəcəksən. Qeyri-şablon düşüncə iki düşməni bir-

birinə dost edir.

Qarabağ problemi

Hesab edirəm ki, konflikt eyni bir obyektlə bağlı müxtəlif

subyektlərin baxışlarındakı informasiya fərqindən yaranır. Bu fərq

artdıqca konflikt dərinləşir, azaldıqca sadələşir. Cəmiyyət daxili

konflikt isə elita ilə cəmiyyətin digər təbəqələri arasında

dünyagörüşü fərqindən yaranır. Deməli, informasiya fərqini

aradan qaldımıaqla konflikti həll etmək olar. Qarabağ problemini

də qeyri-standart düşüncə ilə həll etmək mümkündür. Sadəcə,

Kərbəlayı İsmayıl kimi kişilərin irsini öyrənmək lazımdır.

2004-cü il iyunun əvvəllərində Böyük Britaniyanın Links təşkilatı

Sofiya şəhərində Cənubi Qafqaz parlament üzvləri üçün konfrans

təşkil etmişdi. Konfransda çıxış edən latviyalı Qiddin İnkensin

fikirlərində ümid işığı var idi. Əvvəlcə, o, Azərbaycanın ünvanına

xeyli tərifli sözlər dedi. Sonra qeyd etdi ki, fınlər estonların

Avropa Birliyinə daxil olmalarına kömək etdilər. Nəticədə onlar

AB-yə daxil oldular. Sonra da biz daxil olduq. Bu proseslərdən

qabaq bizim (Estoniya, Latviya və Litva nəzərdə tutulur) həlli

çətin problemlərimiz var idi. Dənizdəki nefti bölmüşdük, ancaq

balığı bölə bilmirdik. Avropa Birliyinə daxil olandan sonra bu

problem və digər problemlər avtomatik olaraq həll olundu. Nəticə

olaraq qeyd etmək istəyirəm ki, genişlənən Avropa tarixin unikal

momentidir. Hər şey etmək lazımdır ki, Cənubi Qafqaz dövlətləri

tezliklə Avropa Birliyinə daxil olsunlar. İnanıram ki, bundan

sonra çoxlu problemlər və o cümlədən də Qarabağ problemi öz

həllini avtomatik tapacaqdır.

27

Şahlar Əsgərov

TV də silahdır

"Əgər düz istifadə etsəniz hər bir alət silahdır”.

Ani de Franko

H. Əliyev 1993-cü ildə Talış-Muğan respublikası adı altında

fəaliyyət göstərən separatçı dəstəyə son qoymaq və cənub

bölgəsində vəziyyəti normallaşdırmaq üçün qeyri-şablon qərar

qəbul etdi. TV-dən silah kimi istifadə etdi. 40 dəqiqəlik TV-

çıxışının təsiri altında Ə. Hümbətovun 70-dən çox iri hərbi

texnikası (tank, BTR və digər maşınlar), 2 mindən çox əsgəri

günəş şüası altında buz əriyən kimi əridi. Bu, əslində möcüzə idi.

Müasir texnika ilə silahlanmış qoşunu TV vasitəsilə məğlub

edildi. Məhz buna görə də Heydər Əliyev xalq tərəfindən ulu

öndər, ümummilli lider kimi qəbul olunub. Deməli, informasiya

da silahdır, KİV də silahdır, TV də silahdır.

Axmağı niyə əsəbiləşdirək?

İkinci dünya müharibəsi zamanı almanlar Danimarkaya

hücum edəndə, folketinq (ölkə parlamenti) "müqavimət

göstərək, yoxsa təslim olaq" sualına cavab axtarırdı.

Müzakirələrdə Danimarka Kralı çıxış edir və Hitleri nəzərdə

tutaraq deyir: “Axmağı niyə əsəbiləşdirək? Kopenhageni

dağılmaqdan qoruyaq, müqavimət göstərməyək. Sonra

Avropaya nə olarsa, bizə də ondan olar”. Bu müdrik qərardan

sonra Kopenhagen və digər şəhərlər dağıdılmadı və

danimarkalılar həlak olmadılar. Bu potensialı qoruyan

danimarkalılar müharibədən sonra güclü inkişaf etdilər.

Davud ulduzu

İkinci dünya müharibəsi zamanı almanlar Danimarkanı tutandan

sonra Kopenhagen şəhərinin komendantı əmr edir ki,

28

DÜŞÜNCƏ TƏRZİ

şəhərin yəhudi əhalisi səhər tezdən döşlərinə Davud ulduzu taxıb

Stokholm meydanına toplaşsınlar. Ölkənin Kralı və Kral ailəsi

döşlərinə altıguşəli yəhudi ulduzu taxaraq yəhudilərlə bərabər

deyilən vaxtda meydana çıxır. Alman komendantı Kral ailəsinin

bu cəsarətli addımından çaşaraq, nəzərdə tutduğu tədbirdən vaz

keçir. Kralın cəsarətli addımı və qəbul etdiyi qeyri- şablon qərar

yüzlərlə, minlərlə yəhudinin məhvinin qarşısını alır.

Yuxarıda sadalanan misallar və hadisələr qeyri-standart

düşüncə tərzinə malik olmanın vacibliyini təsdiqləyir. Həqiqətən,

qeyri-standart düşüncə tərzi ilə ilk baxışda həlli mümkün olmayan

problemləri həll etmək mümkündür. Əlavə olaraq yada salmaq

istərdim ki. Sultan Mehmet Fateh İstanbulu qeyri-standart

düşüncəylə fəth edib. Danimarkanın Kral ailəsi ilə bağlı misallar

çəkdim. Bu ölkədə olarkən eşitdim ki. Kral tacının varisi 19 yaşlı

şahzadə qız idman növü olaraq aeroidman və paraşütlə tullanmağı

seçibdir.

Keçən il Prezident İlham Əliyevin avtomobilə minərək

Nardarana getməsini qeyri-standart düşüncə tərzinə aid etmək

olar. Sonda Ani de Frankonun kəlamını bir də təkrar etmək

istəyirəm: "Əgər düz istifadə etsəniz hər bir alət silahdır”.

İstənilən aləti silaha çevirmək mümkündür. Bunun üçün isə

qeyri-standart düşüncə tərzinə malik olmağa çalışmaq lazımdır.

“525-ci qəzet” , 4 fevral 2006-cı il

29

Şahlar Əsgərov

3. BEŞ FUNDAMENTAL SOSİAL İNSTİTUT

Bütün cəmiyyətlər əsasən beş fundamental sosial institut

əsasında strukturlaşır: ailə, din, iqtisadiyyat, təhsil və dövlət.

Cəmiyyət daxilində minlərlə digər sosial institutlar da fəaliyyət

göstərir. Ancaq onların heç biri fundamental hesab olunmur.

Cəmi}^ətin dağılması üçün bu fundamental institutların birinin

yoxluğu kifayətdir. Bu səbəbdən hər bir vətəndaş fundamental

sosial institutların hər birinə qayğı və həssaslıqla yanaşmalıdır.

Ailə

Dayanıqlı ailə məsələlərində şərqlilər qərblilərdən heç də geri

qalmırlar, bəlkə də üstündürlər. Gənclərin normal ailə qurması

valideynlərin müqəddəs borcu hesab olunur. "Həyat yoldaşı"

kimi termini digər xalqların dilində tapmaq çətindir və bu qədim

mədəniyyətdən xəbər verir. Bu bir həqiqətdir ki, Şərqdə

bir-birini görmədən də ailə qurublar. Koroğlu və Nigarın, Qaçaq

Nəbi və Həcərin həyatda bir-birinə mətanətlə dayaq olmaları

dastanlardan məlumdur. İnanmıram ki, indiki zamanda olduğu

kimi Nigar Koroğlunu, Həcər Nəbini görüb, sevib və sonra ailə

qurublar. İnandığım budur ki, bu insanların quracaqları ailəyə

böyük məhəbbətləri olub. Ailəyə məhəbbət tərəflərin bir-birinə

qaçılmaz sevgisinə çevrilib. Ailəyə məhəbbət, məhəbbətin sabit,

bir-birinə məhəbbət isə məhəbbətin dəyişən toplananıdır. Şərqdə

məhəbbətin ailəyə bağlılıq toplananı daha güclü olduğundan.

Qərblə müqayisədə boşanma halları daha azdır. Qərbdə

sevənlərin bir-binnə məhəbbəti, ailəyə olan məhəbbətdən

yüksək tutulduğundan boşanma halları da çoxdur. Statistika da

bunu təsdiq edir.

2000-2001-ci ilin məlumatlanna görə Qərb dövlətlərində

boşanmanın faizi Almaniyada 2.4%, Rusiyada 5,3%, Yunanıs

30

DÜŞÜNCƏ TƏRZİ

tanda 0,9% olmuşdur. Bu göstəricilər Yaponiyada 2%,

Türkiyədə 0,7%, Azərbaycanda 0,7% olmuşdur.

Şərq dünyasında ailəyə üçüncü subyektin daxil olması (ikinci

arvad) rəğbətlə qarşılanmır. Üçüncü şəxsin ailəyə daxil olması,

ailə məkanının və zamanının parçalanmasına və nəticədə ailəyə

məhəbbətin parçalanmasına gətirib çıxarır. Bu deyilənlər sevib-

sevilib ailə qurmağı inkar etmir.

Din

Allah Təala nizamın və harmoniyanın hökm sürdüyü cahanı

və insanları yaratdı. Onlara görməyə göz, kəsməyə ağıl verdi.

İnsanlar müxtəlif dinlər, partiyalar yaratdılar ki, Allah yolu, haqq

yolu ilə özlərini reallaşdırıb, rahat yaşasınlar. Din rahat yaşantını

və insani münasibətlərdə haqqı qoruyan vacib sosial institutdur.

Böyük öndər Heydər Əliyev: **Biz düz yolla - haqq yolu ilə,

Allah yolu ilə, Quran yolu ilə, demokratiya yolu ilə, həqiqət yolu

ilə, müstəqillik yolu ilə gedirik” - demişdir.

Hansı millət Allahın yaratdığı dünyəvi nizamı öyrənə-öyrənə

irəliləyirsə, Allah Təala da həmin xalqı mükafatlandırır.

Üç-dörd nəsil ateizm şəraitində yaşamışıq. O dövlətdə din

tiryək elan olunmuşdu. Bu səbəbdən dinimiz, imanımız lazım

olandan az idi. Dəyişməliyik və şükürlər olsun dəyişirik də.

İmansızlıq ucbatından ölkəmizdə qohum-qardaş arasında (və

ya boşanma zamanı) mülkiyyət bölgüsü əsasında məhkəmə

çəkişmələrinin sayı, əhalisi bizdən on dəfə çox olan qonşu İran-

dakından az deyil. Nəslin ağsaqqalı kimi sosial status hönnətdən

salınıb. Nəslin və ya elin-obanın ağsaqqalının bir saata həll

edəcəyi sosial-iqtisadi məsələ, məhkəmə divarları daxilində

aylarla, illərlə uzanır. Hesab edirəm ki, ağsaqqallıq institutunun

bərpasına ehtiyac vardır.

31

Şahlar Əsgərov

İqtisadiyyat

Sovetlər zamanında dövlətin fizika elminə xüsusi qayğı

göstərməsi yaxşı məlumdur. XX əsrin 70-ci illərinə kimi ölkədə

cəmi 7 nəfər alim 3 dəfə Sosialist Əməyi Qəhrəmanı adına layiq

görülmüşdü. Bunların əksəriyyəti (Y. Zeldoviç, Y. Xariton, A.

Aleksandrov, İ. Kurçatov və digərləri) fıziklər idi. Bu sahədə

çalışan alim və tədqiqatçılar, həm də cəmiyyətin pərəstiş

fiqurlarına çevrilmişdilər. "Bir ilin 9 günü" filmini yada salsaq,

dediklərimiz təsdiqlənər.

Sual olunur, fizikanın riyaziyyatdan və ya kimyadan fərqi

nədir ki, onu dövlət öz himayəsinə götürmüşdü. Əsas səbəb

bundan ibarət idi ki, fıziklər dövləti qüdrətli edən silah

düzəldirdilər. Bu silahların hesabına da SSRİ dünyada güclü

dövlətlərin biri və söz sahibi idi.

Biz də müstəqil Azərbaycanın qüdrətli dövlət olmasını

istəyirik. "Fiziklər bu dövləti qüdrətli edə bilərmi" sualına cavab

birmənalı deyil. Hesab edirəm ki, edə bilməz. Çünki biz balaca

dövlətik. Bəs onda hansı elm sahəsi bizi qüdrətli edə bilər sualının

cavabı qısadır: iqtisadiyyat və hüquq. Çünki onların əməyinin

bəhrəsindən dövlət və bütün xalq bəhrələnir. Şübhəsiz, Qarabağı

azad edə biləcək silahı fiziklər hazırlaya bilsələr onlar da belə

qayğıya layiqdirlər.

Məlumdur ki, həm cəmiyyətin, həm dövlətin dayaqlanndan

biri iqtisadiyyatdır. Belə olan halda iqtisadiyyatın və iqtisadçının

cəmiyyətdə yeri düzgün müəyyənləşməlidir.

Ölkəmizdə tarixçi, ədəbiyyatçı, fizik, bioloq, musiqiçi,

iqtisadçı professorların statusu bir-birinə bərabər tutulur. Bu

status- lann cəmiyyət daxilində bərabər tutulması normal haldır.

Ancaq dövləti baxımdan dəqiqləşməyə ehtiyac var. Fizikin və

bunun kimi digər ixtisaslıların aldığı elmi nəticələrdən cəmiyyətin

bir

32

DÜŞÜNCƏ TƏRZİ

təbəqəsi (hissə) bəhrələnir. İqtisadçının aldığı nəticədən isə bütün

cəmiyyət (tam) bəhrələnir. Ona görə hansısa fənn professorun

(fizika, kimya, ədəbiyyat, bəstəkar və s.) 80,100 illik yubileyini

cəmiyyətin bir təbəqəsi qeyd edirsə, iqtisadçı professorun 80, 100

illik yubileyi daha geniş, cəmiyyətin digər təbəqələrinin iştirakı

ilə qeyd edilməsi, hesab edirəm ki, zamanın tələbinə uyğundur.

Bu ilin yanvar ayının ortalarında Milli Elmlər

Akademiyasının müxbir üzvü T. Vəliyevin 80 illik yubileyində

MEA rəhbərlərinin iştirakı dövləti baxımdan yerinə düşərdi.

Təhsil

Təhsillə bağlı fikirlərim ’’Təhsilimiz dünən, bu gün, sabah"

kitabımda (Bakı, 2003) söylənilib, vəziyyəti və problemləri

araşdırılıb. Biliyin qiymətləndirilməsinin 9 ballı şkalası tənqid

edilib, bu gün çox aktual olan kredit sistemi isə təriflənib. Burda

mən cəmiyyətin təhsillə bağlı buraxdığı bəzi qüsurları diqqət

mərkəzinə çəkmək istəyirəm.

Bəzən valideynlə müəllim təhsildəki qüsurlarda əlbir olur və

bu münasibətlərdə sağlam düşüncə yoxdur. Belə ki:

- Valideyn övladına pul verir ki, get özünə qiymət yazdır və ya

valideyn tanıdığı müəllimdən övladına yüksək qiymət yazmağı

xahiş edir. Nəticədə qiymət biliyin yox, münasibətlərin

göstəricisinə çevrilir;

- Biliyi düzgün qiymətləndirən vicdanlı müəllimlərin imici

tapşırığa, sözə baxan müəllimlərin imicindən aşağıdır;

- Müəllim özünün iki vacib funksiyasından (dərs demək və

biliyi qiymətləndirmək) birini (dərs deməyi) qənaətbəxş, digərini

(biliyi qiymətləndirməni) qeyri-qənaətbəxş yerinə yetirməklə

ədalət prinsipini pozaraq stabilliyə xələl gətirir;

33

Şahlar Əsgərov___________________________________________________________

- Valideyn övladı ali məktəbə girərkən dəridən-qabıqdan

çıxır. Amma həmin övlad institutu, universiteti bitirərkən

diqqətdən kənar qalır. Valideynin gözündə dövlətin verdiyi

diplom^ ali məktəbin verdiyi tələbə biletindən az əhəmiyyətlidir;

başqa sözlə, valideynlər övladlarının universitetlərə girməsinə

çox çalışırlar, ancaq ali məktəbdə bilik toplamalanna heç maraq

göstərmirlər;

- Təhsil bahalı qulluq sferasıdır. Təhsili maliyyələşdirmək

üçün (inkişaf etmiş ölkələrin təcrübəsindən bəhrələnərək) özəl

məktəblər vasitəsilə cəmiyyətin də potensialından istifadə etmək

lazımdır. Bu bizə on min nəfərə düşən tələbə sayımız- dakı

geriliyi (bu göstəriciyə görə biz estonlardan iki dəfə geridəyik)

aradan qaldırmağa kömək edər;

- Sovetlər zamanında təhsilə partiya nəzarəti var idi. İndi bu

nəzarəti ictimaiyyət həyata keçirməlidir. İctimaiyyət isə öz

funksiyasını yerinə yetirə bilmir; bu çatışmazlığı aradan

qaldırmaq üçün MDB məkanında yaxşı üsullardan istifadə edilir.

Bu üsullardan biz də bəhrələnməliyik;

- Həm Sovet dövründə, həm də indi tələbələri ali məktəblərə

dövlət seçir. Yəni prosesin idarə edən tərəfi dövlətdir. Elə etmək

lazımdır ki, bu prosesin aktiv tərəfi. Qərbdə (həm də

Gürcüstanda, RP, Qazaxıstanda və b.k.) olduğu kimi abituriyent

olsun. Yəni qəbul prosesinin bir tərəfi abituriyent, digər tərəfi

təhsil müəssisəsi olmalıdır. Üçüncü tərəf olmamalıdır. Çalışmaq

lazımdır ki, liberal qaydalar bu sahəyə təcili tətbiq edilsin;

- Qərbdə formal. Şərqdə informal təhsil güclü olub.

Çalışmalıyıq ki, bizi də formal təhsilimiz güclənsin.

Təhsilindən razı qalan millət inkişafından geri qalar. Nəsil-

bənəsil ötürülən kasıblığın qarşısını ancaq keyfiyyətli təhsillə

almaq olar. Təhsil sirri özündə olan xəzinədir. Bu sirri açmaq

34

DÜŞÜNCƏ TƏRZİ

asan məsələ deyildir. İnanılası deyil ki, xaricilər (Dünya Bankı və

digərləri) bizə kreditlər verib, bu sirri açmaqda bizə kömək

göstərəcəklər. Belə etsələr növbəti kredit vermək şansını itirərlər.

Bu xəzinə qorunmalı və inkişaf etdirilməli və sirri özümüz

açmalıyıq. Sağ olsun Heydər Əliyev Fondunun prezidenti, millət

vəkili Mehriban xanım ki, məktəb tikintisi ilə təhsilə qayğı

göstərir və çox kömək edir.

Dövlət

İstənilən toplum üçün müstəsna əhəmiyyət kəsb edən dövlət

qurumu haqqında fikirlərimi söyləməzdən qabaq, əvvəlcə,

"Komsomolskaya pravda"nın 3 iyun l992-ci il sayında Aleksandr

Vasilyevin yazdığı məqalədən dövlətlə bağlı iki məqamı

oxucuların diqqətinə çatdırmaq istəyirəm:

Birinci məqam: "İlona Kraqolyakın ailəsi İsrailə Latviyadan

gəlib. 1989-cu ildə İlona "Miss İsrail" seçilir. Yəhudilərin Allahı

qızın gözəllik payını lazım olandan çox veribmiş. Qız bundan

istifadə edərək Avropada və ABŞ-da çoxlu pul qazana bilərdi.

Amma "Miss İsrail" 1990-cı ildə orduda qulluq etmək üçün

əsgərliyə gedir. Soruşdum:

- Niyə belə etdin?

- iki il ömrümdən dövlətimə vermək, onun mənə verdiyi ilə

müqayisədə çox azdır.

- O sənə nə verir?

- Dövlətim məni qoruyur.

Dövlətin insan taleyində oynadığı rolu bundan qısa və təsirli

deməyi bacarmaram.

İkinci məqam: Yəhudi mütəfəkkiri Teodor Qertselə sual

verirlər: “Niyə qonşuları yəhudiləri sevmirlər və hesab edirlər

35

Şahlar Əsgərov ___________________________________________________________

ki, onlan evlərindən qovmaq olar? Onun suala cavabı qısa

olmuşdur: “Çünki onları qoruyan dövləti olmayıbdır”.

Deməli, son yüz illərdə başımıza gələn bütün bəlaların

kökündə, bizi qoruya bilən müstəqil dövlətimizin olmaması

durur. Milli bəlaların qarşısını fərd ( oxu: Koroğlu, Qaçaq Nəbi)

yox, dövlət ala bilər. Bunun üçün vacib şərt: dövlət mənafeyi

şəxsi mənafedən qəlbi tutulmalıdır.

Cəmiyyəti idarə edən qurumu alman filosofu İ. Herder

"dövlət maşını" adlandırmışdı. İstənilən maşının çox hissələri

olduğu kimi dövlət maşınının da çox hissəsi var. Dövlət müstəqil

və ya yanmmüstəqil ola bilər. Qeyd etmək yerinə düşər ki,

AXC-Müsavat hakimiyyəti zamanı nə yanmmüstəqil, nə də

müstəqil dövlət maşım yox idi. Çünki o hakimiyyət yeni maşın

yığmadan, kommunistlərin köhnə yanmmüstəqil maşınını da

darmadağın etdilər. Bu səbəbdən də həm torpaqlar getdi, həm də

hakimiyyətlərini qoruya bilmədilər. "Dövlət maşını nədir?"

sualına cavab verək.

Dövlət maşınını mexaniki olaraq yan-yana qoyulmuş və bir-

biri ilə ələqədə olan “üç stəkan” (üç qab) kimi (bax: səh. 144)

təsəvvür etmək olar. Sol stəkana ölkənin potensialı (iqtisadi və

intellektual) tökülür, sağ stəkana xalqın firavan, xoşbəxt

yaşamaq arzusu toplanır. Orta stəkan çeviricidir, aparatdır,

maşındır.

Bu maşın mükəmməl olduqca ölkənin potensialı xalqın

arzusuna daha çox çevrilir. Deməli, həyat səviyyəsi yüksək olan

ölkələrin dövlət maşınının çevirici hissəsi (orta stəkan) daha

mükəmməldir. O, potensialı arzuya itkisiz çevirir, hələ üstəlik

başqa dövlətlərin potensialından da istifadə edə bilir.

Dövlət maşınını yığan prezident həm də filosof olmalıdır.

Belə siyasətçilər (C. Vaşinqton, M.K. Atatürk, K. Adenauer və

b.) tarixin yaddaşında tarixi şəxsiyyət kimi qalırlar. Heydər

Əliyev də bizim dövlət maşınımızın həm banisi, həm də

qurucusu 36

DÜŞÜNCƏ TƏRZİ

olduğundan, o da tarixi şəxsiyyətdir. Böyük öndər bu maşını

qurarkən həm bəşəri, həm də milli dəyərlərdən istifadə edəcəyini

əvvəlcədən bəyan etmişdi. Heydər Əliyev dövlət quruculuğu ilə

bağlı qarşısına qoyduğu məqsədə nail olduğunu 22 sentyabr

2001-ci ildə Neftçilər gününə həsr olunan təntənəli mərasimdə

dünyaya və xalqımıza bəyan etdi: "Azərbaycanda artıq

demokratik, hüquqi, dünyəvi dövlət qurulub, bütün hakimiyyət

orqanları yaranıb, iqtisadi, siyasi, hüquqi islahatlar həyata keçir və

keçməkdədir.

Bugünkü Azərbaycan dövlətinin 1918-ci ildə qurulan AXC-

dən fərqi bundan ibarətdir ki, indi dövlət maşınımız var. Bu

maşının hesabına Azərbaycan bölgədə gedən proseslərin idarə-

olunan tərəfi deyil, idarəedən tərəfidir".

Sovetlər zamanında vertikal idarəetmə sistemi mövcud idi.

Bugünkü cəmiyyətdə üfüqi idarəetmə modelindən də istifadə

edilir. Bu səbəbdən də, keçid dövrünü yaşayan ölkəmizdə məmura

nəzarət xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Dövlət maşınının əsas

hissələri ( prezident, parlament, məhkəmə, daxili və xarici

stabilliyi təmin edən qurumlar) artıq formalaşıb və fəaliyyət

göstərirlər. Dövlət agentlikləri və dövlət xidməti qurumları

formalaşdıqdan sonra (artıq bu niyyətlə 14.02.05-ci il tarixdə

Prezident fərman imzalamışdır) keçid dövrünə son qoyular.

“525-ci qəzet”, 18 fevral 2006-cı il

37

Şahlar Əsgsrov

4. İNSAN FAKTORU

Böyük Şərq mütəfəkkiri İdris Şahın hekayələrinin birində

nəql edilir ki, bir gün meşədə maral şirlə rastlaşır və şirdən

soruşur:

- Sən kimsən?

- Mən şirəm.

- Şir olmağın barədə əlində bir sənədin varmı?

Maralın bu sualına şirin cavabı belə olur:

- Əgər mən tox olsam o sənədin mənə, ac olsam sənə xeyri

yoxdur.

İnsanın ehtiyacları

İnsanın ehtiyaclan var. Bu ehtiyaclan ya dövlət ödəməli

(totalitar cəmiyyətlər), ya da elə liberal və hüquqi şərait

yaradılmalıdır ki, insanlar iş quraraq özləri öz ehtiyaclannı

ödəsinlər. Bu səbəbdən də min illərdir ki, deyirlər: "Cəmiyyət ya

elmlə, ya da zülmlə idarə olunar. Al gülümlə, ver gülümlə idarə

olunmaz". Şükürlər olsun ki, biz üzümüzü elmə,

demokratik-liberal qumluşa tərəf tutmuşuq. Ancaq bununla

bərabər, bəzi insani ehtiyaclan yada salaq:

- İnsan öz maddi ehtiyacını ödəməyə borcludur;

- İnsanın özünü yaşatmağa ehtiyacı var;

- İnsanın düz sözə ehtiyacı var;

- İnsanın haqq işə və ya işin ədalətlə görülməsmə ehtiyacı var;

- İnsanın yeni fikir eşitməyə ehtiyacı var;

- İnsanın bilməyə, öyrənməyə ehtiyacı var.

Bu ehtiyacları ödəmək üçün müxtəlif fundamental sosial

institutlarla bərabər, müxtəlif mədəniyyətlər və mədəniyyət-

daxili ənənələr, kanonlar, normalar və qaydalar mövcuddur.

Ana Vətən və ana

Millətdən ən çox qurban tələb edən fundamental dəyər,

azadlıqdır. Bir dəyərli fikirdə deyilir ki, tarix inam ulduzu altın

38

DÜŞÜNCƏ TƏRZİ

da xalqların azadlığa doğru hərəkətidir. Azadlıq yolunda

ölənlərin sayı hesaba gəlməz. P.Çaadayevin: ’’Dərd olsun o xalqa

ki, qul vəziyyəti onu alçaltmayıb. Belə xalq qul olmağa layiqdir”

fikri də bu baxımdan qiymətlidir. Xalq o zaman xalq olur ki, o,

azadlığa can atır.

Biz də bu yolda çoxlu qurbanlar vermişik. Min şükürlər olsun

ki, indi biz müstəqil dövlətik. Dövləti və onun müstəqilliyini

qorumaq üçün liberal düşüncə tərzinə ehtiyac duyulur. Bu günün

ucalığından 15 il öncəki tariximizə obyektiv nəzər salaq. Qarabağ

və onun ətrafında olan böyük bir ərazi hələ düşmən tapdağı

altındadır. Ola bilsin ki, bu işdə sapı özümüzdən olanların da

barmağı olub. O zaman Bakıdan rayonlara maşın karvanları

göndərilərək torpaqlar boşaldılırdı. Kim göndərdi həmin

maşınları? Bu sualın cavabı hələ indiyədək məlum deyil. Ola

bilsin ki, bu işdə də ermənilər və rusların əlbirliyi olubdur.

Nəticədə Kəlbəcər, Laçın, Qubadlı, Cəbrayıl, Zəngilan, Füzuli,

Ağdam, Xocavənd, Şuşa və digər yaşayış məntəqələri işğal altına

düşdü. Beləliklə, o zaman bizi idarə edən məmurların içərisində

düşmən dəyirmanına su tökənlər hələ də aşkarlanmayıb. Ancaq

aşkarlanmalıdır, əks halda Borçalı torpaqlarında da ağlagəlməz

hallarla qarşılaşa bilərik. Bu işi istəyən güclü siyasi qüvvə öz

zamanını gözləyir.

Müharibədə məğlub olmasaq da döyüşü uduzmuşuq. Həm

dövlətçilik, həm də müharibə aparmaq təcrübəmizin az olması

bizə çox baha başa gəldi. İndi gec də olsa soyuq başla düşünək

görək, o zaman hansı səhvləri buraxmışıq. Söhbət cari, taktiki

səhvlərdən getmir, strateji səhvlərdən gedir.

Başımıza gələn budur ki, biz anamızı təhlükəli ərazilərdən

çıxardaraq, Ana Vətəni darda qoyduq. Ana bu dünyanın

qonağıdır. Bir gün doğulub, bir gün də dünyasını dəyişəcək. Ana

Vətən isə doğulmazdır, yaşı məlum deyil və daimidir. Deməli,

39

Şahlar Əsgərov

biz müvəqqətini qoruyub, daimini düşmənə verdik. İspan qadın-

lan isə (səh. 25) başqa cür düşündülər. Özlərini və körpələrini

vətən yolunda qurban verdilər. Fəlsəfi dillə desək biz qlobal yox,

lokal namusa üstünlük verdik. Bu problem publisistik yox,

akademik bir problem olduğundan çox dərinə getməyək.

Vətəndaş və vətən

Dövlətin də doğum günü olur. Dövlət yaşlandıqca

qüdrətlənir. Qərbdə dövlətlər uzunömürlüdür. Ona görə çalışmaq

lazımdır ki, dövlət yıxılmasın, yüz illərlə yaşasın. Dövləti yaşadan

millətdir, xalqdır. Xalqın, millətin yaşını təyin etmək mümkün

deyil. İnsan, fərd doğulandır, öləndir. İnsanı 200 il yaşatmaq

çətindir. Amma dövləti 200, 500,1000 il də yaşatmaq

mümkündür. Ona görə də hər bir vətəndaş özündən daha çox

dövlətinə işləməlidir ki, gələcəkdə balalanmız xoşbəxt yaşasınlar.

Bu səbəbdən də Qərbdə daimiliyə, ölməzliyə qulluq edirlər.

Deməli, biz də daimiyə qulluq etməliyik. Azərbaycanın bütün

şairləri "dünyaya" öz münasibətlərini bildirib. Kimisi dünyanı

"yalan", kimisi "qaniçən", kimisi daha qara epitetlərlə təsvir edib.

Misal üçün, böyük Şəhriyar "Heydər baba, dünya yalan dünyadır,

Süleymandan, Nuhdan qalan dünyadır" demişdi.

Mən başqa cür düşünürəm. Hesab edirəm ki, əgər bu dünyada

hər kəs ədalətlə və məntiqlə yaşamağa üstünlük versə, dünya

cənnət dünyadır. Əgər Allahın "Bir şeyi ölçəndə ölçünü dolu

götürün, düzgün tərəzi ilə ölçün ki, bu daha yaxşı və sonu

gözəldir" (Qurani-Kərim) əmrinə riayət etsək dünya cənnət

dünyadır. Əgər müvəqqətini yox daimini, öləni yox ölməzi

qorusaq dünya cənnət dünyadır.

Cənnət dövlətlərdə (belə dövlətlər var və onlar haqqında

aşağıda söhbət gedəcəkdir) apancı düşüncə tərzi belədir. Bu dü

40

DÜŞÜNCƏ TƏRZİ

şüncə tərzinə görə, yalan danışmaq qəbahətdir. Heç kəs südə su

qatıb satmır. Orta və ali məktəblərdə bilik düz qiymətləndirilir,

ticarət mərkəzlərində tərəzilər düz çəkir.

Əgər 1918-ci ildə qurulan Azərbaycan Demokratik

Cümhuriyyətini qoruya bilsəydik, indi təqribən biz də Finlandiya

kimi qüdrətli dövlət olardıq, heç torpaqlarımızı da itirməzdik. Hər

bir vətəndaşımız başa düşməlidir ki, ümumdövlət mənafeyi şəxsi

mənafedən üstün tutulmalıdır. Bu tezisi dövrün paradiqması

səviyyəsinə qaldırmaq lazımdır. Qərb liderləri də başa düşürlər ki,

rüşvət, qohumbazlıq, dostbazlıq lokal xeyirli, ancaq qlobal zərərli

şeydir. Ancaq onlar onu da başa düşürlər ki, bu qarşı-qarşıya

çarpışan dünyada məğlub olmamaq üçün bu “xeyirli” şeylərdən

imtina etmək lazımdır. Onlar bu günə yox, gələcəyə baxmağa

üstünlük verdikləri üçü belə edirlər. Qərbin mənəvi dəyərlər

xəzinəsində belə hallarla bağlı gərəkli fikirlər çoxdur. Qərb

düşüncə tərzini formalaşdıran mənəvi dəyər mənbələri

Azərbaycan oxucu- lanna təqdim edilərsə, məktəb vasitəsilə

gənclərin beyninə yeridilərsə, bizim də düşüncə tərzimiz xeyli

kamilləşər.

Böyük dövlətlərlə müqayisədə balaca dövlətlər heç zaman

səhv etməməlidir. Çünki böyük dövlətlər səhv qərara dözə bilər,

ancaq balaca dövlət dözə bilməz. Misal üçün, ABŞ-ın dözə bildiyi

səhvə, Finlandiya dözə bilməz.

Qarabağ müharibəsinin əvvəllərində Laçın rayonunda hay-

küylə tikilən "Qayğı" qəsəbəsinin taleyini, xərclənən pulları və

enerjini yadınıza salın. Kimə qaldı o varidat? Görəsən kimsə

bilirmi ki, o hansı ağılsız (bəlkə də hiyləgər) rəhbərin layihəsi idi.

Xalq belə məntiqsiz layihələrin müəlliflərini cəzalandırmalıdır.

Qərbdə həyat normasına çevrilən istefa mədəniyyəti bir neçə

hal istisna olmaqla, demək olar ki, hələ ölkəmizdə mənəvi dəyər

səviyyəsinə qalxmayıb. Əgər ölkə başçısı kiminsə

41

Şahlar Əsg^rov

İşindən narazılıq edirsə, o kəs dövlət və millət naminə istefaya

getməlidir. Bu halda milli mənafe şəxsi mənafedən üstün tutular.

Bir ay bundan öncə Masallıda, Bərdədə və digər yerlərdə

toyuqlann kütləvi qırılması ilə bağlı TV-də süjetlər göstərdilər.

Sonra quşların, qarğaların da qırılması barədə faktlar aşkarlandı.

"Mütəxəssislər" TV-də çıxış edərək, bizdə "quş qripi" yoxdur,

dedilər. İndi də deyirlər var. Yuxanda qeyd edildiyi kimi,

fəaliyyətimiz düşüncə tərzimizin nəticəsidir. Bizdə hələ sovet

düşüncə tərzi davam edir. Əks halda birinci quş ölən kimi tədbir

tökərdik. Həqiqətən, bizim düşüncə tərzimiz zədəlidir.

Bir haşiyə çıxmaq istəyirəm. “İki qoca yəhudi söhbət edir və

biri o birindən soruşur: Müharibə olacaq? Digəri cavab verir ki,

olmasa daha yaxşıdır. Gəl, fərz edək ki, olacaq və fikirləşək görək

biz nə etməliyik”.

Bax, bu normal düşüncə tərzinə malik iki qocanın söhbətidir.

Bu gün haqqında yox, gələcək haqqında fikirləşirlər.

İnsan faktoru

Səmavi kitablarda göstərilib ki, padşahlığı dəyişmək

istəyirsənsə, əvvəlcə insanları dəyiş. Sovet düşüncə tərzindən

liberal düşüncə tərzinə keçmək istəyən hər kəs özünü

dəyişdirməlidir. Bununla biz, əvvəla, cəmiyyətimizin Qərb

cəmiyyətlərinə uyğun qurulmasına yardımçı olarıq. Digər

tərəfdən ölkəmizin ən qiymətli varidatının məhz insan olduğunu

dərk edərik. Kommunist düşüncəsi ilə liberal Azərbaycanı inkişaf

etdirmək çətindir.

Bu baxımdan Qərb dəyərlər sistemindən bəzi müddəalan

ölkəmizə gətirmək lazımdır. Onda aydın olar ki, rəhbərlər

insanlara qulluq etmək üçün seçilirlər və ya təyin olunurlar. Misal

üçün, Marqaret Tetçerin "Dövləti idarəetmə sənəti" kitabında

"Dövlət-vətəndaş" münasibətilə bağlı ümumi planda əhəmiyyət-

42

DÜŞÜNCƏ TƏRZİ

li VƏ maraqlı müddəalar var. Kitabda yazılır ki, vətəndaşlarda

dövlətin hökmranlıq yox, xidmət etməli olduğuna inam

olmalıdır. Mülkiyyət hüququna, müstəqilliyə inam olmalıdır.

Bu kitabda sovet düşüncə tərzinə malik insanlar üçün də

əhəmiyyət kəsb edən maraqlı fikirlər var. Dəmir ledinin fikrincə:

"Dövlət cəmiyyətdən fərqlidir. O nəticədə insanların ağası deyil,

nökəridir" və "Demokratiya dövründə əxlaqi prinsipləri nəzərə

almadan dövləti idarə etmək, demək olar ki, qeyri-mümkündür".

Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyev 2005-ci ilin yayında

şimal bölgəsində olarkən "Mənim əsas məqsədim xalqıma

xidmət etməkdir" fikrini söylədi. Liberal dəyərlər sisteminin

mərkəzi prinsipi olan bu fikir digər dövlət adamları üçün də yaxşı

nümunədir. Xalqa xidmət, mülkiyyət hüququna inam olanda,

ölkədə Bili Qeyslər yetişə bilər. Amerika dövlətini güclü edən

həm də Bili Qeyslərin verdiyi vergilərdir. Amerika cəmiyyətinin

özəlliyi isə bundadır ki, varı-pulu onlarla digər dövlətlərin birgə

varından çox olan insanlar yetişdirir. Bu cəmiyyətin başqa

özəlliyi həm də ondadır ki, belə insanların silahlı dəstələr

yaratmaq ağlına gəlmir.

İnsan potensialının inkişaf indeksi (İPİİ)

Bu indeks ingiliscə "Human Development Index" (HDİ),

rusca "İndeks razvitiya çeloveçeskoqo potensiala" (İRÇP)

adlanır. Bu indeks insan potensialının inkişafının üç əsas

istiqamət üzrə orta inkişaf səviyyəsini təyin edən inteqral

indeksdir. Bu mürəkkəb indeksi hesablamaq üçün bir neçə digər

indeksləri: uzunömürlülük, təhsil və ləyaqətli həyat səviyyəsi

indeksini bilmək lazımdır. Bu indekslər haqqında məlumat

verməyə ehtiyac duyulur. Çünki dünya dövlətlərinin reytinqi

BMT tərəfindən bu

43

Şahlar Əsgərov

İndeksə görə müə)^ən edilir. Əgər kimsə Röyter agentliyinin

internet səhifəsinə daxil olsa və dövlətlər sırasından Azərbaycanı

seçsə, ölkəmiz haqqında verilən zəruri məlumatların içərisində bu

indeksə də rast gələcəkdir.

Uzunömürlülük indeksi (Uİ). Beynəlxalq metodikaya görə,

uzunömürlülük intervalı 25 yaşla 85 yaş arasında qəbul edilib.

Əgər ölkəmiz üçün orta yaş 72,1 ildirsə onda uzunömürlülük

indeksi:

Uİ = (72,l-25)/(85- 25) = 0,785 olar.

Bu rəqəm UNDP tərəfindən çap olunan “Doklad o razvitii

çeloveka 2004” kitabının 164-cü səhifəsində verilən rəqəmə

(0,78) uyğundur.

Təhsil indeksi (Tİ). Bu indeks ölkənin təhsil sahəsində nisbi

nailiyyətinin, daha doğrusu, həm yaşlı əhalinin savadlanmasının,

həm də ibtidai, orta və ali məktəblərə ümumi qəbulun inkişafının

ölçüsüdür. Əvvəlcə yaşlı əhalinin savadlılıq indeksi və sonra

tədris müəssisələrinə qəbul olan məcmu hissənin indeksləri

hesablanır. Bu iki indeks əsasında vahid təhsil indeksi hesablanır.

Hesablama zamanı birinci indeks 2/3, ikinci indeks 1/3 çəki ilə

nəzərə alınır.

“Doklad o razvitii çeloveka 2004” kitabının 164-cü səhifəsində

2002-ci il üçün göstərilib ki, ölkəmizdə yaşlı əhalinin savadlılıq

səviyyəsi 97%, təhsil müəssisələrinə qəbulun məcmu əmsalı 69%

olub. Buradan asanlıqla hesablamaq olar ki, ölkəmiz üçün təhsil

indeksi

Tİ = 2/3 X 0.97 + 1/3 X 0,69 = 0,88 olar.

Həyat səviyyəsi indeksi (HSİ). Bu indeks adambaşına düşən

ÜDM-ə görə hesablanır və qiyməti 0 ilə 1 arasında dəyişir.

Adambaşına 100 ABŞ $ düşən ölkələr üçün HSİ sıfır, adambaşı-

44

DÜŞÜNCƏ TƏRZİ

na 40 min ABŞ $ düşən ölkələr üçün bu indeks vahid qəbul edilib.

Göründüyü kimi, ləyaqətli həyat səviyyəsi üçün sonsuz gəlir tələb

olunmur. "Doklad o razvitii çeloveka 2004" kitabının 207-ci

səhifəsində 2002-ci il üçün bizdə adambaşına düşən ÜDM 745

ABŞ dolları olub. Bu rəqəmi paritet alıcılıq qabiliyyəti əmsalına

vursaq 3210 ABŞ dolları rəqəmini alarıq. Bəzi hesablamalardan

sonra HSİ = 0,58 rəqəmini alarıq. Bu üç indeksi hesabladıqdan

sonra İPİİ-ni tapmaq mümkündür.

İPİİ = 1/3 X 0,785 + 1/3 X 0,88 + 1/3 x0,58 = 0,748

Beləliklə, 2002-ci ildə ölkəmiz üçün İPİİ = 0,748 olub. Bu

göstərici 2000-ci ildə 0,741, 2001-ci ildə isə 0,744 olub və

dinamika göz qabağındadır.

Dünya dövlətlərinin reytinqi bu göstəriciyə görə hesablanır və

sıralanır. Misal üçün, "Doklad o razvitii çeloveka 2004" kitabının

163-166-cı səhifələrində 2002-ci il üçün 177 dövlət İPİİ-yə görə

sıralanıb. Birinci yerdə Norveç dövləti axırıncı yerdə isə

Surra-Leone dövlətidir. Azərbaycan dövləti bu sırada 91- ci

yerdədir. Bu indeks inkişafa çox həssasdır.

Yuxarıda "cənnət dövlət" anlayışından istifadə etdik. Həmin

cənnət dövlətlərdən birincisi Norveç, ikincisi İsveç, onuncusu isə

Finlandiyadır.

Cəhənnəmvari dövlət olan Surra-Leonenin qonşuları

aşağıdakı dövlətlərdir: Nigeriya (176), Burkino-Faso (175), Mali

(174), Mozambik (171) və digərləri. Ulu öndər Heydər Əliyevin

bir arzusunda deyilir: "Harada yaşamasından asılı olmayaraq, hər

bir ailəyə, hər bir azərbaycanlıya xoşbəxt həyat və xoşbəxt

gələcək arzulayıram. Qoy, çaylarımız qurumasın! Qoy,

ağaclarımız kəsilməsin! Qoy çırağımız sönməsin!" Bu arzunu

reallaşdırmaq üçün siyasətimiz elə qurulmalıdır ki, biz Norveç

tərəfə

45

Şahlar Əsgərov _______________________ ___________________________________

doğru İnkişaf edək, Surra-Leone tərəfə yox. Bu istiqamətin açan

həm də təhsildədir.

Fikrimi Amerika prezidentlərinin birinin bir kəlamı ilə

yekunlaşdırmaq istəyirəm: "Amerika universitetləri qüdrətlidir,

ona görə yox ki, Amerika varlıdır. Amerika varlıdır, ona görə ki,

onun universitetləri qüvvətlidir". Bu bir həqiqətdir ki, nəsil-

bənəsil ötürülən kasıblığın qarşısını yalnız keyfiyyətli təhsillə

almaq mümkündür. İnsanları cəhənnəmdən cənnətə ancaq

"təhsil maşını" ilə aparmaq olar.

525-ci qəzef\ 4 mart 2006-cı il

46

DÜŞÜNCƏ TƏRZİ

5. TƏNQİDİ DÜŞÜNCƏ

Dilimizdə belə bir deyim var: xeyirlə şər qardaşdır. Hesab

edirəm ki, xeyirlə şər diametral tərs hadisələr olduqlarından

qardaş ola bilməzlər. Əks halda həyatın mənası olmazdı. Amma

onların yan-yana yaşama haqları var və ya biri digərinin

içərisində yaşaya bilər.

"Şər deməsən xeyir gəlməz" atalar sözünün hikməti böyükdür

və bundadır ki, xeyir götürmək istəyirsənsə, hadisənin şər tərəfi

də təhlil edilməlidir. 200 il öncə erməniləri İrandan köçürüb

Azərbaycanda məskunlaşdıranda, sonralar törəyə biləcək şər

hadisələr o zamanlar və sonralar zaman-zaman şər hadisə kimi

ölçülüb biçilməliydi.

Düşüncə tərzinin ən aparıcı qanadlarından biri tənqidi

düşüncədir. Dəqiq elmlərdə tənqidi düşüncə həmişə olub və

olacaq. Bu düşüncəni ortaya qoymaq üçün konfranslar,

seminarlar və digər ictimai debatlar təşkil edilir və nəticələr

müzakirə üçün elmi jurnallarda çap edilir. Dəqiq elmlər

sahəsində, bir qayda olaraq, düz əyrini kəsir. Düz ideya,

nəzəriyyə, elmi nəticə səhvi aradan çıxardır.

Ancaq humanitar sahədə belə deyil. Fərqli fikirlər birgə

yaşamağa məhkumdur. Hətta müxalif fikir söyləmək üçün siyasi

qüvvələrin varlığı vacib sayılır. Məhəmməd Peyğəmbərin dediyi

"mənim hümmətimin fərqli düşüncəyə sahib olmasında rəhmət

vardı" fikirlərinin bu gün də əhəmiyyəti çox böyükdür. Bu sahə

üçün vacib kəlam Konfiıtsinin "cəmiyyətdə əks fikirlər bir- birini

tamamlayır" fikridir. Bu baxımdan da siyasət qeyri-dəqiq elm

sahəsi hesab olunur.

Son zamanlar həm beynəlxalq konfranslarda, həm də şəxsi

söhbətlərdə tənqidi düşüncə tərzinin həyat üçün vacibliyinə tez-

tez rast gəlinir. 2005-ci ildə Azərbaycan Dillər Universitetində

47

Şahlar Əsgərov __________________________________________________________

"Akademik yazı və oxu" adlı bir konfransın iştirakçısı oldum.

Konfransda çox dəyərli məruzələr oldu. Belə məruzələrin birini

də xanım Teresa M. Markiv etdi. Xanım Markiv söylədiyi elmi

nəticələrin birində deyirdi ki, məntiqli yazı yazmaq üçün insan

gərək tənqidi düşüncə sahibi olsun.

Tənqidi düşüncə ilə bağlı məlumat toplamaq niyyəti ilə

internetə sorğu verdim. "Google" axtarış sistemi Azərbaycan

dilində "tənqidi düşüncə" termininə 309 ünvan göstərdi. Ancaq

bu ünvanların yalnız bir neçəsinin "tənqidi düşüncə"yə dəxli var

idi. Qalanlarında ya "tənqid", ya "düşüncə", ya da bu sözlər

mətndə ayrı-ayrılıqda işlədilirdi. Misal üçün, professor Qəzənfər

Kazımov dəyərli tarixçimiz professor Q. Qeybullayev haqqında

yazdığı məqalədə "düşüncə" sözü "tənqid" sözündən aralı düşsə

də, baxılan məsələyə dəxli var idi:

"Hər bir yeni əsər sonrakı üçün yol açır, onun qüsurlarının

tənqidi prosesində yeni fikirlər doğulur, yeni düşüncə əsərdəki

yeniliklərlə qanadlanır, nəticədə elm irəliləyir, həqiqət aşkar

olur. Biz də bu niyyətlə həmin mürəkkəb problemləri bir yerə

toplayıb faktlardan aldığımız təəssürat əsasında qəlbimizdən

keçənləri kitaba köçürürük. Qoy vətənsevər gənc alimlərin

könlünə ilham versin, oxuculann keçmişə nəzər yoluna işıq

saçsın"...

Demokratik düşüncə

Bu ünvanlann birində (vvww.osi-az.org/pr74az.shtml)

2005-ci ilin 11 yanvarında müəllimlər üçün "demokratik

düşüncə" mövzusu sahəsində keçirilən seminar haqqında

məlumat verilirdi. Seminarın materialında göstərilir: "Bu gün

məktəblərdə hökm sürən ab-hava mübahisəli məsələlərə yol

vermədiyindən və şagirdlərin həmin məsələlər barədə sərbəst

şəkildə öz fikirlərini bildirmələrinə şərait yaratmadığından,

şagirdlərin özlərinə və 48

DÜŞÜNCƏ TƏRZİ

demokratik prosesə zərbə dəymiş olur". Seminarın materialında

göstərilib ki, demokratiyanın yenicə inkişaf etdiyi dövlətlərdə

ənənəvi tədris çox vaxt müzakirə və düşünmək kimi fəaliyyətləri

özündə birləşdirmir. Bunun iki əsas səbəbi göstərilib; "Müəllimlər

müzakirənin gücünü anlamırlar və ya şagirdləri bu məsələyə necə

cəlb etməyin yollanni bilmirlər.” Demokratik Düşüncə (DD) bu

tələblərə cavab vermək üçün işlənib hazırlanıb.

Bu məsələ ilə bağlı rus dilində məlumat axtararkən "Google"

114 min ünvan göstərdi. İlk tanışlıqdan alınan nəticə bu oldu ki,

"tənqidi düşüncə" çox vacib elm sahəsidir. Birinci saytlara diqqət

yetirək:

1. Методы критического мышления в обучении.

2. Критическое мышление: статьи, пособия, материалы,

семинары, тренинги.

3. Волков Е.Н. Критическое мышление: принципы и

признаки.

4. Тягло А.В., Воропай Т.С., Критическое мышление.

Проблема мирового образования XXI века. - Харьков,

Университет внутренних дел, 1999. - 285 стр.

Tyaqlo və Voropay tərəfindən yazılan monoqrafiya Ukrayna

Daxili İşlər Nazirliyinin Universiteti tərəfindən çap edilib.

Monoqrafiyanın məqsədini müəlliflər belə müəyyən ediblər.

Monoqrafiyanın məqsədi oxuculara tənqidi düşüncənin

mənbəyini, çoxcəhətli əsaslannı və ixtisas kursu kimi müasir ali

məktəblərə daxilolmanın yollarını təqdim etməkdir. II Cahan

müharibəsindən sonra belə kurs Qərb dövlətlərində geniş

yayılmışdı. Yeni yaranan müstəqil dövlətlərdə isə praktiki olaraq

hələ məlum deyildi. Monoqrafiya məntiq, fəlsəfə, pedaqogika və

digər qohum fənlərin modernləşdirilməsi üçün nəzərdə tutulub.

Daha geniş perspektivdə "informasiya cəmiyyəti" şəraitində

tənqidi düşüncə digər fənlərin tədrisini optimallaşdırmaq

statusuna iddiaçıdır.

49

Şahlar Əsgərov

Pedaqoji əhəmiyyəti ilə bərabər tənqidi düşüncə post-totalitar

mentalitetdən demokratik cəmiyyətə transformasiya etmənin

vasitəsi kimi də əhəmiyyətlidir. Monoqrafiyada tənqidi

düşüncəyə belə bir tərif verilib: Tənqidi düşüncə - ən ümumi

mənada öz səhvini tapmaq və bu səhvi düzəltmək istiqamətində

şüuru aktivləşdirməkdir.

Rus dilində axtarış uğurla nəticələnsə de bu termini ingilis

dilində axtardıqda fantastik nəticə ilə qarşılaşdıq. "Google" "cri-

tical thinking" termininə 134 milyon ünvan göstərdi. Qərbdə

kritik düşüncə elmi araşdırma səviyyəsinə qaldırılıb. Bu

mövzunu filosoflar, sosial filosoflar, məntiqşünaslar, pedaqoqlar,

ictimaiyyətçilər tədqiq edirlər. Nəticələrin müqayisəsindən (309 -

114000 -134 000 000) görünür ki, əgər belə demək mümkünsə,

deyəsən, biz fıl qulağında yatmışıq.

Postmodern dərsliklər

Qərbli Coel Springer yeni termin: ^'postmodern dərsliklər”

təklif edir. Bu dərsliklər pedaqoqları narahat edən məsələlərlə

bərabər, tənqidi düşüncə vərdişlərini də inkişaf etdirməlidir.

Tənqidi düşüncə vərdişlərinə yiyələnmək üçün bu düşüncə

tərzi kurs şəklində Qərbin bir çox ali məktəblərində tədris edilir.

Paul və digərləri tənqidi düşüncə vərdişlərinin 35 meyannm

siyahısım tərtib edib. Onlann bəzilərini oxucularla tamş etmək

istəyirəm:

• Sərbəst düşüncə;

• İntellektual inkişafda cəsurluq;

• İntellektual inkişafda inadkarlıq;

• Məlumat mənbəyinə inamı qiymətləndirmək;

• Tənqidi oxumaq: mətni izah etmək və ya tənqid etmək;

• Əsas fərqləri və uyğunluqları görməyi bacarmaq və s.

Tənqidi düşüncəyə bəzən sağlam düşüncə də deyilir.

"Təhsilimiz dünən, bu gün, sabah" kitabımın 74-cü səhifəsində

1980- 50

DÜŞÜNCƏ TƏRZİ

ci İllərlə bağlı belə bir hekayət var: "Oleq Kondraşov Böyük

Britaniyada diplomatik qulluqda olarkən VII sinifdə oxuyan

qızının tarix dərsində iştirak edir. Müəllim uşaqların birinə **sən

Böyük Britaniyanın Afrika siyasətini müdafiə et”, digərinə isə

"sən Böyük Britaniyanın Afrika siyasətini tənqid et” tapşırığını

verir. Hər şagird bildiyi arqument və faktlarla müəllimin sualına

cavab verir və şagirdlərdə tənqidi düşüncəni inkişaf etdirir. Biz də

gənclərimizə tənqidi düşüncə öyrətməliyik.

Bu metodun pedaqoji baxımdan qiyməti böyükdür. Uzun illər

biz informasiya blokadasını yara bilmədik. Çünki tənqidi düşüncə

tərzimiz yox idi. Yuxarıdan (Moskvadan) ədalət gözləyirdik.

Partiyadan, onun baş katibindən ədalət gözləyirdik. Partiyanı

doğma bilirdik. Çünki tənqidi düşüncə tərzimiz yox idi. Sual verə

bilmirdik ki, bu partiya bizə doğma ola bilərmi? Çərçivələr,

stereotiplər imkan vermirdi. Qarabağ münaqişəsinə münasibətdə

tənqidi düşüncəyə ehtiyac var.

İndi M.Ə. Sabirin, C. Məmmədquluzadənin yeri görünür.

Sovet həyat tərzi bizi məntiqsiz topluma çevirib. O vaxtlar yalan

və şirin danışmaq insana uğur, düz və tənqidi danışmaq isə

uğursuzluq gətirirdi.

Sovet ideologiyasının ən mənfur cəhətlərindən biri də o idi ki,

insanları məntiqsiz etmişdi. Savadsız adamlar (ideoloji təbliğatın

altına düşməyənlər) daha artıq məntiqliydilər, nəinki savadlılar.

Bir neçə il bundan öncə rayon icra başçılarının birindən eşitdim ki,

yeni quruluşun qaydalarını çobanlar, kolxoz sədrlərindən daha tez

mənimsəyirlər. KİV-in nümayəndələri MEA- nın üzvlərindən

daha aktivdirlər. Dağ rayonunun çətin şəraiti və şablon

ideologiyanın qıtlığı adamları kifayət qədər məntiqli düşüncəli

edibdir.

Şəhərdə əhalini məntiqi düşüncədən uzaq etmək üçün o

quruluş hər şey etmişdi. Metro stansiyalarının adlarına diqqət ye-

Şahlar Əsgarov _____________________________________________________

tirsək görərik ki, Əzizbəyovun, Nərimanovun heykəlləri şəhərin

bir tərəfində, onların adına metro stansiyalar isə şəhərin digər

tərəfində yerləşir. Bu heykəllərin həmin metroların ətrafında

ucaldılması daha məntiqli olmazdımı?

Sovetlərdən öncəki Bakı küçələrinin adlan daha məntiqə

uyğun olub: 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7-ci paralellər. Bu nizamı pozub

həmin küçələrin adını dəyişib onlara şair və mütəfəkkirlərin

adını vermək nə dərəcədə məntiqlidir? Əvvəla qeyd edək ki,

şairlərimiz, bəstəkarlarımız, mütəfəkkirlərimiz maddi yox,

mənəvi varlıq yaradanlardırlar. Bu səbəbdən də onlann adlannı

mənəviyyat ocaqlanna (universitetlər, teatrlar, kitabxanalar və

s.) verməklə əbədiləşdirmək daha məntiqli olardı. S.Vurğunun,

M.Ə.Sabirin, Nizaminin kolxoza, sovxoza nə dəxli var? Bunlar

hamısı bizi məntiqi düşüncədən uzaqlaşdırmaq üçün atılan,

bəlkə də, düşünülmüş addımlardır.

Məlumdur ki, həm qiymətli almaz, həm də qiyməti ucuz olan

kömür eyni karbon atomlarından təşkil olunub. Məz- mundakı

fərqin səbəbi quruluşdadır. Cəmiyyəti də bu məntiqə uyğun

qurmaq olar. Bunun üçün sağlam düşüncə tərzinə ehtiyac var.

Amerikalı filosof Ayerin verifıkasiya (etibarlılıq, düzgünlük)

prinsipinə görə, riyaziyyata və məntiqə əsaslanmayan fikirlər

əhəmiyyətsizdir. Bütün fikirlər, ideyalar təbiətşünaslıqda riyazi,

humanitar sahədə isə məntiqi təfəkkürə əsaslanmalıdır. Allah

xalqımızı xəstə düşüncə tərzindən qorusun!

“525-c/ qəzet”f 11 mart 2006 -cı il

52

DÜŞÜNCƏ TƏRZİ

6. AZƏRBAYCAN LİBERAL DƏYƏRLƏR

MÜSTƏVİSİNDƏ

İnkişafın Qərb modelinin özəlliklərindən biri də bundan

ibarətdir ki, məmur idarəedən deyil, xidmət edəndir. Möhtərəm

Prezidentimiz İlham Əliyev andiçmə mərasimində "Xalqa

ləyaqətlə xidmət edəcəyimə and içirəm" fikrini söylədi. Keçən ilin

iyul ayının sonlarında şimal bölgəsində olarkən cənab Prezident

bir daha qeyd etdi ki, məmurun əsas vəzifəsi millətə qulluq

etməkdir. Bu, liberal cəmiyyətlərin qəbul etdiyi ən qiymətli

müddəalarından biridir.

Sosial hadisələrin tərəfləri

Sosial hadisələrin, adətən, iki tərəfi olur: idarəedən və idarə-

olunan, aktiv və passiv. Bəsit sosial hadisələrdə üçüncü tərəf

istisna olunur. İdarəedən tərəf hadisənin subyekti, idarəolunan

tərəf isə obyekti hesab edilir. Dəfələrlə qeyd edildiyi kimi, nə

zaman ki, idarəedənlər fərd, idarəolunanlar isə kütlə olur, o zaman

mənfəət, xeyir (rüşvət) idarəolunandan idarəedənə tərəf axır.

Tərsinə olanda, yəni idarəedənlər kütlə, idarəolunanlar fərd

olanda rüşvətin bir sosial fenomen kimi yaranması çətinləşir.

Qərbin liberal həyatının cam bu, bir neçə cümlədədir. Bu ideyaya

qarşı yox, ona sahib çıxmaq lazımdır. Biz bu fəlsəfəni mənimsəyə

bilsək, cəmiyyətimiz rüşvətdən təmizlənər və ölkədə firavan həyat

təmin edilər. Deyilənləri isbat etmək üçün, başqa ölkələrin yox, öz

təcrübəmizə müraciət edək.

Çörək bazarı

Azərbaycanda 1990-94-cü illərdə ən çox rüşvətə yoluxan sahə

çörək zavodları idi. Nəinki zavodda işə, hətta çörək daşıyan

maşına sürücü düzəlmək də rüşvətlə başa gəlirdi. Şükürlər

53

Şahlar Əsgərov ________ _____________________

olsun ki, İndi bu sahədə rüşvət yoxdur. Nə baş verdi? İnsanların

çörəyə ehtiyacımı azaldı? Bəlkə, insanlar yeni texnologiya və ya

müqəddəs dəyərlər sistemini mənimsədilər? Bunların heç biri

olmayıb. Baş verən budur ki, böyük öndər Heydər Əliyevin qəti

göstərişi ilə həmin sahənin idarə olunmasından dövlət (üçüncü

subyekt) öz əlini çəkdi və bu sahənin özəlləşdirilməsinə icazə

verildi. Nəticədə bu təsərrüfat özəl əllərə verildi. Daha bu

prosesə çörək zavodunun direktoru və ya partkom müdaxilə edə

bilmir. Alıcı ilə satıcı, istehsalçı ilə istehlakçı əli üzərində

üçüncü əl yoxdur.

Özəlləşmədən öncə çörək bazannda idarəedən tərəf satıcı

(fərd), idarəolunan tərəf isə alıcılar (kütlə) idi. Xidmət

mədəniyyəti və çörəyin keyfiyyəti isə arzuolunan səviyyədə

deyildi. Buna baxmayaraq, alıcı (idarəolunan) satıcının

(idarəedənin) üzünə saxta da olsa gülürdü ki, bəlkə, çörəyin

yaxşısını verə. Bu şəraitdə rüşvət (pul, saxta gülüş) təbii olaraq

kütlədən fərdə tərəf axırdı.

Özəlləşmədən sonra vəziyyət dəyişdi. Liberal qaydalar işə

düşdü. Çörək təsərrüfatı liberallaşdıqdan sonra, imkanı olanlar

özlərinə ya çörək mağazası, ya da çörək bişirən sex açdılar. İndi

bu prosesin idarəedən tərəfi satıcı (fərd) yox, alıcıdır (kütlədir).

Satıcı başa düşür ki, alıcını cəlb etmək üçün keyfiyyətli və

nəzakətli xidmət göstərməlidir. İndi satıcı alıcının kefini soruşur.

Bu səbəbdən də xidmət mədəniyyəti və çörəyin keyfiyyəti xeyli

yüksəkdir. İndi çörəyi bişirmə texnologiyasının bilərəkdən

pozulması halları aradan qalxmaqdadır.

Ərzaq bazarı

Eyni fikirləri ərzaq (ət, yağ, un, şəkər, meyvə və s.) bazan

üçün də söyləmək olar. Şükürlər olsun ki, indi ölkəmizdə ərzaq

qıtlığı da yoxdur. Bir minimarketdən bir toyun ərzağını almaq

54

DÜŞÜNCƏ TƏRZİ

mümkündür. Çox sevindirici haldır ki, ölkənin ərzağa olan

tələbatının 98 faizini özəl sektor təmin edir. İndi ət, yağ, süd

isteh- salçılan ilə istehlakçılar (müştərilər) arasında kolxoz sədri,

sovxoz direktoru, partiya təşkilatının katibi (başqa sözlə,

insanların fəaliyyət azadlığını məhdudlaşdıran, təşəbbüsü

boğan) dövlət adamı timsalında üçüncü subyekt yoxdur. Ərzaq

problemi alıcı ilə satıcının, başqa sözlə, istehsalçı ilə

istehlakçının qarşılıqlı işidir. Ölkədə ərzaq bolluğu yaranmasının

əsas elmi əsası budur. İndi bu bazarda da demək olar ki, rüşvət

yoxdur. Ona görə ki, indi bu prosesin idarə edən tərəfi sovetlər

zamanında olduğu kimi ət satan, ərzaq satan, meyvə satan (fərd)

deyil, ət alan, ərzaq alan, meyvə alandır, başqa sözlə, kütlədir.

Bu prosesdə də artıq üçüncü subyektin müdaxiləsi yoxdur.

Dövlət üçüncü subyekt kimi bu məsələyə məhkəmələr vasitəsilə

o zaman qarışmalıdır ki, ərzaq alan ya istehsalçıdan, ya da

satıcıdan şikayəti olsun. Əgər şikayət yoxdursa, dövlət prosesə

müdaxilə etməməlidir.

Kitab bazarı

Mədəniyyət sahəsində ölkəmizdə liberal qaydalar lazımi

səviyyədə tətbiq edilmir. Çox təəssüf ki, bu sahəyə bəzən nəzəri-

ideoloji sahə kimi yox, praqmatik sahə kimi baxılır. Liberal

qaydalar baxımından bu sahədə görüləsi işlər çoxdur.

"Şair-oxucu" və ya "yazıçı-oxucu" münasibətinin də iki tərəfi -

idarəedən və idarəolunan tərəfləri var. Bizdən fərqli olaraq, Qərb

cəmiyyətlərində "yazıçı-oxucu" münasibətinin aktiv tərəfi yazıçı

(şair) yox, oxucudur. Oxucu ürəyi istədiyi əsəri (kitabı) alır və

oxuyur. Belə oxuculann sayı min, on min və ya yüz min olarsa,

müvafiq olaraq yazıçı orta, yaxşı və yüksək reytinqli olar. Yazıçı,

şair çalışmalıdır ki, onun oxucusunun sayı min yox, yüz min və

daha çox olsun. Əgər yazıçının kitabının tirajı yüz minlərlə olar-

55

Şahlar Əsgərov ___________________________________________________________

sa, onda o zəngin yazıçıya çevrilər. Dövlətdən heç nə ummaz, əksinə

gəlirindən dövlətə vergi verər.

Sovet dövründə bu münasibətdə hökumət idarəedən tərəf

kimi çıxış edirdi. Kitabın tirajım bazar yox, inzibatçılıqla hökumət

və ya partkom müəyyən edirdi. Bu münasibətlərdə xalqın adından

kimlərəsə "xalq yazıçısı", "xalq şairi" adı verirdi. Müstəqilliyin ilk

illərindən 1996-cı ilə kimi bu adların verilməsi dayandırıldı.

Çünki fəxri adlar sosializmdən qalmadı və yeni quruluşun

məntiqindən kənardadır. Ümummilli liderimiz Heydər Əliyev

xəstə yatan mərhum Məmməd Arazı ziyarət edəndə həmin

məclisdə olan Niyaməddin Musayevə üz tutaraq dedi ki, fəxri

adlann verilməsi dayandırılıb və bu iş cəmiyyətin üzərinə

qoyulubdur. Əgər cəmiyyət təkidlə tələb etsə və biz fəxri adlan

bərpa etsək, onda sən fəxri ad alanların içərisində birincilərdən

olacaqsan. Sonralar düşüncə tərzi qüsurlu yazıçı və şair deputat-

lanmız Milli Məclisdə, ziyalılarımız isə KİV-lərdə prezidentə

təkidli müraciətlər etdilər və nəticədə, bu adlar bərpa olundu. On

il öncə üçün düzgün olan bu qərara bu günün tələbindən yenidən

baxmağa ehtiyac duyulur. Hesab edirəm ki, mədəniyyət sahəsində

biz sovet qaydaları ilə yox, liberal qaydalarla yaşamalıyıq. Bu iki

qaydanı toplayıb yeni qaydalar düzəltməklə mədəniyyəti inkişaf

etdirmək mümkün deyil. Dövlət vətəni şöhrətləndirən, oxucu ilə

yaxşı ünsiyyət quran yazıçını, şairi qiymətləndirərək, onu fəxri ad

yox, orden və ya medalla təltif etməli, yaxud onu dövlətin adından

mükafatlandırmalıdır.

Bu bizim üçün böyük qüsurdur ki, liberal kitab və söz

bazarımızı hələ formalaşdıra bilməmişik. Bu səbəbdən də

kitabların məzmun səviyyəsi və tirajı arzuolunan səviyyədə deyil.

Çap olunmuş kitablar bazar vasitəsilə yox, əsasən hədiyyə

şəklində yayılır. Kitabın marketinq problemi öz həllini tapmayıb.

Sovetlər dövründə kitab mağazaları çox idi və istədiyin kitabı

asanlıqla. 56

DÜŞÜNCƏ TƏRZİ

bir-iki mağazaya baş çəkməldə tapa bilərdin. İndi əvvəla, kitab

mağazaları azalıb, ikincisi də çox balacalaşıb. İstədiyin kitabı

tapmaq mümkün deyil. Bu səbəbdən də insanlar kitab

mağazasına getməyi ümidsiz iş sayırlar. Qərbin təcrübəsindən

istifadə etməyin vaxtı çatıbdır. Şəhərin mərkəz yerlərinin birində

ayrıca bir çoxmərtəbəli (üç-dörd) “kitab evinin” tikilməsinə

ehtiyac böyükdür. Belə kitab evlərinə dünyanın böyük

şəhərlərində rast gəlmək mümkündür. Kitab çapının arzuolunan

səviyyədə olmamasının əsas səbəbi, kitab satışının pis

vəziyyətdə olmasıdır. Liberal münasibətlərin söz bazarına daxil

olması, bu sahədə nizam-intizam yaradar. Bu münasibətə

sponsorluq kimi kənar müdaxilə (üçüncü subyekt) liberal

qaydaların kitab, söz bazarında bərqərar olmasına böyük zərbə

vurur. Kütləvi yox, xüsusi əhəmiyyət kəsb edən kitabların (elmi,

ensiklopedik, Qarabağla bağlı və bunun kimi) kitab və jurnalların

sponsor vasitəsilə çap olunması, əlbəttə, arzu olunan və

təqdirəlayiqdir.

Qəzet bazarı

Qəzet bazarında da vəziyyət yaxşı deyil. Durum o

vəziyyətdədir ki, qəzet kimisə söyməli, söyülən isə söyənin

cibinə pul qoymalı və onu məhkəməyə verməməlidir.

Liberal-demokratik cəmiyyətdə belə yaşamaq olmaz. Qəzetlər

cəmiyyət qarşısında mənəvi, nəşriyyatlar qarşısında maddi

borcunu ödəməlidirlər. Mövcud biabırçılığa son qoymaq

mümkündür. Kitab bazarında olduğu kimi qəzet bazarının da

ancaq iki tərəfi: alıcı və satıcı, yaxud idarəedən və idarəolunan

tərəflər olmalıdır. Bu bazarda da hələ liberal qaydalar bərqərar

olmayıb, bu səbəbdən də qəzetlər alıcılar tərəfindən (kütlə) yox,

gizli şəkildə fərdlər (məmurlar) tərəfindən maliyyələşdirilir.

Məmurlar burada üçüncü subyekt kimi çıxış edirlər.

Keyfiyyətsiz, zərərli və zay məhsul 57

Şahlar Əsgərov

çap edən qəzetlər yavaş-yavaş inzibati yox, liberal-demokratik

üsullarla sıradan çıxarılmalıdır. Bunun üçün ədalətli rəqabət

mühiti yaradaraq, milli-mənəvi dəyərlərimizi, dövlətçiliyimizi,

müstəqilliyimizi qoruyan, vətənpərvərliyi təbliğ edən,

cəmiyyətimizin inkişafını ləngidən prosesləri obyektiv tənqid

edən BCİV-lərin ədalətlə monitorinqini aparıb, onlan bir müddət

(kütlənin etimadını qazanana qədər) dəstəkləmək olar. Qəzetlərə

məmurlar yox, dövlət dəstək verməlidir və ya qəzet redaktoru onu

maliyyələşdirən məmuru tanımamalıdır. Çünki dövlət birdir,

məmurlar çox. Qəzetləri məmurlar maliyyələşdirəndə söz

bazarında indiki kimi özbaşınalıq baş verər. Üçüncü subyektlərin

rolu bu sahədə dövlət tərəfindən məhdudlaşdırılmalıdır.

Müğənni - dinləyici münasibətləri

Sovet dövründə olduğu kimi "Müğənni-dinləyici"

münasibətlərinə hakimiyyətin təsiri hələ böyükdür və fəxri

adların verilməsi bu təsirin görünən tərəflərindəndir. Maraqlı

budur ki, bu adların alınmasına sənətçilər cəhd edirlər. Hesab

edirəm ki, yazıçıya, müğənniyə qiyməti əvvəlcə xalq (oxucu,

dinləyici), sonra dövlət verməlidir.

"Müğənni-dinləyici" münasibətini liberal müstəvidə analiz

edək və "konsert prosesinin aktiv tərəfi kimdir?" sualına cavab

axtaraq. Liberal dünyagörüşə görə, bu prosesin aktiv tərəfi zalda

əyləşən dinləyicilərdir. Onlann sayı və alqışları müğənnini idarə

edir. Müğənni çalışır ki, dinləyicinin xoşuna gəlsin və onlar zalı

yanmçıq tərk etməsinlər. Deməli, konsertin aktiv tərəfi müğənni

(fərd) deyil, dinləyicilərdir, kütlədir. Müğənninin pərəstişkarlan

çox olarsa, onun həm maddi, həm də mənəvi tələbatı ödənilər və

onlar dövlətdən "xalq artisti", "əməkdar artist" kimi fəxri adlar

58

DÜŞÜNCƏ TƏRZİ

ummazlar. Şübhəsiz, dövlət xalqa, dövlətə qulluq edən sənət

adamlannı orden və medallarla təltif edə, mükafatlandıra bilər.

Sponsorlann üçüncü subyekt kimi bu sahəyə müdaxilə

etməsinin sənətə yox, müğənniyə xeyri var. Əsl sənət adamının

sponsoru xalqdır. Müğənni dəstəyi fərdlərdən (sponsorlardan)

yox, kütlədən almalıdır. Belə olan halda liberal qaydalar işə düşər

və sənət inkişaf edər. Sənət adamlannın KİV-lərdə verdikləri

məlumata görə, sponsorlar çox vaxt vəsaiti sənətə yox, fərdə

xərcləyirlər. Belə olan halda yaxşı sənətkarların üzə çıxması

çətinləşir.

Teatrın fəlsəfəsi

20 fevral 2007 tarixdə Space TV kanalının səhər verilişində

qonaq Teatr Xadimləri İttifaqının vitse-prezidenti idi. Çox savadlı

və ağıllı danışdı. Ancaq teatrın gələcəyi ilə bağlı fikirləri, liberal

baxımdan dürüst deyildi. Hörmətli sənətkarımız “teatr- tamaşaçı”

münasibətinin idarəedən tərəfinin səhnə olduğunu təsəvvür edirdi

və hesab edirəm ki, səhv edirdi. Bu münasibətin idarəedən tərəfi

zaldır, tamaşaçıdır. Çünki teatr xalq tərəfindən maliyyələşməlidir,

hökumət tərəfindən yox. Sovetlər zamanında əsərin səhnəyə

qoyulmasına hökumət ( üçüncü subyekt) icazə verməli idi. Bu isə

teatrın fəaliyyətini məhdudlaşdırırdı. İndi bu qadağa yoxdur,

inkişaf, reforma üçün geniş imkanlar yaranıbdır. İstifadə etmək

lazımdır. Elə sənət əsərini səhnələş- dirmək lazımdır ki, camaat

teatra həvəslə gəlsin.

“Oqonyok” jurnalının 2006-cı il 27-ci №-də "Mənə təhkimçi

hüquqlu aktyor lazım deyil, mənə azad insanlar lazımdır' adlı

müsahibə çap edilmişdir. Jurnalın suallarına “Malıy Teatrın” bədii

rəhbəri tanınmış rejissor Leonid Truşkin cavab verirdi. O,

Moskvada son on ildə tam müstəqil teatr kimi yaşamış “Anton

Çexov teatrı”nın rəhbəri olmuşdur. Teatr islahatı haqqında ilk

59

Şahlar Əsgərov __________________________________________________________

danışan sənətkarlardandır. Müsahibə liberal düşüncələrlə zəngin

olduğundan bəzi fikirləri oxucuların diqqətinə çatdırmaq

istəyirəm.

L. Truşkin hesab edir ki: “Teatr dövlətdən yox, tamaşaçıdan

asılı olmalıdır. Dövlət teatrı da hökumətdən yardım almadan

normal yaşaya bilər. Dövlət teatrlarına dövlət yox, aktyorların

psixologiyası maneçilik törədir. Onlar üçün stabil dilənçi maaşı

almaq istəyi, azadlıq hissindən güclüdür. Mən istəyirəm ki, onlar

sevimli işləri ilə pul qazansınlar, gözlərini maaşa dikməsinlər.

Mən sabit truppanın tərəfdarı deyiləm, kontrakt əsasında

işləməyə üstünlük verirəm. Təhkimçi hüquqlu aktyorlar özlərini

reallaşdıra bilməzlər. Dövlət teatrları kommersiya teatrlarına

çevrilməlidir”.

Sovetlər zamanında ölkədə təbəqələşmə bugünkü səviyyədə

deyildi. Təbəqələşmənin nəticəsində maraqlar, zövqlər müx-

təlifləşibdir. Hamının xoşuna gələ bilən, əyləndirə bilən, teatr

əsəri yaratmaq çətindir. Kasıbın, ortababın baxmaq istədiyi əsərə

varlılar maraq göstərməz və tərsinə. Böyük teatrlar ya maraq

klublarına çevrilməli (parçalanmalı), ya da repertuarlarını

müxtəlif təbəqələr üçün rəngarəng etməlidirlər. Ancaq belə olan

halda teatır artistləri öz sənətləri ilə məşğul olar və TV

kanallarını zəbt edib, günlərini TV kanallannda keçirməzlər.

Ölkəmizin kütləvi informasiya yayımı vasitəsi kimi TV

kanallarının fəlsəfi qüsuru bundan ibarətdir ki, fərdi əhəmiyyət

kəsb edən söhbətləri ictimai əhəmiyyətli söhbət kimi

tamaşaçılara təqdim edirlər. TV-nin əsas məqsəd və vəzifəsi

siyasi, mədəni , maarifləndirici, təhsil və bunun kimi

proqramların köməkliyi ilə əhalinin informasiyaya olan

tələbatını ödəmək və intellektual səviyyəsini yüksəltməkdir.

Qəzet və kitabların oxunmasının azaldığı indiki vaxtda

TV-lərimiz milli məqsədlərə lazımınca qulluq edə bilmir.

60

DÜŞÜNCƏ TƏRZİ

Qarabağ problemi

16 mart 2006-cı il tarixində İTV-də axşam verilişlərindən

birində Firudin Cəlilov, Rüstəm Behrudi və Mayis Səfərli çıxış

edirdilər. Söhbət Qarabağdan düşdü. Firudin Cəlilov tarixdən

misal gətirdi və keçən əsrin əvvəllərində qərblilərin İraq

türkmənləri üçün də “Minsk qrupu” kimi bir qurum

yaratdıqlarından, onlann İraq türkmənlərinin başına gətirdikləri

oyundan danışdı. Nəticədə türkmənlər ərəb tabeçiliyinə verildi.

Tarix unudulanda təkrarlanır. Bu gün Qarabağla bağlı oxşar

oyunlar gedir. O zaman o qurumun oynadığı rolu, bu gün Mihsk

qrupu oynayır. Hesab edirəm ki, bizim belə bir sual verməyə

hüququmuz çatır. "Minsk qrupu’ Qarabağ problemini ədalətlə

həll etmək üçün yaradılıb, yoxsa əksinə? Bu qrupu yaradanların

gizli* niyyətləri nədir?" İstərdim ki, bu problemə fəlsəfi

yüksəklikdən, liberal düşüncə ilə yanaşaq. Yuxarıdakı misalların

təsiri altında hətta sadəlövh oxucu belə bir nəticə çıxara bilər ki,

Qarabağ probleminin həllinin də iki tərəfi olmalıdır: Ermənistan

və Azərbaycan.

Hazırda Azərbaycan regionda gedən bir çox beynəlxalq

layihələrin təsisçilərindəndir. Belə olduğundan deyə bilərik ki,

Azərbaycan Qarabağ prosesinin də aktiv tərəfi, idarəedən tərəfi

ola bilər. Buna yol verməmək üçün Qərb dövlətləri Minsk qrupu

şəklində bir-birinə zidd üç dövlətdən təşkil olunan üçüncü

subyekt yaradıblar. Yəni həmişəlik və birdəfəlik bu problemin

həllini tilsimə salıblar. Üçüncü subyektin proseslərdə oynadığı

rol haqqında yuxarıda geniş söhbət aparıldı. Həmin rol Qarabağ

problemi üçün də doğrudur. Yaxın tariximizə fikir verək. Bir

zamanlar Moskvaya bel bağlayırdıq. Bir zamanlar Sov. İKP-dən

ədalət umurduq. Bir zamanlar A.Vols-

61

Şahlar Əsgərov __________________________________________________________

kinin Qarabağ komitəsinə inanırdıq və s. İndi də “Minsk qru-

pu”na inanırıq. Hesab edirəm ki, bu qrup xoş niyyətlə

yaradılmayıb. Problemi həll etməmək üçün yaradılıb.

"Yaradılıb" sözündən sonrakı nöqtəni qoyanda TV-dən eşitdim

ki, Stiven Mənn İstanbulda deyib ki, problemin həlli

vasitəçilərdən yox, tərəflərdən asılıdır. Stiven Mənn düz deyib.

Problemin həllinin iki tərəfi var: Azərbaycan və Ermənistan.

Problemin həlli məhz bu tərəflərdən asılıdır. Üçüncü tərəfin rolu

bu razılığa gəlməni əngəlləmək üçündür. “Minsk qrupu”

haqqında ən yumorlu fikri ulu öndər H.Əliyev söyləmişdir:

“Əgər biz bir az da ləngisək, ATƏT -in Minsk qrupu artıq böyük

oğlan olacaq, gərək onu evləndirək.Taxud ola bilər ki, qız olsun,

onu ərə verək*', ssonda bir haşiyə çıxmaq istəyirəm.

Bir gün padşah vəzirə ölkədə olan axmağların siyahısım

tutmaq əmrini verir. Vəzir siyahını tutur və padşahın adını

birinci yazır. Şah: "Sən nə ixtiyarla mənim adımı siyahıya

salmısan, özü də birinci?" - sualını verir. Vəzir cavab verir ki,

zindandan buraxdığınız quldura xəzinədən o qədər pul verdiniz.

Bundan böyük axmaqlıq olar? Axı, o pulu qaytarmayacaq.

Şahın: "Bəs əgər qaytarsa, nə edəcəksən?" -sualına vəzirin

cavabı belə olur: "Onda sizin adınızı pozub, onun adın

yazacağam ".

Mən belə düşünürəm. Əgər Minsk qrupu Qarabağ problemini

düz həll etsə, onda onun adını qara siyahıdan silib, öz adımı

yazacağam.

“525-c/ qəzet”, 25 mart 2006-cı il

62

DÜŞÜNCƏ TƏRZİ

7. MADDİ VƏ MƏNƏVİ DƏYƏRLƏR

Hər bir millətin milli və mənəvi dəyər xəzinəsinə malik olması

çox vacibdir. Əslində, bir millətin digərindən fərqi və üstünlüyü

bundadır. Müstəqil olmayan xalqların öz xəzinəsini qoruması və

zənginləşdirməsi çox çətindir. Mütəfəkkir ziyalı- lann əsas

missiyası yaşadığı dövr ərzində fərd və kütlədən eşitdiyi dəyərli

fikirləri, mənəvi dəyər səviyyəsinə qaldırmaq və gələcək nəsillərə

ərməğan etmək və xəzinəni zənginləşdirmək və qorumaqdır.

Bir lətifə ilə söhbəti davam etmək istəyirəm. Professor

imtahan zamanı tələbənin dünyagörüşünü yoxlamaq niyyəti ilə

soruşur:

- Oğlum, bax bir torba ağıl var, bir torba da qızıl. Hansını

götürərsən?

- Mən qızılı götürərəm, deyərək tələbə cavab verir. Müəllim

narazılığını bildirir və deyir:

- Mən isə ağılı götürərdim.

Tələbənin professorun seçiminə münasibəti belə olur:

- Müəllim, kimin nəyə ehtiyacı var, onu da götürər.

Görünür, mənim pula, sizin isə ağıla ehtiyacınız var.

Maddi sərvət görünəndir, bu səbəbdən də tez dərk olunur. Ona

görə tələbə "qızılı" seçdi. İntellektual sərvətin dərk olunması

çətindir. Müəyyən bilik səviyyəsi tələb edir. Bu səbəbdən də

professor "ağılı" seçdi. Maddi sərvət uğrunda həm fəaliyyət, həm

də mübarizə gündəlik həyatımızın hər dəqiqəsində hiss olunur. Bu

sərvət həm ağılla, həm əməklə, həm də oğurluqla əldə edilə bilər.

Onu hədiyyə etmək, oğurlamaq da mümkündür. İntellektual sərvət

ancaq ağılla və əməklə əldə edilir. Oğurlana və hədiyyə edilə

bilməz. Maddi varlıq xərclədikcə

63

Şahlar Əsgərov

azalır, intellektual varlıq xərclədikcə çoxalır. Göründüyü kimi,

maddi varlıqla intellektual varlığın arasında çox böyük fərq var.

İnsan həyatında bu sərvətlərin rolu böyükdür. Cəmiyyətin

mükəmməllik dərəcəsi bu sərvətlərin vəhdətindən və

harmoniyasından asılıdır. Bu sərvətlər bir-birinə çevrilə bilər.

Dünyanın inkişaf məntiqinə və istiqamətinə diqqət yetirsək

görərik ki, həqiqətən, XXI əsr elmə, biliyə söykənən əsr olacaq.

Çağdaş dövrümüzdə dünyanın inkişaf etmiş ölkələrində ümumi

daxili məhsulun (ÜDM) çox böyük hissəsi intellektual məhsulun

payına düşür.

İnsanlar Şərqdə formanı. Qərbdə məzmunu diqqət

mərkəzində saxlayırlar. Belə bir misalı da tez-tez eşitmək olar:

"Sənə balıq lazımdır, yoxsa başı?" Qərblilər ağıllı və bilikli

olmaq istəyirlər. Buna görə də investisiya gəncin, insanın

inkişafına, onun təhsilinə qoyulur. Şərqlilər gözəl görünmək

istəyirlər. Pul zahiri görünüşə, bəzəyə, zinət əşyalanna, bahalı

maşına və bunun kimi elementlərə xərclənir. Şərq insanı

övladının var- dövlətli və ağıllı olmasını istəyir və bu niyyətlə

"pis günü" üçün var-dövlət yığır. Qərb insanı uzaqgörənlik

edərək, əvvəlcə dövlətinin qüdrətli olmasını istəyir, ikincisi də

təhsil verməklə övladını gələcək çətin və mürəkkəb günə

hazırlayır.

İndi dövlətlər bir-birini fiziki yolla yox, intellektual yolla

məğlub edirlər. Əslində, III Dünya müharibəsi intellektual

müstəvi üzərində gedir. ABŞ-İraq müharibəsində canlı qüvvə,

qoşun üz-üzə gəlmədi, intellekt üz-üzə dayandı. Qarabağ

müharibəsinin nəticələri intellektual müharibənin nəticələri

hələlik kimi qəbul edilməlidir. Həm ərazimiz, həm də əhalimiz

təqribən 3 dəfə Ermənistandan çoxdur. Ancaq müharibənin

nəticələri hələlik onların xeyrinədir. Biz müharibə şəraitində

yaşadığımıza görə, intellekt sahibləri olan həqiqi alim və

professorlar layiqincə 64

DÜŞÜNCƏ TƏRZİ

qiymətləndirilməlidir. Ölkənin intellektual potensialı onun qürur

mənbəyidir. Əgər bizim professorların işləri ABŞ-ın hərbi

sənayesində, raket texnologiyasında istifadə edilirsə, onlara qayğı

daha çox olmalıdır. Əbəs yerə U.Çörçill: ’’Gələcəyin imperiyası

ağılın imperiyası olacaq” - fikrini söyləməyib.

Şərq zəifliyi

Min illərdir ki, maddi və mənəvi sərvətlərin aludəçiləri

arasında yarış lətifədə olduğu kimi davam edir. Kimi pulu, kimi

ağlı üstün tutur. Ancaq tarix varlıları yox, mənəviyyatı zəngin

olanları yaddaşda saxlayır. Təqribən 6 milyard ABŞ dollar var-

dövləti olan İran şahı dünyasını dəyişən zaman doğma torpağı

onu qəbul etmədi. Şərq mütəfəkkiri Po Cünin: ’’Ağıl qızıldan da

qiymətlidir, az tapılar, çox faydalıdır” - fikri neçə min ildir ki,

yorulmadan yol gəlir. Ancaq onun dövründə yaşayan varlı

insanlardan xəbər-ətər yoxdur. Mənəviyyatı zəngin və intellektual

səviyyəsi yüksək olanlar şəxsiyyət səviyyəsinə qalxır. H.Z.

Tağıyevin şəxsiyyət kimi yaddaşlarda qalması, onun varlı olması

ilə yox, uzaqgörən xeyriyyəçi olması ilə bağlıdır. Azərbaycanda

ilk qız məktəbini o açıb, hər il onlarla gəncin Avropada təhsil

almasını o maliyyələşdirib. Çox zaman varlı insanlar mənəvi

zənginliyin daha üstün olduğunu anlayır və tarixin yaddaşında

qalmaq naminə yaşlandıqca fəaliyyətlərində mənəviyyata daha

çox önəm verirlər.

Türkiyənin zəngin iş adamı Sapançı ilə bağlı bir hekayətdə

söylənilir ki, guya rəhmətlik ’’məni corablarımla dəfn edərsiniz”

vəsiyyətini edib. Din xadimləri onun İslam adət-ənənələrinə

layiqincə riayət etdiyini rəhbər tutaraq, onu corabsız basdırmağa

qərar verirlər. Corabı soyunduranda içindən ”Ey insanlar! O

65

Şahlar ƏsgBrov ___________________________________________________________

dünyaya bir cüt corab apanram" sözləri yazılan kağız çıxıb. Sa-

pançının məntiqi sadədir: dünyanın zəngin insanları da o dünyaya

özləri ilə heç bir cüt corab da apara bilmirlər!

Şərq düşüncə tərzində maddilik və mənəviyyat zaman-zaman

diqqət mərkəzində olub. ’Tac-Mahal", Şəkidəki "Xan sarayı",

Bakıdakı "Qız qalası" və digər tarixi, bədii, təsviri sənət əsərləri

özündə həm maddi varlığı, həm də mənəvi dəyərləri birləşdirir və

bu səbəbdən də çox qiymətlidir. Son yüz ildə Şərq və Qərb

düşüncə tərzində maddi və mənəvi sərvətlərə münasibətdə kifayət

qədər fərq yaranıb. Ərəb əmirlərindən fərqli olaraq, Qərbdə

nazirlər yox, iş adamlan zəngindirlər. Türkiyəni, Yaponiyanı

Qərb dəyərlərini mənimsəyən Şərq dövlətləri saymaq olar və bu

ölkələr digər Şərq dövlətlərinə nümunə göstərilə bilər.

İslam dünyasında dünyagirlik (Qərbdə buna zəifliyi” də

deyirlər) aparıcıdır. Çox insanların fəaliyyəti düz və əyri yolla

maddi nemətlər toplamaq üzərində qurulub. Keçid dövründə bu

daha aşkar şəkildə özünü büruzə verir. Amerika milyonçularının

20-30 ilə yığdığı van MDB məkanında bir ilə yığmaq

mümkündür. Mənəvi dəyərlər nəzərdən qaçır. Marqaret Tetçerin

fikrincə, "Demokratiya dövründə əxlaqi prinsipləri nəzərə

almadan dövləti idarə etmək demək olar ki, qeyri- mümkündür".

Əks təqdirdə, maddilik mənəviyyatı küncə sıxır. Bir haşiyə

çıxmaq istəyirəm:

Ulu öndər Heydər Əliyev 1999-cu ildə dövlət başçılarının

İstanbul zirvə görüşündən qayıdandan bir neçə ay sonra, YAP

İdarə Heyəti üzvlərinə cəmiyyətdə gedən neqativ hallarla

mübarizə aparmağı məsləhət bildi və dedi: "Dövlət başçılarının

şərəfinə verilən ziyafətdə mən ABŞ prezidenti B. Klintonla bir

stolda əyləşmişdim. Prezidentin xanımı H.Klintonun üzərində

66

DÜŞÜNCƏ TƏRZİ

bir dənə də olsun zinət əşyası yox idi. Eşitmişəm ki, toylara bəzən

xanımlar yarım kilo qızılla gedirlər. Siz bu hallara, meşşan həyat

tərzinə qarşı mübarizə apannalısız". Bu fikirlər bu gün daha

aktualdır.

Bu günümüzdən keçmişə qayıdaraq Alp Arslanla bağlı

mənəvi dəyər xəzinəmizdən bir hekayəti oxuculara təqdim

edirəm. Qeyd edim ki, Alp Arslan (1033-1072) ikinci Səlcuq

sultanı olmuş, tarixdə yaddaqalan xidmətlər göstərmiş və əsərlər

yaratmışdır.

Alp Arslan və Əbülfəzi Səkzi

Bir gün Əbülfəzi Səkzi Sultan Alp Arslandan soruşur:

- Nə üçün sahibxəbərlərin yoxdur?

Alp Arslan dedi:

- İstəyirsən mənim ölkəmi bərbad edəsən, dostları məndən

qaçırasan?

- Nə üçün?

Alp Arslan dedi:

- Ona görə ki, mən sahibxəbər təyin etsəm, ürəkdən mənə

səmimi və dost olanlar bu dostluq və səmimilik xatirinə

sahibxəbəri saymayacaq və ona rüşvət verməyəcəklər. Əksinə,

mənə qeyri-səmimi və düşmən olanlar isə sahibxəbərlə dostluq

edib ona rüşvət və bəxşiş verəcəklər. Sahibxəbərlər də məcbur

olub dostlardan pis, düşmənlərdən isə yaxşı sözlər çatdırarlar.

Yaxşı və pis söz oxa bənzər, bir neçə ox atdıqda axırda biri hədəfə

dəyər, bizim ürəyimizə hər gün dosta qarşı xal düşər, düşmənə

qarşı isə yumşalarıq. Bir az keçməz ki, dost uzaqlaşmağa, düşmən

yaxınlaşmağa başlar, nəhayət, düşmən dostun yerini tutar. Elə ki,

düşmən dostun yerini tutdu, ondan törəyəcək fəlakətin qarşısını

heç nə ala bilməz.

67

gahlar Əsgərov

Xərcləndikcə çoxalan var-dövlət

“Ağıl Allahın insana verdiyi ən böyük nemətdir”.

Mövlana Cəlaləddin Rumi

İntellektual varın, maddi vardan üstünlüyü yuxarıda dəfələrlə

qeyd edilmişdir. Maddi nemət görünəndir, bu səbəbdən də tez

dərk olunur. Mənəvi sərvətlər haqqında bunları demək çətindir.

Antik dövrdən bu günə kimi milli və bəşəri mənəvi dəyər

xəzinəsinə çoxlu fikirlər toplanmışdır. Onların bir çoxunu

oxucuların diqqətinə təqdim edirəm.

Bilik və maddi sərvətin fərqi çox böyükdür. C. Leopardin bu

fərqi belə təsvir edib: "Bilik sərvət deyil ki, onu hissələrə böləndə

və ya bölünmüş hissələri bir yerə toplayanda ümumi dəyəri

dəyişməz qalsın. O yerdə ki, hər kəs az bilir, orda hamı az bilir.

Çünki bilik bölünməzdir".

İdeyanın, intellektual varlığın maddi varlıqdan üstünlüyünü

Bemard Şou belə izah edib: "Əgər sənin bir alman varsa, əgər

mənim bir almam varsa, əgər almalarımızı dəyişsək, yenə

hərəmizin bir alması olar. Əgər sənin bir ideyan varsa, əgər

mənim bir ideyam varsa, əgər ideyalarımızı dəyişsək, onda

hərəmizin iki ideyası olar". Bu aforizmdə intellektual sərvətin

maddi sərvətdən üstünlüyü dəqiq təsvir edilib. Bu səbəbdən də

amerikalı fılantrop C.Soros SSRİ dağılandan sonra bu məkana

gəldi və dəyəri olan bütün elmi nəticələri (ideyaları) ucuz

qiymətlərə alıb ABŞ-a apardı. Məlumdur ki, fikirlər, ideyalar

bölünəndə çoxalır.

Antik dövrlərdə iranlılar Kiçik Asiyada yunanlılann

sahilboyu şəhərlərini zəbt edəndə, 7 müdrikdən biri olan Biant da

öz yerliləri ilə şəhəri tərk etmişdir. Dostları ondan: "Niyə evdən

əliboş çıxmısan?" - sualına o: “Hər şeyimi özümlə götürmüşəm" -

deyərək, cavab verir. Bu fikir də mənəvi dəyərin maddi

68

DÜŞÜNCƏ TƏRZİ

dəyərlərdən qəlbidə durduğunu və bizim üçün qiymətli həyat yükü

olduğunu göstərir.

Şərqin dahi insanları mənəvi dəyərlərə çox fikir veriblər. Əgər

Qərbdə mənəvi dəyərlərin vacibliyi son yüzilliklərdə diqqət

mərkəzinə çəkilirsə, bu sahə İslamın ilk çağında sevgili

Peyğəmbərimizin və onun ardıcıllarının diqqət mərkəzində olub.

Onların bəzilərini oxucuların diqqətinə çatdıraq.

Həzrəti peyğəmbərimiz söhbətlərinin birində cənab Əliyə

deyir: "Ya Əli, üç xasiyyəti olmayanın heç nəyi yoxdur: insanı

günahdan qoruyan pəhrizkarlıq, nadanlığı yox edən bilik və xalqı

idarə edən ağıl". Kəlamdan göründüyü kimi, bilik və ağıl

Ş^q^ərmyyətində İslamın ilk dövrlərindən diqqət mərkəzində

olub və bir-birindən fərqli anlayışlardır.

Peyğəmbərimizin cənab Əliyə digər məsləhətlərindən:

• Ya Əli, nadanlıqdan böyük yoxsulluq və ağıldan böyük

qüdrət yöxduj. ^

• Məsləhətdən yaxşı kömək yoxdur.

• Yaxşı ağıllılıq gələcəyi görməkdir.

• Fikirləşmək böyük ibadətdir.

Bu deyilənlərdən alacağımız nəticə bundan ibarətdir ki, ağıl

böyük qüdrətdir, insanı idarə edəndir və gələcəyi göstərəndir.

Ulu peyğəmbərimizin digər bir kəlamında deyilir: "Dörd şey

dörd şeyin içindədir: hər kəs məsləhət etməsə, peşman olar. Çox

yarlı olmaq qəddarlığa aparar. Hər əməlin öz cəzası var. Yox-

sulhıqdan böyük ölüm yoxdur. Soruşdular: "Maddi yoxsulluğu

deyirsinizmi?" Buyurdu: "Xeyr, din yoxsulluğuntı deyirəm!"

Bu kəlamda yatan hikməti dərk etmək üçün oxucudan xahiş

edirəm ki, kəlamı bir neçə dəfə oxusun. Bu kəlam həm

məzmunca, həm də quruluşca çox mükəmməldir. Fikrin qayəsi

mənəvi varlığın maddi varlıqdan daha yüksəkdə durduğunu

ictimai

69

Şahlar Əsgərov ___________________________________________________________

şüura yeritməkdir. Bu niyyətə çatmaq üçün bədii

konstruksiyadan uğurla istifadə edilib. Peşman olmaq

istəmirsənsə, ağıllı insanlardan məsləhət al. Deməli,

peşmançılığın səbəbi məsləhətə qı^q asmamaqdadır. Müasir

dünyanın gözü ilə bu altı kəlməlik fikir parçasına diqqət yetirsək

görərik ki, fərd üçün deyilən bu kəlamda, kütlə üçün müasir

parlamentarizmin bünövrəsi qoyulub. Müasir parlamentlər xalqa

söykənən dövləti qurumdur. Dövlətin xalqla məsləhətləşmə

yeridir.

Kəlamın ikinci bəndi "çox varlılıq" və "qəddarlıq" ilə

bağlıdır. Keçid dövründə "çox varlı olmaq" ilə "qəddarlıq"

arasında əlaqəyə, hər gün yeni misal göstərmək olar. Peyğəmbər

fikrinin üçüncü hissəsi çox aydın olduğundan əlavə şərhə ehtiyac

yoxdur. Dördüncü hissədə mənəvi yoxsulluq ölümə bərabər

tutulur. Son bir neçə əsrdə Qərbin mütəfəkkir insanları buna

bənzər fikirlər söyləmişlər. Misal üçün. Tomas Mann ’’həyat və

mənəviyyat bölünməzdir” deməklə əslində peyğəmbərimizin

fikrini təsdiq etmişdir.

Həzrət Əlinin də mənəvi dəyərlərlə bağlı faydalı fikirləri

çoxdur: ''j^m hakim, mal məhkumdur. Eltn_səni qoruyar, sən isə

malı qoruyursan. Elm oğurlanmaz, mal isə oğurlanar. Elm sərf

etdikcə artar, mal isə sərf etdikcə azalar. Öyrəndikcə nə qədər az

bildiyimi öyrəndim ”. Bu kəlamları biz hər zaman uca tutmalı və

layiqincə dəyərləndirməyi bacarmalıyıq.

Hesab edirəm ki, Həzrət Əlinin son kəlamı həm ondan qabaq,

həm də ondan sonra elmlə bağlı deyilən bütün aforizmlərdən

daha parlaqdır. Elmşünaslıq üçün bu kəlamın əhəmiyyəti çox

böyükdür.

Eyni ruh və düşüncə tərzi Şərq xalqlannm misallannda da əks

olunubdur. Misal olaraq: “ Fikirlər, ideyalar bölünəndə çoxalır”

və ya “Sevinc bölündükcə çoxalar, dərd bölündükcə aza 70

DÜŞÜNCƏ TƏRZİ

lar” atalar sözlərini göstərmək kifayətdir. Bu düşüncələri İmam

Rabbaninin iki sətirlik şeri ilə yekunlaşdırmaq istəyirəm:

Kitab qızıl bir qəfəs, elm içində bir quşdur,

Kitabı satın alan, quşa sahib olmuşdur.

Yeri gəlmişkən qeyd edim ki, təhsil prosesində maddi sərvət

mənəvi sərvətə, başqa sözlə pul, biliyə çevrilir.

Eyni zamanda bir məsələyə də toxunmaq istəyirəm.

Azərbaycan Prezidenti möhtərəm İlham Əliyev "Azərbaycanda

kasıb olmamalıdır" fikrini dəfələrlə söyləyib. Bu ideya əhali

tərəfindən razılıqla qarşılanır. Bu başlanğıcdan digər bir sual

çıxır: Azərbaycanın zəngin adamı nə qədər varlı olmalıdır? Fəxr

etdiyimiz həmyerlimiz V. Ələkbərov 11.6 milyard ABŞ dolları

ilə Azərbaycanda yaşasa nə olar? Azərbaycanın zəngin

insanlarının varı ilə dövlət büdcəsi arasında münasibət

olmalıdırmı? Yuxarı həddin göstəricisi dövlətin böyüklüyündən,

kiçikliyindən asılı olmalıdırmı? Hesab edirəm ki, ölkəmizin

gələcəyi üçün vacib olan bu suallara cavab verilməlidir. Yəni

intellektual şkalanm yuxarı həddi olmadığı kimi, maddi varlıq

şkalasmın da yuxarı həddi olmamalıdırmı?

Bir flncan su

Tarixi təcrübə məsləhət bilir ki, böyük qələbələr üçün xırda

hisslərdən, tələbatdan imtina etməyi bacarmaq lazımdır. Bu

səbəbdən də ulu öndər Heydər Əliyevin bir kəlamı çox

ibrətamizdir: "Böyük siyasəti kiçik hisslərə, xırda mənfəətlərə

bağlamaq olmaz". Bu aforizmin qüdrətini aydın təsəvvür etmək

üçün tarixə müraciət edək:

"Makedoniyalı İsgəndər İrana hücum edərkən isti bir yay

günündə susuz bir ərazidən keçməli olur. Yol üstü vilayətlərin

birinin əhli ona tuluqda sərin bulaq suyu gətirirlər. İsgəndər

71

Şahlar Əsgərov

gümüş piyalədə olan suya, tuluğa, qoşuna baxır və görür ki, su

qoşuna çatmaz. Suyu içmədən piyaləni geri qaytanr və yoluna

davam edir”. İsgəndərin bu hərəkəti qoşunun döyüşkənlik ruhunu

çox qaldırır. Nəticədə İsgəndər nisbətən az qoşunla güclü İranı

fəth edir.

Bu hekayətə şübhə edənlərdən xahişim budur ki,

fikirləşsinlər: Bəs necə olur ki, avtomobil təkərinə batmış xırda

bir mismar, ondan milyon dəfə ağır olan maşının hərəkətini

dayandırır? Balacanın, kiçiyin hikməti böyükdür. Bu fikrin

düzgünlüyünə elmin bütün sahələrindən təsdiq tapmaq olar.

Maddi və mənəvi dəyərlərdən söhbət getdiyi üçün bir

məsələyə də toxunmaq yerinə düşər. Elmi - texniki inkişafın

tempi bu sahədə baş verən elmi inqilablarla, ixtiralarla,

innovasiyalann tətbiqi ilə bağlıdır. Mənəvi sahədə belə sürətlə

inkişafi təqdir etmək, pozğun cəmiyyətə tərəf getmək deməkdir.

Bu inkişaf Qərbdə ona gətirib çıxartdı ki, eyni cinsdən olub "ailə"

quranlar üçün artıq hüquqi baza yaradılır. Deməli, maddi sahədə

innovasiyaya meyil- lilik, mənəvi sahədə isə konservatizmə

meyillilik təqdirəlayiqdir.

ABŞ vətəndaşlan Z. Bzejinskini və Bili Qeytsi bizim

ölkəmizdə də tanıyırlar. Bunların hər ikisi çox varlıdırlar. Bili

Qeyt- sin maddi varı (50 milyard ABŞ dollan) Z.Bzejinskinin

vanndan min dəfələrlə çoxdur. Amma ABŞ cəmiyyətinə

Z.Bzejinskini təsir gücü Bili Qeytsdən daha yüksəkdir. Çünki

onun mənəvi van Bili Qeytsinkindən daha çoxdur. Bu fikri mən

qəfildən çox var əldə etmiş bəzi insanların "ağıllı adam varlı

olar" fikrinə rəğmən söylədim.

Mən varlanmağın əleyhinə deyiləm. Əksinə, Napoleon Hillin

ABŞ-da 50 dəfə nəşr olunan "Fikirləş və zənginləş" kitabını

oxumağı həmvətənlərimə məsləhət bilirəm. Kitabla tanışlığın ilk

dəqiqələrində hiss edəcəksiniz ki, söhbət uğura aparan müsbət

düşüncədən gedir. Peyğəmbərimiz buyurub ki, düşünmək

72

DÜŞÜNCƏ TƏRZİ

də ibadətdir. Ancaq Napoleon Hillin qeyd etdiyi kimi, müsbət

psixoloji durum əsasında düşünmək lazımdır.

Oğurlanmış kəlamlar

"Oğurlanmış torpaq" adlı məqaləm bir neçə qəzet və Jurnalda

çap olunub. Həmin məqalənin ikinci abzasında yazılıb: "XIX

əsrin əvvəllərində ölkəmizin ərazisi 414 min kv. km olub. 1828-

ci ildə Azərbaycan parçalandıqdan sonra Rusiya tərkibinə qatılan

ərazimiz 130 min kv. km olub. 1918-ci ildə Azərbaycan

Demokratik Cümhuriyyəti 114 min kv. km ərazidə qurulub. 31

dekabr 1921-ci ildə bu ərazi ilə SSRİ tərkibinə daxil olmuşuq.

1991-ci ildə SSRİ parçalandıqdan sonra Azərbaycanın ərazisi

86,6 min kv. km olub. 70 il ərzində Moskvanın, Sov. İKP-nin

dəstəyi ilə Azərbaycanın 28 min kv. km ərazisinin böyük hissəsi

Ermənistan tərəfindən, sözün əsl mənasında oğurlanıb. Bu torpaq

Dağlıq Qarabağ ərazisindən təqribən 6 dəfə çoxdur. Tarixdə

unikal hadisə baş verib. Yəqin ki, dünyada torpağı oğurlanan

yeganə xalq bizik. Məlumdur ki, torpaqlar müharibə yolu ilə zəbt

edilər, qaytarılar. Bizim isə 1920-ci ildən 1990-cı ilə qədər qonşu

dövlətlərlə müharibəmiz olmayıb. Amma 28 min kv. km

torpağımız alınıb, daha doğrusu, oğurlanıb”.

Bizim təkcə maddi vox. mənəvi sərvətlərimiz də

zaman-zaman oğurlanıb. Mənəvi sərvətimiz olan fəlsəfi fikirləri,

aforizmləri və kəlamlan Qərb alimləri azacıq dəyişdirərək Öz

adlarından bəşəriyyətə təqdim ediblər. Çünki bəşəri informasiya

məkanına şərqlilər yox, qərblilər sahiblik edir.

Mənəvi dəyər xəzinəmizi yaradanların təbii ki, qədimdən

təşkilatlanan (misal üçün, universitetlər şəklində) sahibləri,

qoruyucu mərkəzləri olmayıb. Bu səbəbdən də onlann yaratdığı

fikir, SÖZ incilərinin oğurlanması başa düşüləndir. Ancaq həzrəti

Peyğəmbərimizin ən azı İslam ölkələrində həmişə və hər za-

73

Şahlar Əsgdrov __________________________________________________________

man minlərlə ardıcılları və daim fəaliyyət göstərən məscid kimi

qurumları olub. Bəzi ölkələrdə bu insanlar siyasi

hakimiyyətdədirlər. Tükənməz maddi və siyasi imkanlara malik

olan bu insanların gözü qarşısında sevgili Peyğəmbərimizin

fəlsəfi fikirlərini qərblilərin mənimsəməsi təəccüb doğurur. Niyə

bu imkanlı insanlar Peyğəmbərimizin dünyagörüşü, fəlsəfəsi,

siyasəti, ailə, dövlət və dinlə bağlı fikirləri haqqında çoxsaylı

elmi konfranslar, seminarlar keçirib dünyaya İslamı, onun

Peyğəmbərini və İslam əhlini tanıtmayıblar? Bu fərsizliyə görə

onlar bağışlanılmaz günah sahibləridirlər.

Bu sahədə aşkar narahatçılıq keçirən insanlardan biri Pakistan

prezidenti Pərviz Müşərrəfdir. Onun Azərbaycana səfəri zamanı

(8-10 iyul 2004 ) etdiyi çıxışlarda bu narahatçılıq hiss olunurdu.

Milli Məclisdəki çıxışında Pakistan prezidenti dedi: "Çox

təəssüflü bir haldır ki, hazırda xarici işğal altında olan ərazilərin

çoxu müsəlnıanlara məxsusdur. Buraya Fələstin, Kəş- nıir və

Dağlıq Qarabağ məsələləri daxildir. Təəssüf ki, hazırda İslanı

dünyada düzgün qəbul edilmir". Pərviz Müşərrəf vəziyyətdən

çıxış yolunu liberal-maarifçilik ideyasında gördüyünü də

deputatların diqqətinə çatdırdı.

Mənəvi dəyərlərimizi layiqincə qoruya bilmədiyimizə görə,

əvvəlcə peyğəmbərimizin fikirləri mənimsənilib sonra isə

nəticədə onun fəaliyyətini bəşəri əhəmiyyətini anlamayan və

fəlsəfi dünyasını tanımayan bü yaramaz tərəfindən karikaturası

da çəkilib.

Sevgili Peyğəmbərimizin kəlamlarını mənimsəyən məşhur

insanlarla tanış olaq:

1. Məhəmməd Peyğəmbərin ”Hər qövm malik olduğu

hökumətə layiqdir” fikrini (bax: Ümid çırağı - 2005, №3-4, səh.

45-46) filosof Qraf Jozef de Master (1753-1821) belə dəyişib:

"Hər bir xalq malik olduğu rəhbərə layiqdir ”. 74

DÜŞÜNCƏ TƏRZİ

2. Sevgili Peyğəmbərimizin "Bütün fəaliyyətlərin dəyəri

nəticəsi ilə ölçülür" fikrinə iki qərbli şərik çıxıb. Qərb

ölkələrində: "insana gördüyü işin müqabilində qiymət verilir"

kəlamını Ç. Darvinin fikri kimi təbliğ edirlər. Bu kəlamın ikinci

şəriki amerikalı təhsilşünas Kolqandır. O, peyğəmbər fikrini

təhsil sahəsinə belə tətbiq edib: “Təhsilin və elmi tədqiqatın

keyfiyyət kriteriyası nəticə etibarilə ölkənin əldə etmiş olduğu

xeyirlər və faydalardır ".

3. Məhəmməd Peyğəmbərin "Səxavətli nadan Allah yanında

bilikli xəsisdən əzizdir" kəlamı filosof Şopenhauer tərəfindən

"Sağlam dilənçi xəstə varlıdan xoşbəxtdir" ŞQkWriQ salınıb.

4. Peyğəmbərimizin: "İki şəxs doymaq bilməz: elm təşnəsi və

dünya (malı) hərisi" kəlamı qərbli Stem tərəfindən bu cür ifadə

edilib: "Biliyə hərislik vara hərislik kimidir, əldə etdikcə

güclənir".

5. Sevgili peyğəmbərimizin məşhur "Təhsil müqəddəs

cihaddır" kəlamının bir hissəsi professor Viqner tərəfindən "Bilik

uğranda döyüş lazımdır" şəklinə salınıb.

6. Peyğəmbərimizin fikirlərinə nəinki fərdlər, hətta qurumlar

da sahib çıxıblar. Belə ki, 1949 -cu ildə BMT tərəfindən qəbul

olunan İnsan Haqları Konvensiyasında deyilir: "Kişilərlə

qadınların hüquqları bərabərdir və onlar arasında cinsi

ayrı-seçkilik yolverilməzdir ".

Bu fikirdən daha mükəmməl fikri sevgili Peyğəmbərimiz VII

əsrdə belə söyləmişdi: "Ey müsəlmanlar! Sizin qadınlarınız

üzərində haqqınız olduğu kimi qadınlarınızın da sizin üzərinizdə

haqları var. Sizin ən xeyirliniz qadınları ilə ən yaxşı davranandır".

Biz bu plagiatlıqda qərbliləri yox, özümüzü, İslam əhlini

günahlandırmalıyıq. Humanitar sahədə mütəxəssis olmasam da,

bir ziyalı kimi bu fərsizliyə görə həm də özümüzü günahkar

sayıram. Fərsizlik edib öz mənəvi dəyərlərimizə vaxtında sahib

çıxa bilməmişik. Bunu doğuran səbəblər isə araşdırılmır. Həcc

75

Şahlar Əsgərov

zamanı bir ildə toplanan vəsait ilə sevgili Peyğəmbərimizin mə-

nəvi heykəlini bütün Avropa dövlətlərinin paytaxt şəhərində

qoymaq olar. Belə olan halda heç kəs cürət edib Peyğəmbərin

karikaturasını çəkməz.

Həzrəti Peyğəmbərimizin elm və təhsillə bağlı çoxlu dəyərli

fikirləri var. Onlarm bir neçəsini oxuculara təqdim etmək istəyirəm:

• Alimləri eşidilirçünki onlar bu dünyanın çırağı, axirətin nu-

rudurlar.

• Sözün bəlası yalan, biliyin bəlası yaddaşsızlıqdır. İnsanlar

elə bir sədəqə verə bilməzlər ki, öyrənilən, yayılan elmdən

üstün olsun.

• Elm Çində də olsa, onun ardınca getmək lazımdır.

• Alim öldü, aləm öldü. Elm öyrənən rəhmət tələb edəndir.

• Elm yolunu seçən insan üçün Allah da behiştə doğru yol

açar.

• Yaxşı ağıllılıq gələcəyi görməkdir.

• Fikirləşmək böyük ibadətdir.

• Nadanlıqdan böyük yoxsulluq və ağıldan böyük qüdrət

yox-

dur.

Son hikmətin bir hissəsi olan “ağıldan böyük qüdrət yox-

dur” kəlamı F. Bekonun "Bilik hakimiyyətdir” fikri kimi bəşə-

riyyətə təqdim edilib.

Zərərli el misalları

Marksizm-leninizm, ateizm, sosializm mövqelərindən

dəyişdirilmiş milli - mənəvi dəyərlərimiz, suverenlik,

müstəqillik, azərbaycançılıq ideyalannm elmi metodlarla

qədərincə cilalan- masma və yeniləşməsinə ehtiyac duyulur.

Zərbi-məsəl, atalar sözü, aforizm adı altında ictimai şüurlara

yerləşdirilmiş, "Qardaşıma dəydi, saman çuvalına dəydi", "El

üçün ağlayan göz kor olar" və s. bunun kimi digər zərərli fikirlər

qeyri- azad millətləri itaətdə saxlamaq üçün ədəbi dövriyəyə

buraxılmışdı. Həm fərd, həm də toplum üçün nəzərdə tutulmuş

belə 76

DÜŞÜNCƏ TƏRZİ

misallar çoxdur. Beyinlər yuyulmalıdır. Müstəqillik tarixi şansdır.

Çağdaş toylarda oxunan “Əlimi vermişəm ələ, qurban olum fitnə

felə” kimi eybəcər fikrə, vətəndaşlar və məsul dövlət qurumları

necə dözür, niyə dözür? Bu düşüncə ilə biz hara qədər gedə

bilərik?

XX əsr ərzində Bakı beynəlmiləl şəhər olub. Elm-mədəniyyət

ocaqları Bakıda yerləşib. Bu mühit və şəraitdə düşmən millətlər

zahirən sakit yaşasalar da, əl altından düşmənçiliklərini ediblər.

Milli məntiqi korlamaq üçün dəyərlər sistemimizə də əl gəzdirilib.

Milli-mənəvi dəyərlərimizə düşünülmüş şəkildə zəhərli fikirlər,

sözlər qatıblar. Bir çox zərərli fikirləri “atalar sözü” şəklində

ictimai şüura yerləşdirə biliblər. Misal üçün:

• Yaxşılıq edən evində ölməz;

• Uman yerdən küsərlər;

• Əl-əli yuyar, əl də qayıdar üzü yuyar;

• Bacarana can qurban;

• Erməniyə dayı deyirəm işimin xətrinə;

• Ellə gələn qara gün toy-bayramdır;

• Məni vurmayan ilan min il yaşasın;

• Filankəs xeyir-şər adamıdır.

• Xeyirlə şər qardaşdır.

• Bugünkü ağciyər, sabahkı qaraciyərdən üstündür.

Belə misalların sayı yəqin ki, çoxdur. Bunlara qarşı elmi

araşdırma və mübarizə gərəkdir. Sadəlövh oxucu, misal üçün

etiraz edər ki, "Bacarana can qurban" fikrinin nəyi pisdir? Qısaca

onu qeyd edim ki, bu fikir dövləti baxımdan çox zərərli fikirdir. Bu

fikirdə ictimai, milli mənafe şəxsi mənafeyə qurban verilir. Başqa

bir misalla bu söhbəti bir az geniş davam etdirmək istəyirəm.

Oxumaq, ya öyrənmək?

Məqsədim "oxumaq" və "öyrənmək" terminləri arasındakı

fərqi diqqət mərkəzinə çəkməkdir. Əvvəla onu qeyd edim ki, nə

Ru

77

Şahlar Əsgərov ___________________________________________________________

siyada, nə Qərbdə heç kəs deməz ki, oğlum universitetdə (fizika

fakültəsində) oxuyur. Deyərlər: Oğlum universitetdə (fizikam)

öyrənir. Qızım universitetdə jurnalistikanı öyrənir. "Oxumaq" və

"öyrənmək" arasmda fərq böyükdür. Məişət səviyyəsində fərq

bundan ibarətdir ki, oxumaq asan, öyrənmək çətin işdir. Bir şeir

parçasım 5 dəqiqəyə oxumaq olar. Onu öyrənib əzbərləmək üçün 5

saat da azdır. Fəlsəfi fərq bundan ibarətdir ki, oxumaq vasitə,

öyrənmək isə məqsəddir. Psixoloji fərq bundan ibarətdir ki,

oxumaq üçün düşünmək lazım deyil. Öyrənmək üçün beyni işə

salmaq lazımdır. Oxumaqda tənbəllik, öyrənməkdə əməksevərlik

yatır. Oxumaqla alınan diplomun qiyməti, öyrənməklə alınan

diplomdan çox-çox azdır. Yeri gəlmişkən onu qeyd edim ki, V.İ.

Lenini məşhur "Öyrənmək, öyrənmək və yenə də öyrənmək"

kəlamı hesab edirəm ki, bilərəkdən dilimizə səhv tərcümə edilib.

Düşmən o zaman qorxuludur ki, o görünən yox, görünməz yara

vura bilir. Güman edirəm ki, "oxumaq" və "öyrənmək"

məsələsində düşmən bizə ağu* zərbə vurub. Təhsildə keyfiyyətin

aşağı olmasımn bir səbəbi də burdadır. Biz vasitəyə məqsəd kimi

baxmışıq.

İmtahan vaxtı tələbədən: "Oğlum niyə oxumamısan?" sualına

cavab adətən belə olur: "Müəllim, Allah haqqı oxumuşam". Əgər

soruşsanız ki, niyə öyrənməmisən, onda and yeri qalmaz.

XXI əsrdə bizim həyat yolumuza işığı intellektual varlıq

salacaq. "İnsan Avropanın əsas varlığı və beləliklə, Avropa

Birliyinin hər bir siyasi prosesinin mərkəzi elementi olmalıdır"

fikri 2000 -ci ilin martında Avropa Birliyi dövlətlərinin

başçılarının Lissabon zirvə görüşündə qəbul olunan

memorandumda yazılıb. Bizdə də çoxdan bilirlər ki. Yer

kürəsinin əşrəfi insandır. Gəlin bu kəlamların ətrafında

fikirləşək. Peyğəmbərimizin buyurduğu kimi düşünmək də

ibadətdir.

“525-ci qəzet”, 15 və 22 aprel 2006-cı il 78

DÜŞÜNCƏ TƏRZİ

8. YARIMÇIQLIQ SİNDROMU

Kamillik, mükəmməllik və yanmçıqlıq haqqında tarixdən

süzülüb gələn atalar sözlərindən və mənəvi incilərdən bəzilərini

yada salaq:

Bir el misalımızda deyilir: "Dad yarımçıq əlindən". Bu üç

sözün qopardığı haraydan da göründüyü kimi, yanmçıqlıq çox

zərərli keyfiyyətdir. Böyük Nizami də bu məsələyə biganə

qalmayıb. Onun düşüncəsinə görə:

Kamil bir palançı olsa da insan

Yaxşıdı, yarımçıq papaqçılıqdan.

Böyük filosof Nitşenin bu problemə münasibəti belə olub:

"Bir çox şeyi yarımçıq bilməkdənsə, tək bir şeyi yaxşı bil". Həm

bu kəlam, həm də böyük Nizaminin beyti, bəşəri inkişafın

məntiqini əks etdirir. Bir ixtisası mükəmməl öyrənmək üçün orta

təhsildən sonra, ali məktəbdə təhsil davam etdirilməlidir.

Aspiranturada isə kamillik səviyyəsini alimlik səviyyəsinə

qaldırnialıdır. KamilTT>^ mükəmməlliyə yol mükəmməl təhsil

sistemindən ~ keçir. Lix- tenberq hesab edir ki, yüngülcə təhrif

olunan həqiqə'f ən təhlükəli yalandır. Həqiqət yanmçıq

olmamalıdır. Dəniz suyunun duzlu olduğuna inanmaq üçün bir

damcının dadı də bəs edər.

Bu qısaca xülasədən də görünür ki, mükəmməllik və kamillik

insan həyatının məğzi və bəzəyidir. XXI əsrin ən çox xoşladığı

insani keyfiyyət kamillik və qənaətçilik, ən lənətlədiyi isə

yanmçıqlıq, ifratçılıq olacaq. Şərq, Qərb və Sovet adət-ənənələri

bir-birinə qarışaraq bədrəng bir düşüncə tərzi yaradıb. Bu

"rəngarənglik" yaşayış tərzimizi bədrəng edib. Ona görə də

yaşayış tərzimiz də yarımçıqdır. Vicdan azadlığı şəraitində çox

insanlar dinini dəyişir. Kimsə müsəlmanlığı, kimsə xristianlığı

qəbul edir. Məncə, onların heç biri yarımüsəlman, yarıxristian

olmur. Bir dindən tam imtina edir, digərini tam qəbul edir.

79

Şahlar Əsgarov __________________________________________________________

Bir qədim rəvayətdə söylənilir ki, bir ərəb dəvə itirir, digər

biri isə dəvə tapır. Dəvəsi itən, dəvə tapanın yanına gəlir. Dəvə

tapan soruşur: “Sənin dəvən erkək idi, yoxsa dişi”? Dəvəsi itən

deyir ki, mənim dəvəm erkək idi. Dəvə tapan: “Mən tapdığım

dəvə dişidir” deyir. Dəvəsi itən: “Mənim dəvəm bir o qədərdə

erkək deyildir”- deyərək istəyir ki, dəvəyə şərik çıxsın. Dəvə ya

erkək olar, ya da dişi. Yarımçıqlıq anormallıqdır, fayda verməz,

necə ki, dəvəsi itənə fayda vermədi.

Sovetlər zamanı yarımmüstəqil dövlətdə yaşadığımıza görə,

düşüncə tərzimizdə yarımçıqlıq var. Bu səbəbdən də həyatımızın

bir çox sahələrində mükəmməllik, kamillik yox, yarımçıqlıq

üstünlük təşkil edir. Deməli, bizim fəaliyyətimizdəki yarımçıq-

lıq, həm də yarımmüstəqil dövlətin vətəndaşı olduğumuzla

bağlıdır. Belə ki, dini-milli mərasimlərdə (toy, dini mərasimlər),

ictimai-kütləvi proseslərdə (təhsil, səhiyyə, mədəniyyət

hadisələrində, iclaslarda), siyasi, ictimai təşkilatların (partiyalar

və QHT) fəaliyyətində bu və ya başqa dərəcədə yarımçıqlıq

üstünlük təşkib edir. Azərbaycanda yarımçıqlıq sindromuna çox

sahədə rast gəlmək olur.

Kütləvi məktəblər yanmçıq olduğundan dövlət adamlanmn

əksəriyyətinin övladı bu məktəblərdə yox, özəl və ya xüsusi

məktəblərdə təhsil alırlar. Xəstəxanalarda müalicə, qulluq

yanmçıq olduğundan ölkənin imkanlı adamlan müalicə üçün

ölkədən çıxırlar.

Yarımçıq düşüncə və səhv yanaşma tərzinə ölkəmiz dözə

bilməz, çünki o çox balacadır. Sovet dövründə biz başqa bir

millətin əsarəti altında yaşayırdıq və ədalətsizliyə dözürdük. İndi

müstəqillik əldə etmişik. Vəzifəmiz dəyişdiyi kimi hüququmuz

da dəyişib.

Dünyagörüşdə yarımçıqlıq

Bir neçə il bundan əvvəl müstəqil Azərbaycanın ilk Gömrük

Komitəsinin sədri olan İbrahim Vəliyev ilə BDU-da görüşdük.

80

DÜŞÜNCƏ TƏRZİ

Söhbət zamanı təəssüflə dedi ki, mən Gömrük Komitəsində halal

və milli mənafeyə uyğun işləsəm də, nə qohum-əqrəbam, nə də

siyasi həmfikirlərim tərəfindən təqdir edilmədim. Heç kəs demədi

ki, sağ ol İsmayıl, rüşvətin gücü sənə çatmadı. Hamı dedi ki, ə,

sən nə bədbəxt adamsan, özünə niyə bir gün ağlamadın.

Azərbaycan toplumunun ən böyük qüsuru budur. Şəxsi

mənafeni, dövləti mənafedən üstün tutur. Bu düşüncə tərzi

qeyri-müstəqillik dövrünün yaratdığı düşüncə tərzidir. Düzü və

düzgünlüyü təqdir edə bilmir. Gələcəyi yox, bu günü düşünür.

Gələcəyini düşünən toplum təhsildə rüşvətə yox deyər!

Gələcəyini düşünən millətin torpağı 430 min kv. lun-dən azalıb

86,6 min kv. km səviyyəsinə enməz. Yuxarıda qeyd edilmişdir ki,

1918-ci ildə Azərbaycan Demokratik Cümhuriyyəti 114 min kv.

km ərazidə qurulmuşdur. 31 dekabr 1921-ci ildə bu ərazi ilə SSRİ

tərkibinə daxil olmuşuq. 1991-ci ildə SSRİ parçalanandan sonra

Azərbaycanın ərazisi 86,6 min kv. km olmuşdur. 70 il ərzində

Moskvanın, Sov. İKP-nin dəstəyi ilə Azərbaycanın 28 min kv. km

ərazisinin böyük hissəsi sözün əsl mənasında, Ermənistan

tərəfindən, oğurlandı. Niyə Moskvanın bu ədalətsizliyini onların

qarşısında qaldırmırıq? Niyə demirik ki, bu torpağı siz ermənilərə

vermisiniz? Qaytarın torpaqlanmızı! Mən hesab edirəm ki,

Azərbaycan xalqı xarici siyasətində Dağlıq Qarabağdan çox

itirilmiş 28 min kv km torpağın mübarizəsini aparmalıdır. Burda

da yarımçıqlıq sindromu göz qabağındadır. Hissənin yox, tamın

davasını çəkmək lazımdır.

Müasir metodla apanlan hesablamalara görə, düşüncə

tərzimizi ciddi dəyişməsək 200 ildən sonra (bax: səh. 307)

torpaqlanmızı tam itirəcəyik. Azərbaycan cəmiyyətinin başına

gələn bədbəxtliklərin kökü bundadır ki, geriyə baxır, qabağa

baxmır. "Nə

81

Şahlar Əsgərov

etməliyik" sualına yox, "nə edilmişdi" sualına cavab axtanr.

Şərqin Qərbdən geri qalma səbəblərindən biri də budur.

A. Hitlerin bir fikri düşünməyə vadar edir: "... Problem, o

zaman Bismark nə etdi?" şəklində qoyulmamalıdır. "Problem,

Bismark bu gün nə edərdi?" şəklində qoyulmalıdır ". Göründüyü

kimi, Hitler qabağa baxa bilməsə də yaşadığı günə baxmağa cəhd

edib. O, qabağa baxa bilsəydi bəşəriyyətin başına müsibətlər

gətirməzdi. Gələcəyə baxmaq üçün insanın kifayət qədər savad

səviyyəsi olmalıdır. Savadlılar gələcəyə, savadsızlar keçmişə

baxırlar. Gələcəyə baxanların millət qarşısında qəbahəti az,

keçmişə baxanların isə çox olur.

Ali məktəbə tələbə qəbulunun fəlsəfəsi

Təhsildə yarımçıqlıq sonrakı həyat fəaliyyətində də yarım-

çıqlığa gətirir. Ali məktəbi üç qiymətlə qurtaran gənc, praktiki

həyatda əla səviyyəli iş görə bilməz. Bir el misalında deyilir: "Əli

ilə çörəyini qazanan fəhlədir. Əli və ağlı ilə çörəyini qazanan

ustadır. Əli, ağlı və ürəyi ilə çörəyini qazanan ustaddır".

Bütün inkişaf etmiş ölkələrdə çalışırlar ki, gənclər ürəyi

istədiyi ixtisaslarda təhsil alsınlar ki, sonralar onlar hardasa

çalışanda ürəklərini də işə qoşa bilsinlər. Çünki ürək işə qoşulanda

insan yorulmaz. Yorulmayan insan çox işlər. Çox işləyən insanda

yarımçıqlıq olmaz. Nəticədə o şəxsiyyətə çevrilər. Bu baxımdan

P. Çadayevin də dəyərli bir fikri var: "İnsan var ki, ağlı ilə özünə

ürək yaradır. İnsan var ki, ürəyi ilə özünə ağıl yaradır. İkincilər

birincilərdən daha çox uğur qazanır. Ona görə ki, hissiyyatda ağıl

daha çoxdur, nəinki ağılda hissiyyat". S. Vurğunlar,

Ü.Hacıbəyovlar, A.Mirzəcanzadələr öz əsərlərini həm də ürəkləri

ilə yaradıblar. İndiki tələbə qəbulu buna imkan vermir.

82

DÜŞÜNCƏ TƏRZİ

Ağıllı gənclər neçə illərdir ki, ürəkləri istədiyi ixtisaslarda təhsil

ala bilmirlər.

Ali məktəbə tələbə qəbulu "Dövlət-vətəndaş" münasibətinin

"Ali məktəb-abituriyent" şəklində təzahürüdür. Hər bir sosial

hadisə kimi ali məktəbə tələbə qəbulu prosesinin də iki tərəfi var -

ali məktəb və abituriyent. Bu tərəflərin biri idarəedən, digəri

idarəolunan tərəfdir. Sovetlər dönəmində bu münasibət belə

qurulmuşdur ki, ali məktəb bu prosesin idarə edən tərəfi kimi çıxış

edirdi. Tələbə isə bu prosesin idarəolunan tərəfi idi. Ali məktəb

tələbəni seçməklə (qəbul imtahanı vasitəsilə) idarəetmə

funksiyasını həyata keçirirdi. Beləliklə, keçmişdə prosesin aktiv

tərəfi universitetlər, passiv tərəfi abituriyentlər idi. Qəbul

prosesində rüşvət var idi. Bu ondan görünürdü ki, ölkənin bütün

varlı insan- lanmn övladları elitar fakültələrdə təhsil alırdılar.

Hər bir təhsil işçisi bilir ki, ali məktəbə qəbul prosesi iki

prosesin cəmindən ibarətdir: auditoriyalarda keçirilən imtahanlar

və qəbul imtahanlarının nəticələrinə görə müsabiqə əsasında ali

məktəblərə qəbul (zaçislenie) prosesi. Bu prosesin birinci

hissəsində bütün neqativ hallar - rüşvət, tapşırıq, hüquq

pozuntuları baş venrdi. Prosesin ikinci hissəsində neqativ hallar

prırP sipcə mümkün deyildi və tərtəmiz idi. Yəni nə rektor, nə

partkom zaçisleniya zamanı, çoxballı abituriyenti qoyub, azbal-

lını götürə bilməzdi. Bu, qəti mümkün deyildi. Deməli, tələbə

qəbulu prosesində neqativ hallar auditoriyalarda baş verirdi. Həm

universitet rəhbərliyi, həm də müəllimlər öz tapşırıqlarını rektora

yox, auditorivava ünvanlayırdılar.

Qərb dünyasına inteqrasi^ və rüşvəTlə mübarizə məqsədilə

Xalq Cəbhəsi hakimiyyəti keçmiş üsuldan imtina etdi. Düz də

etdi. Dünyada geniş tətbiq edilən test üsulundan istifadə edildi.

Ancaq test ölkəmizə yarımçıq gətirildi, tam gətirilmədi. Yarım-

çıqlıq sindromu öz işini gördü. Sovetlər zamanında bu prosesin

83

Şahlar Əsgərov ___________________________________________________________

üçüncü tərəfi hökumət idi. İndi də hökumətdir. Əvvəlcə "zaçis-

leniya"nı hökumət adamı - rektorlar edirdi, indi yenə bu işi

hökumət adamı üçüncü subyekt (TQDK) edir.

Yeri gəlmişkən, qeyd edək ki, hökumət üçüncü subyekt kimi

hansı sahələrdən əlini çəkibsə, artıq orada neqativ hallar yoxdur,

bolluq var. Elə sosializmdən liberal cəmiyyətə keçmənin məğzi də

bundadır. Misal olaraq, əvvəldə göstərildiyi kimi, çörək ticarətini

götürmək olar. Sovetlər zamanı hökumət bu prosesə çörək zavod-

lannın direktorlan ilə nəzarət edirdi. İndi bu nəzarət yoxdur və

həmin sahədə problem də yoxdur. Çünki direktor prosesdə üçüncü

subyekti idi. Kolxoz sədrləri və sovxoz direktorlan da kənd

təsərrüfatı məhsullannın istehsalında üçüncü subyektlər idi. Onlar

prosesdən çəkilən kimi, ərzaq (ət, süd, yağ) bazannda bolluq

yarandı.

Yeni quruluş insan azadlıqlannı ön plana çəkir. Təhsil

sistemində bu o deməkdir ki, diqqət mərkəzinə tələbə çəkilir. Elmi

- fəlsəfi baxımdan bu o deməkdir ki, prosesin aktiv tərəfi, yəni

idarəedən tərəfi tələbə olmalıdır. Gənclər universitetləri

seçməlidirlər.

Abituriyentlər çox, ali məktəblərdə yer azdır. Bəs sosial ədalət

prinsipini necə qorumalı? Necə etməli ki, hər tələbə

universitetlərdə qabiliyyətinə layiq ixtisaslarda təhsil alsın? Bu

suala cavab vermək və sosial ədalət prinsipini qorumaq üçün

1922-ci ildən ABŞ-da test üsulundan istifadə olunur. 1967-ci ildən

bu sistem qonşu Türkiyədə tətbiq olunur, 1992-ci ildən isə

Azərbaycanda kortəbii şəkildə, yarımçıq, məğzi başa düşülmədən

tətbiq olunur. Hazırkı vəziyyətdə testdə liberalizm az, sovetizm

daha çoxdur. Yarımçıqlıq hökm sürür.

Hesab edirəm ki, testə alternativ üsul yoxdur. Mətbuatda bu

üsulun əleyhinə çıxan bir yazıya belə rast gəlməmişəm. Bu üsul

yarımçıq yox, korrekt tətbiq edilməlidir. Bu üsul şəxsi yox, milli

maraqlara qulluq etməlidir. Bizdə test öz üzərinə lazım olmayan

və test sisteminin adına ləkə gətirən fıınksiyalan da yerinə yeti 84

DÜŞÜNCƏ TƏRZİ

rir. Test biliyi qiymətləndirməli, abituriyentlər isə TEST balına

uyğun universitetləri və ixtisasları özləri seçməlidirlər.

Ümumiyyətlə, “tələbə qəbulu” terminindən imtina etmək, liberal

dövlətlərdə olduğu kimi “ali məktəbə tələbə qeydi” terminindən

istifadə etmək daha düzgün olardı. Test balı intellektual

potensialdır, necə ki, pul iqtisadi potensialdır. Hər bir şəxs

əməklıaq- qım müdirinin istədiyi kimi yox, öz istədiyi şəkildə

xərclədiyi kimi, hər bir abituriyent də öz test balını (intellektual

potensialını), özü bildiyi kimi istifadə etməlidir.

Ölkəmizdə vəziyyət belədir ki, indi nə universitetlər tələbə

seçir, nə də tələbə universiteti seçir. Tələbəni universitetlərə təhsil

sisteminə, demək olar ki, birbaşa dəxli olmayan üçüncü bir qurum

seçir. Bu vəziyyət on ildən çoxdur ki, davam edir. Bir çox Qərb

ölkələrində testi dövlət qurumu yox, QHT aparır. Ancaq bizdə bu

işi görmək üçün, sovetlər dövründən indiyə qədər gizlində

müharibə gedir.

Mən yuxarıda idarəedənlər və idarəolunanlardan söhbət

açdım. Ali məktəb - tələbə münasibəti inzibati sistemdə belə

qurulmuşdur ki, rüşvət idarəolunanlardan ( aşağılardan) idarə-

edənlərə tərəf axırdı. İndi elə etmək lazımdır ki, inkişaf etmiş

ölkələrdə olduğu kimi abituriyentlər seçimin aktiv, universitetlər

isə passiv tərəfi olsun. Belə olan halda rüşvətin axım istiqamətini

dəyişəcək. Bax onda Azərbaycan təhsili düzələcək və dirçələcək.

Ürək işə düşəcək, şəxsiyyətlər yetişəcək. Bu dediklərim

millətimizə çox lazımdır. Deməli, yanmçıqlıq sindromu ilə

vidalaşmaq lazımdır.

Ticarətdə kassa aparatı

Dövlətin büdcəsinin doldurulmasında vergi siyasəti böyük rol

oynayır. Ancaq vergi toplamaq çox çətin işlərdən biridir. Vergi

85

Şahlar Əsgərov ___________________________________________________________

ödəyiciləri, adətən, vergidən qaçmağa yollar axtanr və tapır.

Vergidən qaçmağın qarşısını almaq üçün Türkiyənin sabiq

prezidenti, rəhmətlik T. Özal kassa aparatlannm tətbiqinə

üstünlük verib və uğur qazanıb.

Üsulun məğzi bundan ibarətdir. Alış-satış üzərində duran

bütün üçüncü subyektlərin sayını (vergi müfəttişləri və digər

nəzarətedici subyektləri) minimuma endirilir. Alıcıların özlərini

nəzarətə cəlb edir. Alıcılara deyilir ki, kassa çeklərinizi ayın

başında Vergi Bankına qaytarsanız, xərclədiyiniz məbləğin 10- 15

faizini mükafat kimi geri alacaqsınız. Bu metod dolayısı ilə bütün

müştəriləri (kütləni) nəzarət sisteminə cəlb edir. Bu şəraitdə hər

kəs maraqlı olur ki, alverin, xidmətin çekini alsın. Beləliklə,

T.Özal vergiyiğımmm fəlsəfəsini dəyişərək, dövlət nəzarətini xalq

nəzarəti ilə əvəz edir və ölkəsini dirçəldir. Bizdə xalq kassa aparatı

siyasətinə dəstək vermədi, çünki bu işə hələ bank qoşulmayıb,

mükafat və onun faizi isə elan edilməyib. Yarımçıqlıq sindromu öz

işini görür. Düzdür son həftələr Vergilər Nazirliyi lotereyalar

vasitəsilə (bax: "525-ci qəzet" 16.04.06) bu işə yenilik gətirmək

istəyir. Ancaq nəzərə almaq lazımdır ki, lotereyada udmaq

ehtimallı hadisədir. Kiminsə çekinin hesabına başqa bir adam

udacaq. Azərbaycan reallığı belədir ki, lotereyaya etimad hələ

azdır və bu işə adətən ağıllı adamlar qoşulmurlar.

Cinayətkarlıqla mübarizə

Liberal qaydalan çox sahələrə tətbiq etmək olar.

Cinayətkarlıqla mübarizədə də liberal qaydalar əlverişlidir. Sovet

düşüncə tərzinə görə cinayətkarlarla mübarizəni DİN əməkdaşlan

aparmalıdır.

Liberal cəmiyyətlərdə hər bir vətəndaş cinayətkarlarla

mübarizədə öz töhfəsini verməlidir. Əks halda açıq cəmiyyəti

idarə etmək çox çətin olar. Cinayət cəmiyyət daxilində baş

86

DÜŞÜNCƏ TƏRZİ

verdiyindən kiminsə bu işdən xəbəri vardır. Həmin adamdan o

məlumatı inzibatçılıqla yox, liberal üsulla almaq olar.

R. Mc Closkeyin “Homer price” (M. 1977) kitabında liberal

düşüncəyə dair hekayələr toplanmışdır. Hekayələrin birində nəql

edilir ki, Homer adlı 14 yaşlı bir yeniyetmə radiodan eşidir ki,

şəhər meydanında 2000 dollar səviyyəli mükafatı təqdimetmə

zamanı, silahlı və maskalı 4 cinayətkar pulları götürüb aradan

çıxmışdır. Radio elan edirdi ki, kim cinayətkarları tapmaqda

kömək edərsə, mükafatın yarısı ona çatacaqdır. Bu xəbərdən sonra

14 yaşlı Homer də bu işə qoşulur və cinayətkarın tutulmasına

kömək edir və 1000 dollar pul qazanır.

Hekayədən görünür ki, Qərb cəmiyyətlərində liberal

qaydalardan istifadə edərək, cinayətkarların tutulmasına hər bir

vətəndaş cəlb edilir.

Liberal sahədə kamilliyin, mükəmməlliyin verdiyi müsbət

nəticələrlə çörək bazarı, ərzaq bazarı timsalında yuxarıda tanış

olduq. Bu sahələrdə liberalizm bərqərar olub. Bu səbəbdən də

ölkənin ərzaq məhsullarına olan tələbatı özəl sektor ödəyir.

Ötən yazıların birində belə bir türk misalından istifadə edildi

ki, dövlət ya elmlə, ya zülmlə idarə olunar, “al gülümlə - ver

gülümlə” idarə olunmaz. Misalın açılışı çox sadədir. Totalitar

quruluşlar zülmə arxalanan quruluşdur. Demokratik quruluşlar

elmə arxalanan quruluşdur. İdarəetmədə bir az ondan, bir az

bundan götürüb istifadə edilərsə, onda al gülüm, ver gülüm

başlayar. Biz yarımçıq yox, tam demokratik quruluşa keçməliyik.

"525-ci qəzet", 6 may 2006-

87

Şahlar Əsgərov

9. AZƏRBAYCAN ŞƏRQLƏ QƏRB ARASINDA

Son iki yüz ildə tariximiz dəfələrlə faciəli zolaqlardan keçib.

Əslində ondan qabaqkı dövrlərimiz də sadə olmayıb. İki bövük

imperiya arasında azadlığı qonmaq çox çətin olub. Belə şərait-

^'dəyaşamaq düşüncə tərzimizə, psixologiyamıza həm müsbət,

həm də mənfi cəhətdən təsir edib. Bu səbəbdən M.Ə. Rəsulzadə:

"Biz nə tam türkük, nə tam fars. Qanımız türkdür, kulturu- muz

İran. Azərbaycan mədəni məcmuədir" qənaətinə gəlib. Bu fikrin

özündən də görünür ki, ölkəmiz mürəkkəb geosiyasi mə- kanda

yerləşdiyindən mədəniyyətimizdə və mentalitetimizdə dualizm

mövcuddur. Dualizm milli ruhu sıxır.

Rəhmətlik Şahmar Əkbərzadənin faciəli tariximizə poetik

baxışı son dərəcə ibrətamizdir:

inancım, güvəncim qoç Koroğlu, din:

Düşmənin kimiydi? Hasan Paşaydı!

"Leş bir yana, baş bir yana " deyirdin

Qalağa vurduğun qardaş başıydı!

Azərbaycan Rusiya və İran arasında

Azərbaycanın ən faciəli tarixi iki yerə parçalandıqdan sonra

başlanır. Rusiya ərazisinə qatılandan sonra həyatımızda həm fiziki,

həm də mənəvi dəyişikliklər baş verdi. BeləJd,J,S28::C^ ildə

Rusiya tərkibinə qatılan ərazimiz 130 min kv.km olub. Hesabı bu

nöqtədən aparsaq, ötən müddət ərzində ərazimiz 43,4 min kv. km

azalıb. Dünyada torpağı oğurlanan, bəlkə də, yöganə xalq bizik. Bu

torpaq Dağlıq Qarabağ ərazisindən təqribən 10 dəfə çoxdur.

"Xəritəmiz tariximizdir" adlı məqaləmdə xəritəmizi qurd yeyən tut

yarpağına bənzətmişdim.

88

DÜŞÜNCƏ TƏRZİ

M.Ə. Rəsulzadənin dediyi "kulturumuza" əlavə bir toplanan

da qatıldı. Bu yad toplananın təsiri böyükdür. Sovetlər dövründə

də ən çox əziyyət çəkən təbəqəmiz ziyalı təbəqəsi olub. 1937- ci il

ziyalı soyqırımından kənarda qalan ziyalılarımız da çox böyük

məhrumiyyətlərlə qarşılaşmışdılar. Böyük Üzeyir Hacıbəyovun

həyatından bir misal çəkmək kifayətdir. Keçən əsrin 30-cu

illərində Üzeyir bəy Parisə gedəndə rejimin qorxusundan 150

metrlikdə yaşayan qardaşı Ceyhun Hacıbəyovla görüşə bilmir.

Tarix üçün ola bilsin ki, bu, yüngül hadisədir. Ancaq hissiyyatlı

insan üçün bu, dözülməz hadisədir. Güman etmək olar ki, Üzeyir

bəy bu faciəni ona görə yaşaya bildi ki, o, özünü xalqın

mədəniyyətinin yüksəlməsinə həsr edirdi. Çünki o, bu faciəli

tarixə son qoymağın mümkün yolunu inkişafda görürdü. İnkişafa

aparan əsas yollardan biri Hüseyn Cavid demişkən

mədəniyyətdir:

Turana qılıncdan daha kəsərli qüvvət

Mədəniyyət, mədəniyyət, mədəniyyət.

Bu misralarda H. Cavid mədəniyyəti keçmişin qılıncına qarşı

alternativ görürdü. Üzeyir bəy də gələcək nəsillərin azad olması

üçün məhz mədəniyyət qılıncı hazırlayırdı. Biz o qılıncı meydan

hadisələrində dəfələrlə gördük.

Tariximizdə belə ağrılı səhifələr çoxdur. Rus qoşunları

tərkibində bizim insanlar türk ordusuna qarşı vuruşub və general

rütbəsi alıb. Bu faktın özü də tükürpədicidir. Bu günah o

insanların alın yazısıdır və Azərbaycanın parçalanmasının

məntiqi nəticəsidir. Ancaq gələcək naminə tarixin bu səhifələrinə

yenidən baxılsa yaxşıdır. Azərbaycan müstəqil dövlət olsaydı bu

insanlar türk qardaşlara qarşı vuruşmazdı. Çağdaş Qarabağ

problemi də göstərir ki, bizim həm indi, həm də keçmişdə yeganə

təəssübkeşimiz türklərdir, necə ki, ruslar ermənilərin

təəssübkeşidirlər.

89

Şahlar Əsgdrov _________________________________________________

Ermənistanın A-320 təyyarəsi Adlerdə qəzaya uğrayandan sonra

Rusiya dövləti bayraqlannı endirdi, Ermənistanın Rusiyadakı

səfiri Armen Sumbatyan isə "Kədər bizi daha da yaxınlaşdırdı"

dedi. Bundan əldə edəcəyimiz məntiq bundan ibarətdir ki, əgər

ruslar bizi 90%, erməniləri 91% sevirsə, deməli, ruslar bizi yox,

erməniləri sevir. Bu bir həqiqətdir və nəzərə alsaq yaxşı olar.

Qələbə gününə münasibətdə də kamilliyə ehtiyac var.

TV kanallarının proqramlarına baxsaq görərik ki, biz bu

qələbəni ruslardan da mükəmməl qeyd edirik. Fəxr edirik ki,

motor müharibəsinin benzinini biz təmin etmişik. Mən hesab

edirəm ki, kaş o benzini biz ruslara sataydıq və müharibədə də

birbaşa iştirak etməyəydik. Belə olsaydı 300 min adamımız da

bizə dəxli olmayan müharibədə həlak olmazdı. Bizim almanlarla

tarixən münaqişəmiz olmayıb, onlardan xeyirdən başqa pislik

görməmişik. Biz bu müharibədə Rusiya tərəfindən iştirak

etmişik. Amma Rusiya bunu haqq-hesabda nəzərə almır.

Rusiya mətbuatının verdiyi məlumata görə, "Sizin üçün

Qələbə günü nə deməkdir?" sualına cavab verən rusların 46,7

faizi ümummilli bayram günü, 38,5 faizi qələbənin insan qanı

bahasına əldə edildiyindən kədər günü, 12,8 faizi veteranları

təbrik günü, 2 faizi isə "bu gün mənim üçün bayram günü deyil"

deyib. Yaxşı ki, bu sorğu bizdə aparılmayıb, yoxsa Moskva

millətçilərini ötüb keçərdik. Biz özümüzü elə aparırıq ki, guya

Roma Papasından böyük katolik bizik. Bu fakt bir daha sübut edir

ki, bu məsələyə münasibətdə də yarımçıqlıq sindromu işləyir.

Hesab etmək olar ki, çağdaş dövr üçün bizim bu məsələyə

münasibətimiz Rusiyanın Dağlıq Qarabağ münaqişəsinə

münasibətindən asılı olmalıdır. Rusiyanın münaqişə tərəflərindən

birinə doğma, digərinə ögey münasibət bəsləməsi bizə əsas verir

ki, birgə tariximizə yenidən baxaq.

90

DÜŞÜNCƏ TƏRZİ

Uzun illər idi ki, Azərbaycan həm Şərqin, həm də Sovetin

təsiri altında idi. İki müxtəlif mədəniyyətin təsiri dərin izlər

buraxıb. Bu təsirin altında qəzetlərdə bəzən təqribən belə bir

başsağlığına rast gəlmək mümkündür: "... professor Hacı Filankə-

sov Filankəs Filankəsə ...başsağlığı verir". Hacılıq Şərqə məxsus

dini bir rütbə, professorluq isə başlanğıcını Qərbdən götürmüş

elmi vəzifədir. Bunlar hər biri ayrılıqda gözəldir. Bir yerdə

işlədilməsi isə məntiqsizlikdir, çünki biri bəşəri elmin, digəri

dinin göstəriciləridir.

Müstəqilliyimizin 15-ci ilini yaşamağımıza baxmayaraq, hələ

müraciətdə Rusiya təsiri qalmaqdadır: Əli Əliyeviç, Vəli Vəliye-

viç və bunun kimi müraciətlərin qalmamasında ziyalılar öz inad-

karlıqlannı ortaya qoymalıdırlar. Yarımçıq düşüncədən kamil

düşüncəyə keçmək üçün eneıji sərf etmək lazımdır. Əks halda bu

növ kərdiyar müraciətlər yüz illərlə davam edə bilər. Soyad

məsələsinin müzakirəsinə cəmiyyətdə tez-tez rast gəlmək olur.

Görünür, qətilik naminə bu problemə qanunvericilik səviyyəsində

baxılmasına ehtiyac var. Yaxşı ki, bir çox insanlar müstəqillik

göstərərək öz soyadlannda düzəlişlər ediblər. Ancaq Məmməd

Məmmədov kimi ad və soyadlar cəmiyyətimizdə hələ üstünlük

təşkil edir. Sual oluna bilər ki, səbəb nədir ki, Ş.Əsgərov öz adını

milliləşdirmir? Bu incə məsələyə öz timsalımda izahat vermək

istəyirəm.

İnternetdə "Google" axtarış sisteminə Azərbaycan, ingilis və

rus dillərində "Şahlar Əsgərov", "Sh.G. Askerov", və "Шахлар

Аскеров" sözlərini yazıb axtarış düyməsini basdım. Hər kəs bu

işi təkrar edə bilər və aşağıdakı nəticələrlə qarşılaşacaq. İngilis

dilində İnternet mənim elmi nəticələrimdən istifadə edilən 371

məqaləmi göstərdi. Bu məqalələrdən 10-u məşhur AİAA

(American İnstitute of Aeronautics and Astronautics) tərəfindən

raket mühərrikləri ilə bağlı elmi işlərdə istifadə edilib. Rus

91

Şahlar Əsgərov __________________________________________________________

dilində sorğuma 418, Azərbaycan dilində isə 2270 ünvan

göstərildi. Buradan aydın görünür ki, beynəlxalq səviyyədə

tanınan dəqiq elmlərin yaşlı nümayəndələrinin soyad dəyişməsi

məqsədəuyğun deyil. Əks təqdirdə yeni adla köhnə adı İnternet

identikləşdirə bilməyəcək. Bir adam İnternetdə iki müxtəlif adam

kimi qeyd ediləcək. "Əsgərov Şahlar" və "Şahlar Əsgərli" eyni

şəxs yox, iki müxtəlif alim kimi göstəriləcək. Bu isə beynəlxalq

əlaqə üçün arzuolunan hal deyildi.

Beləliklə, hesab edirəm ki, dəqiq və texniki elmlər sahəsində

işləyən yaşlı nəsil alimlərimizin özləri olmasa da, oğul-uşaqları

soyadlanm tezliklə milliləşdirməlidirlər. Özü də ad birinci, soyad

ikinci olsa yaxşıdır: Şahlar Əsgərov kimi, Əsgərov Şahlar kimi

yox. Çünki məni yaxından tanıyan insanların 99% Əsgər kişini

tanımırlar. Deməli ad birinci olmalıdır. Bu gündən keçmişə

baxmaq yaxşıdır. Bir halda ki, söz soyadlardan düşdü, bir məsələ

ilə bağlı subyektiv fikirlərimi söyləmək istəyirəm.

Milli - mənəvi sərvətlərin qarşılıqlı zənginləşməsi böyük

əhəmiyyət kəsb edir. Bizim mənəvi sərvətlərimizdən gen-bol

istifadə edilib. Biz də öz xəzinəmizi zənginləşdirməyə

çalışmalıyıq. Rusiya ilə birgə xeyli tarix yaşadıq. “Nə qazandıq,

nə itirdik”? sualına şübhəsiz cavab vermək lazımdır və bu

mütəxəssislərin işidir. Ancaq şəxslərin bir-birinə müraciət

formasını ruslardan götürməyə dəyər, çünki çox mükəmməldir.

Misal üçün, Əli Əliyeviçin yerinə Əli Əlioğlu daha

mükəmməldir, nəinki. Əli müəllim. Əli bəy, Əli qardaş və s.

Çünki bu deyimdə həm Əlinin adı, həm də atasının adı çəkilir.

Yaxşı oğul tərbiyə edən atalar, həm də oğul vasitəsilə özlərini

yaşadarlar. Çox yaxşı olardı ki, ziyalılarımız bu mövzu ətrafında

müzakirələr aparsınlar. Bir tarixi faktı yada salmaq istəyirəm.

Sevgili Peyğəmbərimiz öz əshabələrindən biri olan Abdullah ibn

Məsuda tövsiyələrində ona “Ey Məsud oğlu” deyərək müraciət

etmişdir. 92

DÜŞÜNCƏ TƏRZİ

Azərbaycan Şərqlə Qərb arasında

Bizim faciələrimizin böyüklüyü Qərb-Şərq düşüncə tərzi

arasındakı fərqdən asılıdır. Bu fərq Qarabağ probleminə baxışda

aydın görünür. Biz Avropa Şurasına, Avropa Birliyinə tərəf

gedirik, ona görə Şərq düşüncə tərzi ilə Qərb düşüncə tərzinin

elmi əsaslarla vəhdətini yaratmaq lazımdır. Bu səbəbdən də

cəmiyyətdə bərqərar olan və hiss oluna bilən düşüncə tərziərin-

dəki fərqlərə diqqət yetirmək lazımdır.

Amerikalı fizik V.Vayskopa görə: ”İnsan varlığı iki balina

üzərində qərarlaşır: ^ıl və hissiyyat. Hissi>^atsız ağıl qeyri-

insanidir. Ağılsız hissiqeyri-effeölidir”. Son yüz illərin tarixi

göstərir ki, fəaliyyət zamanı Şərqdə hissiyyat. Qərbdə isə ağıl

üstünlükJəşMI edir. Azərbaycan Qərblə fərqin arasında

oldugundanphəm ağıldan, həm hissiyyatdan bəhrələnə bilər.

Peyğəmbərlərin üç vəzifəsindən biri insanlara kitab və hikmət

öyrətməkdir. Bu səbəbdən də Şərqdə hədislər, kəlamlar, xeyir və

şər məsələləri düşünən insanlar arasında diqqət mərkəzində

saxlanılıb. Atalar sözləri, kəlamlar, sözə və şerə meyillilik Şərq

hadisəsidir və buna "Şərq müdrikliyi" də deyirlər. Quran və

Peyğəmbər kəlamlannın açılışını verən, izah edən, özləri dəyərli

fikirlər, kəlamlar söyləyə bilən insanlar da qədimdən Şərqdə alim

hesab edilirlər.

Qərbli filosof Kant isə elmə fərqli tərif verib: "Təbiət

qanunlarının öyrənilməsi elm adlanır". Qərbdə əsasən təbiət

qanunlarını öyrənənlər alim hesab edilir. Şərqdə kitablar şəkil-

siz, ancaq naxışlı çap edilir. Şəklə meyillilik Qərb hadisəsidir.

Azərbaycan Şərqlə Qərbin arasındadır. Yeri gəlmişkən, qeyd

edim ki, son zamanlar çap olunan kitablara (hətta siyasi, elmi

kitablara) şəkil lazım olandan artıq vurulur. Şəkilli səhifələri

93

Şahlar Əsgərov

mətndən çox olan kitablara da rast gəlmək mümkündür. Qərb-

lilik şərqliliyi bu məsələdə üstələyir.

Təşkil olma qabiliyyəti

Bu problemə fərd və kütlə müstəvisində baxış Şərq və Qərbdə

müxtəlifdir. Şərqdə fərd, Qərbdə toplum aktivdir. M.Tetçe- rin

fikrincə, Amerika toplumu britaniyalılardan çox aktivdir.

Napoleonun bir fikrində deyilir ki, bir fransız bir həbəşə, 10

fransız on həbəşə uduzar. Ancaq yüz fransız yüz həbəşi udar.

Çünki Qərb əhli toplandıqca daha qüdrətli olur. Şərq əhli

toplandıqca zəifləyir. Bu problemlə bağlı ulu öndər H.Əliyev öz

düşüncələrini belə ifadə edib:

"Əgər bir azərbaycanlı ilə bir ermənini təkbətək meydana

salsan, azərbaycanlı heç vaxt kürəyini yerə verməz. Heç vaxt!

Amma millətimizi bu cür qəhrəman etmək bir-iki adamın işi

deyil. Bu, xalqın hamısının birlikdə işidir". Hesab edirəm ki,

gələcəyimiz naminə bizim sosioloqlar bu fenomenin səbəbini

araşdınb öyrənməlidilər. Fikrimcə, ilk baxışda bu problemin

kökündə kadr məsələsi durur. Böyük Şəhriyar bədii şəkildə:

"Bizdən qabaqdadır avropalılar, işi iş bilənə tapşınr onlar"

söyləyəndə niyyəti cəmiyyətin inkişafında kadrın oynadığı rolu

diqqət mərkəzinə çəkmək olub. Kadr seçimi məsələsini Qərbdən

öyrənmək olar. Bu yerdə Şopenhauerin bir kəlamını yada salsaq

yerinə düşər: "Təbiət insanlar arasında zəka və mənəviyyatda

nəhəng fərq qoyur, cəmiyyət isə rütbə və dərəcə yolu ilə həmişə

bu fərqi yox etməyə çalışır". Qərblə müqayisədə Şərq

cəmiyyətlərində bu cəhd daha çoxdur. Təbiətin əleyhinə getmək

məqsədəuyğun deyil. Hesab edirəm ki, Qarabağ müharibəsini

uduzmağımız kadr siyasətində buraxılan total səhvin nəticəsiydi.

Nəticədə həm toplum, həm də xalq zülm çəkdi.

94

DÜŞÜNCƏ TƏRZİ

10. MƏİŞƏT PROBLEMLƏRİMİZ

ŞƏRQLƏ QƏRB ARASINDA

Son iki yüz ildir ki, üzümüzü Qərbə çevirmişik. 2001-ci ildən

Avropa Şurasının üzvüyük. Dövlətimiz dünyəvi dövlətdir.

Avropa dəyərlərini Azərbaycana gətiririk. Bayrağımızın

rənglərinin biri qırmızı rəngdir, yəni yeniləşməkdir. Hesab edirəm

ki, biz Qərb dəyərlərini mexaniki yox, özümüzünküləşdirib

Azərbaycana gətirməliyik. Qərb dəyərlərini və adət-ənənələrini

yam- sılamaq yox, onları mənimsəyib, həzm edib, sonra ölkəmizə

gətirməliyik. Necə deyərlər. Qərbdən “balığın başını yox, balığın

özünü gətirmək lazımdır”. Bir necə sadə misal çəkmək istəyirəm.

Yaşamaq üçün yemək

Qəbahətli olsa da demək lazımdır ki, ümumiyyətlə Şərqdə,

xüsusi ilə ölkəmizdə yemək kultu mövcuddur. Azərbaycandan

başqa hansı ölkənin şənlik stolunda 46 adda soyuq qəlyanaltı

qoyular? Bununla biz millətimizə və dünyaya nə demək istəyirik ?

Hansı varlı dövlətdə bənzər mənzərəyə rast gəlmək olar? XXI

əsrin milləti kimi biz qədim bir suala cavab verməliyik: Yemək

üçün yaşamaq, yoxsa yaşamaq üçün yemək? Qərb diişüncə

tərzində bu suala çoxdan cavab tapılıb. Onlar yeyirlər ki,

yaşasınlar, yaratsınlar, ixtira etsinlər, kəşf etsinlər. Nə mindiyimiz

avtomobilin motorunun, nə gündə baxdığımız TV-nin içərisində

şərqlinin icad etdiyi bir ixtira yoxdur. Biz zavodlar, fabriklər

əvəzinə şadlıq sarayları tikirik. Dünyanın heç bir iri şəhərində

Bakıda olduğu qədər şadlıq sarayı yoxdur. Deməli, məntiqi nəticə

belədir: Şərq.j^^şayır ki, yesin. Allah insanı yaradarkən başını

qəlbiyə, qarnını ortaya qoyub ki, insan oğlu başına qulluq etsin,

qamma yox. Bizdə diqqət mərkəzində baş deyil, ortadır.

95

Şahlar Əsgərov

Beyni yox, mədəni işlətməyə üstünlük verilir. Bu sualın cavabını

da qərblilərdən öyrənməliyik. Hesab edirəm ki, rəngarəng

yeməklər mədənin də işini çətinləşdirir. Həkim olmasam da,

duyuram ki, cürbəcür yeməkləri həzm etmək üçün mədə cürbəcür

aktiv mayelər, şirələr hazırlamalıdır ki, bu da onun işini

çətinləşdirir və nəticədə insanın ömrü azalır.

Qərbdə qidalanma rejimi mövcuddur və mədəniyyətin tərkib

hissəsi sayılır. Bizdən fərqli olaraq, onlar gündə dörd dəfə yemək

yeyirlər: birinci səhər yeməyi (7.00-8.00), ikinci səhər yeməyi

(12.00), günorta yeməyi (15.00) və şam yeməyi (19.00). Bu

rejimə, demək olar ki, bütün əhali riayət edir və çox faydalıdır.

Hesab edirəm ki, qidalanmanı biz köhnə ata-baba qaydası ilə

yox, qərblilər kimi elmi əsaslarla qurmalıyıq. Mütəxəssislərimiz

əhaliyə bu sahədə elmi məsləhətlərini verməlidirlər. Çünki XXI

əsr elmə söykənən əsrdir. Hər bir problemin elmi həlli

tapılmalıdır.

Elm qurban tələb edir

Qərbdə ölümdən qorxmamaq, qəhrəmanlıq, risk etmək eşqi

yüksəkdir. Böyük ideyalar yolunda, yüksək amal uğrunda bəzi

insanlar özlərini qurban verirlər. Aforizm də var: "Elm qurban

tələb edir". Kapitan C. Kük Yeni Zellandiyanı, Avstraliyanı kəşf

etdi. David Livinqston universiteti qurtardıqdan sonra Afrika

qitəsini tədqiq etməyə 30 ildən çox ömür sərf etdi. Yüz dəfə

ölümlə qarşılaşdılar, ancaq millət üçün ad qoyub getdilər. Özlərinə

nə var yığdılar, 'nə də villa tikdilər. Praqa Universitetinin rektoru

olmuş Yan Qus 1410-cu ildə tonqalda yandırılsa da, sözündən

dönmədi və çex xalqının milli qəhrəmanı kimi bu gün də ürəklərdə

yaşayır. Katolik kilsəsi ona qarşı edilmiş bu hərəkətə görə 2000-ci

ilin mart ayında bəşəriyyət qarşısında günahı-

96

DÜŞÜNCƏ TƏRZİ

nı etiraf etdi. Bir neçə yüz ildir ki, bəşəriyyət bu insanların

qəhrəmanlığını, haqsevərliyindən və vətənpərvərliyini öyrənir və

uca tutur. Dağ zirvələrini. Şimal və Cənub qütblərini fəth etmək

üçün Qərb dövlətlərindən fərqli olaraq. Şərq dövlətləri demək olar

ki, tədqiqat ekspedisiyaları göndərməyiblər. Son iki yüz ildə

bəşəriyyət iki sənaye inqilabından keçib. Bu inqilablardan birinin

möcüzəsi motor, digərinin möcüzəsi isə kompyuter- diç^Nə

birinci, nə də ikinci inqilabın möcüzələrinin yaradılmasında Şərq

iştirak edə bilməyib. Bu möcüzələr Qərbdə yaradılıb, ögyoajlz^i,

həm də əqli zirvələrin faihj bizdən yan keçib. Şərqdə rahatlıq və

ehtiyathğa canatma var. Bu fərd səviyyəsində, bəlkə də, yaxşıdır.

Ancaq millət, toplum heç zaman rahat olmamalıdır. Əgər Bakıda

biz rahat həyata üstünlük verməsəydik, Xocalı soyqırımı olmazdı.

Böyük Atatürk rahat həyat tərzinin qorxulu olduğunu

uzaqgörənliklə belə ifadə etmişdi: "Çalışmadan, öyrənmədən,

yorulmadan rahat yaşama yollarını alış- qanlıq halına gətirən

millət, öncə şərəfini, sonra hürriyyətini, daha sonra gələcəyini

qeyb etməyə məhkumdur".

Qonaq getmək və qəbul etmək, hədiyyə vennək, telefonla

danışmaq mədəniyyəti bizdə qüsurludur. TV-ni, telefonu biz icad

etməmişik. Bu səbəbdən də bəzən bu qiymətli qurğulardan düzgün

istifadə edə bilmirik. Cəmiyyətimizin üzvlərinin telefon danışığı

kortəbiidir. Metodoloji əsas üzərində qurulmayıbdı. Danışıqda

lokaniklik yoxdur. Zəng vuran adını demir. Uzunuzun söhbətdən

sonra soruşanda deyir ki, səsimdən tanımadın, bəs filankəsin

xalası oğluyam. Bəs xaricdə bu necədir? Qərbdə sanki bu

proseslər yazılmamış əsasnamələr üzrə aparılır və məntiqlə

qurulub. Optimallaşmış variantlar mövcuddur. Zəngə cavab verən,

ilk öncə telefonun yerləşdiyi ərazinin adını, sonra telefon

nömrəsini təkrar edir (misal üçün: Yasamal, 499-19-19). Bu

cavabdan sonra zəng edənin düz zəng vurduğuna əminlik

97

Şahlar Əsgərov

yaranandan sonra o özünü təqdim edir və söhbətə başlayır.

Telefon söhbətinin sonu da optimallaşdırılıb.

Qərbin bu nümunələri dərs vəsaitlərində, dil dərsi kitablannda

verilməlidir ki, gənclərimiz məntiqli danışıqlar apara bilsinlər.

At nalı

İngilis dili öyrənənlər üçün nəzərdə tutulmuş bir kitabda (New

Headway. English Course. Liz and Cohn Soars. Oxford University

Press.) yazılır: "1700-cü ildə Henri Misson adlı bir fransız

Britaniyaya səfər edərkən evlərin qapılanmn üzərinə at nalının

fincan kimi asıldığını görür. O, bunun nə məqsədlə edildiyini

soruşarkən ona deyirlər ki, nal dəmirdən olduğundan cinləri

qovur, evi və evdəkiləri hifz edir, həm də qonaqların, dostların xoş

arzularını toplayır". Biz bu simvolun məğzini bilmədiyimizdən

çox vaxt nalı tərsinə, üzü aşağı asırıq. Çünki formanı götürmüşük,

məzmundan isə xəbərimiz yoxdur. Bu, Avropa dəyərini

mənimsəmək yox, yamsılamaqdır.

Çox vaxt öz milli dəyərlərimizlə də bu cür rəftar edirik.

"Aslan" kimi dəyərli insan adını "Astan" şəklinə də biz salmışıq.

Restoran məsələsi

Qərbdə çox vaxt ailələr cəmiyyətin içərisinə daxil olmaq üçün

şam yeməklərini restoranlarda yeməyə qərar verirlər. Yüzlərlə

insanın əyləşdiyi zalda sifariş verir və ailəsi ilə birlikdə şam

yeməyi yeyirlər, həm də dincəlib istirahət edirlər. Çünki yemək

prosesini musiqi müşayiət edir. Zamanın ruhunu tutmaq üçün belə

tədbirin əhəmiyyəti böyükdür. Belə tədbirlər insanı

modernləşdirir, sosiallaşdırır, ictimailəşdirir. Belə məclislərdə

ölkənin adlı-sanlı mədəniyyət, elm adamlarını və ziyalıları

görmək ehtimalı da böyükdür. Fərz edək ki, biz də qərblilər kimi

ailəmizlə şam yeməyi üçün restorana getmişik. Həmin res

98

DÜŞÜNCƏ TƏRZİ

toranda da B.Vahabzadə, A.Məlikov və ya digər tanınmış insanlar

öz ailəsi ilə başqa bir stolda əyləşib. Bu yaradıcı insanları görən

məktəbli atasına deyə bilər ki, mən B. Vahabzadənin şerini əzbər

bilirəm və ya A. Məlikovun musiqisini xoşlayıram və s. Bu hadisə

dahilərlə adi insanlar arasındakı baryeri kiçildir. Ünsiyyəti

asanlaşdınr. Restorana ancaq yemək yeri kimi baxmaq səhv

dünyagörüşdür, ora həm də istirahət, ünsiyyət, mədəniyyət

mərkəzidir. Bizdə restoran bu sosial funksiyaları yerinə yetirmir.

Müşahidələr göstərir ki, biz restorana gedərkən gizli kabinetlər

axtarırıq. VİP kabinetlər restoranlarda ya bir, ya iki ola bilər,

onlarla olmamalıdır. Cəmiyyətin içərisinə daxilolma əvəzinə,

cəmiyyətdən gizlənirik. Yarımçıqhq sindromu öz işini görür.

Sosiallaşma, ictimailəşmə fürsətini itiririk. Bu Avropa dəyərini

mənimsəmək yox, onu yamsılamaqdır.

Pəncərə məsələsi

Nəinki restoran, digər Avropa dəyərlərini də Azərbaycanda

düz tətbiq etmirik. Misal üçün, ev tikmə mədəniyyətinə diqqət

edək. Məlumdur ki, Avropamn bir çox ölkələrində günlü günlərin

sayı lazım olandan az, yağışlı günlərin sayı isə lazım olandan

çoxdur. Bu cür şəraitdə sağlam və normal həyatı təmin etmək

üçün, evə mümkün qədər çox işıq və gün şüaları buraxmaq

lazımdır. Bunun üçün pəncərələrin hündürlüyü enindən çox

olmalıdır ki, günəş şüaları evi mümkün qədər çox döysün. Belə

olan halda evin gün işığına olan tələbatı ödənilir. Bu da məlumdur

ki, Bakıda günlü günlərin sayı lazım olandan çoxdur. Pəncərələrin

hündürlüyü enindən çox olduğundan yay aylannda praktiki olaraq

mənzilin gün vuran otağından istifadə etmək mümkün olmur. Bu

otaqlann ictimai əhəmiyyət indeksi çox aşağı düşür. Bəs nə etməli?

Bakıda və Aran zonasında evləri tikərkən gün vuran tərəflərdə

pəncərələrin eninin çox, hündürlüyünün az, dağlıq rayonlannda

99

Şahlar Əsgərov

İSƏ tərsinə götürmək lazımdır. Deməli, Qərbi yamsılamaq yox, o

dəyərləri yerli şəraitə uyğun tətbiq etmək lazımdır.

Mütəxəssis hazırlığında yarımçıqlıq

Rusiyanın ünlü ziyalılarından biri olan Yuri Alekseyeviç Rı-

jov 1990-cı illərdə deputat. Elm və təhsil komissiyasının sədri,

sonralar isə RF-nin Fransada səfiri olmuşdu. Sovetlər zamanında

isə Moskva Aviasiya İnstitutuna rektorluq edərkən o dövr üçün

cəsarət tələb edən belə bir fikir söylədi: "Biz mühəndis

hazırlamırıq, biz mühəndisin müqəvvasını hazırlayırıq". O

zamandan bəri Rusiya təhsil sistemində həm struktur baxımdan,

həm də məzmun baxımından çox böyük modernləşmə gedir:

Təhsil Nazirliyi Təhsil və Elm Nazirliyinə çevrilib. Təhsildə olan

qüsurlara qarşı mübarizə aparmaq üçün əlavə olaraq Təhsil və Elm

Sahəsinə Federal Nəzarət Xidməti və Dövlət Təhsil Agentliyi kimi

əlavə dövlət qurumları yaradılıb. Bu qurumların fədakar əməyinə

baxmayaraq, təhsildə vəziyyət hələ də ağırdır. Rus mətbuatının

verdiyi məlumata görə, orta məktəbi bitirənlərin 20 faizi proqramı

mənimsəyə bilmir. Bizdə vəziyyət dəfələrlə pisdir. Ona görə ki,

bizdə struktur yeniləşmə də yoxdur. Bunu görmək üçün test

imtahanlarının nəticələrinə baxmaq kifayətdir. Onda görəcəksiniz

bizdə gənclərin 80 faizi orta məktəb proqramını mənimsəmir.

Deməli, istər bizim orta, istərsə də ali təhsil ocaqlanmız

yanmçıqdır.

ABŞ universitetlərində təhsil xərci bir il üçün təqribən 25-30

min dollardır. Avropa universitetlərində 15-20 min dollardır.

Türkiyədə bu göstərici 4-5 min dollardır. RF-də 2 min dollar

səviyyəsindədir. Azərbaycanda bu göstərici min dollar civarın-

dadır. Professor S.Xəlilovun hesablamasına görə, Azərbaycanda

elə universitetlər var ki, onun verdiyi diplomun qiyməti 10 dol

100

DÜŞÜNCƏ TƏRZİ

lardır, yəni bu diplomun arxasında bilik durmur. İki karton parçası,

üstəgəl mətbəə xərcləri. Diqqət yetirək. Dünyada universitet var

ki, verdiyi diplomun qiyməti 100 min dollardır, universitet var ki,

diplomunun qiyməti 10 dollardır. Fantastik dərəcədə yetərsizlik

kompleksi və yarımçıqlıq göz qabağındadır.

Hesab edirəm ki, Şərq-Qərb qarşıdurmasına ideoloji əsas

yoxdur. Şimal-Cənub qarşıdurması isə var. Səbəb geriqalnuı

problemidir, yaxud varlılıq və yoxsulluqdur. Finlandiyada

əhalinin hər 10 000 nəfərinə 500 nəfər tələbə, ölkəmizdə isə 147

nəfər tələbə düşür. Estoniyanın da ali məktəb tələbə

kontingentinin sayı bizimkindən dəfələrlə çoxdur. Fikir verin,

diqqət yetirin, fərqi görün, düşünün və düşüncəni dəyişin.

Səmaya sahib olmaq qüdrəti

Məlumdur ki, insanların yaşayıb fəaliyyət göstərdiyi üç mühit

var: torpaq, dəniz və səma. Türk imperatorları bir neçə min il

ərzində torpağın və dənizin potensialından uğurla istifadə edə

biliblər. Nəticədə isə min illər boyu Şərq və Qərb məkanının bir

hissəsinə sahib çıxıblar. 1452-ci ildə gənc Sultan Mehmet Fateh,

dənizin potensialından uğurla istifadə edərək, üç dənizin ortasında

İstanbulu fəth etdi. 1920-ci illərdə M.K.Atatürk öz tarixi

missiyasının ən vacib kəlamını iki kəlmə sözlə ’’İstiqlalımız

səmadadır" deyərək ifadə etdi. Atatürk vaxtında səmaya sahib

çıxmağı məsləhət bildi. Ancaq onun varisləri bu hikmətə sahib

çıxa bilmədilər. Hələ bu kəlam axıracan dərk olunmayıb və bu

səbəbdən də kosmosa sahib çıxa bilmirik. Əgər torpaqlara at

belində, dənizə gəmilərlə sahib çıxmaq mümkündürsə, kosmosa

yol ancaq təhsildən və elmdən keçir. "İstiqlalımız səmadadır"

kəlamı güclü təhsil sisteminin qurulmasını tələb edir. Bunu edə

bilmədik. Əgər 100 il öncə dövrün tələbi səmaya sahib

101

Şahlar Əsgərov ___________________________________________________________

çıxmaq idisə, bu əsrin əvvəlində dövr tələb edir ki, informasiya

məkanına sahib çıxaq. Dövrün aparıcı ideyası informasiyadır.

Yeri gəlmişkən qeyd edim ki, bir neçə min illər dövrün apancı

ideyası mala-dövlətə sahib olmaq olub. Son 200 ildir ki, aparıcı

ideya enerji qaynaqlarına sahib olmaqdır. Son 50 ildə

informasiyaya sahib olmaq aparıcı ideyaya çevrilib. İnformasiya

ma- gistrallanndan geniş və səmərəli istifadə edə bilsək və

potensi- allı gənclərimizə bu istiqamətdə şərait yarada bilsək,

informasiya blokadalarını, Qarabağ problemini, soyqırımlar

problemlərini asanlıqla həll edə bilərik. Qabağa baxmaq üçün

ideya tələb olunur. Yeni ideya isə insan ağlına güclü təhsildən

sonra gələ bilər. Güclü təhsil qurmaq üçün də yeni ideya tələb

olunur. Başqa sözlə, təhsili dövrün tələbləri səviyyəsinə

qaldırmaq üçün yeni ideya tələb olunur. Son olaraq demək

istədiyim qısa cümlə belədir: Yarımçıqlıq böyük kompleksdir.

Kamillik və mükəmməlliyə eşq olsun!

"525-ci qəzet"f 20, 27 may 2006-cı il

102

DÜŞÜNCƏ TƏRZİ

II F Ə S İ L . DÖVRÜN SƏCİYYƏSİ VƏ FƏLSƏFƏSİ

1. DÖVRÜN SƏCİYYƏSİ

Dövrün içərisində yaşaya-yaşaya onun səciyyəvi cəhətlərini

açmaq müşkül işdir. Bu işin zamana ehtiyacı var. Bu gündən sovet

dönəminə baxıb müəyyən qədər səciyyələndirmək daha asandır,

nəinki onun içərisində yaşadığımız illər. Bununla bərabər,

gələcəyə gedən düz yolu seçə bilmək üçün zaman-zaman onun

səciyyəvi cəhətlərini, inkişaf aspektlərini araşdırmalı, müzakirə

etməli və düzgün müəyyənləşdirilməlidir. Ancaq bundan sonra

uzunmüddətli inkişafın strategiyasını düzgün qurmaq

mümkündür. Bu çox həyati, vacib məsələdir. Bu seçimdə səhv

etmək faciə ilə nəticələnir. Bu fikri təsdiqləyən bir misal çəkmək

istəyirəm: M.K. Atatürk və V. Lenin iki imperiya üzərində hərəsi

bir dövlət qurdu. Atatürkün qurduğu dövlət indi də yaşayır, amma

V. Leninin qurduğu dövlət dağıldı. Çünki M.K. Atatürk dövlətini

qurarkən dövrün uzunmüddətli səciyyəsmi və inkişaf məntiqini

düzgün müəyyənləşdirmişdir. V. Lenin isə bu məntiqin ziddinə

gedərək dövlət qurmuşdu. Bu səbəbdən də onun qurduğu dövlət

dağıldı və nəticədə yer kürəsinin böyük bir ərazisində

nizam-intizam pozuldu.

XX əsr tarixə sənayeləşmə əsri kimi daxil oldu. Bu əsrin əsas

səciyyəvi cəhətlərini özündə əks etdirən simvolika təyyarəni,

gəmini, traktoru, maşınları və digər mexanizmləri hərəkətə gətirən

mühərrik ola bilər. Çünki həmin əsrdə özümpz də hiss etmədən

təkcə məişətimizdə 10-15 mühərrikin ( soyuducunun, ət

maşınının, mətbəx avadanlığının, maqnitofonun, videonun,

paltaryuyan maşınının, üzqırxan maşının, uşaq oyuncaqlarındakı

mühərriklər və s.) xidmətindən istifadə edirdik. Mühərrikin

103

Şahlar Əsgərov

vacib hissəsi dişli çarx olduğundan, XX əsrdə qurulan bəzi yeni

dövlətlərin gerbində, siyasi partiyaların simvolikalarında dişli

çarxın şəklinə rast gəlmək mümkündür. XX əsrdən qabaqkı

əsrlərdə dövlətləri səciyyəsində gücün və avtoritarizmin rolu

böyük olduğundan həmin əsrlərin dövlət atributlarında qılınc, şir

və qartal şəkillərinə rast gəlmək mümkündür.

Sürətlə dəyişən sosial dəyişikliklər əsri

XXI əsrin ən unikal cəhətlərindən biri onun sürətlə dəyişən

sosial dəyişikliklər əsri olmasıdır. Dövr o qədər sürətlə dəyişir ki,

proqnozlara görə 5 ildən sonra bizim istifadə edəcəyimiz məhsul

və xidmətlərin 80%-i ya yeni, ya da çox modernləşmiş sahələrdən

daxil olacaqdır. Bir çox iş növləri sıradan çıxacaq, yeni növ iş

yerləri açılacaqdır. Proqnozlara görə, hər 2-3 ildən bir bilik və

məlumatlar iki dəfə çoxalır. Bu selin içərisində itib- batmamaq

üçün səfərbər olmaq lazımdır.

Dövrün sürətlə dəyişməsini M. Tetçer belə təsvir edir:

“1990-cı ildə biz heç ağlımıza gətirə bilməzdik ki, informasiya

inqilabı biznesə, həyat tərzinə, hətta hərbi əməliyyatlann gedişinə

təsiri necə böyük olacaqdır”.

Belə sürətlə dəyişən mühitdə vətəndaşların çaşmamağı üçün

onlan psixoloji cəhətdən və ixtisas baxımından qabaqcadan

hazırlamaq lazımdır. Azərbaycanda sosial mühit daha böyük

sürətlə dəyişir. Demokratüc və liberal dəyərlər ölkəmizdə bərqərar

olmaqdadır.

İnformasiya erası

XXI əsrin əsas səciyyəsi onun ağla və biliyə əsaslanan

informasiya əsri olmasıdır. Bu əsrin səciyyəsini özündə əks

etdirən simvolika fərdi (mobil) kompyuter və onun (həm də mobil

telefon kimi müxtəlif müasir avadanlıqların, cihazların) vacib

104

DÜŞÜNCƏ TƏRZİ

hissəsi olan "düymə” ola bilər. Bu əsr əvvəlki əsrlərlə müqayisədə

çox mürəkkəb əsrdir. Bir cümlə ilə qeyd etmək olar ki, bəşəriyyət

bərqərar olandan bəri heç kəs öz atasının toyunu görə bilməyibdir.

XXI əsrdə bu mümkün olan işdir.

İnformasiya son 10 min illik bəşər tarixində ictimai şüura

yeridilmiş var-dövlət, enerji (neft, qaz və s.) kimi üç aparıcı

ideyadan biridir. Minilliklər ərzində müharibələr əvvəlcə

var-dövlət, sonra enerji qaynaqları uğrunda olmuşdur. XXI əsrin

əsas səciyyəsi onun informasiya əsri olduğundan bir dövlətin

başqa dövlət üzərində üstünlüyü, qələbəsi informasiyası

cəbhəsində baş verəcəkdir. Fiziki qələbədən fərqli olaraq, bu

qələbə görünməzdir. Məğlubiyyətin nəticəsi 10-20 ildən sonra

bilinəcəkdir ki, bunun da faydası olmayacaqdır. Çünki su

töküləndən sonra, onu təzədən qaba yığmaq çətin olur.

İnformasiya erasında insanları ağlada-ağlada yox, güldürə-

güldürə məğlub edirlər.

Qeyd etmək kifayətdir ki, informasiya inqilabının yaratdığı

“partlayış”ın əsas səbəblərindən biri, dünya bərqərar olandan bəri

yaşamış alim, ixtü-açı və yaradıcı msanlann 90%-i bizim

müasirlərimizin olmasıdır. Tanınmış amerikalı alim Brayan Trey-

sinin fikrincə (“Düşüncəni dəyiş ki, həyatını dəyişəsən^’ Minsk,

2006) yaşadığımız cəmiyyətə üç faktor güclü təsir edir:

informasiya, texnologiya və rəqabət. Deməli, informasiya

texnologiya və rəqabət kimi həyatımızı dəyişdirən üç gücdən

biridir.

İnformasiyanın milli taledə oynadığı rolu nəzərə alaraq, onu

siyasi gündəmdə və ideologiyanın diqqət mərkəzində saxlamaqla

bərabər, həm də ictimai şüura yerləşdirməyi bacarmaq lazımdır.

İnformasiyanın maddi varlıqdan fərqi çox böyükdür. Var-dövlət,

enerji qaynaqları maddidir, görünəndir, dərk olunandır.

İnformasiya intellektual varlıqdır, görünməzdir, gec dərk

olunandır. Var-dövlətə, enerjiyə sahib ölkələr qüdrətli olduğu

kimi, informasiya magistrallarına sahib ölkələr də getdikcə qüd- 105

Şahlar Əsgarov

rətlənəcək, malik olmayanlar isə kasıblaşacaqlar. Bu

deyilənlərdən çıxaracağımız nəticə bundan ibarətdir ki, əgər biz

dövlət müstəqilliyimizi qorumaq istəyiriksə, onda öz informasiya

məkanımıza sahib çıxmalıyıq. Təbiət boşluğu sevmir. Əks halda

bu sahə də başqa dövlətlər tərəfindən zəbt edilə bilər. Digər

tərəfdən yaradıcı ziyalılarımız, mədəniyyət, ədəbiyyat və

incəsənət xadimləri informasiya erasının yaratdığı imkanlardan

bəhrələnərək millətə yolun düzünü göstərməli milli şüurun

formalaşmasına səy göstərməlidirlər. Yaradıcı adamlarımız

sadəcə bədii əsərlər yaratmamalıdırlar. Onlar informasiya

inqilabının gücündən istifadə edərək azadlığı, müstəqilliyi,

demokratiyanı, liberalizmi, vətənpərvərliyi, tərbiyəni inkişaf

etdirən və düşüncə tərzini, psixologiyanı yaxşı mənada dəyişə

bilən, M.C. Paşayevin “İtə ataram, yada satmaram” kəlamı kimi

on illərlə nəsild'ffiməsTə-ötürülən, milli şüurda otura bilən

kəlamlar, dəyərli fıMər yaratmahdırlan ~~ ----

TV - güclü silahdırT ühunla milləti qüdrətləndirmək da olar,

zəiflətmək də. TV-lər gün uvadan, zaman öldürən, qeybət

xarakterli verilişlər aparmamalı, milləti tərbiyələndirən,

vətənpərvər və işgüzar edən, mürəkkəb şəraitdən baş çıxaran,

çevüc və zirək edən, müasirləşdirən verilişlər aparmalıdırlar.

Düzgün informasiyaya malik olmaq, düzgün qərar qəbul etmək

deməkdir. Avropalılar məlumatın qədrini çox yaxşı bilirlər. Biz

qərblilərdən informasiyanm qədrini bilməyi və istifadə etmənin

metodologiyasım öyrənməliyik.

Enerji

Enerji son iki əsrdir ki, dövrü səciyyələndirən faktorlar-

dandır. Enerji ilə həyat səviyyəsi arasında münasibət 40 il öncə

elmi cəhətdən müəyyənləşibdir:

106

DÜŞÜNCƏ TƏRZİ

“İstənilən ölkədə adambaşına düşən milli gəlir, həmin ölkədə

adambaşına istehlak olunan enerji ilə düz mütənasibdir”.

Qlobal olaraq enerji istehsalının 80% -i kimyəvi enerji

mənbələrinin, 15%-i su elektrik stansiyalarının, 5%-i atom elektrik

stansiyalannm və digər alternativ enerji mənbələrinin payına

düşür. Kimyəvi enerji mənbələri deyəndə, əsasən neft, daş kömür

və qaz baş düşülür.

Neftin həm istehsalı, həm istehlakı, həm bölüşdürülməsi, həm

də xarici bazarlara çıxarılması siyasi məsələdir. Enerji problemi ilə

dərindən məşğul olanlar bilirlər ki, bəzi dövlətlər öz

maraqlarından çıxış edərək, “Əsrin müqaviləsi” bağlanma- ması

üçün bu etapların hər birində Azərbaycana maneçilik etməyə

çalışırdılar. Müqavilə bağlandıqdan sonra isə dünya ictimaiyyətini

çaşdırmaq üçün “elmi faktlarla” sübut eləmək istəyirdilər ki,

Azərbaycanda o qədər neft yoxdur. Azərbaycan alimləri əks

mövqedən çıxış edərək dünya ictimaiyyətini inandıra bildilər ki,

nəzərdə tutulan neft Azərbaycanda var. Böyük Heydər Əliyevin

titanik səyi nəticəsində həm “Əsrin müqaviləsi” imzalandı, həm də

Heydər Əliyev adına BTC kəməri işə salındı.

Mütəxəssislərin fikrincə, dünya enerji böhranı qaçılmazdır.

Pessimistlər bu böhran 20 ildən, optimistlər isə 40 ildən sonra baş

verəcəyini deyirlər. 2007-ci ilin aprel ayında İstanbulda enerji

problemləri ilə bağlı keçirilən konfransda bu rəqəm 30 il hesab

edilmişdir. Atom enerjisindən istifadə variantı perspektivlidir,

ancaq müvəqqəti və az ümidvericidir. Çünki ətraf mühit üçün

ekoloji cəhətdən təhlükəlidir. Kömür yanacağı da ekoloji cəhətdən

çox təhlükəlidir. Yerdə qalan enerji mənbələri (külək, su və günəş

enerjiləri, biokütlə) birlikdə dünya enerji tələbatının cəmi

15-20%-ni zorla təmin edər.

Termonüvə enerjisinə ümid daha böyükdür. Mütəxəssislərin

fikrincə bəşəriyyəti enerji böhranının əlindən ancaq bu üsulla

107

Şahlar Əsgərov ___________________________________________________________

qurtarmaq olar. Termonüvə - tükənməz enerji mənbəyi və yerdə

ikinci Günəş deməkdir. Üstəlik, ekoloji cəhətdən də təmizdir.

Termonüvə enerjisinin ən yaxşı yanacağı Helium - 3-dür. Yerdə

He-3 izotopu, demək olar ki, yoxdur, ancaq Ayda isə çoxdur. Bu

səbəbdən də. Prezident Buşun administrasiyası Ayın və Marsın

kolonizasiya edilməsini planlaşdınr. Aydındır ki, bu layihə

kosmik yox, daha çox energetik bir layihədir. Bu strategiyanın

əsas məqsədi, 20 ildən sonra dünya enerji bazarına tam hakimlik

etməkdir. Çünki təqribən 20 ildən sonra karbohidrogen yanacağı

tükənəcək və fıziklərin dediyi kimi “energetik aclıq”

başlayacaqdır. Maraqlıdır ki, C. Buş da qarşıdakı 20 ilə Ayın

fəthindən danışır. Bu rəqəmlərin üst-üstə düşməsi təsadüfi

deyildir.

Termonüvə proyekti üzərində ABŞ-ın bir çox milli

laboratoriya və universitetləri işləyirlər. Bu proyektin başında

duranların biri 1972-ci ildə Ayda olmuş və Yerə 111 kq Ay

quruntu gətirmiş astronavt Harrison Şmitdir.

Prezident Buşun administrasiyası dənizin dibindən hasil

edilən və “ağ qar” adlanan qaz hidratlannm istismarı ilə bağlı

alternativ elmi-texniki enerji proyektlərini dəstəkləyir.

Mütəxəssislər hesab edirlər ki, bu yanacağın ABŞ-da ehtiyatı adi

qaz ehtiyatından 100 dəfə çoxdur.

Neçə ki, idarə oluna bilən termonüvə reaksiyası insan

iradəsinə (söhbət nüvə bombasının dinc məqsədlərlə

istifadəsindən gedir) hələ tabe olmur, neft həmişə günün məsələsi

olacaq. Bu gün (sentyabr 2007) əgər onun bir barelinin qiyməti 70

ABŞ dollan səviyyəsindədirsə, deməli sabah 90, o birisi gün də

ondan çox olacaqdır. 20 noyabr 2007-ci il tarixinə artıq bu rəqəm

95 dollar səviyyəsindədir.

1993-cü ilin aprel ayında rəhmətlik Turqut Özal Əzizbəyov

rayonunda yerləşmiş qaçqınlarla görüşürdü. Mən də o görüşdə

108

DÜŞÜNCƏ TƏRZİ

iştirak edirdim. Çıxışında Turqut Özal bunu da dedi: “Mənə

deyirlər ki, Türkiyəyə elə bir xəritə çəkiblər ki, bütün neft

buruqlan sərhəddən kənarda qalıb. Mən də deyirəm ki, Allaha

şükür ki, bu belədir. Gəlin gecə-gündüz başımızı işlədək və

Türkiyəni yaşadaq”. Çox güclü məntiqdir. Neftsiz yaşamağı

bacarmaq lazımdır.

Qloballaşma

Dövrün digər vacib səciyyəvi cəhətlərindən biri də onun

qloballaşmasıdır. Qloballaşma iki texniki faktorun təsiri altında

(in- sanlann saatda 1000 km sürətlə yerdəyişməsi və bÖ5dik

sürətlə informasiya selinin ötürülməsi) baş verir və dönməz

prosesdir. Bu prosesin təsiri altında Yer kürəsi böyük “kəndə”

çevrilir. Qloballaşmaya müqavimət göstərmək yox, onun müsbət

cəhətlərindən istifadə etmək, mənfi cəhətlərindən qomnmaq

vacibdir.

Qloballaşan dünyada milliliyi qorumaq çətinləşir. Xırda

millətlər böyük millətlərin, lokal mədəniyyət qlobal mədəniyyətin,

milli iqtisadiyyat qlobal iqtisadiyyatın içərisində əriməsinin

ehtimalı böyükdür. Qloballaşma varlı dövlətləri daha da var-

landıracaq, kasıbları daha da kasıblaşdıracaqdır.

Qloballaşma şəraitində müstəqil Azərbaycanın bir çox dövlət

adamları kosmopolit ola bilər, ancaq milli düşüncəyə, mentalitetə

və tərbiyəyə məsul olanlar milləti canı və ruhu ilə sevən, başqa

sözlə, millət sevər insanlardan olmalıdırlar. Sual oluna bilər, bu

düşüncə hardandır?

Hələ 1945-ci ildə, SSRİ-yə qarşı işlənib hazırlanan bir Qərb

doktrinasında planlaşdırılmışdır: “Biz, ehtiyatla onların mənəvi

dəyərlərini dəyişərək, şüurlarına intim kultu, zorakılıq, sadizm,

sözə xəyanət, sırtıqlıq, alkoqolizm və narkomaniya, qorxu və

həyasızlıq, bir sözlə, əxlaqa zidd olan

109

Şahlar Əsgarov

şeyləri yeritməliyik. Namus və vicdan lağa qoyulacaq, keçmişin

mənasız qalığına çevriləcək. Yalnız çox az adam bundan xəbər

tutacaq, hətta nələr baş verdiyini anlayacaqlar. Onları da gülünc

vəziyyətə salıb, aciz durumda buraxacağıq”.

Bu fikir məşhur qazax filosofu Muxtar Şahanovun

“Sivilizasiyaların yanlışlıqları” əsərindən götürülmüşdür. Ehtimal

var ki, bənzər doktrina bizim ərazilərə tətbiq olunur. Bizim TV

kanallarımıza baxanda belə doktrinaların təsiri altında

yaşadığımız və bəzi layihələrin isə xaricdən maliyyələşdiyi hiss

olunur. Misal olaraq, əhalinin ziyalı təbəqələrinin etirazına səbəb

olan, TV kanalların bəzilərində nümayiş etdirilən “şou

proqramlarını” göstərmək mümkündür.

İstismarçı ideyalar da uzunömürlü olurlar.

“Qoy radio bu əhaliyə yalnız mümkün qədər çox musiqi

yedirtsin. Mənəvi özbaşınalığın yaranması üçün onları əqli işə

yaxın buraxmaq olmaz. Mənəviyyatı yoxsul olan insanlar isə

özlərini həmişə xoşbəxt sayarlar”. Bu fikirlərin müəllifi Adolf

Hitlerdir. O, bu fikirləri sovet əhalisi üçün nəzərdə tutmuşdur.

Deməli, A. Hitler qalib gəlsəydi o, radionun ( və həm də bugünkü

TV) gücündən istifadə edərək bizlərə musiqi yedizdirib, əqli işə

buraxmamaqla “xoşbəxt” yaşatmaq istəyirmiş. Açıq-saçıq

geyinmiş qızlan TV ekranlarına çıxardaraq əxlaqa zidd

proqramları yerləşdirərək mənəviyyatı yoxsullaşdırmaq, tərbiyəni

pozmaqla bizi yazıq bir məxluq halına salmaq istəyirmiş. Bütün

bunlardan baş çıxarmaq üçün dövrün səciyyəsini bilməyi

bacarmalıyıq. Vəzifəli millətsevər ziyalılarımız bizi bu cür

görünməz torlardan qorumalıdırlar. Mədəniyyətsiz və

mənəviyyatsız insanların milli təəssübkeşliyi də az olur.

Adama elə gəlir ki, Qərb yavaş-yavaş istədiyinə nail olur.

Əvvəllər analar qızları instituta girməyəndə, indi isə şou proq

110

DÜŞÜNCƏ TƏRZİ

ramına düşməyəndə ağlayırlar. Əxlaq pozulandan sonra,

mənəviyyatsız insanlar özlərini xoşbəxt hiss edirlər.

Özəl sektor

Dövrümüzün səciyyəvi cəhətlərindən biri özəl sektorun

həyatımızın bir çox sahələrinə daxil olmasıdır. Özəl sektorun

üstünlüyü hər bir sahədə böyükdür. Tariximizin Xocalı soyqırımı,

vertolyot faciəsi kimi qanlı səhifələri özəl TV kanalı (ANS)

vasitəsilə yazılmışdı. Təkcə bu misaldan özəl kanalın digər

kanaldan fərqi kifayət qədər aydın görünür. Özəl sektorun işində

istehsalçı ilə istehlakçının münasibətinə dövlətin müdaxiləsi

minimum olduğundan çox çevikdir. Buna görə də Böyük

Britaniya, Türkiyə kimi klassik dövlətlər, dövlət müəssisələrinin

özəlləşməsində maraqlıdırlar. Dünyanın aparıcı universitetlərinin

çoxuj^əl universitetlərdir.

Milli təhsilimizin dirçəlməsində də özəl təhsilin rolu çox

böyükdür. Çağdaş özəl məktəblərin zəif inkişafı və mənfi imicini,

ona edilən güclü kənar müdaxilə ilə izah etmək olar. Qonşu

dövlətlərin təcrübəsi göstərir ki, onlara edilən kənar müdaxilənin

zəifləməsi, böyük inkişafa səbəb olur.

Kənd təsərrüfatı, xidmət sahələrində özəl sektorun rolu

danılmazdır.

Təhsil, elm, texnologiya

Dövrümüzün səciyyəvi cəhətlərindən biri də onun elm və bilik

əsri olmasıdır. Məlumdur ki, dövlətlər əsasən iqtisadi qüdrətinə

görə sıraya düzülürlər. İqtisadiyyatın açarı texnikada, texnikanın

açarı texnologiyada, texnologiyanın açarı elmdə, elmin açarı isə

təhsildədir. Bu inkişaf zəncirinin hər hansı bir həlqəsi sıradan

çıxarsa, öz mənfi təsirini iqtisadiyyata göstərəcəkdir. Beləliklə,

iqtisadiyyat və təhsil iki son həlqələridir. Onların bir

111

Şahlar Əsgdrov___________________________________________________________

birindən asılılığı fizikanın birləşmiş qablar qanununda olduğu

kimidir. Təhsilin səviyyəsi yüksək olanda, iqtisadiyyatın da

səviyyəsi yüksək olar və ya tərsinə.

XXI əsrdə təhsil ənənəvi məsələ yox, strateji məsələdir. Təhsil

həm də milli təhlükəsizliyə məsul sahədir. Çünki təhsilli xalqın

azadlığını əldən almaq çətin məsələdir. Buna görə də təhsili

sıradan çıxarmaq düşmən dövlətlərin əsas məqsədlərindən biridir.

Təhsil həm də bizə ona görə lazımdır ki, əwəla, gələcək

ixtisasımıza mükəmməl yiyələnək. Bu bizi içərisində keçdiyimiz

proseslərin obyekti yox, subyekti edər. Burada təhsil məqsəd kimi

çıxış edir. İkincisi, qarşıya çıxan problemi düzgün həll etmək üçün

lazım olan zəruri informasiyanı keyfiyyətli təhsillə toplamaq

mümkündür. Belə məsələlərdə təhsil vasitə kimi çıxış edir. İnsan

savadlandıqca, təhsilləndikcə daha çox ictimailəşir. Təhsilli

insanlarda milli təəssübkeşlik, təhsilsiz insanlardan daha çoxdur.

Mükəmməl təhsil sistemimizə ehtiyac böyükdür. Orta məktəbi

qurtaran orta statistik məzunun biliyi TQDK-nın verdiyi

məlumatlara görə, təqribən 200 bal səviyyəsindədir. Bu 5 ballı

qiymətləndirmə şkalasmın, təqribən 1,4 səviyyəsinə uyğundur.

Yəni qeyri-kafıdən də alçaqdır. Bu səviyyəli təhsil milli

missiyasım çətin yerinə yetirər. Keçən əsrin ortalarına kimi

Rusiyadan gələn, indi isə ABŞ-dan gələn məktubu oxutmaq üçün

qonşunun üstünə gedirik. Ancaq həm rus dilinin, həm də ingilis

dilinin öyrənilməsinə dövlət, lazım olandan çox pul xərcləyir.

Xarici dillərin öyrənilməsinə illərlə xərclənən pulları bir yerə

yığsaq, böyük bir dağ əmələ gələr. Ancaq orta məktəblər dil

öyrədə bilmir. Bunu istənilən professor və ya akademik təsdiq

edər. Çünki bu titullara qoyulan ictimai tələbata görə onlar özləri

bir neçə xarici dili mükəmməl bilməlidirlər. Sürətli sosial

dəyişdiklər zamanı milli təhsilin səviyyəsi dövrün tələbatına

112

DÜŞÜNCƏ TƏRZİ

cavab verməlidir. Bir neçə xarici dil bilmək dövrün tələbidir.

Ancaq, bilirikmi?

Təhsilin, mədəniyyətin, səhiyyənin, idmanın və digər

humanitar sahələrin cəmiyyət qarşısında milli missiyalarından ən

başlıcası gəncləri özünə məhəbbətdən, millətə, vətənə, dövlətə

məhəbbətə keçməsinə, başqa sözlə, milli mənafeni şəxsi

mənafedən üstün tutmağa öyrətməyə, tərbiyə etməyə xidmət

etməkdir. İnsanlar qayğını dövlətdən yox, qohumlardan,

yerlilərdən görəndə vətənpərvərliyin səviyyəsi xeyli aşağı düşür.

İstehsal sferasında varlanmağın iki məlum yolu var: istismara

əsaslanan və elmə-texnologiyaya əsaslanan istehsal. Postsovet

dövründə və məkanında əsasən birinciyə. Qərb dünyasında isə hər

zaman ikinciyə üstünlük verirlər. Yaponların və digər inkişaf

etmiş dövlətlərin istehsala qarşı qoyduğu üç tələbdən biri, məsulun

elmi tutumlu olmasıdır. Digər iki tələb isə: məhsulun enerji və

metal tutumlu olmamasıdır.

İnformasiya və rəqabət kimi texnologiya, həyatımızı dəyişən

üç qüvvədən biridir. İnkişaf etmiş dövlətlər istehsalın

prioritetlərini sürətlə dəyişirlər. Onlar maddi məhsul ilə bərabər,

intellektual məhsul istehsal etməyə səy göstərirlər. İnkişaf etmiş

dövlətlərin ÜDM-də intellektual məhsulun payı 50-60% tərti-

bindədir.

Texnologiyaya münasibətdə bizün düşüncə tərzimiz

qərblilərdən xeyli fərqlidir. Qərblilər texnologiyaya ciddi rəiyyət

etməklə, biz isə texnoloji normaları pozmaqla varlanmaq istəyirik.

On beş ildir ki, bazar iqtisadiyyatı şəraitində yaşayınq, ancaq hələ

keyfiyyətli çörək bişirə bilmirik. Çünki texnologiyanı pozuruq.

Südə hələ də su qatırıq. Bu yaxınlarda eşidəndə ki, kimlər isə ya

Moskvadan, ya da Türkiyədən gələndə özü ilə “qara çörək” gətirib

pərişan oldum. Axı, çörək bişirmək, ev tik

113

Şahlar Əsgərov ___________________________________________________________

mək qədər çətin bir iş deyil. Bu qüsurlardan xilas olmanın bir

çarəsi var. Sovet düşüncə tərzini dəyişmək!

İnsan müasir texnologiyanın sərt qaydalanna artıq tab gətirə

bilmir. Bu səbəbdən də insanı texnoloji proseslərdən

kənarlaşdıraraq insansız texnologiya yaradılmaqdadır.

Elm, təhsil və texnologiyadan danışarkən M.K. Atatürkün bir

fikrini bir daha yada salmaq istəyirəm. 1920-ci illərdə M.K.

Atatürk "İstiqlalımız səmadadır” fikrini söyləmişdir. Məncə, bu

kəlam hələ indi də axıracan dərk olunmayıb və bu səbəbdən də

türklər kosmos klubunun üzvü deyillər. Məlumat üçün deyək ki,

kosmos klubunun üzvləri həm də BMT TŞ-nin daimi üzvləridir.

Yəni dünyada gedən bütün siyasi proseslərin aktiv subyektidirlər.

Kosmosa yol təhsildən, elmdən və texnologiyadan keçir.

Əqli və fiziki güc Allah - təalanm insanlara verdiyi

potensialdır. Bəşəriyyətin inkişafının ilk zamanlannda ən çox

fiziki gücdən, sonrakı mərhələlərində hər iki potensialdan,

hal-hazırda isə ən çox əqli gücdən istifadə edilir. Belə ki, bir kq

dəmirdən bir paltar ütüsü əvəzinə, yüzlərlə kompakt disk

hazırlamaq iqtisadi cəhətdən daha sərfəlidir. XXI əsrdə fiziki güc

də əqlidir. Yüksək inkişaf etmiş ölkələrin hərbi avadanlıqları elm

tutumlu silahlardır.

Dörd əsr öncə Frensis Bekon dahicəsinə “Elm - gücdür” -

söyləmişdir. Elm dövləti gücləndirməlidir. Başqa sözlə, elm

dövlətə qulluq etməlidir, dövlət elmə yox. Və ya bu münasibət

qarşılıqlı olmalıdır. “Quş qripi” virusunu və ya içdiyimiz suyun

tərkibini özümüz yoxlamağı bacarmalıyıq, xaricə

göndərməməliyik.

Elmdə alimlərlə bərabər, kvazialimlər də az deyildir. Onlara

öz yerini göstərmək asan məsələ deyildir. Alimlərlə kvazialim-

lərin amalleın müxtəlifdir. Alim öz potensialını elmin inkişafına.

114

DÜŞÜNCƏ TƏRZİ

kvazialim isə elmin potensialım öz inkişafına sərf edən kəsdir.

Bəzən cəmiyyətdə kvazialimlər daha çox hay-küy qopara bilirlər.

Müstəqillik dövründə belə “alimlərə” qarşı dövlətin və cəmiyyətin

mövqeyi sərt olmalıdır. Yaxın tariximizdən maraqlı bir misal

çəkmək istəyirəm. Qriqori Qrabovoy adlı bir kvazi-alim, “daşdan

enerji almaq” adı altında Rusiya prezidenti B.Yelt- sindən (onun

ətrafındakı bəzi adamlann köməkliyi ilə) kifayət qədər pul qoparır.

1991-ci ildə B. Yeltsin Novosibirsk şəhərində Hərbi-Sənaye

Kompleksinin müəssisələrini gəzərkən, akademik E.

Kruqlyakovdan soruşur ki, daşdan enerji almaq olarmı?

Akademikdən “yox” cavabı alandan sonra, prezident: “Siz

bilmirsiniz, mənə məruzə ediblər ki, olar”, - deyir. Akademik:

“Onda bunu sizə məruzə edən şarlatandır”, - deyir. Təbii,

B.Yeltsin bu informasiyadan sonra lazımi qərar qəbul edir. Belə

hallar elmdə nadir hadisə deyildir. Dəyərli alimlərimiz elmi

kvazialimlərdən qorumağı, akademik E. Kruqlyakov kimi özləri

bacarmalıdırlar. Əks halda, həm elm, həm də onların özləri

dövlətin və ictimaiyyətin gözündən düşərlər. Əgər elmimiz

dövlətimizə kömək edirsə, deməli bizdə alimlər çoxdur. Əgər

dövlətimiz elmimizə kömək edirsə, deməli bizdə kvazialimlər

çoxdur.

Müstəqillik

Dövrümüzün ən xoş tarixi hadisələrindən biri müstəqillikdir.

Yüz illərlə qeyri-müstəqil şəraitdə yaşadığımızdan düşüncə

tərzimiz və məntiqimiz xeyli zədələnmişdir. Bəzən yaxşını pisdən,

xeyri şərdən ayıra bilmirik. Təbrizli və bakılı danışdıqda

bir-birlərini 100% anlayırlar, ancaq birinin yazdığını o birisi

oxuya bilmir. Əlifba əməliyyatı ilə bütöv bir xalq parçalanmışdır.

Dünya təzadlarla doludur.

115

Şahlar Əsgdrov ___________________________________________________________

Böyük rus filosofu P. Çaadayevin :“Dərd olsun o xalqa ki, əgər

qul vəziyyəti onu alçaltmayıbdır. Belə xalq qul olmağa layiqdir”

fikri çox düşündürücüdür. Yüz illərlə müstəqil olmamaq,

psixologiyamızı elə zədələyib ki, bəzi vəzifəli insanlar azadlığın

qədrini dəyərincə qiymətləndirə bilmirlər. Köləliyi həsrət hissi ilə

xatırlayanlar da az deyildir. P. Çaadayev belə insanları nəzərdə

tutaraq yuxarıdakı fikri söyləmişdir. Azad olmuş xalqın

məmurları öz vətəndaşları ilə metropoldan pis rəftar etməməlidir,

ona qayğı göstərməlidir. Əks təqdirdə, xalq geriyə həsrət hissi ilə

baxar.

Qeyri-müstəqillik şəraitində yaşamış insanlar, adətən, şəxsi

mənafeyi, milli mənafedən üstün tuturlar. Onları kütlənin taleyi

yox, özünün (fərdin) taleyi, qohumların taleyi daha çox

maraqlandırır. Tanınmış rus rəssamı Nikas Safroniv

(Az.İzvestiya, 30.12.04) yazır: “Azərbaycanda qohumluq əlaqəsi

qeyri-adi dərəcədə inkişaf edib, hamı hətta uzaq qohumlar da

bir-birini müdafiə edirlər”. Milli şüura: “El üçün ağlayan göz kor

olar” kimi zərərli “atalar sözü” yeridilir. Leyli - Məcnunun

faciəsini min illərlə yaşadınq, amma Göyçənin, Dərələyəzin,

Təbrizin yox. Niyə? Ona görə ki, müstəqil yox, yanmmüstəqil

olmuşuq. Düşüncə tərzimiz zədəlidir. Bu xislət

qeyri-müstəqilliyin nəticəsidir.

Uzun müddət müstəqil olmamağımız səbəbindən, ictimai

şüurda “dövlət” və “dövlətçilik” terminləri qarışdırılıb və sinonim

kimi işlədilir. Bunların birincisi qurum, ikincisi keyfİ3^ət

göstəricisidir. Bizim öz dövlətimiz olmadığından həmişə

dövlətdən yox, dövlətçilikdən danışmışıq. İndi öz dövlətimiz

olduğu halda da, yenə də dövlətçilikdən danışırıq. Hesab edirəm

ki, hər xalqın siyasi yetkinliyi, dövləti dəyərləndirmək qabiliyyəti

ilə mütənasibdir. Mən parlamentin plenar iclasında “Heydər

Əliyev dövlətimizin banisi və qurucusudur” -deyəndə güclü

116

DÜŞÜNCƏ TƏRZİ

təpkilərlə qarşılaşdım. Bir çox deputatlar söz alaraq, bu fikirlərin

tam əleyhinə getdilər. Hətta bir professor “bizim dövlətçiliyimizin

3500 il tarixi var”, - deyərək məni mətbuatda qınağa tutdu, debata

çağırdı. Mənim düşüncəmə görə, maşınla maşınqayırma arasında

nə qədər fərq varsa, dövlət ilə dövlətçilik arasında fərq də bir o

qədərdir. Son 100 ildə bizim dövlət quruluşumuz, siyasətimiz,

ideologiyamız bir neçə dəfə dəyişibdir, dəyişməyən müstəqil və

mükəmməl dövlət qurmaq arzusu olmuşdur.

“Dövlət” və “dövlətli olmaq” sözlərinin eyni kökdən olması da

narahatçılıq doğurur. Dövlətli olmaq üçün dövlətdə işə girmək

düşüncəsi qüsurlu düşüncədir. Dövlətdə işə girmək dövlətdən nə

isə qoparmaq yox, xalqa qulluq etmək məqsədi daşımalıdır. Varlı

olmaq {‘'varlı olmaq” sözü “dövlətli olmaq” sözünü kaş

birdəfəlik və həmişəlik elə əvəzləyəydi ki, “dövlətli olmaq” sözü

işlədilməyəydi) ayıb şey deyildir. Amerikada hər 20 ailədən

birinin sərvəti bir milyon dollardan çoxdur. Bunun üçün dövlət

adamı yox, iş adamı olmaq lazımdır. Dövlətdə işləyib varlanmaq

da qeyri-müstəqilliyin yaratdığı qüsurdur. Yeri gəl- mişkən qeyd

edək ki, nə rus, nə ingilis dillərində “dövlət” və “dövlətli olmaq”

sözlərinin kökü eyni deyildir.

“Haqq”, “haqqımı ver”, “haqqım var” və ya “haqqın

vermişəm” sözlərinin məna çalarlarmda da qeyri-müstəqilliyin

yaratdığı qüsuru görmək mümkündür. Kimsə hüquqi cəhətdən

haqqı olmayan bir işi həyata keçirməkdən ötrü “haqqın verib”

istədiyinə nail olur. Misal üçün, kimsə şəhərin mərkəzindəki

binada, mənzilinin baş küçəyə baxan pəncərəsini ofis açmaq

niyyəti ilə qapıya çevirmək istəyirsə, arxitektura baxımından bu iş

qadağandır və onun buna haqqı çatmır. Ancaq o, JEK -ə “haqqın

verib” bu işi həyata keçirə bilir. Qeyri-müstəqillik düşüncəsi o

qədər qüsurludur ki, bütün dinlərdə və cəmiyyətlərdə pozitiv və

117

Şahlar Əsgərov ___________________________________________________________

birmənalı işədilən “haqq” kimi müqəddəs söz, dilimizdə çox

mənalı və qüsurlu vəziyyətə salınıbdır. Bizdən fərqli olaraq, bu

məfhuma bəşəri münasibət belədir: “Əbədi ancaq haqqdır. Haqq

ölmür. Haqqa tərəf cəmiyyətdə həmişə məhəbbət var”.

XX əsrin əvvəlində müstəqilliyimizi cəmi 23 ay qoruya bildik.

Bugünkü müstəqilliyi dönməz və əbədi etmək üçün qeyri-

müstəqillik düşüncəsini müstəqillik düşüncəsi ilə əvəzləmək

lazımdır. Biz, müstəqil dövlətimizin təltif etdiyi orden və

medalları bütün bayram günlərində şərəflə istifadə etməliyik. Bu

bir tərəfdən orden sahibinin, digər tərəfdən isə dövləti

şərəfləndirər.

S. Vurğunun məşhur misralannın birində deyilirdi: “Bir

yandan Türkiyə, bir yandan İran, bir yandan Rusiya göndərir

fərman”. Şübhəsiz, coğrafiyanın geosiyasətdə rolu böyükdür. Biz

həm dostların, həm də düşmənlərin əhatəsindəyik. Dostlar

işlərimizin yaxşı, düşmənlərimiz isə pis getməsini istəyirlər.

Rüşvətxorluq, yerlibazlıq və bunun kimi digər sovet ənənələri

əsasən qeyri-müstəqillik düşüncəsinin nəticəsidir. Bu xislətləri

dostlar sevməz, düşmənlər isə sevərlər. Biz işlərimizi düşmənlərin

istədiyi kimi yox, dostların istədiyi kimi qurmalıyıq.

Teatrlarımızda qəhrəmanlıq səhnələri çox oynanılıbdır. Ancaq

real Qarabağın müharibə səhnəsində qəhrəmanlıq göstərilə

bilmədi. Rəssamlarımız müharibə qəhrəmanlarının şəkillərini

çəkmədilər. Belə şəkillər muzeylərimizi bəzəmədi. Əvəzində

dünya müharibə tarixinə "meyit alveri” kimi yeni fenomen

gətirdik. Pulla “qəhrəmanlıq” adı alan da oldu. Səbəbi nədir?

Əlbəttə ki, köləlik psixologiyası, düşüncə tərzi və tərbiyəsi. Met-

ropol yaşamağın alver, oxumaq - oynamaq kimi yüngül həyat

tərzini bizə, müharibə aparmaq, ciddi dövlət işləri ilə məşğul

olmaq sənətini isə özününkülərə öyrətmişdi. Bu psixologiya ilə

bağlı sərrast fikri dəyərli şairimiz B.Vahabzadə hələ 1991-ci

118

DÜŞÜNCƏ TƏRZİ

İldə belə ifadə etmişdir: “İndi yaşadığımız cəmiyyət qaydaları bizi

elə şikəst edib ki, 70 illik tariximizdə vəzifədə olanın yaltağı,

vəzifədən gedənin qənimi olmuşuq. Müqəddəs hisslər, insani

duyğular unudulub”.

Bakının küçələrini gəzdikcə və küçələrdəki qüsurları gördükcə

bu şəhərin qeyri-müstəqil bir ölkənin paytaxtı olduğu qənaətinə

gəlmək mümkündür. Misal üçün, “Nizami” metrosu tərəfdən

“Bakı soveti” metrosuna tərəf M. Sübhü küçəsi ilə piyada getsək,

ən azı 20-25 yerdə nizamın, qaydanın, ictimai mənafenin

pozulduğunu və küçənin bərbad vəziyyətə salındığını görmək

mümkündür. Müstəqil dövlətlərdə ictimai əhəmiyyət daşıyan küçə

ilə belə davranmaq (haqqın versən də) yolverilməzdir,

yarımmüstəqil dövlətdə isə bu mümkündür. Haqqın ver,

qanun-qaydanı haradan istəyirsən oradan da poz. Köləlik

psixologiyasından, tərbiyəsindən qurtarmaq üçün düşüncə tərzini

dəyişmək lazımdır.

Qarabağ problemi

Müstəqil dövlət kimi inkişafımızı buxovlayan problem

Qarabağ problemidir. Hələ 1995-ci ildə TC “Mesaj” jurnalına

verdiyim müsahibədə bu problemi “neft probleminin görünən

üzü” adlandırmışdım. Çox adamlar indi belə fikirləşir.

Bu problem başlayarkən fikir və söz azadlığı yox idi. Düşünmə

ixtiyan idarəedənlərə məxsus idi. İdarəetmədə ”Mən rəisəm, sən

axmaq” prinsipi üstünlük təşkil edirdi. İndi biz demokratik

dövlətik. Qarabağ problemi haqqında məhdud sayda adamlar

düşünməməlidir. Bu problemin həllində Sovet düşüncə tərzindən

imtina etməliyik. Liberal cəmiyyətin verdiyi imkan və

üstünlükdən bəhrələnmək lazımdır. Qarabağ milli problemdir.

Milli problemin həllində millətin potensialından istifadə etmək

119

Şahlar Əsgərov

lazımdır. Bu problemin həllində informasiya kommunikasiya

texnologiyalarının (İKT) yaratdığı böyük imkanlardan da istifadə

etmək lazımdır. Parlament hər sessiyasında bu problemi müzakirə

etməlidir. Çox düşüncələr, çox fikirlər, çox təkliflər ortaya qoyula

bilər. Brayan Treysinin “Düşüncəni dəyiş ki, həyatını dəyişəsən”

kitabında “Böyük prinsip” adlı prinsipdə deyilir: ”Вы

становтись тем, о чем думайте большую часть своего

времени”. Bu problem о zaman tez həllini tapar ki, hamımız

vaxtımızın çox hissəsini bu problem haqqında düşünək. Görək bu

problemin həllində yeni ideya nə ola bilər? Bu problem

başlayanda İnternet kimi silah yox idi. İndi bu silah bu problemin

həllində nə köməklik edər?

Deyilənə görə, ermənilər müsəlmanın sonrakı ağlına qibtə

edirlər. Qarabağ problemindən 15 il sonra “müsəlmanın sonrakı

ağlı nədir”? - sualına cavab olaraq biz “4.4 min kv.km ərazini yox,

sovetlər dövründə itirilmiş torpağın davasım çəkməliyik”. Axı biz

SSRİ-nin tərkibinə 116 min kv. km ərazi ilə daxil olmuşuq, 86,6

min kv. km ərazi ilə yox. Bizim 28 min kv.km torpağımız

Moskvanın xeyir-duası ilə oğurlanıb. Oğurlanmış torpaq geri

qaytanimalıdır, çünki oğru məlum, oğurlanan torpaq məlum.

Korrupsiya

İnsan cəmiyyəti və dövlət yaranandan korrupsiya həmişə olub.

Ona görə ki, cəmiyyət idarəedənlərə və idarəolunanlara bölünür.

Dünya bərqərar olandan bəri idarəolunanlardan idarəedənlərə

tərəf maddi nemətlər seli (şirinlik, hədiyyə, pul, qızıl və s.)

axıbdır. Çünki “vətəndaş-dövlət” münasibətində proseslərin aktiv

tərəfi istənilən halda dövlət məmuru olubdur. Bu ənənə ibtidai

icma quruluşundan ta XXI əsrə qədər, liberal-demokratik əsaslı

quruluşlar bərqərar olana qədər davam edir. XIX əsrin bəlası

120

DÜŞÜNCƏ TƏRZİ

yoluxucu xəstəliklər, XX əsrin bəlası kütləvi qırğın silahlan, XXI

əsrin əsas bəlası isə narkotik, rüşvət və korrupsiya hesab edilir.

Təyyarənin yanacaq bakındakı deşik onun üçün nə qədər

təhlükəlidirsə, rüşvət də dövlət üçün o qədər təhlükəlidir. Dövlətlər

korrupsiyanın səviyyəsinə görə sivil və qeyri-sivil dövlətlərə

bölünürlər. Bütün zamanlarda bütün dövlətlərdə korrupsiya olub.

Ancaq onunla mübarizə də olub. Bu sosial xəstəlik keçid dövrünü

yaşayan bütün ölkələrdə tüğyan edir.

Cəmiyyət rüşvətin təhsildə yaratdığı fəsadları düzgün

qiymətləndirə bilmir. Təhsildə rüşvət dövlətin təhsilə çəkdiyi xərci

heçə endirir. Müəllim rüşvət istəyərkən şagirdi, tələbəni küncə

sıxır. Bu çətin vəziyyətdən onu valideyni, qohum-əqrəbası, dost-

tanışı çıxarır. Beləliklə, nəticədə gənc köməyi dövlətdən yox,

qohumdan gördüyünə görə, qohumbaz, yerlibaz böyüyür, az

millətsevər olur. Rüşvətin nəticəsində insan ictimailəşmir, əksinə

fərdiləşir. Bu isə cəmiyyətin, dövlətin ziyanınadır. Bir sosial

fenomen kimi rüşvətin nəzəri əsasının yaradılmasına IV fəsildə

cəhd edilmişdir.

Mənəviyyatın qıtlığı fenomeni

Deyilənlərə görə, sovetlər zamanı iki güclü idarəetmə

piramidası varmiş. Aşkar piramida partiya piramidası idi. Gizli

piramida partiya piramidasının nəzarətində olan “oğnılar

dünyasının ” piramidası idi. SSRİ dağılandan sonra təbii olaraq

partiya piramidası dağıldı. Real hakimiyyət aşkar şəkildə gizli

piramidanın əlinə keçdi.

Bu fikirlər bir fərziyyə olsa belə, SSRİ-nin dağılması həm bu

məkanı, həm də dünyanı xeyli kriminallaşdırdı. Dünyanın iqtisadi

resursunun xeyli hissəsini özündə cəmləşdirən bir ərazidə nizamlı

quruluşun dağılması, daxili və xarici kriminal qüvvələ

121

Şahlar Əsgərov

rin əl-qolunun açılmasına əlverişli şərait yaratdı. Ara qarışıb,

məhzəb itdiyi zaman müəssisələrdən, zavodlardan, hətta

muzeylərdən çox şeylər oğurlandı. Sahibsiz (ictimai) mülkiyyət

azsaylı “zirək” adamların əlinə keçdi. SSRİ dövründə əli rüşvətə

dəyməyən adamların çoxu rüşvət gölünün içərisindədir. Bu

şəraitdən, hətta din xadimləri belə özlərini kənarda saxlaya

bilmədi. Bu səbəbdən də MDB məkanında qısa müddət ərzində

böyük sərvət toplamaq mümkün oldu. Postsovet məkanında bu

şəraitdən müxtəlif ölkələr müxtəlif cür istifadə etdilər. SSRİ- nin

süqutundan istifadə edərək bəzi ölkələr gələcəyi, bəziləri isə cari

günləri hədəfə götürdülər. Bir tərəfdən qanunların zəifləməsi,

digər tərəfdən xaricə sərbəst çıxış şəraitində varı milyardlarla

ölçülən, bəzi halda isə dövlət büdcələrindən çox olan insanlar

yarandı. Beləliklə, “yeni ruslar”, “yeni gürcülər”, “yeni

azərbaycanlılar” (və bunun kimi) adlı təbəqələr cəmiyyətə daxil

oldular.

Dövrün arzuolunmaz səciyyəvi cəhətləri çoxdur.

Hər güclü dövlət özündən zəiflə münasibətində ikili

standartlardan istifadə edir və proseslərdə üçüncü subyekt kimi

çıxış edir.

Silah mafıyası süni müharibələr yaradılmasında maraqlıdır.

Dərman mafıyası çox-çox effektli və ucuz dərmanların istehsalını

və tətbiqini əngəlləyir...

Dünyada kriminal keçmişli insanların (qüvvələrin)

hakimiyyətə gəlmə ehtimalı getdikcə artır. Bu tendensiyadan

MDB məkanı da kənarda qalmadı. Hər ölkənin(o cümlədən də

bizim) öz B. Berezovskiləri var. Onlar, əvvəlcə dövlətdə böyük

post tuturlar, sonra da qaçaraq xaricdə sığınacaq tapırlar.

XX və XXI əsrin arzuolunmaz səciyyəvi cəhətlərindən biri də

iqtisadiyyat ilə mədəniyyət arasındakı harmoniyanın

pozulmasıdır. Əslində bu tendensiya bir neçə əsrdir ki, davam

edir.

122

DÜŞÜNCƏ TƏRZİ

Keçən əsrin əvvəllərində Nobel mükafatı almaq həm elmi, həm

iqtisadi, hə də şöhrət baxımından əlçatmaz bir zirvə idi. Bu

mükafata ildə cəmi 10-15 nəfər layiq görülürdü və o zamanlar

üçün böyük məbləğ sayılan milyon dollar tərtibində pulla

mükafatlandırılırdılar. Onlar həm də öz şərəf və ləyaqətini yüksək

tutan, nümunəvi əxlaq və mənəviyyat normalarının daşıyıcıları

idilər. Nobel mükafatı almaq üçün dahi olmalı və heç kəsin gedə

bilmədiyi çətin yolu getməyi bacarmalıydın. Onların həm

professional qabiliyyəti, həm də personal keyfiyyətləri örnək idi.

Pozitiv düşüncə tərzinə malik bu insanlar bəşəriyyətin elitar

təbəqəsi, intellektual və yaradıcı insanları arasında populyar idilər.

Onlar bəşəri mənafeləri, şəxsi mənafelərdən üstün tuturdular. Hər

kəs özlərini bu insanlara oxşatmaq istəyirdi.

Bu insanlara yüngül həyat tərzi yad idi. Bir məşhur lətifədə

söylənilir ki, çox gözəl bir kinoulduz Albert Eynşteynə məktub

yazır və onunla ailə qurmağı təklif edir. Xanım məramını belə

əsaslandırır ki, bizim övladımız ağılda sizə, gözəllikdə mənə

oxşasa, dünyanın ən xoşbəxt insanlarından biri olar. A. Eynşteyn

cavab məktubunda təklifi rədd edərək yazır ki, qorxuram ki, bizim

övladımız ağılda sənə, gözəllikdə mənə oxşayıb, dünyanın ən

bədbəxt insanı ola.

Dünyanın inkişaf meyillərindən görünür ki, bəşəriyyətin min

illər ərzində topladığı mənəvi dəyərlər tədricən aşınmaqdadır.

Buna səbəb bir tərəfdən texniki tərəqqi, digər tərəfdən isə mədəni

sferadakı giqantomaniyadır. Texniki tərəqqi son iki əsri əvvəlki

əsrlərdən çox fərqli etmişdi. Əmək çox avtomatlaşmışdır. ABŞ

kimi dövlətlərdə 168 saat həftəlik vaxt resursunun cəmi 40 saatı

haqqı ödənilən işin, 128 saatı isə asudə vaxtın payına düşür.

Sonuncunun da çox hissəsi istirahət üçün istifadə edilir. Kinonun,

TV-nin geniş yayılması 100 minlik tutumlu stadionları və konsert

salonlarım, milyon tirajla videokasetlərin satışı, mədə

123

Şahlar Əsgarov ___________________________________________________________

niyyətin bir çox sahələrini, bəzi əyləncə növlərini xeyli kütləvi-

ləşdirmişdi. Bazar iqtisadiyyatı şəraitində böyük tutumlu stadi-

onlann, konsert salonlarının inşasında iqtisadi maraq, digər

maraqlan çox-çox üstələyir. Bu nəhəng stadionlan, salonlan il

ərzində insanlarla doldurmaqdan ötəri menecerlər min illərlə

toplanmış mədəni dəyərləri yavaş-yavaş qurban verirlər. “Pul hər

şeyi həll edir” - deyənlər pul üçün hər şey edirlər. Kütləni cəlb

etmək üçün mənəvi, əxlaqi və etik normalara zidd (zorakılıq, sözə

xəyanət, sırtıqlıq, satqınlıq, alkoqolizm və narkomaniya, qorxu və

həyasızlıq, binamusluq) vulqar nömrələr, səhnələr kütləyə

tədricən yedizdirilir. Brayan Treysi dostuna istinadən yazır:

"Yaxşı vərdişlər çətinliklə əldə olunur, ancaq onlarla yaşamaq

asandır. Pis vərdişlər, əksinə asan öyrənilir, ancaq onlarla

yaşamaq çətindir”. Tarix boyu çətinliklə əldə olunmuş yaxşı

vərdişlərin yerini, asan öyrənilən pis vərdişlər tutur. Populyar

kinoak- trisanın, futbolçunun, boksçunun qazancı milyon

dollarladır. Fərdi qabiliyyəti (səsi, xarici gözəlliyi, idmançılığı və

s.) həmkarlarından yüksək olan belə istedadlar. Nobel mükafatı

laureatlarından fərqli olaraq, cəmiyyətin istənilən təbəqəsindən

çıxa bildiyindən onların sayı onlarla yox, minlərlədir. Bu

istedadlardan nə intellektual səviyyə, nə nümunəvi əxlaq, nə də

mənəviyyat tələb olunmur. Bu insanlar çox varlı yaşadıqlarına və

medianın diqqət mərkəzində olduqlarına görə çox populyar

olurlar. Bir çox gənclər özlərini bu insanlara oxşatmaq istəyirlər.

Əgər məşhur bir kinoulduz ekstravaqantlıq edib bir ziyafətə

göbəyi- açıq gəlsə, tezliklə minlərlə, milyonlarla fanatlar bunu dəb

bilib şəhərdə göbəyiaçıq gəzəcəklər. Onların professional

fəaliyyəti, personal qabiliyyətini və keyfiyyətini kölgədə saxlayır.

Belə insanlar şəxsi maraqlarını bütün digər maraqlardan üstün

tuturlar və yüngül həyat tərzi şəraitində yaşamaq onları narahat

etmir. Ancaq özləri üçün yaşayırlar və kütlənin taleyi onları az

maraq- 124

DÜŞÜNCƏ TƏRZİ

landınr. Onlam həyatında “insan üçün olan hər şey, mənə yad

deyil” prinsipi üstünlük təşkil edir. Nədənsə imtina etmək, hər

mənada oruc tutmaq bu insanlann çoxuna yaddır. Nəticədə

mənəviyyat sahəsində aşınma baş verir və bu mənəviyyat qıtlığı

fenomeni son bir neçə yüz ildir ki davam edir. Tomas Mannın

“Həyat və mənəviyyat bölünməzdir” - fikrinə rəğmən indi həyatın

mənəviyyat komponenti getdikcə azalır.

Bəşərİ3^ətin aparıcı hissəsinin diqqəti ancaq iqtisadi qüdrətin

artmasına yönəlibdir. Həyatın digər vacib komponenti diqqətdən

kənarda qalmışdır. Səmavi kitabların xəbərdarlıqlarına məhəl

qoyulmur. Min illərlə yığılmış mədəni dəyərlər hiss olunacaq

dərəcədə əriməkdədir.

Hesab etmək olar ki, əvvəla, nəsillər arası “ata-oğul” konflikti

iki nəsil arasında yaranmış mənəviyyat qıtlığı fenomeninin

nəticəsidir. İkincisi də, bəşəriyyət varlana-varlana uçuruma tərəf

yuvarlanmaqdadır. Bir Qərb mütəfəkkiri müdrikcəsinə deyib: ”Nə

vaxt ki, axırıncı ağac kəsiləcək, axırıncı çay zəhərlənəcək, axırıncı

balıq tutulacaq, onda insanlar başa düşəcəklər ki, pulu yemək

olmur”. Qrenlandiya buzlaqlıqları əriyəndə bəşəriyyət hansı

təhlükə ilə qarşılaşacaqsa, tarixi mənəvi dəyərlər əridikcə də

bənzər tale ilə qarşılaşacağıq.

Gender problemində İranın tutduğu sərt mövqenin kökündə

mənəviyyat qıtlığı fenomeninə qarşı etiraz durduğunu güman

etmək olar. Bunu özünümüdafiə instinktinin nəticəsi də hesab

etmək olar.

Bütün səmavi dinlər insanlara ədəb və yaşayış qaydaları

öyrətmək məqsədilə nazil olmuşdu. Mənəviyyat və iqtisadiyyat

bəşər övladının həyat vektorunun iki toplananıdır. Bu toplananlar

harmoniyada olanda insan şərəfli ömür yaşayır. Son yüz illər

iqtisadiyyat vektorunun artımı, mənəviyyat vektorunun azalması

ona gətirib çıxarıbdır ki, əgər belə demək mümkündür-

125

Şahlar Əsgərov ___________________________________________________________

SƏ, İt saxlamaq, övlad saxlamaqdan " üstün tutulur. Neçə min illər

bu toplananlar arasında harmoniya olubdur. Prioritetlərin sürətlə

dəyişdiyi çağdaş dövrdə harmoniyanı qoruyan millətlər başa

alimini, mühəndisini, qeyri-yetkin millət isə müğənnisini, gö-

zəlçəsini çıxarır. Dövrün duyulan səciyyəsi bundan ibarətdir ki,

ədəb və əxlaq qaydalan iqtisadiyyatın xeyrinə əriyir. Belə getsə,

“qapını döyməyə” və ya “işığı söndürməyə” ehtiyac

olmayacaqdır. İslamşünas alim Əhmədağa Əhmədova görə

’’insan əxlaqında pis əməllər - it məqamında, elm isə mələklər

məqamında qərar tutur”. İnsaniyyətin mələklər məqamından it

məqamına enmək təhlükəsi vardır. Bu da sivilizasiyanın sonu

deməkdir.

İslam mədəniyyətinin banilərindən biri olan Həzrəti Əli əley-

hissəlam 14 əsr bundan qabaq uzaqgörənliklə söyləyib: ''Bir

zaman gələr ki, adamlar arasında şər işlər qeyri-şər işlər qələbə

çalar. Haram olan şeylərin haramlığına riayət edilməz; zina

aşkarda edilər, yetimlərin mahnı yemək halal hesab olunar. O

zaman riba yemək adi bir şey olar; tərəzidə kəsmək geniş intişar

edər, içki üzüm suyu adı ilə, rüşvət vermək və almaq - hədiyyə adı

ilə halal edilər. Kişilər özlərini qadınlara, qadınlar isə özlərini

kişilərə oxşadarlar. Allahın evinə (Kəbəyə) həccə getməyi Allah

xətrinə yox, başqa məqsədlərdən ötəri - ticarət, dünya mənfəəti

üçün edərlər” (bax: Ə.Əhmədov, “İslam təlimi”, səh. 116, 2005).

İki il bundan öncə “Universal peace federation^in təsisçisi Dr.

Mun Son Myonun Bakıda yayılmış Sülh müraciətnaməsin- də

deyilirdi:

“Biz XXI əsrə daxil olub, həqiqətən, tarixi dönüş anı

yaşayırıq. XX əsrin müharibə və münaqişələrinin kədərli və sıxıcı

tarixini biz təkrar yaşayacağıq, yoxsa əbədi ümumi sülh yer

üzərində möhkəmlənə biləcəyini indi həll etməyin vaxtı çatmışdır?

” Daha sonra Dr. Mun Son Myon gənclərə xitabən deyir: “Həddən

artıq 126

DÜŞÜNCƏ TƏRZİ

xudpərəst fərdiçilik həyatımız üçün indi real təhlükə yaradır. O,

bəşəriyyətin gələcəyə ümid bağladığı cavanları, narkotiklər və

azad seks qullarına çevirir

Həm Həzrəti Əlinin 14 əsr bundan qabaq dedikləri, həm Dr.

Mun Son Myonun iki il öncə söylədikləri əsas verir ki, əminliklə

deyək ki, bəşəriyyət düz yolla inkişaf etmir.

Təbiəti insan özbaşınalığından qorumaq üçün bir çox ərazilər

qoruq elan olunur və qanunla qorunur. Görünür, bəşəriyyətin min

illərlə qazandığı mənəvi sərvətlərin aşınmasının qarşısını almaq

üçün mədəniyyət sferasını da BMT tərəfindən qoruq elan

olunmasına da böyük ehtiyac duyulur.

Bu söhbətə Hədisi-Şərif ilə bir sonluq vermək istəyirəm:

“Allah Təala dünya malını dostlarına da, düşmənlərinə də

vermişdir. Gözəl əxlaqı isə sevdiklərinə vermişdir”.

Gender probleminin

görünən və görünməz tərəfləri

Son zamanlar bu problem cəmiyyətdə geniş müzakirə olunur.

Bu problemi əsasən xaricdən qurdalayırlar. Sanki, bizim Qarabağ

problemimizi kişilər yox, qadınlar həll edəcəklər. Bu problemin

müzakirəsi cəmiyyətdən böyük enerji udur. Çoxbilmişlər ikincini

qabardırlar ki, birinci unudulsun. Azərbaycanda qadınların

cəmiyyətdə tutduğu mövqenin inkişaf dialektikasına nəzər

salmağa ehtiyac duyulur.

“Nağı Şeyxzamanlının xatirələri” kitabında (Bakı, Qatal, 1997.

səh 269-270) yazılır ki, Avropada təhsil alan bir qrup tələbə yay

tətilində Bakıya qayıdanda, öz himayədarları olan H.Z. Tağıyevi

ziyarət edirlər. Gənclərin biri Hacıya müraciət edərək soruşur:

“Hacı əfəndi, siz bizdən qeyri-türk ilə evlənməyəcəyimizə dair

imza aldınız. Amma ölkəmizdəki məktəblərdə təhsil alan türk

127

Şahlar Əsgdrov___________________________________________________________

qızı yoxdur. Onda ziyalı və təhsilli bir kimsənin cahil bir qızla

evlənməsi bilmirəm nə dərəcədə düzgündür”?- sualını verir.

Tələbənin bu sualı, elə bil, Hacını yuxudan oyadır. O:

“Övladlarım, çox doğru söyləyirsiniz, əmin olun ki, bu

nöqsanımızı da aradan qaldıracağam”- deyir.

Ertəsi gün Qafqazda nəşr olan qəzetlərdə Hacının aşağıdakı

məzmunda bir elanı çıxır: “Qafqaz türklərinin 7-8 yaşları

arasındakı qız uşaqlarını aşağıdakı şərtlərlə internat məktəblərinə

qəbul edirəm. Bu qız uşaqları on il təhsil aldıqdan sonra öz qızlarım

kimi onları evləndirib gələcək həyatlarını təmin edəcəyəm. İmza:

Hacı Zeynalabdin”.

Beləliklə, ilk Qızlar Seminariyası keçən əsrin əvvəllərində

Bakıda fəaliyyətə başlayır və ölkəmizdə qızların kütləvi təhsil

alması prosesinə Hacı tərəfindən start verilir. Şükürlər olsun ki, bu

ənənə indi də davam edir. Bu gün fəaliyyət göstərən Qızlar

Seminariyası rəhmətlik H.Z. Tağıyevin açdığı seminariyanın

mənəvi varisidir. Bu qısa xülasədən göründüyü kimi, bizim qa-

dınlann ictimai həyata total daxil olması keçən əsrin əvvəlindən

başlayır.

Azərbaycanın təhsilli qadınlan, həyatın çox sahələrində

çalışaraq, bir tərəfdən millətinə müəllim, həkim kimi (və bunun

kimi) ləyaqətlə qulluq etmiş, digər tərəfdən ailənin maddi

resurslara artan tələbatını ödəməkdə həyat yoldaşına dayaq

olmuşlar. Cəmiyyət inkişaf etdikcə qadınlarımız da inkişaf edərək

, sosial pilləkənlərlə qalxaraq alim, məktəb direktoru, baş həkim

və bunun kimi digər sahələrdə millətinə layiqincə xidmət etmişlər.

Cəmiyyətin sonrakı inkişafı qadmlann bir qismini xidmət

sahəsindən idarəetmə sahəsinə keçirmişdi. Həm ailənin yükünü,

həm də ictimai - dövləti yükü çəkmək bəzi hallarda qadınlara

çətinlik törətdiyindən, ailə üçün nəzərdə tutulmuş vaxt resursunun

bir hissəsi də ictimai işlərin yerinə yetirilməsinə sərf edilir-

128

DÜŞÜNCƏ TƏRZİ

di. Digər tərəfdən bəzi qadınlar, şəxsiyyət olma çələngini kişilərlə

bölüşdürməyə can atır və fəaliyyətlərində Makiavellinin “məqsədə

çatmaq üçün hər şey məqbuldur” prinsipindən də yeri gəldikcə

bəhrələnirlər. Vəzifəyə məhəbbət ailəyə məhəbbətin hesabına baş

verirdi. Vəzifəyə hərislik ailənin müqəddəsliyinə zərbə vururdu.

Sərbəstləşmə və boşanma düşüncəsi ortaya qoyulur. Bu

düşüncələr mötəbər ailə qurmağa marağı da azaldır. Nəticədə

qadınlar “kişiləşir”, (və tərsinə) ailəyə bəzən kişidən də çox pul

gətirir. Getdikcə, qadın təbiət tərəfindən ona verilmiş analıq

funksiyasını yerinə yetirməkdən uzaqlaşır...

Müasir dövrdə Şərqdə və Qərbdə gender probleminə baxış

müxtəlifdir. Qərbdə həm qadınlar özləri özlərinə, həm də cəmiyyət

onlara resurs kimi baxırlar. Resurs isə reklamı sevir. Bu səbəbdən

də, Qərbdə qadın özünüreklama çox fikir verir. Reklam oluna

bilən hər bir bədən üzvü bədəndən “ayrılaraq” (bəzənmə

vasitəsilə), cəmiyyətin diqqət mərkəzinə çəkilir. “Şpil- kadaban”

ayaqqabı, saç düzümü, boyalar, mini yubkalar, açıq- saçıq

geyimlər, cins şalvarlar bədənin müxtəlif üzvülərinin reklamı

məqsədi daşıyır və bu qadınların yox, məhz əks-cinsin diqqətini

cəlb etmək üçün edilir.

Şərqdə, (xüsusilə İranda) problemə əks-baxış mövcuddur.

Şərqdə qadın ailənin dayağı, ocağın sahibi, ərinin arxası,

cəmiyyətin özünəməxsus üzvü sayılır. Qadın heç bir bədən

üzvünü reklam etmir, əksinə bütün belə üzvlərini ya diqqətdən

yayındırır, ya da çadra altında gizlədir. Bu düşüncəyə görə ancaq

satılan şeylər reklam olunmalıdır. Qadının təbii təyinatı və unikal

funksiyası olan insandır. Allah Təala qadını bu niyyətlə yaratmış

və onun bədəni bu işə uyğun konstruksiya edilmişdir. Qadın

müqəddəs ailənin tələbatını ödədikdən sonra, vaxtının qalan

hissəsini cəmiyyətə xidmət etməyə sərf edə bilər.

129

Şahlar Əsgarov ___________________________________________________________

Düşüncəmə görə, kişi və qadın olmasından asılı olmayaraq,

vətəndaş o işdən yapışmalıdır ki, onun içərisindən idarəedən kimi

keçə bilsin. Həmin işin passiv yox, aktiv tərəfi olsun ki, qəbul

etdiyi qərarda minimum səhvə yol versin. Bəzən qadınları süni

surətdə qabağa çəkirlər, onlara yüksək vəzifələr tapşırırlar. Onlapı

şirnikdirirlər ki, futbol oynasın, ya ştanq qaldırsın və s. Nəticədə

qadmlan çox vaxt bu proseslərdə obyekt kimi çıxış edirlər. Qadın

və uşaq problemləri sahəsində çalışan qadınlarımız (övlad

böyütmək, tərbiyə etrnək, müəllimlik etmək, həkimlik etmək və

bunun kimi), içərisindən keçdiyi proseslərin subyekt olur, idarə

edən tərəf kimi keçir. Qadınlar üçün unikal funksiya ana olmaqdır.

Sevgili peyğəmbərimizin buna görə “Cənnət anaların ayağının

altındadır” kəlamını demişdir. Dünyanın heç bir fatehi, sərkərdəsi,

mənəm - mənəm deyən dövlət başçısı, qadının cəmiyyətdə

oynadığı unikal rolu oynaya bilməz.

Osman Nuri Topbaşın “Nəbilər silsiləsi -1” kitabının ( Bakı -

2006) 38- ci səhifəsində oxuyuruq: qadın zəngin bir duyğu

dünyasına malikdir. Bu duyğu və hiss zənginliyini nəslin mühafizəsi

və tərbiyəsi ona aid olduğu üçün verilmişdir. Ata övlada onun kimi

baxa bilməz, ehtiyaclarını ödəyə bilməz, onun üçün yuxusunu tərk

edə bilməz. Övladını sel apararsa, qadın onun dalınca özünü fəda

etdiyi halda, kişi bunu edə bilməz. Ana daim övladının sıxıntısı,

qayğısı, və məhəbbəti içində yaşayır. Onu doqquz ay bədənində, iki

il qucağında, ömrü boyu isə qəlbində daşıyar. Övlad yeməsə, içməsə

ana çox narahat olar, o, ağlayarsa, ana da ağlayar. Bax, bunun

üçündür ki, ana haqqı ödənilə bilməz”. Hesab edirəm ki, fikir

mükəmməl olduğundan əlavə arqumentlərə ehtiyac yoxdur.

130

DÜŞÜNCƏ TƏRZİ

Sınaq şüşəsində dünyaya uşaq gətirmək fikrimcə təhlükəli

elmi tədqiqatdır. Ana qayğısı altında yox, laboratoriya qayğısı

altında böyüyən uşaqdan cəmiyyət nə xeyir görə bilər? Gender

probleminə Şərq, yoxsa Qərb baxışı düzdür? -sualına cavablar

müxtəlif ola bilər. Gərəkli cavab almaq üçün əvvəlcə, 100 ildən,

1000 ildən sonra bu yollar bəşəriyyəti hara aparıb çıxara bilər? -

sualına cavab axtarmaq lazımdır.

131

Şahlar Əsgsrov

2. GUNUMUZUN FƏLSƏFƏSİ

Cəmiyyətin inkişafı zaman və məkandan kənarda mümkün

deyildir. Deməli, bu kateqoriyalar həyatımız üçün əsasdır. M.

Hard və A. Neqri “İmperiya” (ABŞ, 2003) kitabmda ABŞ

dövlətinin sıçrayışla inkişafım məhz onun yerləşdiyi geosiyasi

məkanla bağlayırlar. Sağ və sol tərəfdən okeanla əhatə olunan

ABŞ-m paxıl qonşulan yoxdur. İngiltərə, Danimarka, Yaponiya,

Avstraliya qon- şusuz və uğurla inkişaf edən ada ölkələridir.

Azərbaycan çox mürəkkəb bir məkanda yerləşir. Bizi əhatə edən

qonşulann bəziləri hər zaman inkişafıımzı ləngitmək üçün

əllərindən gələni ediblər.

Bizim yerləşdiyimiz məkan mürəkkəb məkandır və qonşulan

seçə bilmərik. Xain və pis qonşunun cəzasını qoy Allah özü

versin. Bu səbəbdən də zamanın həyatımızda oynaya biləcək

rolunu diqqət mərkəzinə çəkək.

Zaman "Əgər asudəlik istəyirsənsə,

vaxtım hədər yerə itirmə

V. Franklin

Cəmiyyətin inkişafı zamandan düzgün istifadə etməkdən

asılıdır. Zamana fəlsəfi baxış mükəmməldir. Zaman-halətin

(vəziyyətin) dəyişmə nizamıdır. Bircinslilik, kəsilməzlik, biristi-

qamətlilik, dövrsüzlük zamanın xassolərindəndir.

Zamanı izləmək üçün bu gün istifadə etdiyimiz saatlar əsasən

Qərbdə icad edilibdir. Zamandan daha effektli istifadə etmək

üçün, qərblilər həm də sürət maşınları (avtomobil, təyyarə) icad

ediblər. Qərb cəmiyyətlərində zamana hörmət hökm sürür. Həyat

tərzi sanki zaman üzərində köklənmişdir. Hər kəs zamana qənaət

edən əşya və xidmətə daha çox pul xərcləməyə hazırdır.

132

DÜŞÜNCƏ TƏRZİ

Ziyafətlər, qonaqlıqlar elə təşkil olunur ki, zaman hədər getməsin.

Mehmanxanalannda səhər yeməkləri “sved stolu”, axşam

ziyafətləri isə ayaqüstü qonaqlıqlar - “kursetlər” şəklində təşkil

edilir ki, zamandan effektiv istifadə edilsin. Qonaqlar bir-biri ilə

söhbətləşə bilsinlər, informasiya mübadiləsi apara bilsinlər. Bir

sözlə zaman Qərbdə milli dəyər səviyyəsində qiymətləndirilir.

Müsəlman cəmiyyətlərində vaxtdan-zamandan layiqincə yox,

israfçılıqla istifadə edilir. Məclislərdə-mərasimlərdə zamana

hörmət edilmir. Baxmayaraq ki, mütəfəkkirlərimiz zamana həmişə

layiqincə qiymət veriblər. Şərqdə zaman atalar sözü səviyyəsində

dəyərləndirilmişdir. Misal üçün:

Köçəri quşlar qayıdacaq,

Solan otlar göyərəcək,

Ötən günlər dönməz daha...

Bu misralarda zaman dəyərincə qiymətləndirilib.

Dövlətimizin müstəqilliyini daimi etmək üçün hər bir insan

zamanı dərk etməlidir ki, başımıza gələnlərin səbəbin öyrənək,

gələcəyə gedən yolumuzu düz seçək. Bizim toy və yas

mərasimlərində - zaman sözün əsl mənasında zorlanır. Yas

mərasimlərində molla anlamadığımız dildə Quranın surələrindən

oxuyur, ancaq izahat vermir. Məclisin axırında isə deyir: “Camaat,

imkan verin çörəklə duzu yığışdırsınlar, ondan sonra dura

bilərsiniz”.

Artıq bu xurafatdır. Min il öncə, bəlkə də, bu göstərişə ehtiyac

olubdur. O zamanlar yəqin ki, mərasim iştirakçıları yerdə

otururdular, bu səbəbdən də çörəyin üstdən keçmək olmazdı.

Çörək indi stolun üzərindədir. Bizim stolun arxasından

getməyimiz bir tərəfdən zamana hörmət, digər tərəfdən çörəyin

səliqəli yığılması üçün imkandır. Bir mərasimdə iştirak edən

təqribən 300 nəfərin hərəsindən 5 dəqiqə vaxt almaq, bir nəfərin

30

133

Şahlar Əsgərov ___________________________________________________________

saatına və ya dörd günlük iş vaxtına bərabərdir. İtirilən bu vaxta

heyfimiz gəlməlidir. Biz toy və yas mərasimlərinin təşkilində

Sovet düşüncə tərzindən uzaqlaşmalı, qonşu dövlətlərin (İran və

Türkiyə) ənənələrindən bəhrələnməliyik. İndi zamana hər kəsin

ehtiyacı vardır. Əgər 100 il öncə bir nəfər həftədə bir vacib iş

görərdisə, indi hər adam gündə 5-6 vacib iş görmək

məcburiyyətindədir. Bu səbəbdən də vaxta ehtiyac böyükdür.

Zamana münasibətə görə insanları iki yerə bölmək olar: za-

mam idarə edənlər və zaman tərəfindən idarə olunanlar.

Qənaətimə görə, qərblilər zamanı idarə edirlər, şərqlilər isə zaman

tərəfindən idarə olunurlar. Bu qüsurumuza qarşı mübarizə

aparmalıyıq. Hesab edirəm ki, XXI əsrdə tərbiyə deyəndə - zamana

hörmət və qənaət basa düşülməlidir.

Zamana sahib çıxmaq həyat prinsipinə çevrilməli, mənəvi

dəyər səviyyəsinə qaldırılmalıdır. Zamanı idarə etmək üçün divar

və stolüstü təqvimlər, qeyd kitabçaları və cədvəllər düzəldiblər.

Hər kəs bu vasitələrlə öz zamanını idarə etməyi bacarmalıdır.

Müvəffəqiyyətin, uğurun kökü zamana sahib çıxmaqdadır. Biz

saatdan zinət əşyası kimi yox, zaman göstərən cihaz kimi istifadə

etməliyik. Müasir amerikan filosofu B. Treysinin fikrincə, vaxt-

müasir biznesin valyutasıdır və bilik qədər qiymətli hesab edilir.

Günümüzdən bir misal çəkmək istəyirəm. Qonşu İranın atom

proqramı ətrafında gərgin vəziyyət yaranmışdır. Bu problemin

bütün geosiyasi aspektlərinə toxunmadan, zaman baxımından

məsələyə münasibətim belədir: Gərginliyin səbəbi zamanın

seçimindədir. Vaxtında (30-40 il öncə) zamana sahib çıxıb, bu işi

görmüş olsaydı, o zaman heç kəs İrana bir söz də deməzdi. Necə

ki, Pakistana demədilər. Ulular düz deyiblər ki, ötən zaman geri

dönməz. Bunun üçün dövrün səciyyəsini düz qiymətləndirmək

lazımdır.

134

DÜŞÜNCƏ TƏRZİ

Mən hər zaman tələbələrimə deyirəm ki, Allah sizə iki qüdrətli

potensial verib. Biri sağlam bədən, biri isə zaman-vaxtdır. Hər

ikisini də qorumaq lazımdır. Sağlamlığınız Allahın və sizin,

zamanınız isə ancaq sizin əlinizdədir. Zamanınızdan düzgün və

məsuliyyətlə istifadə etsəniz gələcəkdə vətəniniz üçün güclü

mütəxəssisə çevrilə biləcəksiniz. Tələbə həyatını xurcuna

bənzətsək, onun bir torbasına istifadə edilmiş vaxt, digər torbasına

qazanılmış bilik və vərdişlər toplanır. Vaxt tərəf dolu olarsa, o biri

tərəf də dolu olar. Zamanı illərlə, günlərlə, saatlarla yox,

dəqiqələrlə nəzarətə götürmək lazımdır və bu XXI əsrin sərt

tələblərindən biri, həm də səciyyəsidir.

Əqli və flziki güc

Allah-Təala tərəfindən insanlara verilən bu iki potensiallardan

səmərəli istifadə edilsə, xoşbəxt həyatı təmin etmək olar.

V. Məmmədəliyevin 70 illik yubileyində akademiklərimizdən

biri ona noutbuk yox, qılınc bağışladı. Özlüyümdə çox

təəssüfləndim. Çünki qılınc geriyə, kompyuter irəliyə baxma

deməkdir. Ziyalılar geriyə yox, qabağa baxmağı bacarmalıdırlar.

İndi dünya problemlərinin çoxu güc yox, ağıl müstəvisi üzərində

həll olur. Müsəlman Şərqində bədii və irrasional təfəkkür, elmi-

texniki və rasional təfəkkürü zorlayır. Şərqdə bədii yaradıcılıqla

müqayisədə, texniki yaradıcılıq zəif təqdir olunur və zəif

maliyyələşdirilir. Çoxlu ixtiralar var ki, tətbiqi üçün sponsor

axtarılır.

Zaman fiziki potensialı əridir, əqli potensialı gücləddirir.

Alimin idmançıdan əsas fərqi budur ki, o qocaldıqca fiziki

cəhətdən zəifləsə də, əqli cəhətdən kamilləşir, millətinə daha

faydalı olur. Bu səbəbdən də. Qərbdə alimə və bilikli insanlara

hörmət çox böyükdür və onların uzunömürlü olmasında dövlət də

ruaıaqlıdır. Onlar, adətən, müğənnini yox, alimi, mühəndisi başa

çıxarırlar. 135

Şahlar Əsgərov

Bizdə “Texniki tərəqqisiz inkişaf yoxdur” - şüan zəif dərk edilir.

Bu səbəbdən də, müsəlman Şərqi həm mühərrikin, həm də

kompyuterin yaranmasında tamaşaçı rolunda çıxış edibdir.

Yaradıcı ziyalılanmızm fəaliyyətində ağılın yox, hissiyyatın

təsiri daha çox duyulur. Çağdaş şairlərimizin qəlbinə minlərlə

qaçqının və məcburi köçkünlərin (kütlənin), Qarabağın və onun

uğrunda vuruşan gənclərin acınacaqlı taleyi yox, ayn-ayn qız-

gəlnin, gülün-çiçəyin gözəllikləri yol tapır. Gündəlik və ya

həftəlik çağdaş KİV-ləri izləsək, bu fikirlərin dövrümüz üçün

həqiqət olduğuna şübhə qalmaz. TV-ləri seyr etsək A. Hitlerin

arzu- lannın həyatda reallaşdığını (bax: səh. 110) görərik.

Verilişlərin elmi-intellektual səviyyəsi az, dərdsiz-qəmsiz,

“çal-oynamaq” səviyyəsi isə lazım olandan qat-qat çoxdur.

İki bəşəri sənaye inqilabı

Son iki yüz ildə bəşəriyyət iki bəşəri sənaye inqlabından keçir.

Bunların birinin möcüzəsi fiziki gücümüzü artıran motordur.

İkinci inqilabın möcüzəsi əqli gücümüzü artıran kompyuterdir. Bu

möcüzələrin hər biri min-min ixtiralann, kəşflərin üzərində

qurulubdur. Bu ixtiralann heç bir faizi də Şərq təfəkkürünün

məhsulu deyil. Qeyd etmək kifayətdir ki, keçən əsr boyu fizika

sahəsi üzrə 160 nəfərdən çox alim Nobel mükafatına layiq

görülmüşdür. Bu alimlərdən ancaq biri - pakistanlı Adil Salam

müsəlman əhlidir, baxmayaraq ki, müsəlman dünyasında daha

çox insan yaşayır.

Şərq dünyasının problemləri çoxdur. Vaxtında elmə, təhsilə

lazımi diqqət göstərilməyib. XXI əsrə bu cür getməməliyik.

Geriyə baxıb səhvlərimizi düzəltməliyik.

Cəmiyyətdə yeni yaşayış qaydalanna, müasirliyə, yeni

dünyagörüşə, həyat kanonlarına ehtiyac duyulur. Bizi geri çəkən

qüsurlara qarşı mübarizə aparmalıyıq. Şəxsi mənafeni, ümumi mə

136

DÜŞÜNCƏ TƏRZİ

nafedən üstün tutmaq, təmənnalı dostbazlıq və qonaqpəp/ərlik,

tamahkarlıq, israfçılıq, içkiyə alüdəçilik, işdə səhlənkarlıq, qey-

ri-ciddilik həyatda rast gəldiyimiz qüsurlarımızdandır.

Nəzərə almalıyıq ki, XXI əsr elmə söykənən əsrdir. Hər bir

problemin elmi həlli tapılmalıdır.

Düzgün qərar qəbul etmək sənəti

"Sizin istənilən həlliniz səhvdir.

” Edttard Dalherq

Düzgün qərar qəbul etmənin texnologiyası haqqında

fikirlərimi dəfələrlə söyləmişəm: istənilən hadisə ilə bağlı qəbul

ediləcək qərarın xətası, həmin hadisə ilə bağlı toplanan

informasiyanın həcmindən asılıdır. Məlumat çox olarsa, xəta az

olar. Məlumat az olarsa xəta çox olar. Məlumatın həcmi həm də

düşünmə zamanından asılıdır. Çox düşünərkən çox məlumat

toplanar və düzgün qərar qəbul edilər, səhv isə az olar. Və ya

tərsinə. Zaman bizə zəruri məlumat toplamaq üçün Allah Təala

tərəfindən verilmiş imkandır. Bu imkandan rassional istifadə

etməyi bacarmalıyıq. Bu dediklərimizi riyazi olaraq belə ifadə

etmək olar:

Qərarın xətasının (Qx) məlumatın xətasına (Mx) olan nisbəti

sabit bir kəmiyyətdir.

Qx/ Mx = const

Qərarın xətası dedikdə, düzgün həll ilə səhv həll arasında fərq,

məlumatın xətası dedikdə isə düzgün həll üçün lazım olan

məlumatla, əldə olan məlumat arasında fərq başa düşülür.

Deməli, hadisə ilə bağlı düşünmə zamanı nə qədər çox olarsa,

toplanan məlumat da çox olar, qərarın səhvi isə az olar. Bir

hikmətli misalda deyilir: “Bir agıl yaxşıdın ikisi ondan da yax

137

Şahlar Əsgərov

şıdır”. Çünki iki nəfərin əldə etdiyi informasiya, və ya problemlə

bağlı düşünmə zamanı bir nəfərinkindən iki dəfə çoxdur. Deməli,

səhv az olacaq. Ailə qurmağın hikmətinin bir kökü də bundadır.

Bu səbəbdən də, idarəetmə sistemində, adətən, nazirə müavin,

müdirə müavin, rektora müavin və bunun kimi vəzifələr nəzərdə

tutulur ki, qərarın xətası az olsun. Bu yerlər gərək heç zaman boş

qalmasın.

Mütləq düzgün qərar qəbul etmək yalnız Allaha məxsusdur.

Peyğəmbərlər də min illərin sınağından çıxmış qərarlar qəbul

etmişlər. Fövqəl insanlar da uzun zaman intervalı üçün doğru olan

qərarlar qəbul edə biliblər. Müdrik insanların qərarlarının xətası

az, cahil insanların qəbul etdikləri qərarların xətası çox olur. Bu

səbəbdən də Eduard Dalberq: “Sizin istənilən həlliniz səhvdir”-

deyir.

Düzgün qərar qəbul etmək üçün lazım olan zəruri zaman

müddətini bir neçə dəfə azaltmaq üçün, mütəxəssislərin sayını bir

neçə dəfə artırmaq lazımdır.

“Altı şlyapa” metodikası

Elitar təbəqənin hər bir üzvünün düzgün qərar qəbul etməsi

dövləti qüdrətli dövlətə, fərdin ardıcıl düzgün qərarlar qəbul

etməsi onu şəxsiyyətə çevirir. Bu səbəbdən də, bu problem bəşəri

gündəmin ən aktual problemlərindən biridir.

Eduard de Bonoya (Malta, 1933) görə yaradıcılıq -

informasiya sisteminin özünütəşkilin zəruri xarakteristikalarından

biridir. Bu əsasda o, qeyri-şablon düşüncənin konsepsiyasını və

alətini yaratmışdı.

Hər bir problemin həlli zamanı, çox vaxt yaradıcı potensialdan

tam istifadə edilmir. Çünki fikirlərin, emosiyanın, əks-ide- yaların

xaotik seli buna imkan vermir. Problem üzərində fikri

138

DÜŞÜNCƏ TƏRZİ

cəmləmək və düşüncə prosesini lazımi istiqamətə yönəltmək üçün

doktor de Bono tərəfindən irəli sürülmüş “Düşüncənin altı şlyapa

metodikası” çox geniş yayılmaqdadır.

Yeniyetmə və gənc yaşlannda fiziki cəhətdən zəif olan de

Bono gənclərarası mübahisələr zamanı ona qulaq asılmasını

istəyirdi ki, mübahisə dalaşma həddinə çatmasın... Tezliklə o başa

düşdü ki, gənclər arasında söz sahibi o kəsdir ki, fiziki cəhətdən

qüvvətlidir. Yaşlılar arasında isə söz sahibi o kəsdir ki, vəzifəsi

böyükdür. Beləliklə, həmişə problemin düzgün həlli kənarda qalır.

Cəmiyyəti bu qüsurdan qurtarmaq üçün doktor de Bono “altı

rəngli şlyapa” universal metodikasını işəyib hazırlamışdır. Bu

metodika düşüncə prosesinin effektivliyini yüksəldir.

Metodika, altı rəngli şlyapalardan birini virtual geyməklə,

yaradıcı prosesi nizamlamağa imkan verir. Ağ şlyapada insan

hadisə ilə bağlı ancaq rəqəmləri və faktları sadalayır. Qara

şlyapada insan prosesin hər yerində ancaq neqativ axtanr, mənfi

məqamları qabardır. Sarı şlyapalı adam prosesin ancaq müsbət

tərəflərindən, cəhətlərindən söhbət açmalıdır. Növbə yaşıl

şlyapaya çatanda, bu şlyapanı geyən, yeni ideya, təklif irəli sürməli

və nə etməli sualına cavab axtarmalıdır. Qırmızı şlyapadan nadir

hallarda istifadə edilir və emosiyaları boşaltmaq üçün nəzərdə

tutulur. Aparıcı, zaman-zaman gərginliyi azaltmaq, yığılmış

“buxarı” havaya buraxmaq üçün, bu şlyapanı geyməyi kim- lərəsə

təklif edir. Nəhayət, iclası aparan və daim göy şlyapada olan

aparıcı düşüncə prosesini idarə edir. İclasda kimlərin hansı şlyapa

geyməsinə o əmr verir. Onun səyi nəticəsində iclasın iştirakçıları

fikirlərini vahid məqsədə doğru yönəldirlər.

Diskussiyanın qaydalarının əsası bundan ibarətdir ki, iki

şlyapadan eyni zamanda istifadə edilməsin. Misal üçün, əgər sənə

yaşıl şlyapa geymək təklif olunubsa, sən ancaq yeni ideya söy

139

Şahlar Əsgərov

ləməlisən. Prosesin nə müsbət, nə də mənfi tərəflərindən

danışmamalısan.

Düzgün qərar qəbul etmənin digər üsullanndan fərqli olaraq,

bu üsulda insanın psixologiyası nəzərə alınmaqla fərdlərin nöq-

sanlan cilovlanır.

Araşdırma mərkəzlərinin (institutların)

yaradılmasının məntiqi

Düzgün qərar qəbul etmək üçün bir mütəxəssisin bir ilə əldə

etdiyi nəticəni, 10 nəfər mütəxəssis ilə təqribən bir aya, yüz nəfər

ilə 1 günə əldə etmək mümkündür. Mütəxəssis həmkarlan (misal

üçün, iranşünas və ya rusiyaşünas politoloqlan və b.k.) bir yerə

yığıb araşdırma mərkəzi yaratmaqla və ya eyni sahənin alimlərini

bir yerə toplayıb laboratoriya yaratmaqla sahə problemlərinin həll

müddətini dəfələrlə azaltmaq mümkündür.

Bu düşüncənin düzlüyünü təsdiq edən tarixi hadisələr çoxdur.

İkinci dünya müharibəsi zamanı “Atom bombasmm” alınmasında

almanlan qabaqlamaq üçün dünya alimlərindən E.Fermi (İtaliya),

Corc Kistiyakovski (Ukrayna), Otto Friş (Avstriya), Edvard Teller

(Macarıstan), A. Eynşteyn (Almaniya) və digərləri ABŞ-ın

Nyu-Mexiko ştatında bir yerə toplaşaraq Los-Alomos

laboratoriyasını yaradıb atom problemini həll edərək, faşizmin

Yer kürəsində yayılmasının qarşısını ala bildilər.

Bu deyilənlər həm də qurultaylann, konfranslann çağınl-

masının, akademik institutlann yaranmasının məntiqi əsasını,

fəlsəfəsini təşkil edir.

İki qütb arasında insan fəaliyyəti

Subyektiv düşüncəmə görə bəzi insanlarda özünə məhəbbət,

bəzilərində isə vətənə məhəbbət güclü olur. Görünür insanlar

140

DÜŞÜNCƏ TƏRZİ

anadan bu cür doğulurlar. Buna baxmayaraq, ibtidai icma

quruluşunda özünə məhəbbət, ictimai məhəbbətdən qat-qat üstün

olubdur. İnsan toplumu inkişaf etdikcə ictimai məhəbbətin

zəruriliyi dərk edilib. Bizimlə müqayisədə Avropa dövlətlərində

vətəndaşların vətənə məhəbbəti özünə məhəbbətdən daha

güclüdür. İnsan potensialının inkişaf indeksinə (yüksək təhsil,

sağlamlıq vəziyyəti, layiqli yaşama tərzi) görə Norveç dövləti

dünyada birincidir. Mən Norveçdən milyardçı tanımıram. Orada

şəxsin yox, dövlətin varlı olmasını üstün tuturlar. Bu səbəbdən də,

onlar firavan həyat yaşayırlar, ömürləri çox uzundur. Heç kəs

küçədən kəsib həyətyanı sahəsinə qatmaz, dövlət əmlakına göz

dikməz və s. İnkişaf etmiş ölkələrdə cəmiyyət üzvlərinin millətə

məhəbbəti özünə məhəbbətlə vəhdətdədir. Təhsil, mədəniyyət bu

vəhdətin təminatçılarıdır. Dövlətləri varlı, özləri normal və

ləyaqətlə yaşayırlar. Belə cəmiyyətlərdə pozitiv düşüncə tərzi,

neqativ düşüncə tərzini üstələyir.

Bu dediklərimin işığında bir - iki hadisəyə nəzər salaq. Bizim

ziyalıların əksəriyyətinin də fəaliyyəti iki qütb: özünə məhəbbət

və millətə məhəbbət arasında baş verir. Bu nisbət 50-nin 50-yə

deyildir. Hesab edirəm ki, millətəməftun ziyalıların sayı müxtəlif

millətlər üçün müxtəlifdir və düşüncə tərzindən asılıdır. Bu say

kritik bir qiymətdən az olanda (tək -tək olanda) millətəməftun

ziyalının həyatı çox zaman faciə ilə qurtarır. Mirzə Cəlil,

Məhəmməd Hadi, Hüseyn Cavid və digərləri kimi. Millətini sevən

Xəlil Rza Ulutürkə Allah rəhmət eləsin. Moskvada Lefortovada

yatmaqla bərabər, bu sözlər də onun düşüncəsinin məhsuludur:

“Gözün aydın Firəngiz, oğlun vətən yolunda şəhid oldu”. Bu

sözləri hər ziyalı söyləyə bilməz. Özü xəstə yatmasına

baxmayaraq. Heydər Əliyevin Azərbaycana tez qayıtmasını

istəyən 91-lərin ən parlaqlarından biri idi.

141

Şahlar Əsgərov

Pozitiv düşüncə tərzi

Pozitiv düşüncə tərzi ilə bağlı bir misal çəkmək istəyirəm:

Dostlardan biri söyləyir ki, sovetlər dönəmində yay tətili

zamanı Qazağa - kəndimizə istirahətə getmişdim. Günlərin

birində bir qohumum məni evinə qonaq çağırdı. Ordan-burdan

söhbət etdiyimiz zaman, bir kişi bir uşaqla qohumumgilə gəldi.

Xeyli söhbət etdikdən sonra, kişi və uşaq pərişan geri qayıtdılar.

Qohumum söhbəti açdı və dedi ki, bu kişi qonşu kənddən

filankəsdir. O istəyirdi ki, oğlum (qohumumun oğlu ali

məktəblərin birində dekan vəzifəsində çalışırdı) onu ali məktəbə

pulla qəbul etdirsin. Bilirəm ki, bu uşaq orta məktəbi çox zəif

qurtarıb. Ona görə ”yox " dedim. Mən dedim: "Zəifdir ki, pul verir

də”. Mənim bu sözümə qohum daha maraqlı cavab verdi: "Mən o

uşağın instituta girməsinə kömək etsəydim onda millətin bir

istedadlı uşağı çöldə qalardı

Hesab edirəm ki, kənddə yaşayan bu kişinin düşüncə tərzi

pozitivdir. O uşağı Bakıda ali məktəbə qəbul etdirən müəllimin

düşüncəsi isə neqativdir.

Yaxşı adam olmağın fəlsəfəsi

R. Behbudov adına Mahnı Teatrında 2.04.05-ci il tarixində

190 №-li məktəbin fəxri direktoru Sona xanım Tağıyevanm

xatirəsinə həsr olunmuş “Sona xanım” adlı kitabın təqdimatı

mərasimi oldu. Tədbirdə Təhsil Nazirliyinin rəhbərliyi, tanınmış

ziyalılar, akademiklər iştirak edirdi.

Çıxış edənlər Sona xanıma hörmətindən, ucalığından və bəzən

ona sığındıqlanndan da danışdılar. Mənə də söz verildi. Çıxışımda

dedim:

“Sona xanım, rektor olmayıb, akademik olmayıb, deputat

olmayıbdır. Sona xanım ölkəmizin 3900 orta məktəbdən birinin

142

DÜŞÜNCƏ TƏRZİ

direktoru olubdur. Maraqlıdır, bəs onda bu məhəbbətin, bu

ucalığın, bu hörmətin səbəbi nədir?

Səbəb isə çox sadə deyildir. Belə ki, Sona xanım özünü yox,

millətini sevən ziyalılardan olubdur. Ona görə onun hörməti belə

yüksəkdir. Özünə vurğun ziyalılar dünyasını dəyişəndən sonra

zaman keçdikcə kiçilir, kiçildikcə nöqtələnir və nəhayət, yox olur

və yaddan çıxırlar. Çünki onun yaxşılıq etdiyi fərdlər (əsasən

qohumlar, yerlilər, dostlar, tanışlar...) də zaman keçdikcə

dünyalarını dəyişirlər və onun yaxşılıq etdiyi insanların sayı

günbəgün azalır. Millətini sevən ziyalılar, dünyasını dəyişəndən

sonra zaman keçdikcə millət (kütlə) tərəfindən böyüyür, kitablaşır,

mahnılaşır, kinolaşır, heykəlləşir və yaddaşlara hakim kəsilir.

Çünki qohumlardan fərqli olaraq, millət ölmür”. Başqa bir misal.

“Bakı” və “Baku” qəzetlərinə 30 il redaktor olmuş Nəsir

İmanquliyevin 95 illik yubileyi və “Nəsir İmanquliyev - 95”

kitabının təqdimatı 22.12. 06-cı il tarixdə BDU-da qeyd olundu.

Yaxşı, səmimi çıxışlar oldu. Anar Rzayev, Tofiq Hacıyev, Fuad

Qasımzadə və digər müəllim və jurnalistlər xoş xatirələr

danışdılar. Çıxış edənlərin hamısı Nəsir müəllimin çox yaxşı adam

olduğunu vurğuladılar. Ancaq heç kəs bu fenomenin fəlsəfəsini

açmadı. Səbəb budur: sadəcə, Nəsir müəllim özünə (fərdə) yox,

millətə (kütləyə) məftun insan olub. Özünə yox, millətə işləyibdir.

Yaxşı adam olmağın fəlsəfəsi budur.

Eyni sözləri də Elmira Süleymanova haqqında demək olar.

Elmira xanımın yubileyində ölkəmizin tanınmış ziyalıları çox

səmimiyyətlə, məhəbbətlə danışırdılar. Çünki Elmira xanım da

özünə yox, millətinə, vətəninə məhəbbəti böyük olan

xanımımızdır, ziyalımızdır, vətəndaşımızdır, hamımızın

hüququnun müdafiəçisidir. Ona görə hamı onun haqqında xoş

sözlər dedi.

143

Şahlar Əsg^rov

Yeri gəlmişkən, bir məsələyə də toxunmaq istəyirəm. Özünə

məhəbbəti çox olan insanlar, adətən, biznes, bank, kommersiya, iş

adamı, prokuror, polis və bunun kimi sahələrdə çalışırlar. Millətə

məhəbbəti olanlar müəllim, həkim, siyasi partiyalar, KİV,

həmkarlar təşkilatlan, QHT və s. sahələrdə çalışırlar. Şübhə

yoxdur ki, birincilərin içində də millətini sevənlər, ikincilərin

içində isə vara-dövlətə həris insanlar ola bilər və yəqin ki, var.

Öz-özünə aydındır ki, parlament hakimiyyəti tərkibində millətə

məftun ziyalılann sayı çox olarsa, belə parlament konstitusion

vəzifələrini daha uğurla yerinə yetirər və nəticədə cəmiyyət daha

çox xeyir götürmüş olar. Seçkilər zamanı hər vətəndaş özünə

məhəbbəti böyük olanların yox, millətə məhəbbəti böyük

olanların ardınca getməlidir.

İdmanın fəlsəfəsi

Sağlam cəmiyyətə çevrilmə yollanm vətəndaşlara əsasən

təhsil, mədəniyyət və idman öyrətməlidir. Təhsilli insanlarda milli

təəssübkeşlik, təhsilsiz insanlardakından daha çoxdur. Milli

təhsilin və tərbiyənin əsas məqsədlərindən biri insanları neqativ

düşüncə tərzindən, pozitiv düşüncə tərzinə çevirməkdir. İdman

sahəsi bu işdə bÖ3mk praktiki əhəmiyyət daşıyır.

Şərq - Qərb düşüncə tərzində idmanın yerinə diqqət yetirsək

görərik ki, nərd, şahmat, güləş və s. oyunlar Şərq düşüncəsinin

məhsuludur. Şərq idman oyunlarıdır. Futbol, voleybol, basketbol

və bunun kimi oyunlar Qərb düşüncəsinin məhsuludur, Qərb

idman növüdür. İngilislər fərdi qələbəni kollektivin qələbəsinə

çevirmək üçün, futbol, voleybol (və b.k.) kimi çox ağıllı oyunlar

fikirləşiblər. Kollektivin qələbəsinin fərdi qələbədən üstünlüyünü

ictimai şüura yeritdikdən sonra cəmiyyət sağlam cəmiyyətə,

dövlət qüdrətli dövlətə çevrilər.

144

DÜŞÜNCƏ TƏRZİ

Güləşdə, boksda və digər fərdi idman növlərində uğur (medal)

qazanacağımıza şübhə etmirəm. Amma kollektiv idman

növlərində, misal üçün, futbolda, voleybolda uğur qazanmaq üçün

çox enerji, çox vəsait xərcləmək, düşüncə tərzində xeyli dəyişiklik

etmək lazımdır. Deyilənlərin işığında futbola nəzər salsaq, belə

nəticəyə gəlmək olar ki, əgər hücumçular Qərb düşüncə tərzli,

müdafiəçilər Şərq düşüncə tərzli olarsa, uğur qazanacağımızın

ehtimalı böyükdür. Dediyimdən belə nəticə çıxartmaq lazım deyil

ki, hücumçular qərbli olmalıdır. Xeyr, hücumçular şərqli də ola

bilər, ancaq qərb düşüncə tərzli olmalıdır. Özünün qol vurmasını

yox, komandanın udmasını arzu etməlidir. Özünün udmasına yox,

komandanın udmasına sevinməlidir. Özündən razı olmalı deyil,

komandadan razı olmalıdır.

İdmanın, bədən tərbiyəsinin, rnilli təhsilin, mədəniyyətin

məqsədi və missiyası insanları ( həm də idmançıları) özünə

məhəbbətdən xalqa, millətə məhəbbətə çevirməkdir. “Xor”

oxumağı, “Yallı” oynamağı öyrənmək kollektiv uğurun ləzzətini

insanlara daddırar.

Siyasətçi dördölçülü fəzada fəaliyyət göstərir

Hesab edirəm ki, şeir - sözlərin bir ölçülü fəzada, rəsm -

rənglərin ikiölçülü fəzada, musiqi - səslərin üçölçülü fəzada

naxışlı düzülüşüdür. Siyasət - hadisələrin, olayların, tarixi faktlann

dördölçülü fəzada (üçü məkan, biri zaman) naxışlı düzülüşüdür.

Siyasətçi hadisələri, olayları, tarixi faktları xalqının xeyrinə

naxışla düzə biləndə, o tarixi şəxsiyyətə çevrilir, xalq isə firavan

həyat yaşayır. Fəzanın dərəcəsi artdıqca fəaliyyət çətinləşir. Bu

səbəbdən də ölkədə şairlər minlərlə, rəssamlar yüzlərlə,

bəstəkarlar onlarla olurlar. Siyasətçilər isə tək-tək.

145

Şahlar Əsgərov

Süleyman Dəmirəl Türkiyə Cümhuriyyətində 5-6 dəfə

hakimiyyətə gəldi və getdi. Çünki millət siyasətçiləri çox sayda

yetişdirə bilmir. Bəzən lider millətə yenidən gərək olur: S.

Dəmirəl kimi, H.Əliyev kimi. Çünki dördölçülü fəzada fəaliyyət

göstərmək çox çətindir. Tarixə ekskursiya etməyə ehtiyac yoxdur.

Elə 1992-1993-cü illərdə bizə rəhbərlik etmiş insanların adlarım

yada salmaq kifayətdir. Onlar dördölçülü fəzada fəaliyyət göstərə

bilmədilər.

Dövlət maşınının “üç stəkan’’ modeli

“Keçid dövrünə fəlsəfi baxış” (Bakı, 1998) kitabımda və bu

kitabın I fəslində dövlət maşınının “üç stəkan” modeli haqqında

geniş söhbət getmişdir. Qeyd edilmişdir ki, dövlət maşınını

mexaniki model olaraq yan-yana qoyulmuş və bir-biri ilə əlaqədə

olan üç stəkan (üç qab) kimi təsəvvür edilmişdir. Sol stəkana

ölkənin iqtisadi, intellektual və zaman potensialı tökülür, sağ

stəkana xalqın firavan, xoşbəxt yaşamaq arzusu toplanır. Orta

stəkan potensialı arzuya çevirən çeviricidir, maşındır, qurğudur.

Bu qurğu mükəmməl olduqca ölkənin potensialı xalqın

arzusuna daha itkisiz çevrilir. Belə nəticəyə gəlmək olar ki, həyat

səviyyəsinə görə, birinci yerdə duran ölkənin dövlət maşımnın

çevirici hissəsi (orta stəkan) daha mükəmməldir. O, ölkənin

potensialını arzuya itkisiz çevirir, hələ üstəlik başqa dövlətlərin

potensialından da istifadə edə bilir. Bakıda işləyən neft şirkətləri

kimi.

Azərbaycan xalqının ləyaqətli həyat şəraitində yaşamağa

mənəvi haqqı çatır. Ona görə ki, bizim torpağın həyat potensialı

böyükdür, xalqın intellektual, mədəni-mənəvi səviyyəsi

5diksəkdir, yaşama mühiti isə rəngarəngdir. Allah Təala 11 iqlim

zolağından 9-nu bu torpağa vermişdir. Deməli, yüksək hə

146

DÜŞÜNCƏ TƏRZİ

yat səviyyəsinə malik olmaq üçün potensialımızı arzumuza

çevirən qurğu (“orta stəkan”) mükəmməl konstruksiyaya malik

olmalıdır.

Dövlət maşınının qurulmasında və işləməsində, şübhəsiz,

mədəniyyət və mentalitet də nəzərə alınmalıdır.

Yuxarıda qeyd olunduğu kimi, dövlət maşını quran prezident

böyük siyasətçi, mütəfəkkir və filosof olmalıdır ki, xalqın

mentalitetini, intellektual, mədəni potensialını və ölkənin iqtisadi

potensialını dövlət quruculuğunda istifadə edə bilsin.

Yaponiyada, Danimarkada dövlət maşınının işlətdiyi xammal,

əsasən, intellektual potensialdır, yəni elm və təhsil sisteminin

yaratdığı potensialdır. Ölkəmizə düşmən qüvvələrin

Azərbaycanda təhsilin səviyyəsinin aşağı enməsində maraqları bu

səbəbdən böyükdür. Çünki belə olan halda dövlət maşınımızın

faydalı iş əmsalı da aşağı düşmüş olar.

Keçid dövrünün müddəti və xarakterik cəhətləri

Keçid dövrünün müddəti nə qədərdir? - sualı tez-tez eşidilən

suallardandır. Bu sualı mən tarixçi akademikdən də eşitmişəm. Bu

suala cavab vermək çətin olsa da, cəhd etmək lazımdır. Mənim

fikrimcə:

• Prezident üçün keçid dövrü dövlət maşınım qurmaq

müddətidir;

• Parlament üçün keçid dövrü dövlət maşınının işləməsi üçün

lazım olan qanunların qəbul müddətidir;

• Baş nazir üçün keçid dövrü iqtisadiyyatın inkişaf məntiqini

axtarıb tapmaq müddətidir;

• Əhali üçün keçid dövrü müstəqilliyin, azadlığın yüksək nemət

olduğunu dərk etmək müddətidir;

147

Şahlar Əsgərov ___________________________________________________________

• Müxalifət üçün keçid dövrü dövlət maşınının yığılması

zamanı iqtidara maneçilik yox, kömək etməyin gərəkliyini

anlamaq dövrüdür.

Biz bu müddəalarm çoxunu yerinə yetirmişik. Qalıb düşüncə

tərzi ilə bağlı müddəalar. İnşallah onu da tezliklə yerinə

yetirecəyüc.

Keçid dövrü cəmiyyətin yeni əsaslarla strukturlaşma

müddətidir. Cəmiyyətin intellektual səviyyəsindən asılı olaraq bu

müddət 15-20 il tərtibindədir. Konstitusiyaya görə, prezident,

adətən, 5 il müddətinə seçilir. Əgər keçid dövründə hər 5 ildən bir

prezident dəyişilərsə, onda dövlət maşınını qurmaq müşkül olar.

Keçid dövründə siyasi xəttin tez-tez dəyişməsi, keçid dövrünün

müddətini artırar. Ona görə keçid dövründə əvvəlcədən prezidentə

şərait yaradılmalıdır ki, o başladığı dövlət quruculuq işini axıra

çatdıra bilsin. Bu isə xalqın əzablı günlərinin sayının azalması

deməkdir.

Keçid dövrünü yaşayan dövlətləri stabil quruluşlardan

fərqləndirən cəhətlər var. Misal üçün, keçid dövründə ideya

mənbəyi prezidentdir. Stabil quruluşlarda ideya mənbəyi xalqdır

və onun seçilmiş nümayəndələridir.

Stabil quruluşlarda xarici siyasət daxili siyasətin davamıdır.

Keçid dövründə daxili siyasət, xarici siyasətin davamıdır və s.

Hadisələrin qiymətləndirilməsi

Space TV kanalında muğam oxuyanlann müsabiqəsi ilə bağlı

04.01.06-cı il tarixli verilişi mən də izlədim. Münsiflər heyəti

tamnmış və etibarlı sənətkarlannuzdan - Arif Babayev, Ağaxan

Abdullayev, Həkim Qəni, Ramiz Quliyev, Səkinə xanım və

digərlərindən təşkil olunmuşdur. Münsiflər heyətinin 365 bal

qiymətləndirdiyi Bəyimxanım Mirzəyeva lazımi yer tuta bilmədi

ona görə ki, ona telefon zəngləri ilə gələn dəstək o birilərinə

nisbətən az olmuşdu. Bu cür dəstək hesabına zəif oxuyanlann cəm 148

DÜŞÜNCƏ TƏRZİ

balı daha çox olmuşdu. Mütəxəssislərin fikri, qeyri-mütəxəssis-

lərin fikri içərisində itib-batmışdı. Bu isə ustad sənətkarların haqlı

etirazına səbəb oldu. Çünki cəmiyyəti müvazinətdə saxlayan

ədalət prinsipi pozulmuşdu. Bu etirazların səbəbini izah etmək

mümkündürmü? Əlbəttə, mümkündür.

Yarış iştirakçıları öz qabiliyyətlərini nümayiş etdirib və

qabiliyyətlərinə görə sıraya düzülmək istəyirlər. Bu prosesin iki

tərəfi var: yanş iştirakçıları və ustad sənətkarlar. Burada üçüncü

subyektə (kənar telefon zənglərinə) yer olmamalıdır. Bunu

məntiqin üçüncünü istisna qanunu tələb edir. Qabiliyyətlərinə

görə sıraya düzmənin başqa variantı də mümkündür. Bu halda da

müsabiqə prosesinin yenə iki tərəfi olmalıdır; Yarış iştirakçıları və

telefon zəngləri. Bu halda isə ustad sənətkarlar bu prosesə

qoşulmamalıdır. Bu iki variantın hansında ədalət prinsipi daha

dolğun ödənilir? Əlbəttə, birinci variantda. Çünki ustad

sənətkarlarımız bu sahənin peşəkarlarıdır, zirvə təmsilçiləridir,

ikinci halda telefonla zəng çalanlar kütləni təmsil edirlər. Kütlə

heç zaman peşəkar səviyyəsinə qalxa bilməz. Artur Şopenhauer

deyir; ’’Kütlə həmişə yeniyetmədir”. Yəni kütlə belə işlərdə

yeniyetmələr kimi həmişə səhv edə bilər.

Münsiflər heyətinin hər bir üzvü sonrakı verilişlərdə də ürək-

ağnsı ilə gileylənirdilər. Xalqın ən böyük göstəricisi onun ədalətli

olmasındadır. Düzgün qiymətləndirmək həm də Allahın əmridir.

Qurani-Kərimdə yazılıb: “Bir şeyi ölçəndə ölçünü dolu götürün,

düzgün tərəzi ilə ölçün ki, bu daha yaxşı və sonu gözəldir”. Sonu

gözəl olması üçün hadisələri düzgün qiymətləndirməyi

bacarmalıyıq.

Hesab edirəm ki, cəmiyyətin müxtəlif sahələrində baş verən

belə qeyri-obyektiv hadisələrin kökündə on illərlə təhsil

sistemindəki qiymətləndirmə prosesiərindəki qüsurlara göz

yummağımız olmuşdu. Təhsildə biliyin qiymətləndirilməsi

şkalasının

149

Şahlar Əsgarov

vahidlik prinsipi çoxdan pozulmuşdur. Təhsilimizdə 5, 9,10,100,

700 ballı qiymətləndirmə şkalasından və kredit sistemindən

istifadə edirlər. Sovetlər zamanı cəmi bir şkaladan (5 ballı

qiymətləndirmə şkalasından) istifadə edirdik, indi 6 (altı) şkaladan

istifadə olunur. Qiymətləndirmədə belə pərən-pərən- lik təhsilə

böyük zərbə vurur.

Alimin elmi nəticələrinin, tələbənin biliyinin, tikilən binanın

etibarlılığının, idmançının qabiliyyətinin, əsgərin xidmətinin,

məmurun əməyinin düzgün qiymətləndirilməsi cəmiyyətdaxili

stabilliyin bərqərar olmasında müstəsna rol oynayır və çox

vacibdir. Müqəddəs kitabımızda yazıldığı kimi ölçünü, tərəzini

düz tutmalıyıq ki, sonu gözəl olsun.

Yol həm də mədəniyyətdir

1980-ci illərin əvvəllərindən Şamaxı-İsmayıllı-Gəncə yolayrı-

cını Heydər Əliyevin: “Yol - iqtisadiyyat, mədəniyyət, birsözJ^,

həyatdır” - kəlamı bəzəyir. 1987-ci ildə ədalətsiz olaraq o, Siyasi

Bürodan uzaqlaşdırılandan sonra həmin kəlamın altından

“Heydər Əliyev ” sözünü sildilər. Beləliklə, ulu öndərə məxsus

kəlam atalar sözünə çevrildi. 1993-cü ildə Heydər Əliyev ikinci

dəfə hakimiyyətə qayıdandan sonra “Heydər Əliyev” sözünü

təzədən şüarın altından yazdılar.

Biz minik maşınını ona görə alırıq ki, vaxtımıza qənaət edək.

Vaxta qənaət etmək üçün vacib şərtlərdən biri də şəhərdaxili və

rayonlararası yolların keyfiyyətli olmasıdır. Yol tikintisi hesab

edirəm ki, iki şərti ödəməlidir. Birinci şərtə görə yolun buraxma

qabiliyyəti, yəni yolun istənilən en kəsiyindən vahid zamanda

keçən maşınların sayı çox olmaqla bərabər, həm də yol boyunca

sabit olmalıdır. Bu əmsal yolun enli yerinə görə yox, dar yerinə

görə hesablanmalıdır. Tıxac yolun buraxma qabiliyyətinin kəskin

azalması səbəbindən baş verir. Tıxacı yox etmək

150

DÜŞÜNCƏ TƏRZİ

üçün, tıxac əmələ gələn yerin buraxma qabiliyyətini artırmaq

lazımdır.

ikinci gözlənilməli şərt binaların yoldan hansı məsafədə

tikilməsi ilə bağlıdır. Bina yoldan elə məsafədə tikilməlidir ki, istər

təbii (zəlzələ), istər süni (müharibə) fəlakət zamanı uçan binalar

yolun buraxma qabiliyyətini azaltmamalıdır ki, evakua- siya

məsələlərində problemlər yaranmasın. Çox təəssüf ki, Bakıda hər

iki şərt kobud şəkildə pozulur. Üstəlik, tramvay və trolleybus

xətlərinin sökülməsi bir tərəfdən Bakını “kəndləşdirdi”, digər

tərəfdən yolun buraxma qabiliyyətini də xeyli azaltdı. Yolun

tramvay və trolleybus tərəfindən istismar olunan hissəsinin statusu

əlahiddə idi. O hissələrdən digər nəqliyyat vasitələri dayanacaq

kimi istifadə edə bilməzdilər. Bu isə yolun buraxma qabiliyyətinin

azalmayan, sabit toplananı idi. Sadə hesablamalar göstərir ki,

tramvay və trolleybus xətləri olsaydı, şəhərdaxilində tıxaclar bu

dərəcədə olmazdı. Bir tramvay vaqonunun daşıdığı sərnişinlərin

sayını 60 nəfər götürsək, orta hesabla 30 yüngül avtomobilin

daşıdığı sərnişinlərin sayına bərabərdir. Bir xətdə 20 tramvay

vaqonu işləsə bu 600 avtomobilin istifadən kənarlaşmasına səbəb

olardı. Bakı kimi şəhərdə 20 tramvay xətti istifadə edilərdisə, bu

12 000 yüngül avtomobilin xətdən çıxmasına səbəb olardı. Bu

mülahizələrin üstünə ekoloji qazancı və trolleybusu xətlərini də

əlavə etsək, Bakı normal şəhərə çevrilərdi. Çünki tramvay və

trolleybus müasir şəhər atributudur. Bu zaman külli miqdarda

benzinə qənaət olardı. Neft kimi dəyərli məhsulu israfçılıqla

istifadə etməklə, biz gələcək nəsillər qarşısında böyük günahlar

törətmiş oluruq. Qısası, Bakıda tıxac məsələsinin həlli, yolun

buraxma qabiliyyətinin optimallaşma məsələsinin həllindən keçir.

Əvvəlcə, bu riyazi problem həll edilməli, sonra isə tikilməli idi.

151

Şahlar Əsgərov

Bakı-Qazax arasında sürətli qatarlar üçün dəmir yolu inşa

etməklə və ya Bakı-Sumqayıt arasında sürətli metro, tramvay və

ya trolleybus xətti çəkmək çox faydalı olardı. Bu kimi yeni

ideyaların gündəmə gəlməsi üçün Bakı şəhərinin parlamentinin

yaradılması qüsurlan xeyli azaldardı. Bütün müdrik insanlar bu

günə yox, gələcəyə baxmağı məsləhət bilirlər. Çünki yuxarıda

qeyd edildiyi kimi, yol həm də mədəniyyətdir.

Xəritəmiz tariximizdir

Xəritəmizin konturu hər birimizi düşündürməlidir. Tut

yarpağını qurd yeyən kimi düşmənlər torpağımızı yeyə-yeyə

Bakıya yaxınlaşırlar. Təkcə Xəzər tərəfindən təcavüz yoxdur.

Mən əminəm ki, xəritəmizin bu forması xalqın potensialına,

istəyinə uyğun deyil və məntiqdən kənardır. Bu uyğunsuzluğu

aradan qaldırmaq bizim və gələcək nəsillərin borcudur.

Əsrin əvvəlində Azərbaycan torpağını bir daha parçalayaraq

(yaralayaraq) Naxçıvanı Azərbaycandan ayınblar. Mən Naxçıvan

Muxtar Respublikasının yaranmasının 80, 90, 100 illiklərini

yubiley yox, bu torpağın Azərbaycandan ayrı düşməsini anma

tarixi kimi qeyd edilməsinin tərəfdarıyam. Biz birləşməyə can

atmalıyıq və bunu tarix tələb edir. Torpaq ulu babalardan qalan

müqəddəs əmanətdir. Əmanət qan bahasına da olsa, qorunmalıdır.

Təbiətin ibrətamiz qanunauyğunluqlan vardır. Cismlərin

ümumi xassələrindən biri öz formasını qorumaq və saxlamaqdır.

Canlı bioloji varlığı (insan bədənini, yaşıl ağacı) yaralayanda, o

həmin yaranı sağaltmağa çalışır. Çünki canlı cismlər öz formasını

saxlamağa cəhd edirlər. Toxunulmazsa, cansız cismlər də min

illərlə öz formasını saxlayar.

152

DÜŞÜNCƏ TƏRZİ

Azərbaycan və Naxçıvan XX əsrin əvvəllərində siyasi

səbəblərdən bir-birindən ayrı düşüblər. Ancaq bu ərazilər cansız

cismlər kimi yox, canlı orqanizm kimi birləşməyə, sağalmağa can

atmalıdırlar. Mən ictimai şüurda, ədəbiyyatda bununla bağlı, cəhd

görmədiyimdən narahatçılıq keçirirəm. Bunu dünyagörüşümüzün,

düşüncə tərzimizin qüsuru hesab edirəm. Bu səbəbdən də,

ermənilər Naxçıvan ətrafında cəfəngiyatlar danışırlar.

Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyev 14.04.04-cü il tarixində

Naxçıvan Muxtar Respublikasının 80 illiyinə həsr olunmuş

təntənəli mərasimdə iştirak etmiş və “Azərbaycanı qüdrətli dövlətə

çevirmək üçün ölkədə Heydər Əliyev siyasəti davam

etdirilməlidir” adlı məruzə ilə çıxış etmişdir. Bu siyasət gələcəkdə

Naxçıvanla Azərbaycanın birləşməsini və yaralanmış torpağın

sağalmasını təmin edə bilər.

Proseslərin obyekti kim, subyekti kimdir?

Fərz edək ki, dənizdə Əli və Vəli adlı iki nəfər çimir. Əli üzüb

dənizin ortasına gedə bilir. Vəli isə öz hündürlüyündən 5 metr

uzağa üzə bilmir. Adi müşahidəçiyə görə. Vəli üzməyi bilmir, Əli

isə yaxşı üzəndir. Bu mənzərəni seyr edən filosofa görə, Əli

dənizdə çimmə prossesinin subyekti, dəniz isə obyektidir. Çünki

Əli bu prossesi idarə edəndir. Öz iddasını dənizə diktə edəndir.

İkinci halda tərsinə, dəniz subyekt, Vəli isə obyektdir. Çünki dəniz

öz şərtlərini və hökmünü Vəliyə diktə edir.

Siyasi hadisələrin də obyekt və subyekt tərəfləri var. Son 200

ildə Azərbaycana rəhbərlik etmiş şəxsiyyətlər ölkəmizin iştirak

etdiyi siyasi proseslərdə subyekt yox, çox vaxt obyekt kimi iştirak

etmişlər.

1993-cü ilin yarısından bəri Azərbaycanda və onun ətrafında

gedən bütün siyasi proseslərdə Heydər Əliyev subyekt kimi çı

153

Şahlar Əsgərov ___________________________________________________________

xış edir. Hadisələri cilovlayır, idarə edir, onları Azərbaycan

xalqının mənafeyi istiqamətinə yönəldə bilir.

Müharibə, obyekt uğrunda subyektlərin mübarizəsidir.

Bədbəxtlik burasındadır ki, Qarabağ müharibəsində Azərbaycan

ordusu, özünümüdafiə dəstələri prosesləri idarə edən tərəf kimi

yox, görünməz üçüncü qüvvələr tərəfindən idarə olunan obyekt

kimi çıxış edirdilər. Nəticədə uduzmuş vəziyyətə düşdük. Bu

səbəbdən də, Yaqub Məmmədov haqlı olaraq: “Biz böyük

oyunların piyadalarıyıq” demişdir.

Çox təəssüf hissi ilə qeyd edirəm ki, son bir neçə yüz ildə Qərb

dünyada gedən siyasi-ictimai proseslərdə subyekt. Şərq isə obyekt

kimi çıxış edir.

Gənclər probleminə obyekt-subyekt kontekstində nəzər salaq.

İnsan fəaliyyətində ağlın və emosiyanın rolu danılmazdır.

Gənclik dövründə fəaliyyətdə emosiya üstünlük təşkil edir. İnsan

yaşa dolduqca emosiyanın rolu azalır, ağlın rolu artır. Gənclərdə

müdriklik, ahıl adamlarda emosiya tapmaq çətindir. Böyük

Yaradan insanları bu cür yaratmışdır. Siyasi proseslərdə çox vaxt

gənclər informasiya qıtlığı və təcrübəsizlik səbəbindən, adətən,

obyekt, ahıl insanlar isə subyekt kimi çıxış edirlər. Gənclərə o işlər

həvalə olunmalıdır ki, onlar həmin işlərdə yaranan problemin

həllində subyekt kimi çıxış edə bilsinlər. Misal üçün, vətənin

müdafiəsi gənclərə etibar edilməlidir. Bilik toplamaq, təhsil

almaq, idman yanşlan, dil öyrənmək, informasiya yığmaq və

bunun kimi işləri də gənclər daha yaxşı görə bilərlər.

Ahıl yaşlı və hörmətli insanın həyatı həmişə örnək ola bilər.

Çünki 70 və ya 80 il ömür sürüb yaşadığın olayların içindən üzüağ

çıxmaq asan məsələ deyildir.

Obyekt-subyekt kontekstində kadr probleminə də nəzər

salmaq maraq kəsb edir.

154

DÜŞÜNCƏ TƏRZİ

Qara torpağın və qara camaatın (kütlə) potensialı ağlasığmaz

dərəcədə böyükdür. Qara torpağın potensialından biz istifadə

edirik. Cəmiyyətin potensialı torpağın potensialından qat-qat

çoxdur. Torpağın ət-süd, bal, meyvə, çiçək, gül (ətir) və bunun

kimi digər potensialları vardır. Bu potensialın hər birindən

istifadənin özəl üsulları var. Misal üçün, qara torpağın üzüm

potensialını ondan qoparmaq üçün, torpağa üzüm çubuğu əkib,

lazımi şərait yaratmaq kifayətdir. Bu çubuq torpağın üzüm

potensialını üzümə çevirər. Torpağın bal potensialını ondan

qoparmaq üçün an pətəyindən istifadə etmək lazımdır. Torpağın

süd- yağ potensialından istifadə etmək üçün hökmən inək

saxlamaq lazımdır və s.

Cəmiyyətdə (kütlədə) olan potensialdan bəhrələnmək üçün

kadrlardan istifadə etmək lazımdır. Kadr düzgün təyin ediləndə

toplumda olan potensial cəmiyyətə fayda verər. Səhv təyinat

zamanı toplumda olan potensial cəmiyyətin ziyanına işləyər.

Məsələn, Azərbaycan gəncində həmişə olimpiya medalı

qazanmaq potensialı olubdur. Bu potensial həm 1970, həm 1980,

həm 1990-cı illərdə də olubdur. Ancaq biz heç zaman o

potensialdan istifadə edə bilməmişik. Ona görə ki, bu potensialı

medala çevirə bilən idmançılan düz seçə bilməmişik. Üstəlik bu

işə rəhbərlik edənlərin səriştəsi az olubdur. Hörmətli İlham

Əliyevin Milli Olimpiya Komitəsinə rəhbərlik etməsi ölkəyə

çoxlu medallar qazandırdı. “Çağ” öyrətim şirkətinin

Azərbaycanda fəaliyyəti nəticəsində şagirdlərimiz beynəlxalq

yarışlarda çoxlu medallar qazandılar.

Obyekt-subyekt kontekstində spirtli içki probleminə də nəzər

salmaq olar. Məlumdur ki, İslama görə spirtli içki içmək günahdır.

İslam niyə spirtli içki içməyi qadağan edib. Ona görə ki, insan

içkili olanda içərisindən keçdiyi bir çox hadisələrin subyektindən

obyektinə çevirir. 155

Şahlar Əsgərov ___________________________________________________________

Obyekt-subyekt kontekstində xarici dil öyrənmək probleminə

nəzər salaq.

Hadisələrin subyekti olmaq üçün ən vacib şərt hadisə ilə bağlı

maksimum informasiyaya malik olmaqdır. Ana dili vasitəsilə

informasiya toplamaq mümkündür. Ancaq nəzərə almaq lazımdır

ki, dünya informasiya resursunun 98% ingilis dilindədir. Əgər biz

Eduard de Bononun “6 şlyapa” metodu haqqında məlumatı

Azərbaycan dilində axtarsaq, nəticə ala bilməyəcəyik. Çünki bu

mövzu hələ bizim sosial filosofların diqqətini cəlb etməyibdir.

Deməli, ikinci dilə ehtiyac vardı. İkinci dil insanı yeni

informasiya mənbəyinə qovuşdurur. Belə bir deyim var: ''Bir dil

bilən bir adamdır, iki dil bilən iki adamdır”. Çoxlu informasiya

isə daha düzgün qərarlar qəbul etməyə əsas yaradır. Beləliklə,

təhsil çox dil öyrətməlidir. Dil öyrənmək məqsəd deyil, vasitədir.

Məlumdur ki, qlobal proseslərə yəhudilərin təsiri böyükdür.

Məlumatlara görə, ABŞ iqtisadi qüdrətinin yarısı yəhudilərin

əlindədir. Yəhudilər RF-də və Moskvada, ümumiyyətlə, dünyada

(Parisdə, Bakıda, ...) həmişə hadisələrin subyektidirlər. On- lann

Moskva həyatını izləsək görərik ki, onlar elmdə, iqtisadiyyatda,

bank işində, informasiya sferasında, siyasətdə, musiqidə,

rəssamlıqda, şeirdə, rəqsdə subyektdirlər. Moskvada yəhudi

“santexnik” tapmaq çətindir...

Mənim elmi rəhbərim akad. L.A. Sena söyləyərdi ki, 1920-ci

illərdə "İnteqral və diferensial hesab” Leninqradda çox dəb idi.

Dərzi işləyən atam mənə dedi ki, bu fənni mənə başa sal, yoxsa

rahat ölmərəm. Yəhudilər bugünkü səviyyəni təhsil, tərbiyə və bir

də gələcəyi görməklə əldə ediblər.

Yəhudi tərbiyə sistemindən bir misal çəkmək istəyirəm. Bir

həmyerlimiz Moskvada söylədi ki, Odessa Yeyinti Sənayesi

Texnologiyası İnstitutunu qurtaranda, diplom rəhbərimgilə qo

156

DÜŞÜNCƏ TƏRZİ

naq getdim. Yeyib-içəndən sonra rəhbərim dedi ki, sənə bir yəhudi

sirri açacam. Sirr isə bundan ibarətdir ki, biz öz uşaqlarımızı

həmişə inandırırıq ki, sən çox böyük adam olacaqsan. Bizdə isə

tamam tərsinə: "Səndən adam olmaz deyərək ırşağı danlayırıq.

Rezerforddan soruşurlar, sən belə qüvvətli laboratoriyanı necə

yaratdın. O, cavab verir ki, mən tələbələrimə inandırmağa

çalışmışam ki, onlar məndən daha çox bilirlər. Deməli, Rezer-

ford tələbələri ilə subyekt-subyekt münasibətləri saxlayırmış.

Tariximiz obyekt-subyekt kontekstində

XX əsrdə (son 10-15 il istina olmaqla) ölkəmizə rəhbərlik edən

şəxslər məmləkətdə gedən miqyaslı ictimai-siyasi proseslərin,

hadisələrin idarə edən tərəfi (aktiv) yox, passiv tərəfi olmuşlar.

Yəni məmləkətdə baş verən siyasi prosesləri idarə edə

bilməmişlər, əksinə bu proseslərin burulğanında dolaşığa

düşmüşlər. Fəlsəfi dillə desək, onlar bu proseslərin subyekti yox,

obyekti olmuşlar. Bu səbəbdən də, bizim tariximizi bizdən

soruşmadan yazıblar, xəritəmizi bizdən soruşmadan çəkiblər. Bu

prosesləri elmi metodla tədqiq edə bilən Tarixin fəlsəfəsi (söhbət

fəlsəfənin tarixindən getmir) adlanan ixtisas üzrə

mütəxəssislərimizin olmaması, milli tariximizin dərk olmasını

əngəlləyən amillərdəndir. Mən bu məsələni hələ 1994-cü ildə

BDU-nun böyük Elmi Şurasında qaldırmışdım. Biz bölgədə gedən

proseslərdən baş çıxartmalıyıq. Biz dünyada gedən proseslərdən

baş çıxartmalıyıq. Dünyanın inkişaf yolunu düzgün

müəyyənləşdirməliyik. Bunun üçün dövrün səciyyəvi cəhətlərini

düz müəyyənləşdirməliyik.

Ermənilər həm müsəlmanlann (İranın, Dağıstanın) həm də

xristianların potensialından istifadə edirlər. Ancaq həmin

dövlətlərdə onlan istəməyənlər də az deyildir. Onları istəməyənlər

157

Şahlar Əsgərov

bizim üçün gərəkli potensialdır. Yəqin ki, bizi istəməyənlər

olduğu kimi, istəyənlər də az deyil. Biz də bu potensiallardan

istifadə etməyi bacarmalıyıq.

Proseslərə fərd - kütlə müstəvisində baxış

Fərd - kütlə kontekstində bəzi taleyüklü hadisələrə nəzər salaq.

Əsrlər boyu Şərq ədəbiyyatında şəxsi faciə, ümummilli faciədən,

taledən qəlbi tutulubdur. Şərq ədəbiyyatı hədəfə kütlənin

(millətin, xalqın) yox, daha çox fərdin taleyini götürür. Məcnunun

faciəsi min ildir ki, (dahi Nizamidən böyük Üzeyrə qədər)

müxtəlif janrlarda yaşadılır. Dərbəndin, Təbrizin, Şuşanın,

Göyçənin, Zəngəzurun, Qarabağın və digər itirilmiş torpaqların

dərdi, bu ərazilərin milyonlarla sakinlərinin taleyi ziyalılarımızın

qəlbinə yol tapa bilmir.

Fərd - kütlə münasibətilə bağlı həm Şərq, həm də Qərb

filosoflarının dəyərli fikirləri çoxdur.

Şeyx Sədi Şirazi fərd-kütlə probleminə öz münasibətini belə

bildirmişdi:

Əgər oyaq qalsa şah otağında

Yoxsul rahat yatar öz yatağında.

Kütlənin siyasi səviyyəsinin cəmiyyətin həyatında oynadığı

rolu ulu öndər Heydər Əliyev belə qiymətləndirmişdi: “Əgər hər

hansı bir ölkənin xalqı öz hüquqlarını anlayar və onları qoruya

bilərsə, o zaman ən kiçik dövlət belə ən böyük məmləkət qədər

güclü olar.” Heydər Əliyev ölkəmizdə fərd və kütlə münasibətinə,

onun dialektikasına dərindən nəzər salaraq gələcək nəsillərə

düzgün yol göstərmişdir:

“Əgər bir azərbaycanlı ilə bir ermənini təkbətək meydana

salsan, azərbaycanlı heç vaxt kürəyini yerə verməz. Heç

158

DÜŞÜNCƏ TƏRZİ

vaxt! Amma millətimizi bu cür qəhrəman etmək bir iki adamın işi

deyildir.”

Fikrimcə, qəhrəmanlıq - fərdin kütlə yolunda özünü fəda

etməsidir. Qəhrəmanı igiddən fərqləndirmək lazımdır. İgid

anasının, yoldaşının, bacısımn yolunda özünü şəhid edən gəncdir.

İgidin xatirəsini qohum-əqrəba saxlamalıdır. Qəhrəman - Vətən

yolunda özünü qurban verən şəxsdir. Qəhrəmanın xatirəsini millət

yaşatmalıdır. Ulu öndər xalqımızın hər bir nəfərində qəhrəmanlıq

potensialının olduğunu təsdiqləyir, ancaq millətimizi qəhrəman

etmək üçün hər kəs əlindən gələni etməlidir. Başqa sözlə,

qəhrəmanlıq potensialını qələbəyə (arzuya) çevirmək üçün dövlət

maşınının “üç stəkan” modeldə orta stəkan (çevirici hissə)

mükəmməl yığılmalıdır. Çox adama aydındır ki, “ millətimizi

qəhrəman etmək işi” tərbiyədən və təhsildən keçir və hamının

işidir.

Dövlətin, xalqın, millətin mənafeyi bütün digər mənafelərdən

üstün tutulmalıdır. Belə düşüncə sahibi Şari de Qoll deyir: “Mən

Fransa dövlətinin və Fransa xalqının mənafeyin bütün

qanunlardan üstün tuturam”. Bu böyük siyasətçi başqa bir fikrində

deyir: “Siyasətdə bəzən öz ölkəni və seçicilərini satmaq lazım

gəlir. Mən üstünlüyü ikinciyə verirəm”. Ölkə ölməzdir, seçici

müvəqqəti. Şari de Qoll müvəqqətini daimiyə qurban verir.

Əslində bu fikir bir bəşəri dəyərdir ki, biz də istifadə etməliyik.

Yuxarıda deyilənlərdən aydındır ki, əsasən, Qərbdə millətin,

Şərqdə şəxsiyyətin böyüklüyünü sübut etmək cəhdi var. Çağdaş

Azərbaycanda bunu, çoxlu sayda xırda və “qısır” partiyaların

olmasından da görmək olar. Çünki hər bir partiya başqanını

millətin dərdi yox, öz şəxsi mənafeyi maraqlandırır. Milli mənafe

naminə vahid lider axtarılmır. Tarixdən gələn bu xisləti də

düzəltməyə ehtiyac vardır.

159

Şahlar Əsgərov

Siyasi partiya yaratmaq mədəniyyəti

Şərqdə və Qərbdə

Qərbdə siyasi partiyalar ideya ətrafında yaranır. Fundamental

olaraq sosialist və liberal ideyalar aparıcıdır. Fərdin və ya kütlənin

xoşbəxtliyi ideoloji səviyyəyə qaldırılır və siyasi dövriyyəyə

buraxılır.

Partiya öz-özünə ölmədiyinə görə, bu ideyalar əsasında

yaranan partiyalar yüz illərlə yaşayırlar.

Şərqdə xalq - Atatürk, Heydər Əliyev və ya Rəcəb Ta}^ib

Ərdoğan kimi şəxsiyyətlər ətrafında toplanır. İdeyadan fərqli

olaraq liderlər öləndir. Bu iki fəlsəfənin, dünyagörüşün fərqini

görmək üçün daimiyə, yoxsa müvəqqətiyə qulluq etmək lazımdır?

- sualına cavab vermək gərəkdir. Bəşəri təcrübə göstərir ki,

ideyanı dəyişmək lideri dəyişməkdən çətindir.

Biz nə qədərik?

Bizlərlə Avropada və kənarda yaşayan azərbaycanlıların

mentalitetində hiss olunan qədər fərq vardır. Məlumdur ki,

mentalitet düşüncə tərzi, milli psixologiya və əqli inkişafın

cəmindən ibarətdir. Düşüncə tərzi - mentalitetin bir hissəsidir.

Sovet dövrü bizim həm düşüncə tərzimizə, həm əqli inkişafımıza,

həm də milli psixologiyamıza öz möhrünü vurub. Südə su qatmaq,

məktəbdə, universitetlərdə biliyi olmayana pulla qiymət

yazdırmaq, azı çox yazmaq Sovet düşüncə tərzinin məhsuludur.

Bütün bunlar bizim düşüncə tərzimizdə oturub. Ancaq müstəqil

dövlətdə yaşamaq arzumuz da bizim düşüncə tərzimizin

məhsuludur.

Biz nə qədərik? - sualını tez- tez eşidirik. İrrasional düşüncə

sahibləri bizim 8 milyon + 40 milyon olduğumuzu deyirlər. Ulu

peyğəmbərimizin: “Mənim ümmətimin fərqli düşüncəyə sahib

olmasında rəhmət vardır”- kəlamını rəhbər tutaraq və ra-

160

DÜŞÜNCƏ TƏRZİ

sional düşünərək hesab etmək olar ki, bu milyonlar toplumundan

Azərbaycanın müstəqil dövlət kimi yaşamasını nə qədər istəyən

varsa, biz o qədərik.

Deputatların sayı neçə olmalıdır?

Bu sualı mən dəfələrlə eşitmişəm. Bu sualı mən özüm də çox

adamlara vermişəm. Bu say Azərbaycan boyda olan Bolqarıstan,

Macarıstan kimi ölkələrdə neçədir?- sualına cavab axtarmışam.

Fəlsəfi baxımdan parlament xalqın hakimiyyətdə

təmsilçiliyidir. Hökumətin xərclədiyi büdcə əsasən xalqdan

yığılan vergilər hesabına təşkil olunur. Ona görə bu büdcənin il

ərzində xərclənməsi, digər vacib və cari məsələlərin həlli üçün

vəsaitin ay- nlmasına, xalq parlamentə göndərdiyi təmsilçiləri ilə

nəzarət edü". Digər tərəfdən deputat korpusu dövlətin inkişafını,

xalqın güzəramnı yaxşılaşdıran qanunlar qəbul etməlidirlər. Bu

qanun- lann qayəsində dövlət mənafeyi, şəxsi mənafelərdən

qəlbidə durmalıdır. Burada Fransa parlamentinin deputatı Viktor

Hüqonun 1848-ci ildə Fransa parlamentində çıxışından bir parçanı

oxucu- lann diqqətinə çatdınram: "...Ədəbiyyatın, incəsənətin və

elmin zəifləməsi hesabına təklif olunan hər cür qənaətin əleyhinə

səs verəcəyəm. Siz pula qənaət etmək istədiyiniz halda, şərəf və

ləyaqətinizə qənaət etmiş olursunuz və təəssüf ki, özünüzə qarşı

kin və nifrət yaratmışsınız. Fransamn şərəfi naminə, respublikanın

qüdrəti naminə mən bu təklifi rədd edirəm!" Şərhə ehtiyac yoxdur.

V. Hüqo respublikanın şərəfini, Fransanın şərəfini digər

mənafelərdən üstün tutur.

Deputatlann sayı elə olmalıdır ki, onlar qanunvericilik

qarşısında duran problemləri uğurla həll edə bilsinlər. Sonradan

düzəlişlərə ehtiyacı olan qanun və qərarlar qəbul etməsinlər.

Azərbaycan üçün bu say neçə olmalıdır? 125,175, yoxsa 250

nəfər?

161

Şahlar Əsgərov ___________________________________________________________

Bu suala cavab vermək üçün başlanğıc nöqtə olaraq nəyi

götürmək lazımdır?

Mənim subyektiv düşüncəmə görə, bu say cəmiyyətin

yetkinlik dərəcəsindən asılıdır və cəmiyyətin yetkinlik dərəcəsi

artdıqca bu say az ola bilər.

Ona görə cəmiyyətin yetkinlik dərəcəsinin müəyyən edilməsi

bu iş üçün çox vacibdir.

Deməli, əvvəlinci suallara cavab vermək üçün axırıncı

məsələni həll etmək lazımdır.

Bu problemi riyaziyyatdan məlum olan ardıcıl yaxınlaşma

metodu ilə də həll etmək olar. Nəzəri olaraq əvvəlcə belə bir suala

cavab verək:

Bizdə 100.000 əhalini öz ardınca aparan və milli mənafeni

düşünən neçə nəfər olar? Başqa sözlə. Ziya Bünyadov, Xəlil Rza

Ulutürk kimi ictimai-siyasi proseslərdə aktiv olan

8000000:100000=80 nəfər vətəndaşımız varmı? Əgər varsa,

alternativlik xətrinə bu 80 nəfərlik toplumdan 40 nəfərlik bir

parlament formalaşdırmaq olar. Əgər yoxdursa, onda belə bir

suala cavab verək: İctimai-siyasi proseslərdə aktivi olan, 20 000

əhalini öz ardınca apara bilən, bizim 400 vətəndaşımız varmı?

Əgər olsaydı, alternativlik xətrinə 400 nəfərlik toplumdan 200

nəfərlik bir parlament formalaşdırmaq olardı. Əgər yoxdursa,

onda başqa bir suala cavab verək: İctimai-siyasi proseslərdə aktivi

olan, 10 000 əhalini öz ardınca apara bilən, bizim 800 nəfər

vətəndaşımız varmı? Əgər varsa onda alternativliyi nəzərə

almaqla belə toplumdan 400 nəfərlik bir parlament

formalaşdırmaq olar. Əsas budur ki, cəmiyyətin intellektual

səviyyəsi yüksək olduqda deputatların sayı az ola bilər və ya

tərsinə.

Beləliklə, deyilən mülahizələri və dünya praktikasını nəzərə

almaqla, deputatların optimal sayını asanlıqla müəyyənləşdirmək

olar. Dəqiq rəqəmi, qoy, oxucu özü tapsın. 162

DÜŞÜNCƏ TƏRZİ

Şairlərimiz niyə çoxdur?

Çox adam belə düşünür ki, Azərbaycanda şairlərin sayı lazım

olandan çoxdur. Mənim subyektiv düşüncəmə görə, bunun bir

səbəbi də zəif orta təhsillə bağlıdır. Psixoloqlann tədqiqatlarına

görə, hər 100 şagirdin 15-i talantlı, 3-ü isə çox talantlıdır. Təhsil

sistemi bu cür potensialh gəncləri cəmiyyətin struktur

səviyyələrində lazımi yerə qaldıra bilməyəndə və belə gənclərin

bir hissəsi ali təhsildən kənarda qaldıqda, onda bu insanların

daxilindəki potensial şeir formasında bümzə verib üzə çıxır. Yəni

genetik baxımdan talantlı, ancaq pis təhsil almış (başqa sözlə, alim

olmaq, həkim olmaq, mühəndis olmaq və b.k. şansını itirmiş)

gənclər daxili intellektual potensialını şeir yazmaq şəklində ortaya

qoyur və cəmiyyətin piramidal strukturda şairlərə (müğənnilərə və

b.k) məxsus səviyyələri tuturlar. Başqa sözlə, anadan şair

doğulmuş insanlarla bərabər bir də orta təhsilin yanmçıqhğından

törəyən zorən şairlər (müğənnilər) meydana çıxır. İnanmaq olar ki,

güclü təhsil sistemi qurulduqca, cəmiyyətdə şair kimi üzə çıxan

insan- lann bir hissəsi həkim, bir hissəsi alim, bir hissəsi

mühəndis, bir hissəsi iqtisadçı və bunun kimi ixtisas sahibləri

olacaqlar. Belə olan halda Avropada olduğu kimi bizdə də şeir

yazmaq bu adamlann sənətinə yox, hobbisinə çevrilər.

Aşıq Ələsgər savadsızmı olub?

22.10.07-ci il tarixində İTV-də Aşıq Ələsgər ilə bağlı şair

Məmməd Aslanın təşkil etdiyi bir bədii-musiqili gecədə mən də

iştirak etdim. Aşıq Ələsgər yaradıcılığı ilə bağlı çıxışlar da oldu.

Aşıqlar onun şeirlərini oxudular. Təəssüf doğuran bu oldu ki, bəzi

natiqlər onun savadsız olduğunu yersiz olaraq vurğuladılar. Sual

olunur savadlılıq nədir?

Əgər savadlılıq əlifbanı (yazıb-oxumağı) bilməkdirsə,

deyilənlərlə razılaşmaq olar. Yox, əgər savadlılıq daha geniş məna

163

Şahlar Əsgarov ___________________________________________________________

da ÇOX bilməyi ifadə edirsə, onda o, həm o dövrün, həm də bu

dövrün ən savadlı adamlanndan biri olubdur.

Hesab etmək olar ki, savadlılıq termininin məna tutumu zaman

keçdikcə dəyişir və dəyişəcək. Bir vaxt o yazıb-oxumağı, əlifbanı

bilməyi, hal-hazırda əlavə olaraq riyaziyyatı bilməyi əhatə edir.

Gələcəkdə qloballaşmanın, internetin təsiri altında bu termin ola

bilsin ki, j»gilis Hilmi ehtiva edəcəkdir.

İndi qayıdaq əsas suala cavab verməyə. Əgər savad əlifbanı

bilməkdirsə, onda bu çox yüngül bir məqsəddir və buna görə heç

kəsə irad tutmaq lazım deyil. Əlifbanı bilmək heç zaman məqsəd

ola bilməz, o həmişə dərin biliklər öyrənmək üçün bir vasitədir.

Dərin bilikləri öyrənmək üçün əlifba yeganə vasitə- dirmi?

Əlbəttə ki, yox. O çoxsaylı vasitələrdən biridir. Bəs bilik nədir?

Bilik - bəşəriyyətin min illərlə əldə etdiyi və tarixi təcrübə ilə

təsdiqlənmiş, kütləviləşmiş elmi nəticələr toplumudur. Sual

olunur: bilikləri necə öyrənmək olar? Əlbəttə ki, təhsillə.

Bir çox insanlar təhsilin çoxüzlü olmasını bilmədiyindən

mühakimələrində səhvə yol verirlər. Təhsilin fəlsəfəsi ilə tanış

olanlar bilirlər ki, təhsilin üç növü var: a) formal təhgi!, h) gpyn-

formal təhsil, c) informal təhsil.

İbtidai məktəbin birinci sinfindən, ali məktəbin axırıncı

mühazirəsinə kimi keçdiyimiz təhsil - formal təhsildir. Formal

olaraq 15 il ərzində tədris olunası hər şey kağız üzərində

əvvəlcədən var. Biz bu təhsili tanıyırıq.

Qeyri-formal təhsil o təhsildir ki, biz onu fərdi şəkildə

müəllimlərdən, ustalardan, ustadlardan və bir neçə həftəlik, aylıq

kurslardan (və s.) alırıq. Bu təsilin nəticəsində biri tar çalmaq, biri

kompyuterdə işləmək, digəri dəmirçiliyi, biri misgərliyi, biri də

aşıq sənətini, digəri gəbə toxumağı öyrənirlər.

İnformal təhsil zamanı insanlar bir-birindən öyrənir. Bu təhsil

mexanizmi kütləvi tədbirlər zamanı işləyir. Toy zamanı

164

DÜŞÜNCƏ TƏRZİ

aşıqlar dastanlar söyləyir və mənəvi dəyərləri nəsildən - nəslə

ötürür. Yas mərasimlərində mollalar peyğəmbərlərdən, dindən,

dünya mədəniyyətinin bir qolu olan islamdan danışır. Kənddə,

nəsildə qarşıya çıxan problemlərin həllində ağsaqqallardan,

ziyalılardan dərs alırıq. Çox təəssüf ki, son iki təhsil fonnasını biz

tanımırıq. Bu səbəbdən də bəzən səhv fikirlər söyləyirik. Aşıq

Ələsgər təhsilin ikinci və üçüncü növlərindən istifadə edərək, çox

mükəmməl təhsil almışdır.

Biz təhsili həm də hiss üzvlərimiz vasitəsilə alırıq. Əlifbanı

bilməmək gözün zəhmətini azaldır, ancaq qalan hiss üzvlərimizin

zəhmətini artırır. Üstəlik qəlbin gözünü də bu işə qoşanda insanın

biliklənmə dərəcəsi çox yüksəyə qalxır. Bu dediklərimizi nəzərə

alsaq, nəticəmiz bu olar ki, Aşıq Ələsgər çox savadlı və bilikli

olubdur. Əks halda onun ziyası zamanı yara-yara bu sürətlə

qabağa getməzdi.

İxtisasların prioritet düzülüşü

Dövləti baxımdan ixtisasların prioritet düzülüşünün

əhəmiyyəti böyükdür. Yuxanda qeyd edildiyi kimi, sovetlər

zamanı fizika elmi və fıziklər dövlətin xüsusi himayəsi altında idi.

L.Brej- nev hakimiyyətinə qədər ölkədə cəmi 7 nəfər üç dəfə

Sosialist Əməyi Qəhrəmanı adına layiq görülmüşdü ki, onların

demək olar ki, hamısı flziklər idi. Bu dalğa bütün respublikalara

yayılmışdı. Qeyd etmək kifayətdir ki, Azərbaycan Dövlət

Universitetinin (indi BDU) rektoru işləmiş, C.X. Hacıyevin,

Ş.Mehdiyevin, M.Əliyevin, F.Bağırzadənin hərəsinin bir övladı

universitetin fizika fakültəsini bitirmişlər.

İndi SSRİ yoxdur və Azərbaycan müstəqil dövlətdir.

Prioritetlər də dəyişibdir. Gəncliyə düzgün yol göstərmək

borcumuzdur. MDB məkanında bu problem müzakirə

mövzusudur. Bu sa

165

Şahlar Əsgərov

həyə məsul dövlət adamları gəncliyə vaxtlı-vaxtında düzgün yol

göstərirlər. Ali məktəblərə qəbuldan qabaq Rusiya elm və təhsil

naziri bu problemə aydınlıq gətirir. Zamanın tələbi baxımından

ixtisasları sıraya düzür.

Düşüncəmə görə, talantlı gənclərə dövrün tələbinə uyğun

aşağıdakı ixtisasları məsləhət görmək olar: iqtisadiyyat, hüquq,

biologiya, idarəetmə, informatika, tətbiqi riyaziyyat, fizika və s.

Bu sırada qüsur ola bilər. Sorğu aparıb daha mükəmməl sıranı

müəyyənləşdirmək mümkündür. Əlbəttə, dövlət və cəmiyyət üçün

əhəmiyyəti böyük olan çoxlu sayda digər klassik (təbabət, neft,

tikinti, maşınqayırma...) ixtisaslar vardır. Gənclərimiz onlan seçib

gələcəkdə həm cəmiyyətə, dövlətə ləyaqətlə xidmət edə bilərlər,

həm də özlərinin şərəfli həyatını təmin edə bilərlər. Gənclər

dövlətin tələbatına uyğun ixtisas seçməklə gələcəkdə dövlətdən,

cəmiyyətin tələbatını ödəyən ixtisası seçməklə gələcəkdə

cəmiyyətdən təminat gözləməlidirlər. Başqa sözlə desək, prokuror

cəmiyyətdən (söhbət rüşvətdən gedir), şair dövlətdən (söhbət fəxri

adlardan gedir) ummamalıdır. İxtisas seçən gənclər 30-40 il

bundan qabağın ab-havası ilə yaşamamalıdırlar. Ali məktəbin

birinci kursuna daxil olan hər bir tələbə fikirləşməlidir ki, 4 ildən

sonra özünə iş tapa biləcəkmi?

Məlumatlara görə, ABŞ-da 22.000 növ sənət mövcuddur. Hər

5 ildən bir yüzlərlə yeni ixtisas yaranır, bəzi ixtisaslar isə sıradan

çıxır. Gənclərimiz dövrün səciyyəsini duyaraq və yeni ixtisaslara

yiyələnərsə, gələcəkdə iş problemini asanlıqla həll edə bilərlər.

Keçmişə həsrətlə baxmaq

Həm sovet dönəmində, həm də indi milli TV-də tez-tez rast

gəldiyimiz səhnələrdən biri təqribən belədir: müğənni 200 il

öncəki libas geyib, buxara papaq qoyub, arabaya minib, zəngulə

166

DÜŞÜNCƏ TƏRZİ

vura-vura muğamat oxuyur və bizlərdən də alqış umur. Və ya

restoranların tərtibatında “mağara” stili üstünlük təşkil edir.

Geriyə həsrət hissi böyükdür. Bu hissi doğuran səbəb nədir?

Genetik yaddaş bununla bizə nə demək istəyir? Nə səbəbdən o

dövrün geyimi yaddaşlarda qalıb? Keçmişin hansı üstünlüyü olub

ki, genetik yaddaş 200 illik istiladan qabaqkı dövrün formasını

arzulayır? Bu suallara cavab axtarmaq lazımdır. İndi biz azad

məmləkətik, geriyə yox, qabağa baxmaq lazımdır.

Azərbaycan nağıllannda “geriyə baxma, ancaq qabağa bax”

əmr- məsləhəti açar fikir kimi mərkəzdə dumr. Türk Hava Yollan

şirkətinin “Skylife” jurnalının 2004-cü il oktyabr sayında bir

şəklin altında yazılmışdı: “Always looking ahead” (Həmişə

qabağa baxın). Bu fıkirləm hər ikisi hesab edirəm ki, çox qiymətli

fikirlərdir.

H.Z. Tağıyevin qızı Sara xanım geriyə çox baxdı, faciəvi həyat

yaşadı. Amma Şəmsi Əsədullayevin qızı Züleyxa xanım qabağa

baxdı, taleyi ilə barışdı. Cəmiyyətdə yüksək mövqeyini qoruya

bildi, yaxşı ömür sürdü.

ABŞ-ın geridə elə bir tarixi yoxdur. O heç bundan əziyyət də

çəkmir. Bəzən bizimkilər bugünkü geriliyi keçmişin şərəfli

səhifələri ilə konpensasiya etmək istəyir. Bu cür təfəkkür tərzi ilə

qabağa getmək çətindir.

Gələcəyi hesablamaq çox çətin və təhlükəli bir işdir. Onun

haqqında məlum olan budur ki, o biz təsəvvür etdiyimiz kimi

olmayacaqdır. Ancaq bununla bərabər, hər bir kəs gələcək

haqqında fikirləşməlidir. Gələcəyi planlaşdırmadan yaşamaq

mümkün deyildir. A. Hitlerə istinadən deyirlər: “Problem ... “o

zaman Bismark nə etdi?” - kimi qoyulmamalıdır. Problem

“Bismark bu gün nə edərdi?” şəklində qoyulmalıdır”.

Şübhəsiz, biz həm də geriyə baxmalıyıq. Biz geriyə ona görə

baxmalıyıq ki, gələcəkdə səhv qərarlar qəbul etməyək. Bir

düşündürücü misal çəkmək istəyirəm. 1946-cı ildə Böyük Britani

167

Şahlar Əsgərov

yada İkinci dünya müharibəsini udanlardan biri olan U.Çörçilli

baş nazir seçmədilər. O, öz potensialını müharibədə xərcləmişdi,

indi müharibənin zəiflətdiyi ölkəni dirçəldə bilən iqtisadçıya

ehtiyac var idi. İngilis xalqı geriyə yox, irəliyə baxdı. U.Çörçil- lin

qeydinə qalmadılar, ingilis xalqının qeydinə qaldılar.

Çariz Şeldon “Следуя по Его стопам” (Христианская

библиотека, 1984) kitabında yazır ki, bir şəhərin əhalisi belə bir

qərara gəlir ki, hər bir kəs hər hansı bir işlə bağlı qərar qəbul

etməzdən əvvəl, özünə belə bir sual versin: bu halda İsa

peyğəmbər necə hərəkət edərdi? Bundan sonralar bu şəhərin

əhalisi xoşbəxtlik içində yaşadılar.

On beş ildir ki, çoxsaylı ictimai tədbirlərdə, dəyirmi masalarda

iştirak edirəm. Müşahidələrimə görə, natiqlərin 98 %-i keçmişdən,

2 %-i isə gələcəkdən danışırlar. Məncə bunun əsas səbəbi

intellektual səviyyə ilə bağlıdır. Cəmiyyətin inkişafı ilə bağlı

müəyyən bir səviyyə var. Kimin səviyyəsi ondan azdırsa, o

keçmişdən, kiminki çoxdursa, o gələcəkdən danışır.

Haçalanmış arzu

Məlumdur ki, normal uşaqlar ümumi qabiliyyətlə bərabər,-

həm də xüsusi qabiliyyətlə doğulurlar. Valideynin istəyi və arzusu

ilə bu xüsusi qabiliyyət üst-üstə düşərsə, uşaq (gənc) parlaq bir

vətəndaşa çevrilər. Bir türk misalında deyilir: “Çörəyini əli ilə

qazanan fəhlədir. Çörəyini əli və ağlı ilə qazanan ustadır. Çörəyini

əli, ağlı və ürəyi ilə qazanan ustaddır”. Deməli ustad olmaq üçün

ürəyini də sənətinə qoşmalısan. Ürək işə qoşulanda insan

yorulmaz. Yorulmaz insan çox iş görər. Çox iş görən isə ustad

olar. Ustad şəxs namərd olmaz, şəxsiyyət olar.

Böyük Şəhriyarın:

Valterin əlindən qələmini al, Ona kamança ver, de: “Bir hava çal! ”

168

DÜŞÜNCƏ TƏRZİ

Bəlkə də, alıb, çalardı Ancaq bəşəriyyət Valtersiz qalardı.

Bu şeir parçasından görünür ki, Valter anadan şair kimi

doğulubdur. Əgər valideynləri ona musiqi təhsili versəydilər, onda

bəşəriyyət Valtersiz qalardı.

Hesab edirəm ki, hansı ailə uşağın xüsusi qabiliyyətini erkən

müəyyənləşdirə bilirsə və övladına o istiqamətdə təhsil verə

bilirsə, həm övladı qarşısında, həm də milləti qarşısında savab iş

görmüş olur. Millətə şəxsiyyətlər kütlədən daha çox lazımdır.

Böyük rus filosofu P. Çaadayev bir fikrində deyilir; "İnsan var

ki, ağlı ilə özünə ürək yaradır, insan var ki, ürəyi ilə özünə ağıl

yaradır, ikincilər birincilərdən daha çox uğur qazanır. Ona görə

ki, hissiyyatda ağıl daha çoxdur, nəinki, ağılda hissiyyat ". Hər kəs

ürəyi istədiyi işin dalınca getsə, çox uğurlar qazanar. Yeniyetmə

ilə valideynin arzuları haçalanmamalıdır. Haçalansa belə, üstünlük

yeniyetmənin seçiminə verilməlidir.

Körpülərin fəlsəfəsi

22 dekabr 2006-cı il saat 18.00-da televiziya kanalları Bakı

şəhərində tikilmiş körpülərin açılışından reportajlar verdilər. Hamı

dedi yaxşıdı. Amma heç kəs məsələnin fəlsəfəsini açıqlamadı. Bu

işin fəlsəfəsi budur:

Eyni bir iqtisadi dəyərə malik müxtəlif sosial obyektlərin

(məktəb, xəstəxana, mədəniyyət sarayı və ya körpü) hansının

ictimai əhəmiyyəti daha böyükdür? - sualına cavab vermək

lazımdır. Bunun üçün “ictimai əhəmiyyət indeksi”- adlı indeksi

qəbul edib, onu hesablamaq lazımdır. Müxtəlif sosial obyekt üçün

bu əmsalı hesablasaq görərik ki, məktəbdən müəllim və şagirdlər,

xəstəxanadan həkim və xəstələr, mədəniyyət saraylarından

incəsənət adamları və onların azarkeşləri istifadə edirlər.

169

Şahlar Əsgərov

Körpüdən İSƏ həm müəllim və şagirdlər, həm həkim və xəstələr,

həm incəsənət adamları və onların azarkeşləri, həm qocalar və

cavanlar, həm piyadalar və nəqliyyatlar istifadə edirlər. Deməli,

körpünün ictimai əhəmiyyət indeksi digərlərindən daha çoxdur. Bu

səbəbdən respublikamız prezidenti İlham Əliyevin rəhbərliyi ilə

tikilmiş bu körpülərin ictimai əhəmiyyəti digər sosial obyektlərlə

müqayisədə çox böyükdür.

Yazıya bağlılıq

"Fikir o zaman fikir olur ki, o yazılır, qeyd olunur".

L, Landau

Zaman yaddaşı yeyir. Bu gün gördüyümüz işi, eşitdiyimiz

söhbəti, TV-də seyr etdiyimiz maraqlı verilişi altı aydan sonra

yada salmaq mümkün deyildir. Çünki o məlumatlar altı ay ərzində

eşitdiyimiz digər məlumatlar və informasiya seli altında itir və

batır.

Şeir əzbərləmək yaddaşı möhkəmləndirir. Gündəlik qeyd

aparmaq yaddaşı bərkidir. Səfərlər zamanı alınan suvenirlər

yaddaşı möhkəmləndirir.

Təhsil sistemində hədəfə oxumağı yox, öyrənməyi götürmək

lazımdır. Öyrənmək yaddaşı möhkəmləndirir. Bizim mənəvi

dəyər xəzinəmizdə bu problemlə bağlı dəyərli fikirlər çoxdur:

“Alim oldun yaz, nadan oldun qaz”, “Alim unudular, qələm

unudulmaz”. Və ya: “Hafizəyə tapşırılan şey fərar edib gedər,

amma yazılan şey qərar tutub qalar”. İslam mədəniyyətində belə

dəyərli fikirlər çoxdur.

Türkiyə - Azərbaycan gənclərinin toplantısında çıxış edin

Türkiyənin Azərbaycandakı səfiri bir neçə il öncə söylədi:

“Türklər tarix yazmırlar, tarix yaradırlar!” Zal bu tezisi gurultulu

alqışla qarşıladı. Hesab edirəm ki, bu ritorika idi və

170

DÜŞÜNCƏ TƏRZİ

təsiri də çox yaxşı alındı. Ancaq bununla bərabər qeyd etmək

istəyirəm ki, tarix yaratmaq yaxşı şeydir. Onu yazmaq ondan da

yaxşıdır. Çünki öz tarixini özü yazmayan millətə, tarixi digər

millətlər öz xeyirlərinə uyğun yazarlar.

Folklorşünas alimlərimiz bizim folklorla çox qürrələnirlər.

Mən isə xəcalət hissi keçirirəm. Düşünürəm ki, o mahnının, o

şerin, 0 folklor nümunəsinin müəllifi yazıya bağlanmış olsaydı,

biz ona folklor nümunəsi kimi baxmazdıq, müəllifi ilə çağırardıq.

Xaricdən gələn müxtəlif səviyyəli nümayəndə heyətini TV

vasitəsilə seyr etsək, görərik ki, onların əksəriyyəti qeyd aparır.

Bizim tərəf isə ancaq qulaq asır. Çünki onlar bizdən fərqli olaraq

Dante iradını yaxşı bilirlər. Dante iradında deyilir: “Diqqətlə

qulaq asan o kəsdir ki, qeyd aparır".

Hesab edirəm ki, hər ziyalının bir can (və ya cib) dəftəri

olmalıdır. Ürəyimizə yatan, ağlımız kəsən fikirləri bu dəftərə

yazmalıyıq. Çünki insan yaddaşı məhduddur. Hər şeyi yadda

saxlamaq mümkün deyil. Peyğəmbərimizin: “Elmi zəncirləyin”

kəlamının mənası budur ki, biliklərinizi yazın. Deməli yazıya

bağlansaq, çox bəlalardan qurtulanq. Ulularımız da yaxşı deyibdir:

“Elmin afəti - unutqanlıqdır". Yeri gəlmişkən Məhəmməd

peyğəmbərin bir kəlamından da istifadə edək: “fa Əli, sözün bəlası

yalan, biliyin bəlası yaddaşsızlıqdır”. Yazıya bağlanmaq çox

faydalıdır. Hər kəs yazıya bağlansa, cəmiyyətimiz bundan çox

faydalanar. 1986-cı ildə cib dəftərimə yazdığım bir söhbəti bu gün

məmnunluq hissi ilə oxuculara təqdim edirəm.

İ. Stalin və M. Kalinin

Qonşum Gürcüstandan istirahətdən qayıdıb. Özü ilə bir gürcü

rayon qəzeti gətiribdir. Qəzet gürcü əlifbası ilə çap olunsa da

içində rus dilində belə bir məlumat vardır:

171

Şahlar Əsgərov

“26 İyun 1946-cı ildə İ.V. Stalin "Pravda" qəzetində oxuyur

ki, ona Sovet İttifaqı qəhrəmanı adı verilibdir. O, M. Kalinini

yanına çağırtdırıb və soruşub:

- Siz Sovet İttifaqı Qəhrəmanı haqqında əsasnaməni bilirsi-

nizmi? Siz bilirsinizmi ki, bu orden müharibə zamanı müharibə

iştirakçısı olan sıravi və komandir heyətini təltif etmək üçündür.

Kremlin isti divarları arasında gününü sürən sizə və mənə aid

deyildir. Siz ən ağır cəzaya layiqsiniz. Sizi uzun illər tanıdığıma

görə və namusla işlədiyinizi nəzərə alaraq sizi cəzadan azad

edirəm. Ancaq siz verdiyiniz o ordeni qəbul etmirəm.”

PS. Stalin vəfat edəndən sonra həmin nişanı MK- nm məsul

işçisi Ali Sovetin təltiflər şöbəsindən götürüb, onu kitelin

yaxasına taxırlar.

İnsan da çeviricidir

Böyük Yaradan lütfkarlıq edərək insana normal yaşamaq üçün

hər şey verib:

• Allah bizə zaman və məkan verib;

• Allah bizə yaşamaq üçün üç mühit (torpaq, su və səma)

verib;

• Allah bizə iki güc mənbəyi (əqli və fiziki) verib;

• Allah bizə hiss üzvləri (göz, qulaq, burun, dil və bədənin

dərisi) verib;

• Allahın bizə verdiyi ən böyük nemət isə - ağıldır.

Bizə verilən bu potensiallardan ağılla istifadə etsək, bizim

vətəndaşlar da xoşbəxt yaşaya bilər. Deməli, ağılı keyfiyyətli

təhsil vasitəsilə biliyə çevirib, göstərilən potensialicirdan istifadə

etmək lazımdır. Zamanında türk imperatorlan torpağın, dənizin

potensialından uğurla istifadə edə biliblər. Hal-hazırda ABŞ, BB,

RF, Fransa və digərləri səmanın potensialından uğurla istifadə edə

bilirlər. 172

DÜŞÜNCƏ TƏRZİ

Moskvalı alim S. Kapitsanın hesablamasına, görə Sovetlər

zamanında hər bir professorun formalaşması üçün təqribən 1

milyon dollar miqdarında pul xərclənirdi. Bu pul insanın biliyinə,

intellektinə çevrilir. “Üç stəkan” modelinə görə, təhsil maşınının

birinci stəkanına bir milyon dollar pul tökülür, arzu stəkanına

professor səviyyəsinə uyğun bilik toplanır. Potensialı arzuya

çevirən qurum insanın özüdür. Bu səbəbdən, insanın özünə də bir

çevirici kimi baxmaq olar. O, maddi mülkiyyəti intellektual

mülkiyyətə çevirən bir bioloji mexanizmdir. Bu mexanizmin

faydalı iş əmsalı müxtəlif insanlar üçün müxtəlifdir. Çox parlaq və

talantlı insanlar üçün bu əmsal vahidə, küt insanlar üçün bu əmsal

sıfıra yaxındır. Orta qabiliyyətli insanlar üçün bu əmsal təqribən

0,5 tərtibindədir. Belə insanlara xərclənən pulun yarısı, talantlı

insanlara xərclənən pulun hamısı biliyə çevrilir.

Təhsil Nazirliyinin 2005-ci il üçün verdiyi məlumata görə,

ümumtəhsil məktəblərində bir şagirdə düşən illik təhsil xərci 668

000 (136 dollar) manatdır.

Orta ixtisas məktəblərində bu xərc 1326 000 (270 dollar)

manata, ali məktəblərdə bu xərc 2 477 000 (505 dollar) manatdır.

Deməli, əgər tələbə proqramın yarısını mənimsəyirsə, bu o

deməkdir ki, o 505 dollar yarısından istifadə edib, yarısı isə hədər

gedibdir. Orta stəkan yarım güclə işləyibdir.

Rəsmi məlumata görə, ildə 100 minlərlə orta məktəb

məzunlarının TQDK keçirdiyi testin nəticələrinə görə orta statistik

bal (mənimsəmə) təqribən 200-250 səviyyəsindədir ki, bu da

qeyri- məqbul səviyyəyə uyğundur. Deməli, ya bizim gənclər

proqramları mənimsəyə bilmirlər, ya da məktəb bilik öyrədə

bilmir. Yəni “orta stəkan”da problem vardır. Ancaq bir çox

gənclərin çox yüksək bal toplaması sübut edir ki, günah gənclərdə

deyil. Günah məktəb və müəllimdədir ki, gənclərə lazım bilik

öyrədə bilmirlər.

173

Şahlar Əsgərov

Qərbdə və Şərqdə dünyaya baxış

"^Heydər baba, dünya yalan dünyadır”.

Şəhriyar

Ustad Şəhriyarın şerindən göründüyü kimi, Şərqdə dünyaya

neqativ baxış mövcuddur. Bədii fikir sahiblərimizin çoxu

“Dünya” haqqında şeirlər yazmış və onu ədalətsiz, qəddar və

bunun kimi epitetlərlə səciyyələndirmişlər. Ancaq “Süleymandan,

Nuhdan qalan dünya” çox gözəldir. Sadəcə toplum olaraq bu

dünyada yaşamaq qabiliyyətinə yiyələnmək və fərd olaraq onunla

davranış prinsiplərini düzgün müəyyənləşdirmək lazımdır.

Dünyanın biz məskunlaşdığımız hissəsi, nə norveçlərin, nə də

yaponlann məskunlaşdıqlan hissədən pis deyildir. Özümüzə pis,

biz özümüzük. Həyat fəlsəfəmizdə buraxdığımız səhvlərdir. Neçə

ki, biz özümüzü tərifləyirik, düzə-düz, əyriyə-əyri demirik, dünya

bizə pis görünəcək. Neçəki biz orta məktəb, ali məktəb

proqramlannı mənimsəməyənlərə attestat və ya həkim, hüquqçu

diplomu paylayacağıq, dünya bizə pis görünəcək.

Bir müğənninin oxuduğu bir mahmnın nəqarət hissəsi təqribən

belədir: “Namərdləri kalan dünya, yalan dünya, yalan dünya!” Və

ya el şairimiz Bəhmən Vətənoğlunun bir şerində deyilir:

Bülbül dinləyici, qarğa müğənni

Çıxıbdır başından ağıl, a dünya!

Başqa bir mahnıda deyilir:

Olmadı sirrin açan

Sehrli qaldı, dünya!

Füzulidən üzübəri “qara bəxtim oyanmazmı” fəryadım nəsil-

dən-nəslə ötürürük. Amma bu yüz illər ərzində heç fikirləşən

yoxdur ki, bu qara bdxti necə oyatmaq olar və ya bunun üçün fərd

və toplum nə etməlidir? Əgər belə bir şəxs tapılsa ki, qara bəxti

oyada

174

DÜŞÜNCƏ TƏRZİ

bilsin, cəmiyyət ona münasibəti necə olar, ona kömək edərmi?

Səbəb nədir ki, dünyamızın “namərdləri kalandır”? Namərdləri

kalan cəmiyyətin axın necə olar? Problemlərini necə həll edər?

Niyə bülbülün yerinə qarğa müğənnilik edir? Niyə Azərbaycandan

baxanda dünya sirli görünür? Dünyanın sirrin aça bilən dövlətlər

varmı? Bu suallann hər birinə cavab vermək çox çətindir. Amma

ümumi halda demək olar ki, görünür düz yaşamırıq, həyat

fəlsəfəmizdə səhv var. Anadan çoban doğulmuşu zorla alim, alim

doğulmuşu zorla çoban edirik, bu səbəbdən də, dünyanın sirrini

aça bilmirik. Qərbdə bu gün və gələcək haqqında, Şərqdə isə bu

gün və keçmiş haqqında fikirləşirlər. Zamanı idarə etməyi

bacaımahyıq. İnsanlan düzgün tərbiyə etməyi bacarmalıyıq.

Yeri gəlmişkən qeyd edək ki, dilimizdəki, “dünya” sözü

ərəbcə “alçaq” mənasını daşıyır. Hesab edirəm ki, dünya alçaq

deyil. Bizim dünyabaxışımız düz deyildir.

ABŞ yeganə dövlətdir ki, bir çox xalqlar tərəfindən “arzu

torpağı” elan olunubdur. Bu torpağın oğlu B. Treysi yazır: "'Bu

gözəl dünyada biz, bəlkə də bəşər tarixinin ən xoşbəxt dövrünü

yaşayırıq. Öz arzularımızı həyata keçirmək üçün indiki qədər

əlverişli şərait heç zaman olmamışdır”.

Göründüyü kimi, amerikalılar dünyanın sirrin aça bildikləri

üçün dünya onlar üçün "arzu torpağrdw. Bu sirri biz aça

bilmədiyimiz üçün, dünya bizə gəh yalan, gah da alçaq görünür.

Qordon proqramı

Rusiyanın NTV kanalının aparıcısı Aleksandr Qordonun

"Qordon”proqramının və "Mosh^a depozitar mərkəzi”,

“Dünyanın yaradılmasının açar suallarının ən yaxşı izahı” üçün

2002-ci ildə konkurs elan etmiş və 100 kq qızıl və ya 1 milyon avro

mükafat müəyyənləşdirilmişdir. İl ərzində bu kanalda Rusiyanın

tanınmış 191 alimi: fıziklər, kimyaçılar, bioloqlar,

175

Şahlar Əsgərov

filosoflar gecə saatlarında teletamaşaçılarına: bizim

sivilizasiyanın qaçılmaz süqutundan, rəng balıqlann nəyinə

gərəkdir, qarışqalann intellekti varmı və digər maraqlı

məsələlərdən danışmışlar. Laureatı gizli səsvermə yolu ilə

konkurs iştirakçılan özləri seçirlər.

27 fevral 2003-cü ildə MTV kanalmda qalib elan olunur. Qalib

fizika-riyaziyyat elmləri doktom Rusiya Elmlər Akademiyasımn

Le- bediyev adına Fizika İnstitutunun nəzəri şöbəsinin sektor

müdiri, MDU-nun professoru Dmitri Sergeyeviç Çernavski oldu.

Gözlənildiyi kimi qalib 100 kq qızıl kərpici yox, bir milyonluq

avro çekə üstünlük verir və milyonlarla teletamaşaçı qarşısında

A.Qordonun əlindən bu çeki alır. Ən maraqlı hadisə də bundan

sonra baş verir. Səhnədəcə Dmitri Sergeyeviç bəyan edir ki, bu

pulu 191 iştirakçı arasında bərabər böləcək. Daha maraqlı hal isə

bu olurki, Dmitri Sergeyeviç Çemavskinin bu fikrini, həm həyat

yoldaşı, həm qızı, həm kürəkəni, həm də MDU-da oxuyan nəvəsi

təqdir edirlər.

Dmitri Sergeyeviç Çernavski bu addımı, həm də onun ailə

üzvlərini dəstəyi dövrümüz üçün nadir hadisədir və hər millətin

payına belə ailə düşməz. Bu alim haqqında İnternetdə məlumat

çoxdur və onun aylıq maaşı təqribən ayda 300 dollar tərti-

bindədir və əlavə olaraq ayda 200 dollar da Soros fondu tərəfindən

təqaüd alir. Vur-tut ailənin 5-ci model “Jiquli”si vardır. Əlavə

olaraq onu da qeyd edim ki, D.S.Çemavskinin həyat yoldaşı

biofizik, qızı, kürəkəni, nəvəsi isə fızikdirlər. Bu səbəbdən bu

hadisə gözlənilən idi. Fiziklərin, adətən, dünya malında gözləri

olmur. Bu fizika elmindən gələn xasiyyətdir.

Professor D.S. Çemavskinin bu örnək hekayəsindən sonra,

qeyd etmək istərdim ki, yaşadığımız dövr əvvəlki dövrlərlə

müqayisədə çox mürəkkəbdir. Düz yolu seçmək üçün zaman-

zaman nə etməli? sualına cavab axtarmalıyıq.

176

DÜŞÜNCƏ TƏRZİ

Nə etməli?

Azəri qızı Günel bir mahnıda oxuyur:

Bəbdlərin günahı nə?

Çocuq larin günahı nə?

Anaların günahı nə?

Günelin suallarına cavab olaraq demək olar ki, əlbəttə, bəbə-

lərin, anaların, çocuqların heç bir günahı yoxdur. Günah babaların,

atalarındır. Çünki onlar heç zaman ölkədə gedən siyasi proseslərin

nəinki idarə edən tərəfi olmayıblar, heç yaşadıqları dövrü

səciyyələndirə bilməyiblər. Ölkədə, bölgədə, dünyada gedən

prosesləri başa düşməyə cəhd etməyiblər. Gələcək haqda

fikirləşməyiblər. Dövləti düşüncələri olmayıb, sadəcə günlərini

yaşayıblar. Çocuqlara düzgün təhsil və tərbiyə verməyiblər.

Nəticədə, son 80 ildə torpağımız 116 min kv km-dən 86,6 min kv

km-ə enibdir. Üstəlik 20% də torpaq işğal altındadır. Son 100 ildə

beş-altı dəfə bir-birinə zidd olan siyasi sistemlərdə yaşamışıq.

Əlifbamızı dörd dəfə dəyişərək, nəsillərarası əlaqəni qırmışıq və

mənəvi dəyərlərdən məhrum olmuşuq.

Bəs bu uğursuzluq zolaqlarından necə çıxmalı? İnformasiya

erasının, qloballaşmanın, ikili standartların tüğyan etdiyi bu

dünyada necə yaşamalı? Bu suallara və bizim üçün fundamental

olan nə etməli? sualına cavab axtaranlara kömək niyyəti ilə öz

qənaətimi tezislər şəklində belə ifadə edərdim:

• 1988-1991-ci illərin müstəqillik ideyası kimi, yeni milli

ideyaya bizim ehtiyacımız böyükdür. İstənilən siyasi

qüvvənin və gələcək nəsillərin də qəbul edə biləcəyi yeni

milli ideya - "qüdrətli dövlət" ideyası ola bilər. Spenserə

görə, milləti ideya yaradır. Qüdrətli dövlət həm qüdrətli

xalq, həm də qüdrətli fərd yarada bilər. Yüz ildir ki, hansı

siyasi qüvvənin (daşnaklann, bolşeviklərin və ya

digərlərinin)

177

Şahlar Əsgdi ov

Ermənistanda hakimiyyətə gəlməsindən asılı olmayaraq,

tarixi flirsət düşən kimi ( Çar hökuməti və Sovet dövləti

yıxılanda, 11 Dünya müharibəsi başlayanda və qurtaranda və

ya növbəti fürsət düşəndə...) ’’dənizdən dənizə” milli

ideyasını reallaşdırmaq niyyəti ilə bizdən torpaq qoparırlar.

Onların bu ideyasını öldürmək mümkün olmadığından, onu

daha güclü ideya ilə neytrallaşdırmaq lazımdır.

Gələcəyə gedən yolu düz seçə bilmək üçün, dövrün

səciyyəsi düzgün müəyyənləşdirilməlidir. XXI əsr elmə,

biliyə söykənən əsrdir. Elmə, biliyə söykənən qərarlar qəbul

edilməlidir, istəyirsən sənaye müəssisəsi tik, istəyirsən yol

çək və ya körpü tik.

İnformasiya və açıq cəmiyyət şəraitində milli və bəşəri

dəyərlərin vəhdətindən istifadə edilməlidir. Bir tərəfdən söz

azadlığı, demokratiya, liberal dəyərlərdən istifadə edilirsə,

digər tərəfdən qədimdən mövcud olan və tarixin sınağından

çıxan nəslin, tayfanın, elin, obanın ağsaqqal institutunun

bərpasına ehtiyac böyükdür.

Ardıcıl düzgün qərar qəbul etməklə dövlət güclü dövlətə,

fərd isə şəxsiyyətə çevrilir. Bu səbəbdən də düzgün qərar

qəbuletmə sənəti öyrənilməlidir. Əgər minlərlə məmur

ordusunun hər biri gündə bir səhv qərar qəbul edərsə, onda

gündə minlərlə səhv qərarlar qəbul edilmiş olar ki, bu da

dövləti arzuolunmaz problemlərlə üz-üzə qoyar. İnformasiya

Kommunikasiya Texnologiyasının (İKT) açdığı

imkanlardan çox problemlərin (o cümlədən Qarabağ)

həllində istifadə etmək mümkündür. Konflikt - eyni bir

obyektə (misal üçün Qarabağa) müxtəlif subyektlərin

baxışlanndakı informasiya fərqindən yaranır. İKT

imkanlarından istifadə edərək bu fərqi öz xeyrimizə

dəyişmək olar. Hər hansı bir problemin həllində informasiya

qıtlığı, qərann xətasını artırır.

178

DÜŞÜNCƏ TƏRZİ

Nəsilbənəsil ötürülən kasıblığın qarşısını ancaq təhsillə

almaq olar. Milləti qüdrətli millətə təhsil çevirə bilər. Təhsil

güclü milli silahdır. Ancaq silahın gücü təhsilin

keyfiyyətindən asılıdır. Millətin gələcək təhlükəsizliyinə

cavabdeh sahədir. Bu səbəbdən də, düşmənlərin daim

nəzarətdə saxladığı sahədir. Keyfiyyətli təhsildən keçməyən

insan həm öz potensialını, həm də öz zamanını korlanır.

Rəqabətə davamlı millət, rəqabətə davamlı fərd ancaq

keyfiyyətli təhsildən keçir. Keyfiyyətli təhsilə keçmək üçün

demokratik-liberal qaydalar, tənqidi düşüncə təhsilə

gətirilməlidir.

Hər kəs ölkəmizdə liberal dəyərlərin tətbiqinə çalışmalı,

özünü digər həmvətənlərinə xidmət etməyə həsr etməlidir.

B.Treysi: "Mən digər insanların rahatlığı üçün əməyimlə

qazandığım hər qəpiyə layiqəm. Belə ki, mən onlann həyat

səviyyəsini yüksəltmək üçün lazım olan məhsul və

xidmətlərlə təmin edirəm. Mən uğurlarım ilə fəxr edirəm" -

fikrini yadda saxlamağı hər kəsə məsləhət bilir. Əgər kimsə

çox pul qazanıbsa, deməli çoxlu həmvətənlərinə xidmət

göstəribdir. Keyfiyyətli yaşamaq istəyən hər kəs, mümkün

qədər keyfiyyətli məhsul istehsal etməyi və xidmət

göstərməyi bacarmalıdır. İnsanlar bir-birini aldadıb

varlanmamalıdır, bir-birinə keyfiyyətli xidmət göstərib

varlanmalıdırlar.

Hər kəs içərisindən keçdiyi proseslərin idarə edən tərəfi,

aktiv tərəfi, subyekti olmağa çalışmalıdır, idarə olunan

tərəfi, passiv tərəfi, obyekti olmamalıdır. Hər kəs zamanını

idarə edə bilməlidir, zaman tərəfindən idarə olunmamalıdır.

Həm torpağın, həm də toplumun potensialından istifadə

etmənin elmini öyrənməli, kadr siyasətində personal yox,

professional (təhsil səviyyəsi, dil bilmək qabiliyyəti,

təcrübəsi) keyfiyyətlərə üstünlük vermək uğura aparan əsas

şərtlərdən biridir.

179

Şahlar Əsgərov ___________________________________________________________

• Bir ziyalının, bir alimin ölümü bir kitabxananın, yaşlı bir

ziyalının ölümü isə böyük bir kitabxananın yanmasına

ekvivalentdir. Uzunömürlülük həm də dövləti əhəmiyyət

kəsb edir və İnsan Potensialının İnkişaf İndeksinin tərkib

hissəsinin biridir. Çünki belə insanlar zəruri bilik, təcrübə və

informasiyaya mənbəyidirlər. Talantlı gənclərlə bərabər,

qocaman alim və ziyalılara sosial qayğı diqqətdə

saxlanılmalıdır.

Şübhəsiz, bu tezisləri cilalayıb, bəzilərini yeniləşdirib

mükəmməl bir konseptual sənəd səviyyəsinə salmaq mümkündür.

Həyatımız bizə çoxlu suallara cavab verməyi tələb edir. Bunun

üçün başlıca şərt, sualın cavabını adi mütəxəssisdən yox, ali

mütəxəssisdən soruşmaq lazımdır. Torpağın üzüm potensialını

ondan bel sapı ilə yox, üzüm çubuğu vasitəsilə qoparmaq olar. Bu

sadə həqiqətdir. Amerika nəinki ağların, artıq qara dərililərin da

potensialından uğurla istifadə edir. Belə etməsək A. Abbas kimi

digər bir ziyalımız yenə deyəcək, "yüz ildir ki, bizim milht birinci

sinfə gedir, amma ikinci sinfə keçə bilmir". Belə iradlardan

qaçmaq lazımdır.

Millətin inkişaf yolunu Tofiq Fikrət belə görmüşdür:

Millət yoludur, haqq yoludur tutduğumuz yol

Ey haqq yaşa, ey sevgili millət, yaşa var ol!

Milli yol olaraq haqq yolu tutanda sevgili millət ləyaqətli və

keyfiyyətli həyat yaşayar. Keyfiyyətli həyatın tərkib hissələri:

ailəyə məhəbbət, peşəyə məhəbbət və vətənə məhəbbətdir. Bu üç

məhəbbət birlikdə ulu öndərin "müstəqilliyimiz dönməz,

sarsılmaz və əbədidir" arzusunu həyatda reallaşdırar. Kaş hər

birimiz bu şərəfli yolun yolçuları olaq.

180

DÜŞÜNCƏ TƏRZİ

III FƏSİL. ŞƏRQ-QƏRB DÜŞÜNCƏ TƏRZİ

ŞƏRQ-QƏRB DÜŞÜNCƏSİNDƏ OXŞARLIQ

**Sənin həyata vəsiqən insanlıqdır, istər qərbli ol, istər şərqli”.

Anonim

Şərq və Qərbdə insanlığa gedən yol da oxşar və fərqli cəhətlər

mövcuddur. Həyatdan, təbiətdən, kainatdan alınan dərslər bu

yolları oxşar etmişdir. İdarəetmədə, mədəniyyətdə və böyük

Yaradana münasibətdə bu yollar xeyli fərqlənir. Son yüz illər

ərzində Şərqdə həyat vektorunun həm iqtisadiyyat, həm də

mənəviyyat toplananı eyni dərəcədə himayə edildiyi halda.

Qərbdə mənəviyyat zaman-zaman iqtisadiyyata qurban

verilmişdir və verilməkdədir.

Bəşəriyyətin mənşəyi və məqsədi

Bəşəriyyətin mənşəyi və məqsədilə bağlı suallara böyük alman

filosofu Kari Yaspers çox lakonik cavab vermişdir: “Bəşəriyyət

eyni mənşəyə və ümumi məqsədə malikdir”. Şərq və Qərb

dünyasının mənəvi dəyər xəzinəsindən həm bəşəriyyətin mənşəyi

və məqsədi haqqında, həm də düşüncə tərzi ilə bağlı çoxlu sayda

oxşar misallar tapmaq mümkündür. Ancaq hesab edirəm ki, Şərq

və Qərb dünyasının iki tanınmış tarixi şəxsiyyəti Əmir Teymur və

Robert Bruse ilə bağlı pritçaları söyləmək kifayət edər. Topal

Teymur adı ilə tanınan və böyük imperiya qurmuş Əmir Teymuru

oxuculara təqdim etməyə ehtiyac yoxdur. Robert Bruse haqqında

qısaca demək olar ki, o, 1274-1329- cu illərdə yaşamış, şotland

ordusunun komandanı olmuş və Şotlandiyanın azadlığı uğrunda ingilis kralı Eduard I və Eduard II ordusuna qarşı döyüşmüşdü.

181

Şahlar Əsgərov

Əmir Teymur və qarışqa

Əmir Teymur ilə bağlı bir hekayəti dəyişmədən oxuculara

təqdim edirəm:

“Sistan qoşunu ilə döyüşdə Teymur həm qolundan, həm də

ayağından yaralanır. Teymur xəstə yatarkən görür ki, alaçığın

divarı boyu üzüyuxarı bir qarışqa özündən böyük yük daşıyırdı.

Hərdən hamar yerə düşəndə ayağı sürüşür, bir az dayanıb sanki

nəfəsini dərirdi, sonra yenə özünə həkk gəlirdi... Divardakı

qarışqa yerində zanmaqdan yorulub sağa yönəldi. Bir qədər gedib

dayandı. Yenə üzünü yuxarı çevirdi, bığcıqlarını ora-bura tərpədib

yenidən yuxan dırmanmağa başladı.

Görəsən nə var orada, yuxanda, bu həşərat özünü belə həlak

edir? Allah bilir, bəlkə də, Tann bütün canlılan elə yaradıb ki,

hamısı yuxanya, nəyinsə zirvəsinə çatmaq istəyir. Mən də

istəyirdim...

Teymur bir azca dikəlib var-gücü ilə divardakı qanşqaya tərəf

üfürdü. Qarışqa yox oldu. Teymur taxtdan əyilib yerə nəzər saldı.

Orada da həşəratı görmədi. Qarışqanın simasında sanki özünə

həmdərd tapan sərdar, elə bil, bir az sakitləşdi. Bu neçə gün

ərzində ilk dəfə mürgülədi.

...Nə qədər yatdığını özü də bilmirdi. Göz qapaqlarını açanda

qarşısında kiçik qara bir nöqtənin tərpəndiyini gördü. Bir-iki dəfə

gözünü açıb-yumdu və bir daha diqqətlə baxdı. Qarışqa divarda,

həmin yerində idi və əvvəlki kimi üzüyuxarı dırmanırdı.

Nə inadkar məxluqdur bu?! Düz yeri qoyub divara dırmanır.

Bəlkə, belə lazımdır? Bəlkə^ xosbaxilik zirvə,ya-çatmaqda deyiL

ona c^atmaqdadır? Bəlkə. ;^1 daha çətin olduqca insaıuİa-hir-

o"^ədər xoşbəxt olur? Onda mən niyə zarıyıram?! Yəni bu qanşqa

qədər də olmadım?! Böyük iş olub, ayağım axsayacaq! Guya ki,

ölkələri qaça-qaça fəth edəcəkdim. Ağlım yerində, qüdrətimi

itirməmişəm. Yaralanmış ayaqla Sistan qoşununu

182

DÜŞÜNCƏ TƏRZİ

məğlub etdim... Yox, sevinməyin, düşmənlər! İndi üstünüzə Topal

Teymur gəlir, O sizdən mərhəmət diləmir, lakin siz də ondan aman

gözləməyin”.

Bu bədii parçadan alacağımız hikmət bundan ibarətdir ki,

Topal Teymur təbiətdən (qarışqadan) inadkarlıq dərsi aldı. Bəlkə

də, belə demək daha düzgün olardı: “Qarışqa Topal Teymura

cəsarət dərsi verdi”. Bu iki deyimdə incə fərq bundan ibarətdir ki,

birinci halda hadisənin subyekti öyrəncidir (Topal Teymurdur),

ikinci halda isə qarışqadır, öyrədəndir.

Robert Bruse və hörümçək

Döyüşlərin birində Robert Brusenin ordusu ingilislər

tərəfindən darmadağın edilir və o tək-təhna bir kəndçinin evində

qalır. Şübhəsiz, o özünü çox bədbəxt hiss edir. Günlərin birində o

görür ki, hörümçək tor qurur. Döyüşü uduzmuş, qoşunu

darmadağın edilmiş Bruse toru qılıncı ilə dağıdır. Bir neçə saatdan

sonra o görür ki, hörümçək toru təzədən qurur. Bir neçə dəfə

Robert toru dağıdır, ancaq hörümçək təzədən tor qurur.

Hörümçəyin bu inadkarlığı Bruseyə yeni ruh və cəsarət verir. O,

qərara gəlir ki, hörümçək kimi inadkar olmaq lazımdır. Bu

hadisədən sonra o, yeni ordu toplayaraq Şotlandiyanın

müstəqilliyi uğrunda mübarizəyə təzədən başlayır və ingilislər

üzərində qələbə çalır.

Bu hekayədən də alacağımız nəticə bundan ibarətdir ki, R.

Bruse hörümçəkdən cəsarət dərsi aldı.

Sual olunur: görəsən yuxarıdakı qarışqanın və hörümçəyin

dünyanın sonrakı inkişaf tarixinə təsiri olubmu?

Oxşar fikirlər və kəlamlar

Şərq və Qərb düşüncə tərzində oxşar dünyagörüşü olduğunu

dəyərli fikirlərin müqayisəsindən də görmək olar.

183

Şahlar Əsgərov ___________________________________________________________

Şərq dünyasının bir hikmətində deyilir: “Beş şey yaxşıdır, hər

adamda ola. Amma sahibində olsa çox yaxşıdır: elm, ədalət,

səxavət, səbir və həya. Elm alimlərdə, ədalət hakimlərdə, səxavət

varlılarda, səbir yoxsullarda, həya qız-gəlinlərdə. Elmsiz adam

tavansız ev kimidir. Ədalətsiz hakim susuz arx kimidir. Səxavət-

siz varlı meyvəsiz ağac kimidir. Səbirsiz yoxsul işıqsız lampa

kimidir. Həyası olmayan qız-gəlin duzsuz təam kimidir.

Tanınmış fransız filosofu və ədəbiyyatçısı, Nobel mükafatı

laureatı Albert Kamusun insanın ən pis xüsusiyyətləri ilə bağlı

fikri belədir:

• Hökmdann qəddarlığı;

• Elm adamlannm ehtirası;

• Gənclərin tənbəlliyi;

• Qocalara hörmətsizlik;

• Qadınların namussuzluğu.

Bu düşüncə tərzləri arasında göründüyü kimi, yaxınlıq daha

çoxdur, nəinki fərqlilik. Bəzi hallarda fikirlər o qədər oxşardır ki,

adama elə gəlir ki, ortada pla^iat vardır. Ancaq pozitiv düşünərək

eyni fikrin müxtəlif insanlar tərəfindən müxtəlif zamanlarda

müstəqil söylənə bilməsi də mümkündür.

Sevgili peyğəmbərimizin bəzi fikirlərini Qərb

mütəfəkkirlərinin fikirləri ilə tutuşdurduqda (bax: səh. 74)

bəşəriyyətin məqsədinin və mənşəyinin kifayət qədər eyni olduğu

qənaətinə gələrik.

184

DÜŞÜNCƏ TƏRZİ

AZƏRİ VƏ ERMƏNİ DÜŞÜNCƏ

TƏRZİNDƏ FƏRQLİLİK

Oğrunun kişiliyi

Söhbətə İslam mədəniyyətindən bir misalla başlamaq

istəyirəm.

Bir məşhur oğru qərara gəlir ki, xırda-para oğurluq əvəzinə elə

birdəfəlik padşahın xəzinəsinə girsə yaxşıdır. O, şahın xəzinəsinə

girir və torbasını daş-qaş və zərlə doldurur. Birdən bir mücrüyə

rast gəlir, ancaq qaranlıq olduğundan mücrünün içərisində olanları

görmür. Şey bərk olduğundan dişi ilə yoxlayır ki, quru çörəkdir.

Mücrüdən digər bir şey götürür. Dişi ilə yoxlayır ki, duzdur. Oğru

hiss edir ki, şahın çağırılmamış qonağı olsa da, onun həm çörəyini,

həm də duzunu yedi. Heç nə götürmədən xəzinədən çıxıb gedir.

Səhəri gün xəzinədar görür ki, xəzinəyə girən olub, amma

torbanı doldursa da aparmayıb. Bu hadisəni şaha danışır. Şah xoş

niyyətlə elan edir ki, həmin adam saraya gəlsin və səbəbini

açıqlasın. Oğru saraya gəlir. Torbanı aparmamasının səbəbini

deyir. Oğrunun milli adət və ənənəyə sadiq qalması şahın xoşuna

gəlir və ona çoxlu bəxşiş verir.

Vətənoğlu Bəhmən deyir:

Doğru yolda gəzsən əgər, şöhrət də var, şan da var

Doğru yoldan azsan əgər, qada da var, qan da var.

Azərbaycanlılarla ermənilər böyür-böyrə bir kənddə, bir

şəhərdə yaşasalar da, oxşar məişət mədəniyyətinə malik olsalar da

çox müxtəlif düşüncə tərzinə malik xalqlardır. Min illərlə

formalaşmış həyat tərzi düşüncələri müxtəlif etmişdir. Bizim bir el

misalında deyilir: “Gəzməyə qərib ölkə, ölməyə vətən yaxşıdır”.

Bu milli-mənəvi dəyər nümunəsi ermənilər üçün böyük

185

Şahlar Əsgərov

əhəmiyyət kəsb etmir. Çünki ermənilər azərbaycanlılardan fərqli

olaraq, gəzərgi millətdir. Dünya hansı dövlət tərəfindən idarə

olunursa, ermənilərin ora köçü başlayır. Vaxtilə ermənilərin

Romada, Tehranda, Osmanlı imperiyasında, sonralar Sovetlərdə,

indi isə ABŞ-da böyük diasporları vardır. Əgər dünyanın güc

mərkəzi Tokioya sürüşərsə, onların ora da köçü başlayacaqdır.

Çünki imperiya mərkəzlərində xidmətə ehtiyac böyük olur. Onlar

da xidmət etməyi bacarırlar. Xidmət sahəsinin təmsilçilərinin

əlahiddə düşüncə tərzi olur.

Əvvəlcə, Azərbaycan düşüncə tərzinə misal ola bilən bir pritça

ilə tanış olaq.

Padşahım, sən Allahla ol, Allah sənlə olar

Biri var idi, biri yox idi, Azərbaycanda bir padşah var idi. Bu

padşah dəyərli fikirləri, qiymətli kəlamlan çox sevərdi. Günlərin

birində o hər tərəfə xəbərçilər göndərir ki, cümə günü kim saraya

gəlib mənə qiymətli bir fikir söyləsə, xəzinəmi onun üzünə

açacağam. Həmin gün əhali saraya tərəf axışır. Hərə bildiyi

qiymətli atalar sözlərini, kəlamlan padşaha söyləyir. Ancaq

bunlann heç biri yeni olmadığından padşahın xoşuna gəlmir.

Mərasimin sonunda bir qoca kasıb kişi gəlib padşahın qarşısından

keçərkən söyləyir: “Padşahım, sən Allahla ol, Allah sənlə olar”.

Bu söz padşahın çox xoşuna gəlir və əmir edir ki, ona bir qızıl

pul verilsin. Sonra qocaya deyir: “Kişi hər cümə günü saraya gəlib

bu sözü mənə təkrar et və hər dəfə bir qızıl pul al! Beləliklə, kişi

hər cümə günü saraya gəlir, misalı təkrar edir və hər dəfə də bir

qızıl pul alır. Nəticədə, kişi kasıblığın daşını atır və

gün-güzəramnı düzəldir.

Günlərin birində bu kişinin paxıl qonşusu (paxıl qonşulara

Allah özü cəza versin) soruşur ki, ay qonşu bu var-dövlət

haradandır? Kişi suala düzgün cavab verir. Növbəti cümə

günlərinin birində kişi saraya üz tutanda, paxıl qonşu onun

qabağını kəsir 186

DÜŞÜNCƏ TƏRZİ

VƏ deyir ki, yaxşı yemək bişirmişəm, mənimlə yeməsən buraxan

deyiləm. Kişi imtina etsə də, mümkün olmur və məcburən yeməyə

oturur. Yemək qurtaranda kişi deyir, aman Allah mən sarımsaq

yedim, padşahın məndən zəhləsi gedəcək. Qonşu deyir ki, narahat

olma, ağzını qalın dəsmalla tutarsan, ötüşərsən.

Kişi saraya gedəndə, paxıl qonşu özünü ondan tez saraya

çatdırır və padşahın qəbuluna düşməyi təkidlə tələb edir. Qəbula

düşəndə, padşaha deyir ki, sən bir kasıb kişini varlı etmisən, o da

kənddə danışır ki, “padşahın ağzından dözülməz qoxu gəlir, bu

gün ora gedəndə gərək ağzımı dəsmalla tutam” - deyir və saraydan

çıxır.

Bir az keçməmiş kişi ağzı dəsmallı içəri girir, sözünü deyir və

qızılı gözləyir. Padşah ona bir kağız verir və deyir ki, bu kağızı

filan kənddə filankəsə verərsən. Bu gündən sənə qızılları o

verəcəkdir. Bir ildən sonra saraya gələrsən. Kişi razılıq edir,

saraydan çıxır və o kəndə tərəf yollanır.

Yolda paxıl qonşu onun qabağını kəsir və soruşur hara

gedirsən? Kisi olanları danışır. Paxıl qonşu deyir, biz qonşuyuq,

sənin artıq kifayət qədər varın var. Ver bu kağızı mən aparım bu

dəfə qızılı mən alım. Kişi kağızı qonşusuna verir, evə qayıdır.

Paxıl qonşu həmin kəndə gedir və kağızı həmin adama verir. Sən

demə kağızda “Edam et!” əmri yazılıbmış. Beləliklə, paxıl kişi

ömrünü kasıb kişiyə tapşıraraq dünyasını dəyişir. Hadisədən bir il

keçir. Kişi yenə saraya gəlir. Padşah ondan soruşur ki, axı, mən

sənə kağız verdim, onun axırı necə oldu? Kişi olanları danışır.

Padşah vəziyyətdən halı olur və kişiyə deyir: “Hər cümə günü

saraya gəl, misalı mənə söylə və qızılını al!”

Yalançı qoca

Erməni düşüncə tərzini əks etdirə bilən bu pritça müasir ABŞ

politoloqu Robert Greenenin “Hakimiyyətin 48 qanunu’^

(Moskva, 2000) kitabından götürülmüşdür:

187

Şahlar Əsgərov ___________________________________________________________

“Biri var İdi, biri yox idi, bir erməni padşahı var idi. Günlərin

birində padşah məzələnmək xətrinə ölkənin hər tərəfinə xəbərçilər

göndərir ki, onun fərmanını elan etsinlər. Fərmanda: “Kim

padşaha ağlagəlməz bir orijinal yalan danışsa, qızıldan

hazırlanmış almanı şəxsən onun öz əlindən alacaqdır” -deyilirdi.

Deyilən gün hər tərəfdən knyazlar, tacirlər, kəndçilər, din

xadimləri, varlılar və kasıblar, köklər və anqlar daha kimlər və

kimlər saraya tərəf axışırlar. Ölkədə yalançılann sayı az deyildi.

Hər kəs öz bildiyi yalanı padşaha damşır, ancaq hökmdar bu

yalan- lan əvvəlcədən bildiyindən, heç bir yalan hekayət onun

xoşuna gəlmir. Bu mənzərə padşahı cana gətirir və o istəyir ki,

qızıl almanı heç kəsə vermədən, hər kəsi öz evinə göndərsin. Bu

zaman qoltuğunda gil bardaq olan bir dilənçi onun qarşısında

durur.

- Bəs, sən nə istəyirsən?- deyərək, padşah ondan soruşur.

- Hökmdar - həyəcanlı halda dilənçi dillənir, - məgər yadında

deyil? Sən mənə bir küpə qızıl borclusan, gəlmişəm borcumu

alam.

- Lap sən zor yalançısan, - gülümsəyərək padşah qışqırır.

Mənim sənə heç bir borcum yoxdur.

- Mən zor yalançıyam, belə deyilmi?- dilənçi soruşdu. Onda

qızıl almanı ver.

Padşah uduzduğunu anlayaraq, istəyir ki, vəziyyəti düzəltsin:

- Yox, yox, sən yalançı deyilsən!

Padşahın bu sözündən sonra yalançı deyir:

- Onda hökmdar, mənim bir küpə qızılımı qaytar.

Padşah, vəziyyətin çıxılmaz olduğunu başa düşür və gülərək

qızıl almam fırıldaqçı qocaya verir.”

Bu misallar erməni və müsəlman mədəniyyətinin, düşüncə

tərzlərinin kifayət qədər fərqli olduğunu göstərir. Ermənilərin

“Qızıl alma” fenomeni müasir dövrdə özünü Qarabağ

problemində də, soyqırımı problemində də göstərir. 188

DÜŞÜNCƏ TƏRZİ

QƏRB DÜŞÜNCƏ TƏRZİ

Helmut Şmidt və Avropa dəyərləri

“525-ci qəzet” 20.01.06-cı il tarixli sayında Almaniyada

yaşayan Orxan Arasın “Özümüzü tanımağın yolları” adlı

məqaləsini çap etmişdi. O.Aras öz məqaləsində yazır ki,

Türkiyənin Avropa Birliyinə daxil olmasına ən çox qarşı

çıxanlardan biri olan Almaniyanın keçmiş baş naziri Helmut

Şmidt öz çıxışlarının birində Avropanı Avropa edən dəyərləri belə

açıqlamışdı: “Avropa, sadəcə bir iqtisadi birlik deyil, eyni

zamanda bir kültür və mədəniyyət birliyidir. Bu kültür və

mədəniyyəti ortaq Avropa tarixi, xristianlıq inancı, keçmiş yunan

və yəhudi fəlsəfələri birləşdirir”.

Bir türk olaraq Helmut Şmidtin yuxarıdakı açıqlamasına

Türkiyənin əleyhinə olduğuna görə O. Aras etiraz etsə də, soyuq

başla düşünəndə onun nə qədər doğru söylədiyini və haqlı

olduğunu qəbul etmək zorunda qalmışdı. O, yazır: "Həqiqətən də,

xalqların birliyini ancaq və ancaq dəyərlərin birliyi qoruya bilər.

Dəyərlər də Helmut Şmidtin sadaladıqlarının cəmidir. Biz türk və

müsəlman dünyasının fərdləri olaraq haqsızlıqlardan,

ədalətsizliklərdən şikayətlənərkən heç cür baş verən fəlakətlərin

nə səbəbdən bizlərin başına gəldiyi və bizim hansı missiya ilə

dünyaya gəldiyimiz haqqında heç bir fikir irəli sürə bilmirik. Hətta

biz aramızda olan uçurumları bacardığımız qədər

dərinləşdirməyə çalışırıq ”.

Bu söhbəti bir az da dərinləşdirmək niyyəti ilə Böyük

Britaniyanın sabiq Baş naziri Marqaret Tetçerin bəzi fikirlərini

oxucuların diqqətinə çatdırmağı da məqsədəuyğun sayınq.

189

Şahlar Əsgarov __________________________________________________________

Marqaret Tetçerə görə Qərb dəyərləri

Marqaret Tetçerin “Dövləti idarəetmə sənəti’’ kitabında

“Dövlət-vətəndaş” münasibətilə bağlı əhəmiyyətli müddəalar

vardı ki, bunlar da Qərb dəyərlər sisteminə daxildir. Bu kitabda

ümumi planda əhəmiyyət kəsb edən maraqlı fikirlərin bir qismi ilə

tanış olaq:

• Azadlıq elə belə verilmir, qan bahasına, üzücü zəhmət, göz-

yaşları, alın təri bahasına qazanılır... Azadlığın yox olmasına yol

vermək olmaz. Azadlıq əbədi mövcud olmalıdır.

• Xarici siyasət və təhlükəsizliyin təmin edilməsi, hər şeydən

öncə, digər dövlətlərlə münasibətlərdə öz məqsədlərinə nail olmaq

üçün zor və qüdrətdən istifadə etmək deməkdir.

• Ağıllı hüquqi zəmin həm cəmiyyət, həm də iqtisadiyyat

üçün misilsiz əhəmiyyət kəsb edir.

• Uzaqgörən dövlət xadimi risk və imkanlann bütöv bir

spektrini nəzərə almalı və dəyərləndirməlidir.

• Hərb və sülh məsələsi indi, yaxın keçmişdən daha böyük

əhəmiyyət kəsb edir.

• Dövlət cəmiyyətdən fərqlidir. O nəticədə insanlann ağası

deyil, nökəridir.

• Demokratiya dövründə əxlaqi prinsipləri nəzərə almadan

dövləti idarə etmək demək olar ki, qeyri-mümkündür.

Dövlət - vətəndaş münasibəti xanım Tetçer tərəfindən belə

ifadə edilmişdir:

• Şəxsiyyətin ləyaqətinə inam;

• Dövlətin hökmranlıq yox, xidmət etməli olduğuna inam;

• Müstəqilliyə inam;

• Mülkiyyət hüququna inam olmalıdır.

190

DÜŞÜNCƏ TƏRZİ

Şəxsiyyətə hörmət, mülkiyyətin toxunulmazlığı, müstəqillik

və azadlığın qorunması, hüquqi zəmin, demokratiya kimi dəyərlər

Avropanı hökmran mövqeyə çıxarmışdı. Şübhəsiz, M. Tetçer

xanımın “hərb və sülh” ilə bağlı fikirləri də diqqəti cəlb edir.

Bu kitabda dövlət xadimləri üçün nəzərdə tutulmuş üç aksiom

formalaşdırılıb:

1. Bütün ölkələrdə və qitələrdə demokratiyanın bərqərar

olması xarici siyasətin qanunu və üstəlik də fundamental aspekti

olmalıdır,

2. Ağlabatan və sabit beynəlxalq qayda, yalnız millətlərə və

milli dövlətlərə hörmət üzərində qurula bilər; milli dövlət xadimi

milli statusu tərənnüm edir və ondan bəhrələnir.

3. Müharibə qarşısında nə etməli? Müharibəni cilovlamaq və

zorla cəlb edilmiş müharibəyə qalib gəlmək bacarığı bir sikkənin

iki üzüdür. Bunların hər ikisi müharibəyə arası kəsilmədən vəsait

qoyuluşunu və təcavüzün qarşısını almaq üçün daimi, sarsılmaz

qətiyyət tələb edir.

M. Tetçerin kitabında oxuyuruq: "Dövlətlər məcbııretmə

hüququna, yəni öz ərazisində cinayətkarlığı boğmaq və xarici

təhlükədən müdafiə kimi inhisarçı hüquqa malikdir”. Bu səbəbdən

də. Qərb cəmiyyətlərində varlı insanların silahlı dəstələr yaratmaq

və ya ailə üzvlərini silahlı adamlara etibar etmək ağlına gəlmir.

Qərb dəyərlər xəzinəsindən incilər

İohann Herderin bir kəlamında deyilir: "Beyin üçün ən gözəl

təlim işıqlı zəka sahiblərinin fikirlərinin öyrənilməsidir”. Bu

tövsiyəyə uyğun olaraq Qərbin dahi şəxsiyyətlərinin bəzi fikirləri

ilə oxuculara tanış edək:

19!

Şahlar Əsgərov

Bekon

Bekon Buniç

K.

Berk qanunu:

Bismark O.

Bismark O.

Cefferson T.

Cüzeppe M.

Dekursel A.

Faradey M.

Filon

Elmlər kitabın yox, kitablar elmin nəticə-

si olmalıdır.

Elm - gücdür.

İdeya sürtünmə nəticəsində alovlanır.

Şərin qalib çalması üçün, kifayətdir ki,

yaxşı insanlar heç nə etməsinlər.

Siyasət - qeyri dəqiq elmdir.

Pis qanunlarla və yaxşı məmurlarla idarəçi-

lik hardasa mümkündür. Amma pis

məmur-

larla iş görəndə heç bir qanun kömək

etməz.

Dövlət işində işləyənlər xalqın qulluğun-

da olduqlannı unutmamalıdırlar.

Azadlıq onun uğrunda hər gün mübarizə

aparanlara məxsusdur.

Pul ağıllı adam üçün vasitə, axmaq adam-

lar üçün məqsəddir.

Dünyanı yeganə Yaradan xəlq etdiyi üçün

təbiətdə hər şey vahid tamın hissələridir.

Ədalətli o şəxs deyildir ki, heç kəsi incit-

mir, o kəsdir ki, incidə bilər, ancaq incit-

mir.

192

DÜŞÜNCƏ TƏRZİ

Flamarion

Franklin B.

Gevara Ç.

Gey C.

Hitler A.

Hegel

Kafka F.

Kafka F.

Kant

Qəlb üçün ən böyük zövq - elmdir.

Kim deyirsə ki, pul hər şey edər, o özü də

pul üçün hər şey edər.

Realist olun və mümkün olmayanı arzu-

layın.

Yaltaqlıq cinayət üçün şərait yaradır.

Rəhbərin sənəti - verdiyi sözlə işi arasın-

da dəqiqlik; Rəhbərin qisməti - sadəlik;

Rəhbərin istedadı - millətinin böyüklüyü-

nü subut etmək.

İnsanların tarixdən aldıqları əsas dərs

bundan ibarətdir ki, onlar ondan heç bir

dərs ala bilmirlər.

Həqiqətsiz həyat mümkün deyil, bəlkə

də, həqiqət özü həyatdır.

Materialın xasəsi onda olan elektronların

sayı ilə təyin olunur. Kütlənin səviyyəsi

isə hər bir fərdin təfəkkür səviyyəsindən

asılıdır.

Sivilizasiya azadlığa doğru dərk olunan

hərəkətdir.

193

Şahlar Əsgərov

Kant

Karneqi D.

Klinton B.

Kolenso C.

Kennedi C.

Kennet M.

Kokkenon U.

Lixtenberq

X. Lorens

Q.Lebon

Təbiət qanunlarının öyrənilməsi - elm

adlanır.

Təbiətin ilk qanunu nizam - intizamdır.

Qloballaşma bağlı qapıları açır. Millətlər,

xalqlar, fərdlər, müxtəlif iqtisadiyyatlar

və mədəniyyətlər arasında yeni şəbəkə-

lər yaradır.

Ən təhlükəli oğru vaxt oğrusudur.

Ölkənin sənin üçün nə etdiyini yox, sən

ölkən üçün nə etdiyini düşün.

Kapitalizm - insanları rahat buraxanda

məşğul olduğu şeydir.

Dostlar yaxındakılar olmalıdır.

Yüngülcə təhrif olunmuş həqiqət ən

təhlükəli yalandır.

Xoşbəxtlikdən mənim millətim böyük səhvlər etmək üçün çox balacadır.

Nə inqilablar, nə konstitusiyalar, nə

müstəqillik, nə də despotizm heç bir xal-

qa onda olmayan xarakteri verə bilməz.

194

DÜŞÜNCƏ TƏRZİ

Lord Ekton

Latur A.

Linkoln A.

Linkoln A.

Labrüer J.

Manili

Mann T.

Marks K.

Mauss M.

Medisson C.

İstənilən hakimiyyət pozur, mütləq haki-

miyyət mütləq pozur.

Sərvət və şöhrət azad fikrin yataqda zor-

lanmasından doğur.

Heç nə tam nizamlanmaz, əgər ədalətlə

nizamlanmazsa.

Bir adamı həmişə, hamını bir müddət

aldat-

maq olar. Hamını həmişə aldatmaq olmaz.

İnsan yalnız iki yolla varlana bilər- ya öz

diribaşlığı ilə, ya da başqasının maymaq-

lığı sayəsində.

Elmin vəzifəsi öyrənməkdir, onun heç bir

bəzək-düzəyə ehtiyacı yoxdur.

Mənəviyyat və həyat bölünməzdir.

Sistemin etiketi əmtəənin etiketindən

onunla fərqlənir ki, bəzən o nəinki alı-

cını, həm də satıcını aldadır.

Mədəniyyətsiz xalq yoxdur, müxtəlif

mədəniyyətli xalqlar var.

İnsan nəslinin naqisliyi həddindən artıq

ehtiyatlılıq tələb edir. Lakin insanın hör-

mət və ləyaqətə layiq digər xüsusiyyət-

ləri də vardır.

195

Şahlar

Əsgərov

Menclus Mili

C.

Monteskye

Monteskye

Musset A.

Napoleon

Napoleon

Rezerford

Sürətlə irəli gedən, sürətlə də geri dönər.

Dövlətin dəyəri, dövləti meydana gətirən

fərdlərin dəyərinə bağlıdır.

Vergi qanunlan elə hazırlanmalıdır ki, ver-

gi verənlər vergilərini sevinə - sevinə ver-

sinlər.

Yunan mütəfəkkirlərinə “Ən mükəmməl

hökumət və qanunlar necə olur?” - deyə so-

mşanda “qanunlar özlÜ3hində işləsin,

malda

bərabərlik əsas tutulsun, düzgün və bilikli

adamlar iş başında olsunlar, qanunlar hər

kəsə eyni şəkildə aid edilsin” - demişlər.

Cinayətlərin əsas mənbəyi yoxsulluqdur.

Hökumətlər yoxsulluqla mübarizə yolu

tutduqda bu cinayətlərin sirlərini açırlar.

İdarəetmənin incəsənəti bundan ibarətdir

ki, insanların öz vəzifəsində qocalmasma

imkan verilməməlidir.

Ən böyük səltənət xalqın qəlbində quru-

lan hökmdarlıqdır.

İstənilən həqiqət üç etapdan keçir. Birinci

etapda deyirlər: bu ola bilməz. İkinci

etapda deyirlər: bu ola bilər. Üçüncü etap-

da deyirlər: bu ki, çoxdan məlumdur.

196

DÜŞÜNCƏ TƏRZİ

Reyqan R.

Ruzvelt F.

Russo J.

Noyn.

Plank M,

Şpenqler O.

Spenser H.

Spenser H.

Şopenhauer A.

Şopenhauer A.

Şopenhauer A.

Tənəzzül odur ki, qonşun işini itirir. Dep-

ressiya odur ki, sən işini itirirsən. Tərəqqi

isə odur ki, Cimi Karter işini itirir.

Siyasətdə heç nə təsadüfən baş verməz.

Əgər bir hadisə olursa, əmin ola bilərsiniz

ki, bu əvvəlcədən planlaşdırıldığı üçün

baş verir.

Azdırmağa yüz yol, həqiqətə isə bir yol

aparır.

Əxlaq həqiqi elmin, biliyin zəruri nəticə-

sidir.

Alimlər öz mövqeyini verməzlər-sadəcə

onlar ölərlər.

Millətin əsasında ideya dayanır.

Milləti ideya yaradır.

Yoxsulluq şəxsiyyətin hərəkətverici qüv-

vəsidir.

Sağlam dilənçi xəstə varlıdan xoşbəxtdir.

Xalq həmişə yeniyetmədir.

Hökmdarlar yetişmir, onlar anadan

hökmdar

doğulurlar.

197

Şahlar Əsgdrov

Şopenhauer A.

Smit A.

Təbiət insanlar arasında zəka və mənə-

viyyatda nəhəng fərq qoyur, cəmiyyət

isə rütbə və dərəcə yolu ilə həmişə bu

fərqi yox etməyə çalışır.

İnsanlara ədaləti sevdirmək üçün əvvəlcə

onlara ədalətsizliyin nəticələrini göstər-

mək lazımdır.

Şari de Qoll

Şari de Qoll

Siyasətdə bəzən öz ölkəni və seçicilərini

satmaq lazım gəlir. Mən üstünlüyü ikin-

ciyə verirəm.

Mən Fransa dövlətinin və Fransa xalqının

mənafeyini bütün qanunlardan üstün tutu-

ram.

Taleyrand

Tetçer M.

Tastu S.

Yaspers K.

Vayskop V.

Cinayət səhv deyil, səhv isə cinayətdir.

Respublika idarəçilik formasının mahiy-

yəti insanın qüsurlarına qarşı mübarizə

aparmaqdır.

Fəzilətlərin içində ən mükəmməli ədalət

hissidir.

Tarix inam ulduzu altında bəşəriyyətin

azadlığa doğru hərəkətidir.

İnsan varlığı iki balina üzərində sükunət-

ləşir: ağıl və hissiyyat. Hissiyyatsız ağıl

198

DÜŞÜNCƏ TƏRZİ

qeyri insanidir. Ağılsız hissiyyat qeri

effektlidir.

Volter

Volter

Volter

Berdyaev N.

Çaadayev P.

Çaadayev P.

Gertsen

Karamzin N.

Namuslu adamı təqib etmək olar, ancaq

şərəfini tapdalamaq olmaz.

İdeal hakimiyyət mümkün deyil. Çünki

insanlarda hərislik hissi var. Hərislik

olmasaydı, heç hakimiyyət lazım olmazdı.

Yaxşı yazan müəllifləri oxumaqla, yaxşı

danışmağı öyrənirsən.

Dövlət yer həyatını cənnətə çevirmir.

Dövlət yer həyatını cəhənnəmə

çevrilməsinin qarşısını alır.

Allaha şükür ki, mən həmişə vətənimi onun

marağına görə sevmişəm, öz marağıma

görə yox.

Vətən sevmək böyük səadətdir. Ancaq

ondan da böyük bir səadət var. O da

haqqı-ədaləti sevməkdir.

Dahi şəxsiyyət təbiətin hadisəsidir.

Tarix insanlardan daha kinlidir.

Stolıpin R. Xalqların yarışında ancaq o xalqlar şərəfli

yer tuta bilirlər ki, onlar öz maddi və

mənəvi gücünü tam gərgin səviyyəyə

çatdıra bilirlər.

199

Şahlar Əsgərov

Landau L. Başlıcası, hər şeyi həvəslə edin, bu həyatı

çox gözələşdirir.

Xariton Y. Hər kəsin səhv etmək hüququ var. Əsas

odur ki onlan təkrar etməyəsən. Səhvləri

malalamaqdan pis şey yoxdur. Bu artıq

vicdanlılıq çərçivəsindən kənara çıxmadı.

Zorkin V. Peşəkarlıq təmiz şəkildə hüququn

təminatıdır.

200

DÜŞÜNCƏ TƏRZİ

ŞƏRQ DÜŞÜNCƏ TƏRZİ

Heydər Əliyevin Qərb dəyərlərinə münasibəti

Azərbaycan Respublikasının Avropa Şurasına üzv qəbul

edilməsi ilə əlaqədar Strasburqda (yanvar, 2001) təntənəli

mərasimdə Azərbaycan Respublikasının Prezidenti Heydər Əliyev

gənc dövlətimizin bəşəri və Avropa dəyərlərinə münasibətini belə

ifadə etmişdi;

“199J-Cİ ildə Sovet İttifaqının dağılması ilə əlaqədar

Azərbaycan öz dövlət müstəqilliyini elan etdi. Azərbaycan yalnız

son 10 ildə deyil, tarixin son iki əsri ərzində ardıcıl olaraq

Avropaya, Qərb mədəniyyətinə, ümumbəşəri dəyərlərə can

atmışdır. Şərqlə Qərbin, Avropa ilə Asiyanın kəsişdiyi nöqtədə

yerləşən Azərbaycan dinlərin, tarixlərin və mədəniyyətlərin

qovuşduğu mərkəzə, iki qitə və iki sivilizasiya arasında körpüyə

çevrilmişdir. Azərbaycan xalqı öz Şərq köklərindən ayrılmayaraq.

Qərb sivilizasiyasının sintezinə əsaslanan nadir bir mədəniyyət

yaratmış, Qərbin mütərəqqi dəyərlərini Qafqazda, Yaxın və Orta

Şərqdə yaymışdır. Məhz Avropa ilə sıx və məqsədyönlü təmasının

nəticəsidir ki, XIX əsrin ortalarından başlayaraq müsəlman

Şərqində ilk qəzeti, ilk Avropa tipli məktəbləri, ilk teatrı, ilk

yenilikçi ədəbiyyatı və ictimai fikri, nəhayət, demokratik

respublika tipli ilk dünyəvi dövləti 1918-ci ildə Azərbaycan xalqı

yaratmışdır...

1991-ci ildə dövlət müstəqilliyi qazanan Azərbaycan birmənalı

şəkildə Avropaya, onun humanist və demokratik dəyərlərinə

inteqrasiya yolu tutdu. Tarixən çox qısa bir müddət ərzində biz

qabaqcıl Avropa təcrübəsinə əsaslanaraq, çox şeyə nail ola bildik.

Biz bütün çətinliklərə baxmayaraq, liberal iqtisadiyyat və sivil

cəmiyyət quruculuğu yolu ilə irəlilədik. Biz insan haqlarının

qorunmasını önə çəkdik, vətənimizin və vətəndaşlarımızın tota

201

Şahlar Əsgərov __________________________________________________________

litarizm dövrünün ağır irsindən xilas olmasına çalışdıq. Biz

demokratiyanın inkişafı üçün mühüm şərtlərdən olan daxili

sabitliyə nail olduq. Biz azad söz, azad mətbuat və çoxpartiyalı

siyasi sistem yaratdıq. Biz müddəalarının üçdən biri insan

haqlarının və əsas azadlıqlarının qorunmasına həsr olunmuş yeni

Konstitusiya qəbul etdik. Şərqdə ilk dəfə ölüm hökmünü aradan

qaldırdıq, yeni qanunverici sistem yaratdıq, prezident, parlament

və bələdiyyə seçkiləri keçirdik”.

Bu çıxışdan əxz edəcəyimiz nəticə bundan ibarətdir ki,

Azərbaycan Şərq köklərindən ayrılmayaraq Helmut Şmidtin,

Marqaret Tetçerin və digər Qərb liderlərinin dedikləri dəyərləri

mənimsəsə, inkişaf sürətimiz xeyli artar.

Qərb dəyərlərinin tətbiqinin Azərbaycana verdiyi töhfəni,

AŞPA-nın sessiyasında H.Əliyev belə qiymətləndirmişdi:

“Azərbaycan .xalqı özünün çoxəsrlik dövlətçilik ənənələrini

davam etdirərək, suveren hüququndan istifadə edərək 1995-ci ildə

Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyasını qəbul etmişdir. Bu

sənəd demokratik quruluşun və hüquqi dövlətin möhkəm təməlini

qoymuş və onun inkişafının yollarını müəyyən etmişdir...

Genişmiqyaslı islahatlar sayəsində iqtisadiyyatda tənəzzül

aradan qaldırılmışdır. Azerbaycanın iqtisadi strategiyası iqtisadi

fəaliyyətin liberallaşmasına^ inhisarçılığa son qoyulmasına və

Özəl sektorun inkişafına əsaslanır, Azərbaycanda özəlləşdirmə

prosesi gedir, torpaq islahatı aparılır ”.

Heydər Əliyevin liberal-demokratik ideyaları

H.Əliyev ikinci dəfə hakimiyyətə qayıdanda, artıq

Azərbaycanda sosialist dəyərlər sisteminə “yox” deyilmişdir.

Yeni dəyərlər sistemi lazım idi. Bu dəyərlər sistemi bəşəri

dəyərlər sistemi olmalı idi. Bildiyimizdən imtina etmişdik.

Bilmədiyimizə 202

DÜŞÜNCO TORZİ

tərəf gedirdik. “Tarix - inam ulduzu altında insanların azadlığa

gedən yoludur” - deyiblər. Bu yolda ölkəyə Heydər Əliyev

rəhbərlik edirdi.

Filosof Bernin bir fikrində deyilir: "Bir dəyərlər sistemindən

digər dəyərlər sisteminə keçmək üçün üç nəsil dəyişməlidir".

Deməli, yol uzundur. Bu dövr keçid dövrü adlanır. Keçid dövrü

dövlət quruculuğunun başlandığı və qurtardığı müddətdir. Keçid

dövründə ideya mənbəyi prezidentdir. A.Şopenhauerin fikrincə:

“Hökmdarlar yetişmir, onlar anadan hökmdar doğulurlar”. Heydər

Əliyevin keçid dövrünün müddətini qısalda biləcəyinə heç kəs

şübhə etmirdi. O, yeni dövləti qurmaq üçün liberal- demokratik

dəyərlər sistemini seçərək dövlət quruculuğunda istifadə edəcəyi

prinsipləri belə bəyan etmişdi:

"Respublikamızda hüquqi dövlət quruculuğu, demokratik,

sivilizasiyalı cəmiyyət yaradılması, insan azadlığı, söz, vicdan

azadlığının, müasir plüralizmin təmin edilməsi, çoxpartiyalı

sistemin bərqərar olması bizim əvvəldən qəbul etdiyimiz

prinsiplərdir”.

Ulu öndər dövlət quruculuğu zamanı milli və bəşəri dəyərlərin

vəhdətindən, tarixi ənənələrdən istifadə ediləcəyi haqda əhaliyə

vaxtaşırı məlumat verirdi:

"Dövlət qurulduqca nəinki tarixi və milli ənənələrimiz nəzərə

alınır, həm də dünya təcrübəsindən, demokratik prinsiplərdən

istifadə edilir

H.Əliyev əhaliyə müraciət edir, gələcəyə baxmağı tövsiyə edir

və hər bir kəsi dövlət quruculuğunda öz töhfəsini verməyə

çağırırdı:

"Siz gələcək övladlarınızı, nəvələrinizi də düşünməlisiniz ki.

onlar necə yaşayacaqlar. Əgər biz bu dövləti, demokratik, hüquqi

dövləti, bazar iqtisadiyyatı yolu ilə gedən dövləti qursaq - və bunu

qurmalıyıq - Azərbaycanın iqtisadi potensialı o qədər böyükdür ki,

onu beləliklə, hərəkətə gətirib Azərbaycanın iqtisa

203

Şahlar Əsgərov __________________________________________________________

diyyatını inkişaf etdirəcəyik və ölkəmizin hər bir vətəndaşına

normal, firavan həyat sürməyi təmin edə biləcəyik. Bu, bizim

hamımızın vəzifəsidir. Təkcə Prezidentin yo.x, hər bir vəzifəli

şəxsin vəzifəsidir, hər bir vətəndaşın vəzifəsidir. Çünki bu ölkə

bizimkidir, bu xalq, bu dövlət bizimkidir”.

Böyük öndər geniş mənada liberal-demokratik dəyərlər

sistemi və maarifçilik ideyaları, lokal mənada dövlətçilik, siyasət,

ideologiya, iqtisadiyyat, mənəviyyat haqqında istiqamətverici

fikirlərini müxtəlif görüşlərdə, müşavirələrdə söyləyirdi. Bu

fikirlərin geniş əhali kütləsinə, xalqa çatdırılması üçün KİV və TV

kanallarının potensialından maksimum istifadə edirdi. TV

kanalları vasitəsilə əhalini maarifləndirən bu fikirlər, şübhəsiz

onun siyasi və ümumi mədəni səviyyəsinin kifayət qədər

yüksəlməsinə səbəb olur və bu səbəbdən də belə verilişlər açıq

universitet təsiri bağışlayırdı.

Liberal-demokratik dəyərlər sisteminin əsas müddəalarına

Bakıya qayıdışdan öncəki dövrlərdə yazılmış sənədlərdə rast

gəlirik. Böyük öndər 24 oktyabr 1992-ci ildə ölkənin 91 ziyalısına

yazdığı cavabda liberal cəmiyyət üçün zəruri olan müddəalardan

geniş istifadə etmişdir. Həmin cavabdan bir neçə fikrə diqqət

yetirək. Azərbaycanın gələcəyi Naxçıvandan belə görünürdü:

- Azərbaycanın dövlət müstəqilliyi bütün Azərbaycan

xalqının milli sərvətidir və heç cür yol vermək olmaz ki, bu ayrı-

ayrı siyasi partiyaların, qurumların, şəxslərin müstəsna

səlahiyyətinə, monopoliyasına çevrilsin;

- Əgər hər hansı ölkənin xalqları öz hüquqlarını anlayar və

qoruya bilərsə, o zaman ən kiçik dövlət belə ən böyük məmləkət

qədər güclü olar;

- Bu gün bolşeviklərin və kommunistlərin özünü

doğrultmayan təcrübələrindən yenidən istifadəyə yol

verilməməlidir;

204

DÜŞÜNCƏ TORZİ

- Müstəqil Azərbaycan dövlətçiliyinin möhkəmlənməsi hər

şeydən əvvəl respublikada qanunların toxunulmazlığından,

qanunun aliliyindən asılıdır. Totalitarizmdən tamamilə xilas olmaq

yalnız demokratiyanın ardıcıl inkişafı, siyasi plüralizm, insan

azadlığı şəraitində mümkündür. Söhbət söz, vicdan, din,

təşəbbüskarlıq və sahibkarlıq, mülkiyyətçilik, seçib-seçilmək

azadlığından gedir;

- Azərbaycanda yaşayan hər bir vətəndaş milliyyətindən,

dinindən, dilindən, siyasi əqidəsindən asılı olmayaraq, bu

demokratik azadlıqlara və hüquqlara malik olmalıdır.

1992-ci ildə Yeni Azərbaycan Partiyasının Nizamnaməsində

partiyanın məqsəd və vəzifələrinə aid maddələrdə liberal-de-

mokratik ideyalar geniş istifadə edilmişdir.

Yeni Azərbaycan Partiyasının nizamnamə və proqramının

yenidən H.Əliyev tərəfindən yazılması 91-lərə və partiyanın “qızıl

fond”una bəllidir.

YAP-ın nizamnaməsində öz əksini tapmış liberal-demokratik

ideyalar sonralar Azərbaycan Respublikasının ümumxalq

səsverməsi ilə qəbul olunmuş Konstitusiyasında (1995-ci il) geniş

istifadə edilmişdir. Konstitusiyamızın maddələrinin üçdən biri

insan hüquq və azadlıqlarını əhatə edir.

H. Əliyev “Экономическая газета”шп müxbiri Nikolay

Trasenko ilə 4 mart 2000-ci ildə etdiyi söhbətdə deyir:

“Bilirsiniz ki, zənninıcə, bizim hamımızın,- mən Sovetlər

İttifaqı dağıldıqdan sonra dövlət müstəqilliyi qazanmış ölkələri

nəzərdə tururam,- eyni problemlərimiz, eyni bir yolumuz var. Yəni

biz sosialist iqtisadi sistemdən imtina etdik, demokratiya, bazar

iqtisadiyyatının inkişafı, özəlləşdirmə, sahibkarlar,

mülkiyyətçilərin yaranması yoluna qədəm qoyduq. Artıq başqa yol

yoxdur".

Yeni Azərbaycanın bünövrəsi və dövlət quruculuğunun

sütunları və strateji niyyətlər Konstitusiyada qoyulmuşdur. Yeni 205

Şahlar Əsg$rov

konstitusiyada diqqət mərkəzinə həm kütlənin, həm də fərdin

qayğıları, hüquqları, azadlıqları çəkilir. Bu cür liberal dəyərlər

Əsas Qanunda geniş əks olunmuşdur.

Müstəqilliyimizin 10 illik yubileyində çıxış edən Heydər

Əliyev keçdiyimiz çətin və şərəfli tarixi yolu belə qiymətləndirdi:

“Mən tam əminəm ki, biz on il böyük yol keçərək, ağır yol

keçərək müstəqilliyimizi qoruyub saxlaya bildiksə, onu

möhkəmləndirə bildiksə, Azərbaycanda müstəqil, demokratik,

hüquqi dövlət yarada bildiksə, bu dövlətin bütün təsisatlarını

yarada bildiksə, demək, Azərbaycanın gələcəyi üçün çox əsaslı,

çox möhkəm bir təməl qoymuşuq. Biz öz üzərimizə düşən

missiyanın birinci, ən çətin hissəsini yerinə yetirmişik

Heydər Əliyev tərəfindən apanlan liberal-demokratik

islahatların tətbiqi Azərbaycana nə verdi? -sualına lakonik belə

cavab vermək olar:

• Müstəqil dövlət quruldu.Bu dövlətin fəaliyyəti üçün bütün

zəruri strukturlar, atributlar yaradıldı;

• Ölkədə dəfələrlə demokratik seçkilər keçirildi; hər sonrakı

seçkinin demokratiklik dərəcəsinin əvvəlki seçkilərdən yüksək

olduğunu beynəlxalq müşahidəçilər də təsdiqləyirlər;

• Aqrar sahədə özəlləşmə aparıldı; kolxozlar və sovxozlar

ləğv edildi və nəticədə ölkədə ərzaq bolluğu yarandı; çörək

qıtlığına son qoyuldu;

• Sənaye sahəsində özəlləşmə prosesi həyata keçirilir;

sahibkarlar sinfi, orta təbəqə yaranır;

• Tarixi qərar qəbul edildi, torpaqlar əhaliyə paylandı.

Heydər Əliyevin liberal-maarifçilik ideyaları çoxcəhətlidir.

O, elm, təhsil, mədəniyyət, mənəviyyat, idman, məişət və digər

sahələr haqqında dəyərli fikirlər, kəlamlar söyləmişdir.

Müstəqillik, milli birlik, vətənpərvərlik, azərbaycançılıq ideyaları

Heydər Əliyevin çıxışlarının leytmotivini təşkil edir. Azərbay

206

DÜŞÜNCƏ TORZİ

can cəmiyyətinin inkişafı üçün dəyərli olan bu fikirlərin

alimlərimiz tərəfindən dərindən öyrənilməməsinə ehtiyac duyulur.

Böyük öndər təkrarçılığı sevməzdi, ancaq bir ifadəni:

“Azərbaycanın dövlət müstəqilliyi dönməzdir, əbədidir və

sarsılmazdır” - dönə-dönə təkrar edirdi. Yüz illərlə müstəqil

yaşamayan bir ölkənin vətəndaşları üçün bu çox önəmli və dəyərli

ifadədir. Hesab etmək olar ki, bu ifadə ictimai şüura yeridilə bilib.

Ona çox yerdə şüar kimi rast gəlirik, çox insanlardan eşidirik.

Qeyd etmək lazımdır ki, dövlətin əbədi olması, onun qüdrətli

olması dövlət mənafeyi ilə şəxsi mənafe arasındakı fərqdən

asılıdır. H.Əliyev bu kəlamında dövlətin mənafeyinin digər

mənafelərdən üstün olmasını nəzərdə tutur.

Azərbaycan dilində danışan, vətənini sevən, yeni milli inkişaf

konsepsiyasını qəbul edən hər kəs azərbaycanlıdır. Bu müddəanı

H.Əliyev ideologiyasının əsas müddəası hesab etmək olar, çünki

“Azərbaycan” sözü ölkənin bütün vətəndaşlarını birləşdirir və

identikləşdirir.

Təhsildə ikidillilik birlik probleminə əngəl yaradır. Sovetlər

zamanında təhsilin iki dildə aparılması, bizi azərbaycandilli

azərbaycanlılara və rusdilli azərbaycanlılara parçalamışdı. Deməli,

başqa dili təhsilə gətirməklə xalqı parçalamaq, onu müxtəlif

dünyagörüşlü, müxtəlif mədəniyyətli, mentalitetli etmək olar.

Beləliklə, bu nəticəyə gəlmək olar ki, öz dilimizdən geniş istifadə

etmək bizi birləşdirər. Bu səbəbdən, böyük öndər düzgün yolu bizə

belə göstərir:

“indi biz müstəqil dövlətik. Bizim dövlət dilimiz, ana dilimiz

Azərbaycan dilidir. Tədris hər yerdə Azərbaycan dilində

getməlidir“.

Dövlətin qorunmasında milli birliyin rolu danılmazdır. Gənc

dövlət üçün, torpağı düşmən tapdağı altında olan millət üçün milli

birlik daha vacibdir. Azərbaycana gələn xarici qonaqların

207

Şahlar Əsgərov __________________________________________________________

bir qismi “sizə birlik lazımdır”, digər bir qismi isə “sizə

demokratiya lazımdır” deyirlər. Şübhəsiz, bizə həm birlik, həm də

demokratiya lazımdır. Ancaq birincilərin bizə dost olmalarına

şübhə etmirəm. Bizə birlik arzulayanlar dövlətimizin

qüdrətlənməsini, demokratiyanı qabardanlar isə gənc dövlətimizin

zəifləməsini və hərc-mərcliyin baş alıb getməsini istəyirlər. Bu

səbəbdən də böyük öndər deyir:

“Düşmənin Azərbaycanı parçalamaq, dağıtmaq,

torpaqlarımızın bir qismini ələ keçirmək planlarının qarşısını

almaq üçün, buna sinə gərmək üçün, bu planları pozmaq,

Azərbaycanı qorumaq üçün hamının bir məqsədi olmalıdır ”.

Bu günümüzün və gələcəyimizin təminatının milli birlikdə

olmasını böyük öndər Heydər Əliyev belə ifadə etmişdir:

“Mən Azərbaycan Prezidenti kimi ... bu gün deyirəm:

Azərbaycanın özündə bu günümüzün, gələcəyimizin zəmanəti,

rəhni birlikdir və bütün dünyada soydaşlarımızın bir olması

vacibdir ”.

Milli birliyin dövlətin və xalqın taleyində oynadığı rolu

Heydər Əliyev belə dəyərləndirmişdir:

“Xalqımızın birliyi və qələbəyə inamı gələcək uğurlarımızın

təməlidir

Amerikalı Yan Kalitisk ilə söhbət zamanı (3.03.2000)

H.Əliyev iqtidar, müxalifət, demokratiya problemlərinə toxunur:

• “insanlar bu mədəniyyəti - demokratiya mədəniyyətini,

müxalifət mədəniyyətini, iqtidar mədəniyyətini

mənimsəməlidirlər. Bunun üçün zaman və bir də istək lazımdır“.

1990-cı ilin 20 Yanvar qırğını ilə bağlı ulu öndər deyir:

• 'Xalqımız o günü heç vaxt unutmayacaqdır. Çünki o, ayrı-

ayrı insanlara edilən qəsd, təcavüz deyildi, bu bütün Azərbaycan

xalqına, Azərbaycan millətinə, Azərbaycan ölkəsinə edilən hərbi

təcavüz idi. Bu təcavüz nəticəsində həlak olanlar xalq

qəhrəmanlarıdır, onlar millətimizin qəhrəmanlarıdır“. 208

DÜŞÜNCƏ TƏRZİ

H.Əliyevin liberal-maarifçilik ideyalarını bir məqalədə əks

etdirmək mümkün deyildir. Bu mövzu ayrıca bir kitabın,

möhtəşəm tədbirin, konfransın müzakirə obyektidir. Bu səbəbdən

də, məqaləni Heydər Əliyevin örnək mədəniyyətindən bir-iki

misal gətirməklə yekunlaşdırmaq istəyirəm.

1995-ci ildə Bakı Dövlət Universiteti Elmi Şuranın qərarı ilə

Azərbaycan Prezidenti Heydər Əliyevi özünün “fəxri doktoru”

seçdi. Universitetin prorektoru kimi bu diplomu hazırlamaq mənə

həvalə edildi. Mən Bakı ustalarının gücündən istifadə edərək,

nəfis tərtib edilmiş bir diplom hazırladıb rektora təqdim etdim.

Ancaq böyük öndər diplomu o zaman qəbul etmədi və dedi ki,

hələ özünüzdə saxlayın.

YAP-ın yaranmasının növbəti ildönümü ilə bağlı keçirilən

respublika tədbirində çıxış edənlər müxtəlif təkliflər irəli

sürürdülər. Onlardan bəziləri böyük öndərə yüksək ad verilməsini

təklif edirdi. YAP-çıların buna haqqı da var idi. Çünki ölkə

1994-cü ilin oktyabr, 1995-ci ilin mart hadisələrindən keçmişdi.

Tədbirin sonunda çıxış edən YAP sədri Heydər Əliyev bu

məsələlərə də toxundu və dedi ki, mənim təltif olmağımla bağlı

partiya üzvləri tərəfindən müxtəlif təkliflər səsləndi. Bu

yaxınlarda Bakı Dövlət Universiteti mənə “Fəxri doktor” adı

vermişdi. Ancaq siz bilin ki, Azərbaycan xalqı mənə ən yüksək

vəzifəni etibar etmiş və özünə prezident seçmişdir. Mənə daha heç

bir rütbə, dərəcə lazım deyil. Kimə lazımsa, onu mən onlara

verəcəyəm.

Analoji hadisə Milli Elmlər Akademiyası tərəfindən də

olmuşdur. MEA-nın Rəyasət Heyəti Heydər Əliyevə akademik

adının verilməsi ilə bağlı qərar qəbul etmişdir. Səhərisi gün bütün

dövlət qəzetlərində H.Əliyevin MEA-nın rəhbərliyinə məktubu

dərc olundu və o bu adı da qəbul etməkdən imtina etdi.

Rusiyanın nüfuzlu teleproqramı “İkiqat portref’də jurnalist

H.Əliyevə və E.Şevardnadzeyə eyni bir sualla müraciət edir:

209

Şahlar Əsgərov

“Sizin dostunuz varmı?” Şevardnadze: “Bəli, var” - söyləsə də,

böyük öndər Heydər Əliyev “yox” cavabı vermişdi. Çünki

H.Əliyev böyük dövlət adamı idi. O, bütün vətəndaşlarını özünə

dost bildiyi halda bunlann arasından heç bir fərdi seçmədi.

Ulu öndər Heydər Əliyev dünya azərbaycanlılarının lideri

olduğundan onun Azərbaycana və azərbaycanlılara duyğulu

arzusu diqqəti cəlb edir:

“Harada yaşamasından asılı olmayaraq, hər bir ailəyə, hər bir

azərbaycanlıya xoşbəxt həyat və xoşbəxt gələcək arzulayıram.

Qoy, çaylarımız qurumasın! Qoy, ağaclarımız kəsilməsin! Qoy

çırağımız sönməsin!”

Dahilər ölmürlər, onlar dünyasını dəyişirlər.

Pərviz Müşərrəfln liberal-maarifçilik ideyası

Pakistan prezidenti Pərviz Müşərrəf 9 iyul 2004-cü il tarixində

Azərbaycan Respublikası Milli Məclisində etdiyi çıxışda

(“Azərbaycan” qəzeti, 10.06.04) bu fikirləri söyləmişdir:

“...Hazırda Pakistan daxili, regional, eləcə də qlobal

məsələlərdə sülhün və stabilliyin tərəfdarıdır. Lakin təəssüf ki,

hazırda dünyada qarışıqlıq və qeyri-stabillik hökm sürməkdədir.

Üçüncü minilliyin başlanğıcında biz dünyada münaqişə ilə

stabilliyin toqquşmasının şahidi olduq. Hazırda Qərblə Şərq

arasında. Qərblə İslam dünyası arasında müəyyən bir

parçalanma mövcuddur.

Bu gün biz artıq sivilizasiyaların toqquşmaları haqqında

danışırıq. Biz hazırda dünyada sülhü, harmoniyanı və stabilliyi

təşviq etməliyik və bunun üçün də əlimizdən gələni etməliyik.

Pakistanla Azərbaycan maarifçiliyin önündə gedən ölkələr olduğu

üçün bu sahədə mühüm töhfəsini verməlidirlər.

210

DÜŞÜNCƏ TƏRZİ

Bizim qarşımızda bir çox çağırışlar və problemlər

durmaqdadır və biz dünyanı münaqişələrdən xilas edərək onu sülh

və sabitliyə gətirməliyik. Əks halda bu dünya tamamilə xaosa

bürünəcəkdir. Hazırda biz ötən əsrin siyasi mirasları ilə mübarizə

aparırıq. Eyni zamanda da XXI əsrin yeni çağırışları ilə üz -

üzəyik. Bunlar bir tərəfdən qloballaşma, qarşılıqlı asılılıq, ticarət

siyasəti, yoxsulluğıın aradan qaldırılması, maarifləndirmə, digər

tərəfdən isə beynəlxalq terrorizm, sivilizasiyaların toqquşması və

azadlıq uğnında mübarizədir.

Təəssüflər olsun ki, hazırda İslam dünyası qarşısında böyük

problemlər durmaqdadır və sanki İslam dünyası böyük bir fırtına

əsnasındadır. Çox təəssüflü bir haldır ki, hazırda xarici işğal

altında olan ərazilərin çoxu müsəlmanlara məxsusdur. Buraya

Fələstin^ Kəşmir və Dağlıq Qarabağ məsələləri daxildir və on

illərlə davam edən münaqişələrdə heç bir ümid işığı görünmür.

Təəssüflər olsun ki, hazırda İslam dünyada düzgün qəbul edilmir

və bu da öz növbəsində, müxtəlif problemlər yaradır. Bir çox

ölkələr müsəlman dövlətlərini terrorizmin himayədarı kimi qələmə

verirlər, müsəlmanlar ayrı-seçkiliyə məruz qalırlar.

Bu gün islam dünyasının qurbanları məhz İslam ölkələrində

yaşayan qardaş vətəndaşlardır və sırf şəkildə azadlıq uğrunda

mübarizə kimi başlayan hərəkatlar daha sonra terrorçuların əlinə

keçir, onlar da bundan öz çirkin əməllərinə nail olmaq üçün

istifadə edirlər. Ən təəssüfedici hal odur ki, bu gün terrorizm

müsəlman ölkələrinin nüfuzuna xələl gətirir. Nəticədə isə hər il

yüzlərlə, bəlkə də minlərlə müsəlman terrorçuların düşündüyü

cihadın qurbanı olur. Bunun nəticəsində də müsəlman ölkələrinin

iqtisadiyyatına əvəzolunmaz ziyan dəyir. Hazırda terrorçuların

tətbiq etdikləri praktikalar, yəni terrorçuluq, maşın bombaları,

başların kəsilməsi və sair kimi çirkin əməllər heç də İslam

tərəfindən qəbul edilmir və bunlar heç bir şəkildə cihad adlan-

211

Şahlar Əsgərov __________________________________________________________

dınla bilməz. Çünki onlar dinimizin gözəl adına xələl gətirirlər. Bu

gün onlar bizim cəmiyyətlərimizi girov saxlayırlar. Onlar bunu

dərk etməlidirlər ki, bununla islam dünyasının problemlərini heç

cür həll edə bilməzlər. Əksinə problemləri daha da

çətinləşdirirlər. Bu fürsətdən istifadə edərək mən onlara müraciət

edir, onları düzgün yola dəvət edirəm, islam ümmətinin qarşısında

duran problemləri düzgün şəkildə həll etməyə çağırıram. Hesab

edirəm ki, biz əl-ələ verib qarşıda duran bütün məsələlərimizi həll

etməliyik, yolunu azmış bütün insanları yenidən doğru yola dəvət

etməliyik.

Hörmətli millət vəkilləri!

Aydın məsələdir ki, bu gün dünya ekstremizm və terrorçuluqla

mübarizə aparmaqla yanaşı, müsəlman dünyasının adını bərpa

etməlidir və mənim fikrimcə, burada cavab iki məsələdən ibarət

olacaqdır. Bu, mənim təklif etdiyim liberal-maarifçilik

strategiyasıdır ki, bunun da iki hissəsi vardır. Strategiyanın bir

hissəsi müsəlman dünyası ölkələri tərəfindən həyata

keçirilməlidir. Bu, o ölkələrdir ki, militarizmi və ekstremizmi

özlərinə məqsəd seçiblər. Bunun əvəzində onlar ictimai və iqtisadi

inkişafa nail olmalıdırlar, öz xalqlarını fıravanlığa gətirib

çıxarmalıdırlar. Strategiyanın ikinci hissəsi isə Qərb dünyasına,

xüsusilə də ABŞ-a ünvanlanıb. Onlar müsəlmanların qarışdığı

bütün siyasi münaqişələri ədalətli şəkildə həll etsinlər və

müsəlman dünyasının iqtisadi, ictimai inkişafına yardım

göstərsinlər.

Zənnimcə, bu yeganə düzgün strategiyadır ki, burada heç bir

uduzan tərəf olmayacaqdır. Biz dünyanı, xüsusilə də müsəlman

dünyasını ekstremizmdən və terrorçuluqdan azad edirik, bütün

siyasi münaqişələri həll edirik. Bunun müqabilində onilliklərlə

davam edəcək tərəqqi və fıravanlığa nail olacağıq.

Strategiyamızın müsəlmanlara aid olan hissəsini icra etmək

üçün biz islam Konfransı Təşkilatı çərçivəsində müəyyən çatış- 212

DÜŞÜNCƏ TƏRZİ

mcızlıqicın görürük. Hazırda təşkilatın strukturu onun heç də XXI

əsrin çağırışlarına cavab vermək iqtidarında olmadığını göstərir.

Bu da təklif etdiyim liberal-maarifçilik strategiyasının mühüm bir

hissəsidir. İKT çərçivəsində islahatlar aparmalı və o dünyada

özünəməxsus bir yer tutmalıdır. Bunun üçün də ictimai və iqtisadi

inkişaf əldə edilməlidir ki, İslam ümməti dünyada öz həqiqi yerini

tuta bilsin. Mən çox məmnunam ki, İKT- nin Kııala- Lumpurda

keçirilən zirvə toplantısında təklif etdiyim liberal maarifçilik

ideyası dəstəklənmişdir və orada islahatların zəruriliyi

vurğulanmışdır. Biz hesab edirik ki, mötəbər insanlardan ibarət

bir qrup yaradılmalıdır ki, onlar İKT-də bütün zəruri islahatlara

dair öz tövsiyələrini versinlər...

Pakistan prezidenti Pərviz Müşərrəf bu çıxışını qısaltmaq üçün

onu bir neçə dəfə oxudum. Ancaq bir artıq söz və ya cümlə tapa

bilmədim. Bu fikirlər uzaqgörən bir dövlət başçısının ürək

sözləridir. Mən də hesab edirəm ki, İslam dünyasını qurtuluşa

aparan yol liberal-maarifçilik strategiyasından keçir və Pakistan

və Azərbaycan bu istiqamətdə birgə çox böyük işlər görə bilərlər.

Milli dəyərlər xəzinəmizə H.Əliyevin töhfəsi

1993-cü ildə Azərbaycanda hakimiyyət dəyişikliyi baş

vermişdi. Əhalinin 98 %-dən çoxu Heydər Əliyevə səs verərək

onu özünə prezident seçdi. Ölkə tarixində yeni, yüksək etimad

dövrü başladı.

Həmin illərdə ən çox diqqət yetirdiyim sahə Heydər Əliyevin

çıxışlarında söylədikləri fikirləri, kəlamlan partiya aktivlərinə və

əhaliyə çatdırmaq idi. Bu niyyətlə YAP-ın qərargahında “Heydər

Əliyevi öyrənirik” seminarına rəhbərlik mənə həvalə olundu. Hər

həftənin 3-cü günü saat 14.00-da seminar öz işinə

213

Şahlar Əsgarov __________________________________________________________

başlayırdı. Zal həmişə dolu olardı. Əhalinin Heydər Əliyevin

fikirlərinə və onun şərhinə ehtiyacı vardı. Bu seminar haqqında

“Səs”, “Yeni Azərbaycan” və “İki sahil” qəzetləri mütəmadi

olaraq məlumat verirdilər.

1994-cü ilin sonundan başlayaraq təşkil etdiyimiz bu

seminarlar bir neçə ildən sonra uğurlu sonluqla başa çatdı. Belə ki,

bu seminarlardan bəhrələnərək, H. Əliyevin fəlsəfi fikirlərini

1997-ci ildə prof S. Xəlilovla birlikdə, ‘^Müstəqillik yolu”,

“Aforizmlər” və üç dildə“Guotations, Aforizmi, Aforizmlər”

kitablan şəklində çap etməyə müvəffəq olduq. “Aforizmlər”də çap

olunmuş bəzi fikirlərlə bərabər, müstəqillik, dövlət quruluşu,

mənəviyyat, sosial həyatla bağlı 85 dəyərli fikri oxuculara təqdim

edilir:

• Ağıl olan yerdə zora ehtiyac yoxdur.

• Ana dilini bilməmək, ana dilini qiymətləndirməmək,

şübhəsiz ki, xalq qarşısında böyük qəbahətdir.

• Azadlıq və istiqlaliyyət hər bir xalqın milli sərvətidir.

• Azərbaycan Respublikasının prezidenti kimi mənim

borcum, vəzifəm və məqsədim ondan ibarətdir ki,

Azərbaycanda həqiqi, demokratik cəmiyyət yaransın.

• Biz düz yolla - haqq yolu ilə, Allah yolu ilə, Quran yolu ilə,

demokratiya yolu ilə, həqiqət yolu ilə, müstəqillik yolu ilə

gedirik.Tutduğumuz bu yol bizi, Azərbaycanın çox gözəl

gələcəyinə aparıb çıxaracaqdır.

• Bizim bütün təbii sərvətlərimiz xalqa məxsusdur və bu

sərvətlərdən istifadə olunmasında heç kəsin müstəsna haqqı

yoxdur.

• Biz nazik sapın üstüylə gedirik. Odur ki, biz gərək bu siyasəti

o qədər ağılla, o qədər məharətlə aparaq ki, Azərbaycanın

milli mənafeləri müdafiə olunsun, ərazi bütövlüyü təmin

edilsin. Azərbaycan müharibə şəraitindən çıxsın.

• Bir hadisənin qarşısını almaq, o hadisə baş verəndən sonra

onun nəticələrini aradan götürməkdən daha asandır. 214

DÜŞÜNCƏ TƏRZİ

Böyük siyasəti kiçik hisslərə, xırda mənfəətlərə bağlamaq

olmaz.

Cəmiyyətin gələcək tərəqqisi bir çox cəhətdən indi

gənclərimizə nəyi və necə öyrətməyimizdən asılı olacaqdır.

Dövlət, ölkə nə qədər çox xalqı birləşdirsə, bir o qədər zəngin

olur, çünki onların hər biri ümumdünya mədəniyyətinə və

sivilizasiyasına öz töhfəsini verir.

Dövlət qurulduqca nəinki tarixi və milli ənənələrimiz nəzərə

alınır, həm də dünya təcrübəsindən, demokratik

prinsiplərdən istifadə edilir.

Dövlət xalqın işi olmalıdır.

Dövlət onun ərazisində yaşayan əhalinin təminatçısı

olmalıdır. Demokratiya insanların şüurunda dəyişiklik

deməkdir. Bu dəyişiklik inqilabla olmur, təkamül yolu ilə,

tədricən gedir. Dövlətçilik haqqında düşünən adam-həm adi

vətəndaş, həm dövlət işində işləyən, xüsusən dövlətə

başçılıq edən insanlar heç vaxt öz canı haqqında

düşünməməlidir. Düşmənin Azərbaycanı parçalamaq,

dağıtmaq, torpaqlarımızın bir qismini ələ keçirmək

planlarının qarşısını almaq üçün, buna sinə gərmək üçün, bu

planları pozmaq, Azərbaycanı qorumaq üçün hamının bir

məqsədi olmalıdır. Əgər bir azərbaycanlı ilə bir ermənini

təkbətək meydana salsan, azərbaycanlı heç vaxt kürəyini

yerə verməz. Heç vaxt! Amma millətimizi bu cür qəhrəman

etmək bir-iki adamın işi deyildir. Bu, xalqın hamısının

birlikdə işidir və xalqa rəhbərlik, başçılıq, sərkərdəlik edən

adamlann işidir. Xalqımızda bu qüdrət, cürət, qəhrəmanlıq

keyfiyyətləri var.

Əgər hər hansı ölkənin xalqları öz hüquqlanm anlayır və

onları qoruya bilirsə, o zaman ən kiçik dövlət belə ən böyük

məmləkət qədər güclü olar.

Ədalətsizliklə ədaləti bərpa etmək olmaz. 215

Şahlar Əsgərov

Ən böyük şəxsiyyət özündən çox mənsub olduğu cəmiyyəti

düşünən, onun varlığının və xoşbəxtliyinin qorunması

yolunda həyatını verən insandır.

Gərək heç kəs tarixi həqiqətləri unutmasın və heç kəs də

təhrif etməsin.

Gərək nəbzin Vətənin nəbzi ilə vursun.

Görkəmli şəxsiyyətlər xalqın zəkasını, elmini,

mədəniyyətini, mənəviyyatını dünyaya nümayiş etdirirlər.

Harada yaşamasından asılı olmayaraq, hər bir ailəyə, hər bir

azərbaycanlıya xoşbəxt həyat və xoşbəxt gələcək

arzulayıram. Qoy, çaylanmız qurumasın! Qoy, ağaclarımız

kəsilməsin! Qoy çırağımız sönməsin!

Hamı bir boyda ola bilməz, hamının eyni fikri ola bilməz,

fikir müxtəlifliyi təbii hadisədir.

Hər bir insan üçün onun milli mənsubiyyəti qürur

mənbəyidir. Mən həmişə fəxr etmişəm, indi də fəxr edirəm

ki, mən azərbaycanlıyam.

Hər bir alim qiymətlidir. Ancaq nəzəriyyəni təcrübə ilə

birləşdirən, fikirlərini tətbiq edə bilən və onlardan əməli

nəticə götürə bilən, cəmiyyətə, ölkəyə, xalqa konkret fayda

gətirən insanlar alimlərin sırasında xüsusi yer tuturlar.

Hər bir xalq üçün, hər bir millət üçün milli azadlıqdan,

müstəqillikdən şirin, əziz nemət yoxdur.

Hər bir xalqın milliliyini, mənəvi dəyərlərini yaşadan,

inkişaf etdirən onun dilidir. Dil böyük bir aləmdir.

Hər bir xalq öz dili ilə yaranır. Ancaq xalqın dilini

yaşatmaq, inkişaf etdirmək və dünya mədəniyyəti

səviyyəsinə qaldırmaq xalqın qabaqcıl adamlannm, elm,

bilik xadimlərinin fəaliyyəti nəticəsində mümkün olur.

Hər bir insan həyatda öz yerini tapmalıdır. Amma öz yerini,

özünəməxsus olan yerini tapmalıdır.

216

DÜŞÜNCƏ TƏRZİ

Həqiqi mənəviyyatı milyonlara, milyardlara da almaq

mümkün deyildir. Amma milyonları, milyardları olan

adamlar cəmiyyətdə mənəviyyatsız heç bir şcydirlər.

Həyatda şərəflə şərəfsizliyi, şəxsi rifahla ictimai borcu,

tamahkarlıqla vicdanlılığı hər bir kəs özü seçir.

Həqiqəti gizlətmək, həqiqətin üstünü basdırmaq olmaz. Heç

bir vətəndaş ictimai-siyasi həyata biganə qalmamalıdır. Heç

bir ölkə, ən böyük bir ölkə də yalnız öz çərçivəsində

iqtisadiyyatını lazımi səviyyədə inkişaf etdirə bilməz.

Heç vaxt inamımızdan, dinimizdən uzaqlaşmayacayıq və bu

mənəvi mənbələrimizdən istifadə edərək gələcəyimizi

quracağıq!

Xalq azadlıq uğrunda mübarizə apararkən qurbanlar

verməlidir. Keçmişdə də belə olmuşdur, bu gün də belədir,

gələcəkdə də belə olacaqdır.

Xalq bir çox xüsusiyyətləri ilə tanınır, sayılır və dünya

xalqları içərisində fərqlənir. Bu xüsusiyyətlərdən ən

yüksəyi, ən böyüyü mədəniyyətdir.

Xalqımızın birliyi və qələbəyə inamı gələcək uğurlarımızın

təməlidir.

Xalq dövlət üçün yox, dövlət xalq üçün olmalıdır.

Xalqı həmişə mənəviyyat birləşdirmişdir. Çünki başqa

əsaslara nisbətən mənəvi əsaslar daha üstündür.

Xalq həmişə öz ziyalıları, öz mədəniyyəti, öz elmi ilə

tanınır.

Xalq milli əhvali-ruhiyyə ilə milli mənlik zirvəsinə qalxırsa,

onun başında duran adamlar isə öz şəxsi mənafelərinə görə

xalqın başından basırsa, bax, bu, xalqın on böyük faciəsidir.

Xalqla ordunun birliyi həm xalqın qüdrətini artırır, həm də

ordunu daha qüvvətli edir.

Xalqın, vətənin taleyi hər bir insanın taleyinə çevrilməlidir.

217

Şahlar Əsg^rov

İqtisadiyyatı güclü olan dövlət hər şeyə qadirdir.

İlk işə başlayan şəxslərin üzərinə həmişə çox böyük, şərəfli

vəzifələr düşür.

İnsanlar bu mədəniyyəti - demokratiya mədəniyyətini,

müxalifət mədəniyyətini, iqtidar mədəniyyətini

mənimsəməlidirlər. Bunun üçün zaman və bir də istək

lazımdır. İnsanların mənəvi sərvətlərinin hamısından dinin

fərqi ondadır ki, o, dini mənsubiyyətindən asılı olmayaraq

həmişə insanlan dostluğa, həmrəyliyə, birliyə dəvət etmişdir.

İnsan üçün, xalq üçün hər şeydən qiymətli, hər şeydən əziz

müstəqillikdir, azadlıqdır.

İslam Allah dərgahına gedən yol, Qurani - Kərim isə onun

xəritəsidir.

Kim ki, biliyindən, bacanğmdan artıq iddialar edir o, həmişə

məğlub olur.

Kim müxalifətdə durursa-dursun, ancaq vətəninə, xalqına,

mənəviyyatına, məsləkinə müxalifətdə durmasın.

Kiməsə qarşı ədalətsizlik edilibsə, bu ədalətsizliyin qarşısını

ədalətlə almaq lazımdır. Amma ədalətsizliyə qarşı daha

böyük bir cinayət törətmək, ədalətsizlikdən də betərdir.

Qurani-Kərimin bütün kəlamları bu gün Azərbaycanda

Allahın yolu ilə getməyimiz üçün məşəldir. Qurani-Şərifin

bizə verdiyi tövsiyələr, dərs, göstərdiyi yolları paklığa,

düzlüyə, doğruluğa, sədaqətə, qəhrəmanlığa, cəsarətə,

cəsurluğa dəvət edən tələblərdir, tövsiyələrdir. Mədəniyyət

bəşəriyyətin topladığı ən yaxşı nümunələrlə xalqlan

zənginləşdirir.

Milli azadlığa nail olmaq üçün milli oyanış, milli dirçəliş,

milli ruhun canlanması lazımdır.

Müstəqilliyin əldə olunması nə qədər çətindirsə, onun

saxlanılması, daimi, əbədi olması bundan da çətindir.

218

DÜŞÜNCƏ TƏRZİ

Müstəqillik yolu qədər çətin yol yoxdur.

Namuslu, vicdanlı və səmimi olmaq lazımdır.

Öz ana dilini bilməyən adamlar şikəst adamlardır!

Ölkələr arasında dostluq münasibətlərinin möhkəmlənməsinə

mədəniyyət və elm sahəsində əlaqələrin təsiri böyükdür.

Respublikamızda hüquqi dövlət qumculuğu demokratik,

sivilizasiyalı cəmiyyət yaradılması, insan azadlığı, söz,

vicdan azadlığının, müasir plüralizmin təmin edilməsi,

çoxpartiyalı sistemin bərqərar olması bizim əvvəldən qəbul

etdiyimiz prinsiplərdir. Rüşvətxoru, oğrunu qəhrəman etmək

öz xalqına xəyanət etməkdir.

Rüşvətxorluq bizi içimizdən yeyir.

Rəhbərlik etmək, yəni adamları öyrətmək və tərbiyələndirmək

üçün gərək mənəvi haqqın olsun.

Sənətdə hər kəsin öz yeri var. Heç kəs kiminsə yerini almır.

Sülh danışıqlarını cəsarətlə apara bilmək üçün güclü orduya

malik olmaq lazımdır.

Tariximiz bizim üçün dərs olmalıdır.

Tarix həmişə hər şeyi öz yerinə qoyur. Tarix heç nəyi silmir.

Tariximizin hər səhifəsi bizim üçün əzizdir.

Tarixi olduğu kimi qəbul etmək, dərk etmək və olduğu kimi

qiymətləndirmək lazımdır.

Tənqid həmişə işə kömək edir.

Türkiyə Cümhuriyyəti Atatürkün sadəcə fəaliyyətinin yox,

qəhrəmanlığının nəticəsidir.

Vətən müharibəsi bütün xalqın, hər bir vətəndaşın öz şərəf və

namusunu qorumaq üçün aparılan müharibədir! Vətənpərvərlik

insanın daxilindəki duyğulardır. Əgər bunlar yoxdursa, o insan

mənəviyyatsızdır.

Vəzifədən ötrü yaşayan adamlar bədbəxt adamlardır.

Yol - iqtisadiyyat, mədəniyyət, bir sözlə həyat deməkdir.

219

Şahlar Əsgərov

• Yüksək mədəniyyətə malik olan xalq həmişə irəli gedəcək,

həmişə yaşayacaq, həmişə inkişaf edəcəkdir.

• Ziyahlıq kütləvi ola bilməz. Alim, şair, bəstəkar, rəssam,

yazıçı, artist - bunlar fitri istedada malik olan nadir

adamlardır.

• 1920-ci ildən başlayaraq Ermənistana verilmiş bütün

torpaqların hesabı apanisın: müə3^ən edilsin ki, hansı

dövrdə, sərhədin hansı hissəsində, hansı torpaqlar verilib.

• 1995-ci ilə qədər ölkə bu gərgin proseslərin içərisində, ağır

vəziyyətdə yaşayırdı... Belə bir ağır dövrdə biz

Azərbaycanm müstəqilliyini elan etdiyi zaman verdiyi

bəyanatı əsas götürdük. Çünki bu bəyanat bizim

ürəyimizdən gələn bəyanat idi.

Bu kəlamların, aforizmlərin çoxunda müasir Azərbaycan

dövlətinin nəzəri əsası, fəlsəfəsi öz əksini tapmışdır. Bu səbəbdən

də, bu fəlsəfə müvəqqəti deyil, daimidir. Bu ideyalar müasir

dövrün liberal-demokratik prinsiplərini özündə ehtiva etdiyindən,

gələcəkdə ölkəmizdə hansı partiyanın (sağ və ya sol) hakimiyyətə

gəlməsindən asılı olmayaraq, dövlətin fəaliyyətinin və

ideologiyanın əsasında duracaqdır. Çünki, gələcək üçün lazım

olan bütün müddəalar Heydər Əliyev tərəfindən deyilmişdir. Onu

əvəz edə bilən digər dünyagörüşü tapmaq çox çətindir.

Şərq dəyərlər xəzinəsindən incilər

“Şərq müdrikliyi” kəlməsi bəşəriyyət tərəfindən qəbul

olunmuş bir dünyagörüşdür. Bu dünyagörüş “Qabusnamə”,

“Kəlilə və Dinmə”, Sədi Şirazının “Gülüstan”, Ə.Caminin

“Bahanstan”, Firdovsinin “Şahnamə”, Nizaminin “Xəmsə”si və

neçə-neçə Şərq dahilərinin əsərləri əsasında formalaşıbdır. Bu

müdrikliyə ən böyük töhfəni müqəddəs kitabımız “Qurani-Kərim”

və İslam peyğəmbəri Həzrəti Məhəmmədin hədisləri vermişdir. 220

DÜŞÜNCƏ TƏRZİ

Şərq dünyasının bəşəriyyətin inkişafına verdiyi töhfəni diqqət

mərkəzinə çəkmək üçün, aşağıda geniş yayılmış dəyərli

kəlamların bir qismi oxuculara təqdim olunur. Həzrəti

Məhəmmədin bir kəlamında deyilir: “Mən elm şəhəriyəm, Əli

onun qapısıdır”. Bu səbəbdən də əvvəlcə, İslam dininin

yaradıcılarının dəyərli fikirlərindən bir neçəsi oxuculara təqdim

olunur.

Sevgili peyğəmbərimiz Həzrəti Məhəmmədin və Həzrət Əlinin

həm fərdin, həm toplumun həyat yoluna işıq salan çoxlu dəyərli

fikirləri, nəsihətləri, tövsiyələri vardır. Onlardan indiki dövr üçün

də əhəmiyyəti böyük olan bəziləri ilə tanış olaq:

Həzrəti Məhəmməd (s.a.s.):

• İki şəxs doymaq bilməz: elm təşnəsi və dünya (malı) hərisi.

• Elm fəziləti ibadətdən əfsəldir.

• Hikmət, möminin itmiş malıdır, harda görsə götürsün.

• Hər bir elm sahibinin üstündə daha bir bilikli vardı.

• Səxavətli nadan Allah yanında bilikli xəsisdən əzizdir.

• Biliyi ilə xalqı faydalandıran alim, 70 il ibadət edən adamdan

xeyirlidir.

• Bir gün ədalətlə iş görmək, 60 ilin ibadətindən üstündür.

• Zülmə qarşı çıxmaq imandandır.

• Hikməti olmayan qəlb xarab ev kimidir. Öyrənin, öyrədin və

başa düşün. Dünyadan nadan və cahil getməyin. Allah Təala

qiyamət günü nadanın üzrünü qəbul etməyəcəkdir.

• İlahi! Məni biliklə gücləndir, dözümlə bəzə, pəhrizkarhqla

əzizlə və sağlamlıqla gözəlləşdir.

• Sizə başçılıq edənlərin xeyirliləri sizi sevənlərdir, sizin

tərəfinizdən sevilənlərdir, sizi arayıb-axtaranlardır və

halınızı soruşanlardır, sizi görərkən dayanıb ayaq

saxlayanlardır. 221

Şahlar Əsgərov

• Mənim ümmətimim fərqli düşüncəyə sahib olmasında

rəhmət vardı.

Həzrət Əli:

• Elm hakim, mal məhkumdur. Elm səni qoruyar, sən isə malı

qoruyursan. Elm oğurlanmaz, mal isə oğurlanar. Elm sərf

etdikcə artar, mal isə sərf etdikcə azalar.

• İnsanlar ata-babalanndan daha çox öz zamanlanna

oxşayırlar.

• Ən böyük dövlət ağıl,ən böyük yoxsulluq nadanlıq, ən böyük

irs tərbiyə, ən böyük kömək vaxtında verilən məsləhətdir.

• Ən qorxulu düşmən niyyətini gizli saxlayandır.

• Heç vaxt yaxşı insanı pis insana bərabər tutma! Çünki bu iş,

yaxşılan yaxşılıq etməkdən soyudar, pis əməl sahiblərini isə

pislik etməyə təşviq edər.

Burada Türk-Azərbaycan və Şərq xalqlarının yaratdığı bəzi

inciləri bir daha dəyərli oxuculann yadına salmaq istəyirəm. Bu

kəlahıların dəyər səviyyəsi, qərblilərin yaratdığı kəlamlann

səviyyədən az deyildir. Hesab etmək olar ki, bu incilər həm də

bəşəri dəyərlər xəznəsinə töhfələrdir:

Atatürk M.K.

Atatürk M.K.

Atatürk M.K.

Millətə əfəndilik etmək yoxdur, xidmət

etmək var. Bu millətə xidmət edən onun

əfəndisi olur.

Allah məni Türkiyəmi bəlalardan xilas

etməyə məmur etdi.

Ən böyük şəxsiyyət özündən çox mənsub

olduğu cəmiyyəti düşünən, onun varlığı-

nın və xoşbəxtliyinin qorunması yolunda

həyatını verən insandır.

222

DÜŞÜNCƏ TƏRZİ

Atatürk M.K.

Atatürk M.K.

Atatürk M.K.

Axundov M.F.

Bakıxanov A.

Cami Ə.

Cavid H.

Cavid H.

Cammapada

Çalışmadan, öyrənmədən, yorulmadan

rahat yaşama yollarını alışqanlıq halına

gətirən millətlər öncə şərəflərini, sonra

hürriyyətlərini, daha sonra gələcəklərini

itirməyə məhkumdurlar.

Harda qarşılıqlı sevgi və sayqı varsa, orda

etimad və itaət var. Etimad və itaət olan

yerdə nizam-intizam vardı. Nizam-inti-

zam olan yerdə hüzur, hüzur olan yerdə

başarı (uğur) vardı.

Milli mənliyi olmayan millətlər, başqa

millətlərin ovudur.

Elmi öyrənmək və mərifət sahibi olmaq,

insanlar üçün təkcə məişətlərini təmin

etmək vasitəsi deyildir. Elm insanlara, ey-

ni zamanda onların əxlaqını, rəftarını və

əməlini yaxşılaşdırmaq üçün təcrübədən

keçirilmiş bir vasitədir.

Elmini, təhsilini fürsət varsa əldən buraxma.

Özü ləyaqətsiz olan adam, heç kəsə ləya-

qət öyrədə bilməz.

Fövqəlbəşər olmaq istəyirsənsə, ayrıl

bəşər övladından.

Turana qılıncdan daha kəskin ulu qüvvət

Yalnız mədəniyyət, mədəniyyət,

mədəniyyət.

Düşmənin düşmənə, qənimin qənimə,

əğyarın əğyara edə bilmədiyini istiqamət-

lənmiş yalan fikir edə bilər.

223

Şahlar Əsgərov

Əfqani C. Fəlsəfə dünya mədəniyyətinin əsasıdır.

Əfqani C. Dünyanın sultanı həmişə elm olmuş, elmdir

və elm olaraq qalacaq. Həsən-i Bəsri

Dünya üç gündür; dünən, bu gün və sabah.

Dünən keçdi. Sabahın gələcəyi bəlli deyil.

Elə isə, bu günün qiymətini bil! Firdovsi Çiy fikirləri ancaq ağıl bişirə bilər.

Fəridəddin Ə. İşlərin doğru getməsini istəyirsənsə,

özbaşına hərəkət etmə! Ağıllılarla

məsləhətləş.

Xəttab Ö. Dörd şey geri dönməz: söylənilən söz, atılan

ox, keçən zaman düz və qaçınlan fürsət.

İmam-i Rabbani Ölmək fəlakət deyildir. Əsl fəlakət,

öldükdən sonra başa gələcəkləri bilmə-

məkdir.

Şirazi S. insanda vardırsa hünərdən əsər Özü

susub durar, danışar hünər. Bektaş H.

Təfəkkür qaranlığına işıq salanlar nə

bəxtiyardırlar. Şəhriyar M.

Məndən gövhər kimi söz istəyirsən Qoy ürək

qanımdan yoğrulsun gövhər. Şirvani S.Ə. Sev səni sevən kəsi, yerlə yeksan olsa da.

Sevmə səni sevməyəni, göylərdə sultan olsa

da.

Vaqif M.P. Alilər dərdi zillətdə, dəlilər mötəbər

Sahibi zərdə kərəm yoxdur, kərəm əhlində

zər. 224

DÜŞÜNCƏ TƏRZİ

Ramiz R.

Rəsulzadə M.Ə.

Orxan Vəli Əmir

Teymur Molla

Cami

\ / V/

Nizamülmülk Sabir

M.Ə.

Şeyx Edebali

Tusi N.

Tusi N.

Həzrəti Mövlana

Həzrəti Mövlana

Özümüzü də, dünyanı da şərdən xilas et-

mənin yeganə yolu inamdan keçir.

Fikri, milli və siyasi istiqlalın kökü iqti-

sadi istiqlaldadır.

Bu vətən üçün nələr etmədik

Kimimiz öldük, kimimiz nitq söylədik...

Ölkələri qılıncla alarlar, ədalətlə idarə

edərlər.

Üç zümrəyə üç şey yaraşmaz: məmurlara

- sərtlik; alimlərə - mal sevdası; zəngin-

lərə isə xəsislik.

Qızılı özünə düşmən bil, xalq səni özünə

dost bilsin.

Adamı adam eyləyən paradır, Parasız adamın üzü qaradır.

Ey oğul! Səbr etməyi bil, vaxtından öncə

çiçək açmaz. Bunu da unutma! İnsanları

yaşat ki, dövlət yaşasın.

Nifrət edən açıq düşməndir, həsəd aparan gizli.

Yaxşılıq etməkdən əziyyət çəksən, əziy-

yət keçər, yaxşılıq qalar. Pislik edib ləz-

zət alsan, ləzzət gedər pislik qalar.

Ağıl Allahın insana verdiyi ən böyük ne-

mətdir.

Nəfs üçkünclü bir tikandır, nə vəziyyətdə

qoyursan - qoy yenə sənə batacaq.

225

Şahlar Əsgərov

Həzrəti Mövlana

Həzrəti Mövlana

Həzrəti Mövlana

Həzrəti Mövlana

Həzrəti Mövlana

Həzrəti Mövlana

Həzrəti Mövlana

Vurğun S.

Vazeh M.Ş.

İmrə Y.

Zərdabi H.

Neçə insanlar gördüm ki, əynində libası

yox,

nə libaslar gördüm ki, içində insanı yox.

Elm sahilsiz bir dəniz, elm istəyən isə

dənizlərə dalan dalğıcdır.

Su gəminin içərisinə dolarsa, gəmi batar.

Gəminin altındakı su isə nemətdir. Dünya

da insanın dənizidir, könlünə dolarsa, onu

batırar.

Yoxsulların qəlbini bişirib yeyən zalıma

diqqətlə fikir versən, görərsən ki, o,

əslində öz budunu qızardıb yeyir.

Eşq iddiadır, cəfa isə şahidi. Şahidin yox-

dursa, iddia da qəbul edilməz.

Ya olduğun kimi görün, ya göründüyün

kimi ol.

İnsanların ən xeyirlisi insanlara faydalı

olandır.

Qızı/ı udsa da qara torpaqlar, Yenə

qiymətini özündə şaxlar.

itir ömrün bir zərrəsi hər bir nəfəslə, Ötüb keçən geri dönməz, ha onu səslə.

Vətən qorunarsa vətəndir, qorunmazsa

kəfəndir.

Sən o vaxt xalqını xalqlar səviyyəsinə

qaldıra bilərsən ki, etdiyin yaxşılığa görə

özündə təşəkkürə ehtiyac duymayasan.

226

DÜŞÜNCƏ TƏRZİ

Məndən gövhər kimi söz istəyirsən

Böyük Şəhriyarın şerindən seçilmiş bu başlığın ardınca - “Qoy

ürək qanımdan yoğrulsun gövhər’’- sətri gəlir.

Ziyalının milli borcu millətin inkişaf yoluna işıq salmaqdır. Bu

işıq ziyalının ürək qanından güc almalıdır. Hər ziyalı bunu bir cür

edər. Mənim düşüncəmə görə, ictimai şüura ən asan yolu atalar

sözləri, miniatür hekayələr, dəyərli kəlamlar, lətifələr tapırlar.

1990-cı ildən başlayaraq ölkədə gedən ictimai-siyasi proseslərə

münasibətimi 600-ə yaxın publisistik məqalələrlə mətbuatda

bildirmişəm. Hətta “Stalinizmin naxışı” adlı naxış vasitəsilə

(“Müstəqil qəzet’’, noyabr 1989) mərkəzi hökumətə öz etirazımı

bildirmişəm. 18 ildən sonra bu siyasi naxışı yenidən oxucuların

diqqətinə təqdim edirəm:

Çoxsaylı məqalələrdə, müsahibələrdə, parlamentdəki (1995-

2005) çıxışlarımda işlətdiyim fikirlərin bir qismini kontekstdən

ayıraraq, ictimai şüura yol tapsın deyə yüngülləşdirərək, oxucu-

227

Şahlar Əsgərov

larin diqqətinə təqdim edirəm. Bu kəlamlar əsasən 1990-cı

illərdən bəri ölkəmizdə cərəyan edən ictimai-siyasi prosesləri

izlədikcə gəldiyim qənaətin nəticələridir:

• Alim - öyrənmək üçün intellektual məhsul istehsal edən

ziyalıdır.

• Bizim geri qalmağımızın səbəbi əqlimizin zəifliyi yox,

biliyimizin az olmasındadır. Bu səbəbdən də, vaxtında,

məqamında tarixin gedişini düzgün dərk edə

bilməməyimizdir. Tarixin gedişində dolaşığa düşməf|izdir.

Vətənimizdə cərəyan edən siyasi hadisələrin subyekti yox,

obyekti olmağımızdadır.

• Biliklər zaman və məkandan asılı olmayaraq, bəşəriyyətin

tarix boyu gerçəkliklər və haqq barəsində topladığı

məlumatlar toplumudur.

• Biganəçilik -tərif və tənqid arasındakı boşluqdur.

• Bahar rəngarəngdir, qış yekrəngdir. Liberalizm ABŞ-ı

bahara, inzibatçılıq SSRİ-ni qışa çevirmişdir.

• Düzgün qərar qəbul etmənin texnologiyası haqqında

qənaətim belədir: İstənilən hadisə ilə bağlı qəbul ediləcək qə-

rann xətası, həmin hadisə ilə bağlı toplanan informasiyanın

həcmindən asılıdır. Məlumat çox olarsa, xəta az olar.

Məlumat az olarsa, xəta çox olar. Məlumatın həcmi həm də

zamandan asılıdır. Hadisə ilə bağlı düşünmə zamanı nə qədər

çox olarsa, toplanan məlumat da çox olar. Riyazi olaraq bu

dediklərimizi belə ifadə etmək olar: Qərarın xətası

məlumatın xətası ilə mütənasibdir. Mütləq düzgün qərar

qəbul etmək cənabi Haqqa məxsusdur. Peyğəmbərlər də

minil- lərin sınağından çıxmış düzgün qərarlar qəbul

etmişlər. Fövqəlinsanlar da uzun zaman intervalı üçün doğru

olan qərarlar qəbul edə bilərlər. Müdrik insanların

qərarlarının xətası az, cahil insanların qəbul etdikləri

qərarların xətası çox olur.

228

DÜŞÜNCƏ TƏRZİ

Demokratiya - fərd üçün kütlənin, kütlə üçün fərdin

hakimiyyətidir.

Dövlət maşını - ölkənin iqtisadi, intellektual və zaman

potensialını xalqın xoş güzəranına çevirən sosial qurğudur.

Dövlətləri indi fiziki güclə yox, intellektual güclə məğlub

edirlər. Fiziki zülm görünəndir, intellektual zülm

görünməzdir. Dövlətin qüdrəti dövləti mənafe ilə şəxsi

mənafe arasındakı fərqə bərabərdir.

Dünyada dövlətlər iqtisadi qüdrətinə görə sıraya düzülürlər.

İqtisadiyyatın açarı texnikada, texnikanın açan

texnologiyada, texnologiyanın açan elmdə, elmin açan isə

təhsildədir. Deməli, iqtisadiyyatımız təhsilimizin başqa

formada inikasıdır. Elm - düzgün qəbul edilən qərarların

ideologiyasıdır. Xoşbəxtlik və bədbəxtlik insanın potensialı

və arzusu arasındakı münasibətdən asılıdır. Əgər arzun

imkanından çox- dursa, yol bədbəxtliyə tərəf aparar. Yox,

əgər potensialın arzundan çoxdursa, yol xoşbəxtliyə tərəf

gedər. Deməli, kasıb olub, xoşbəxt olmaq olar.

İdeologiya - vətəndaşa təsir edib onun fəaliyyətini zəruri

istiqamətə yönəldən qüvvədir. Bu qüvvənin mənbəyi

ideyadır. İdeologiya insanlan birləşdirərək, onlann işgörmə

qabiliyyətini artınr.

İqtisadiyyat ilə təhsil də birləşmiş qablar qanununa tabedir.

Bir qolda səviyyə yüksək olanda, o biri qolda da səviyyə

yüksək olacaq.

İnsanlar dar gündə dost, gen gündə düşmən axtarır. Konflikt -

eyni bir obyektə müxtəlif subyektlərin baxışlarındakı

informasiya fərqindən yaranır.

• Qəhrəmanlıq - fərdin kütlə yolunda özünü fəda etməsidir.

İgid- nəsli yolunda (ana, bacı) özünü şəhid edəndir.

Qəhrəmanın xatirəsini millət, igidin xatirəsini qohum-əqrəba

229

Şahlar ƏsgBrov

yaşadır. Qəhrəmanın ömrü igidin ömründən çox-çox uzun

olur. Çünki qohum-əqrəba öləndir, xalq isə ölməzdir. Lider -

minlərlə insanın potensialını bir istiqamətə yönəldə bilən

şəxsdir.

Müstəqillik - verilmiş məkanda zamanın (əsrlərin) elmi- fəlsəfı

dərkinin təmərküzləşmiş formasıdır.

Mütəfəkkir - qiymətli fikirləri milli və ya bəşəri dəyər halına

salmağı bacaran ziyalıdır.

Şəxsiyyət - ictimai-siyasi proseslərdə obyekt kimi yox,

subyekt kimi çıxış edə biləndir.

Şəxsiyyət - kütlənin yaradıcılığıdır. Böyük kütlədən böyük

şəxsiyyətlər doğur.

Şeir - sözlərin birölçülü fəzada, rəsm - rənglərin ikiölçülü

fəzada, musiqi - səslərin üçölçülü fəzada naxışlı

düzülüşüdür. Siyasət -hadisələrin, proseslərin, tarixi

faktlann xalqın xeyrinə naxışla dördölçülü fəzada

düzülüşüdür. Üçü məkan, biri zaman. Fəzanın dərəcəsi

artdıqca fəali)^ət çətinləşir. Bu səbəbdən də, ölkədə şairlər

minlərlə, rəssamlar yüzlərlə, bəstəkarlar onlarla, siyasətçilər

tək-tək olurlar. Təhsilindən razı qalan millət, inkişafından

geri qalar. Tərbiyə - zamana hörmət və qənaətdir.

Torpağın digər əmanətlərdən fərqi bundadır ki, o nəsillərin

əmanətidir.

Zamana münasibətdə insanlar iki yerə bölünürlər: zamanı

idarəedənlər və zaman tərəfindən idarəolunanlar. Ziyalıya

qarşı qo3oılan tələblər:

- İntellektual əməklə məşğul olmalıdır;

- Peşəsində sayılan olmalıdır; - Gələcəyi görməyi bacarmalıdır; - Xalqın önündə getməlidir;

230

DÜŞÜNCƏ TƏRZİ

- Mənəvi keyfiyyətləri qorumalıdır;

- Çox xarici dil bilməlidir;

- Özünə hörmət etdirməyi bacarmalıdır;

- Sosial mövqe və azad fikir sahibi olmalıdır.

• Ziyalı - xalqının inkişaf yoluna işıq tutan şəxsiyyətdir. Lider

ziyalı o kəsdir ki, xalqını hara apardığını bilir. Ziyalıların

keyfiyyət dərəcəsi həqiqətə münasibətlə ölçülür.

Bu fəslin əvvəlində qərbli K. Yaspersin bəşəriyyətin

mənşəyinin və məqsədinin bir olması ilə bağlı kəlamından istifadə

etdik. Fəslin sonunda isə ustad Həzrəti Mövlananın həm Şərq, həm

də Qərb cəmiyyəti üçün böyük əhəmiyyət kəsb edən vəsiyyətini

vermək istəyirəm.

" Sizə gizlində və aşkarda Allahdan qorxmağı, az yeməyi, az

yatmağı, az danışmağı, qədərə üsyanı və günahları tərk etməyi,

oruc tutmağı, namaza davam etməyi, davamlı olaraq şəhvəti tərk

etməyi, bütün varlıqdan gələn cəfaya dözümlü olmağı, axmaq və

cahillərlə oturmamağı, gözəl davranışlı və kamil insanlarla

birlikdə olmağı vəsiyyət edirəm".

231

Şahlar Əsgarov

IV F Ə S l L . FƏLSƏFİ YÜKLÜ MƏQALƏLƏR

Dövri mətbuatda müxtəlif zamanlarda çap olunmuş fəlsəfi

yüklü məqalələrin bir qismi “Təhsilimiz dünən, bu gün və sabah”

(Bakı 2003) kitabımda, digər bir qismi isə bu fəsildə oxucuların

müzakirəsinə təqdim edilir.

BİLİYİN QİYMƏTLƏNDİRİLMƏSİNİN FƏLSƏFƏSİ

”Bir şeyi ölçəndə ölçünü dolu

götütiin, düzgün tərəzi ilə ölçün ki.

bu dcdiayaxşı və sonu gözəldir”.

Qurani-Kərim

Hər bir müasir dövlət əhalisinin təhsilli olmasında maraqlıdır.

Bu səbəbdən də, belə dövlətlər təhsil sisteminə böyük miqdarda

vəsait xərcləyir. Bu vəsaitin səmərəli xərclənməsinə əsas nəzarət

mexanizmlərindən biri təhsilin keyfiyyətinin və biliyin

qiymətləndirilməsidir. Təhsil sistemində biliyin

qiymətləndirilməsi çox vacib və müstəsna əhəmiyyətli

prosedurlardan biridir. Biliyin səviyyəsini müəyyən etmək üçün

ölçü şkalası və metodologiya lazımdır.

Bizim təhsil sistemində biliyin qiymətləndirilməsində

problemlər az deyil. Biləni bilməzdən ayırmaq niyyəti ilə apanlan

keçid im- tahanlan (sinifdən-smfə, kursdan-kursa) bəzi hallarda

məqsədinə qulluq etmir. Bu səbəbdən də, təəssüflər olsun ki,

dövlət tərəfindən verilən həm attestat, həm də diplom uyğun bilik

səviyyəsinə adekvat olmur. Ölçüdə və çəkidə səhvə yol veririk.

Allah əmrinə riayət etmədiyimiz üçün, şübhəsiz, bu qüsumn

cəzasım çəkəcəyik. Ancaq qorxu bundadır ki, bu səhv nəticəsində

biz XXI əsrin sonuna

232

DÜŞÜNCO TƏRZİ

müasir dövlət kimi gedib çıxa bilməyək! Çünki təhsil beş

fundamental sosial institutdan biridir. Təhsil yoxdursa, dövlət də

olmayacaq.

Biliyin 5 ballı qiymətləndirmə şkalası XX əsr boyu

Azərbaycan təhsil sisteminə yetərincə qulluq edib və öz tarixi

rolunu oynayıbdır. Müasir dövrdə isə daha dəqiq qiymətləndimıə

şka- lalarına ehtiyac duyulur. 5 ballı qiymətləndirmə şkalasında

müəllimin bir bal səhv etməsi, proqramın mənimsənilməsi və

maliyyə vəsaitinin xərclənməsi məsələsində 20 faiz xəta yaradır.

Bu, çox böyük xətadır və cəmiyyətin inkişafını ləngidir.

Qiymətləndirmədə səhv etmək, təhsil alanları həyatda ədalətsiz

edir. Tərbiyə sistemini pozur. Təkcə bu faktlar yeni dürüst

qiymətləndirmə şkalasının tətbiqini aktual edir.

Azərbaycan təhsil sistemində əsasən iki (5 ballı, 700 ballı)

qiymətləndirmə şkalasından istifadə edilir. Son zamanlar

universitetlərdə bilik 100 ballı şkala ilə qiymətləndirilir. Hələ

üstəlik bir neçə rayonlarda Təhsil Nazirliyi tərəfindən 9 ballı şkala

ilə uzunmüddətli təcrübə aparılır. Bütün bunlar təhsil sistemini

həm çox mürəkkəbləşdirir, həm də qiymətləndirmə mühitinin

vahidliyi prinsipini pozur.

Biliyin qiymətləndirilməsi problemini araşdırarkən milli

ədəbiyyatda rast gəldiyimiz iş Azərbaycan Elmi Tədqiqat

Pedaqoji Elmlər İnstitutunda Y.Kərimovun redaktorluğu ilə iki

dəfə çap olunmuş “Şagirdlərin təlim müvəffəqiyyətlərinin 9 bal

sistemi ilə qiymətləndirilməsi normaları“ (Bakı-2000, təkrar nəşri-

2002, 144 səh.) kitabıdır [1]. Bu kitablarda biliyin

qiymətləndirilməsinin 9 ballı şkalasının “üstünlükləri” tərənnüm

edilir. Qeyd etmək lazımdır ki, bu kitablarda müvəffəqiyyətin

qiymətləndirilməsinə ancaq pedaqoji baxış şərh edilmişdir.

Qiymətləndirməyə dövləti, elmi, fəlsəfi, iqtisadi, məntiqi baxış

yoxdur. Kitabda bir-iki abzas istisna olmaqla, tarixi icmal,

qiymətləndir

233

Şahlar Əsgərov ___________________________________________________________

mə haqqında elmi xülasə və beynəlxalq elmi-pedaqoji təcrübəyə

istinad da yoxdur. Yeganə əl tutası abzasda isə yazılır:

"Təsadüfi deyildir ki, dünyanın müxtəlif dövlətlərində

şagirdlərin təlim müvəffəqiyyətləri müxtəlif bal sistemi ilə

qiymətləndirilir. Rusiya, Çexoslovakiya, Macarıstan, Polşa,

Almaniya və bir çox başqa ölkələrin məktəblərində 5, Hollandiya

məktəblərində 10, İtaliya məktəblərində 11, Fransa, Əlcəzair

məktəblərində 20 baldan istifadə olunur. 100 baldan istifadə edən

ölkələr də var. Əslində ayrı-ayrı ölkələrdə bal vahidlərinin

kəmiyyətcə müxtəlifliyi şərti xarakter daşıyır".

On bir (11) ballı qiymətləndirmə şkalası istisna olmaqla

sadalanan şkalalar sağlam düşüncəyə və məntiqə uyğundur və

istifadə üçün yararlıdır. İtaliyada orta məktəblərdə

müvəffəqiyyətin 11 balla qiymətləndirilməsi inandırıcı deyildir.

Əgər belədirsə, izahata ehtiyac vardır.

Qiymətləndirmə prosesinin qədim tarixini [2], məntiqini,

nəzəri əsasını, fəlsəfəsini bilmədən mövcud qiymətləndirmə şka-

lalarının məğzini düz şərh etmək çətindir. Bunun üçün elmi

araşdırmalar aparmaq, məlum nəticədən naməlum səbəbə tərəf

getmək lazımdır. Bu yolla gedərək aşağıda apardığımız

araşdırmaların ilk nəticələri [3,4,5] verilmişdi.

Biz biliyin qiymətləndirilməsinin 5 ballı şkalasından

“istehlakçı” qismində istifadə etmişik. Bu şkalanı biz

yaratmamışıq, ancaq təlimata uyğun istifadə etdiyimizə görə onun

görünməz məntiqini, nəzəri əsasını, fəlsəfəsini bilmirik. Biz yeni

qiymətləndirmə şkalası qəbul etmək istəyiriksə, onda

qiymətləndirmənin tarixini, məntiqini, nəzəri əsasını

öyrənməliyik.

Qiymətləndirmə şkalaları barədə elmi ədəbiyyatda kifayət

qədər məlumatlar vardır. M.V.Arapovun [2] məqaləsində

problemin tarixi, məğzi və müasir dövr üçün kəsb etdiyi

əhəmiyyət təhlil edilmişdir. Məqalədə göstərilir ki, 5 ballı şkala

1837-ci il 234

DÜŞÜNCO TƏRZİ

də Rusiya Xalq Təhsili Nazirliyi tərəfindən rəsmi tətbiq edilmiş,

sonralar isə ləğv edilmişdir. 1935-ci ildə ÜRK(b)P MK-nın qərarı

ilə yenidən bərpa edilmiş və biliyin qiymətləndirilməsi rəqəmlərlə

yox, sözlərlə ifadə edilmişdir: “əla”, “yaxşı”, “kafi”, “pis” və “çox

pis”.

Hal-hazırda istifadə etdiyimiz beşballı qiymətləndinnə şkala-

sı 1944-cü ildən tətbiq edilir. Ancaq “1” və “2” qiymətlərinin fərqi

aydın təsvir edilmədiyinə görə bu şkala əslində 4 ballı şka- la kimi

istifadə edilir. Sonradan bu şkala transformasiya edilərək 12 ballı

və 10 ballı şkalalara çevrilmişdir. Belə ki, “5”, “4”, “3” və “2”

qiymətlərinin hər birini əlavə müsbət (+) və mənfi (-) ça- larlarla

fərqləndirilərsə, (misal üçün, 5+, 5, 5-) bu şkala avtomatik 12 ballı

şkalaya çevrilir. Əgər 2 qiymətini ancaq bir səviyyəli qəbul etsək,

onda bu şkala 10 ballı şkalaya çevrilir: 5+, 5, 5-, 4+, 4, 4-, 3+, 3, 3-

və 2.

Qeyd edək ki, Ukraynada 2000/01 tədris ilindən 12 ballı, Be-

lorusiyada isə 2001/02 tədris ilindən 10 ballı, qiymətləndimıə

şkalaları rəsmi olaraq tətbiq edilir.

Qiymətləndirmənin məntiqindən və müəllimlik təcrübəmizdən

bilirik ki, biliyin qiymətləndirilməsinin beşballı şkalasında

mövzunu (fənn proqramını və s.) əla bilənə 5 (beş), yaxşı bilənə 4

(dörd), kafi bilənə 3 (üç) qiymət verilir. Mənimsəmənin dərəcəsi

ilə qiymət rəqəmləri arasındakı bu əlaqədən bəzi nəticələr əldə

etmək mümkündür. Çox təəssüf ki, [1] nə mənimsəmə, nə də

qiymət an- layışlanna aydınlıq gətirilməmişdir. Bu səbəbdən bu

anlayışları aydınlaşdırmaq lazımdır. Mənim fikrimcə [3,4,10-13]:

- qiymət - biliyin mənimsənilmə dərəcəsinin rəqəmlərlə

ifadəsidir. Başqa sözlə, mövzunun, fənnin, proqramın

mənimsənilməsinin faiz göstəricisinin rəqəmlə ifadəsidir;

- mənimsəmə - tədris proqramını və ya proqramlarını dövlət

tərəfindən qəbul edilmiş minimum normadan çox bilməkdir.

235

Şahlar Əsgərov

Sovetlər dönəmində minimal norma proqramı 60%-dən çox

mənimsəmə qəbul edilmişdi. Proqramı 60%-dən az bilmək

qeyri-məqbul hesab edilirdi.

Beləliklə, uzun müddət istifadə etdiyimiz 5 ballı

qiymətləndirmə şkalasını qrafik olaraq şəkil 1-də göstərildiyi kimi

təsvir etmək olar.

Şəkil 1. Biliyin qiymətləndirilməsinin 5 ballı şkalası.

Li - “bilir”, Lm- “bilmir” parçalarının uzunluğudur. Şəkil 1-

dən bəzi nəticələr əldə etmək mümkündür:

1) klassik 5 ballı qiymətləndirmə şkalasmda nöqtə 3 məqbul

hədd hesab edilir. Bu nöqtədə şkala “bilir” və “bilmir” parçalarma

bölünür. Məqbul həddən solda mənimsənilmiş biliyin hər

səviyyəsinin qiyməti qeyri-kafi (qeyri-məqbul) qəbul edilir.

Şkala- mn 3 nöqtəsi mənimsəmənin başlanğıc həddinin (məqbul

həddin) rəqəmlə ifadəsidir. Müxtəlif dövlətlər (və ya eyni dövlət

daxilində müxtəlif təhsil müəssisələri) üçün bu hədd müxtəlif ola

bilər.

2) keyfiyyətli təhsil üçün: Li /Lm > 1 şərti ödənilməlidir.

Sovet təhsil sistemində bu şərt ödənilirdi və “bilir” parçasının

uzunluğu, “bilmir” parçasının uzunluğundan 20% çox idi.

Li /Lm nisbətini keyfiyyət faktoru adlandırmaq olar. 236

DÜŞÜNCƏ TƏRZİ

Bu parçaların hər birinin öz məxsusi cəhətləri var:

a) “Bilir“ parçasının məxsusi cəhəti bundan ibarətdir ki,

60%-dən az mənimsəmənin dərəcəsini göstərmək üçün əslində bu

parça səviyyələrə bölünməməlidir. Şkalanın (0-3) parçasına uyğun

gələn istənilən bilik səviyyəsinin qiyməti məqbul həddən aşağı

olduğu üçün qeyri-məqbuldur, qeyri-kafıdir və şərti olaraq “2”

rəqəmi ilə göstərilir.

b) 5 ballı şkalada “bilmir” parçası dərəcələrə bölünür və bu

səviyyələr 3,4,5 rəqəmləri ilə göstərilir. Bilik səviyyəsi artdıqca

“bilir” parçası böyüyür, “bilmir” parçası isə kiçilir. 3 səviyyəsi

proqram materialını-60%, 4 səviyyəsi-80%, 5 səviyyəsi isə 100%

mənimsəmənin rəqəmlərlə göstəriciləridir.

İstənilən təhsil müəssisəsini dövlətin və (və ya vətəndaşların)

təhsilə ayırdığı vəsaiti təhsil alanların biliyinə çevirən qurum kimi

təsəvvür etmək olar. Bu quruma şərti olaraq “təhsil maşını” da

demək olar. Bu maşın ideal olarsa, qüsursuz işləyərsə, onda

dövlətin (və ya vətəndaşın) təhsilə ayırdığı vəsait tam biliyə

çevrilər. Yəni belə təhsil maşınının faydalı iş əmsalı (f.i.ə.) 100

faiz olar. Nə totalitar, nə də demokratik cəmiyyətlərdə belə maşın

qurmaq mümkün olmamışdır. Belə maşın yaratmaq qabaqcıl

ölkələrin ümdə arzulanndandır. Deməli, real təhsil maşınının f i.ə.

100 faizdən az olacaqdır, çünki həm də təhsil alanların intellektual

və qavrama qabiliyyətləri müxtəlifdir.

Bəşəri təcrübə göstərir ki, normal təhsil maşınının f i.ə.

minimum həddi 60 faizdən az olmamalıdır. Milli standart adı

altında mənimsəməni 30-40%-ə endirmək yolverilməzdir. Acı da

olsa qeyd etməliyik ki. Tələbə Qəbulu üzrə Dövlət Komissiyasının

(TQDK) 2002-ci ildə apardığı test imtahanlarının nəticəsinə görə

ölkədə orta mənimsəmə səviyyəsi arzuolunandan çox-çox

aşağıdır. Son bir neçə ildə orta statistik abituriyentin bilik səviy

237

Şahlar Əsgərov __________________________________________________________

yəsinin aşağı düşməsi çox təəssüf hissi doğurur. Misal üçün,

2001-ci ildə qəbul imtahanlarında məqbul həddən çox bal

toplayan abituriyentlərin nisbi sayı Azərbaycan bölməsi üçün

10,25%, rus bölməsi üçün isə 12,98% olmuşdur. 2002-ci il üçün

nəticələr 2001-ci ildən də pis olmuşdur.

Şəkil 2 (a və b)-də mənimsəmənin faiz göstəricisinin keyfiyyət

faktoru Li /Lm -dən asılılığı göstərilmişdir. Şəkil 2a-da A nöqtəsi

sovet təhsil sistemini, B nöqtəsi daha mükəmməl təhsil sistemini

(ABŞ) məqbul həddini göstərir. Şəkil 2b-də bu qrafik

yarımloqarifmik miqyasda verilmişdir.

Qrafıklərdən göründüyü kimi, ideal “təhsil maşını” yaratmaq

mümkün deyildir. Ancaq çalışmaq lazımdır ki, işçi nöqtə absis

oxu boyunca zaman-zaman sağ tərəfə sürüşsün. Dövlət

qüdrətləndikcə bu nöqtə sağa, təhsil sistemi korlandıqca bu nöqtə

sol tərəfə sürüşür. Çox təəssüf ki, Azərbaycanda bu nöqtə sol

tərəfə sürüşməkdədir.

Şəkil 2.a, Mənimsəmənin faiz göstəricisinin Li/ Lm faktorundan asılılığı.

238

DÜŞÜNCƏ TƏRZİ

9 ballı qiymətləndinno sisteminin [1] - aktuallığının,

məntiqinin, nəzəri əsasının, üstünlüyünün, mahiyyətinin,

elmi-pedaqoji, metodik əsasının müsbət cəhətlərinin, onun təhsilin

huma- nistləşdirilməsində və demokratikləşməsində müsbət

rolunun nədən ibarət olmasını müəllifin fikirlərinə rəğmən başa

düşmək mümkün deyildir. Görkəmli filosof N.Çaadayevin bir

fikrində deyilir: “Allaha şükürlər olsun ki, öz ölkəmin rifahı

naminə gərəksiz sistem və nəzəriyyələri qəbul etmədim”. Belə bir

gərəksiz sistemin və ya şkalanın Azərbaycan təhsilinə yol tapması

səbəbi maraq doğurur. Bu şkala çox qüsurludur və ölkəmizin milli

marağı bu şkalada digər maraqlara qurban verilibdir.

Qeyd emək lazımdır ki, əvvəla, 9 ballı qiymətləndirmə şka-

lası mütərəqqi deyildir. Üstəlik, [1] yazılanlara rəğmən biliyin 9

balla qiymətləndirilməsini “sistem” yox, “şkala” adlandımıaq

daha düzgün olardı.

İkincisi, keçid dövrünü yaşayan ölkəmizdə “islahat” temiini

[l]-də də çox vaxt yerində işlədilmir. “İslahat” sözünün açılışına

fikir versək görərik ki, lüğətlərdə yazılır: islahat - ictimai həyatın

hər hansı bir sahəsini mövcud sosial strukturun əsasını dağıtmadan

dəyişmək, çevirmək, başqa şəklə salmaqdır. Hazırda təhsildə geniş

miqyasda dəyişiklik baş verməyib və fıkrimizcə baş verə do

bilməz. Çünki təhsilin yaşı min illərlə ölçülür və inkişafı təkamül

yolu ilə gedir və heç bir ölkə bu sahədə inqilabi yenilik yarada

bilməz. Bu səbəbdən də qonşu Rusiyada təhsil sahəsində

“refonna” terminindən daha çox, “modernləşmə” terminindən [5]

istifadə edilir.

Üçüncüsü, 9 ballı şkala sadə və asan deyildir, əksinə

mürəkkəbdir. Mənimsəmə faizi ilə 9 ballı şkalanın rəqəm

göstəriciləri arasında aydın əlaqə yoxdur və bu əlaqəni yaratmaq

üçün tənasüb həll etmək lazımdır. Bu şkala ilə 80%

mənimsəmənin rəqəm göstəricisi 7,2-dir. Mənimsəmənin əsas

faizlərinin rəqəm göstəricisinin tam ədədlə ifadə olunmaması bu

şkalanın 239

Şahlar Əsgərov

0.1 10 100

Şəkil 2b. Yanmloqarifmik miqyasda mənimsəmə

dərəcəsinin Li/ Lm faktorundan asılılığı.

dördüncü qüsurudur. Əgər bu cür qüsur olmasaydı, onda 5 -dən

100-ə qədər tam ədədlər sırasından çoxlu sayda qiymətləndirmə

şkalaları düzəltmək mümkün olardı.

Cədvəl 1-də müxtəlif qiymətləndirmə şkalalarmda

mənimsəmənin faiz və rəqəm göstəriciləri arasında münasibət

tərtib edilmişdir. Şkalalar formaca müxtəlif olsalar da,

mahiyyətcə eynidirlər. Cədv9İ 1

MənimsDmo Faizlə Keyfiy-

yətcə Kəmiyyətcə (müxtəlif şkalalar)

5 10 20 50 100 700 9 11 100 Əla 5 10 20 50 100 700 9 11 80 Yaxşı 4 8 16 40 80 560 7,2 8,8 60 Kafi 3 6 12 30 60 420 5,4 6,6

40 Q/kafı 2 4 8 20 40 280 3,6 4,4 20 Q/kafi 2 2 4 10 20 140 1.8 2,2 0 Q/kafı 2 0 0 0 0 0 0 0

240

DÜŞÜNCƏ TƏRZİ

Digər şkalalarla müqayisədə 9 ballı şkalanın qüsurları Cədvəl 1

-dən də aydın görünür.

Baxmayaraq ki, kitab [1] “Şagirdlərin təlim

müvəffəqiyyətlərinin 9 bal sistemi ilə qiymətləndirilməsi

normaları” adlanır, nəinki müvəffəqiyyət, həm də uğursuzluq 1, 2,

3, 4, 5 rəqəmləri ilə qiymətləndirilir. Uğursuzluğun

qiymətləndirilməsi məntiqi baxımdan lüzumsuz olmasına

baxmayaraq, bu şkalada özünə geniş yer tapıbdır. Uğursuzluğun

qiymətləndirilməsi bu şkalanın növbəti - beşinci qüsurlarmdandır.

İstifadə üçün çətinlik bu şka- lanın növbəti qüsurudur. Məqbul

həddin olmaması bu şkalanın ən böyük qüsurudur.

9 ballı şkala beynəlxalq əlaqələr üçün də xeyli mürəkkəblik

yarada bilər. Misal üçün, orta attestat qiyməti 7 bal olan məzun

qiymətləndirmə şkalaları 5, 10, 20, 100 olan ölkələrə təhsil almağa

gedərsə, hökmən anlaşılmazlıqla qarşılaşacaq və bu qiymətin nəyə

ekvivalent olması haqqında sənəd tələb olunacaqdır.

Qiymətləndirmə şkalalarının “bilir“ və “bilmir “ parçalarını

bir-birindən ayıran məqbul hədd Cədvəl 1-in üçüncü sətrində

göstərilmişdir. Göründüyü kimi, 9 ballı şkala üçün bu, 5,4; 11 ballı

şkala üçün bu, 6,6 baldır. Digər normal şkalalar üçün isə bu

qiymətlər uyğun olaraq tam ədədlərlə (3, 6, 12, 30, 60, 420) ifadə

olunurlar.

Çox asanlıqla sübut etmək olar ki, 5, 10, 15,20, 50, 100 və bu

kimi ballarla qiymətləndirmə şkalaları düzəltmək mümkündür və

məntiqlidir. Ancaq 6,7,8,9,11,13,14,16,17,18,19 vəs. ballı şkala

düzəltmək məntiqsizdir və məqsədəuyğun deyildir.

Beləliklə, təhsildə biliyin qiymətləndirilməsi üçün müxtəlif

şkalalar təklif etmək mümkündür. Hesab edirəm ki, burada üç əsas

şərt ödənilməlidir:

birincisi, biliyin mənimsənilməsinin faiz göstəricisi ilə rəqəm

ifadəsi arasında münasibət sadə olmalıdır;

241

Şahlar Əsgərov

İkincisi, mənimsəmənin yuxan və aşağı hədləri dövlət

standartı şəklində qanunla müəyyən olunmalı və qorunmalıdır;

üçüncüsü, keyfiyyətli təhsil üçün şkalanın “bilir” parçasının

uzunluğu, “bilmir” parçasının uzunluğundan böyük olmalıdır.

Başqa sözlə, Li /Lm > 1 şərti ödənilməlidir.

Azərbaycan təhsil sistemində yaranan qüsurların əsas

səbəblərindən biri TQDK-nın istifadə etdiyi 700 ballı

qiymətləndirmə şkalasında mənimsəmənin aşağı (məqbul)

həddinin olmamasıdır. Bu həddin olmaması, ali məktəblərə qəbul

imtahanlan ətrafında cəmiyyətdə gedən söz-söhbətin əsasıdır.

Şəkil 3-dən göründüyü kimi, “rüşvət-qiymət” münasibəti şkalanın

aşağı həddinə çatdıqca kəskinləşir. Aşağı həddə yaxınlaşdıqca

rüşvətin ehtimalı artır. Məqbul hədd qeyri-müəyyən olanda, bu

ehtimal daha böyükdür. Ali məktəblərə tələbə qəbulu ilə bağlı

ikinci ən böyük qüsur qəbul imtahanları gününün qeyri-müəyyən

olmasıdır. Bu gün hüquqi aktla müəyyən olmalı və qorunmalıdır.

Özbaşınalığa yol vermək olmaz. Digər böyük qüsur, nəticələrin

həmin gün elan edilməməsidir. Növbəti qüsur, 5 və 700 ballı

şkalalar arasında pedaqoji ictimaiyyət tərəfindən başa düşülən

münasibətin olmamasıdır. On ildir ki, bu qüsurlar təhsil

sistemində özünə möhkəm yer tutub və təhsilimizə böyük zərbə

vumr.

Təhsil sistemimizin bugünkü vəziyyəti haqqında obyektiv

məlumat şəkil 4 və şəkil 5-də əks etdirilmişdi. Şəkil 4-də əhalinin

hər 10 min nəfərinə düşən tələbə sayının zamandan asılılığı

göstərilmişdir [6]. Göründüyü kimi 10 il (1993-2003) ərzində RF

və Estoniyada universitetlərə tələbə qəbulu 250% artdığı halda, bu

göstərici Azərbaycanda cəmi 30% olmuşdur. Şəkil 5-də tələbə

sayın iqtisadi durumdan asıhlığı[6] göstərilmişdir.

242

DÜŞÜNCƏ TƏRZİ

Beləliklə, təhsil prosesinin keyfiyyətinə nəzarət sağlam

düşüncə əsasında aparılmalıdır [7,8]. Klassik qiymətləndirmə

prosesində müəllim prosesin subyekti, təhsil alan isə obyektidir.

Bu inzibatçı metodun demokratikləşməsinə ehtiyac duyulur.

Təhsil alanları bu prosesin subyektinə çevirmək lazımdır və bu

mümkündür. Bu işdə dürüst qiymətləndirmənin rolu böyükdür.

Yuxanda apanlan təhlil yeni qiymətləndirmə şkalası ətrafında

aşağıdakı fikirləri söyləməyə əsas verir.

Şəkil 3. “Bal-rüşvət” münasibətinin qrafik təsviri.

Əgər 10 ballı şkaladan istifadə edilərsə, onda müəllimin bir bal

səhvi fənn proqramının mənimsənilməsində 10 %, 100 ballı

şkaladan istifadə edilərsə 1% xəta yaradar. İndiki şəraitdə bu

şkalaların hər birini Azərbaycan üçün məqbul saymaq olar. Bu

şkalaların hər biri yuxarıda sadalanan şərtləri ödəyər. Şkala- lann

hər biri üçün vacib olan məqbul və yuxarı hədləri keyfiyyət

faktoru Li/Lm vasitəsilə müəyyənləşdirmək və qanunvericiliklə

təsdiq etməklə keyfiyyətli təhsil sistemi qurmaq mümkündür.

Misal üçün, bakalavr səviyyəsi üçün Li/Lm = 1,5- 2, magistr

səviyyəsi üçün Li/Lm = 3-4 götürməklə təhsildə keyfiyyəti

yüksəltmək mümkündür. Araşdırmalar göstərir ki, 100 ballı şkala

daha üstündür. Təhsilin keyfiyyətinin yüksəl

243

Şahlar Əsgərov

dilməsində və təhsil alanları prosesin subyektinə çevirməkdə bu

şkalanın potensial imkanları daha çoxdur və biliyə nəzarət daha

asandır.

Nəticə olaraq qeyd etmək olar ki, ali məktəblərdə 100 ballı,

orta məktəblərdə isə 10 ballı qiymətləndirmə şkalaları təhsil

sistemimiz üçün daha münasibdir.

Şəidl 4. Əhalinin hər 10 min nəfərinə düşən

tələbə sayının zamandan asılılığı.

Ölkəmizin təhsil səviyyəsinin şəkil 4 və 5-də əks olunmuş

acınacaqlı vəziyyəti Moskva Humanitar-Sosial Akademiyanın

rektoru prof. İqor İliniskinin [9] rus təhsil sistemi üçün dediyi:

''Происходящее трагично, ибо поведение людей абсурдно.

Будущее грозит человечеству гибелью. Как ее избежать?”

fikrinin bizə də aid olmasına əsas verir.

Son olaraq qeyd edək ki, təhsil sistemi on min il tarix ərzində

təkamül yolu ilə inkişaf edərək bugünkü səviyyəyə gəlib

çatmışdır. Bu səbəbdən də, təhsil sistemində köklü dəyişiklik

etmək mümkün deyildir. İstənilən inqilabi dəyişiklik, gərəksiz

nəzəriyyələrin tətbiqi təhsil sisteminə böyük zərbələr vurur. Təhsil

sistemini inkişaf etdirmək çox çətin, dağıtmaq isə çox asandır.

Təhsil ip deyil ki, qırılanda düyünləyib təzədən istifadə edəsən.

Təhsil şüşədir, sınarsa məsrəfdən çıxar.

244

DÜŞÜNCƏ TƏRZİ

3 S

E

=3 p E a

Ü

A8Ş

BOyük Bntenıya

Sıtva

(iveç

AlrrıTıiya

İtil lya

■ Poıtuqa;iya

İspanıya

Azsrbaycan Rusiya

100 150 200 250 300 350

Əhalinin hor 10 min nofərinə düşən tələbə sayı.

Ədəbiyyat

Şəkil 5. Əhalinin hər 10

min nəfərinə düşən tələbə

sayı ilə adambaşına düşən

ÜDM arasında kor-

relasiya.

1. “Şagirdlərin təlim müvəffəqiyyətlərinin 9 bal sistemi ilə

qiymətləndirilməsi normaları”, Bakı-2000, təkrar nəşr 2002, 144

səh.

2. Арапов M.B. Пятибальная шкала оценок: стоит ли

менять? “Энергия” (Экономика, техника, экология), №4,

стр.69- 72, М., 2003.

3. Аскеров Ш. Философия оценки знания. Электронный

журнал “Курьер образования”: http://www.courier.com.ru

/scores/askerov.htm

4. Аскеров Ш. Оценка знаний: поиск рационального

варианта. “Народное Образование”, 2004, №1, стр.141.

245

Şahlar Əsgərov

5. Модернизация российского образования. “Эканомика

образования сегодня,” ноябрь 2004.

6. Арапов М.В. Высшее образование в России: бум или

кризис? “Энергия” (Экономика, техника, экология), №11,

стр.74-79, М., 2004.

7. Богуславский М. Член-корреспондент РАО, профессор.

Школьный балл - проблемы и решения. “Вестник

образования”, №2, 2005.

8. Глазков Ю.А., Теоретические основы мониторинга

уровня знаний. Электронный журнал “Курьер образования'”.

www.courHer.com.ru/co_l/co_l/monitori.htm - 24к -

9. Ильинский И.М. Образовательная революция, М.,

изд-во МГСА, 2002.

10. Əsgərov Ş. “Təhsilimiz dünən, bu gün, sabah.” Bakı,

2003, səh. 104-127.

11. Shahlar Asgarov. The philosophy of knowledge

assessment Journal of Qafqaz University, №13, p. 63-72,-2004

12. Ş.Əsgərov. “Təhsil və zaman” qəzeti, 31 yanvar 2006-cı il,

28 fevral 2006-cı il.

13. Аскеров Ш. Методологические основы оценки

знаний, “RUDN”, (Moskva), № 1(17), 2005.

246

DÜŞÜNCƏ TƏRZİ

POTENSİALIMIZ, ARZUMUZ

"Biz azadlığımızı öz uca

ideyalarımızda deyil, potensialımızda

axtarmalıyıq. ”

Aristotel

Milli potensialın ən böyük toplananları torpaqda və toplumda

olan potensialdır.

Hər toplananın həm aynlıqda, həm də müqayisəli şəkildə

araşdırılmasına ehtiyac duyulur. Ona görə əvvəlcə torpağın

imkanları haqqında bəzi fikirlərimi oxuculara təqdim etmək

istəyirəm.

Torpağın potensialı

Qara torpağın rəngarəng potensialı vardır. Onun gül-çiçək,

meyvə-tərəvəz, ət-süd, yağ-bal, mineral ehtiyatlar və s.

yetişdirmək imkanı vardır. Bu potensialdan istifadə etmək üçün

bəşəriyyət min illərlə hesablanan tarixi inkişaf yolu keçmişdir.

Misal üçün, torpağın üzüm potensialı vardır. Bu imkandan

istifadə etmək üçün vaxtında torpağa üzüm çubuğu əkib və zəruri

şərait yaratmaq lazımdır. Üzüm çubuğu qara torpağın üzüm

potensialını üzüm gilələrinə çevirir. Üzümün şərab potensialı

vardır. Zəruri texnoloji qurğu üzümün şərab potensialını şəraba

çevirir. Qara torpağın bal potensialı vardır. Bu potensialı

torpaqdan arı pətəyi vasitəsilə qoparmaq mümkündür. Arı pətəyi

torpağın bitki örtüyünün bal potensialını bala çevirir. Beləliklə,

torpağın ət-süd potensialını da mal-qara, qoyun-keçi vasitəsilə

ondan qoparmaq mümkündür.

Bu proseslərdə üzüm çubuğu, arı pətəyi, mal-qara (və bunun

kimi) texnoloji qurğu, torpağın potensialını insanların arzusuna

çevirən “qurğu” rolunda çıxış edir.

247

Şahlar Əsgərov ___________________________________________________________

Üzüm, bal, meyvə-tərəvəz, ət-süd bizim əldə etmək

istədiyimiz arzudur.

Şübhəsiz, torpağın insanlara gərəkli potensialı olduğu kimi,

bizim fəaliyyətimizdə əngəl olan zərərli potensialı da vardır.

Zəlzələlər, vulkanlar, vəhşi heyvanlar, ilan-çəyən, alaq otları (və

bunun kimi) torpağın “mənfi” potensialını təşkil edir və bizim

fəaliyyətimizə maneçilik törədir.

Digər mühitlərdə də insan tələbatını ödəyən potensiallar

vardır. Okeanların, dənizlərin, göllərin, çayların potensialını insan

arzusuna çevirmək üçün gəmidən, qayıqdan, elektrik

stansiyalarından istifadə edilir. Bu süni qurğular da insanlann arzu

və tələbatlarını ödəmək üçün icad edilmişdir.

Səmanın, kosmosun da potensialı böyükdür. Bu potensialdan

təyyarələr, süni peyklər vasitəsilə istifadə edilir. Süni peyklərə

malik dövlətlər bu potensialdan daha səmərəli istifadə edirlər və

inkişaf etmiş ölkələr sayılırlar.

Torpağın altında da potensial var və böyükdür. Bu potensial

torpağın altındakı qara neftdə vardır. Neftin potensialını öz

arzumuza çevirmək üçün çevirici qurğu lazımdır. Bu çevirici

qurğu avtomobili, təyyarəni, gəmini və s. hərəkətə gətirən

motordur.

Motor neftin potensialını bizim arzumuza çevirən süni

qurğudur. Yüksək sürətlə hərəkət etmək, uzaq məsafələri qısa

müddətə qət etmək insanın daimi arzularındandır.

Deməli, arzuya çatmaq üçün əvvəla potensial lazımdır. Sonra

potensialı arzuya çevirən çevirici qurğu və ya qurum lazımdır.

Çevirici həm təbii (üzüm çubuğu, arı pətəyi), həm də süni

(texnoloji qurğu, motor) ola bilər. Göründüyü kimi, potensialın

arzuya çevrilməsi ümumi bir məsələdir, fəlsəfi bir məsələdir.

İnsan fəaliyyətinin məğzini təşkil edir. 248

DÜŞÜNCƏ TƏRZİ

Toplumun potensialı

İndi isə toplumun (kütlənin, xalqın, millətin, qrupun, hissənin)

imkanlarına diqqət yetirək. Əvvəla, onu qeyd edim ki, toplumun

xariqələr yaratmaq potensialı vardır. Qara torpaq kimi onun da

potensialı rə rəngarəngdir.

Toplumda hər bir fərddə olduğu kimi həm intellektual, həm də

emosional potensial vardır. Toplum nə qədər böyük və yet-

kindirsə, potensialı da bir o qədər çoxdur.

Müxtəlif milli toplumların fərqi tarixi təcrübəni qorumaq,

bəhrələnmək, gələcəyə gedən yolu düzgün seçmək

qabiliyyətindən asılıdır. Bu səbəbdən də 100 milyon yaponların

potensialı ilə 100 milyon ərəblərin potensialları bir-birinə bərabər

deyildir.

Fərddə olduğu kimi, toplumda da cəmiyyət üçün həm xeyirli,

həm də zərərli potensial vardır. Toplumdakı müsbət potensialdan

cəmiyyətin xeyrinə istifadə etmək, mənfi potensialı

zərərsizləşdirmək dövlətin vəzifələrindəndir və dövlətin yaranma

səbəblərindən biridir. Fransız filosofu de Mobleyə görə, “Ümumi

qanunlarla birləşən insanların qarşıya qoyduğu məqsəd ictimai

hakimiyyət yaratmaqla ayrı-ayrı adamların ədalətsizliyinin və

zorakılığın qarşısını almaqdır”.

Fərdlərdən toplum yaranarkən kəmiyyət dəyişiklikləri yeni

keyfi3^ət yaradır. Toplumda elə keyfiyyətlər var ki, o fərddə,

fərddə elə keyfiyyətlər var ki, o toplumda yoxdur. Topluma

fərdlərin mexaniki cəmi kimi baxmaq olmaz. Napoleonun belə bir

fikri var: “Bir həbəş əsgəri bir fransız əsgərini, on həbəş əsgəri on

fransız əsgərini məğlub edər, ancaq yüz həbəş əsgəri yüz fransız

əsgərinə uduzar”.

Məncə sirr toplumun potensialından düzgün istifadə etmək

qabiliyyətindədir. Sirr fərdin toplum üzərində rəhbərlik məha-

rətindədir. 249

Şahlar Əsgərov ________________________________________________

Uşaq yaşa dolduqca təbii olaraq onun intellektual və fiziki

imkanları artdığı kimi toplumun da zaman-zaman həm fiziki, həm

də intellektual imkanları artır və onu süni surətdə artırmaq da

mümkündür.

Toplumun potensialını artırmaq problemi cəmiyyətin

qarşısında duran ən məsul problemlərdəndir.

Fərdlərin şüur, ağıl, yaddaş potensialını artırmaq,

istiqamətləndirmək və onu toplumun dünyagörüşünə, biliyə,

mədəniyyətə çevirmək üçün orta məktəbin, ali məktəbin,

elm-mədəniyyət ocaqlarının rolu böyükdür. Bütün inkişaf etmiş

ölkələrin tutduğu strateji yol bu yoldur. Toplumun intellektual və

fiziki potensialını artırmaq üçün onlar zaman-zaman lazım olan

vəsaiti təhsilə, elmə, mədəniyyətə, səhiyyəyə, idman və bu kimi

sahələrə xərcləyiblər.

Təhsil, elm, mədəniyyət ocaqlan həm toplumun potensialını

artırır, həm də potensialı fərdin, toplumun xoş gələcəyinə çevirən

qurum rolu oynayır. Bu qurum (çevirici) nə qədər mükəmməl

olarsa, potensialı arzuya daha uğurla çevirir. Bizdə Nobel

mükafatı alan yoxdur, ona görə yox ki, bizim intellektual

potensialımız zəifdir. Ona görə ki, bizim təhsil, elm, mədəniyyət

sistemimiz mükəmməl deyildir. Biz fərdin və toplumun

potensialından tam və düzgün istifadə edə bilmirik. Bu qüsur

bütün Şərq ölkələrinə xasdır.

Müharibələr, sarsıntılı dövrlərdə toplumun intellektual

potensialı azalır. Almaniya Federativ Respublikası müharibədən

əvvəlki sənaye potensialını artıq bərpa edibdir, ancaq

müharibədən əvvəlki elmi səviyyəsini hələ yox.

Torpaq və toplumun potensialında bəzi analoji cəhətləri

vardır. Məlumdur ki, Azərbaycan torpağı ənənəvi bitki örtüyü ilə

zəngindir. Bununla belə, kartof, tütün, çay və s. bitkilər bu torpağa

gətirilmədi. Azərbaycan torpağının bu

250

DÜŞÜNCƏ TƏRZİ

bitkiləri bitirmək potensialı olduğundan, bu bitkilər burada da

məhsuldardır.

Azərbaycan cəmiyyəti də torpağımız kimi münbitdir. Yeni

ideyanın, yeni münasibətin Azərbaycan toplumunda bərqərar

olma ehtimalı yüksəkdir. İndiyə qədər rus dilində danışan Bakı

küçələri, bir neçə il sonra ingilis dilində danışacaqdı. Ancaq onun

yapon dilində danışma potensialı da böyükdür. Zamanı gələrsə

onu da edər.

Bu gün Azərbaycan cəmiyyətində görünməyən amallar

gələcəkdə görünə bilər. Çünki toplumun yaradıcı potensialı

çoxdur. Şərqdə ilk demokratik cümhuriyyət, ilk universitet

Azərbaycanda qurulub. İlk opera Azərbaycanda yazılıb. Türk

ölkələri arasında latın qrafikası ilk dəfə Azərbaycanda tətbiq

olunub. Deməli, toplumda yeni ideya götürmə qabiliyyəti var.

Əsas məsələ yeni ideyanı toplumda “əkmək”dir. Əksən,

bitəcəkdir. Azərbaycanda K.Marksın istədiyi kimi ideya kütlələrə

yiyələnə bilir.

Toplumda qurmaq, icad etmək, yaratmaq, sevmək, mərhəmət

etmək, həm şüurla, həm də emosiyanın təsiri ilə fəaliyyət

göstərmək və sairə potensialı olduğu kimi dağıtmaq, yıxmaq,

nifrət, ziyankarlıq kimi potensialı da vardır. Fərdin və toplumun

bu potensialını cilovlamaq üçün hakimiyyət aparatı ilə yanaşı, min

illərlə formalaşmış Şərq-Qərb mədəniyyətləri mövcuddur.

Fərdlərin hərəkətlərini müəyyən çərçivədə saxlamaq üçün etik

normalar sistemi mövcuddur.

Torpağın potensialını torpaqdan müxtəlif təbii (ağac, arı

pətəyi), süni (texnoloji qurğu, motor) vasitələrlə qoparmaq

mümkün olduğu kimi toplumun potensialını da ondan süni

qurumlar və fərdlər, daha doğrusu, şəxsiyyətlər vasitəsilə

qoparmaq mümkündür.

Toplumun rəngarəng potensialından istifadə etmək üçün

tarixən cürbəcür süni qurumlardan istifadə edilib.

25

Şahlar Əsgərov ___________________________________________________________

Qlobal miqyasda ölkənin potensialını xalqın xoşbəxt yaşama

arzusuna çevirən qurum - dövlət maşınıdır. Bu maşın nə qədər

mükəmməl olsa, onun faydalı iş əmsalı bir o qədər çox olar. Bu isə

o deməkdir ki, məmləkətin potensialını xalqın firavan yaşamasına

uğurla çevirər. Bu səbəbdən də xalqlar dövlət qurmaq istəyərək və

ya quraraq yaşamaq istəyirlər. Ancaq qeyd etmək lazımdır ki,

super dövlətlər və bəzi “qonşu” dövlətlər bu milli maşının

qeyri-mükəmməl olmasında maraqlıdırlar. Belə olan halda

potensialın arzuya çevrilməyən hissəsini öz ölkələrinə aparmaq

şansı artır. Azərbaycan da müstəqil dövlət kimi yaşamaq istəyir və

öz dövlət maşının qurur. Bu maşının konstruktu- ru möhtərəm

prezidentimiz Heydər Əliyev cənablarıdır. Qeyd etmək lazımdır

ki, keçid dövrünün müddəti bu maşının yığılma müddətindən

asılıdır.

Lokal miqyasda toplumun rəngarəng potensialından cürbəcür

süni qurumlar vasitəsilə uğurla istifadə etmək olar. Belə

qurumlara misal müxtəlif siyasi partiyaları, ictimai təşkilatları,

cəmiyyətləri, şirkətləri göstərmək olar. Başqa sözlə, dövlət və

hökumət, qeyri-dövlət və qeyri-hökumət təşkilatları belə

qurumlar, çeviricilər rolunda çıxış edirlər. Misal üçün, gənclərdə

toplanmış enerjini, həvəsi biliyə, elmə çevirmək üçün dövlət

universitetləri və ya qeyri-hökumət universitetləri fəaliyyət

göstərirlər. Göründüyü kimi, universitetlər çevirici qurum rolu

oynayaraq gənclərdə toplanmış potensialı elmə - biliyə çevirirlər.

Və ya müxtəlif cür humanitar təşkilatlar yaratmaqla qaçqınlara,

qocalara, yetimlərə, talantlı gənclərə kömək etmək olar. Bu

cəmiyyətlər toplumda olan vətənpərvərlik, insanpərvərlik,

mərhəmət potensialından istifadə edirlər.

Toplumda olan potensiallardan necə istifadə edilməsinə

nümunə olaraq bir neçə misal çəkmək istəyirəm. Bu ilin (1999)

iyun ayında bir qrup ziyalı ilə birlikdə İran İslam Respublikasını

252

DÜŞÜNCƏ TƏRZİ

ziyarət etdik. Müqəddəs Məşhəd şəhərində olduq. Bu şəhərin 2

milyondan çox əhalisi var və dövlətdən heç bir kömək almadan

yaşayır.

Milyonluq şəhərə xas olan bütün infrastrukturlar bu şəhərdə də

vardır. Bəs, bu şəhəri dolandıran potensial nədir? Bu potensialı bu

dolanışığa çevirən qurum nədir? Sualın cavabı sadədir. Allaha,

Peyğəmbərə olan inamdır. İnam - potensialdır və bu potensial

toplumdadır. Bu toplum ildə 16 milyon insan deməkdir. Məşhədə

gələn hər bir nəfər əgər 200 ABŞ dolları xərcləyirsə, bu ildə 3,2

milyard dollar deməkdir. Bax, bu səbəbdən də Məşhəd şəhəri

dövlətdən kömək almır, əksinə dövlətə kömək edir və müqəddəs

şəhər titulunu daşıyır.

Azərbaycanda da belə müqəddəs yerlər və inamlı, imanlı

insanlar çoxdur. Qeyd edim ki, Məşhədi iranlılardan sonra ən çox

ziyarət edən azərbaycanlılardır.

Biz böyük Firdovsinin, Tusinin, Xəyyamın və Şərqin digər

korifeylərinin məzarını da ziyarət etdik. Bu ziyarətlərdən də

öyrəniləsi, götürüləsi şeylər çoxdur. Misal üçün. Firdovsinin

məzar məqbərəsinin yerləşdiyi ərazinin təqribən bir neçə hektar

sahəsi var. Ərazi tam yaşıllıq, gül-çiçək içindədir və sahə çəpər

altındadır. İstirahət üçün hər cür şərait vardır. Firdovsinin heykəli,

məqbərəsi, muzeyi ilə yanaşı, kitab köşkü, kitabxana, çayxana və

digər xidmət sahələri də fəaliyyət göstərir. Kitab köşkündə

Firdovsi yaradıcılığı ilə bağlı mümkün olan hər şey - kitablar,

açıqcalar, suvenirlər və digər bunun kimi hədiyyələr satılır. Həm

bu satışdan, həm də digər xidmət sahələrindən gələn gəlir həm

məzar-məqbərəni nizamda saxlayır, həm də orada işləyənləri

dolandırır.

Bizdə bu cür muzeylər tam məntiqdən kənar fəaliyyət göstərir.

Ü.Hacıbəyovun, S.Vurğunun və digər görkəmli

mütəfəkkirlərimizin heykəli bir, muzeyi bir, məzarı isə digər

yerdədir. Ki

253

Şahlar Əsgərov ___________________________________________________________

tabları isə başqa yerdə satılır. Bunların hamısı bir yerə toplansa, bu

rəhmətliklərin hər biri həm özlərini, həm də yeni iş yerləri

“açmaqla” bir neçə nəfər həmvətənlərini dolandıra bilər. Deməli

potensial var, ancaq onu arzuya çevirə bilən qurum yoxdur.

Söhbət muzeylərdən düşdüyü üçün bir muzey haqqında da

danışmaya bilmərəm. Söhbət Kipr dövlətinin Salamis bölgəsində

fəaliyyət göstərən “Ikon və arxeoloji” muzeyindən gedir. Bunun

kimi yabançı mədəniyyət ocaqlan saxlamaq belə kiçik dövlətlər

üçün iqtisadi baxımdan çox çətindir.

Kiprin əhalisinin 99 faizi türklər, müsəlmanlardır. Ancaq bu

balaca müsəlman dövləti öz içərisində xristian mədəniyyəti

ocaqlarım qoruyub saxlayaraq dünyaya analoqu olmayan nümunə

göstərir.

Şübhəsiz, muzeyi ziyarət edənlər, əsasən, Qıərbdən gələn

turistlərdir. Dünya muzey praktikasına uyğun olaraq muzey

eksponatlarını özündə əks etdirən incəsənət nümunələri bu

muzeydə də satılır. Diqqəti cəlb edən orijinal xüsusiyyət bundan

ibarətdir ki, bu muzeylərin eksponatlarını suvenir variantı, həm də

gəbə, xalı, toxuma variantlannda turistlərə təqdim olunur .

Gəbə, xalı toxumaq üçün hana isə işlək vəziyyətdə muzeyin

içindədir. Turist olmayan zaman bələdçi, hananın arxasında

oturaraq gələcək turistlər üçün Şərq və Qərb mədəniyyətlərini

özündə birləşdirən və bu səbəbdən də turistlərdə böyük maraq

doğuran bahalı suvenir hazırlayır. İş bu cür ideal təşkil olunduğu

üçün balaca bir məmləkətdə belə bir yabançı mədəniyyət ocağı

yaşayır və dünyaya öz işığını göndərir.

Subyektiv fikrimə görə, ölkəmizin I Fəxri xiyabanını yeni

dünyagörüşə uyğun təşkili lazımdır. Orada da toplanmış potensialı

hərəkətə gətirmək mümkündür.

Digər bir misal. Bir il öncə (2.06.98-ci ildə) Milli Məclisdə

Fransa parlamentinin aşağı palatasının Dağlıq Qarabağla bağlı

qəbul etdiyi bir qərar müzakirə olundu. Arzumuz bu idi ki. 254

DÜŞÜNCƏ TƏRZİ

Fransa parlamentinin yuxan palatası bu qərarı qəbul etməsin.

Arzumuzla bağlı çıxışlar edərək, qərar qəbul edib Fransaya

göndərdik. Bizə atılmış daş tərəfə biz də daş atdıq.. Onların daşı

hədəfə dəymişdi. Bizimki isə...

Güman edirəm ki, bu işi və bunun kimi digər işləri başqa

müstəvi üzərində həll etmək lazımdır.

Əvvəla, arzu aydın təsəvvür olunmalıdır. Konkret olaraq bu

halda arzumuz bu olmalıdır ki, Fransa parlamenti (və digər

parlamentlər) Azərbaycanla bağlı belə qərəzli qərar qəbul etməsin.

Arzunu reallaşdırmaq üçün potensial olmalıdır.

Fransa-Azərbaycan münasibətlərində bu potensial varmı? Bu sual

araşdırılmalıdır. Şübhəsiz, Fransada azərbaycansevərlər vardır.

Fransada erməniləri istəməyənlərin olması da istisna edilə bilməz.

Türkse- vərlər, islam dəyərlərini qiymətləndirənlər də yəqin ki,

Fransada yox deyildir. Üstəlik Azərbaycanın yerləşdiyi geosiyasi

məkan, Azərbaycan-Fransa münasibətlərini özündə saxlayan

tarixin səhifələri, tarixi həqiqətlər neft amili, ermənilərin

Azərbaycana 170 il öncə gəlmələri faktı və sairə bizim

potensialımızın tərkib hissəsidir.

Fransada və Azərbaycanda olan bu potensalları səfirliklərimiz

və digər əlaqədar qurumlar vasitəsilə bir yerə toplaya bilsək

arzumuzu həyata keçirə bilərik və Fransa parlamenti də bizlə bağlı

belə qərəzli qərarlar qəbul etməz. Sükunətə reaksiya yoxdur,

reaksiya hərəkətdədir. Biz hərəkət etməliyik. Bütün dövlətlərdə,

demək olar ki, qurumlar analojidir və struktur baxımdan dövlətlər

bir-birinə bənzəyir. Ancaq iqtisadi, siyasi qüdrətinə görə dövlətlər

bir-birindən fərqlənirlər. Deməli, toplumun potensialından istifadə

etmək üçün qurum zəruri şərtdir, ancaq kafi deyildir. Məncə, sirr

buradadır ki, qurumun başında kim durur - fərd, yoxsa şəxsiyyət?

Bu problemi uğurla həll etmək qabiliyyətinə görə dövlətlər

biri-birindən fərqlənirlər.

255

Şahlar Əsgərov ___________________________________________________________

Bir dövlət qabağa çıxır, bir çoxlan isə geri qalırlar. Şəxsiyyətlərin

fərdlərdən, kütlədən fərqini aydın dərk etmək üçün mütəfəkkir

insanlar, filosoflar vaxtaşırı bu problemi gündəmə gətirmişlər.

İspan filosofu Xose Orteqa-i-Qassetə görə “seçilmiş azlıq”

özünün digərlərdən üstün tutan yox, özündən çox şey, hətta

mümkün olmayan şey tələb edənlərdir. Daha lakonik şəkildə o, bu

fikri belə ifadə etmişdir: “Azlıq xüsusi qabiliyyəti ilə seçilən, kütlə

heç nə ilə fərqlənməyən insanlar toplumudur”.

C. Dyuininə görə, “cəmiyyətin inkişafı nəhəng liderlərdən

alınan impulslar nəticəsində baş verir”. “Tarix böyük

şəxsiyyətlərin yaradıcılığıdır” fikri isə S.Xuka məxsusdur.

Beləliklə, deyilənlərdən aydındır ki, ictimai-siyasi proseslərə

təsir edə bilən fərd - şəxsiyyətdir. Subyekt, obyekt kontekstində

bu o deməkdir ki, siyasi-ictimai proseslərə təsir etmək iqtidarında

olan fərd-şəxsiyyət (subyekt), edə bilməyən isə sadəcə fərd- dir.

Şəxsiyyətin cəmiyyətdə rolu böyükdür. Yetmiş il şəxsiyyətin

rolunu azaltdıq, dandıq onun tarixdə oynadığı rolu Kommunist

partiyasının boynuna qoyduq. Kim bilir, bəlkə, SSRİ-nin

danılmasında bu faktorun rolu da az olmamışdır.

Yuxarıda qara torpağın üzüm potensialını qoparmaq üçün

vaxtında torpağa üzüm çubuğu əkmək olduğunu qeyd etdik.

Gün kimi aydındır ki, üzüm çubuğununun əvəzinə “bel sapı”

əksək, o torpağın üzüm potensialını üzümə çevirə bilməz.

Profesionallar ölkənin varını artırar və bundan ləzzət alarlar.

Üzüm çubuğu üzüm verər, bar verər. Lapatka sapı bar verməz.

Düzgün seçilməyən kadr lapatka sapı kimi bir şeydir.

Yüz televizor ustası bir ölünü yerdən götürə bilməz. Yüz molla

xarab olmuş bir televizor düzəldə bilməz. Qeyri-pro- fesionallar

ölkənin vannı artırmaz, talan edər. Rüşvət belə insanların

kölgəsində vüsət alır. Bu baxımdan rusiyalı hüquqşünas

V.Zorkinin “Peşəkarlıq təmiz şəkildə hüquqi təminatdır”

256

DÜŞÜNCƏ TƏRZİ

kəlamı uğurlu kəlamdır. Ondan daha uğurlu kəlam ustad Şəhriyara

məxsusdur:

Bizdən qabaqdadır

avropalılar, işi iş bilənə

tapşırır onlar.

İşi iş bilənə tapşırmağın hikməti böyükdür. Tarixdən

məlumdur ki, Misir padşahı Yusif peyğəmbəri (ə.) zindandan azad

edərək onu özünə vəzir təyin etmişdir. Napoleonun adına belə bir

kəlam söylənilir: “Başçısı şir olan qoyun ordu, başçısı qoyun olan

şir ordudan daha qüdrətlidir”. Başçının şəxsiyyət olmasının

qüdrəti böyükdür. Şərqdən fərqli olaraq, bu sadə həqiqət Qərbdə

dəyər səviyyəsinə yüksəlibdir.

Azərbaycan keçid dövrünü yaşayır. Azərbaycan yeni dövlət

maşını qurur. Gələcəyə gedən yolumuz magistral xəttə

çıxmayıbdır. Toplumun potensialından uğurla istifadə etmək üçün

hökumətin hər hansı bir qurumuna rəhbərlik edən fərddən, daha

doğrusu, şəxsiyyətdən, keçid şəraitində ən azı iki şey tələb olunur.

Dünyamn inkişaf istiqamətini düzgün duymaq, başqa sözlə,

müasü* dövrün xarakterik cəhətlərini düzgün müəyyən etmək.

Bunsuz gələcəyə uğurla getmək mümkün deyildir. Bəşəri

istiqamətin əksinə getmənin nəticəsi məğlubiyyətdir. Necə ki,

SSRİ dağıldı. SSRİ-nin dağılmasımn əsas səbəblərindən biri,

məncə, bəşəriyyətin inkişaf xəttinə zidd bir istiqamətlə hərəkət

etməsi oldu.

İkinci zəruri keyfiyyət peşəkarlıqdır.

Peşəkarlıq ona görə lazımdır ki, toplumun ona aid olan

hissəsinin potensialından uğurla istifadə edə bilsin. Bəşəriyyətin

inkişaf istiqamətini düzgün təyin etmək ona görə lazımdır ki, yeni

quruluş siyasi, ideoloji baxımdan köhnənin davamı olmadığı üçün

həmin sahəni dünyəvi inkişafın tələblərinə uyğun istiqamətləndirə

bilsin.

Müasir dövrün səciyyəvi cəhətləri nədən ibarətdir?- sualına

cavab verməyə cəhd göstərsək görərik ki, dünyanın inkişaf et 257

Şahlar Əsgərov __________________________________________________________

miş ölkələri, sənaye bazası cəmiyyətlərdən elmi-texnoloji baza- lı

cəmiyyətlərə keçirlər. Dünya elmlə idarə olunur. Bu isə o

deməkdir ki, müxtəlif səviyyələrdə qəbul olunan qərarlar elmi

olmalıdır. Dünya haqqın-ədalətin (istisnalar da vardır) bərqərar

olması, demokratik cəmiyyətlərin qurulması, insan haqlarının və

sülhün qorunması, bazar iqtisadiyyatı söz azadlığına, fikir

müxtəlifliyinə hörmət və s. istiqamətdə inkişaf edir. Dünyəvi

proseslərdə şəxsiyyətlərin rolu ön plana çəkilir.

Bununla bərabər, dünyanın yuxarıdakı sadə sxemlə inkişaf

etdiyini güman etmək səhv olardı. Hələ siyasətdə ikili standartlar,

ikiüzlülük, dini mənsubiyyətin bəşəri dəyərlərdən üstünlüyü,

zorakılıq dünyanın aparıcı dövlətlərinin aşkar və gizli işlətdiyi

metodlardandır.

Göyün 7-ci qatından uzağı, yerin 7-ci qatında da dərində gedən

proseslərdən xəbəri olan super dövlətlər, gözəl bilirlər ki, bir

dövlət təklikdə heç bir dövləti blokadaya ala bilməz. Bu səbəbdən

də, Azərbaycan heç cür Ermənistanı təkbaşına blokadaya ala

bilməz. Ermənistanın İranla, Gürcüstanla sərhədləri açıqdır.

Ancaq bununla bərabər, bunu bəhanə edərək Azadlığı dəstəkləmə

aktının 907-ci maddəsi ədalətsiz olaraq bizə tətbiq olunur. Bu

ədalətsiz addımın məxfi motivləri açılmalıdır.

Keçid dövrünü yaşayan Azərbaycanda o sahələr uğurla

irəliləyir ki, orada işlər dünyanın inkişaf fəlsəfəsinə uyğun

qurulmuşdur. Azərbaycanda çox sahələr öz işlərini dünyanın

inkişaf məntiqinə uyğun qurmuşdur. İdman, ticarət, rabitə,

nəqliyyat belə sahələrdəndir. Məlumdur ki, SSRİ dövründə

idmanın inkişafına daha çox vəsait sərf olunurdu. Hal-hazırda

Gənclər və İdman Nazirliyinin büdcəsi çox azdır (2 milyard

manat). Ancaq indi idmançılarımız daha çox uğur-medal

qazanırlar. Bu paradok- sun səbəbi nədir?

Məsələ burasındadır ki, o zaman sosialist ideologiyasına

uyğun olaraq idmanda kütləvilik prinsipi üstünlük təşkil edirdi.

258

DÜŞÜNCƏ TƏRZİ

Güman edilirdi ki, idmanla nə qədər çox gənclər məşğul olsa, uğur

da bir o qədər çox olar. Başqa sözlə, ideologiyaya uyğun olaraq

şəxsiyyətlər yox, kütlə ön plana çəkilirdi.

İndi nazirliyin iqtisadi imkanı o qədər çox deyil ki, bütün

gəncləri idmana cəlb edəsən. Vəsait o gənclərə xərclənir ki,

onlarda idmançı potensialı və bu işə həvəs çoxdur. Yəni diqqət

mərkəzinə kütlə yox, idmançı gənclər (fərd) çəkilir.

Beləliklə, idman işi dünyanın inkişaf məntiqinə uyğun

qurulduğundan uğurlar da böyükdür.

Şəxsiyyətin yaradıcısı toplumdur

Fərd və kütlə problemi elmdə cəmiyyət-şəxsiyyət və tam ilə

hissənin vəhdəti problemi kimi öyrənilir.

Tam və hissənin dialektikası təbiət hadisələrində daha aydın

şəkildə təzahür edir. Misal üçün, fizikadan məlumdur ki, izolə

edilmiş dəmir atomunun “ionlaşma potensialı” var, amma “çıxış

işi” yoxdur. Bu atomlardan yaranmış dəmir parçasının “çıxış işi”

var, amma “ionlaşma toplama potensialı” yoxdur. Kollektivləşmə

təklənmiş atomda olmayan yeni keyfiyyəti metalda yaradır. Və ya

təklənmiş atomda olan keyfiyyət, kollektivləşmə zamanı itir.

Cəmiyyətdə də belədir. Toplumda elə xüsusiyyətlər var ki,

fərddə o yoxdur. Fərddə elə xüsusiyyətlər var ki, o toplumda

yoxdur.

Bu xüsusiyyət və keyfiyyətlərin öyrənilməsinin əhəmiyyəti

böyükdür. Fərd və kütlə arasında qarşılıqlı münasibətlər müxtəlif

formasiyalar zamanı müxtəlif olmuş və tarix boyu

təkmilləşmişdir. Bu proseslərdə şəxsiyyətin fərddən fərqi, onun

cəmiyyətdə yeri zaman keçdikcə daha düzgün anlanmağa

başlamışdır. Fərd və toplum haqqında söhbətimizi Ç.Ağayevin

“£vo- lution - ^ə^a/?ıw/” jurnalında (1998, № 3-4, səh 103) çap

olunmuş

259

Şahlar Əsgarov ___________________________________________________________

“Dünyagörüşü” məqaləsi ilə başlamaq istərdim. Məqalədə yazılır:

“Özümdən başlayacağam. Hər şeydən əvvəl “mən”, həm

məndən qabaq yaşamış, həm də mənim müasirlərim olan başqa

insanların məhsuluyam. Çoxlu nəsillər boyunca hansısa insanlar

taleyin hökmü ilə görüşərək məni yaratmışlar. Onlar mənim uzaq

ulu babalarım və ulu nənələrimdirlər. Başqa insanlar mənim

şüurumu öz xarici görkəmləri, kitabları, qurğuları və bunun

kimilərlə doldurublar. Beləliklə, mən başqa insanların cismani və

izlərinin təsadüfi birləşməsiyəm. Mən varam ona görə ki, özümü

və insan nəslini zamandan keçirim”.

Bu fikirlərlə razılaşmamaq çətindir. Beləliklə, fərdin missiyası

doğulmaq, yaşamaq və ölməkdir ki, bəşəriyyət yaşasın. “Mən”də

kütlənin, kütlədə “mən”im izlərim vardır. Fərd doğulandır,

öləndir. Bəşəriyyətin doğum günü olmadığı kimi, ölüm günü də

yoxdur.

Şəxsiyyətin yaradıcısı kütlə və mühitdir. Şəxsiyyət kütlədən

törəyir. Toplum şəxsiyyəti yetişdirir. Böyük toplum qüdrətli fərd

yaradır. Dostbazlıq, yerlibazlıq, qohumbazlıq, böyük toplumdan

yox, kiçik toplumdan istifadə etmək deməkdir. Bu, dövləti

zəiflədən addımdır.

Ümummilli liderimiz Heydər Əliyevə təkcə 8 milyon

Azərbaycan xalqının yox, həm də 300 milyondan çox sovet

xalqının (böyük toplumun) yetişdirməsi kimi baxmaq düzgün

olardı. Bu səbəbdən də, o, digər yerli siyasətçilərdən üstündür.

Heydər Əliyevlə bizim lokal siyasətçilər arasındakı fərq 300

milyonla 8 milyon arasındakı fərq tərtibindədir.

Kosmonavtika sahəsində Kərim Kərimovun, bəstəkarlıq

sahəsində Arif Mirzəyevin uğurlannı təkcə Azərbaycan toplumu

ilə bağlamaq düzgün olmazdı. Bu şəxsiyyətlərin yetişməsində

Azərbaycan toplumu ilə bərabər sovetlər birliyi adlanan böyük

toplumun rolu da müstəsna olmuşdur. Göründüyü kimi, bu şəx

260

DÜŞÜNCƏ TƏRZİ

siyyətlərin yetişməsində cənubdakı 30 milyonluq doğma

toplumdan çox, şimaldakı qeyri-doğma toplum böyük rol

oynamışdır.

Bu dediklərimiz dünya şöhrətli alim, adı Nyutonla, Eynşteynlə

bir yerdə çəkilən, Lütfı Zadə timsalında da təsdiqlənir.

Sosial tələbat şəxsiyyəti toplumdan ayıra bilir.

Mədəni sahədə - şairə, musiqiçiyə, rəssama, rəqqasa, sosial

sahədə - həkimə, müəllimə, alimə, mühəndisə, dövlətçilik

sahəsində - rəhbərə, siyasətçiyə, diplomata, liderə, başqana,

sərkərdəyə ehtiyacımız vardır.

Güman etmək olar ki, toplumun fərdə ehtiyacı ilk dəfə

alovun-odun ram edilməsi zamanı baş vermişdir. Od ram

ediləndən sonra odun sönməməsi, saxlanması problemi

yaranmışdır. Qəbilənin ən ağıllı, zirək adamına odu saxlamaq

etibar edilmişdi. Beləliklə, “od saxlayanlar” qəbilənin ən hörmətli

üzvünə çevrilmişlər və beləliklə, fərd toplumdan ayrılmışdır.

İctimai-siyasi vəziyyət, hadisələr, olaylar da fərdin seçilməsinə

şərait yaradır.

Dostlardan biri söyləyir ki. Sibir meşələrində turist səfəri

zamanı bir dəstəmiz (10-15 nəfər) əsas qrupdan ayrı düşdük.

Çaşdıq. Gedəcəyimiz səmti itirdik. Vəziyyətdən çıxmaq üçün bir

nəfər daxili potensialına inanaraq məsuliyyəti öz üzərinə götürdü

və bizə rəhbərlik etdi. Biz də onun sözünə qulaq asmaqla əsas

qrupa qoşula bildik.

Göründüyü kimi, kütlə özünü idarə edə bilsəydi - liderə (fərdə)

ehtiyac olmazdı. Kütlə onu dolandırmaq və qorumaq üçün

hüququnun, azadlığının bir hissəsini liderə, şəxsiyyətə, prezidentə

verir. Toplumun liderə ehtiyacı vardır.

Təlatümlü dövrlərdə kütlə emosional davranışa fərddən daha

çox meyillidir. 1979-cu ildə İranda, 1988-1992-ci illərdə

Azərbaycanda, 1997-ci ildə Albaniyada gedən ictimai hadisələr

emo 261

Şahlar Əsgərov ___________________________________________________________

sional potensialın cəmiyyətdə rolunu (bəzən həlledici rolu) aydın

göstərdi.

“Qızmış” kütləni sakitləşdirmək çox çətindir. Emosional

potensial əqli potensialı ekranlayır. Kütlənin bu idarəolunmaz

potensialı, güman ki, kimlərsə tərəfindən idarə olunur.

Qıcıqlandırma, çaxmaqçəkmə məqamlarında kütlə

psixologiyasından istifadə olunur.

Qüdrətli dövlətlərdə toplumun mənafeyi, hüququ ciddi şəkildə

müdafiə olunur və belə dövlətlər hüquqi dövlət sayılır. Dövlət

zəiflədikcə fərdlərin mənafeyi toplumun mənafeyini üstələyir. Biz

bu cür dövranı 90-cı illərin əvvəllərində Azərbaycanda yaşadıq.

Hər silahlı dəstə bir şəxsə xidmət edirdi. Ölkədə stabillik yox idi.

Fərd görmək istədiyi işi öz ağlı ilə görür. Kütlənin görəcəyi

işdə kənar ağla ehtiyac vardı.

Kütlə ilə müqayisədə fərd aktivdir. Kütləni aktivləşdirmək

üçün tarixi məqam gərəkdir.

Kütlə cəmiyyətdə gedən proseslərin incəliklərini anlaya

bilmir, şəxsiyyət (fərd) anlayır.

Kütlə elm yaratmır, elmi fərdlər (alimlər) yaradırlar. Kütlə

elmi nəticələrdən bəhrələnir və onu yaşadır.

Kütlə musiqi yazmır, fərdlər yazır. Xalq mahnıları adı altında

xoşlayıb dinlədiyimiz mahnılar ayn-ayn fərdlərin yaradıcılığıdır.

Fərdin edam səhnəsi faciəvi hadisə kimi yaddaşlara həkk

olunur. Müharibə meydanlannda minlərlə insanın ölümü teatr

səhnəsi kimi qavranılır. “Ellə gələn qara gün toy-bayramdır”

deyimi də bu səbəbdən yaranıb.

Kütlə xoşbəxt olarsa, fərd də xoşbəxt ola bilər. Fərd xoşbəxt

olarsa, kütlə xoşbəxt olmaya bilər. Bu səbəbdən də, “ümumi

Azərbaycan” evində əmin-amanlıq yaratmaq daha doğrudur,

nəinki ayn-ayn evlərdə.

262

DÜŞÜNCƏ TƏRZİ

Fərdlər səhv edərsə, özü və yaxın ətrafı əziyyət çəkər.

Şəxsiyyətlər səhv edərsə həm özü, həm də xalq əziyyət çəkər, tarix

isə onu lənətləyər.

Xalq (kütlə) səhv etməz, əgər belə hadisə baş verərsə xalqa bu

çox baha başa gələr. Ya o parçalanar, ya da müstəqilliyini itirər.

Fərd yalan danışa bilər, cinayət törədə bilər. Kütlə (millət) yalan

danışmaz, cinayətkar ola bilməz.

Kütlə bərabərlik ideyasına meyllidir. Fərd bərabər olmaq

istəmir. Fərddə şəxsi, kütlədə ümumi mənafe üstünlük təşkil edir.

Fərdin qonşusu pis olarsa, köçüb gedər, kütlənin qonşusu pis

olarsa köçməz. Davam gətirməyi bacarmalıdır.

Fərdin yaddaşı qısa, kütlənin yaddaşı uzundur. Fərd yaxşılığı,

ya pisliyi unuda bilər. Millət nə yaxşılığı, nə də pisliyi

unutmamalıdır. Unudarsa tarix təkrar olar. Alman filosofu Kari

Yaspersninin (1883- 1969) kəlamı var: “Baş verən şey

xəbərdarlıqdır. Yaddan çıxarmaq günahı öz üzərinə götürməkdir”.

Bu kəlamdan çıxaracağımız nəticə bundan ibarətdir ki, 1988-ci

ildə baş verən hadisələrin xəbərdarlığı 1918-20-ci illərdə

edilmişdir. Yaddan çıxardıldı. Bu səbəbdən də, günah indiki və

bundan qabaqkı nəslin boynundadır.

Fərd müharibəyə, toplum sülhə meyillidir.

Qəhrəmanlıq - fərdin kütlə yolunda özünü fəda etməsidir.

Kütlənin borcu qəhrəmanı nəsillərə tanıtmaqdır.

Şərq müsəlman cəmiyyətlərində kütlə marağı içərisində fərdi

maraq açıq və gizli şəkildə yaşayır. Rüşvət belə hisslərin

törəməsidir.

Qərb dövlətlərində ümumi maraq, şəxsi marağı çox üstələyir.

Ümumi maraq təmin olduqca şəxsi maraq da təmin olunur. Bu

səbəbdən də, rüşvət ciddi şəkildə təqib olunur.

Qərbdə ev (şəhər, dövlət) ictimai rəy və gələcək nəzərə

alınmaqla mərtəbə-mərtəbə tikilir. Şərqdə biri tikir, biri sökür.

Xalqın istəyi, gələcək perspektivləri nəzərə alınmır. Sovet dövrün

263

Şahlar Əsgərov

də Bakıda qoyulmuş heykəllərin çoxunun AXC hakimiyyəti

zamanı sökülməsi anlaşılmır. Sökməsək nə olar?-sualı

çözələnmədi.

Bir haşiyə çıxmaq istəyirəm. Bir il Danimarkada işləyib

qayıdandan sonra bir həkim qohumum ev tikmək fikrində və

məsləhətə ehtiyacı olduğunu söylədi. Soruşdum:

- Harada tikmək istəyirsən?

- Atamın tikdiyi evi söküb, yerində tikmək istəyirəm, - dedi.

- Elə ev tik ki, oğlun da sən tikəni sökməsin, - fikrimi

söylədim.

Bax, bu “söküb - tikmə” əməliyyatının nəticəsidir ki,

Azərbaycanda, demək olar ki, hər bir ailə ev problemi ilə

qarşılaşır.

Şərqdə və Qərbdə fərd-toplum problemi Kapitalizm cəmiyyəti bərqərar olduqca fərd-toplum problemi

Şərqdə və Qərbdə kifayət qədər aynlan xətt üzrə inkişaf etmişdir.

Qərbdə həm fərdin, həm də toplumun mənafeyi vəhdətdə baxılır.

Bu səbəbdən də, qeyd etmək kifayətdir ki, həm sosial-demokrat,

həm də liberal - demokrat ideyalar Qərbdə yaranmışdır.

Sosial demokratlar ümuminin mənafeyini qoruyur, yeri

gələndə fərdin mənafeyini məhdudlaşdırır. Liberal demokratlar

isə fərdin mənafeyini yüksək tutur. Bu iki dünyagörüş müasir

siyasi partiyalann nəzəri mənbələridir.

Şərq əhli çox vaxt ümumi mənafeləri şəxsi mənafeyə qurban

verir. Hətta, fərdi dərdi ümumi dərddən çox yaşadar. Leyli-

Məcnun dərdini min illərcə yaşadır. Ancaq Göycə, Zəngəzur,

Təbriz dərdini yaşada bilmir. Qüsur ölçüyəgəlməzdir.

Şərq əhlinin fəaliyyəti çox vaxt ağlın yox, hissiyyatın təsiri

altında baş verir. Bəzən bunu “Şərq istiqanlılığı” ilə bağlayırlar.

Qarabağ probleminin ilk dövrlərində fəaliyyətimizdə mən ağıldan

çox, hissiyyatın təsirini gördüm. O zamanlar ermənilərin

ehtiyatlandığı “müsəlmanın son ağlı” görünmədi.

264

DÜŞÜNCƏ TƏRZİ

“525-ci qəzet”də (18.09.99) rejissor Şeyx Əbdül Mahmudov

yazırdı:

“Bilirsiniz, dünyanı beyinlər və ürəklər idarə edir. Kimisi

beyninin, kimisi də ürəyinin gözü ilə yaşayır. Məni, 56 yaşlı kişini

bu gün ürəyim idarə edir.”

Mən isə istərdim ki, 56 yaşlı rejissorumuzu ürəyi yox, ağlı

idarə edəydi.

Son zamanlar RF-də gedən proseslər onların Qərb yox, məhz

Şərq ölkəsi olduğunu göstərir. Hər bir problemin həllində ağla

yox, gücə istinad edirlər.

Şərqdə qüdrətli və ədalətli padşah, Qərbdə qüdrətli və hüquqi

dövlət qurmaq istəyi, ideyası üstünlük təşkil edir. Birincilər fərdi,

ikincilər həm fərdi, həm də kütləni güvənc yeri kimi üstün tuturlar.

Fərdin ömrü sonlu, kütlənin ömrü sonsuz olduğundan,

ikincilərə güvənən iqtisadiyyat yüksələn xətt üzrə,

fərdə-şəxsiyyətə güvənən iqtisadiyyat isə qırıq-qınq xətt üzrə

inkişaf edir.

Qərb əhli haqqın, ədalətin, düzlüyün cəmiyyətdə bərqərar

olmasına maraqlıdır. Düzgün bank (İsveçrə bankları), ədalətli

mükafatlandırmaq sistemi (İsveç Nobel mükafatı komitəsi),

haqlıya haqqını vermək səriştəsi Qərb toplumu üçün xarakterikdir.

(Qarabağ problemi istisnadır, burada səbəb başqadır).

Dünyada Nobel mükafatı almış 500 şəxsin cəmi 4 nəfəri əhli-

müsəlmandır. Əslində 150 nəfərdən çox olmalıdır. Qərbdə elə

ailələr, elə alimlər var ki, iki dəfə Nobel mükafatı alıblar. Bütün

Şərqin elmi göstəricisi Qərbin bir ailəsinin (və ya aliminin)

göstəricisi qədərdir. Niyə Şərqin elmdə uğurları bu qədər azdır?

Ona görə ki, bu istiqamətdə fəaliyyətə - haqqın, gerçəkliyin ax-

tanlmasına az maraq göstəririk. Elm - haqqın, gerçəkliyin

axtarılması yolunda insan-alim fəaliyyətidir. Elmin ictimai

dəyərini, 265

Şahlar Əsgərov ________________________________________________

əhəmiyyətini düzgün qiymətləndirə bilmirik. Elmi alimin şəxsi işi

hesab edirik. Maddi varlığı mənəvi varlıqdan üstün tuturuq.

Maddi maraq fəaliyyətimizdə haqqı, gerçəkliyi ekranlayır.

Amerika-Azərbaycan Dostluq Cəmiyyətinin prezidenti

Kaliforniyada yaşayan cənublu qardaşımız Rza bəy Xosrəvi

1997-ci ilin fevral ayında “Azadlıq” qəzetinə verdiyi müsahibədə

qərblilərin həyat tərzini belə xarakterizə edir; “Əgər yolda ayağına

bir daş dəysə, onu qırağa tullayır ki, daha heç kimə dəyməsin.

İnsan özü üçün yaşamaqla bərabər, ətrafmdakılan da

unutmamalıdır.”

Biz isə ətrafdakılan və zamanı unudaraq ictimaiyyət üçün

nəzərdə tutulmuş yoldan, səkidən kəsib həyətimizə, bağımıza qa-

tınq. Bizim mikrorayonlanmızın evlərarası, Bakı ətraf bağlararası

yollanmızın darlığı “düşüncə tərzimiz”lə mütənasibdir.

Qərbdə fikir müxtəlifliyinə hörmət. Şərqdə lider fikrinə

hörmət üstünlük təşkil edir.

İki nəfərdən təşkil olunmuş toplum sadəcə iki nəfərin cəmi

deyil, daha qiymətlidir. Bu fikri Napoleonun həbəş və fransız

əsgərləri haqqında söylədiyi fikir də təsdiqləyir.

Bir semit misalında deyilir ki, əgər Rabinoviç və Abramovi-

çin hərəsinin bir ideyası varsa, fikir mübadiləsindən sonra

hərəsinin üç ideyası olur. Abramoviçin, Rabinoviçin ideyaları

üstəgəl müştərək ideya.

Ancaq çox təəssüf ki, Şərqdə fikir plüralizmi ideyası kök ata

bilmir: Şərqdə yeni ideya köhnə süngü ilə qarşılanır. İdeya

düşmənləri bir-birinin ölümünə çalışırlar.

Rza bəy Xosrəvinin yuxanda adıçəkilən müsahibəsindən başqa

bir misal: “1946-47-ci illər yadıma düşdü. Onda 7-8 yaşım vardı.

Bir ildə - Pişəvəri zamanında biz azadlığı gördük, insaf, ədalət

gördük zalım cəzasını çəkdi...

266

DÜŞÜNCƏ TƏRZİ

O da yadımdadır ki, ədliyyə nazirimiz Firudin İbrahimini

gözümün önündəcə asdılar. Onun üç qədəmliyində durmuşdum.

Mənə baxıb gülümsündü. Bilmədim soruşurdu ki, sən burda

neynirsən? Yoxsa tapşırırdı ki, mənim nahaq asılmağımı unutma.

İpi boynuna saldı. Dilini dişləri arasında sıxdı ki, səsi çıxmasın.

Dişləri dilini kəsdi. İndiyəcən unutmamışam. Elə bil, dünən olub.

Onun ölü, soyuq gözlərini gördüm.”

Əslində Rza bəy kimi bu səhnəni heç bir azərbaycanlı heç

zaman unutmamalıdır.

Azadlıq - böyük amaldır. Ali məqamdır. Azadlığı iqtidar,

müxalifət adıyla iki yerə bölüb qorumaq əvəzinə, əl-ələ verib

qorumaq lazımdır. İndiki zamanda müxalifətin hakimiyyətə

gəlməsi azadlığın getməsi, tarixi şansın itməsi deməkdir.

Azərbaycan Demokratik Cümhuriyyətindən sonrakı tariximiz də

bunu sübut edir. Əvvəlcə, ADR yarandı, sonra Azərbaycan

Sosialist Respublikasına çevrildi və nəhayət, SSRİ tərkibinə daxil

edildi. Nəticədə M.Ə.Rəsulzadə və onun həmkarlarının acı

taleyini N.Nərimanov və onun həmkarları yaşadılar. Tarix təkrar

ola bilər.

Qərb adamı yaşadığı cəmiyyətin inikasıdır. Şərqdə cəmiyyət

ilə fərdlərin yaşayış tərzində identiklik azdır.

Qərb əhli (xarici siyasətçilər istisna olmaqla) olduğu kimi

görünür. Səmimiyyət, düzlük fəaliyyətlərində üstünlük təşkil edir.

Şərq cəmiyyətində riyakar insanlar elitar təbəqəyə tez yol tapa

bilir. Qərbdə elitar təbəqədə riyakar insanlara, demək olar ki, yer

yoxdur. Bu isə saf mənəviyyatın formalaşmasına səbəb olur.

Bu yaxınlarda teleşirkətlərdən biri Bakı əhlindən “Bəstəkar

Lev Landaunu tanıyırsmızmı?” sorğusu keçirib. Onlarca insanlar

“tanıyıram” söyləmişdi. “Mahnılanndan hansını xoşlayırsınız?”

267

Şahlar Əsgərox' __________________________________________________________

- sualına, “Mahnıları yadıma düşmür” demişdilər. Göründüyü

kimi, bizim təhsil, mədəniyyət sistemimiz “düz danış, yalan

danışma”, “bilməmək ayıb deyil, öyrənməmək ayıbdır”, “ya

olduğun kimi görün, ya da göründüyün kimi ol” və bu kimi digər

mənəvi dəyərləri gənclərə öyrədə bilməyiblər.

Axı, Lev Davidoviç Landau musiqiçi deyil, fızikdir. Teleşir-

kət əhaliyə avantürist sual verməklə onu imtahana çəkib.

Qüsurumuzu üzə çıxartmaqla bərabər, kimlərin isə sosial sifarişini

yerinə yetiriblər. Əks halda, bu sorğu onların nəyinə gərəkdir?

Hörmətli sənət adamlanmızdan biri müsahibələrinin birində

deyir ki, kənddə bizə borca gələndə, imkanımız olmayanda atam

başqasından borc alıb verərdi ki, qoy elə bilsinlər ki, varlıyıq.

İnsanlara əl tutmaq niyyəti olduqca təqdirəlayiqdir. Təqdir

olunmayan odur ki, olduğundan varlı görünməyə cəhd edəsən.

“Ya olduğun kimi görün, ya da göründüyün kimi ol” kəlamı

Mövlana Ruminin qüdrətli kəlamıdır. Bu kəlamın əksinə getmək

isə günahdır.

İnkişafımızın bugünkü səviyyəsindən doğan milli

xüsusiyyətimiz bundan ibarətdir ki, biz fərd olaraq varlı yaşamaq

istəyirik. Bu yolda istənilən üsulu (rüşvət, yaltaqlıq, reketçilik)

məqbul saymq.

Qərbdə isə toplumun, cəmiyyətin yaxşı yaşaması üstünlük

təşkil edir. Bu səbəbdən də, hüquqi-dövlət əhalinin yaxşı

yaşamasına təminat verir. Qərb təcrübəsindən bəhrələnərək

“Ümumi Azərbaycan” evində əmin-amanlıq yaratsaq, həm fərd,

həm də kütlə yaxşı yaşayar.

Filosoflar fərd və kütlə problemi haqqında

Fərd və kütlə problemi ilə bağlı filosoflann, mütəfəkkir in-

sanlann dəyərli fikirlərini tarix öz səhifəsində saxlayaraq gələcək

nəsillərə çatdırmışdır. Bu fikirlərin bəziləri ilə tanış olaq. 268

DÜŞÜNCƏ TƏRZİ

1. Çin filosofu Konfutsinin 2500 il öncə şəxsiyyətlə kütlənin

birliyi barəsində söylədiyi bir fikirdə deyilir: “Əgər padşahla xalq

bir olarsa, Ölkə basılmaz”*

2. Dahi Şeyx Sədi Şirazi “şəxsiyyət-kütlə” probleminə öz

münasibətini bir beytlə belə ifadə etmişdir:

Əgər oyaq qalsa şah otağında, Yoxsul rahat yatar öz yatağında.

3. A.Linkolnun belə bir kəlamı var. ^*Bir nəfəri həmişə

aldatmaq olar. Hamım bir müddət aldatmaq olar. Hamım həmişə

aldatmaq olmaz”.

Bu fikirdən çıxaracağımız nəticələrdən biri də bundan ibarətdir

ki, “həmişə aldanan o bir nəfəri” hakimiyyətə buraxmaq olmaz.

Buraxsaq milli faciə baş verər.

Hakimiyyətə o kəs buraxılmalıdır ki, onu aldatmaq mümkün

olmasın. Yəni hakimiyyətə gələn fərd şəxsiyyət olmalıdır.

Hakimiyyət uğrunda mübarizə aparan siyasi partiyaların hər

birinin başında duran şəxsiyyət olmalıdır. Xalqın isə vəzifəsi bu

adamlardan kimin şəxsiyyət, kimin isə adi fərd olduğunu seçə

bilməsidir.

4. Antik tarixçi Plutarxa görə: “Şəxsiyyətsiz azadlıq xəyaldır.

Şəxsiyyət üstəgəl xalq-istiqlal deməkdir”.

5. Hegelin çox məşhur belə bir kəlamı var: “Vətəndaş

cəmiyyətinin mahiyyəti hamının hamıya qarşı müharibəsidir”.

Məncə, bu fikirdə “hamının” sözü fərdlərə, “hamıya” sözü kütləyə

ünvanlanmışdır.

6. Şari de Qoll Fransada güclü prezident hakimiyyəti yaratmaq

istəyəndə “konstitusiya pozuldu, qanunlar pozuldu” deyib hay-küy

qoparanlara belə cavab vermişdi: “Mən Fransa dövlətinin, Fransa

xalqının mənafeyini bütün qanunlardan üstün tuturam

269

Şahlar Əsgərov

Tarixi məqamlarda, xalqın mənafeyi ilə qanunlar bir-birinə

alternativ olanda dövlətin, xalqın mənafeyi üstün tutulmalıdır.

7. Kütlənin mədəni və intellektual səviyyəsi haqqında

F.Kafka belə demişdir: “Materialın xassəsi onda olan

elektronların sayı ilə təyin olunur. Kütlənin səviyyəsi isə hər bir

fərdin təfəkkür səviyyəsindən asılıdır”.

Fərdin təfəkkür səviyyəsinə informasiya seli ilə, təhsillə,

mədəniyyətlə təsir etmək mümkündür. Düzgün informasiya seli,

təhsil sistemi təfəkkür səviyyəsini yüksəldir.

8. Kütlənin təfəkkür və siyasi səviyyəsinin qiymətini Şopen-

hauer belə vermişdir: “Xalq həmişə yeniyetmədir”.

Məlumdur ki, yeniyetmələrin fəaliyyətində ağıldan çox

emosiya rol oynayır.

9. R.Taqor: “Bəşəriyyət amansız, insan mehribandır”. İnsan

həyatın qədrini bildiyi üçün mehribandır. Bəşəriyyətin ölüm

qorxusu yoxdur, ona görə də amansızdır.

10. Professor İ.Qobozov “Filosofıi politiki” kitabında (M.

1998) yazır:

“Feodal dövlətlərin vahid iqtisadi bünövrəsi olmadığından

dövlətin bütövlüyü, onun suverenliyi və müstəqilliyi ancaq

monarxiya vasitəsilə müdafiə olunurdu”.

Dövlətin uğurları bir çox hallarda monarxın şəxsi

keyfiyyətləri - intellekti, təhsili, dövləti düşüncəsi, ətrafına

yaltaqları, yoxsa müstəqil düşüncəli insanları yığmaq qabiliyyəti

ilə təyin olunurdu.”

Şəxsiyyət, fərd, toplum problemi ilə bağlı digər filosofların

fikirlərini misal gətirərək söhbəti istənilən qədər uzatmaq olar.

Misal üçün, fərddən fərqli olaraq şəxsiyyət yeni ideya söyləmək

qabiliyyətinə malik olmalıdır.

270

DÜŞÜNCƏ TƏRZİ

Şəxsiyyət İnformasiyanın (XXI əsr informasiya əsri

olduğundan bir çox sosial problemlər, bu faktorun təsiri altında

çözələmək məqsədəuyğundur), mənəvi dəyərlərin qiymətini,

fərddən daha çox başa düşür.

Göründüyü kimi, söhbətin nə konkret məkana, nə də zamana

dəxli vardır. Söhbət çox qədim bir problemin çözələnməsindən

gedir. Ona görə söhbəti burda saxlayaraq, əziz oxucuları bu

problemlər bağlı fikirlərin üzərində düşünməyə dəvət edirəm.

**Rabitə dünyası ” qəzeti

08 sentyabr 1999-cıı il,

15 sentyabr 1999-cıı il,

22 sentyabr 1999-cıı il,

06 oktyabr 1999-cıı il.

P.S. Fərd və kütlə ilə bağlı bu yazıya Həzrəti Mövlana^^ıil^

dəyərli fikrini də əlavə etmək istəyirəm:

“İnsan dəyərinə görə ərşdən də üsrtindür. İnsan xəyala,

düşüncəyə sığmayacaq qədər böyükdür. Bu qiyməti bilinməyən

insanın həqiqi dəyərini desəm mən də yanaram, dünya da.”

271

Şahlar Əsgərov __________________________________________________________

YENİ DÜNYA DÜZÜMÜNDƏ

TƏRCÜMƏNİN ROLU

Biz gənc dövlət olaraq keçid dövrünü yaşayırıq. Dövlətimizi

möhkəmləndirmək üçün hər zümrə, hər qurum öz töhfəsini

verməlidir. ADDU-nun 14 aprel 2005-ci il tarixdə Bakıda təşkil

etdiyi “Tərcümə və transmilli proseslər” konfransı dövləti

baxımdan çox böyük əhəmiyyət kəsb edir. Bu konfransda mən

aşağıdakı fikirləri söylədim.

Qloballaşan dünyada Azərbaycanın öz layiqli yerini tutması

üçün tərcümə sahəsinin potensialı, imkanı çox böyükdür. Hesab

edirəm ki, tərcümə ədəbiyyatı ilə biz düşüncə tərzimizi

müasirləşdirə bilərik. Bizim isə buna ehtiyacımız çox böyükdür.

Məlumdur ki, bir dəyərlər sistemindən digər dəyərlər sisteminə

keçid üçün üç nəsil dəyişməlidir. Tərcümə ədəbiyyatı ilə bu

müddəti kifayət qədər azaltmaq mümkündür. Yaddan çıxartmayaq

ki, biz bir tərəfdən sosializmdən liberal cəmiyyətə, digər tərəfdən

öz kökümüzü saxlamaq şərtilə Şərq düşüncə tərzindən Qərb

düşüncə tərzinə keçid etməliyik. Bu ağır yükləri daşımaq üçün

bəşəri bədii nümunələrə ehtiyac böyükdür. Ona görə tərcümə üçün

seçilən obyektlər, nümunələr poetik duyğularımızdan daha çox

fikri düşüncələrimizi, siyasi dünyagörüşümüzü inkişaf

etdirməlidir.

Keçmiş və yeni cəmiyyətlər arasındakı fərqi aşkar şəkildə

duymaq üçün onların prioritetləri ilə bağlı düşüncələr, yuxanda

dəfələrlə söylənilibdir və təkrar etməyə ehtiyac yoxdur.

Azərbaycanda ərzaq bolluğu yaranıbdır. On il bundan qabaqkı

ət, çörək, yağ qıtlığı yoxdur. Səbəb nədir? Torpaq artmayıb,

əksinə azalıb, kəndçi dəyişməyib, toxum dəyişməyib. İstehsala,

hadisələrə münasibət dəyişibdir. Liberal dəyərlər ölkəmizdə tətbiq

edilir.

272

DÜŞÜNCƏ TƏRZİ

Qərb düşüncə tərzini tərcümə ədəbiyyatı vasitəsilə ölkəmizə

gətirmək çox vacibdir. Mən çox söhbətlərdə şahidi olmuşam ki, ali

savadlı mütəxəssisdən tutmuş bəzən akademiklərə qədər açıq

cəmiyyətin məntiqini, fəlsəfəsini düzgün başa düşməyən

insanlarımız çoxdur. Əgər bizi idarə edənlər yeni dövrün oyun

qaydalanm düzgün qəbul etməsələr, bizim keçid dövrümüz və ya

əzablı günlərimizin sayı çox uzanar.

...-Yeni düşüncə tərzi üçün nümunə ola biləcək bir misal çəkmək

istəyirəm. Bu misal “New Headway” Intermediate Workbook

(without key) İngilis dili vəsaitinin 29-cu səhifəsindən

götürülmüşdür. Balaca bir telefon danışığı müştəri Mrs Maddox ilə

bank məmuru Mr. Hardcastle arasında gedir:

Mr H: Good morning Miss Maddox. {Sabahınız xeyir, Miss

Maddoks)

Mrs M: It’s Mrs Maddox actually. {Mən Mrs Maddoksam)

Mr H: Oh yes. Mrs Mary Maddox of... {Hə, bəli. Mrs Mary

Maddoks)

Mrs M: Mrs Maureen Maddox. {Mrs Maureen Maddoks)

Mr H: Yes of course. Mrs Mary Maddox of twenty-three...

(Bəli, əlbəttə, Mrs Maty Maddoks 23...)

Mrs M: Twenty-two, actually. {Əslində 22...)

Mr H: Twenty-two Hillsied Lane, Chesterfield. {22 Hillsied

xətti, Çesterfıld)

Mrs M: Hillsied Road, Chesterfield. (Hillsiedyolii,

Chesterfield)

Mr H: Ah, yes. Now Mrs Maddox, I believe you want to...

(Bəli, Mrs Maddoks indi siz istəyirsiniz ki, ...)

Mis M: No, in fact, I want to borrow five thousand pounds.

Haven’t you got my letter? (Xeyir, faktiki mən 5 min funt-sterlinq

borc götürmək istəyirəm. Məktubumu almamısınız?)

273

Şahlar Əsgərov __________________________________________________________

Qərb düşüncə tərzinə görə, müştəri qadın qərb mədənİ5^əti-

nin kanonlarına uyğun telefon danışığı aparır və məmurun hər

cümlədə qüsurlarını onun üzünə çırpır. Bank məmurunun yant-

maz işindən narazı qalır, söhbəti dayandırıb telefon dəstəyini yerə

atmaqla onu işində məsuliyyətə və ciddiliyə çağırır. Söhbətdən

görünür ki, Qərb cəmiyyəti elə qurulub ki, bu prosesin aktiv tərəfi

məmur deyil, müştəridir. Çünki Qərbdə bankın fəaliyyəti və taleyi

müştəridən asılıdır. Bank müştəridən aldığı faizlər hesabına

fəaliyyət göstərir, varlanır. O müştərini itirməkdə maraqlı deyil.

Bu dərin fəlsəfi məsələ məişət səviyyəsində “müştəri həmişə

haqlıdır” kimi səslənir.

Sovetlər zamanında “Bank-müştəri” prosesinin idarəedən

tərəfi.bank məmuru olubdur. Elə indinin özündə də bir çox

banklarımızda belədir. Bu düşüncə tərzinə görə, müştəri qadın

Mrs Maddoks heç zaman kredit götürə bilməz, çünki onların

düşüncə tərzi arasında fərq böyükdür.

Biz tərcümə ədəbiyyatı vasitələri ilə Qərb ruhunu, idarəetmə

mədəniyyətini ölkəmizə gətirə bilərik. Bununla biz əwəla, öz

cəmiyyətimizi Qərb cəmiyyətlərinə uyğun qurulmasına yardımçı

olarıq. Digər tərəfdən cəmiyyətin ən qiymətli hissəsi insan faktoru

olduğunu dərk edərik. Dərk edərik ki, məmurlar xalqa qulluq

etmək üçün təyin olunurlar.

Şərq düşüncə tərzində ölkə məndən başlayır və bizdə qurtarır.

Qərb düşüncə tərzində ölkə bizdən başlayır və məndə qurtarır.

Burdan da özünə məftunluq millətə məftunluğu üstələyir.

İngilis xalq mahnısı “We shall overcame” (“Biz qalib

gələcəyik”) kimi mahnılan orta məktəblərdə şagirdlərə öyrədə

bilsək, bizim gənclərin vətənpərvərlik hisslərini xeyli yüksəldə

bilərik:

We shall overcame,

We shall overcame. 274

DÜŞÜNCƏ TƏRZİ

We shall overcame, some day.

Oh, deep in may heart,

A do belive,

We shall overcame, some day.

(Şeir parçası çox sadə olduğundan tərcüməyə ehtiyac yoxdur.)

Bizim qələbəyə ehtiyacımız böyükdür. Qələbəyə ruhlayan

istənilən belə Qərb mahnı nümunələrinə ehtiyacımız böyükdür.

Ancaq bu mahnının digər bir incə məqamı da var. O da bundan

ibarətdir ki, mətndə “Ma/; qalib gələcəyəm”- deyilmir, ”Biz qalib

gələcəyik”- deyilir. Mahnı “mən”lə yox, “biz”lə başlayır.

Qərbdə həyat normasına çevrilmiş istefa mədəniyyəti bir- iki

hal istisna olmaqla, demək olar ki, hələ bizdə yoxdur. Əgər ölkə

başçısı kiminsə işindən narazılıq edərsə, o kəs millətin naminə

istefaya getməlidir. Əgər kim isə üzərinə düşən vəzifəni

keyfiyyətlə görə bilmirsə, o kəs millətin naminə istefaya

getməlidir. Əgər parlament Baş nazirin və ya nazirlərin işindən

narazı qalırsa, kabinet istefaya getməlidir. Belə hadisələr

Pribaltika ölkələrində artıq adi normaya çevrilibdir. Bizdə isə sahə

rəhbəri məsul olduğu sahəni öldürsə belə, əl çəkmək istəmir.

Tərcümə ədəbiyyatı bu boşluqlan doldura bilər. Millətin

vacibliyini şəxsin vacibliyindən üstün olduğunu başa sala bilər.

İnsan, fərd doğulandır, öləndir. Xalqın, millətin yaşını təyin etmək

mümkün deyildir. Deməli, biz daimiyə qulluq etməliyik,

müvəqqətiyə yox. Qərbdə belə hallarla bağlı, bədii nümunələr

çoxdur. Onlar tərcümə vasitəsilə Azərbaycan oxucularına təqdim

edilərsə, biz asanlıqla düşüncə tərzimizdə düzəliş apara bilərik.

Nizamidən üzübəri Şərq düşüncə tərzində padşahın qüdrətli

olması arzu olunubdur. Böyük öndər Heydər Əliyev bizim

dövlətimizin banisi və qurucusudur. Biz onun potensialından

istifadə edib, dövlətimizi daha qüdrətli edə bilərdik, əgər ona mane

275

Şahlar Əsgdrov _______________________________________

çilik törədən qüvvələr olmasa idi. Düşmən qüvvələr, onun

enerjisini başqa istiqamətlərə yönəltmək üçün əllərindən gələni

edirdilər. Teraktlar, çevrilişlər planlaşdırırdılar.

Beləliklə, tərcümə ədəbiyyatı vasitələri ilə biz öz Şərq

kökümüzü saxlamaqla, Qərb dünyasına asanlıqla qoşula bilərik.

Arzu edərdim ki, tərcümə zamanı istifadə olunan alim əməyi, sərf

olunan vəsait və zaman dövlətimizin qüdrətlənməsinə və

əhalimizin kamilləşməsinə sərf olunsun.

“525-ci q9zet**f 30 aprel 2005 -ci il

**Xalq qəzeti”, 18 may 2005 -ci il

276

DÜŞÜNCƏ TƏRZİ

DÜZGÜN QƏRAR QƏBUL

ETMƏNİN İNFORMASİON ƏSASI

Həm cəmiyyət və dövlət, həm də fərd və toplum üçün hər

zaman düzgün qərar qəbul etmək fundamental əhəmiyyət kəsb

edir. Çünki silsilə düzgün qərarlar qəbul etməklə, nəticədə dövlət

güclü dövlətə, fərd isə şəxsiyyətə çevrilir. Qərarın düzgünlük

dərəcəsi ilə, zəruri informasiya bolluğu arasında əlaqənin olmasına

şübhə yoxdur.

Həyatımızda informasiyanın oynadığı rolu düzgün

dəyərləndirmək üçün, milli dəyər xəzinəmizin bir nümunəsi ilə

məqaləyə giriş vermək istəyirəm.

, ^ün MollajQglu ilə səfərə çıxır. Molla oşlunıı essəvd mindirir,

Özü isə piyada gedir» Yoldan keçən bir neçə adam onları görüb

deyir: “Bn da indiki cavanlar. Heç böyüyə hörmət etmirlər. O

boyda sağlam oğlan eşşəyə minib, yazıq qoca kişi piyada gedir”.

Bu sözdən utanan uşaq atasına eşşəyə minməyi təklif edir. Özü

isə eşşəkdən düşüb piyada gedir. Bu dəfə onların qarşısına başqa

adamlar çıxırlar:

**Bunlara bir baxın. O boyda kişi eşşəyə minib, yazıq uşaq

piyada gedir”-deyə bu adamlar onlara iradjııtıırlar.

Bu dəfə Molla Özü də oğlu ilə birlikdə eşşəyə minirlər. Yenə

onların qarşısına bir dəstə adam çıxır:

“Bura bax ey... İki - iki adam minib eşşəyə, yazıq heyvan nəfəs

ala bilmir” - deyirlər.

Molla eşşəkdən düşür, oğlunu da düşürür və deyir: “Gəl ikimiz

də piyada gedək. Onda camaat bizə heç nə deməz”.

Yenə onların qarşısına bir dəstə çıxır: “Bu axmaqlara baxın.

Günün altında piyada gedirlər, atıla - atıla gedən eşşəyə

minmirlər” - deyə adamlar onları tənbeh edirlər.

277

Şahlar Əsgərov

Adamların sözündən təngə gəlmiş molla eşşəyi qaldırıb dalına

alır və deyir: “Gəl bala, belə eləməsək, camaatın ağzından

qurtara bilmərik*\

Mollanın başına gələn bu gülünc vəziyyəti doğuran səbəblərin

araşdınimasına ehtiyac vardır. Əvvəla, Mollanın və oğlunun bəzi

hərəkətləri, bir vəziyyətdən başqa vəziyyətə keçidi (eşşəyi

minməsi və eşşəkdən düşməsi) kənar (xarici) qüvvələrin təsiri

altında baş verir. İkincisi, Mollanın öz ideyası, biliyi və bu

səbəbdən də, iradəsi olmadığına görə yoldan keçənlərin təsiri

altına düşür. Molla baş verən hadisələrin idarə edən tərəfi yox,

idarə olunan, aktiv yox, passiv tərəf kimi çıxış edir. Fəlsəfi dillə

desək. Molla hadisələrin subyekti yox, obyektidir.

Mollanın acı durumunun əsas səbəbi, əslində informasiya

qıtlığıdır. Yoldan keçən dəstələr hadisələrin keçmiş tarixçəsini

bilmədiklərindən (informasiya qıtlığı səbəbindən) yersiz

təkliflərlə çıxış edirlər. Mollanın dünyagörüşü zəif olduğundan,

özü- nün ideyası, özünə inamı və xarici qüvvələrə tab gətirə

biləcək daxili gücü olmadığından, yoldanl^çən dəstələrin (xarici

qüvvələrin) təsiri altına düşür və onlar tərəfindən idarə olunur.

Molla tərəfindən qəbul olunan və ilk baxışda ağıllı görünən bu

təkliflər əslində nonsensdir. Əgər hər dəstə özündən əvvəlki

dəstələrin dediklərini bilsəydilər, yersiz təkliflərlə çıxış

etməzdilər. Onlar ona görə səhv təkliflərlə çıxış edirlər ki, hadisəni

ani olaraq qiymətləndirirlər. Başqa sözlə, əgər hadisə başlandığı

andan müşahidə altında olsa idi, onda yoldan ötənlər o cür

təkliflərlə çıxış etməzdilər.

Qeyri-müəyyənlik prinsipi

Təbiət hadisələri, cəmiyyət hadisələrindən fərqli olaraq

obyektiv qanunlarla idarə olunur. Subyektiv qanunlarla idarə olu

278

DÜŞÜNCƏ TƏRZİ

nan cəmiyyət hadisələrində də obyektiv qanunauyğunluqlar

mövcuddur. Misal olaraq, “iqtisadiyyatı yüksək olan ölkələrdə

demokratik dəyərlər daha tez bərqərar olur” və ya “adambaşına

düşən milli gəlir, adambaşına enerji istehlakı ilə mütənasibdir”

münasibətlərini göstərmək olar.

Məlumdur ki, hər bir problemin düz və səhv həlləri

mövcuddur. Dünyagörüşü artdıqca qərarın xətası azalır. Bir el

misalımızda deyilir ki, düz ilə səhv arasında məsafə kirpik ilə göz

arasındakı qədərdir.

Bəşəriyyətin inkişaf tarixinə əsaslanıb deyə bilərik ki, mütləq

düzgün qərar qəbul etmək cənabi Haqqa məxsusdur. Peyğəmbərlər

də minilliklərin sınağından çıxmış düzgün qərarlar qəbul etmişlər.

Fövqəlinsanlar da yüz illər üçün doğm olan qərarlar qəbul edə

biliblər. Müdrik insanlar zamana tab gətirən qərarlar qəbul edirlər.

Adi insanların qəbul etdiyi qərarın xətası, cahil insanların qəbul

etdiyi qərarın xətasından az olur.

Təbiətşünaslıqda böyük əhəmiyyət kəsb edən və Heyzenberq

tərəfindən kəşf edilmiş “qeyri - müəyyənlik prinsipi”nin məğzi

bundan ibarətdir ki, elementar zərrəciklərin impulsu nə qədər

dəqiq ölçülərsə, onun fəzadakı yeri bir o qədər qeyri - dəqiqdir və

ya hissəciyin yeri fəzada nə qədər dəqiq müəyyən edilərsə, onun

impulsunun qiyməti bir o qədər qeyri - müəyyəndir.

Təbiət hadisələri üçün doğru olan bu “qeyri - müəyyənlik

prinsipf’nə analoji qanunauyğunluq cəmiyyət hadisələri üçün də

formalaşdırmaq mümkündür. Bunun üçün, bir yeni anlayış -

“qərarın xətası” anlayışını qəbul etmək lazımdır.

Qəbul ediləcək qərarın xətasız olması üçün hadisə geniş zaman

intervalında tədqiq edilməlidir. Beləliklə, belə bir qanunauyğunluq

söyləmək olar:

279

Şahlar Əsgəvov ___________________________________________________________

Cəmiyyətdə baş verən hadisələr nə qədər çox zaman

intervalında (^t) öyrənilərsə, o halda qəbul edəcəyimiz qərarın

xətası (AQ) bir o qədər az olar.

Dediklərimizi riyazi şəkildə belə ifadə etmək olar:

AQ At = Ş== const... (A)

Burada, At - hadisəni araşdırmaq müddətidir. AQ - qəbul

edilmiş qərarın xətası olub AQ = Q,„ - Q^ fərqinə bərabərdir. Q,„

mütləq düz qərar; Ö,.-isə cari qəbul edilmiş qərardır. AQ = 0

olarsa, cari qərar mütləq düz qərara bərabərdir. AQ sıfırdan böyük

olarsa, cari qərar xətası çox olan qərardır.

Fərz edək ki, bir çay üzərində körpü tikmək lazımdır. Şübhə

yoxdur ki, körpünü çay üzərində yüz yerdə tikmək olar. Körpünün

eni, uzunluğu, hündürlüyü ilə bağlı çoxsaylı variantlar da təklif

etmək olar. Aydındır ki, bu variantların biri düz, bir qismi

kvazidüz, bir hissəsi səhv, qalanları isə çox səhvdir. Ən düz

variantı tapmaq mümkün olsa, onda qəbul edəcəyiniz qərarın

xətası (AQ = 0) sıfır olar. Yəni 2«, = Qc olar. Ən səhv variant

seçəriksə (misal üçün, körpünü çay üzərindən yox, çay boyunca

tikmək), onda xəta ən çox (AQ = max) olar. Düz qərarı tapmaq

üçün çox düşünmək və çox ölçüb-biçmək lazımdır. Yəni düşünmə

zamanım geniş götürmək lazımdır.

Tarixi təcrübə və son illərin tədqiqatları göstərir ki, qərarın

düzgünlük dərəcəsi ilə zəruri informasiya bolluğu arasında əlaqə

mövcuddur. Hamı üçün aydın olan bu həqiqəti riyazi düstur

şəklinə salmaq mümkündür. Bunun üçün yeni bir “informasiya

qıtlığı” anlayışı qəbul etmək lazımdır. Bu anlayışların köməyi ilə

belə bir qanunauyğunluq formalaşdırmaq mümkündür:

“İstənilən sosial hadisə ilə bağlı qəbul edilən qərarın xətası (A0,

zəruri informasiya qıtlığı (Al) ilə mütənasibdir .

280

DÜŞÜNCƏ TƏRZİ

Bu münasibəti riyazi olaraq belə ifadə etmək olar:

AQ=

Burada, informasiya qıtlığı (Al), zəruri (I^) və real (I,.)

informasiya toplumlannın fərqinə bərabərdir, «-mütənasiblik

əmsalıdır.

Formula (B)-dən göründüyü kimi, informasiya qıtlığı (Al) çox

olduqca qərarın xətası da (AQ) çox olar.

Bu fikirlərə bir az aydınlıq gətirək. Fərz edək ki, riyaziyyat

fənnindən imtahan götürülür və şagird 10 suala cavab verməlidir.

Əgər şagird, zəruri səviyyədə biliklidirsə (yəni uzun illər ərzində

riyaziyyatdan keçdiyi bütün materialları mənim- səyibsə) 0,

misalların hamısını düzgün həll edəcəkdir. Əgər şagirdin bilik

qıtlığı varsa (hansısa materiallan vaxtında mənimsə- məyibsə)

suallann bir qisminə cavab verə bilməyəcəkdir. Mümkün müxtəlif

hallar ola bilər. Misal üçün:

a) Əgər şagird 10 misalın hər birini düzgün həll edibsə, onda

onun bilik (informasiya) qıtlığı yoxdur və bu səbəbdən onun qəbul

etdiyi qərarın da xətası yoxdur, yəni AQ = 0. Bu zaman onun cari

biliyi zəruri biliyə bərabər və ya ondan çoxdur: I,. ^4;

b) Əgər şagird 10 misaldan ancaq 4-nü düzgün həll edibsə,

artıq onun müəyyən qədər bilik qıtlığı var. Demək onun qəbul

etdiyi qərarın xətası da var. Bu halda şagirdin qəbul etdiyi qərarın

nisbi xətası: (10-4): 10=0,6, yəni 60% olacaqdır. Bu halda onun

malik olduğu real informasiya zəruri informasiyadan azdır: 1,.<İ2

• Bu misallardan da bir daha aydın görünür ki, qəbul edilən qərarın

xətası ilə bilik (informasiya) qıtlığı arasında yuxarıda qeyd edilən

obyektiv münasibət mövcuddur.

İnformasiya qıtlığı (Al) həm fərdin şəxsi keyfiyyətindən, həm

də təhsil səviyyəsindən asılı olduğundan eyni dərəcədə şüurlu olan

iki nəfərdən o kəsin qəbul etdiyi qərarın xətası az 28:

Şahlar Əsgarov ___________________________________________________________

olar ki, 0 daha 3diksək bilik səviyyəsinə malik olsun. Eyni bilik

səviyyəsinə malik olan iki nəfərdən o kəsin qəbul etdiyi qərarın

xətası az olar ki, o daha ağıllıdır. O kəs dərrakəli, ağıllı hesab

olunur ki, son məqsədə ən qısa yolla gedə bilir.

İmtahan ilə bağlı yuxarıda çəkdiyimiz misalı, obyekt-subyekt

kontekstində analiz edək. Birinci şagird müxtəlif illər üçün

tutulmuş təhsil proqramlarını tam mənimsədiyindən suallara

100%, ikinci şagird proqramlan zəif mənimsədiyindən suallara

qismən- 40% cavab verə bilmişdir. Deməli, 1-ci halda şagird

içərisindən keçdiyi sosial prosesin (imtahanın) subyekti, digər

halda isə onun obyekti olmuşdur. Birinci halda şagird prosesi

idarəedən, ikinci halda isə idarəolunan tərəfi olmuşdur. Buradan

çıxardığımız fəlsəfi nəticə bundan ibarətdir ki, gənclərimizə elə

təhsil verməliyik ki, onlar gələcəkdə içərisindən keçdiyi

proseslərin obyekti yox, subyekti olsunlar.

Mütəfəkkir insanlann əsrlər boyu yaratdığı bəzi mənəvi

dəyərlərin açılışına bu formulalann işığında diqqət yetirək:

• “Yüz ölç, bir biç” atalar sözünün hikməti bundan ibarətdir ki,

hadisəni hərtərəfli öyrənmək üçün zamanını yüz dəfə çox götür,

sonra qərar qəbul et. Onda qəbul edilən qərarın xətası az olar.

• “Allahın birinci adı səbirdir” - sözünün hikməti bundadır ki,

səbirli olub, zaman çox böyük götürülsə, qəbul ediləcək qərarın

xətası az olar, bu isə Allaha xoş olar.

Qurani - Kərimdə də səbirliliyin fəziləti barədə çox

yazılmışdır. Orada göstərilir ki, 20 səbirli adam 100 adama, 100

səbirli adam 1000 adama qalib gələr.

• “Bir ağıl yaxşıdır, ikisi ondan da yaxşıdır” kəlamı yuxarıdakı

formulanın işığında o deməkdir ki, məsələnin həllinə iki nəfərin

cəlbi sanki problemin araşdırma vaxtını iki

282

DÜŞÜNCƏ TƏRZİ

dəfə artırar. Bu səbəbdən də, qəbul ediləcək qərarın xətası azalar.

Bu deyilənlərdən çox maraqlı nəticə əldə etmiş oluruq.

İstənilən şəxsin bir hadisə haqqında qəbul etdiyi qərarlardan

prinsipcə, son qərar daha düzgün qərar hesab olunmalıdır. Çünki

son qərar qəbul edilərkən, insan nisbətən daha çox informasiyaya

malik olur.

• “Ağsaqqal” sözünün üstünlüyü

Ağsaqqalın dünyagörüşü, həyatı boyu topladığı informasiya

gənc insanlara nisbətən çox olduğundan, eyni hadisə haqqında

ağsaqqalın qəbul etdiyi qərar, gəncin qəbul edəcəyi qərardan daha

xətasız olar. Bu səbəbdən də, min illərdir ki. Şərqdə “ağ- laqqal”

sözünün qiyməti böyükdür.

Müxalif ~fıkır hadisə ilə bağlı informasiyanı çoxaldır, qəbul

olunacaq qərarın səhvini isə azaldır. Analoji dəyərli fikirlər,

aforizmlər Qərb düşüncə tərzində də özünə möhkəm yer tutub və

dəyərlər şəklində kristallaşıbdır. Qərb düşüncə tərzindən də bir

neçə misal gətirək:

1. Dalberq Eduard: “Sizin istənilən qərarınız səhvdir”.

2. Helvetski: “Səhv qarşısında qorxu bizi həqiqəti

axtarmaqdan çəkindirməməlidir”.

3. Jan Jak Russo: Düzlüyə gedən yol bir, səhvə gedən yol

mindir.

■^u fikirlər yuxarıdakı formulaların düzgünlüyünü bir daha

təsdiqləyir.

Həyatımızın digər sahələri üçün də böyük əhəmiyyət kəsb

edən (A) və (B) formulaları gündəmdə olan ictimai-sosial

problemlərlə bağlı vacib nəticələr almağa imkan verir. Bu

formula- larm işığında bir neçə problemə nəzər salaq.

Əvvəlcə, “Kim fövqəlbəşərdir?” sualına cavab verməyə cəhd

edək.

283

Şahlar Əsgərov

Yuxarıdakı formulalann tələbinə görə istənilən hadisə

haqqında düşünmə və ya məlumat toplama müddətini azaltdıqca

qəbul edəcəyimiz qərarın xətası artır. Bu qanun adi insan

fəaliyyəti üçün doğrudur. Elə insanlar da var ki, onlar bu formu-

lanın tələbinin əksinə olaraq qısa zaman müddətində də düzgün,

xətasız qərarlar qəbul etmək qabiliyyətinə malikdirlər. Onların

fəaliyyəti bu qanunun tələbindən kənara çıxır. Adətən, belə

insanlar qeyri-adi şəxsiyyətlər hesab edilir. Belə insanlar

fövqəlbəşər və ya fövqəlinsanlardır. Ola bilsin ki, düzgün qərar

qəbul edərkən onlar lazım olan informasiyanı yüksək intuisiya

vasitəsilə də əldə edirlər. Şübhəsiz, peyğəmbərlər fövqəlinsandır.

V.Le- ninlə müqayisədə M.K.Atatürk daha fövqəlinsandır. Çünki

onun qurduğu dövlət yaşayır, amma V.Leninin qurduğu dövlət oz

içindən çürüyüb dağıldı.

Elmi tədqiqat laboratoriyalarının

yaranmasının fəlsəfi əsası

Dünya böyük dəyişikliklər ərəfəsindədir. İnkişaf etmiş

dövlətlər sənaye bazalı cəmiyyətdən texnoloji və informasiya

baza- lı cəmiyyətə keçirlər. Qabaqcıl dövlətlər elmlə idarə

olunurlar. Çağdaş dünyanın inkişaf istiqaməti belədir. Yuxarıdakı

formu- lanın işığında bu o deməkdir ki, istər daxili, istər xarici

siyasətlə bağlı problemlərin həllində qəbul ediləcək qərar elmi

olmalıdır, yəni qərarın AQ xətası çox az olmalıdır. Bunun üçün

problemin öyrənilməsi, araşdırılması müddətini çox götürmək

tələb olunur.

Problemin öz həllini qısa zaman müddətində tapması üçün

çoxlu sayda peşəkar insanları və mütəxəssisləri bu işə cəlb

etməklə tədqiqat zamanını dəfələrlə qısaltmaq olar. Bu isə həmin

problemin həlli üçün araşdırma mərkəzlərinin, elmi tədqiqat

284

DÜŞÜNCƏ TƏRZİ

laboratoriyalarının və ya institutların yaradılması deməkdir. Belə

qurumların yaradılmasının və peşəkar ekspertlərin, alimlərin bir

yerə toplanmasının həm hikməti, həm də fəlsəfəsi bundan

ibarətdir. Burada söhbət çox adamların bir yerə toplanmasından

yox, professional insanların bir yerə toplanmasından gedir.

Yaşlı nəsil və gənclərin cəmiyyətdə yeri

Yuxandakı riyazi formula cəmiyyətin iyerarxik strukturunda

yaşlı və gənclərin yeri ilə bağlı problemə işıq salmağa imkan verir.

Belə ki, yaşlı insanların məlumat bazası (Al) (ömür boyu aldığı

təhsil, biliyi, informasiyası, həyat təcrübəsi və s.) gənclərə

nisbətən çox olduğuna görə, onların proseslərin gedişində qəbul

etdiyi qərarın xətası daha az olur. Bu isə o deməkdir ki, onlar

içərisindən keçdiyi hadisələrin obyekti yox, subyekti olurlar.

Başqa sözlə desək, prosesin idarəolunan tərəfi yox, idarəedən

tərəfi olurlar.

İnsan fəaliyyətində ağıl və emosiyanın rolu danılmazdır.

Gənclərin fəaliyyətində emosional hisslər üstünlük təşkil edir.

Yeri gəlmişkən qeyd edək ki, emosiyanı törədən səbə^ərdəfT biri

də informasiya qıtlığıdır. İnsan yaşa dolduqca emosional hisslərin

rolu azalır, ağlın rolu isə artır. Ahıl adamlarda müdriklik,

gənclərdə emosiya^tünlük təşkil ej^ir. Böyük Yarad^ iıv- sanları

bu cür yaratmışdır. Bu səbəbdən də gənclərə o işlər həvalə

olunmalıdır ki, onlar həmin işlərin həllində subyekt kimi çıxış edə

bilirlər. Misal üçün, vətənin müdafiəsi gənclərə etibar edilir.

Çünki onlar bu proseslərdə obyekt yox, subyekt kimi çıxış edə

bilərlər. Başqa sözlə, qəbul etdikləri qərarlarda az səhvə yol

verirlər. Yaşlıların məşvərətdə, məsləhətdə söylədiklərini gənclər

söyləyə bilməz.

285

Şahlar Əsgsrov

Qadınların cəmiyyətdə yeri

Yuxandakı formulanın işığında bu problemə də baxmaq olar.

Əldə edəcəyimiz vacib nəticə bundan ibarət olacaqdır ki, kişi və

qadın olmasından asılı olmayaraq, vətəndaş o işdən yapışmalıdır

ki, qəbul etdiyi qərarların xətası (AQ) minimum olsun. Onlar

proseslərin içərisindən obyekt kimi yox, subyekt kimi,

idarəolunan tərəf kimi yox, idarə edən tərəf kimi keçə bilsinlər.

İşin passiv yox, aktiv tərəfi olsunlar.

Vətəndaşı işə təyin edəndə onun kişi və ya qadın, cavan və ya

yaşlı, qohum ya uzaq olması yox, onu prosesin obyekti ya

subyekti olmasını əsas götürmək lazımdır.

Siyasi problemlər

Məqalənin əvvəlində qeyd edildiyi kimi silsilə düzgün qərarlar

qəbul etməklə dövlət güclü dövlətə çevrilir. Əks təqdirdə dövlət

get-gedə zəifləyir və nəticədə dağılır. SSRİ-nin dağılması buna

bariz nümunədir.

Sovetlər dövrünün əksər siyasi məclisləri formaca işgüzar,

mahiyyətcə ritual idi. O dövrdə məclisin ən geniş yayılmış modeli

“Prezidium və zal” modeli idi. Bu model sovet idarəçiliyinin

mahiyyətinə uyğunlaşdırılmışdı. Bu modelin fəlsəfi qüsuru

bundan ibarət idi ki, prosesin idarə edən tərəfi zal yox, prezidium

idi. Sovet məclislərinin görünməz digər qüsuru bundan ibarət idi

ki, prezidium tərəf-müqabil kimi yox, həm də üçüncü tərəf kimi

çıxış edirdi və iclasın müzakirə edib qəbul edəcəyi qərar

müzakirədən əvvəl hazırlanırdı.

Sov. IKP-nin ali orqam olan Partiya Qumltaylan da bu

qüsurlardan xali deyildi. Prezidium qurultayın idarə edən tərəfi

idi. Zalda oturan nümayəndələr isə qurultayın passiv tərəfi

olduğundan, ida

286

DÜŞÜNCƏ TƏRZİ

rə edən tərəfə təsir etmək imkanı yox idi. Bu iclaslarda

informasiya axını biristiqamətli idi. Əks-rabitə yox idi. Zaldan

prezidiuma informasiya axmırdı. Çünki qurultay

nümayəndələrinin çoxu qeyri-professional olduqlarından (sağıcı,

pambıqçı, çoban və bunun kimilər) dövləti və ictimai məsuliyyəti

hiss etmirdilər. Nəticədə iclaslar informasiya qıtlığı şəraitində

keçirilirdi. İnformasiya qıtlığı böyük olduğundan, qurultayın

qəbul etdiyi qərarlann xətası da böyük olurdu. Bu haqda geniş

məlumat aşağıda “Toplantının fəlsəfəsi” adlı məqaləmdə

verilmişdir.

Qarabağ problemi

Son 200 ildə yaşadığımız tarix və məruz qaldığımız siyasi

keçidlərin, demək olar ki, hamısı xarici qüvvələrin təsiri altında

baş vermişdir. Biz hadisələrin aktiv yox, passiv tərəfi olmuşuq.

Son 80 illik tariximizdə çoxsaylı siyasi keçidlər yaşamışıq.

1918-ci ildə Azərbaycan Demokratik Cümhuriyyətini qurduq.

1920-ci ildə bu quruluşdan sol təmayüllü bir quruluşa keçdik.

1991-ciilin sonunda SSRİ-nin dağılması səbəbindən bugünkü

quruluşa keçdik.

Bu keçidlərdə bizim və Mollanın başına gələnlər arasında

aydın paralellər görünür. Molla xoş niyyətlə səfərə çıxmışdı. Biz

də xoş niyyətlə 1918-ci ilin may ayında müstəqilliyimizi bəyan

edərək, müstəqil, demokrtik dövlət qurmağı planlaşdırmışdıq...

Maraqlıdır ki. Molla üçün köməkçi vasitə olan eşşək axırda

onun özünün yükünə çevrildiyi kimi, bizim çox qiymətli

sərvətimiz olan neft zaman-zaman yükümüzə çevrilir və bizə bəla

gətirir. Bölgəni diqqət mərkəzinə çəkir, siyasi terminlə desək,

geosiyasi mərkəzə çevirir. Superdövlətlərin diqqəti bu məkanda

kəsişir.

287

Şahlar Əsgərov ___________________________________________________________

Başımıza gələn tarixi proseslərin əsas səbəbi bundan ibarətdir

ki, çox vaxt Azərbaycanda gedən siyasi proseslər, bizim eli- tar

təbəqənin başa düşdüyündən qəlbidə gedib. Başa düşə bilənləri isə

Nəriman Nərimanov kimi “zərərsizləşdiriblər”.

Molladan fərqli olaraq, biz xarici qüvvələrin ideyalannın

icraçısına çevrilməməliyik. Bizim öz milli ideyamız, siyasətimiz

olmalıdır, fəaliyyətimiz öz ideyalarımızdan, daxili gücümüzdən

bəhrələnməlidir. Düz yolla getmək üçün xarici “dostların”

məsləhətinə yox, millətin daxilindən gələn səsə qulaq asmaq daha

düzgün olardı.

1988 -1993-cü illərdə həm partokratlar, həm də cəbhəkratlar

Azərbaycanda baş vermiş hadisələrin 200 ildən çox bir tarixi

prosesin davamı kimi yox, həmin illərin hadisəsi kimi baxdılar.

Nəticədə, tarixilik unuduldu və zəruri informasiya qıtlığı

şəraitində Azərbaycan iqtidarları silsilə səhv qərarlar qəbul

etdilər. Bu səbəbdən də, ağır nəticələrlə qarşılaşdıq.

Bütün bu dediklərimizdən görünür ki, son yüz illər

yaşadığımız acı tarix haqqında zəruri informasiyalann toplanması,

ümumiləşdirilməsi, öyrənilməsi, fəlsəfi analizi gələcəkdə qəbul

edəcəyimiz qərarlarımızın xətalarmin azaldılması üçün böyük

əhəmiyyət kəsb edir. Hadisə ilə bağlı qərar qəbul edilərkən həm

tarixiliyi, həm də müasirliyi əks etdirən məlumat toplumuna

əsaslanmaq lazımdır. Zəruri informasiyaya malik olsaq,

yuxarıdakı formulalardan göründüyü kimi, qəbul edəcəyimiz

qərarın xətası az olar.

**Kainat” jurnalı, N93, səh. 17-19, 2003. ^Tətbiqi riyaziyyat və fuzzy sistemlər”, N9İ, 2002.

288

DÜŞÜNCƏ TƏRZİ

RÜŞVƏTİN FƏLSƏFƏSİ VƏ DİNAMİKASI

“insan cəmiyyəti, dövlət

yaranandan korntpsiya olubdur.

Ancaq onunla mübarizə də olubdur. "

Heydər Əliyev

İdeal cəmiyyət qurmaq mümkün deyil. Çünki insan faktoru

maneçilik törədir. Böyük Britaniyanın sabiq Baş naziri Marqaret

Tetçer “Dövləti idarəetmə məharəti” kitabında yazır: “Respublika

idarəçilik formasının mahiyyəti insanın qüsurlarına qarşı mübarizə

aparmaqdır”. Deməli, real cəmiyyətlərin on alisində belə insan

faktoru rol oynayacaqdır.

Bir çox dövlət başçılarının rüşvətə qarşı apardığı ciddi

mübarizə tarixin yaddaşında qalmışdır. İran şahı Kambiz rüşvətxor

məmurların dərisini soydurar və bu dərini onun kreslosunun

üzərinə çəkdirərək yeni vəzifə alan şəxsi otuzdurarmış. Ancaq

bununla belə, rüşvətə inzibatı yolla son qoymaq mümkün

olmamışdır.

İnsan təbiətcə tənbəl və acgöz məxluqdur. Öz ehtiyacını təmin

etmək üçün qanuni və qanunsuz üsullardan istifadə edir. Çox vaxt

şəxsi mənafeni ictimai və dövlət mənafeyindən üstün tutur. Rüşvət

bu istəkləri həyata keçirmək üçün bir vasitədir. Rüşvətin yayılma

dərəcələrinə görə quruluşlar bir-birindən fərqlənərək sivil və

qeyri-sivil cəmiyyətlərə bölünürlər. Ancaq müxtəlif sahələrdən

elmi yolla rüşvətlə mübarizə aparmaq, onu sıradan çıxarmaq

mümkündür. Bu müddəanı sübut etmək üçün ölkəmizin çörək

təsərrüfatını misal çəkmək istəyirəm.

Azərbaycanda 1990-94-cü illərdə rüşvətə ən çox uğramış

müəssisələr çörək zavodları olmuşdur. Şükürlər olsun indi bu

sahədə rüşvət yoxdur. Nə baş vermişdir? İnsanlann çörəyə ehtiyacı

289

Şahlar Əsgərov

azalmışdı? Ölkəyə yeni inqilabi texnologiya gəlmişdir? Yoxsa

insanlar müqəddəs dəyərlər sistemini mənimsəmişdilər? Bunla-

nn heç biri olmamışdır.

Baş verən budur ki, quruluş dəyişmişdir. Bu sahənin idarə

olunmasından dövlət öz əlini çəkmişdir. Çörək təsərrüfatı özəl

əllərə verilmişdi. Başqa sözlə, ulu öndər Heydər Əliyev dövlət

quruculuğunda liberal dəyərlərə üstünlük verərək bu sahəni

özəlləşdirməyə icazə vermişdi. Bu sadə misalı aydınlaşdırmaq

üçün ona bir az da işıq salaq.

Rüşvətin istiqaməti

Vətəndaş cəmiyyətinin mahiyyəti bundan ibarətdir ki, insanlar

bir-birinin tələbatını ödəyə bilirsə, dövlət bu işə maneçilik

törətməməli, əksinə, onun inkişafı üçün normal hüquqi baza

yaratmalıdır. Birinin gündəlik çörəyə ehtiyacı varsa, başqa birisi

isə bu işi uğurla görə bilirsə, dövlət bu işə ancaq köməklik

göstərməlidir. Çünki dövlətin burada qazancı çoxdur: birincisi,

dövlət üçün vergi ödəyicilərin sayı artır; ikincisi, yeni iş yerləri

açılır; üçüncüsü, sistemdən rüşvət qovulur. Bütün bunlar sivil

dövlət üçün çox böyük göstəricilərdir. Birinci iki qazancın

mahiyyəti aydındır. Üçüncü qazanc faktoruna diqqət yetirək.

Sovetlər dönəmində çörək bazannın iki tərəfi var idi. Bu

prosesin aktiv (idarəedən) tərəfi dövlət (zavodun direktoru

timsalında), passiv (idarəolunan) tərəfi isə istehlakçılar (müştəri)

idi. Bəşəriyyətin inkişaf tarixi göstərir ki, ta qədim zamanlardan

indiyə kimi həmişə şirinlik, hədiyyə (rüşvət) idarə olunandan

idarəedən tərəfə axıbdır. Çörək zavodu misalında bu o deməkdir

ki, rüşvət istehlakçıdan (müştəridən) idarəedənə (çörək zavodunun

direktoruna) tərəf axıbdır. Sual olunur, bu prosesdə rüşvətə “yox”

demək mümkündürmü? Əlbəttə, mümkündür. Bunun

290

DÜŞÜNCƏ TƏRZİ

üçün elə etmək lazımdır ki, prosesin aktiv tərəfi (idarəedən)

istehlakçılar, passiv tərəf isə istehsalçılar olsun və dövlətin 3- cü

subyekt kimi bu prosesə müdaxiləsi minimum olsun. Çörək

problemi müştəri ilə satıcının, başqa sözlə, istehsalçı ilə

istehlakçının qarşılıqlı işi olmalıdır. Burada başqa subyektə yer

olmamalıdır. Sovetlər zamanında məhz süni şəkildə üçüncü

subyektin müdaxiləsi rüşvətə əsas yaratmışdı. O zamanlarda

rüşvətə qarşı mübarizə apanlıb və onu nəzarətdə saxlamaq üçün

inzibati metodlardan istifadə olunurdu. Bu isə rüşvəti daha da

artınrdı.

Demokratik Qərb cəmiyyətlərində rüşvətlə mübarizəni inzibati

yox, liberal metodlarla aparırlar. Müəssisələr elə qurulur ki,

prosesin idarə edən tərəfi istehlakçılar, idarəolunan tərəf isə

istehsalçılar olurlar. Bu səbəbdən də, istehsal müəssisəsi

müştəriləri cəlb etmək məqsədilə çörəyin keyfiyyətini və xidmət

mədəniyyətini daim artırır ki, rəqabətə davamlı müəssisəyə çevrilə

bilsinlər.

Hal-hazırda ölkəmizdə ərzaq qıtlığı yoxdur. Şükürlər olsun ki,

indi ərzaq boldur, çünki bu dediklərimiz ət-süd və digər

məhsulların istehsalına da eyni dərəcədə aiddir və artıq bu

proseslərin dövlət simasında üçüncü subyekti yoxdur. İndi ət, yağ,

süd istehsalçıları ilə istehlakçılar (müştərilər) arasında kolxoz

sədri, sovxoz direktoru, partkom (başqa sözlə, insanların fəaliyyət

azadlığını əlindən alan, təşəbbüsünü boğan) timsalında dövlət

adamı yoxdur. Ölkədə ərzaq bolluğu yaranmasının elmi-fəl- səfi

səbəbi bunlardır. Kennet Miqout necə gözəl deyib: “Kapitalizm -

insanları rahat buraxanda məşğul olduğu işdir.”

Rüşvətin zəruri şərti

“Dövlət-vətəndaş” münasibətinin əhatə dairəsi geniş olan

başqa bir sahə - təhsil sahəsidir. Bu sahəyə diqqət yetirək.

291

Şahlar Əsgərov ___________________________________________________________

Sovetlər dönəmində yaxın İranın təhsil sistemində rüşvət yox

idi, uzaq Slovakiyada isə var idi. İran Astarasında təhsildə rüşvət

yox idi, ancaq Sovet Astarasında var idi. Çünki Sovet təhsili

sistemində rüşvəti doğuran bir neçə səbəb: inzibatçılıq,

qeyri-aşkarlıq var idi. Demokratiklik və liberallıq isə yox idi.

Yersiz inzibatçılıq olan yerdə rüşvətin olması mütləqdir.

İnzibatçılıq rüşvətin zəruri şərtlərindən biridir.

Sovetlər zamanında təhsil prosesinin ən çox rüşvətə uğramış

hissəsi ali məktəblərə tələbə qəbulu prosesi idi. Bu prosesin də iki

tərəfi vardı ki, bunlann biri aktiv, digəri isə passivdir. O zamanlar

bu prosesin aktiv tərəfi universitetlər, passiv tərəfi isə tələbələr və

onların valideynləri idi. Tələbəni universitetlər (dövlət, rektor)

seçirdi və yuxarıda qeyd edildiyi kimi, rüşvət passiv tərəfdən aktiv

tərəfə doğru axırdı. Yəni rüşvətin axın istiqaməti tələbədən

universitet rəhbərliyinə tərəf idi. Bu prosesdən rüşvəti çıxarmaq

üçün elə etmək lazımdır ki, tərəflər yerlərini dəyişsin. Sistem elə

qurulsun ki, prosesin aktiv tərəfi tələbələr, passiv tərəfi

universitetlər (rektorlar) olsunlar. Dövlət bu işə müdaxilə etməsin.

Qərb dövlətlərində belə də edirlər. Orta məktəbi uğurla bitirmiş

məzunlar eyni zamanda bir neçə universiteti seçə bilər. Ancaq

burada bir incə məqam var. Bu da ondan ibarətdir ki, sosial ədalət

prinsipini qorumaq üçün, başqa sözlə, ali məktəblərə yaxşıların

yaxşısının girməsini təmin etmək üçün hər bir ölkə məzunları

ümumi bir milli testdən keçirir. Yüksək bal toplayanlann üstün

seçim hüququ qazanır. Testdən keçmiş abituriyentlər topladıqları

bala uyğun olaraq təhsil ocaqlarını seçirlər. Yəni ali məktəblərə

qəbul prosesinin aktiv tərəfi abituriyentlər olurlar. Nəticədə

universitetlər prosesin passiv tərəfinə çevrilirlər.

1992-ci ildən əvvəlki təhsil sisteminə baxsaq, bu sahədə iki

qüsur görəcəyik. Birincisi, orta məktəblərin verdiyi attestat qiy

292

DÜŞÜNCƏ TƏRZİ

mətlərinə ali məktəblər etibar etmirdilər, ona görə də əlavə qəbul

imtahanları aparırdılar. İkincisi, ali məktəblərin apardığı qəbul

imtahanlarına isə cəmiyyətin etibarı az idi. Bu inamsızlıq mühiti

testi Azərbaycana gətirdi və çox yaxşı etdi. Ancaq çox təəssüf ki,

test ölkəmizə formaca gəldi, mahiyyətcə yox. Nəticədə böyük

qüsurlar baş verdi.

Test məqsədinə qulluq etməlidir

Test sistemi 1992-ci ildən Azərbaycanda tətbiq edilir, amma

çevrilmiş nal şəklində. Bu səbəbdən də ölkəmizdə tətbiq

edilməsinə baxmayaraq, bu sahədə böyük uğurlar əldə

edilməyibdir. Əgər Sovetlər zamanında universitetlər (rektor,

dövlət) tələbələri seçib yerləşdirirdisə, indi həmin işi TQDK edir.

Yəni o zaman da, bu prosesin açarı dövlətin əlində olub, indi də

belədir. Ona görə də həm rüşvət, həm qüsur, həm də təhsil

tarixində görünməyən nöqsanlar baş verir. Bu mənfi halları aradan

qaldırmaq üçün test ölkəmizdə düzgün tətbiq olunmalı və

məqsədinə düzgün qulluq etməlidir.

İctimai şüurda testin müsbət imicinin səbəbi nədir? - sualı

maraq doğurur. Səbəb budur ki, kasıbın, ortababın 200-300 bal

toplamış savadsız uşaqlan (nəzərə alın ki, 280 bal Sovet

dönəminin 5 ballı şkalanın 2 qiymətinə bərabərdir) ali məktəblərə

girirlər. Bu həqiqətdir. Ancaq bu da həqiqətdir ki, istədikləri

ixtisaslara yox, TQDK yerləşdirdiyi ixtisasa. Varlının savadsız

uşaqlan da ali məktəblərə girirlər. Bu da həqiqətdir. Ancaq TQDK

köməyi ilə öz istədiyi ixtisasa. Hesab edirəm ki, oxucular incə

fərqi tuta bildilər.

İndi isə testin səhv tətbiqi nəticəsində baş verən digər qüsurlara

diqqət yetirək. TQDK-nın ehtimal nəzəriyyəsinə əsaslanıb elan

edilmiş test qiymətlərini ləğv etməsi pedaqogika tarixində

293

Şahlar Əsgərov

analoqu olmayan bir hadisədir. Bu hadisəyə aydınlıq gətirməzdən

qabaq yenə haşiyə çıxmaq istəyirəm.

Fərz edək ki, iki komanda futbol oynayır, hesab isə bir-birdir.

Oynun sonuna yaxın yeni qol vurulur. Hakim qərar qəbul edir və

nəticədə yerli komanda 2:1 hesabı ilə qalib gəlir. Qəzetlər

qələbədən yazır, telekanallar qolun vurulma səhnəsini göstərir və

s. Hadisədən sonra hakimlər kollegiyası yığışıb, oynun video

çəkilişini təhlil edir və görürlər ki, hakim səhv edib. Qol vuran

oyunçu oyundan kənar vəziyyətdə imiş.

Belə hallarda oynun nəticəsi ləğv olunmur. Səhv düzəldilmir.

Sadəcə olaraq qərar qəbul edən şəxsin, yəni qolu hesaba alan

hakimin hakimlik hüququ ya məhdudlaşdırılır, ya da əlindən

alınır.

Bu cür qərarlar (yəni səhv nəticənin saxlanılması) qanundan

çox tarixi ənənəyə və sağlam düşüncəyə əsaslanır. Əgər bəyan

edilmiş qol ləğv edilsə idi, onda əvvəla, heç kəs futbola həvəs

göstərməz, sahədə çaşbaşhq yaranar. Üstəlik, “dövlət-vətəndaş”

münasibətinə xələl gətirilər. Dövlətin hörmətdən düşməməsi

üçün, xalqla birlik pozulmasın deyə, o qüsur (yəni səhv vurulmuş

qolu, və ya səhv bəyan edilmiş nəticə) saxlanılmalı, ancaq bu işi

törətmiş məmur cəzalandınimalıdır. 2004-cü il ali məktəblərə

tələbə qəbulu prosesində də belə olmalı idi. İki yüz abituriyentin

dövlət tərəfindən çap edilən “Abituriyent” jurnalında bəyan

olunmuş ballan saxlanılmalı idi. Əgər proses zamanı cinayət baş

vermişdisə, kimsə ya istefaya getməli, ya da cinayət məsuliyyətinə

cəlb edilməli idi. Başqa bir qüsura da toxunmaq istəyirəm.

Təkrar imtahan götürmək hüququ kimindir?

TQDK rəhbərliyi nəticələri ləğv olunan məzunlardan təkrar

imtahan götürülməsi haqda qərar qəbul etdi. Sual olunur dövlət

294

DÜŞÜNCƏ TƏRZİ

məmurunun təkrar imtahan keçirməyə hüququ varmı? Hesab

edirəm ki, yoxdur. “Dövlət-vətəndaş” münasibətlərində bu hüquq

vətəndaşa məxsusdur. Ancaq vətəndaş təkrar imtahan vermək

təşəbbüsü ilə çıxış edə bilər. Ümumiyyətlə, təhsili idarə edən tərəf

(dekan, rektor, nazir...) təkrar imtahan aparmaq iddiası ilə çıxış

etməməlidir. Bunu yalnız imtahan verən tərəf edə bilər. Yəni

abituriyentin və ya tələbənin təkidi ilə təkrar imtahan götürülə

bilər. Bizim təhsildə baş verən qanunsuzluqları dövlətin gənc

olması ilə yox, məmurun pedaqoji sahədə qeyri- kompetentliyi və

məmur özbaşınalığı ilə izah etmək olar.

Rüşvətin kafi şərti

İnsan faktorunun zərərli rolunu bəzi sahələrdə minimuma

endirmək mümkündür. Bunun üçün, əvvəla, cəmiyyət açıq

cəmiyyətə can atmalıdır. İkincisi, seçimlərdə, təyinatlarda

demokratik normalardan geniş istifadə edilməlidir. Deməli,

rüşvətin kafi şərti qapalılıq, qeyri-şəffaflıq və

antidemokratiklikdir.

“Dövlət - məmur” münasibətində dövlət rüşvətə qarşı, demək

olar ki, həmişə amansız olubdur. Bu işin görünməz səbəbi ondan

ibarətdir ki, məmur bu dünyanın müvəqqəti qonağıdır. Biz fərdin,

məmurun yox, dövlətimizin uzunömürlü və varlı olmasına

çalışmalıyıq. Biz dövləti özümüzə qurban verməməliyik, əksinə

özümüzü dövlətə qurban verməliyik. Onsuzda bu dünyadan bir

gün köçəcəyik. Özümüzün müvəqqəti olduğumuzu anlamalı,

dövlətimizin daimi olmasına çalışmalıyıq, ^’krimi bir örnək

misalla yekunlaşdırmaq istəyirəm.

Düzgün seçim

Qardaş Türkiyə Cümhuriyyətinin sabiq prc^ .......... Turqut Özalın təyin etdiyi dövlət nazirinin rüşvət aldığı meydana çıxan

295

Şahlar Əsgərov ___________________________________________________________

da Turqut bəy onu vəzifəsindən azad edir. Qaranlıq düşəndə həyat

yoldaşı ilə bağışlanmaq üçün T.Özalgilə gələn sabiq nazirin üzünə

qapı açılmır. Sonralar Özal bəy gözyaşları içərisində səhərəcən

yatmadığını söyləyib. Bununla bərabər o, “Əgər mən dostumu

bağışlasaydım, onda dövlətimə xəyanət etmiş olardım. Ona görə

qapını açmadım”-demişdir. Çünki Turqut bəy bilirdi ki, rüşvət

dövləti dağıtmaq potensialına malikdir. Bu dağıdıcı potensialın

varlığı haqqında bir neçə min il öncə Aristotel uzaqgörənliklə belə

demişdir: “Pul və hakimiyyət zəhərli mayedir, hakimiyyətə gələn

puldan, pul dalınca gedən hakimiyyətdən imtina etməlidir”.

Müstəqil dövlətdə yaşamaq həm şərəfli, həm də çox çətindir.

Dövlətin daimi və varlı olması üçün heç bir işdə məmura güzəşt

olmamalıdır. Dövlətin müstəqilliyini qorumaq tələb edir ki, biz

müvəqqətini yox, daimini qorumalıyıq. Biz daimini müvəqqətiyə

qurban verməməliyik.

İslam dininin banisi, böyük dövlət adamı Həzrəti

Peyğəmbərimiz özünə aid suçları tərəddüd etmədən bağışlayardı,

ancaq ümumi mənafeyə qarşı suçlan bağışlamazdı.

Peyğəmbərimizin həyatından belə bir hadisə məlumdur.

Şöhrətli bir ailənin oğurluq etmiş övladının əfv edilməsini

peyğəmbərdən diləmişlər. Peyğəmbər sərt bir şəkildə bildirmişdir:

"Bu oğurluğu qızım Fatimə belə etmiş olsaydı, onun əlini

kəsdirərdim". İslamın dünyaya sürətlə yayılmasında bu düşüncə

əsas rol oynamışdır. İndi əgər İslam dünyasında problem varsa,

onu bu düşüncə qıtlığında axtarmaq lazımdır. Dövlətin var

olmasının əsas inkaredilməz şərti, dövlət mənafeyinin şəxsi

mənafedən üstün olması prinsipinin qorunmasıdır. “525-ci qəzet”, 12 mart 2005-ci il

296

DÜŞÜNCƏ TƏRZİ

TOPLANTININ FƏLSƏFƏSİ

Hökumət qurumlarının, siyasi partiyalar və QHT-lərin,

vətəndaş cəmiyyətinin digər qurumlarının fəaliyyətində

toplantıların (məclisin, iclasın, mitinqin, məşvərətin, məsləhətin,

genəşiyin, şuranın, qurultayın, konfransın və s.) əhəmiyyəti çox

böyükdür. Bu səbəbdən də məclis bir sosial alət kimi bəşəri dəyər

səviyyəsinə yüksəlmişdir. İclas, idarəetmənin mühüm həlqəsi,

daha doğrusu, düyün nöqtəsidir. İclasın əsas məqsədi toplumun,

çox vaxt isə seçilmişlərin potensialından istifadə etməkdir.

İdarəetmədə iclasın rolunu, optik sənayedə istifadə edilən

linzanın roluna bənzətmək olar. Günəş şüalarını linza vasitəsilə bir

nöqtəyə toplayıb metalı əritmək mümkün olduğu kimi, iclas

vasitəsilə seçilmişlərin (ağıllı insanların) intellektual potensialını

bir yerə toplayaraq istənilən problemi həll etmək mümkündür. Və

ya linzalardan mikroskop düzəldib, çox-çox kiçik hissəcikləri

görmək mümkün olduğu kimi, seçilmişlərin intellektual

potensialından istifadə edərək, problemlərin görünməyən

tərəflərini də görmək olar.

Humanitar həyatımızın bu həlqəsinə işıq tutmağa ehtiyac

duyulur. Çünki sovet dövlətindən bizə miras qalan iclasın forma

və məzmunu qüsurludur. Bir sosial fenomen kimi toplantının

formasını, məzmununu, onun obyektinin və subyektinin,

idarəedən və idarəolunan tərəfinin kim olduğunu, “zal-prezidium’'

münasibətlərini aydınlaşdırmağa ehtiyac duyulur. Digər tərəfdən

toplantıların forma və məzmununu təsvir edən anlayışlann (iclas,

məclis, mitinq, məşvərət, məsləhət, genəşik, şura, forum, xural,

qurultay və s) bir-birindən məna fərqini aydınlaşdırmağa, onları

termin statusuna qaldırmağa da ehtiyac vardır. Rus və Azərbaycan

dillərində olan sözlüklərdə, məlumat

297

Şahlar Əsgərov

kitablarında bu sözlər bir-birindən az fərqləndirilir. İstifadə edilən

sözlərdə yayınıq məntiq və dolaşıqlıq vardır. Bu dolaşıqlığı “Milli

Məclisin iclasları” və “Məşvərət məclisi” terminlərini diqqətlə

analiz edəndə də aydın görmək olar. Mənim subyektiv fikrimcə,

“Məşvərətin məşvərəti” və ya “məclisin məclisi” söz birləşmələri

nə qədər qüsurludursa, “Məşvərət məclisi” də təqribən bir o qədər

qüsurludur. Tədqiqata ehtiyac duyulur. İnanıram ki, bu boşluğu

dilçi alimlərimiz dolduracaqlar və biz “məşvərətin” digər toplantı

formalarından (məclisdən, iclasdan və s.) fərqini aydın təsəvvür

edəcəyik.

İclasın formaları və növləri

İdarəetmədə düzgün qərar qəbul etmək üçün, seçilmişlərin

intellektual potensialından istifadə etməyin əhəmiyyəti böyükdür.

Bunun üçün seçilmişlərin məclislərini qurmaq lazımdır. Hesab

etmək olar ki, istənilən toplantı (qurultay, konfrans, forum,

genəşik, şura, məclis, iclas, məsləhət, məşvərət, dəyirmi masa və

s.) müəyyən zaman kəsiyində, müxtəlif səviyyəli fərd və kütlənin

münasibətinin təzahür formasıdır. Məclislər çox vaxt toplumun

enerjisindən, intellektual potensialından istifadə etmək üçün,

bəzən də topluma yol göstərmək üçün qurulur. İndi isə yuxarda

adları çəkilən iclas formalarının məna fərqinə qismən aydınlıq

gətirək.

Məclislər formaca müxtəlif olduğundan, onları təsnifata

bölməyə ehtiyac duyulur. Məclisin sonunda hər hansı bir qərar

qəbul olunursa, belə məclisləri işgüzar (qurultaylar, konfranslar,

elmi şuralar və s.), olunmursa belə məclisləri ritual (xeyir-şər

məclisləri, dəyirmi masalar və bunun kimi) məclis hesab etmək

olar. Miqyasına görə də məclisləri iki yerə: qlobal (qurultay,

forum. Milli Məclis) və lokal (komissiya, kafedra iclasları ...)

298

DÜŞÜNCƏ TƏRZİ

bölmək olar. Tez-tez çağırılan və çox geniş yayılmış işgüzar

məclislərə “iclas” demək olar.

Seçilmişlərin kimliyindən asılı olaraq məclislər müxtəlif olur.

Şəxsiyyətlərin (məlumdur ki, şəxsiyyət ictimai-siyasi proseslərə

təsir edə bilən kəs sayılır) bir yerə toplaşıb apardığı məclis ali bir

məclis olub, qurultay, forum və genəşik (Ali Məsləhət Şurası)

adlandırmaq olar.

Qurultayı və genəşiyi bir-birindən fərqləndirmək lazımdır.

Mənim fikrimcə, qurultayda seçilmiş şəxsiyyətlərin sayı genə-

şiklə müqayisədə qat-qat çox olur. Genəşik, qurultayla

müqayisədə tez-tez çağınlan seçilmişlərin məclisidir. Bu cür ali

toplantıların məqsədi gündəmdə duran, milli və dövləti əhəmiyyət

kəsb edən məsələ ilə bağlı düzgün qərar qəbul etməkdir. İclas əks

mövqeləri ortaya qoymağa imkan verir və düzgün qərar qəbul

etmək üçün çox effektli bir sosial alətdir. Müxtəlif elm sahələrinin

aparıcı mütəxəssislərin (fizik, həkim, kimyaçı, tarixçi alimlərin və

b.k.) ali məclisləri, adətən, konfrans adlanır və sa- həvi əhəmiyyət

daşıyır. Elm və təhsil müəssisələrinin cari məsələləri Elmi Şura və

ya kafedra iclaslarında həll edilir. Formaca müxtəlif olan bu

iclasların hamısının ümumi məqsədi düzgün qərar qəbul etməkdir

və ya qərarın səhvini minimuma endirməkdir. Bir rus misalında

deyilir ki, “yaxşı məsləhət işin yarısıdır”. Çünki bir ağıl yaxşıdır,

ikisi ondan da yaxşıdır. İşgüzar məclislərdə enerji toplanır.

Elə məclislər də var ki, tarixi və mənəvi əhəmiyyət kəsb edir və

əsasən, maarifləndirici və bəyanedici mahiyyət daşıyır. Belə

məclislər ictimai şüura təsir etmək üçündür. Dəyirmi masaları,

yubileyləri, belə məclislərə aid etmək olar.

Liberal düşüncəyə və toplantının məntiqinə görə yuxarıda

adları çəkilən müxtəlif növ işgüzar iclasların idarəedən tərəfi, aktiv

tərəfi, başqa sözlə desək, subyekti zaldır, prezidium deyil.

299

Şahlar Əsgdrov

Toplantının idarəedən tərəfi zal olmayanda, belə məclislər ritual

məclis olurlar.

Ritual məclislər qərarlaşmış normalara, adət-ənənəyə uyğun

aparılır. Belə məclislərə xeyir və şər məclislərini misal göstərmək

olar. Ritual məclislərdə enerji generasiya olunmur, əksinə udulur.

Ritual məclislərdə kütlə (zal) idarə olunan tərəf, obyekt kimi çıxış

edir. Aktiv rol oynamır, subyekt deyildir. Elmi toplantılar öz

mahiyyətinə görə, ritual yox, işgüzar olmalıdır. Ancaq Moskva

Ali İqtisadi Məktəbin rektoru Yaroslav Kuzminovun fikrincə, son

zamanlar MDU-nun bir-iki fakültəsi istisna olmaqla, digər

fakültələrin müdafiə şuralan da ritual məclis səviyyəsinə enib.

Alimlik dərəcəsi verən müdafiə şuralarının səviyyəsi aşağı

düşdükcə, tədricən elmi şuralar ritual məclislərə çevrilirlər.

Toplantı modelləri

Sovetlər dövrünün əksər siyasi məclisləri formaca işgüzar,

mahiyyətcə ritual idi. Qərbdə də “Prezidium və zal” modelinə

bənzər modeldən istifadə edilir. Fərq bundadır ki, sovetlər zamanı

çoxsaylı insanlardan təşkil edilmiş prezidium Qərbdə azsaylı

aparıcı komanda ilə əvəz olunur. Fəlsəfi fərq isə bundan ibarətdir

ki, bu halda prosesin aparıcı tərəfi, prezidium deyil, zaldır. Məhz

buna görə təntənəli şəkildə zala daxil olan prezidiuma ehtiyac

yoxdur. Prezidium sadəcə iclasın səmərəli qərarlarla

qurtarmasında maraqlıdır. Prezidiumun öz marağı yoxdur, varsa

da qurultayın, konfransın, iclasın marağından qəlbidə durmur.

Şübhəsiz, Qərb idarəçiliyində də aparıcı hörmətli insanlar

sırasında seçilir. Ancaq məqsəd zala təzyiq etmək yox, əksinə

zaldan gələn dəyərli təkliflərin itməsi ehtimalını azaltmaqdır.

300

DÜŞÜNCƏ TƏRZİ

Yuxarıda qeyd edildiyi kimi, toplayıcı linzalar işıq şüalarını

fokus adlanan bir nöqtəyə toplayır. Bir çox insanların fikirlərini də

bir nöqtəyə toplamaq və bu fikirlərdən sosioloji tədqiqatlarda

istifadə etmək olar. Fikirləri bir yerə toplanan seçilmiş insanlar

“fokus qrup” adlanır və Qərbdə sosioloqlar tərəfindən geniş

istifadə edilir.

Şərqdə də həmişə idarəetmənin düyün nöqtəsi olan iclasa

böyük önəm veriblər. Tarixin yaddaşında qalan ən dəyərli

mənbələrdən biri “Əmir Teymurun vəsiyyətləri’’ kitabıdır (Bakı,

1991). Bu kitabda oxuyuruq ki, Əmir Teymura məktubunda

Zeynəddin Əbubəkr Taibadinin yazır: "... Səltənəti idarə edərkən

işinizi məşvərətlə, məsləhətlə, tədbirlə yeridin ki, qayğıya-

qarğaşaya qatlaşmayasınız, peşman olmayasınız”. Öz

müəlliminin məsləhətlərini rəhbər tutan Əmir Teymur məsləhətə

və məşvərətə böyük əhəmiyyət verirdi. O dövrdə belə məclislər

genəşik adlanırdı. Genəşiyə çağırılan şəxslər haqqında Əmir

Teymur yazırdı: “Mən təcrübəmdən onu da keçirmişəm ki, genəşik

adamları uzağı düşünən, dolğun ağıllı, dərin düşüncəli, həssas

olmalıdırlar İndiki terminlərlə desək onlar sağıcı-pambıqçı yox,

şəxsiyyət olmalıdırlar. Deməli, o genəşiyə uzağı görən, dərin

düşüncəli adamları, alimləri çağırırdı. Alimlər genəşikdə həlledici

şəxslər idi.

Əbülmənsur Əmir Teymur səltənətinin idarə olunmasında

genəşiyin rolunu belə qiymətləndirirdi: “Dövlət işlərinin doqquz

payının genəşiklə, tədbirlə, məşvərətlə, bir payının isə qılıncla həll

olduğunu anladım”.

Qərb Əmir Teymurun bu fikrindən 600 il sonra XXI əsri elm,

intellekt əsri elan edir. Əgər altı əsr öncə Əmir Teymur ən çox

humanitar elmi nəticələrə söykənərək dünyanı fəth edirdisə, indi

bu işi ABŞ həm humanitar, həm də texniki elmlərin hesabına edir.

30:

Şahlar Əsgərov ___________________________________________________________

Yeni Azərbaycanın idarəçiliyində iclas modeli

Müasir Azərbaycan dövlətinin banisi Heydər Əliyev həm

qədim Şərq ənənələrindən, həm də liberal dəyərlərdən

bəhrələnərək iclas aparmanın bəzi müasir nümunələrini

yaratmışdır. Bu nümunələrin bəzilərini yada salaq.

1992-ci il YAP-m Naxçıvan təsis konfransında Heydər Əliyev

Sovet iclas aparma modelindən imtina edərək, zala müraciət etdi:

“Biz iclasımızı necə aparaq. Sovetlərdə olduğu kimi prezidium

seçək, yoxsa müasir yolla gedək?”- sualına cavab olaraq yerdən

səslər gəldi ki, prezidiuma ehtiyac yoxdur. Beləliklə, əvvəlcədən

tutulmuş siyahı ilə yox, öz arzuları ilə kürsüyə konfras iştirakçıları

çıxır, nizamnamə və məramnamə ilə bağlı fikirlərini söyləyirdilər.

Konfransı Heydər Əliyev apanrdı, ancaq o zala təzyiq etmirdi. O

şərait yaratdı ki, iclasın aktiv tərəfi zal olsun. İnformasiya zaldan

gəlsin. Bu iclasın ənənəvi iclaslardan görünməz fərqi də elə bunda

idi!

Ulu öndər Heydər Əliyev Azərbaycana yeni idarəçilik

metodları gətirdi. Bu ruhu dilimizlə bağlı onun 1993-cü ildə

Elmlər Akademiyasında apardığı müzakirələrdə də qorudu və

saxladı. O iclas ali bir toplantı idi. Onu Ali Məsləhət Şurası

(Genəşik) adlandırmaq olardı. Çünki ölkənin bütün adlı-sanlı

alimləri, mütəfəkkir insanları, şair və yazıçıları bir-birinin ardınca

kürsüyə çıxır, öz fikirlərini söyləyirdilər. Dilimizə kimisi

“Azərbaycan dili”, kimisi “türk dili”, kimisi “Azərbaycan

türkcəsi” deyirdi... Sonda qəbul olmuş qərar bütün vətəndaşlann

ürəyincə oldu. Prezident siyasi iradəsini ortaya qoydu və xalqın

mənafeyini əks etdirən qərar qəbul olundu.

Məlumdur ki, xalq öz gücünə inananda müstəqilliyini asan

qoruyur. Bu keyfiyyəti xalqa aşılamaq üçün Heydər Əliyev bir

çox kulturoloji tədbirlər - yubileylər keçirilməsinin təşəbbüs- kan

olmuşdur.

302

DÜŞÜNCƏ TƏRZİ

Düzgün, xeyirli toplantı aparmaq idarəetmədə Heydər Əliyev

yolunun tərkib hissəsidir. Bunun üçün zəruri şərt bundan ibarətdir

ki, iclası prezidium yox, zal idarə etsin. Bu yol çətin yoldur. Hər

kəs bilir ki, inzibati idarəçilik asan, ancaq ziyanlı, demokratik

idarəetmə çətin, amma xeyirli yoldur. İnzibati idarəçilikdə eşitmək

istəmədiyin sözü eşitməzsən. Ancaq demokratik idarəetmədə

eşitmək istəmədiyin sözləri də eşidə bilərsən. Böyük Heydər

Əliyev YAP iclaslarında deyirdi: “Mənə şirin yalan yox, acı

həqiqətləri söyləyin”. Bu acı həqiqətləri eşidə-eşidə və onlan həll

edə-edə, o özü üçün ölməzliyə yol açırdı.

Keçən il YAP İH-nin bir qrup üzvü ilə gənclərin görüşündə

iştirak etdim. İclası tənqidi düşüncə ilə izləyirdim. İclas tam liberal

dəyərlərə uyğun keçirildi. İclasın idarəedən tərəfi zal idi.

İnformasiya zaldan prezidiuma gəlirdi...

Amma bəzən elə iclaslara rast gəlirik ki, orada prezidium zala

təzyiq etmək üçün vasitəyə çevrilir. Toplantı iştirakçılarına qələm,

dəftər, bahalı qovluq paylayıb, bu insanlara söz verməmək,

fikirlərini öyrənməmək məqbul sayıla bilməz. İclasları ritual

məclis səviyyəsinə endirmək yolverilməzdir. İclasın qəbul etdiyi

qərarların seçilmiş şəxslərin fikirlərini əks etdirməsi üçün yerdən

söz istəyənə söz vermək lazımdır. Çünki ritual məclislər

qalxdığımız dağın o biri tərəfini görməyə imkan vermir.

Prezidium dağın bir tərəfini görür. Dağın görünməyən tərəfini zal

görür. Zala söz verməklə biz vəziyyətdən tam agah ola bilərik. Biz

zala seçilmişlərin toplumu kimi baxmalıyıq. Çünki zalda işıqlı

insanlar çoxdur. Ümidvaram ki, ölkəmizdə demokratik ənənələr

inkişaf edərək möhkəmləndikcə müasir, demokratik toplantı

mədəniyyəti də daha plüralist formada bərqərar olunacaqdır.

http/Avyvw.yap. org. az

303

Şahlar Əsgarov

OĞURLANMIŞ TORPAQ

“Mürgülədik, qoşa-qoşa Dağlarımız oğurlandı. ”

M. Araz

Son 200 ildə xalqımız kəşməkəşli tarix yaşayıb. Bu dövrdə

xalqımıza rəhbərlik etmiş şəxslər çox vaxt ölkədə gedən ictimai

siyasi prosesləri idarə edən tərəf yox, idarə olunan, passiv tərəf

olmuşlar. İctimai-siyasi proseslərin subyekti yox, obyekti

olmuşlar. Bu səbəbdən də, xalqımız uğursuzluqlarla qarşılaşmış,

torpaqlarımız parçalanmış, zəbt edilmiş və oğurlanmışdır. Bunun

nəticəsində millət də parçalanmışdır. Millət parçalananda onun

yaradıcılıq potensialı, yaşama qabiliyyəti də parçalanır. Lider

yetişdirmək potensialı azalır.

Dəfələrlə qeyd edildiyi kimi, XIX əsrin əvvəllərində ölkəmizin

ərazisi 410 min kv. km olmuşdur. 1828-ci ildə Azərbaycan

parçalandıqdan sonra Rusiya tərkibinə qatılan ərazimiz 130 min

kv. km olmuşdur. Azərbaycan Demokratik Cümhuriyyəti 114 min

kv. km ərazidə qurulmuşdur. 31 dekabr 1921-ci ildə bu ərazi ilə

SSRİ tərkibinə daxil olmuşuq. 1991-ci ildə SSRİ- dən aynlandan

sonra Azərbaycanın ərazisi 86,6 min kv. km olmuşdur. 70 il

ərzində Moskvanın, Sov. İKP-nin dəstəyi ilə Azərbaycan 28 min

kv. km ərazisinin böyük hissəsi Ermənistan tərəfindən, sözün əsl

mənasında oğurlanmışdır. Dünyada heç zaman baş verməyən

hadisə baş vermişdir. Dünyada torpağı oğurlanmış yeganə xalq,

yəqin ki, bizik. Bu torpaq Dağlıq Qarabağ ərazisindən təqribən 6

dəfə çoxdur. Məlumdur ki, torpaqlar müharibə yolu ilə zəbt edilər,

və ya geri qaytarılar. Bizim isə qonşu dövlətlərlə, o cümlədən

Ermənistanla bu illər ərzində

304

DÜŞÜNCƏ TƏRZİ

müharibəmiz olmamışdır. Amma bizim 28 min kv. km torpağımız

oğurlanmışdır.

Bu itkiyə qarşı mübarizə aparmaq əzmimiz olmamışdır. Sanki

biz şair demişkən “yuxulamışıq”. Bu yuxululuğun əsas səbəbini

millətin təhsilsiz olması və düşünən təbəqəsinin olmaması ilə izah

etmək olar. 1937-ci illərdə Azərbaycanın düşünən insanlarını -

ziyalılarını, alimlərini, şairlərini güllələdilər, həm də ona görə ki,

millətin başbiləni, yol göstərəni olmasın. Ü. Hacıbəyovun,

S.Vurğunun, Y.Məmmədəliyevin, Ş.Qurbano- vun dünyalannı

vaxtsız dəyişmələrində, əcəllərində digər səbəblərlə bərabər,

siyasi səbəblərin də olduğu ehtimalı var.

Lüğətlərin izahatına görə oğurluq - başqalarının mülkiyyətini

acgözlüklə və ya cinayətkarcasına mənimsəməkdir. Ermənilər son

yüzillərdir ki, zaman - zaman bizim maddi, mənəvi və əqli

mülkiyyətimizi mənimsəməyə başlayıblar və bu fəaliyyətlərindən

də əl çəkmirlər. Torpaq oğurluğu maddi mülkiyyət oğurluğuna

aiddir. Maddi mülkiyyət oğurluğu mümkün olmayanda əqli

mülkiyyət oğurluğuna keçirlər. Xalq mahnılarımıza, atalar

sözlərimizə, mətbəx mədəniyyətimizin reseptlərinə sahib çıxmaq,

mənəvi sərvətlərin oğurluğuna misaldır. Qeyd etmək lazımdır ki,

ermənilər gürcülərlə də bu cür davranırlar.

Oğurlanmış avtomaşınla necə rəftar edirlərsə, ermənilər də

oğurlanmış torpaqla o cür rəftar edirlər. Əvvəlcə, rəng, forma

dəyişdirilir, sonra da xarakterik, tanıtma nişanələri silinir.

Deyilənlərə inanmaq və ermənilərin oğurluqlarını sübut etmək

üçün Moskvada (1980) nəşr olunmuş “Советский

энциклопедический словарь”а baxmaq kifayətdir. Elmi -

redaksiya şurası görkəmli rus alim və ziyahlanndan təşkil olunmuş

bu kitabda oxuyuruq:

305

Şahlar Əsgərov ___________________________________________________________

İrəvan xanlığı - Türkmənçay müqaviləsinə əsasən 1828-ci ildə

Rusiya imperiyasının tərkibinə qatılıb (s.433);

Oktemberən - 1932-ci ilə qədər Sardarabad (s.934);

Leninakan - 1840-cı ilə qədər Gümrü (s.708);

Stepanavan - 1924-cü ilə qədər Calalabad (s.l281);

Stepanakert - 1923-cü ilə qədər Xankəndi (s.l281);

Bu şəhərlər bugünkü Ermənistanda böyük şəhərləridir. Qədim

adından göründüyü kimi bu şəhərlər Azərbaycan torpaqlarıdır.

Yerevan şəhərinin əhalisinin də 50%-dən çoxunun azərbaycanlılar

olmasını M.Qorbaçov da ermənilərə 1990-cı illərdə SSRİ Xalq

Deputatlarının iclasında söyləmişdir.

Son 200 ildir ki, Rusiya erməniləri birmənalı dəstəkləyir.

Torpaq oğurluğunda ona himayədarlıq edir. Bütün bu kataklizm-

lər dünyanın gözü qarşısında baş verir.

Azərbaycan Respublikası Ali Sovetinin 5.02.91-ci il tarixli

birinci sessiyasındakı çıxışında xalq deputatı Heydər Əliyev

“Moskva-Azərbaycan” münasibətinə belə işıq tutdu:

‘^Biz 1922-ci ildən SSRİ-nin tərkibindəyik. SSRİ tərkibində

olan heç bir müttəfiq respublika başqa müttəfiq respublika

tərəfindən təcavüzə məruz qalmayıb. Bu xırda məsələ deyil, bunu

geniş müzakirə etmək lazımdır, danışmaq lazımdır, məsləhətləşmək

lazımdır, dil tapmaq lazımdır, yol tapmaq lazımdır”.

SSRİ tərkibində də Azərbaycana zaman-zaman öldürücü

zərbələr vurulubdur. Düşmən qüvvələr bu imkandan

amansızcasına istifadə etmişlər. Azərbaycan tarixinin təzadlı

səhifələrindən biri Rusiyadan ədalət gözləməkdir.

Rusiya-Azərbaycan münasibətində ədalət potensialı və ədalət

prinsipi hiss olunmur.

İndi müstəqil dövlətik. Sağlam düşüncə ilə fəaliyyət göstərə

bilsək biz bu dardan qurtara bilərik. Əks halda məhvimiz labüd-

306

DÜŞÜNCƏ TƏRZİ

dür. Bu tezisə inanmaq üçün ölkəmizin torpaq itkisini zamana

görə izləyək. Bu asılılıq qrafik şəklində aşağıda göstərilmişdir:

Beləliklə, son 200 ildə tarixin təkəri xalqımızın ziyanına

fırlanmışdır. Torpaqlanmızın zamana görə azalması heyrət

doğurur. Həyəcan təbilini çalmaq vaxtıdır.

Bu qrafiki gələcək zamana ekstropolyasiya etsək təqribən

(qırıq xətt) 100-150 ildən sonra biz torpaqlarımızı tam itirəcəyik

(TTİ). Bu elmi faktı görməmək, milli özünə qəsddir.

Bəli nicatımız təhsildədir. İlk növbədə, biz gəncliyimizə güclü

təhsil verməliyik. Amma faktlar nə göstərir?

2002-ci ilin test imtahanları göstərdi ki, 90 min gəncdən cəmi

1986 abituriyent məqbul həddən yuxarı bal toplayıbdır. Yəni biz

gəncliyimizin talantlı hissəsinə də təhsil verə bilmirik. Bu nəticəni

izah etmək çətindir. Adamın ağlına fantastik gümanlar gəlir.

307

Şahlar Əsgərov

M. Araz “Vətən” şerində torpaqlarımızın, dağlarımızın,

çaylarımızın oğurlandığını bədii şəkildə ifadə etmişdir. Bu şerin

bir parçasını bir də yada salaq:

Qoca millət!

Mürgülədik, qoşa-qoşa

Dağlarımız oğurlandı.

Çaylarımız, göllərimiz

Oğurlandı.

Düzlərimiz, çöllərimiz

Oğurlandı.

Oğurlatdıq!

Qoca millət, hər andımız,

Amalımız, əgər varsa,

Zərrə qədər imanımız İmanımız

Vətən! - desin Hər yaxşımız,

yamanımız Vətən! - desin.

XIX əsr şairlərimizdən Baba Yaqub şeirlərinin birində deyir:

Ölkə quberniya olandan bəri

Oğrunun hər biri xana dönübdür.

Ölkə qubemiyalaşandan sonra torpaqlarımız zaman-zaman

gedir, çünki oğrulara himayədarlıq edən üçüncü subyekt var.

Torpaqları qaytarmaq və ermənilərin dənizdən-dənizə para-

diqmasına qarşı çıxmaq üçün, quberniyalaşmaqdan qabaqkı

mənəviyyata qayıtmaq lazımdır. Bu səbəbdən də, başqa bir

şairimiz - Ramiz Rövşən: “Özümüzün də, dünyanın da xilası

imandan keçir” - deyir.

308

DÜŞÜNCƏ TƏRZİ

Gəlin imana qayıdaq. İmana qayıda bilsək torpaqlarımızı da

qaytara bilərik. İmanlı və elmli-bilikli toplum müqəddəs torpağını

heç kəsə verməz. Hər bir kənd, hər bir tayfa oktyabr inqilabından

qabaqkı dövrlərdə olduğu kimi öz ağsaqqalını seçib tanımalıdır.

Ağsaqqal kolxoz sədri, partkom deyil ki, kəndə, tayfaya xəyanət

etsin. İnanıram ki, 1992-93 -cü illərdə ölkədə ağsaqqallıq institutu

işləsəydi, torpaq itkisi bu qədər olmazdı.

“Kəlam”jurnalı, №3, 2003-cü il

309

Şahlar Əsgərov

SƏKKİZGUŞƏLİ ULDUZ

"’Məndə sığar iki cahan, mən bu cahana sığmazam... "

Nəsimi

Müstəqil Azərbaycanın bayrağını və gerbini səkkizguşəli

ulduz bəzəyir. Ulduzun səkkizguşəli olması nə deməkdir, nəyə

işarədir? Bu işarənin bizim, dövlət rəmzlərimizə dəxli nədir? -

suallannı cəmiyyətdə tez-tez eşidirik. Bu sualların hamı tərəfindən

qəbul olunan cavabı yoxdur. Müstəqillik illərində birinci sinfə

gedən şagirdlərimiz artıq ali məktəbləri qurtarıblar. Yetişən bu

gənc nəslə dövlət rəmzlərimizin və ondakı işarələrin məna

açılışını dolğun və düzgün verməyə borcluyuq.

Əvvəla, onu qeyd edim ki, rəmzlərin və ondakı işarələrin

böyük, tarixi əhəmiyyəti vardır. Milli şüurun formalaşmasında da

rəmzlərin əhəmiyyəti danılmazdır. Rəmzləri bilməyin, yerində və

vaxtında istifadə etməyin hikməti böyükdür.

Bizim dövlət rəmzlərimizi bəzəyən səkkizguşəli ulduzun

mənası haqqında müxtəlif fikirlər mövcuddur. Müxtəlif izahlar

var. Böyük Azərbaycan şairi C.Cabbarlı səkkizguşəli ulduzla

bağlı şerində; “Səkkizuclu şu ulduz da səkkizhərfli “Od

yurdu’Mur deyir. Ərəb qrafikası ilə “Od yurdu” sözü neçə hərf

olduğunu bilmirəm, ancaq göründüyü kimi, latın və kirill

qrafikasında bu söz yeddi hərfdən ibarətdir. Dövriyyədə olan

başqa bir variantda səkkizguşəli ulduzu Azərbaycanda

məskunlaşan millətlərin sayı ilə bağlamaq istəyirlər. Bu da

inandırıcı deyil, ona görə ki, Azərbaycanın elə rayonları var ki,

orda yaşayan millətlərin sayı 20-dən çoxdur.

Bu fikirlər və izahlar haqqında müfəssəl məlumatlar M.Mər-

danov və Ə. Quliyevin “Azərbaycan Respublikasının dövlət

310

DÜŞÜNCƏ TƏRZİ

rəmzləri” kitabında (Bakı-2001) vardır. Səkkizguşəli ulduzla bağlı

müəlliflərin gəldiyi nəticə belədir ki, ‘‘səkkizguşəli ulduz isə qədim

inamlarla bağlı olub Ay və Günəşi bildirməyə xidmət edir”.

Mənim fərqli qənaətimə görə, səkkizguşəli ulduzun mənası

təkallahlılıqla, İslamla (bu dünya və axirət dünyası ilə) bağlıdır.

Qurani-Kərimin bəzi surələrinə diqqət yetirək:

Əl - Fatihə surəsində oxuyuruq:

Mərhəmətli, rəhmli, Allahın adı ilə!

Həmd (şükür və tərif) olsun Allaha,

Aləmlərin Rəbbinə,

{Bu dünyada hamıya) mərhəmətli, {axirətdə isə ancaq

möminlərə) rəhmli olana.

Haqq-hesab (qiyamət) gününün sahibinə!

Əl-Həcc surəsinin 1-ci ayəsi: “Ey insanlar! Rəbbinizdən

qorxun. (Allahın əzabından qorxub pis əməllərdən çəkinin, yalnız

Ona ibadət və itaət edin). Həqiqətən, qiyamət gününün (axır

saatın) zəlzələsi dəhşətli şeydir!

Əl-Ənkəbut surəsinin 8-ci ayəsi “...Hamınız (qiyamət günü)

Mənim hüzuruma qayıdacaqsınız. Mən də (dünyada) nə etdiyinizi

sizə bir-bir xəbər verəcəyəm!

Bu ayələrdən əxz edəcəyimiz nəticələrin biri budur ki, Allah

təkdir, şəriki yoxdur. Həm bu dünyanın, həm də axirət dünyasının

sahibidir. Bu dünyada hamıya, o dünyada möminlərə rəhmlidir.

Ancaq ona ibadət etmək lazımdır. Çünki doğru yol göstərəndir.

Həm də qiyamət gününün sahibidir.

İkinci nəticə bundan ibarətdir ki, bu dünyada yaşayan hər kəs

axirət dünyası haqqında da fikirləşməlidir. Başqa sÖzlə, axirət

dünyasını da insan bu dünyada qazanmalıdır.

Bu məntiq, bu fəlsəfə Qurani-Kərimdə bütün kitab boyu keçir.

Bütün surələrdə qiyamət gününün olacağı və hər kəsin

311

Şahlar Əsgarov __________________________________________________________

əməlinə görə qiymət alacağı vurğulanır. İnsanlar iki qrupa:

möminlərə və kafirlərə bölünürlər. Kafirlər (imansızlar) bütün

kitab boyu cəhənnəm əzabı ilə qorxudularaq Allah yoluna dəvət

edilir. Bu dünyanın insanlarına öyüd-nəsihət və əmrlər verilir ki,

düz danışın, düz davranın, düz iş görün, ədalətsiz olmayın,

Allahın yolundan çıxmayın, əks təqdirdə cəhənnəm odunda əzab

çəkəcəksiniz. Təkallahlılığın, İslamın əsas məqsədi bu dünyada

yaşayan insanlann düzgün həyat-tərzi quraraq, düzgün düşüncə

tərzi ilə yaşaması üçündür. Bu ideyaları, bu fikirləri simvolik necə

təsvir etmək olar?

Məlumdur ki, aləmlərin biri bu dünya, digəri isə axirət

dünyasıdır. Bu dünyanın eyni dərəcədə əhəmiyyətli dörd cəhəti

vardır: Şərq, Qərb, Cənub və Şimal. Simvolik olaraq bu dörd

cəhəti kvadrat ilə göstərmək olar. O dünyanın da yəqin ki, dörd

bərabər əhəmiyyətli cəhətləri vardır. Beləliklə, o dünyanı da

simvolik olaraq başqa bir kvadrat ilə göstərmək olar.

Qurani-Kərimdə axirət dünyasının bu dünyadan fərqi kitab

boyu vurğulanır. Bu dünya ilə axirət dünyası kifayət qədər fərqli

dünyalar olduğuna görə kvadratlar bir birinə nəzərən sürüşmüş

təsvir edilir ki, bu da səkkizguşəli ulduz yaradır. Səkkizguşəli

ulduz simvolik olaraq təkallahlılığı (həm də İslamı) dolğun

xarakterizə edir. Deyilənlərə əsaslanaraq güman etmək olar ki,

səkkizguşəli ulduz simvolu müsəlman ölkələrində daha geniş

yayılmalıdır.

Ər-Rum (30) surəsində əmr olunur: (Ya Məhəmməd! Sən və

ümmətin) tövbə edərək Ona tərəf dönün. Ondan (Allahın

əzabından) qorxun, namaz qılın və müşriklərdən olmayın!

Beləliklə, Qurani Kərimin əsas qayəsi bu dünyada insanların

Allah yoluna, düz yola dəvət etməkdir. Bunun üçün insanın

fəaliyyəti bu dünyada bitmir o dünyada davam edəcəyi hökm

edilir. O dünyada insanlar sorğu-suala tutulacaq hərə bu dünya 312

DÜŞÜNCƏ TƏRZİ

dakı əməlinə görə ya Cənnətə, ya da Cəhənnəmə göndəriləcəkdir.

Deməli, səkkizguşəli ulduz bu dünya ilə axirət dünyasının

vəhdətini göstərir. Bu dünya ilə o dünya arasında harmoniyanı

göstərir. Bəzən deyirlər, səkkizguşəli ulduz cənnətin açandır.

Deməli, Qurani Kərimin əmrlərini yerinə yetirsək elə cənnətin

açarını bu dünyada qazanmaq olar. Deməli, əmin-amanlığı

göstərir və ədalətli cəmiyyətin işarəsidir. Bizim gerbimizin

ortasındakı alov işarəsi - ərəb əlifbası ilə yazılmış - “Allah”

sözüdür.

Allah xalqımızı qorusun!

“Bizim əsr” qəzeti, 4 dekabr 2001-ci il,

“Kəlam”jurnalı, N91, 2003-cü il

313

Şahlar Əsgərov

MİLLİ BİRLİK PROBLEMİNƏ FƏLSƏFİ BAXIŞ

"Mən Azərbaycan Prezidenti kimi ... bu gün

deyirəm: Azərbaycanın özündə bugünümüzün,

gələcəyimizin zəmanəti, rəhni birlikdir və bütün

dünyada soydaşlanmızın bir olması vacibdir"

Heydər Əliyev

Bu il müstəqilliyimizin 10 illik yubileyini bayram edəcəyik.

"Müstəqilliyimiz dönməzdir, əbədidir və sarsılmazdır" fikri

ümummilli lider Heydər Əliyevin ən çox sevdiyi və dəfələrlə

təkrar etdiyi kəlamdır. Müstəqilliyimizin əbədi və dönməz olması

bizdən milli birlik tələb edir. Əgər azadlıq, müstəqillik

amalımızdırsa, birlik bizi bu ali məqsədə aparan yoldur.

Taxtanı taxtaya mıxla, daşı daşa sementlə, kağızı kağıza

yapışqanla birləşdirirlər. İnsanları birləşdirən "sosial yapışqan" m

tərkibi, görəsən, nədir? Axı, sovetlər zamanı hər gün qəzetlərin

başında oxuduğumuz "bütün ölkələrin proletarları, birləşin!" şüarı

nə dünya, nə də ki ölkə proletarlarını birləşdirə bilmədi. Deməli,

birləşmək üçün bu problemin incəliklərini araşdırmaq, öyrənmək

lazımdır ki, onun nəzəriyyəsini, ideologiyasını hazırlayıb, sonra

isə cəmiyyətin bütün təbəqələrini birləşdirə bilən "sosial

yapışqanı" hazırlayıb, milli birliyin təməlini möhkəmləndirmək

mümkün olsun.

Azərbaycanda "birlik" probleminə sosial tələbat 1990-cı illərin

əvvəllərindən kosmopolit düşüncəyə alternativ olaraq yarandı.

Əvvəlcə, Qarabağ probleminin həllinin çətinliyi, sonra

müstəqillik arzusu, daha sonra müstəqilliyi əldə saxlamaq

problemi birliyə milli tələbat və ehtiyac olduğunu gündəmə

gətirdi. Bu səbəbdən də birlik problemi publisistikanın gündəmdə

olan aktual mövzusuna çevrildi. Ziyalılarımız, jurnalistlərimiz,

alim

314

DÜŞÜNCƏ TƏRZİ

lərimiz, ictimai - dövlət xadimlərimiz bu fenomen ilə bağlı

fikirlərini zaman - zaman qəzet səhifələrinə çıxarmışdılar.

Bu problemə mən də biganə qalmayaraq, zaman-zaman

fikirlərimi mətbuat səhifələrinə çıxarmışam. "Bizi birləşdirən

sosial yapışqan varmı? ", ("Yeni fikir" 1991, 5 fevral), " Düzgün

cavab istəyirsənsə sualı düz qoy", ("Müstəqil qəzet", 1992, 25

sentyabr), "Birliyin mayası haqq-ədalətdir", ("Səs" qəzeti, 1993, 1

oktyabr), "Xəritəmiz tariximizdir və ya bir daha birlik haqqında",

("Avrasiya", 1996,24-25 sentyabr) adlı məqalələrimdə mən də bu

problemə öz münasibətimi bildirmişəm.

Bu gün şübhəsiz, bizim respublikamızda birlik, birgə addım

atmaq, müxtəlif tərəflərə yönəlmiş qüvvələri, arzulan, niyyətləri

toplayıb və bir istiqamətə yönəltmək çox vacibdir. Çünki bir

tərəfdən keçid dövrünün yaratdığı çətinliklər, digər tərəfdən

Ermənistan-Azərbaycan, Dağlıq Qarabağ problemi və ən nəhayət,

müstəqilliyi qorumaq şərəfi ictimai-siyasi mühitimizdə "milli

birlik" fenomenini diqqət mərkəzində saxlamağı tələb edir.

Birliklə bağlı bəzi dəyərli fikirlər

Qurani-Kərimdə əmr olunur; "Əgər əmr olunduğunuz bu

cihada əlbirliyi ilə çıxrnasanız, Allah sizi çox acı əzaba düçar edər.

Yer üzünə sizdən başqa itaətli bir qövm gətirər."

Qurani-Kərimin bu əmri bu günümüz üçün çox əhəmiyyətlidir.

Əlavə onu qeyd edək ki, gündəlik həyatımızda tez-tez eşitdiyimiz:

"Birlik olan yerdə dirlik olar" atalar sözü xalqımızın əsrlərlə

yaratdığı mənəvi dəyərlərin ən yaxşı nümunələrindəndir.

Birliklə bağlı alimlərin, filosofların, dövlət adamlarının da

dəyərli fikirləri çoxdur. Dövlətçilikdə xalqla birliyin vacibliyini və

əsas şərt olmasını 2500 il əvvəl Çin fılosoflı Konfutsi də qeyd

etmişdir.

315

Şahlar Əsgorov

Bir gün şagirdi Konfutsidən soruşur: “Müəllim, siz padşah

olsanız ölkəni necə idarə edərsiniz? Filosof cavab verir:

“Sərhədləri qoruyaram, əhalini yedizdirib geyindirərəm və xalqla

birlik yaradaram”. Şagird soruşur: “Bu şərtlərdən hansını birinci

qurban verərdiniz?”

- Sərhədləri.

- İkinci qurbanınız nədir?

- İkinci şərt-deyərək, filosof cavab verir. - Çünki təkcə xalqla

birlik şərti qalarsa, həm ikincini, həm də birincini qaytarmaq

mümkündür.

Həqiqi və "demokratik dostların" fikirləri

Haqlı olaraq çağdaş dövrümüzdə Azərbaycana gələn həqiqi

dostlarımız hər məqamda gənc dövlətimiz üçün birliyin

vacibliyini xüsusi \njrğulayırlar.

Türkiyə Respublikasının sabiq prezidenti Süleyman Dəmirəl

1995-ci ildə Bakıda olarkən Milli Məclisdə çıxışında söyləmişdir:

"İnamlı, qəti və qüvvətli olmayan sülhpərvər ölkələrə rahatlıq

verilmədiyini bilirsiniz. İnamlı, qəti və qüvvətli olmaq üçün isə ən

mühüm amil birlik və bərabərlikdir".

Türkiyənin sabiq baş naziri Məsud Yılmaz, Qazaxıstan Res-

publikasımn prezidenti Nursultan Nazarbayev və digər

dostlarımız da Bakıda olarkən birliklə bağlı dəyərli fikirlər

söyləmişdilər.

Qazaxıstan prezidenti N.Nazarbayev Bakıda olarkən bizim

üçün birliyin vacibliyini belə ifadə etmişdi: "Bu çətinliyi yalmz o

halda dəf etmək olar ki, Azərbaycan xalqının özü onun tərəfindən

seçilmiş prezident ətrafında ümumi çətinliklərə qarşı sıx

birləşsin".

Digər ölkələrdən xüsusilə Qərbdən gələn "demokrat

dostlarımız": "Sizə demokratiya lazımdır" fikirlərini söyləyirlər. 316

DÜŞÜNCƏ TƏRZİ

Dünyagörüşlü insanlar yaxşı bilirlər ki, keçid dövrünü yaşayan

gənc dövlətin ayaq üstə möhkəm dayanması üçün ona birlik

lazımdır. "Demokrat dostlarımız" isə indiki məqamda

büdrəməmiz üçün bəzilərinin xaos və başıpozuqluq mənbəyi kimi

başa düşdüyü "demokratiya"nı məsləhət bilərlər. Amerikalı

psixoloq Deyi Kamegi öyrədirdi ki, sənin nə istədiyin hələ əsas

deyil, əsas odur ki, o biri tərəf (tərəf-müqabil) nə istəyir. Bu fikrin

işığında birlik problemini araşdırsaq, görərik ki, biz azad, müstəqil

olmaq, firavan yaşamaq istəyirik. O biri tərəf (o biri tərəf deyəndə,

Azərbaycanın varında, torpağında gözü olan dövlətlər və düşmən

qüvvələr nəzərdə tutulur) isə bunun əksini istəyir. Onlar istəyirlər

ki, bizdə birlik olmasın, bu səbəbdən də dövlətimiz zəif olsun ki,

bizim var-dövlətimizin bir hissəsini öz ölkələrinə apara bilsinlər.

"Parçala və hökmranlıq et" prinsipi (deved en inperiya) istismarçı

qüvvələrin ən etibarlı ideoloji silahıdır.

Toplum olaraq bizim əsas vəzifəmiz bizi birləşdirə və

parçalaya bilən səbəbləri araşdırıb, milli birliyə aparan yolu

müəyyən etməkdir. Bizim arzumuz və istəyimiz ölkə daxilində

milli birlik yaratmaqdır. Ölkəmizin varında, torpağında gözü olan

düşmən qüvvələrin arzusu isə bizi parçalamaqdır.

İki istək, iki arzu, iki ideya bizim məkanda qarşı-qarşıyadır.

Bu mübarizədə biz uduzmamalıyıq, biz qalib gəlməliyik. Bunun

üçün bizi parçalaya və ya birləşdirə bilən qüvvələrin

toplananlarını araşdırmağa cəhd edək.

1. Parçalanmanın texnologiyası

Süni yaradılan hər şey texnologiya ilə bağlıdır. Birlik həm

təbii, həm süni yolla (metodla) yaradılırsa, parçalanma ən çoxu

süni üsulla əldə edilir. Birliyimizi tapmaq üçün necə

317

Şahlar Əsgdivv

parçalandığımızı öyrənməliyik. Parçalanmış torpağımıza xəritədə

baxsaq, necə parçalandığımızın tarixini və səbəbini öyrənsək,

bəlkə də, milli birliyimizin çarəsini tapa bilərik.

Coğrafi parçalanma, siyasi parçalanma, ikidillilik, əlifba

əməliyyatı, dindaxili parçalanma millətin həm iqtisadi, həm

intellektual gücünü azaldır, milli özünüdərk prosesini ləngidir,

düşmən qüvvələrin fəaliyyətini asanlaşdırır.

Hakimiyyətin permanent dəyişdirilməsi

Azərbaycan dövlət müstəqilliyini bəyan edəndən sonra 15 ay

ərzində prezident vəzifəsini bir neçə nəfər: A.Mütəllibov,

Y.Məmmədov, A.Mütəllibov (1 gün), İ.Qəmbərov, Ə.Əliyev icra

etmişlər. Bu müddət ərzində müdafiə naziri dörd dəfə

dəyişdirilmişdir.

Ennənistanda isə Ter-Petrosyanm prezidentliyi bu müddət

ərzində və sonra da uzun müddət qorundu. Məlumdur ki,

hakimiyyətin permanent dəyişiklikləri dövlətin iqtisadi, siyasi,

mənəvi dayaqlarını dağıdır. Ən başlıcası, kadr ehtiyatlarını

korlayır və bu səbəbdən də, millət şüşə parçası kimi parçalanır.

Birlik pozulur, toplum zəifləyir. Bu təzadların səbəbi nədir?

Demokratiyanın dııalist xassəsi. 150 il öncə fransız filosofu de

Tokvilin fikrincə, "demokratik ölkələrdə birlik yaratmaq

qabiliyyəti ictimai həyatın əsasını təşkil edir, həyatın digər

sahəsinin tərəqqisi də bu sahədə olan tərəqqidən asılıdır". Deməli,

birlik əsasdır, yaxşı yaşamaq isə nəticədir.

Demokratikləşmənin zaman və məkan daxilində çərçivəsi

düzgün müəyyən olunmalıdır. Çünki demokratiya həm dağıdır,

həm də yaradır. 1990-cı ilin əvvəllərində demokratiya bayrağı

altında Azərbaycanda partiyalaşma, cəmiyyətləşmə prosesləri,

318

DÜŞÜNCƏ TƏRZİ

SÖZ azadlığı, fikir müxtəlifliyi ifrat şəkildə aparılırdı. Bunun

nəticəsində cəmiyyətdə bütövləşmə yox, parçalanma getdi.

Aydındır ki, gənc dövlətin bünövrəsi möhkəm qoyulan halda

müstəqilliyi daimi olar. Bu səbəbdən də bizə əvvəlcə birlik, sonra

isə demokratiya lazımdır.

Fikir mübadiləsi, plüralizm müasir cəmiyyət üçün vacib

xüsusiyyətlərdəndir. IConfutsinin "Cəmiyyətdiə əks fikirlər bir-

birini tamamlayır" və Həzrəti Məhəmmədin "mənim ümmətimin

müxalif fikir söyləməsində rəhmət vardır" kəlamları mənim də

ürəyimcədir. Demokratiyanı birdəfəlik yox, dərman kimi tədricən

qəbul etsək cəmiyyətimiz daha tez demokratikləşər və

sağlamlaşar.

Siyasi parçalanma. Demokratik dövlətlərdə cəmiyyəti idarə

etməyə iddialı olan elitar təbəqə iki yerə bölünür: iqtidar və

müxalifət. Elitar təbəqənin iqtidarda olmayan hissəsi müxalifət

sayılır. Keçid dövrünü yaşayan dövlətlərdə, o cümlədən də

Azərbaycanda iqtidar-müxalifət varlığı və onlar arasında

münasibətin məxsusi cəhətləri vardı. Belə dövlətlərdə əvvəlcə

iqtidar yaranmalıdır ki, dövləti qura, qoruya və yaşada bilsin.

Sonra tədricən müxalif fikir, fərqli mövqe yarandıqca müxalifət

formalaşmalıdır. Əgər bu gün "müxalifət" biz varıq deyirsə, bu

xarici qüvvələr tərəfindən yaradılmış "zorən müxalifətdir", çünki

onların hələ fərqli dünyagörüşü, yeni ideyası formalaşmayıbdır.

Onlar o qədər zəifdir ki, iqtidarın sadə qüsurlarını belə görməyə

qadir deyillər.

Ümummilli lider Heydər Əliyev iqtidar-müxalifət

münasibətlərinə öz münasibətini belə bildirmişdir: "Biz yol

verməməliyik ki, son illərdə müşahidə etdiyimiz hallar - xalqı

parçalamaq, bu iqtidardır, bu müxalifətdir, iqtidar gedən yolla

müxalifət getmir, müxalifət gedən yolla iqtidar getmir- bunlar

olmasın".

319

Şahlar Əsgərov

Demokratiya bayrağını yüksəkdo gəzdirən dövlətlər bizə

münasibətlərində ikili siyasət aparırlar. Bir günə İraq-Küveyt

münaqişəsində "təcavüzkarı müəyyən edib" cəzalandırdılar.

Azərbaycan - Ermənistan konfliktində isə uzun illərdir ki, görünən

təcavüzkarı görmürlər, barmaqla göstərmirlər. Dünyada hamı bilir

ki, uzun illər qüdrətli ABŞ Kuba Respublikasını blokadaya ala

bilmədi. Qərbdə iddia edirlər ki, guya gənc Azərbaycan

Ermənistanı tək blokadaya alıbdır. Bu böhtanın nəticəsi kimi bizə

qarşı azadlığı dəstəkləmək aktına edilən 907-ci düzəliş tətbiq

edildi.

Coğrafi parçalanma

Xəritəmizin forması hər bir azərbaycanlının düşündürməlidir.

Tut yarpağını qurd yeyən kimi, düşmənlər torpağımızı yeyə-yeyə

Bakıya tərəf gəlirlər. Bu prosesi dayandırmaq üçün bizə birlik

lazımdır.

Son iki yüz ildə Azərbaycan zaman-zaman öz torpaqlarını

itirməkdədir. 1813-cü ilə qədər ölkəmizin sahəsi 420 min kv.km

olmuşdur. Azərbaycan iki hissəyə bölündükdən sonra Rusiyaya

birləşdirən Şimali Azərbaycanın ərazisi 130 min kv.km olmuşdur.

1918-ci ildə Azərbaycan Demokratik Respublikasının ərazisi 116

min kv.km olmuşdur. 1920-1991-ci illərdə Azərbaycan SSR-nin

ərazisi 86.6 min kv.km-ə qədər azaldılmışdır ki, onun da 20 faizi

hələ də işğal altındadır. Azərbaycandan oğurlanmış torpaqların

ünvanı məlum, oğru məlum, ancaq dünyanı buna inandırmaq çox

çətindir. İkili standartlar imkan vermir. Dünyanın haqq potensialı

getdikcə tükənməkdədir.

Torpağın parçalanmasının digər zərərli tərəfi əhalinin,

toplumun parçalanmasıdır. Hal-hazırda tarixi Azərbaycan

320

DÜŞÜNCƏ TƏRZİ

ərazilərində yaşayan əhalinin sayı 35-40 milyon nəfər

tərtibindədir. Çağdaş Azərbaycan Respublikasının əhalisi isə

təqribən 8 milyon nəfərdir. Razılaşaq ki, 8 min üçün problem olan

Dağlıq Qarabağ hadisələri 48 min üçün problem olmazdı.

Parçalanmanın zərəri budur.

İkidillilik. Sovetlər zamanı cəmiyyətdə ikidillilik mövcud idi.

Bütün qurultaylar, konfranslar, müşavirələr və digər rəsmi iclaslar

öz dilimizdə yox, rus dilində aparılırdı. Azərbaycan dili

cəmiyyətdə ikinci dil rolunu oynayırdı. Bu siyasətin təsiri altında

biz Azərbaycan dili azərbaycanlılara və rusdilli azərbaycanlılara

parçalanmışdıq. Hətta misal göstərmək olar ki, öz əsərlərini

Azərbaycan dilli oxucular üçün yazan yazıçı, şair öz törəmələrini

rus dilində oxutmağa üstünlük verirdilər. Məktəbin birində

qardaşın biri Nizamini, Füzulini, Sabiri, Vurğunu, digərində isə 0

biri qardaş Krılovu, Puşkini, Dostayevskini öyrənməklə müxtəlif

dünyagörüşlü olurlar. Deməli, başqa dili siyasi meydana çəkməklə

xalqı parçalamaq, onun birliyinə çat salmaq, müxtəlif

dünyagörüşlü, müxtəlif mədəniyyətli, men- talitetli etmək olar.

Beləliklə, bu nəticəyə gəlmək olar ki, öz dilimizdən geniş

(monopol) istifadə etmək bizi birləşdirər. Bu problemlə bağlı ulu

öndər Heydər Əliyev bizə yolu belə göstərmişdi. "İndi biz

müstəqil dövlətik. Bizim dövlət dilimiz, ana dilimiz Azərbaycan

dilidir. Tədris hər yerdə Azərbaycan dilində getməlidir".

Əlifba əməliyyatı

Xalqı parçalamağın digər yolu onun əlifbasını dəyişdirməkdir.

Belə olan halda keçmiş ilə gələcək arasında əlaqə qırılır.

321

Şahlar Əsgərov

Canlı varlıqlar gücü torpaqdan aldığı kimi, xalq da gücü həm

də keçmişdən, tarixdən alır. Təzə əlifba ilə keçmişi öyrənmək

çətinləşir. Yəni keçmiş ilə çağdaş dövr arasında tarixi, üzvi və

mənəvi əlaqə qırılır. Biz bu əsrdə üç dəfə "əlifba əməlİ5^atı- na"

məruz qalmışıq və dörd əlifbadan istifadə etmişik. Azərbaycan

Demokratik Cümhuriyyətinin varisləri olan bizlər o quruluşun

dövlət sənədlərini oxuya bilmirik, tarixi təcrübədən istifadə edə

bilmirik.

Birlik deyəndə, təkcə indi yaşayan həmvətənlərin birliyini

düşünmək azdır. Birlik deyəndə dünyasını dəyişənlərin də bu

birliyə qoşulmasını nəzərə almaq lazımdır. Əlifba dəyişikliyi

keçmişdə yaşayanların bu birlikdə iştirakına imkan vermir.

Onların qoyub getdiyi irslərdən, məsləhətlərdən, nəsihətlərdən

istifadə etmək çətinləşir.

Həyat səviyyəsi, həyat tərzi

Ciddi həyat tərzi toplumu birləşdirir. Yüngül həyat tərzinin

elementləri olan sərxoşluq və pozğunluq isə parçalayır.

Kasıblıq da əhalini parçalayan amillərdən biridir. Camaat

kasıb olanda, iqtisadi cəhətdən zəif olanda öz gündəlik

qayğılarından ayrıla bilmir, bunun da nəticəsində onda siyasi

özünüdərketmə prosesi ya getmir, ya da zəif gedir.

Ermənilərin tarixi yaddaşının nisbətən güclü olmasını onlann

həyat tərzində sənətkarlıq fəaliyyətinin üstünlük təşkil etməsi ilə

izah etmək olar. "Sənətkar günortaya qədər ac qalar" misalı da

göstərir ki, iş gününün sonunadək sənətkar gündəlik çörəyini

təmin edir və günün qalan hissəsini isə qayğısız, qonşuları ilə stol

arxasında "samaqondan vura-vura", tarixi yaddaşlarını

qurdalaya-qurdalaya yaşayırlar. Bizim kəndlilər üçün xarakterik

fəaliyyət sahəsi olan maldarlıqda belə həyat tərzi mümkün

322

DÜŞÜNCƏ TƏRZİ

deyildir. Maldarlıq sahəsində rahatlıq yoxdur. Kəndli yataqdan

qalxandan yatağa girənə kimi mal-qaranın qayğısı ilə yaşayır.

Milli özünüdərk üçün vaxt qalmır.

Xalqı parçalayan amillərdən biri də həyat tərzində yer almış

rüşvət, dostbazlıq və bunun kimi digər qüsurlu amillərin geniş

yayılmasıdır.

XIX əsrdə yaşamış şair Baba bəy Şakir yazır:

Quberniya binə olandan bəri

Oğrunun hər biri xana dönübdür.

Şeirdən də görünür ki, ölkə quberniya olandan sonra oğrular

başa keçir və ölkədə oğurluq, rüşvət milli şüura yerləşdirilir.

Mənəviyyatın çürüdülməsinə səbəb olan hər şey: yad mədəniyyət,

həyat norması yeni həyat tərzinə daxil edilirdi. Qarışıq ailələrin

qurulması metropol tərəfindən təqdir edilir və belələri vəzifəyə

irəli çəkilirdi. Düşüncə tərzi, milli psixologiya deformasiyaya

məruz qalırdı.

Dini təriqətə görə parçalanma

Dinin milli birlikdə rolunu ümummilli liderimiz Heydər

Əliyev belə izah etmişdi: "İnsanların mənəvi sərvətlərinin

hamısında dinin fərqi ondadır ki o, dini mənsubiyyətindən asılı

olmayaraq həmişə insanları dostluğa, həmrəyliyə, birliyə dəvət

etmişdir".

Azərbaycanın müsəlman ölkəsi olması məlumdur. Ancaq bu

da məlumdur ki, Azərbaycanda müxtəlif dini təriqətlər yanaşı

rahat yaşayırlar. Bu rahatlıq görünür düşmən qüvvələri narahat

edir.

Bir neçə il öncə MDB məkanından gəlmiş bir qrup jurnalistlə

Azərbaycan Respublikasının Milli Məclisi deputatlarının görüşü

olmuşdur. Moskvalı jurnalist Azərbaycanda sünni - şiə

323

Şahlar Əsgərov

məsələsini çox qabartdığı zaman vitse-spiker A.Rəhimzadə

tərəfindən tutarlı cavab aldı. Arif müəllim qeyd etdi ki,

Azərbaycanın ictimai-siyasi həyatında təzə adam deyil, ancaq

bizdə belə bir problem olmasından xəbəri yoxdur.

Milli, etnik tərkibə görə parçalanma

"Dövlət, ölkə nə qədər çox xalqı birləşdirsə, bir o qədər zəngin

olur, çünki onların hər biri ümumdünya mədəniyyətinə və

sivilizasiyasına öz töhfəsini verir". Bu fikri ulu öndər Heydər

Əliyev söyləmişdi.

Ancaq düşmən qüvvələr etnik zənginlikdən pis niyyətlə

istifadə etmək istəyirlər. Azərbaycan xalqının soykökünə görə

millətlərə bölmək istəyirlər. Bu problemi öyrənmək üçün müxtəlif

qeyri-hökumət təşkilatlarına qrant ayırırlar. Ancaq milli

məsələlərə münasibətdə dövlətimizin apardığı "azərbaycançı- hq"

ideologiyası düşmənlərin bu niyyətini puça endirir.

"Azərbaycançılıq" ideyası bütün etnik qruplar tərəfindən təqdir

edilir və bu ideya birləşdirici qüvvəyə malikdir.

Biz keçid dövrünü yaşadığımıza görə "tam və hissə"

münasibətində tama üstünlük verməliyik. Biz gündəlik

söhbətlərimizdə əgər bir-birimizə qarabağlı, şirvanlı, naxçıvanlı,

dağlı, aranlı, ermənistanlı, tat, kürd, ləzgi, talış deyiriksə, milli

birlik və dövlətçilik baxımından özümüzü çox məsuliyyətsiz

aparırıq. Başa düşməliyik ki, bu cür söhbətlər Azərbaycan xalqını

parçalayır, bu isə düşmən dəyirmanına su tökmək deməkdir.

2. Birliyin texnologiyası

Vətən bizi birləşdirir. Biz Vətənin daşlanyıq. Bir qarında

yatanlara qarındaş deyiriksə, bir vətənin övladlarına vətəndaş

324

DÜŞÜNCƏ TƏRZİ

deyirik. Əgər özümüzü dərk edə bilsək, bizi vətənin daşı, torpağı,

havası, çayı, dənizi, dili, dini, mədəniyyəti və milli mənafeyi

birləşdirə bilər.

Vətən təbiətinin maddi, xalqının mənəvi dəyərləri ətrafında

birləşmək olar. Bu təbii istək milli dərk prosesi əsasında

mümkündür. Vətən sevgisi birləşdirici qüvvəyə malikdir.

Dövlətçilik, ideya və ideologiya

Dövlət ideologiyası vətəndaşlara təsir edib, onların

fəaliyyətini zəruri istiqamətə yönəldən, hərəkətə gətirən qüvvədir.

Bu qüvvənin mənbəyi ideyadır. İdeologiya insanları birləşdirir.

İdeologiya toplumun potensialını lazımi istiqamətə yönəldən

müddəalar sistemidir. Sovetlər dövründə ümummilli ideya

"kommunizm" qurmaq ideyası idi. Bu ideya Sovet dövlətinin ilk

illərində insanları çox səfərbər etmişdir. 1990-cı illərdə

milyonlarla insanları meydana toplayan milli ideya "müstəqillik"

idi.. Artıq müstəqil dövlətimiz var. İndi bizə uzaq gələcəyimiz

üçün hamımız tərəfindən (iqtidar və müxalifət, sağlar və sollar,

daxildə və xaricdə yaşayanlar...) qəbul olunan yeni milli ideya

lazımdır. Bu ermənilərin "Böyük Ermənistan" ideyasına oxşar,

"Böyük Azərbaycan" ideyası ola bilər. Ermənilərin işğalçılıq

ideologiyasına qarşı, biz vətən torpaqlarını geri qaytarmaq

ideologiyasını qoya bilərik. Üstəlik, Azərbaycanın ideoloji

müddəalar sisteminə aşağıdakılan da daxil etmək olar:

1. Dövlətçilikdə - müstəqilliyin əbədiliyi və dövlət

mənafeyinin şəxsi mənafedən üstünlüyü;

2. Milli münasibətdə- azərbaycançılıq;

3. Dövlət- vətəndaşlıq münasibətində- qanunların aliliyi.

Bu müddəaların hər biri ayrılıqda və hamısı bir yerdə

birləşdirici qüvvəyə malikdir. Ölkə o zaman dövlətə çevrilir ki, o

öz ideoloji müddəalarını praktiki həyatda reallaşdıra bilir.

325

Şahlar Əsgdivv

Lider, şəxsiyyət ətrafında birlik

Müasir dövrdə Şərq və Qərbdə liderə münasibət fərqlidir.

Qərbdə qüdrətli dövlət ideyası, Şərdə qüdrətli şəxsiyyət ideyası

üstünlük təşkil edir.

Lider üçün vacib keyfiyyət, müxtəlif siyasi qüvvələri bir

istiqamətə yönəltməyi bacarmaq məharətidir. Bunun üçün lider

yüksək insani keyfiyyətlərə malik olmalıdır.

XX əsrdə olduğu kimi XXI əsrdə də dövlətlərin mürəkkəb

ictimai-siyasi proseslərdən keçəcəkləri gözlənilir. Bu prosesdən

baş çıxartmaq, onları idarə etmək, cilovlamaq çox çətin işdir. Bu

işlərin öhdəsindən gəlmək üçün liderdə enerji, zəka və çoxlu

müsbət fərdi keyfiyyətlər cəm olmalıdır. Belə olan halda o

prosesin subyektinə, olmayanda isə obyektinə çevrilər.

Şəxsiyyətin yaradıcısı kütlə və mühitdir. Şəxsiyyət kütlədən

törəyir. Toplum şəxsiyyəti yetişdirir. Toplum nə qədər böyük

olarsa, ondan törəyən lider də bir o qədər böyük olar. Biz

zaman-zaman torpaq itirdikcə, həm də toplum olaraq kiçilmişik.

Qarabağ düyününün açılmasında Təbriz, Dərbənd, Borçah və ya

Avropada, Amerikada yaşayan milyonlarla soydaşlarımız

lazımınca bizə nə maddi, nə də mənəvi dəstək verə bilmədilər.

Xalqın, millətin qüdrətini azaltmaq üçün düşmən qüvvələr

millətdaxili lider ovuna çıxırlar. Y. Məmmədəliyevin, Şıxəli

Qurbanovun və digər talantlı şəxsiyyətlərin vaxtsız ölümlərini

indi də mən düşmən qüvvələrin ayağına yazıram.

Qorxu, ağrı insanları birləşdirir

1990-cı ilin 20 Yanvar hadisəsi milyonları birləşdirdi. Bu

birləşdirici qüvvənin ötəri olmaması üçün artıq 20 Yanvar

qurbanlarının xatirəsi monumentallaşdırılmalıdır ki, şəhidlərin

ruhu ətrafında nəsillər birləşsin.

326

DÜŞÜNCƏ TƏRZİ

Bəli, qorxu bəzən patoloji düşmən sinifləri də birləşdirə bilər.

Ç.Aytmatovun "Edam kötüyü" əsərində bir səhnə var: “Sayqakları

vertolyotdan güllələyirlər. Şikara çıxmış canavar ailəsi də

vertolyotdan qorxduğundan sayqaklarm dəstəsi ilə birgə qaçırlar.

Deməli qorxu bəzən patoloji düşmən sinifləri də birləşdirə bilər.”

Həkim ziyalıların biri söhbət zamanı qeyd etdi ki, mən rus

təhsilliyəm, dünyagörüşümə görə özümü kosmopolit sayırdım.

Ancaq 20 Yanvar hadisəsi məni qatı millətçi etdi.

ABŞ və Yaponiya sənayesinin inkişafı qarşısında qorxu

Avropa dövlətlərini birləşməyə məcbur etdi. Avorpa Birliyin

yaratdı.

Milli özünüdərk

Bütün millətlər bir-birindən öz mentalitetləri ilə fərqlənirlər.

Coğrafi parçalamanın ən böyük zərərlərindən biri mentalitetdə çat

yaratmasıdır. Mentalitet deyəndə mən hər millətə məxsus olan

düşüncə tərzi, milli psixologiya və əqli inkişafı nəzərdə tuturam.

Coğrafi parçalanma nəticəsində bu komponentlərin hər birində

sürüşmə və ya çat əmələ gəlir. Hər bir yaşayan və düşünən millət

bu çatı sağaltmağa cəhd etməlidir. Cənublu qar- daşlarımızla

bizim mentalitetimiz arasında sürüşmə olduğunu heç kəs inkar edə

bilməz.

Cismlərə xas olan ümumi bir xassə var: formasını saxlamaq

qabiliyyəti. Əlimizdəki qələmi zor işlədib qırmasaq, o öz

formasını yüz illərlə saxlayar. Canlı orqanizmə vurulan yara

(insan bədəninə, yaşıl ağaca) sağalmağa cəhd edir, çünki o öz

əvvəlki formasını bərpa etmək istəyir. Cənubla Şimal, Naxçıvanla

Azərbaycan canlı orqanizm kimi birləşməyə cəhd etməlidir.

Naxçıvanın muxtariyyətinin ildönümləri zamanı həmişə bir

327

Şahlar Əsgərov

ləşməyə cəhd etməliyik, necə ki, yaralanmış insan bədəni

sağalmağa cəhd edir. Bu cəhd üçün milli özünüdərk lazımdır.

Mənəviyyat, mədəniyət və təhsil

Milli mənəvi dəyərləri, adət-ənənələri qoruyaraq bəşəri

dəyərlər sisteminə əlavə etmək lazımdır. Bəşəri dəyərlər sistemi

içərisində onların əriməsi yolverilməzdir.

Mənəviyyatın birləşdirici keyfiyyəti haqqında böyük öndər

Heydər Əliyev demişdir: "Xalqı həmişə mənəviyyat

birləşdirmişdir. Çünki başqa əsaslara nisbətən mənəvi əsaslar

daha üstündür".

Birlik probleminin yaradılmasında mədəniyyətin, təhsilin

böyük potensialı var. Bu potensialdan indiyə qədər dəyərincə

istifadə edilməyibdir. Bizim hamımızın öyrəndiyi bir kitab

yoxdur. Bizim hamımızın oxuya bildiyi bir mahnı, zövqlə oynaya

bildiyi bir milli rəqs yoxdur. Hamımızın əzbər bildiyi bir şeir

parçası yoxdur. Bizim hamımızın öyrəndiyimiz milli- dəyərlər

toplusu varmı? Bu problemlər milli təhsilin və milli mədəniyyətin

qarşısında duran ən vacib məsələlərdəndir. Sovet təhsilindən,

sovet mədəniyyətindən yeni mədəniyyətə və təhsilə keçidin məğzi

də məhz bundadır. Sovet dövrünün kosmopolit mədəniyyətinin,

təhsilinin əvəzinə bizə milli mədəniyyət və milli təhsil lazımdır.

Mənəviyyatı korlamaqla toplum parçalanır. Milli dəyərlərə

biganəlik yaranır. Halallığın, paklığın böyük birləşdirici

qabiliyyəti vardı.

Düzlük, ədalətlilik, halallıq, qanunlara tabe olmaq

mədəniyyəti birləşdirici xassəyə malikdir.

Adət-ənənələr birləşdirmə qabiliyyətinə malikdir. Milli

musiqi, incəsənət xalqı birləşdirir, siyasi özünüdərk prosesində

328

DÜŞÜNCƏ TƏRZİ

böyük rol oynayır. Elə buna görə də bu adətlərin çoxu zaman-

zaman metropol tərəfindən qadağan olunub. Toy-yas

mərasimlərində biz bir yerə toplaşaraq şadlanırıq, qəmlənirik,

dərdləşirik. Novruz bayramı hamımızı birləşdirir, 18 oktyabr

Dövlət müstəqilliyi günü hamımız üçün bayram günüdür. Bu

bayramla bağlı möhtərəm prezidentimiz belə demişdir: "Bu, bizim

ümumi milli bayramımızdır. Mən hesab edirəm ki, indi artıq

müstəqil Azərbaycan üçün bu bayramdan əziz bayram ola bilməz.

Ona görə də bu, bizim xalqımızın hamısını eyni dərəcədə həm

sevindirməlidir, həm həvəsləndirməlidir, həm də birləşdirməlidir".

İstehsal, iqtisadi əlqələr birləşdirici xassəyə malikdir

Arıya və qarışqaya fikir versək görərik ki, onlar istehsalçı

olduqları üçün bir yerdə işləyirlər, bir amal uğrunda çalışırlar. İt,

canavar istehlakçı olduğuna görə yemək üstündə bir-biri ilə

boğuşurlar. Allah - təala özü bu nümunələri yaradıb və insanlara

da ağıl verib ki, bax, özün nəticə çıxar. İnkişaf etmiş ölkələr

arıdan, qarışqadan çox şey öyrəniblər. Ayrı-ayrı evlərdə yox,

ümumi ölkə daxilində bolluq, nizam-intizam yaratmaq qənaətinə

gəliblər.

Əgər istənilən zavodun minlərlə fəhləsinin arzusu son məhsulu

keyfiyyətlə buraxmaqdırsa, deməli, son niyyət, amal birləşdirici

keyfiyyətə malikdir. Bu istək və arzu səhmdar cəmiyyətləri

çərçivəsində daha asan reallaşır. Bu səbəbdən də, ABŞ-da

"səhmdar cəmiyyətlər" bir struktur forma kimi çox geniş yayılıb.

Səhmdar cəmiyyətdə məhsuldarlıq, "tək sahibkar- lı"

müəssisələrlə müqayisədə çox yüksəkdir.

İstehlakçı isə həmişə çalışır ki, əşyanın, malın (məhsulun,

paltarın) yaxşısını alsın. Niyyətlər toqquşur, parçalanma gedir.

329

Şahlar Əsgərov

BİZ istehsala öz münasibətimizi dəyişdirməliyik, onu ön plana

çəkməliyik, keyfiyyətli mal istehsal etsək, onda bizdə kristallaş- ma,

birləşmə gedəcəkdir.

Milli birlik yaratmaq missiyası həm iqtidarın, həm də

müxalifətin boynuna düşən milli yükdür. Müxalifət öz mü-

xalifliyini milli birliyə xələl gətirən qüvvələr qarşısında daha qəti

bildirməlidir.

Böyük öndər Heydər Əliyev milli birliyin dəyərini belə

qiymətləndirmişdi; "Suverenliyimizi daim yaşatmaq, dövlət

müstəqilliyimizi əbədi etmək üçün, harada yaşamasından asılı

olmayaraq, bu gün hər bir azərbaycanlıdan müqəddəs Azərbaycan

qayəsi ətrafında əməl və əqidə birliyi, sarsılmaz həmrəylik tələb

olunur".

Milli birliyi təmin etmək, parçalanmanı dayandırmaq üçün ulu

öndər Heydər Əliyev bu problemin dövlət siyasəti səviyyəsinə

qaldınnış və Xarici Ölkələrdə Yaşayan Azərbaycanlılarla İş üzrə

Dövlət Komitəsi təsis etmişdir.

Cəmiyyətin bütün üzvlərini bu prosesə qoşmaq üçün 31

dekabrı "Dünya Azərbaycanlılarının Həmrəyliyi günü" təsis

edilmişdir. Ay və gün çox uzaq görənliklə seçilmişdir. Yeni il

bayramı ərəfəsində dünya azərbaycanlıları da öz bayramlarını

qeyd edirlər.

Hesab etmək olar ki, 31 dekabr ilə bağlı imzalanmış prezident

fərmanı həm də şərəfli tarixin başlanğıcı və ümum Azərbaycan

bayranudır. Azadlığın əldə olunduğu yeni tarixi şəraitdə, bu

bayramın ideoloji əhəmiyyəti böyükdür.

Bu bayramın fəlsəfi sosioloji əsası yarandıqca xalqımızın bir

nömrəli bayramına çevriləcəyinə və böyük bayram şənlikləri ilə,

festival, konkurs, elmi konfranslarla müşayiət olacağına inanıram.

İnanıram ki, 31 dekabrda dünyanın bir çox ölkələrində yaşayan

həmvətənlərimiz bu bayramı qeyd etmək üçün

330

DÜŞÜNCƏ TƏRZİ

Azərbaycana gələcəklər. Bayramınız mübarək əziz həmvətənlər!

"Azərbaycan", 31 oktyabr 2001,

"Azərbaycan", 1 noyabr 2001.

331

Şahlar Əsgərov

Son söz əvəzi

Son yüz ildo siyasi yolumuzu 5-6 dəfə dəyişərək bir-birinə

zidd dövlət quruluşlarında yaşamışıq. Gah dindar, gah da ateist.

gah demokrat, gah da kommunist olmuşuq. Gah kollektiv, gah da

fərdi təsərrüiFata üstünlük vennişik. İki qibləli topluma

çevrilmişik. Yaşlılarırriız üzünü Məkkəyə, cavanlarımız isə üzünü

Qərbə tutub. “Mini yubka^ya “hə^ hicaba_^^x”^eyirik. Fərd

olaraq güclü, toplum olaraq zəifik. Bu təzadlar və rəngarənglik,

düşüncəmizi bədrəng etmişdi. Bu səbəbdən də düşüncəmiz saf

deyil, qüsurludur.

Həyatımız boyu bizi müşayiət edən bu qüsurlara işıq tutmaq

və nə etməli? kimi fundamental, onlarca digər vacib suallara

cavab axtarmaq bu kitabın əsas qayələrindəndir. Bu suallara

cavab vennək və təzadları izah etmək üçün düşüncə tərzini

dəyişməliyik.

Xoşbəxt gələcəyə gedən yol, yolun düzünü seçməkdən keçir.

Vahid ideologiyaya, vahid şüara, vahid qibləyə saf düşüncə ilə

nail olmaq üçün vahid milli ideyaya, birliyə ehtiyac böyükdür.

Birliyimiz bütün dərdlərimizin dərmanıdır.

Dövrün çağırışına cavab olaraq bəzi taleyüklü suallara bu

kitabda cavab axtanlmışdı. Hər bir ziyalımızın nə etməli? sualına

cavab axtarması milli borcudur. Şübhəsiz, bu cavablar subyektiv

olacaqdır. Ancaq bu subyektiv cavabları bir yerə yığıb obyektiv

nəticə hasil etmək mümkündür.

Gələçəy^ə gedən yolun düzgün seçimi, bir tərəfdən

unudulmuş tərbiyədən və təhsildən, digər tərəfdən də mənəvi

dəyər

332

DÜŞÜNCƏ TƏRZİ

ləri mənimsəməkdən keçir. Mənəviyyat olmayan yerdə

mükəmməl həyat da yoxdur.

Kitaba "Son söz" əvəz olaraq Şeyx Ədəbalinin Osmanlı

dövlətinin qurucusu Osman Qaziyə vəsiyyəti ilə yekun vurmaq

istəyirəm. Bu qızıl vəsiyyət bizim axtardığımız çoxlu suallara da

cavab verir və bəşəri, liberal dəyərlərlə doludur.

Ey oğul, sən artıq bəysən!

Bundan sonra qəzəblənmək bizə, ağır olmaq sənə.

Xətrə dəymək bizə, könül almaq sənə.

İttiham etmək bizə, dözümlülük sənə.

Acizlik bizə, xoş görmək sənə.

Anlaşılmazlıqlar bizə, ədalət sənə.

Haqsızlıq bizə, bağışlamaq sənə...

Ey oğul, səbir etməyi öyrən, çünki çiçək vaxtından əvvəl

açmaz.

^Bunu da unutma: insanı vaşat ki. dövlət yaşasın.

Ey oğul, işin ağır, işin çətin, gücün qula bağlı.

Allah köməyin olsun!

Güclüsən, qüvvətlisən, ağıllısan, kamallısan!

Amma bunları harada, necə istifadə edəcəyini bilməsən, səhra

küləyi ilə sovrulub gedərsən.

Qəzəbinlə nəfsin birləşib ağlına üstün gələr.

Daim səbirli, səbatlı və iradənə sahib olasan!

Dünya sənin gözlərinin gördüyü kimi deyildir. Bütün

naməlumlar, fəth edilməyənlər, görünməyənlər ancaq sən

fəzilətli və əxlaqlı olsan gün işığına çıxacaqdır.

Ey oğul! Ananı, atan say!

Bərəkət böyüklərlə bərabərdir.

İnancını itirsən, varpaq açmadan xəzan nlııh

gedərsən. Açıq sözlü ol! Hər sözü özünə alma!

333

Şahlar Əsgarov ___________________________________________________________

Gördüyünü görmə! Bildiyini bilmə,

Sevildiyin yerə tez-tez £cdib-gə İmə!

Ey oğul! Üç adama acı:

/Cahil arasındakı alimə,'^ənginkən yoxsullaşana və^xətirli ikən

etibarını itirənə.

Ey oğul! Unutma ki, yüksəkdə yer tutanlar aşağıdakılar

qə^^.rahat. deyildirlər.

Haghşanşa, mübarizədən qorxma!

Mən ulu şeyximiz Ədəbaliyə Allahdan rəhmət diləyərək, onun

“Bərəkət böyüklərlə bərabərdir” kəlamını bir daha vurğu- layaraq

kitabın son nöqtəsini qoyuram.

334

ŞAHLAR QAÇAY oğlu ƏSGƏROV

DÜŞÜNCƏ TƏRZİ

Redaktoru Elnarə Əsgərova

Texniki redaktoru Elmira Tağıyeva

Rəssamı Nazim RzaquUyev

Kompyuter işləri

Kamran Abasov

Çapa imzalanmışdır 05.02.2008. Kağız formatı 60x84 1/16.

Fiziki çap vəroqi 21,0. Şorli çap vəroqi 19,5.^. Ofset kağızı.

Tirajı 1000. Sifariş 1940. Müqavilo qiyməti ilə.

“Azərbaycan" nəşriyyatının mətbəəsində çap edilmişdir.

Az 1073, Bakı, Mətbuat prospekti, 529-cu məhəllə.

Tel.: (99412) 4380010. Faks: (99412) 4380014

F-mail: azerbneshr@azerin.com