Əli Şamil

Quzey Kıbrıs (Mən belə gördüm)

Azərbaycan Milli EnrsiklopediyasıNəşriyyatı

Bakı –2001

1

“Kuzey Kıbrıs türklərinin özgürlük davasının öndəri R.R.Denktaşa bağışlayıram.

Quzey Kıbrıs (mən belə gördüm)” kitabı_________________________________________________________________________________________________________________hədiyyəmdir.

Bu kitab Kuzey Kıbrıs Türk Cümhuriyyətinin katkıları ilə basılmışdır.

Ş 21 Şamil (Şamilov) Əli Hüseyn oğlu. Quzey Kıbrıs. Azərbaycan Milli Ensiklopediyası

Nəşriyyatı. Bakı. 2001. s.152.

Kitab Ağ dənizdə yerləşən ada dövlət — Quzey Kıbrısı tanıtmaq istəyi ilə yazılmış səyahət oçerkidir. Adanın tarixinə və son onilliklərdəki siyasi durumuna daha çox diqqət yetirilsə də, qonaqların söhbətləri, Bəzi insanların söylədiyi xatirələr mövzu dairəsini xeyli genişləndirir. Makedoniya və Bolqarıstanda Türklərin durumundan, Türk əsgərinin Koreya savaşından, Avropada, Amerikada yaşayan Türklərin soydaşları ilə ilişkilərindən, eləcə də müxtəlif ölkə Türkoloqlarının yaradıcılıqlarından danışılır.

332989600ISBN52001657M

4502020000 Ш

Əli Şamil, 2001

2

ÖN SÖZ

Quzey Kıbrıs Türk Cümhuriyyəti adını yerləşdiyi adanın adından alıb. Ada Ağ dənizdə yerləşir. “Ağ dəniz” adı deyiləndə Azərbaycan oxucusunun nəzərinə Şimal Buzlu okeandakı dəniz gəlir. Çünki 20-ci yüzildə bu dənizin adı keçmiş Sovet mətbuatında çox çəkilib. Ağ dəniz-Baltik kanalının reklamı da bu baxımdan çox iş görüb. Lakin onlar artıq unudulmaqdadır.

Son illər Türkiyə ilə əlaqələrin genişlənməsi nəticəsində mətbuatımızda bizim burada nəzərdə tutduğumuz Ağ dənizin adı ara-sıra da olsa, görünməyə başlayıb. Ancaq bu, Şimal Buzlu okeanına bitişən Ağ dəniz deyil, uzun illər rus dilindən tərcümə edib (ruslar da bunu Avropa dillərindən alıblar) “Aralıq” adlandırdığımız dənizdir.

Biz də yazılarımızda “Aralıq dənizi” əvəzinə “Ağ dəniz” işlətməyə üstünlük veririk. Dünyanın ən böyük dənizinin, üç qitənin – Avropa, Asiya, Afrikanın sahillərini yuyan bu dənizin qonşuluğundakı dənizlər rənglə adlanırsa (Quzey-doğusunda Qara dəniz, güney-doğusunda Qırmızı dəniz varsa) onun da Ağ dəniz adlandırılması ağlabatandır. Qədimdə rənglər həm də istiqamət – cəhət bildirib. Məsələn: qara-Quzey, ağ-batı, qırmızı-güney və s. Ağ dəniz də Türklər yaşayan məmləkətin batısındadır. Məhz bunlara görə də, indiyədək Aralıq dənizi dediyimiz və yazdığımız dənizi Ağ dəniz deyə yazmağı münasib sayırıq.

Kıbrıs adası isə adını latınca “cuprium” sözündən alıb. Bu da mis deməkdir. Hələ miladdan öncə burada mis çıxarılmış, Avropaya, Asiyaya, Afrikaya aparılmışdır. Azərbaycanda isə uzun illər adanın, adadakı dövlətin, adanı qoynuna alan dənizin adı rus dilində işlənən şəkildə — Kipr, Kipr Respublikası, Aralıq dənizi kimi yazılıb və deyilib. Türkiyə mətbuatında isə adanın adı Kıbrıs şəklində yazılır. Son dövrlər Azərbaycan mətbuatında Kiprlə yanaşı Kıbrıs, Aralıq dənizi ilə yanaşı Ağ dəniz, eləcə də Cənubi Kipr Respublikası, Şimali Kipr Türk Respublikası, Quzey Kıbrıs Türk Cümhuriyyəti yazılışlarına təsadüf olunur. Bəzən bir

3

məqalədə hər iki yazılışla rastlaşırıq. Biz kitab boyu adanın adını Kıbrıs, dənizin adını isə Ağ dəniz şəklində yazmışıq. Qaynaqlardan nümunələri isə olduğu kimi göstərdiyimizdən Kipr sözünü saxlamışıq.

“Quzey Kıbrıs (Mən belə gördüm)” kitabı adaya üç səfərim əsasında formalaşıb. Bəzi səbəblərdən adanın tarixi abidələri, coğrafiyası, təbiəti, iqtisadiyyatı, mədəniyyəti haqqında geniş bilgi verə bilməmişəm. Siyasi yön daha ağırlıqlı olub. Kitab miladi 1999-cu ildə yazılmış və 2000-ci ildə nəşr edilməsi nəzərdə tutulmuşdu. Maliyyə çətinliyi ucbatından vaxtında çap edilmədi. Bu arada yenidən Kıbrısa — III Uluslararası Kıbrıs Araştırmaları Konqresinə (13–17 Kasım 2000) qatıldım. Səfərdən sonra kitaba bəzi əlavələr də etməklə dolğunlaşdırmağa çalışdım.

Kitab Azərbaycan Türkcəsinin orfoqrafiyası əsasında yazılsa da, Türkiyə Türkcəsində danışan insanların söhbətlərini özlərinin yazdığı kimi, qaynaqlardan alınan sitatları orijinalda olduğu kimi verdim. Türkiyə Türkcəsində ə və x səsləri olsa da, yazıda onlar e və h hərflərilə işarə edilir. Məs.: insan bədəninin üzvü əl Türkiyə Türkcəsində el, xanım sözü isə hanım kimi yazılır. Eləcə də G, g hərfi yerinə uyğun olaraq q və g kimi oxunur. Məs.: kitabda adı tez-tez çəkilən Gazımağusa şəhəri G hərfi ilə yazılsa da, Q kimi tələffğz edilir.

“Quzey Kıbrıs (Mən belə gördüm)” kitabına elmi konfranslarda oxuduğum məruzələri də daxil etməyi mövzuya və məqsədə uyğun saydım. Məqsədim dünyanın “tanımadığı” Quzey Kıbrıs Türk Cümhuriyyətini Azərbaycan oxucusunun tanımasına yardımçı olmaqdır. Buna nə dərəcədə nail oldum? – sualına cavabının isə zamana ehtiyacı var.

Kitabın dolğunlaşmasında mənə yardımçı olmuş, oxuyub redaktə etməklə yanaşı, dəyərli məsləhətlər vermiş Safruha, Seyfəddin Altaylıya, yığılmasında, səhifələnməsində, oxunub səhvlərin düzəldilməsində böyük əməkləri olan Məhəbbət bəyə, Vəfa və Vüsalə xanımlara, Ağsaqqal texniki redaktor Səlim Əhməd oğluna təşəkkürümü bildirirəm. Bu insanlar təmənnasız və yüksək əhval-ruhiyyə ilə mənə yardımçı olublar və başladığım işi tamamlamağa məni həvəsləndiriblər.

4

ALDADICI BILGI

Azərbaycan Xalq Cəbhəsi sədrinin tapşırığıyla Quzey Kıbrıs Türk Cümhuriyyətinə getməliydik. Ona görə də bu yerlər haqqında az-çox bilgi toplamışdıq. Ancaq bunun yetərli olmadığını görürdük. Dövlətin yerləşdiyi adanı biz Kipr kimi tanıyırdıq. Özləri və Türkiyəlilər isə buraya Kıbrıs deyirdilər.

1991-ci ildə Sədərək yaxınlığında — Araz çayı üzərində körpü tikintisinə başlanması Türkiyə, Kıbrıs və başqa ölkələr barədə bilgi almaq imkanımızı artırmışdı. Körpü hələ istifadəyə verilməmişdi, sərhəddə Sovet əsgərləri dururdu. Buna baxma-yaraq, nəinki Türkiyədən, Avstriyadan, Almaniyadan, eləcə də dünyanın ən kiçik ölkələrindən belə müxtəlif peşə sahibləri qanuni, qanunsuz yollarla sərhədi keçib Naxçıvana gələ bilirdilər.

Quzey Kıbrıs Türk Cümhuriyyəti haqqında bizə ilk geniş bilgi verən sərhədi qanunsuz keçib gəlmiş Əhməd Günəş Bəydilli olmuşdu. İraqda doğulub boya-başa çatan, İraq Türkmən Birlik Partiyasının başkanı olan Əhməd Günəş bəy Səddam Hüseyn rejimindən qaçaraq Quzey Kıbrısda sığınacaq tapmışdı.

5

Karpaz dağlarıƏhməd Günəşdən sonra Naxçıvana ikinci bir Əhməd bəy gəldi.

Bu, QKTC Cumhurbaşkanının siyasi araşdırma ve tanıtma özəldanışmanı görəvini yapan Ahmet C.Qazioğlu idi. O, özünün dediyi kimi, 1931 yılında Kıbrısda doğulub. Yüksək öğrənimini Ankarada Gazi Eğitim Enstitüsündə və London Universiteti Uluslararası İlişkilər bölümündə tamamlayıb. Öğrətmən, yazar və araşdırmaçı olaraq Kıbrıs Türk toplumuna illərcə xidmət edib, Kıbrıs konusunda kitablar yayınlatmış və bu alandakı yazılarıyla tanınmışdır.

Kıbrısda tarix öğrətməni və yönətici, Londonda isə Türk toplumu təmsilçisi olaraq illərcə görəv yapan A.Gazioğlu, 1983 ilindən Lefkoşada təşkil etdiyi Kıbrıs Araşdırma və Yayın Mərkəzini yönətməkdə və bu mərkəz adından 1983-84-dən bəri Türkcə və ingiliscə olaraq çeşidli incələmə əsərləri, yazıları və broşürləri yayınlamaqdadır.

Onun “Kıbrıs sorunu ve bağımsızlık”, “İngiliz idaresinde Kıbrıs”, “Kıbrıs’ta Türkler”, “ENOSİS çəmbərində Türkler”, “ENOSİS’ə karşı taksim və eşit egemenlik” kitabları, ingiliscə üç kitabı və prof. Jon Veizeydən çevirdiyi “Sosyal demokrasi” kitabları basılmışdır.

6

Kıbrısın Azərbaycan təbliğatçısı və Azərbaycanın Kıbrıs təbliğatçısı – Ahmet Qazioğlu və Naxçıvan MR Baş naziri Becan Fərzəliyev

A.Qazioğlunun gəlişindən xeyli öncə Becan İbrahim oğlu Naxçıvan MR Ali Məclisinin sessiyasında Quzey Kıbrıs Türk Cümhuriyyətinin tanınması haqqında qərar çıxarılmasını təklif etmişdi. Millət vəkillərindən “Naxçıvan MR-in hər hansı bir dövlətin müstəqilliyini tanımaq hüququ olmadığ”ını eşidəndə o çeviklik göstərərək fikrini bu cür tamamlamışdı: “Naxçıvan MR Ali Məclisi Quzey Kıbrıs Türk Cümhuriyyətinin tanınması məsələsinin Azərbaycan Respublikası Ali Soveti sessiyasının gündəliyinə salınması təklifi ilə çıxış etsin”. Ancaq onun təklifi qəbul edilməmişdi. Kommunist blokundan olan millət vəkilləri etiraz etmişdilər. Onların fikrincə, Azərbaycan belə bir addım atsa, Yunanıstan və başqa ölkələr də Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayətini müstəqil dövlət kimi tanıyarlar.

Mübahisələrin belə gərginləşdiyi vaxtda Kıbrısın son 30 illik tarixini göz önünə sərən olmamışdı. Dağlıq Qarabağ Azərbaycanın tarixi ərazisidir. Rusiya Qafqazı işğal edəndən sonra buraya İrandan, Türkiyədən erməniləri köçürüb bölgədə üç dayağını möhkəmlətsə də, onlara nə mədəni, nə də inzibati muxtariyyət verməmişdi. Azərbaycan SSR yaradıldıqdan 3 il sonra – 1923-cü ildə öz

7

ərazisində yaşayan ermənilərə Dağlıq Qarabağda muxtariyyət vermişdi.

90-cı illərin başlanğıcında isə Kıbrısın durumu tamam başqa idi. Bu durumu ilk dəfə bizə genişliyi ilə anladan A.Qazioğlu oldu. Naxçıvanda qarşısına qoyulmuş vəzifələri yerinə yetirdikdən sonra onu Bakıya göndərdik. Çox təəssüf ki, onun Bakı görüşləri umulan səviyyədə keçmədi. Dövlət adamları, rəsmi şəxslər onunla görüşməkdən çəkindilər. Qəzetlər gəlişini işıqlandırmadılar. Yalnız “Azadlıq” və “Müxalifət” qəzetləri onunla kiçik müsahibələr verdi.

Ümumiyyətlə, Xalq Cəbhəsi hakimiyyəti ələ alanadək Quzey Kıbrısdan Azərbaycana gələnlərə münasibət QKTC Eğitim, Kültür və Gənclik bakanı Eşber Serakıncının “Azadlıq” qəzetinə (28 aprel, 1992-ci il, s.8.) verdiyi müsahibədəki kimi idi. O vaxt E.Serakıncı demişdi: “Biz dünyanın 75 ölkəsi ilə əlaqə qurmuşuq və bu ölkələrin heç birində nə iş adamları, nə də dövlət adamları bizi görəndə qaçıb gizlənmir”.

Jurnalistin “Demək, səfərinizin heç bir səmərəsi olmayıb?” - sualına isə E.Serakıncı “Azərbaycan Xalq Cəbhəsindəki görüşümüzdən gözəl təəssüratlar aldıq. Başlıcası isə, Azərbaycanı gördük, tanıdıq” – cavabını vermişdi.

8

QKTC başkanının siyasi araşdırma və tanıtma özəldanışmanı Ahmet Gazioğlu Kıbrıs bayrağını Naxçıvan MR Ali Sovetinin sədri

Heydər Əliyevə bağışlarkən.

Xalq Cəbhəsi hakimiyyəti ələ alsa da, hələ ictimai fikir Quzey Kıbrısın xeyrinə dəyişməmişdi. Belə bir vaxtda biz oraya gedirdik. 1992-ci il avqustun 25-də Geçitkale hava limanında uzaqdan endik. Gördüyüm mənzərə ilk anda məni şaşırtdı. Xəyalımda pal-ma ağacları göylərə baş çəkən ekzotik bir ada canlandırmışdım. Yovşan qoxulu çöl, bir də uzaqda cərgələnən dağlar buranı hər gün gördüyüm Naxçıvana oxşadırdı. Hava limanından Girne şəhə-rinə yollandıq. Burada hər addımda toponimlərin iki cür işlən-diyinin şahidi olduq. Türklər Girne dediyi şəhərə Yunanlar Kirenia deyir. Xəritələrdə də beləcə qeyd edilir. Ona görə biz də bu kitabda həmin yerlərin yunanca adını mötərizədə verəcəyik. Beşbarmaq dağlarını keçəndə isə bu yerlərin təbiəti mənə Lən-kəran-Astara bölgəsini xatırlatdı. Dəniz kənarında yerləşən Girne-də bizi kiçik, ancaq olduqca səliqə-sahmanlı bir hoteldə – Do-mehoteldə yerləşdirdilər. Bu kiçik şəhərin gözəlliyinə, təbiətinin

9

füsunkarlığına heyran olmuşduq. Ancaq bunlardan zövq almağa vaxtımız yox idi. Çünki biz nə turistlər sayaq gəzintiyə çıxmışdıq, nə də dəniz sahilindəki gözəl guşələrdə dincəlməyə getmişdik. Məqsədimiz QKTC-ni yaxından öyrənmək və Azərbaycana tanıtmaq idi. Öndə görünən bu məqsədin arxasında isə, Azərbaycan Respublikasının Quzey Kıbrıs Türk Cümhuriyyətini tanımasına əngəl ola biləcək səbəbləri araşdırmaq dururdu.

BİR AZ TARİXDƏN

Ağ dənizin Doğusunda yerləşən, ərazisi 9251 kvadrat kilometr olan Kıbrıs adası boyu Girne (Kirenia) və Karpaz dağ silsiləsi uzanır. Adanın mərkəz və güneyinə Doğru uzanan sahəyə isə Torodos massivi deyirlər. Dağ silsiləsi arasında Mesarya düzənliyi yerləşir. İqlimi subtropikdir. Qışın oğlan çağı sayılan yanvarda orta temperatur 10-15 dərəcə olur.

Subtropik iqlimi, çəngin yeraltı və yerüstü sərvətləri, üstəlik mühüm strateji nöqtədə yerləşməsi adanı daim iri dövlətlərin diqqətinə tuş eləyib. Rus-sovet tarixçilərinə görə, buraya miladdan öncəki 15-11-ci yüzillərdə Axaylar, 9 yüzildə Finikiyalılar, 8-ci yüzildə Assuriyalılar, 6-cı yüzilin ortalarında Əhəmənilər sahib olmuşlar.

10

Gazimağusa şəhərinin qala divarları.

Makedoniyalı İsgəndərin qurduğu dövlət güclənəndə ada onun tərkibinə qatılmış (miladdan öncə 333–323), sonra isə Ptolemey dövlətinə (miladdan öncə 294–58) daxil edilmişdi. Roma İmperiyası miladdan öncə 58-ci ildə buranı işğal etmişdir. Ada yeni eranın 395-ci ilində Bizansın, 648-ci ildə Ərəb Xilafətinin, 965-ci ildə yenidən Bizansın əlinə keçmişdi. 1191-ci ildə isə səlibçilər adanı işğal etmişlər. Azərbaycan tarixçiləri Ağqoyunlu hökmdarı Uzun Həsənin Osmanlı dövlətinə qarşı mübarizə üçün ada-dövlətlə diplomatik əlaqə qurduğunu yazırlar.

1489–1571-ci illərdə Venesiyanın tərkibində olan Kıbrısdan Osmanlı dövlətinə qarşı istifadə edilirdi. Osmanlı hökuməti diplomatik danışıqların nəticə vermədiyini görüb, adanı özü üçün zərərsizləşdirmək zorunda qaldı. Bu məqsədlə ortodoks Rumlar ilə katolik Venediklər (Venesiyalılar) arasındakı qarşıdurmadan bəhrələndi. Venediklərdən xilas olmaq istəyən ortodoks Rumlara yardım adı altında adaya qoşun çıxarıldı. Qaynaqlara görə, Türklər bu əməliyyatda 80 min şəhid verirlər.

11

Tarixçilər adaya hakim olmuş dövlətlərdən geniş bəhs etsələr də, əhalinin etnik tərkibindən ətraflı söhbət açmırlar. Səyahət-

namələrdə isə, Osmanlılar adanı fəth etməzdən öncə orada məs-cidlərin olduğu qeyd edilir. Dəniz sahillərində möhtəşəm qala-şə-hərlər salınmasına baxmayaraq, Osmanlı donanması 1571-ci ildə on-ları yenərək adaya yiyələnir.

Hər yüksəlişin bir enişi də olur. Osmanlı hökuməti 1878-ci ildə adanı Böyük Britaniyaya icarəyə vermək məcburiyyətində qalır. Birinci Dünya Savaşında Osmanlılar məğlub olduğundan, 1923-cü il Lozanı barış anlaşmasına (Lozanına sülhü) görə, ingilislərin adada nəzarəti güclənir. Ancaq bu, Türkiyənin ondan əlini tam çəkməsi demək deyildi. Bunu sonrakı anlaşmalardan da aydın görmək olar. İngilislər icra müddəti başa çatandan sonra adanı Türkiyəyə qaytarmadılar. 1959-cu ildə London və Surix(Zurix) anlaşmalarına görə B.Britaniya, Türkiyə və Yunanıstan Kıbrısın müstəqilliyinin qarantı elan edildilər. 1960-cı ilin avqustunda isə adada müstəqil dövlət – Kıbrıs Respublikası yaradıldı. Qəbul edilmiş Anayasaya görə, dövlət və hökumət başçısı Prezident idi. Prezidenti 5 il

Antik Salamis şəhərinin xarabalıqları.

12

müddətinə yunan icması, yardımçısını isə həmin müddətə Türk icması seçə bilərdi. Qanunverici hakimiyyət birpalatalı parla-mentdən ibarət idi. Millət vəkillərinin 35-i rum, 15-i Türk idi. İcra orqanları 7-nin 3-ə nisbətindəydi. Yəni, yeddi bakandan üçü mütləq Türk olmalıydı. Dış işləri, savunma və maliyyə bakanlarından birinin Türk olması da ayrıca qeyd edilmişdi.

Anayasaya görə, adanın bütövlükdə və ya bir hissəsinin başqa bir ölkə ilə birləşdirilməsi, eləcə də Kıbrıs Respublikasının Türkiyə və Yunanıstanın birlikdə üzv olmadıqları uluslararası birliyə daxil olması yasaq idi. Anlaşma şərtləri pozulduğu halda qarantor ölkələrin birlikdə və ya ayrı-ayrılıqda adaya ordu və polis gücləri göndərmək hüququ vardı.

Bu müqaviləni Kıbrıs Türk xalqı tərəfindən Dr. Fazıl Küçük, Kıbrıs Rum xalqı tərəfindən Baş piskopos (baş yepiskop) III Makarios imzalamışdı. Elə ilk seçimdə də III Makarios Prezident, Dr. Fazıl Küçük vitse-Prezident seçilmişdi.

Lakin III Makarios vədini pozdu. Təyin etdiyi ilk dörd bakan EOKA-çı (Ethniki Organosis Kyprion Agoniston — Kıbrıslı Savaşçıların Ulusal Birliyi) oldu. EOKA bölgə öndəri Yorgacis İç işlər Bakanı təyin edilmişdi. Ona “AKRİTAS” şərti adı altında rumlardan ibarət silahlı dəstələr yaratmaq və Yunanıstanla sıx əlaqə quraraq, bu dəstələri təlimləndirmək tapşırığı verilmişdi. Yaxşı təlim görmüş və silahlandırılmış bu dəstələrin qarşısına bir vəzifə qoyulmuşdu: Türkləri zor gücünə adadan qovmaq və ya məhv etmək!

Makarios Kıbrıs Respublikasının Prezidenti olsa da, adanı Yunanıstana birləşdirmək istəyini gizlətmirdi. Qəzetlərə verdiyi müsahibələrdə bunu açıq bəyan edirdi. Məs.: 1963-cü ilin 28 martında “Cyprus Mail” və həmin ilin 9 aprelində “The London Times” qəzetlərinə verdiyi müsahibələrdə deyirdi:

“Beni tanıyan hiçbir Rum, benim milli bir Kıbrıs kimliyinin yaratılması için çaba harcayacağıma asla inanmaz. Antlaşmalar bir Millet deyil, bir Devlet yaratmıştır”

(28 Mart 1963, Cyprus Mail)

“Yunanistan’a birleşmek her Kıbrıslı Rum’un daima kalpten desteklediyi bir emeldir. Bir Cumhuriyet kurarak bu emele son vermek mümkün deyildir.”

13

(9 Nisan 1963, The London Times)

Qəbul olunmuş Anayasanın Kıbrısı Yunanıstana qatmağı əngəllə-diyini görən rumlar, 1962-ci ilin ocak (yanvar) ayından Anayasanın 13 maddəsini dəyişmək üçün əməli fəaliyyətə keçdilər. Dəyişilməsi nəzərdə tutulan maddələr arasında vitse-Prezidentin veto hüququnun ləğvi, Türk və rum bələdiyyələrinə ayrıca seçimi əngəlləmək, 7-nin 3-ə nisbətini aradan qaldırmaq və s. vardı.

Türklərin bu dəyişikliyi qətiyyətlə rədd etdiyini görən rumlar istəklərini silah gücünə həyata keçirməyə çalışdılar. 1963-cü il dekabrın 21-də (həmin gön Kıbrısda “Kanlı Noel” kimi tarixə döşöb) AKRİTAS planına uyüun olaraq, Lefkoşada (Nikosia) Türklər yaşayan məhəllələrə, xəstəxanalara, mağazalara hücuma keçdilər. Onlar 24 saata adanı Türklərdən təmizləməyi planlaşdırmışdılar. Lefkoşada başlayan bu hücum adanın hər yerində davam etdirildi. 4000 Türk dövlət məmuru, bakanlar, millət vəkilləri vəzifədən qovulmuş, yerlərinə rumlar təyin edilmişdilər. Bu plan Türklərin dirənməsi nəticəsində baş tutmadı. Lakin 103 kəndin dağıdılmasına, 30 min Türkün qaçqına çevrilməsinə, mal-mülkünün yağmalanmasına səbəb oldu.

Xarici ölkələrin qəzetləri həmin günlər haqqında belə yazır:

Kıbrıs’ta anarşi

“21 Aralık sabahı Rumların açtığı ateşle bir Türk kadın ve erkeğinin ölmesine yol açan kurşun, hiç şübhe yok ki, bilinçli bir şekilde Türklerin tahrik edilmesi amacına yönelikti. Bundan bir ve ya iki hafta önce sivil giyimli Rumların Lefkoşa’da Türklerin kimliklerini görmek istemeleri böyük olaylara yol açmıştı”.

Guardian, 31.12.1963

Dehşete düşüren bir manzara

“...Türk evlerini gördüyüm zaman, dehşete düşüren bir manzara ile karşılaştım. Duvarlardan başka hiç bir şey yoktu. Bir napalm bombasının daha fazla mahvedebileceyinden şüpheliyim. 40 tane beton bina iskeleti saydım. Her ev ayrı-ayrı benzin

14

dökülerek yakıldı. Tavandan evin içine enmiş olan kiremitlerin altında, yatak sustaları (birbirine karışmış), çocuk yatakları, sandalye, masa ve dolap buldum.

Ayvasıl’dan bir mil uzaklıktaki komşu köyde, 16 tane harap olmuş ve yakılmış ev saydım. Hepsi Türk eviydi. Bu köyden 100’den fazla Türk yok olmuş. Hiçbir köyde zerre kadar zarar gören bir Rum evi görmedim...”

Daily Herald, 1.1.1964.

Siyasi sorumsuzluk

“Makarios da dahil, tüm Rum toplumu eski idealleri olan silah zoru ile ENOSİS’i gerçekleştirme yoluna dönmüşler. Kıbrıslı Rumlar BM ile işbirliyine son vererek Türkleri ezmek, hatta adadan atmak istiyorlar”.

London Times, 15.4.1964

Yasaklanmış şehir’de

“Bu akşam 9 gün içinde 200 ile 300 Türk’ün katledildiyi Lefkoşa’nın Türk kesimine gittik. Biz oraya giden ilk Batılı gazeteciler idik. Orada kelimelerle anlatılamayacak korkular gördük.”

Washington Post, 28.12.1963Robert Estabrook’un makalesi;

Kıbrıs’ta nefret

“Cübbeli ve sakallı Başpiskopos Makarios gerçekleri örtbas eden bir Bizans yeteneyine sahiptir.”

“Makarios hökumeti bilinçli bir şekilde çatışmaları başlattı ve Kıbrıs’lı Türkleri yok etmek için kararlıdır.”

Washington Post, 16.1.1964

15

Rauf Denktaşın gözü ilə Girne limanı.

1963-64-cü illərdə Rum Milli Muhafız Komutanlığı yapmış olan general George Karayanıs bir yunan qəzetinə verdiyi müsahibədə demişdi: “Türkler Anayasa değişikliğine karşı çıktıkları zaman Makarios planı (AKRİTAS) uygulamaya başladı ve Aralık 1963’te saldırılar başladı”.

Makariosun “The London Times” qəzetindəki (1964-cü il, 1 yanvar) müsahibəsində London və Surix(Zurix) anlaşmalarının artıq keçərli olmadığı vurğulanırdı.

Beləliklə, adada iki xalqın ortaqlığı ilə yaranmış hökumətin fəaliyyəti iflic oldu. Yunanıstan gizlicə adaya tankı, topu, tüfəngi ilə birlikdə 20 min əsgər çıxardı. Bu hərbi hissələr də Türklər yaşayan bölgələrə hücuma keçdilər. Adadakı Türklərin və Türkiyə Dövlətinin çoxsaylı müraciətindən sonra BMT Təhlükəsizlik Şurası 1964-cü il martın 4-də 186 saylı qərarı ilə adaya müxtəlif dövlətlərin əsgərlərindən ibarət Barış Qüvvələri göndərməyi qərara aldı. Lakin Barış Qüvvələri də Türklərə qarşı törədilən haqsızlığın, qırğınların, dağıntıların qarşısını almadı. 1963–74-cü illərdə Türklər adanın yüzdə üçünə sıxışdırılmışdı. Bütün təqib və təzyiqlərə, qırğınlara baxmayaraq adanı tərk etməmişdilər.

16

Yunanıstanın “qara polkovniklər”i buna son qoymaq, adanı Türklərdən tamam təmizləmək üçün Nikos Samsonun başçılığı ilə adaya hərbçilər göndərdilər. Onlar da hərbi çevriliş edib hakimiyyəti tam ələ aldılar. Və adanı Türklərdən təmizləməyə, rumlaşdırmağa başladılar. Makarios xaricə qaçdı.

Lakin Türkiyənin işə qarışması, Türk əsgərinin şücaəti onların arzusunu gözündə qoydu. N.Samson adadan qaçmaq zorunda qaldı. Adadakı Türklər özlərinin müstəqil dövlətlərini — Quzey Kıbrıs Türk Cümhuriyyətini qurdular. Həmin vaxtdan 16 il keçməsinə baxmayaraq, soydaşlarımızın qurduğu dövlətlə heç bir əlaqəmiz yox idi.

KIBRISI TANIMA CƏHDİ

Azərbaycanda hakimiyyətə demokratik Qüvvələrin gəlməsi, QKTC-ni tanımağa şərait yaratmışdı. Qarşıya çıxa biləcək suallara aydın və geniş cavab hazırlamaq, ictimai fikri formalaşdırmaq üçün AXC (Azərbaycan Xalq Cəbhəsi) sədri özünün ideoloji işlər üzrə müavini Arif Rəhimoğlunu və məni qeyri-rəsmi oraya göndərmişdi.

Azərbaycan Dövlət Universitetinin filologiya fakültəsində oxuduğu illərdən gizli dərnəyə üzv olan Arif Rəhimoğlu Universiteti bitirib Naxçıvana dönəndə də fəaliyyətini davam etdirmişdi. 1988-ci ildə isə Naxçıvanda Xalq Cəbhəsinin qeydə alınması təklifi ilə Naxçıvan MSSR Ali Soveti Rəyasət Heyətinə müraciət edən qrupun tərkibində olmuş, 1991-ci ildə AXC Naxçıvan Vilayət Təşkilatının əlaqələndiricisi seçilmişdir.

Kıbrısda qaldığımız hoteldən dəniz sahili ilə Girne qalasına Doğru irəliləyirik. Sahilboyu çətirlərin altında qoyulmuş onlarla stol və stul diqqətimizi cəlb edir. Bitişik görünən bu stollar əslində ayrı-ayrı kafelərin, restoranlarındır. Onları stol və stulların for-ması, çətirlərin və qab-qacağın üzərindəki yazı fərqləndirir. Müş-tərinin əyləşib-əyləşmədiyindən asılı olmayaraq, şər qarışan kimi hər stolun üstündəki bəzəkli şüşə qabdakı şamı yandırırlar. Onla-rın işığı dənizə düşdüyündən parlaqlıq birə on artırdı. Alatoranda haranın dəniz, haranın sahil olduğu ilk baxışda seçilmirdi.

Bu romantik mənzərə bizi də özünə çəkir. Əyləşib qəhvə içə-içə söhbət edirik. Buradakı səliqə-sahman, xidmət mədəniyyəti ruhumuzu oxşayır.

17

Gecəni daş kimi yatıb sübh tezdən yuxudan oyanırıq. Səhər yeməyindən sonra soyqırıma məruz qalmış Türklərin məzarlarını ziyarətə yollanırıq.

18

KIBRISI QARABAĞA BƏNZƏTDİM

Əslinə qalsa, adanın az qala hər guşəsində öldürülmüş dinc əhalinin toplu məzarlıqları, eləcə də bu yerlər uğrunda döyüşən insanların qəbirləri var. Rumlar yaşayan ərazidəki Türk qəbiristanlıqları və tək-tək şəhid qəbirləri haqqında yerli sakinlərin də dəqiq bilgisi yoxdur. Oraya gedib-gəlmək mümkün deyil. Abidə ucaltmaqdan isə danışmağa dəyməz. Buradakı məzarların sayı heç də ölkənin güney bölgəsindəkindən az deyil. 1963-74-cü illər arasında rumların 103 Türk kəndini dağıtdıqlarını, minlərlə dinc sakini öldürdüklərini, yüzlərlə qadını zorladıqlarını söyləyirlər.

Biz isə yalnız Türklər yaşayan bölgədəki bir neçə toplu məzarlığı - Muratağa, Sandallar, Atlılar kəndlərindəkiləri ziyarət edə bildik. Məzarlıqlar B.Britaniya adaya müstəqillik verdikdən sonra müstəmləkəçilərin səpdiyi fitnə-fəsad toxumundan xəbər verir. Milli ədavət qızışdırılaraq elə bir vəziyyətə gətirilib ki, Azadlıqla qırğın-qiyamət eyni vaxta düşüb. Osmanlıların 307 illik hakimiyyəti illərində adada soyqırımı, milli ədavət, dini ayrı-seçkilik olduğu faktına rast gəlinmir. 1958-ci il Temmuzun (iyulun) 13-də rumlar Sərdarlı kəndinə gedən avtobusu yandırıblar. Avtobusdakıların əksəriyyəti müxtəlif dərəcədə xəsarət alıb. Hasan Süleyman, Arif Hasan, Hüseyin Hasan isə ölüb. Onların da qəbirləri Atlılar kəndinin yaxınlığındakı 1974-cü ildə salınmış toplu məzarlıqdadır. Bu yerləri ürək ağrısız gəzmək olmur. Vəhşi heyvanlar belə bəzən öz cinslərindən olmayanların balalarına dəymədiyi, onları bəslədiyi, böyütdüyü halda, insan cinsindən sayılanlar “uf” demədən körpələri belə öldürüblər. Toplu məzarlıqda 16 günlük Seldin Ali Faik, 15 aylıq Betin Hüseyin, 18 aylıq Kağan Kamil Mericlə yanaşı, 65 yaşlı Rehime Camalın da qəbri var. Bir ailədən 15 nəfər öldürülüb. Fatma Kamil Mericin məzarı yanında Kamil Meric soyadlı 6 yaşlı Vedinin, 4 yaşlı Yoncanın, 3 yaşlı Ozanıın, 2 yaşlı Hakanın məzarları sıralanıb. Onların hamısı 1974-cü ilin avqustunda bir göndə öldürülüblər.

1974-cü ilin iyulunda Türklər yaşayan kəndlərin əli silah tuta bilən kişilərini tutub əsir düşərgələrinə salıblarmış. Avqustda Tür-

19

kiyənin köməyə gəldiyini, adaya qoşun çıxardığını görən EOKA-çılar kəndlərdə müdafiəsiz qalan arvad-uşağı, qocanı əlsiz-

Atlılar köy məktəbində 1974-cü ildə yay tətilinə çıxan uşaqların çəkdirdikləri son şəkil. Bir həftə sonra rumlar onların

hamısını öldürmüşlər.

ayaqsızı yaxınlıqdakı çuxurluqda güllələyib, üstlərini torpaqlayıb, güneyə qaçıblar. Təsadüfən ölmüş zənn edilən bir nəfər özünə gəlib. Yaralı olsa da üstündəki meyitləri və torpAğı kənara edərək sürünə-sürünə özünü xeyli aralıdan keçən magistral yola çatdırıb. Orada BMT-nin adaya göndərdiyi əsgərlərə rast gəlib. Törədilən soyqırımını bildirib. BMT nümayəndələrinə və mətbuata meyitlərin gizlədildiyi alanı göstərib. Onun söylədiklərinin Doğru olub-olmadığını yoxlamaq üçün torpağı təmizləyəndə dəhşətə gəliblər. Həmin şəxs ailə üzvlərinin meyitlərini göstərəndə qəzetçilər onun da şəklini çəkiblər. Yunan və Avropanın bir sıra qəzetçiləri isə bu şəkilləri çap edərək Türklərin rumları qəddarlıqla öldürüb zibilxanaya atdıqlarını yazıblar. Bu da hamımızın ədalətinə üz tutduğumuz Avropa! Yalnız Türkiyə dövləti işə qarışdıqdan, ölənlərin Türk şəxsiyyəti müəyyənləşdirildikdən sonra bu təbliğat kampaniyası dayandırılıb.

1998-ci ilin noyabrında (Ekim) Doğu Ağdəniz Universiteti və Kıbrıs Araşdırmalar Mərkəzinin Gazimağusada keçirilən II

20

Uluslararası Konqresində iştirak edəndə də bizi bu toplu məzarlığı ziyarətə apardılar. Burada Mericlər ailəsinin sağ qalan üzvü Kamil Mericlə görüşdük. Kamil Meric olaylarla bağlı sənədlərə söykənərək yazdığı kitabı bizlərə payladı. Oradan öyrəndim ki, rumların öldürdükləri insanların cəsədləri toplu məzarlıqda dəfn ediləndə 18 aylıq Kağan Kamil Mericin bədənində 40-a yaxın göllənin içini aşkarlayıblar!!!

Atlılar kəndində 1974-cü ildə ibtidai sinif şagirdlərinin çəkdirdikləri bir şəkli göstərdilər. Şəkildə 15 uşaq bəxtəvərcəsinə gülümsəyir. Şəkil çəkiləndən bir həftə sonra rumlar onların hamısını öldürüblər.

O dövrlər Sovet mətbuatı həqiqətlərə göz yumduğu, Azərbaycan mətbuatı isə tamam susdurulduğu halda, dünyanın ünlü informasiya agentlikləri, qəzetləri, radioları rumların törətdikləri vəhşiliklər haqqında geniş məlumatlar verirdilər.

Yuqoslaviya sosialist düşərgəsində olsa da, orada yaşayan və Üsküpdə (Skopye) Türkcə çıxan “Birlik” qəzetinə redaktorluq edən Prof. Dr. Arif Aqo ilk dəfə rumların qəddarlığını, günahsız körpələrin, qocaların, qarıların başına gətirilən faciəni əks etdirən fotoşəkilləri çap etdirmişdi. Üsküplü şair Nusret Dişo Ülkü də Kıbrıs Türklərini müdafiə edən məqalələr və şerlər yazıb. Onun “Koçaklama” adlandırdığı şerdə deyilir:

Ben on kurşunla vuruluyorumOn yara acısı duyuyorumOn kez ölüyorumSen bir kurşunla vuruldukçaBir yara acısı duydukça Bir kez öldükçe O hiçbir kurşun yemez ikenHiçbir yara acısı duymaz ikenHiçbir ölü vermez iken .

Biz yüz kurşunla vuruluyoruzYüz yara acısı duyuyoruzYüz kez ölüyoruzSiz on kurşunla vuruldukça On yara acısı duydukça On kez öldükçe

21

Onlar bir tek kurşun yer iken Bir tek yara acısı duyar iken Bir tek ölü verir iken.

Sandallar köyündə 1974-cü il avqustun 14-də 89 nəfər qəddarlıqla öldürülüb. Onların ən kiçiyi 4 aylıq olub. Ən böyüyünün isə yaşı yüzü haqlayıbmış. Adada çoxlu abad şəhər və kəndlər olsa da, sakinləri öldürülmüş və qovulmuş kəndlər bu gön də xarabalıqdır. Kıbrısda soyqırımını təsadüf, coşmuş kütlənin qəzəbi və s. kimi qələmə vermə cəhdi yanlışdır. Hadisələr göstərir ki, bu soyqırımlarının planı öncədən hazırlanıb. Bunu 1974-cü ildə BMT yetkililərinin raporları və xarici ölkə qəzetçilərinin məqalələri də sübut edir.

“Türk memurlar ölüm tehdidi ile görevlerinden uçaklaştırıl-mışlardır”.

BMT raporunda, 108. və 109. paraqraflar

“Kıbrıs Türk bölgelerine çimento, demir, tel, elektrik malçemesi vb. inşaat malçemelerinin girmesi yasaklanmıştır”.

Eyni rapor 191. paraqraf “Binlerce Kıbrıslı Türk evlerinden kaçıp gittiler. Sadece

kendileri ile birlikte taşıyabildikleri veya sörebildikleri şeyleri alarak ve daha salim addetikleri Türk köylerinde ve bölgelerinde sığınacak yer aradılar.”

126. paraqraf

“Yunanlılar, Limasol’da bir çok kadın ve çocuğu öldürdü. Yol üstünde 20 çocuk cesedi gördüm. Yunanlı askerler evlerine girip kadın öldörmek için akbabalar (quçüunlar) gibi beklemektedirler”.

ABD, UPİ Ajansı Kıbrıs Muhabiri,Görgü tanıüı,

ABD, UPİ (United Press İnternational) Ajans, 23. 7.1974

“Son derece utandırıcı olayları kendi gözlerimle gördüm. Rumlar Türk camilerini yaktılar ve Magosa civarındaki köylerde bulunan Türk evlerini ateşe verdiler. Silahı ve savunması olmayan

22

Türk köylüleri Rum çapulcular tarafından yaratılmış vahşet hava-sı içinde yaşamaktadırlar... Ellerinde bazukaları olan Rumlar, Türk köylerinde böyük kargaşalıklara sebep olmaktadırlar. Rumlar’ın bu hareketleri insanlık namına utanç vericidir.”

“France Soir” Gazetesi Muhabiri, Görgü tanıüı,

“France Soir” Gazetesi, 24.7.1974“Lefkoşe’de bir çöplükte 88 Kıbrıslı Türk’ün cesedi bulundu.

Bu insanlar Rum ve Yunanlılarca kurşunla delik deşik edilerek öldürülmüş ve öldürülmeden önce tellerle bağlanmış. Cesetlerden kiminin başı gövdeden koparılmış.”

ABD, CBS Televizyonu Muhabiri, Görgü tanıüı,

ABD, CBS Televizyonu, 2.9.1974

“İnsan aklı Rum katliamını anlayamaz. Mağosa bölgesinin etrafındakı köylerde Rum Milli Muhafız askerleri akılalmaz şekilde vahşilik örnekleri gösterisi yaptılar. Türk evlerine girerek, merhametsizce kadın ve çocukları kurşun yağmuruna tuttular. Bir Türk’ün boğazını kestiler.”

“Almanya’nın Sesi” Radyosu, 30.07.1974

Kıbrıs mənim üçün uzaq bir diyar idi, görüb gəzdikcə hər qarışı mənə tanış gəlirdi. Toplu məzarlıqları ziyarət etdikcə, faciələr haqqında danışılanları dinlədikcə gözlərim önünə Rusiyanın təhriki ilə erməni cəlladlarının 1905, 1918-20, 1988-92-ci illərdə indiki Ermənistanda, Naxçıvanda, Karsda, Qarabağda, Ərzurumda, Qubada, Lənkəranda, başqa bölgələrdə törətdikləri cinayətlər gəlir. Bir-birindən istər məsafəcə, istər tarixcə fərqli olsalar da, məqsəd eynidir. Orada rum, burada erməni cəlladları eyni işi görüblər. Törətdikləri cinayətlərin metodları o qədər oxşardır ki, adama elə gəlir eyni əllərin işidir. Bəlkə elə buna görə də Kıbrısa birinci səfərimdən sonra qəzetlərin birində çap etdirdiyim məqaləni “Kıbrıs Qarabağa oxşayır” (“Oğuz eli” qəzeti, 1993, 11 fevral) adlandırmışdım.

23

LEFKOŞA (NIKOSIA)

Ölkənin başkəndinə gəlirik. Şəhər ikiyə bölünüb. Ancaq arada Berlin divarları kimi uca beton barılar yoxdur. Alçaq, yaşıl bir zolaq var. BMT Təhlükəsizlik Şurasının qoşunları bu zolaqda dayanır. Türklər yaşayan tərəf ucada yerləşdiyindən rum tərəfi aydın Görünür, hətta adamların gediş-gəlişini də izləmək mümkündür. Amma bu müşahidələri davam etdirməyə imkan yoxdur. Bizi görüşlər, söhbətlər gözləyir. Nazirlikdə, Milli Məclisdə, Prezident Aparatında görüşlərimiz var.

Kıbrıslı şair Mehmet Leventin “Lefkoşa” şerinin misralarını zümzümə edə-edə küçələrdən keçib görüşə tələsirik.

Yağmurunda sırılsıklam ıslandımRüzgarında yaprak-yaprak savruldumOnbeşinde sevdalara tutuldumAşkın beni sarhoş etti Lefkoşa

Sen yasemin gözlüm, akasya saçlım,

24

Лефкоша – мяркязи

мейданлардан бири.

Мейданын мяркязиндя

Венедикт дюврцндян

Sen hurma ağaçlım, Dikili TaşlımSen telli duvaklım, sen gelin başlımAşkın beni sarhoş etti Lefkoşa

Öç gönde hasretin başıma vururAndıkça adını içim burkulurSaraylar göçömde bir çindan olurAşkın beni sarhoş etti Lefkoşa

Sen çAğlar içinde bir sonsuç zaman Sen içimde yangın, başımda dumanSen bitmeç çilelim, sen karasevdamAşkın beni sarhoş etti Lefkoşa!

RAUF DENKTAŞLA GÖRÜŞ VƏ PREZIDENTIN ÖMÜR YOLU

Avqustun 27-də Lefkoşadakı Prezident sarayında Rauf Denktaşla görüşdük. Bu görüşə qəbul imtahanına hazırlaşan yeniyetməsayaq hazırlaşmışdıq. Yalnız söhbət mövzusu olacaq fakt və rəqəmləri deyil, Rauf Denktaşın ömür yolunu da öyrənmişdik. Əslində onun ömür yolu Kıbrısın son onilliklərinin tarixi deməkdir.

1924-cü il 27 Ocakda Bafda Doğulan Rauf ailənin altıncı çocuğu olub. Doğulandan 18 ay sonra anasını itirən Raufun iki qardaşı körpə ikən öldüyündən ailənin sonbeşiyinə çevrilib. Körpəliyini ana babasının və nənəsinin yanında, uşaqlığını isə ata nənəsinin yanında keçirib. 1930-cu ildə atası onu da böyük qardaşları kimi Türkiyədə oxumağa göndərib.

25

Kiçik Rauf İstanbulda bir il oxuya bilib. Özünün dediyi kimi “o olaylarda İngiliz parasında bir düşme oluyor”. Təhsil xərcini ödəyə bilməyən və tək qaldığından darıxan atası Raif sonbeşiyini geri gətirdir. Kıbrısda oxuduğu illəri xatırlayanda Rauf bəy deyir:

“Son sınıfta beni Turgut Sarıca okuttu. Muazzam milliyetperver bir zat. Son sınıfı onun getirdiyi ruh ve hava içinde, daha Doğrusu, Türklük heyecanı içinde, koloniye karşı, İngiliz’e karşı bir baş kaldırma havası içinde okudum..

O yıllarda çocuklara yaklaşım ve telkin meselesiydi bu..Unutmayınız ki, o yıllarda Kıbrıs’ta bir kitap yasağı vardı.

Türkiye’den kitap getirilemezdi ve bayrak yasağı vardı.. Bütün bunlara rağmen öğretmenlerin öz eldefteri var. Kitaplarda ve kitaplıkta bulunmayan, milli şairlerimizin şiirlerini bize

26

Гузей Кыбрыс Тцрк Ъумщуриййятинин ПрезидeнтиРауф Денкташ.

yazdırırlar ve esas derslerden ziyade, imtihanlar bunlar üzerinde olurdu...”

Rauf bəyin dünyagörüşünün formalaşmasında, millətçi kimi yetişməsində atasının da rolu az olmamışdır. Rauf bəy həmin günləri xatırlayanda tez-tez təkrarlayır:

“Babam bir milliyetçiler çevresi içinde olduğu için, İngiliz’in dikkatini çekiyordu ve hakim olmasına rağmen takibat altına alınmıştı.. Hele 1931 isyanından sonra... Türkiye’den gelen mektuplar her kese gününde dağıtılır ama, İstanbul’dan kardeşlerimden gelen mektuplar babama 2-3 gün sonra verilirdi. Örneyin, “Türkiye’ye ne yapmaya gittin, orada kimleri gördün” gibi sorularla karşılaşıyordu... Seneler sonra ben savcılıkta iken, eski evraklar arasında, bir makamın diyer bir makama gönderdiyi bir yazıda babam için “bu şapka giyen Kemalist ve Anti British’dir” ifadelerini gördüm”.

Rauf Denktaşın uşaqlıq xatirələri bugünkü mübarizəsindən soraq verir: “O zaman her yerde Rum yoktu. Mahalleler yine ayrıydı.. Rum çocukları, oyun mahiyetinde sopayla, taşla vs. Türk mahellelerine saldırı düzenler, ertesi gün ise Türk çocukları onlara karşılık verir, saldırıya geçilirdi... 1930’larda 500 karma köy vardı.. Her on yılda bir tekrarlanan statistiklerden açıkça görülmektedir ki, 500 karma köy, yıldan yıla azalmış ve kendiliyinden, ya Türk azınlıkta ise gözetmiş ya da Rum azınlıkta ise köyü terketmişti. 1960’a geldiyimizde ise, kala kala 130 kadar karma köy kalmıştı...1963’deki Rum saldırısı ile 103 köy daha göç etmiştir...”

Həm Türkiyədə, həm Kıbrıs Türkləri arasında “yunan” sözü ilə yanaşı “rum” kəlməsi də işlədilir. Hər dəfə bunu eşidəndə uşaqlıq illərim gözz önümə gəlirdi. Doğulub boya-başa çatdığım Göyçə mahalının (indiki Ermənistan Respublikası) kəndlərinə günəmuzd işləməyə gələn bənnaların, dülgərlərin və başqa peşə sahiblərinin əksəriyyətinə bizimkilər rumlular deyərdilər. Onlar öz aralarında, bizimlə danışanda Türkcə danışardılar. Amma bizim Türkcədən bir az fərqli. Onların çoxu az müddətdə bizim Türkcəni də öyrənə bilirdi. Xristian dininə inanan bu insanlar arasında belə bir fikir formalaşmışdı. Guya Osmanlı sultanları onlara deyiblər: “Ya dininizdən keçin, ya da dilinizdən”. Onlar da dinlərini qoruyub, dillərini dəyişərək Türk dilini qəbul ediblər.

27

Tarixi qaynaqlarda kumanlar, polovestlər, qıpçaqlar, becenek-lər adlandırılan Türklərin Batıya yürüşlərini Bizans ordusunda qulluq etdiklərini oxuyanda daima düşünmüşəm: bəlkə rumlular, berzenlər adlandırılan, türkcə danışan, yunanlar kimi ortodoks xristian olan bu toplum elə yuxarıda adını çəkdiyimiz Türklərin nəvə-nəticələridir? Qaqauzlarla onların nə fərqi? Qaqauzlar xristian-Türk sayılırsa, rumluları niyə xristian-Türkü saymayıb yunan hesab edirik?

Rauf bəyin atası Solyalı kəndindən imiş. O, hakim, vəkil işləyəndə də kəndlə əlaqəsini kəsməyib. Tətil aylarının bir qismini öz kəndində keçirərmiş. Uşaqlarını da tez-tez kəndə aparar, onlara əkin-biçin işlərini öyrədərmiş. “Okuyacaksın, çalışacaksın ve memleketin dertlerini bileceksin” deyərmiş.

Peşə seçəndə də Rauf bəy atasının məsləhətinə əməl edib. Atası ona deyibmiş: “Sen güclü bir avukat ve korkusuz bir gazeteci olmalısın!”. 1941-ci ilin Ekiminde (oktyabr) atası zaturiye (pnevmoniya) xəstəliyindən öləndə Rauf bəy ingilis məktəbinin son sinfində olub. Ruh düşgünlüyündən okulu yarımçıq qoymaq istəyir. Okul müdiri isə ona deyib: “Baban hayatta olsaydı, buna müsaade edermiydi? Okulunu bitirmene, diplomanı almaya 3-4 ay kaldı. O sağ olsaydı buna izin vermezdi... O halde, baban öldü, sorumluluğun bana aittir. Baban okulu bırakmana izin vermezdi, ben de vermiyorum.”

SİYASİ MÜBARİZƏNİN BAŞLANMASI VƏ DR. KÜÇÜKLƏ TANIŞLIQ

1942-ci ildən Rauf bəy okulu bitirib əmək fəaliyyətinə başlayır. Bir müddət tərcüməçilik, öğrətmənlik edir. Onun tərcüməçiliyi macərasız keçmir. Mağusada ingilis əsgəri birliklərində tər-cüməçilik edərkən bir gün oturduğu otağın pəncərəsindən baxar-kən qonşu otaqda iki ingilisin döyə-döyə bir rumlu əsgərdən ifadə aldıqlarını görür. Aradan bir neçə gün keçəndən sonra tərcüməçi gəlmədiyindən R.Denktaş məhkəmədə rumlu əsgərə tərcüməçilik edir. Məhkəmənin gedişində tərcüməçi şahidə çevrilir. Rum əsgərini ingilislərin döyə-döyə ifadə aldıqlarını deyir. Məhkəmə rumlu əsgərə bəraət verir. Gənc Rauf isə çətinliklə tapdığı işi itirməli

28

olur. Rauf atasının vəsiyyətlərini heç vaxt unutmur. Nəhayət, çoxdankı diləyinə çatır. Londonda hüquq təhsili almağa imkan tapır. Üçillik təhsili iki il yarımda başa vurub vətənə dönür.

İşə yeni başlayan gənclərin əksəriyyəti kimi, Rauf bəy də çətinliklərlə üzləşir. Atasının hörmət etdiyi, qayğı göstərdiyi, dost saydığı adamlar ona yer vermirlər. Çətinliklə də olsa, faizlə 500 lirə borc alıb özünə iş yeri kirayələyir.

1947-ci ilin bələdiyyə seçimlərində Dr.Fazıl Küçük onu öz par-tiyasından seçimə qatmaq istəyir. Rauf bəyin Dr.Fazıl Küçüklə tanışlığı 1942-ci ilə təsadüf edirdi. Doktor F.Küçüğün Girnede çap etdirdiyi “Halkın Sesi” qəzeti diqqətini özünə cəlb edir. Oraya məqalə göndərir. Məqaləsi redaktorun xoşuna gəlir. Həmin günləri xatırlayanda R.Denktaş deyir: “...Dr. Küçük bana “gel görüşelim” diye haber salladı.. Ve çıktım Lefkoşa’ya geldim. Doktorla oturub konuştuk... Zannedersem ben Doktorun babacanlığını sevdim, o da benim duyduğum gençlik ve heyecanımı takdir etti.

Babamı tanıyordu ve babamın mücadelesinin ne olduğunu biliyordu. İlk görüşdüyümüz gün babamdan bahsettik. Onun mücadelesinden konuştuk ve böylelikle Doktorla çok uzun yıllar sürecek bir işbirliği ve mücadele arkadaşlığımız başlamış oldu”.

Dr. Küçüğün onu seçimə qatma istəyi ilə Rauf bəy razılaşmadı. Çünki adadakı Türklər arasında siyasi baxışlara görə ayrılıq çox idi. Onları birləşdirmək üçün heç bir partiyaya qatılmaq istəmirdi. 1939-cu ildə Başsavcılıqda bir ştat boşalır. Buraya ingilis dilini bilən gənc Türk hüquqşünası alınmalı idi. Dr. Küçüğün və Zeka bəyin israrı ilə sənədlərini təqdim edir. Onu işə alırlar.

29

KÖÇLƏRİ ƏNGƏLLƏMƏ CƏHDİ

1949-cu ildən Kıbrıs konusunda susan Türkiyə Kıbrıs Türklərinin ilk dirəniş hərəkatını 1958-ci il 27-28 Ocakda yenidən müdafiə edir. Həmin ilin Aralık (dekabr) ayında Nyu-Yorkda BMT Baş Məclisində Kıbrıs məsələsi müzakirə ediləndə Rauf Denktaş Dr.Küçüklə orada olur. Bu onun Uluslararası toplantıda ilk iştirakı idi.

Gəncliyindən ictimai-siyasi işlərdə fəallıq göstərən Rauf bəy 27 Kasımda keçirilən böyük bir mitinqdə xalq qarşısında çıxış edir. Bu onun topluma ilk açıq müraciəti olur. Kıbrıs Türk Kurumları Federasionunun yaranması da həmin günlərə düşür. Denktaş Federasionun öndərlərindən biri kimi yorulmadan çalışır.

Gəncliyindən o da atası kimi Kıbrısdan Türklərin köç etməsini əngəlləməyə çalışır. Əslində bu köçün arxasında böyük siyasi güclər, eləcə də gələcək onilliklərin planı durduğunu Rauf bəy yaxşı bilirdi. Bu plana qarşı duran insanlar çox olmuşdur. Ozanı Arifin üsyankar mahnıları da belə planlara qarşıdır:

Kıbrıs hilalımdır Türklük ölmezse,Umrumda deyil kimse bilmezse,Dünya şahid olsun, əyər olmazsa,Kəndi nigahımı kəndim kıyarım,Göz dikənin gözlərini oyarım.

Bu benimdir! Yad ayağı basamaz,“Əsmə” dersəm, rüzgar bilə əsəməz,Kıbrıs için kimsə ahkam kəsəməz,Ora benim ata-baba diyarım,Göz dikənin gözlərini oyarım.

1957-ci ilin 27 Temmuzunda Lefkoşada Burhan Nalbantoğlu, Rauf Denktaş və Kemal Tanrısevdi tərəfindən Türkiyə Müqavimət Təşkilatı qurulur. Bu təşkilatın əsas məqsədi adanın Türk əhalisini EOKA-çıların silahlı basqınlarından qorumaq idi.

“Halkın Sesi” qəzetində Denktaş, Akın Yılmaz imzaları ilə və eləcə də, imzasız çap etdirdiyi məqalələrlə mətbuat aləminə gələn Rauf bəy, sonralar da jurnalistlik fəaliyyətini davam etdirir. TMT-nin orqanı “Nacak” qəzeti nəşrə başlayanda Rauf bəyi redaktor təyin edirlər. Bu qəzet xalqın maariflənməsində,

30

təşkilatlanmasında nə qədər böyük rol oynasa da, öndərlər arasında ziddiyyətlər yaradan yazılar da çap etmişdir. Nalbantoğlu ilə Dr.Küçüğün arasındakı ziddiyyət qəzet səhifələrinə çıxmışdı. Denktaş adada olmayanda Dr.Küçüğün ailəsi haqqında “Nacak”da gedən yazı yalnız Nalbantoğlu ilə Dr. Küçüğün deyil, Dr.Küçüklə Denktaş arasında da soyuq rüzgarlar əsdirmişdi.

Türk Müqavimət Təşkilatı yaradılarkən öndərlər arasında fikir ayrılığından söz düşəndə Denktaş deyir:

TMT-nin asıl kuruluş günü 26-27 Kasım 1957-dir... Haziran-Temmuz (1958-ci ilnəzərdə tutulur - Ə.Ş.) olaylarını biz lidersiz və silahsız olarak kendi becerimizle atlatabildik. O aylarda halkın elinde av tüfeği bile yoktu. Dr. Küçük onların eline silah verip yola saldığımız takdirde, herkesin kendi şahsi hesaplarını ve çıkarlarını halletmek yoluna gidebileceyini biliyordu. Doktor bu endişesinde haklıydı ve bunu kendisiyle ben de paylaşıyordum... Yani bu işin başında yumruk gibi, işini bilen bir lider olmasaydı, bu silahlı gruplar halkı perişan edebilirdi ve iş Milli Mukavemet Teşkilatı olmaktan çıkar, çeteye dönüşürdü.

R.Denktaşa Ə.ŞamilAzərbaycandan göndərilən hədiyyələri təqdim edərkən. SAğda: əyləşən Qaqauz Yeri, Komrat Dövlət Universitetinin

31

rektoru S.Varban.Zaten TMT-nin Doğum gününde kat’i talimat, “biz işe

yerleşinceye kadar Doktor’a haber verilmeyeceği” şeklindeydi. Doktor bu tür işlerden şüphe ederdi. “Duyarsa bizi mahv eder” şeklindeydi... Bu bir talimattan ziyade, diğer iki arkadaşın yaklaşımıydı. Ben Doktor’un şüphelerini giderebileceğime inanıyordum. Fakat kurucuların kimliklerini duyurmadım. Sonradan öğrenecekti. Fakat artık liderle tanışmış, kendisi de “Ağrı” kod adı altında teşkilatın en üst başı rolüne gelmişti”...

TÜRK YETKİLİLƏRİ İLƏ DARTIŞMALAR

1957-ci ildə adadakı iki Türk öndəri Faiz Kaymak ilə Fazıl Küçük arasında qarşılaşma son həddə çatır. İngilislər isə həmin vaxt R.Denktaşı prokurorluqdan alıb yüksək maaşlı işə göndərmək istəyirdilər. O isə bunun arxasında duran siyasəti gördüyündən şirnikləndirici təklifi rədd edir. Prokurorluqdan istefa verdikdən sonra Türk Kurumları Federasionuna başçı seçilir. Yenidən vəkil kimi çalışmağa başlayır. Federasion başkanı kimi Rauf bəyin ilk işi kəndləri dönə-dönə gəzmək olur. Bu iş üç ayadək davam edir. Onun gəldiyi qənaət bu olur ki, EOKA hücum əmri verərsə, qarşısında nə edəcəyini bilməyən on minlərlə Türk dayanmış olacaqdır.

Rauf Denktaş həmin günləri xatırlayanda deyir: “1959’da rahmet ve minnetle andığımız TC Dışişleri Bakanı

değerli diplomat Fatih Rüştü Zorlu , Dr. Küçük ile bana Zürihte elde edilen çerçeveyi izah ederek, yapılacak anlaşmanın Türkiye, Yunanis-tan, İngiltere tarafından garantileneceğini, böylelikle Makarios’un böyle bir anlaşmayı bozacağı endişemizin yersiz olduğunu söylediğinde, söz alarak, fiili qaranti olmadıkça Makarios’un kağıt üzerindeki imzalara pek itibar edeceğine inanmadığımı söylemiştim. “Garantör İngilterenin üslerde askeri bulunduğuna göre, diğer iki garantörün de askeri bulunmalı idi. Çünkü Makarios istese de, istemese de Rumlar arasında ENOSİS için öldürmeyi meslek haline getirmiş olan yeminli bir kütle vardı. Bunlar devlete elkoymaya kalkışa bilir. Adada böyle bir haraket başlatıltığı takdirde, bunun nereye varacAğını kimse kestiremez, bütün sorun

32

bu akılda olanlara karşı caydırıcı bir küvvetin fiilen Kıbrıs’ta bulunmasıdır. Böyle bir qaranti istiyoruz. Sadece imzalanmış bir belge bizi koruyamaz” mealinde konuştum.

Fatin Bey’in iyice kızdığı belli idi. Arada sorduğu sorulardan önerimi pek akla yakın bulmadığını anlamıştım. “Yunanistan da bir devlettir; onun da kendi halkına kabulettireceği şeyler vardır. Bunu kabuletmezler” diyordu. Dr. Küçük de benim haklı olduğumu söyleyince Fatin Bey’in sesi tam yükseldi. Huzurdan affedilmiştik. Doktor’la birlikte Dışişlerinde, değerli Çeki Kuneralpın odasına gittik. Olayı anlattık. Fiili bir destek olmadığı takdirde Kıbrısa gidip Bozkurt, güzel bir anlaşma yapıldığını söyleyemezdik. Sayın Kuneralp bizi sabırla dinledi ve haklı buldu. “Fatin Bey öyledir, birdenbire parlayıverir, fakat milliyetperver ve zeki bir insandır. Bana söyledikleriniçi kendisine bir kez daha anlatınıç. Göreceksiniç sizi anlayacaktır” dedi. Oradan Milliyet ve Hürriyet gazetesinin börolarına gittik. Durumu gizli kalması şartıyla anlattık. Onların da Dışişleri üzerinde baskı yapmaya hazırlanmaları gerekiyordu.

Aynı günün gecesiydi galiba, veya ertesi günün gecesiydi. Dışişlerinden arandık. Fatin Rüştü Zorlu Bey, bizi gec vakitte kabuletti. Elimizi sıkarken kendine has samimi, gülen bakışları ile “Ne oldunuz? Asık yüzlerle Karadeniz’de geminiz batmış gibi Ankarada dolaşıyorsunuz” diye Dr. Küçük’e takıldı. Böylelikle durumu bir kez daha anlattık. Bizi gülerek uğurladı. Kısa bir söre sonra tekrar Ankara’ya davet edildik. Bu kez Fatin Rüştü Zorlu Bey keyifliydi. Yunanlılar Kıbrıs Cumhuriyeti’ne verilecek isim üzerinde Zorluk çıkarmışlar. Türk-Rum Federasyonu veya bu anlamı veren bir isim öneren Türkiye’ye sert çıkmışlar. Türkiye Kıbrısda her iki garantörün normal sayda asker bulundurmasını bu isimde israr etmemek karşılığında kabulettirmiş. Kendisini içten gelen bir heyecanla kutlamıştık. Şimdi halkımıza güvenceli bir anlaşma yapıldığını söyleye bilirdik. Böyle de yaptık. Zürih anlaşmalarına karşı başlanılan bir mühalefet böylelikle tatmin edile bildi!”

R.Denktaş gənc olmasına baxmayaraq haqq naminə, xalqının gələcəyi naminə yüksək məqam sahibləri ilə mübahisəyə girməkdən onların fikirlərinə qarşı çıxmaqdan çəkinməyib. Onun cəsarəti vəziyyətdən çıxış yolu tapmaq bacarığı ümumi işin

33

xeyrinə olub. Denktaşın Türkiyə Dışişləri Bakanı, təcrübəli diplomat Fatih Zorlu ilə mübahisəsəi də Rum və Yunan siyasətçilərinin ikiüçülülüyünə bələdliyindən irəli gəlirdi.

34

ÖNDƏRLƏR ARASINDA SOYUQLUQ

Xalqını, millətini düşünən, onun azadlığı və xoşbəxtliyi naminə canından keçməyə hazır olan insanlar bəzən bir-biriylə xırda məsələlər üstündə dartışmalı olurlar. Bu da ümumi işə ağır zərbə vurur. Kıbrıs Türklərinin öndərləri arasında da mübarizə yolları, hadisələrə baxış açısından belə dartışmalar olmuşdur. R.Denktaş da bu dartışmalardan kənarda qalmamışdı.

...1957-ci ildə Kıbrıs Türk Kurumlar Federasyonu başkanı Faiz Kaymakla Dr.Küçük arasında qarşıdurma son həddə çatır. F.Kaymakın iddiasına görə, “Halkın sesi” qəzetinin mətbəəsini Türkiyə Dr. Küçükün şəxsən özünə deyil, Kıbrıs Türk Camaatına vermişdir. O, Dr.Küçükdən bunun hesabını sorurdu. Gənc siyasətçi Rauf Denktaş bu qovğanı söndürə bildi. Lakin özünün də başı qarışdı. TMT-ni birgə qurduqları, R.Denktaşın təkidli xahişindən sonra Səhiyyə naziri təyin edilən Nalbantoğlu 1973-dən ona düşmən kəsildi. TKF içində ona qarşı qrup yaratdı.

Nalbantoğlu Denktaşın oğlunun ölümünə səbəb olan cərrahiyyə əməliyyatı aparmışdı. Rauf bəy əqidə, məslək yoldaşı olduqları üçün onu bağışlamış, məhkəməyə verməmişdi. 1973-cü ildə Denktaş onu nazir qoymadığına görə, Nalbantoğlu düşmənə çevrilmişdi. Türkiyənin Kıbrısdakı böyük elçisi E.Dırvana ilə Denktaş arasındakı münasibətlərin soyuqluğu da uzun sürmüşdü.

1960-cı ildə Kıbrısın müstəqilliyi elan olunandan sonra başkan yardımcılığına kimin aday (namizəd) verilməsi müzakirə ediləndə Dr.FazılKüçük Denktaş’ın adaylığını irəli sürmüşdür. Denktaş və yanlıları isə Dr.Fazıl Küçüğün adaylığı üzərində təkidlə dayanmışdılar. Rauf bəy ona təklif edilən başkan görəvini də qəbul etməmişdi. Ancaq Türk Cemaat Meclisi onu başkan seçmişdi. Az sonra isə Kıbrısdan uzaqlaşdırılmışdı. Türk Camaatını London Konfransında və Güvənlik Konseyində təmsil edən Denktaşın Kıbrısa dönməsi məsələsi BMT baş katibi U.Tan və BMT Güvənlik Konseyi başkanı Birer səviyyəsində müzakirə edilsə də, bir nəticə verməmişdi.

Mübarizənin amalı, məqsədi nə qədər müqəddəs və ülvi olsa belə, eyni yolun yolçuları arasında söz-söhbət də olur. Düşmənə qarşı birləşməni milli mənafe tələb etdiyi halda, öndərlər arasındakı fikir ayrılığı gücün səpələnməsinə aparıb çıxarır. Rauf

35

Denktaş bunu istəməsə də, öğrətməni saydığı Dr.Fazıl Küçüklə aralarında dirənmə yöntəmləri (metodları) baxımından ayrılıq yaranmışdı.

R.Denktaşın min bir əziyyətlə adaya qayıtmasını (13 Nisan 1968-ci il) Dr.Küçük sözdə xoş qarşılasa da, “xəta insan üçündür” desə də, əməldə tamam başqa idi. Həmin gwnləri xatırlayanda R.Denktaş deyir: “Kıbrıs’a geldiğinde bir gurub kendini karşıladı, çıkıp konuşma yaptı ve ondan sonra kendisiyle son görüşmemizi yaptık. Kendisine çekilmeyeceğimi söyledim. Doktor bir süre daha direndi ama, baktı gördü ki halktan da bir destek yok ve her kes çekilmesi gerektiğini söylüyor...

Daha sonra çekiliyor ve bir günde herşeyi yapmamızı bekleyip gazetesinde Denktaş idaresi aleyhine ne yazılması gerekirse yazdırtmaya başladı... Ölümünden 2 yıl önceye kadar bu böyle devam edip gitti. Ölümünden iki yıl önce Doktor yavaş yavaş ayılmaya başladı ve eski duruma gelmiş olduk.”

KIBRISA GİRİŞİN YASAQLANMASI Görünür, onun geri dönməsinin Türkiyə tərəfindən əngəllən-

məsində Türkiyənin Kıbrısdakı ilk böyük elçisi Emin Dırvananın da rolu olmuşdur. Çünki “Makarios yaxında təcavüzlərə təkrar başlayacaq, hazırlaşalım” deyənləri “Menderesi”, “mercimek kafalı” adlandıran, həmişə əmrə tabe olan, qanunlara sayğı ilə yanaşan əməkli kurmay albayı Emin Dırvana da çoxları kimi rumların uluslararası qanunları tapdayacaqlarına inanmırmış. Türkiyədə olduğu günləri xatırlayan Denktaş deyir:

“... 1963 olaylarından sonra Ankara’ya gittim.. Ve dönemedim. Oradaki yegane tesellimiz, Kıbrıs’dan gelen yolcuları karşılayıp onlardan bilgi almak idi. Şimdi yüksek mevkilerde oturan eski arkadaşlar da zaman-zaman Ankara’ya geliyordu.

Uçak alanına gittiğimizde, eşim Aydın teselli bulmak için hanımların üzerine gidiyor.. Hanımlar görmezlikten gelip, bavullarına (çantalarına) bakacaklarmış gibi geri kaçıyorlar!...

Kıbrıs’a gelmeyim diye ne varsa yaptılar. Çünkü Doktor’un taraflarını bilenler, ona istediği telkini verip kullanabiliyorlardı..

36

Nihayet, Kıbrıs’takı mücahitlerden “artık gel” diye mesajlar almaya başladım.

Ben onlara, “Hükumet göndermez, BM bu işe dokunmaz.. Siz bana vasıta gönderin geleyim” yanıtını veriyordum. Sonucta vasıta gönderdiler geldim.. Ve az kalsın canımızdan da oluyorduk.

... Lefkoşa’ya gelmek üzere Erenköy’e çıkmıştım. Önce talebe-lerin çıkışını sağlamak için Ankara’da organizeyi yaptım ve onları gurup-gurup Erenköy’e gönderiyorduk. Ancak benim Erenköy’e çıkmama Ankara yine müsaade etmedi. “Sen direkt ve resmi yoldan gideceksin” diyorlardı. “Çünkü sen bir lidersin.. Lidere yakışan bir şekilde gitmelisin” yaklaşımı içerisindeydiler...

Daha sonra İstanbul’a gidip Rıza Vuruşkan ilə birlikte, ilgili idare başkanını gördük. Onlara durumu anlattık, ama Erenköy’e çıkma konusunda sadece Rıza Vuruşkan için karar çıktı.. Son anda Rıza Vuruşkan “Sen de bize katıl” dedi ve Erenköy’e çıktık... Rumlar yığınak yapıyormuş. Bu arada Mansura’da öğrenciler isyan halindedirler.. Vuruşkan beni öğrencilere konuşub onları toparlamam için gönderir ve gidiyorum.. Çocuklar gerçekten perişan haldedirler. Onlara konuşuyorum, durumu anlatıyorum. Gerçekten anlayış gösteriyorlar ve durumu düzeltiyoruz...

Ve saldırı başlıyor.. Çok şiddetli çarpışmalar oluyor. Etraf ateş ve barut içinde yanmaktadır..

Ardından Türkiye’ye bir mesaj geçiyoruz: “Kaybettiğimiz yerleri geri almak için persone lgereklidir.” Cevap veriyorlar: “Personel yoldadır, bu akşam gelecekler..” Ve gidip bakıyoruz, kimseler yok... Ertesi gün gidip bakıyoruz; gelenler bir süre Eğitim görmüş Kıbrıslı öğrenciler!...

Bunun üzerine bizimle birlikte olan Ömer Sami Coşar elindeki silahı yere vurup, lanetler yağdıraraq dağlara çıkıyor...

Rıza Vuruşkan yanıma gelip: “Ankara bu işten hiç bir şey anlamış deyildir. Ya sen, ya Ömer Sami Coşar gidip anlatmalısınıç”. Ve çıkıyoruz Ömer Sami Coşarı aramaya.. ama yok.. Adam o kızgınlıkla dağların yolunu tutup gitmiş... Bunun üzerine silahımı Vuruşkan’a teslim ettim ve Ankara’ya gidip tekmil vermek için Erenköy’den ayrıldım.

İnönü beni sabırla dinledikten sonra “Sen zaten benden izinsiz gittin. Beyin takımının o yerde işi ne... Lefkoşa’ya böyle gizli kapaklı yollardan giremezsin. Bu liderliğimize yakışmaz.. Sen

37

burada hariceyimize çok yardımçı oluyorsun. Senin görevin buradadır. Biz seni şanınla, şerefinle göndereceğiz. Senin geri gitmene lüzum yok” der...

İnönü’ye “Ama efendim, gitmem lazım” diye direttim.”Rauf Denktaşın təkidlərinə baxmayaraq, onu Kıbrısa

göndərmirlər. Bu arada adada atəşkəs olduğundan müvəqqəti bir sakitlik hökm sürür. Denktaş və adadakı öndərlərin bir çoxu bunun aldadıcı olduğunu aydın görürdülər. Amma öndərlər arasında fikir birliyi yox idi. Həmin günləri xatırlayanda R.Denktaş deyir:

“Lefkoşa’dan gelen haberler mücahitlerin artık bir-birine düşecekleri ve düşmek üzere oldukları yöndedir... Ben de ısrarla, artık Kıbrıs’a gitme zamanım gelmiştir diyorum. Ama Ankara’da benim bu durumumu ne anlayan var, ne de dinleyen... Nihayet, Larnaka sancağı, mücahitlerinden topladığı parayı Nejat Konuk vasıtası ile bana Ankara’ya gönderir.. Ve birlikte Erol İbrahim de gelir. Sürat motorunu ve bizi Kıbrıs açıklarına çıkaracak aracı temin ederler...

Bu arada bu hazırlıklar yapılırken, son bir teşebbüs daha yaparak, ilgili makamlara gider ve “Beni resmi olarak Kıbrıs’a gönderin, Çünkü Türkiye’ye rağmen adaya dönmüş olmak istemem” derim. Bana, “biz de gerçekten gitmeni istiyoruz. Çünkü Kıprıs’ta ipin ucunu kaçırıyoruz ve liderlik etkin olamıyor.. Ancak mümkün değil” diyorlar...

Bunun üzerine şakamsı olarak “Ben kendi imkanlarımla gidersem, Türkiye’ye bir zarar olur mu?” diye sordum.. “Yoo, olmaz” dediler..

Konuk çıkış hazırlığını yapmak üzere gelmişti.. Fakat adadan çıkar çıkmaz, yine Kıbrıs’ta birilerinin tavsiyesi ile Rum, Konuk’un da geri adaya dönemiyeceği konusunda beyanat vermişti. O nedenle Konuk da beraber geldi. Konuk o zaman TMT’nin üst kademelerinde itimat edilen bir kişiydi.. Bu nedenle parayı ona verdiler ve Ankara’ya gelip hazırlığı o yaptı.

Larnaka’ya gidişimiz planlandığı için de, güya Larnaka’yı tanıyan Erol İbrahim bize verildi...

On üç günlük esaretten sonra bizi iade ettiler.” Rauf Denktaşın “On üç günlük esaretden sonra bizi iade ettiler”

sözünün arxasında 1967-ci ilin noyabr ayında vətənə gizli dönmə

38

cəhdi, Rumlar tərəfindən yaxalanaraq Baf Kapısı polis şöbəsinə aparılması, on iki gün “idam odası”nda saxlanması durur.

39

ADAYA YENİDƏN GƏLİŞİ VƏ SİYASİ MÜBARİZƏNİN

GƏRGİNLƏŞMƏSİ Bütün bu uğursuzluqlardan sonra Rauf Denktaş yenə də ruhdan

düşmür. Kıbrısa qayıtmaq üçün daim yollar axtarır. Nəhayət, 1968-ci ilin 13 Nisanında (aprel) rəsmi yolla adaya dönə bilir. Həmin günləri xatırlayanda deyir:

“O zaman TC Dışişleri Bakanı olan İhsan Sabri Çağlayangil’e veda etmeye gittiğimde, endişelerimi anlattım ve “istiklal ile karşılaşacaksın” dedi. Ona , “Önemi yok, ben halkımı bilirim” cevabını verdim..

Çağlayangil: “Kıbrıs’a gidince, cemaatı parçalayacaksın diye endişe ediyorum” şeklinde konuşuyordu...

Çünkü, Doktor’dan “bu gelirse cemaatı parçalayacak, halk parçalanacak. Katiyyen göndermeyin” diye Ankara’ya mektuplar gelirdi. Bu mektupları, Fevziye Hulisi yazardı ve Doktor mahsusen ne yazdığını göreyim ve Kıbrısa gelmeyeyim diye bana gönderirdi. Bu mektuplar bende hala durmaktadır.

Buna karşı ben Doktor’a tatlı tatlı “Seni kandırıyorlar, aldatıyorlar” diye karşılık veren mektublar yazıyordum.

Bu nedenle Çağlayangil’e “Size bunları söyleten nedenleri bilirim. Çünkü suretleri bende de var. O nedenle ben Kıbrıs’a Doktor’a yardımcı olup halkı birleşdirmeye gidiyorum, parçalamaya değil” diyordum...”

Rauf bəy dediyi kimi də etdi. Xalqı birləşdirmək yolunda əlindən gələni əsirgəmədi.

Rumların 1960-cı il Anayasanı dəyişmə cəhdi, bundan doğan soyqırımları, köçlər Türkləri özünüidarə qurumları yaratmağa sövq etdi. 1967-ci ilin 16 avqustunda yaradılmış Kıbrıs Geçici Türk Yönetimi buna gözəl nümunədir. Bu təşkilata Rauf Denktaş başkan yardımcısı seçilmişdi. Təşkilatın yüksək səviyyədə hazırlanmış 19 maddədən ibarət nizamnaməsi vardı. Sonralar adadakı bütün siyasi partiyalar, ictimai təşkilatlar, iqtisadi qurumlar da bu təşkilata qoşuldular.

Bütün dedi-qodulara, arxadan vurulan zərbələrə baxmayaraq, Denktaş millət və vətən naminə Dr. Küçüklə birlikdə oldu. 1974-cü il soyqırımı, adadakı Türkləri daha qətiyyətlə hərəkətə keçirdi.

40

Soydaşlarının durumunu düzgün qiymətləndirən Rauf bəy, Türklər yaşayan bölgədə müstəqil dövlət yaratmağı planlaşdırır. Amma yaxşı bilir ki, bu heç də asan olmayacaq. İstəyinin reallaşdırılması uğrunda mübarizəsini belə xatırlayır:

“Bağımsızlık adımını atacağımızda, kimseye hiçbirşey söyle-meden ilk açıldığım kişi Doktor’dur. Ona niyetimi söylediğimde bana: “bu çok böyük bir adımdır... Eğer Türkiye seni destek-lemez ve yarı yolda bırakırsa, halkı mahvedersin... Bunu iyi düşündün mü?” dedi. Kendisine zamanlama ile ilgili değerlen-dirmemi söyledim. Giden TC hükümeti bir şey yapmayacak, gelen bir şey yapmayacak ve oldu bitti ile karşılaşacak... Türk halkı ve kamuoyu hazırdır, basın bizi destekleyecek. Bütün bunları elaltından hazırladığımızı anlattım. Doktor “Evet” demedi... “Hayır” da demedi... “Allah yardımcın olsun” dedi. Doktor’u bilen bir kişi olarak bu yanıtının: “Bu işi yap, Eğer başarırsan, seninle beraberim... Başarmazsan, canına okurum” anlamına geldiğini gayet iyi anladım...

Bu nedenle, konuyu ikinci açtığım arkadaş olan Nejat Konuk’u sürekli olarak, Doktor’u beslemeye memur ettim diye bilirim. Konuk’a “devamlı Doktor’un yanında bulun, fikrin Doğru olduğunu telkin et, birileri onu şaşırtmasın ve konu zamanından evvelde duyulmasın diyordum”...

Doktor’un bağımsızlık olayında yanımızda olmasını istememizin nedeni, 1941’den beri, birlikte yaşadığımız bir tarih vardı. Doktor’u yanımızda tutmak hem ona karşı bir borcun ödenmesi, “Senin eserin” demek suretiyle onu onore etmek... dolayısıyla halkın onun liderliğinde verdiği mücadeleyi onore etmek ve aynı zamanda, önümüze çıkabilecek böyük bir engeli de pasifize etmek düşüncesiydi.”

Kıbrıs Türk Federe Devleti Kurucu Məclisi 1975-ci il24 Şubatda (fevral) ilk birləşməni yapmış və ilk üyələrinin and içməsilə görəvinə başlamışdı. Kurucu Məclis başkanlığına Rauf Denktaş, ikinci başkanlığa isə Necdet Önel gətirilmişdir. Əski cumhurbaşkanı yardımçısı Dr.Küçük Kurucu Məclis çalışmalarına qatılmamışdır. Sonrakı aylarda bir çox partiyalar, ictimai təşkilatlar Kurucu Məclisə üzv olmuşlar. 1978-ci il 8 Haziranda xalq oylamasında oybirliyi ilə onaylanan Kıbrıs Türk Federe Devleti

41

Anayasasından sonra 1976-cı il 20 Haziranda yapılan ilk əsas seçimlər sonunda Dövlət Bakanlığına Rauf Raif Denktaş seçilmişdi.

Azadlıq, müstəqillik heç də asan, rahat qazanılmır. Bu yol toqquşmalardan, savaşlardan, çətinliklərdən keçir. Savaşlar, qovğalar həmişə Azadlıq istəyənlə vermək istəməyən arasında olmur. Bu yolun yolçuları arasında fikir ayrılıqları, qovğalar çox vaxt işə zərər verir. Xatirələrdə Kuzey Kıbrısda bağımsızlıq elan ediləcəyi toplantıda bir karğaşa olduğu və bağımsızlık düşüncəsinə rəy verməyəcəyi gözlənənlərə təzyiq göstərildiyi söylənilir. Rauf Denktaş bu fikri rədd edərək həmin axşamı – 14 Kasım axşamını belə xatırlayır: “Baskı ve tehdid iddiası ortaya atanlar yalan söylerler. Biz, bu kararla “kararlılığımızı” ortaya koyduk. Çünkü bizim için bu yoldan başka çıkar yolu kalmamıştı. Olduğumuz yerde kalmış olsaydık, Rum’un dünyaya karşı yürüttüğü “Kıbrıs benimdir ve Kıbrıs Cumhuriyeti benim” iddiası artık inkar edilemeyecek bir şekilde kalacaktı...

Şimdi ise, Kıbrıs Cumhuriyeti denilen bir Cumhuriyetin yanında tanınmayan bir ikinci Cumhuriyetin varlığı vardır ve konuşulmaktadır. “Tanımıyoruz” dediklerinde, “varsın, ama tanı-mıyoruz” anlamına geliyor.. Varlığımız tanınıyor, ama siyasi tanıma yoktur...

Önemli olan bu yola çıkmaktır. Yıllarca bu yolda değildik ve işte o yola çıktık. Ama bu meramı anlatmak da güç oldu. Bu nedenle, bu kararda olduğumuzu ve bunu yapmak gerektiğini duyduğumuzu ben kendi inandığım arkadaşlarıma söyledim. O inandığım arkadaşların da, siyasi partilerde inandıkları arkadaşları vardı. İşte onların kanalıyla partilerde bir hücre çalışması yaptık...

14 Kasım akşamı yedik, içtik ve gece yarısına Doğru kendilerine konuyu açtım. “Şimdi niçin bu yemeği yediğimizi size söyleyeyim” diyerek konuşmaya başladım...

Rumların tutumu ve bizim o günkü durumda kalmamız halinde, katiyen bir hak kazanamayacağımızı ve bu adımı atmamız gerektiğini, zamanlama açısından ise en uygun zamanın olduğunu anlattım ve “ne dersiniz” diye sordum.

UBP (Ulusal Birlik Partisi) kanadı olumlu yanıt verdi. TKP (Toplumcu Kurtuluş Partisi) ve CTP (Cumhuriyetci Türk Partisi) “Türkiye ne der” diye sordular. Onlara, “Siz bize bu güne kadar

42

Türkiye’ye sormadan bir iş yapmayız diye kızıyorsunuz. Şahsiyetsiz diyorsunuz. Biz size ve Türkiye’ye şahsiyetimizi gösteriyoruz. Bu zamanlama nedeniyle Türkiye bizi durdurama-yacak. Dolayısıyla Türkiye’den bize bir zarar gelmeyecek ve Türkiye’ye de zarar gelmeyecek” dedim.

Baktım, CTP kanadı ve TKP’den, özellikle Alpay Durduran yine itiraz ediyorlar. Bunun öçerine vaktın geç olduğunu söyleyerek “Karar verilmiştir, gerekli çoğunluk vardır ve yarın bunu demokratik bir şekilde oylayacağız. Sabah saat 08.00’de Meclise buyurun. Oylamada iştirak edersiniz, etmezsiniz, bu size kalmış bir şey. İster leyhe, ister aleyhe oy verirsiniz. Bu bir tarihi olaydır. Ve bir tarihi gerçek olarak kayıtlara geçecektir. Bu arada size sadece birşey söyleyeceğim. Cumhuriyet kurmak için biz bir yerlere boynumuzu uzatacağız ve Cumhuriyetin kurulmaması için oy kullanırsanız biliniz ki, siyasi hayata devam edemezsiniz. Yani, Cumhuriyeti istemeyen bir parti, kurulmuş olan o Cumhuriyetin içinde parti olmaya devam edemez. Bunu bilmenizde yarar var” dedim...

Bizi her şeyi Elçiliğe sormakla itham edenler bu kez “Elçiliğe telefon edip soralım” dediler... Onlara dedim ki, “Emeğiniz boşa gider, Çünkü saat 20.00’den itibaren tüm KKTC telefonları içe ve dışa kapatılmıştır...” Çünkü biz Telekomünikasyon müdürü Tuğrul Hilmi’yi de Hücreye almıştık ve o da sorumluluk altına girerek bu işi yaptı. “Elçiliğin de mi?”- “Elçiliğin de!”, “Kolordu’nun da mı?” - “Kolordu’nun da! Hepsi kesilecek dendi ve öyle yapıldı...”

HÜRRİYET ÇOR KAZANILAN, KOLAY KAYB EDİLENDİR

Allah ömür versin Rauf Denktaşa,O, her kesle tek-tek çıkıyor başa,Zafer inananın - denmesin boşa,Diyor ki, sırtımı hakka dayarım,Göz dikenin gözlerini oyarım.

Ozan Arif

Görünür, buna görə də Rauf Denktaş bizimlə görüşündə bağımsızlığı qorumaq üçün lazım gələndə güc tətbiq etməyin

43

vacibliyini eyhamla da olsa vurğuladı. Həmin görüşdə dikta-fonuma Rauf bəyin səsi yazılıb. Onu hərdən-hərdən dinləyirəm. Belə deyir:

- Gələ bildiyiniz üçün məmnun olduq. Az qalırsınız, erkən gedirsiniz. Azərbaycan olaylarını təqib ediyoruz. Hürriyyətə qovuş-duğunuz üçün sevindik. Hürriyyətdən həmən sonra qovğaların başlanması, saldırıların başlanması bizi üzmüşdür. Öhdəsindən gə-ləcəksiniz. Səbrlə dayanmaq lazım. Hürriyyət, bağımsızlıq qazanıl-dıqdan sonra mücadilə bitməz. Bir də onu qorumaq üçün mücadiləni davam etdirmək lazım. Türkiyə bağımsızlığını 70 yıldır imperialist güclərə qarşı verdiyi mücadilə ilə qazandı və 70 yıldır bağımsızlığını param-parça etmək üçün uğraşırlar. Türkiyənin bağımsızlığını ortadan qaldırmaq üçün mücadilə davam edir. Amma Türk xalqı və Türk milləti buna sahib çıxmışdır.

Siz də bağımsızlıq üçün səbr etdiniz, mücadilə etdiniz. Bağımsızlığınızı qazandığınız gündən etibarən, Türk dünyasının birləşməsini önləmək üçün, yeni Cümhuriyyətləri parçalamaq üçün mücadilə başlatdılar. Bizi tanımamaq üçün bütün dünya birləşdi. Rumu yenidən bura hakim qılmaq üçün təkyanlı qərarlarla bir uğraş verildi. Bunun çarəsi dik durmaqdı, tuzaqları görməkdi. O tuzaqlara düşməməkdi, girməməkdi. Türk dünyasının birliyini, Bozkurtlığını qorumaqdı. Bu, təbii yetişilmə ilə olur, təmaslarla olur. Biz bunlara açığız, varız, həmişə hazırız.

Qardaşlara salam söyləyin. Heç bir zaman ümidsizliyə düşməsinlər. Hürriyet zor kazanılan, kolay kayb edilendir. Ümidsizliyə düşməmək lazım. Ümidsizliyə düşülərsə, kayb edilər. Sizlər güclü insanlarsınız. Güclü bir lideriniz vardır. Onunçün bu mücadilədə başara biləcəksiniz.

Bizdə nələr yapıla bilər, ticari açıdan, ekonomi açısından, kültürəl açıdan? Biz sizlərə nə verə biliriz, sizdən nə ala biliriz? Bunları iyi dəyərləndirəlim. Ahmet Gazioğlu arkadaşımız ora üçün uzman olmzğa başlamışdır. Burada bir arkadaşımız vardır, canla-başla uğraşır. Bir-birimizə dəstək olalım.

Amerikalılar dünyaya təkid etməsəydilər, şimdi dünyaca tanınmış ikinci Türk dövləti olardıq. Bunu bizə çox gördülər. Şimdi biz iyi niyyətlə “Rumlularla bir ortaqlıq Cümhuriyyəti yapa bilirizmi?” deyə kaç ildir dənəmə yapırıq. Amma rum tərəfi bütün dünyanı yanında gördüyünə görə, bu yola gəlməməkdədir. Bizi cəzalandırmaq

44

üçün, bizi qurtardığına görə, Türkiyəni cəçalandırmaq üçün əlindən gələn hər şeyi yapmaqdadır. Bizim də Zorluqlarımız var. Amma əyilmirik. Çünki haqlı davada er-geç qazanıldığına inanırıq.

Elçibəyə bizdən salam söyləyin!..R.Denktaş danışır, Ağır-Ağır, aramla... İçimdə isə Ozan Arif

haykırır, coşur, gur səsiylə...

Kıbrıs, Kıbrıs derlər, bir nazlı yardır,Bu qərib könlümdə sevdası vardır,Kıbrıs mənim üçün namusdur, ardır,Namusuma göz dikmişlər duyarım,Göz dikənin gözlərini oyarım.

Beşparmağa kına yaktım kanımla,Gəlin etdim şərəfimlə, şanımla,Kıbrıs için şaka olmaz bənimlə,Bən Kıbrısı candan əziz sayarım,Göz dikənin gözlərini oyarım.

Sanki bu mahnı Rauf Denktaşın ürək sözlərinə bəstələnmişdir.

SİYASİ XADİMLƏRİN QƏRİBƏLİKLƏRİ

Rauf bəyin ailə qurması da söz-söhbətsiz keçmir. Gənclərimizə bir örnək olsun deyə, onun ailə qurması ilə bağlı yaranmış narahatçılığı da burada veririk. 1949-cu il Temmuzun 15-də gənc Rauf Aydın xanımla evlənəndə müsəlman qaydası ilə nikahını imam önündə qeyd etdirir. Xanımına başlıq olaraq iki yüz Kıbrıs lirəsi verdiyini də nikah kağızına yazdırır. Bu həmin illərdə olduqca böyük məbləğ imiş. Üstəlik ənənədən kənara çıxaraq boşanmaq haqqını da xanımına verir. Həmin illəri xatırlayanda Rauf bəy deyir: “Arkadaşlar beni bu bonkörlüğüm için çok kınadılar. Fakat benim açımdan mesele kadının eşitliğini, hatta üstünlüğünü vurgulamaktı...”

Boşanma hüququnun kimdə olmasından asılı olmayaraq nə Rauf bəy, nə də Aydın xanım bundan istifadə etdi. Möhkəm bir ailə quruldu. Bu nikahdan Raif, Münür, Sərdar dünyaya gəldi. Münür 1958-ci ildə 7 yaşında badamcıqlarında əməliyyat

45

aparılarkən dünyasını dəyişdi. Həmin günlərdə Rauf Denktaş Türkiyədə idi. İngilislər rumlar məmnun qalsın deyə 40-50 Türkü TMT yetkilisi adı ilə birdən-birə tutuklayıb kamplara göndərmişdilər. Rauf bəy də TMT qurucularından idi. Onun adaya dönməsi həbsə getməsi demək idi. Buna görə də, oğlunun yasında iştirak etmədi. Digər oğlu Sərdar indi tanınmış siyasi xadim, bacarıqlı hökumət adamıdır.

Rauf Denktaş yeni şəkillər çəkməyə hazırlaşır.

Rauf Denktaş deyərkən, ömrü mübarizələrdə keçmiş bir siyasi xadim gözlərimiz önündə canlanır. Qəzet xronikalarında, televiziya kanallarında onu daim danışıq stolu arxasında, gərgin keçən dialoqlarda görürük. O, xalqının azadlığı, müstəqilliyi uğrunda bütün basqılara sinə gərərək bir addım da geri çəkilmir.

Bağımsızlıq elanından sonra Denktaş, həm didərgin düşmüş əhalini adaya qaytarmaq, həm dağılmış kənd və şəhərləri bərpa etmək, həm köçgünləri yerləşdirmək, həm də uluslararası

46

danışıqlar aparmaq zorunda qaldı. 1977-ci ilin 12 Şubatında Makariosla, 1979-cu ilin 19 Mayısında Kiprianilə imzalanmış anlaşmaların hər biri bir insanın tarixdə yaşaması üçün yetərlidir. Rauf Denktaş yalnız yuxarıda adlarını çəkdiyimiz anlaşmaların müəllifi deyil, həm də 30 ilə yaxındır müxtəlif güclər qarşısında duruş gətirən, adadakı Türklərin hüquqlarının qorunması üçün BMT ilə danışıqlar aparan bir diplomatdır.

Amma onun şəxsi həyatının başqa bir tərəfi də var. Ailəsinə, istirahətinə ayırdığı tərəfi...

Rauf Denktaş siyasi və bədii kitabların müəllifi olmaqla yanaşı, nəfis bir fotoalbom da nəşr etdirib. Burada onun 44 fotosu toplanıb. Çoxu da təbiət mənzərəsi. Qoyun sürüsünü örüşə aparan gənc çobanın, çay gətirən yoxsul qarının, taxıl zəmisindəki qayğısız qız uşağının fotoları canlılığı, bədiiliyi ilə adamı heyran edir. İlin müxtəlif fəsillərində çəkilmiş rəngli fotoların hər biri sanki rəssam fırçasından çıxıb. Təbiətin belə əsrarəngiz, ecazkar anlarını duymaq, fotoya köçürmək üçün görəsən, insan ruhunun nə qədər incəliyi lazımdır?..

ARZULARIMIZI GERÇƏKLƏŞDİRMƏYƏ İMKAN OLMADI

Bakıya döndükdən sonra AXC sədrinə geniş bir məruzə hazırladıq və ictimai fikri formalaşdırmaq üçün qəzet və dər-gilərdən, radio və televiziyadan istifadə etməyə çalışdıq. Kıbrısdan bəhs edən siyasi məzmunlu məqalələrlə yanaşı, “Prezident istirahət saatlarında” (“İncəsənət” qəzeti, 25 noyabr 1992-ci il, səh. 3) adlı məqalə də çap etdirdim. Məqsədim totalitar rejimdə yaşamış insanlarımıza siyasi xadimin, dövlət adamının da şəxsi həyatının varlığını, istirahət saatlarında ürəyincə olan bir işi gördüyünü çatdırmaq idi. Rauf Denktaşın çəkdiyi fotolar onu rəsmi şəxsdən çox şair, sənətçi xarakterli bir insana oxşadır. 1993-cü il martın 21-23-də Antalyada keçirilən I Türk Devlet ve Toplulukları Dostluk, Kardeşlik ve İşbirliyi qurultayında bunun bir daha şahidi oldum. Qurultaya R.Denktaş da qatılmışdı. Rəsmi toplantıdan sonra geniş bir salonda kokteyl təşkil edilmişdi. Hamı gəzə-gəzə söhbət edir, yeyir-içirdi. Gözləri mənə sataşanda işarə ilə yanına çağırdı. Çox səmimiyyətlə görüşdü. Yanımdakı

47

balacaboy qıza işarə ilə: “Qızınızdır?” - deyə xəbər aldı. Mən də: “Qaqauz qızı Tudora Arnautdur, Bakıda təhsilalır. Bu gün mənim qızımdı, beş-on ildən sonra Türk xalqının şair qızı olacaq” - dedim. Zarafatıma ürəkdən güldü. Arif Rəhimoğlunu xəbər aldı. Onun da salonda olduğunu söylədikdə “Bəs ötən üç gündə niyə görüşməmişik?” - dedi. Sonra da Tudora Arnautu Qaqauzların bugünkü durumu ilə bağlı sorğuya çəkdi.

AZƏRBAYCAN SEVGİSİ

QKTC-də olarkən Milli Məclisin başkanı Haqqı Atunun, baş bakan Derviş Eroğlunun da qəbulunda olduq. Söhbətlərimiz ölkələrimiz arasında qurulacaq əlaqələrdən getdi. Eğitim, Kültür ve Genclik bakanı Eşber Serakıncı, Azərbaycan təəssüratını bölmək üçün bizi şam süfrəsinə dəvət etdi. Zeytun Burnu tərəfdən Ağ dənizin ləpələrinin az qala ayaqlarımızı yuyacağı bir yerdə süfrə açmışdılar. Eşber bəy Bakıda görüşdüyü insanları xatırladı. Azərbaycanda məclislərdə söylənən sağlıqlar lap ürəyindən olmuşdu. Odur ki, məclisləri daha tez-tez xatırlayırdı. Qısa bir zamanda görüşüb sevdiyi insanlara, xüsusən də Prof. Dr. Firudin Ağası oğluna (Cəlilova) salamlarını çatdırmağı xahiş etdi.

Quzey Kıbrıs Türk Hava Yollarının genel müdiri Sabahettin Bayaz, Doğu Ağdəniz Universitetinin Prof. Dr. Hasan Cicioğlu və başqaları ilə də söhbətimiz maraqlı keçdi. BMT tərəfindən Quzey Kıbrıs Türk Cümhuriyyəti rəsmən tanınmadığına görə, bu ölkənin uçaqlarının birbaşa dünyanın istənilən şəhərinə uçmasına icazə verilmir. Quzey Kıbrısdan havaya qalxan uçaklar Türkiyənin hava limanlarına endikdən sonra, oranın adı altında başqa yerlərə uça bilirlər. Sabahettin Bayaz Quzey Kıbrıs uçaklarının Naxçıvana, Bakıya, oradan da Türküstanın və dünyanın müxtəlif ölkələrinə uçmalarını istəyirdi. Bunun üçün Naxçıvanın və Bakının hava limanlarına yatırım qoymağa, onları modernləşdirməyə də hazır olduqlarını söylədi.

Hasan Cicioğlundan Quzey Kıbrısdakı universitetlərdə dərslərin ingilis dilində keçirildiyini eşidəndə təəccübləndik. Hasan Cicioğlu bunu adanın müəyyən müddət ingilis müstəmləkəsi altında qalması və iqtisadi durumla əlaqələndirdi. Təhsil ingiliscə olduğundan dünyanın hər yerindən buraya

48

oxumağa gələnlər olur. Onların ödədiyi təhsil pulu ilə də universitet yaşayır. Təhsil Türkcə olarsa, oxumağa gələnlər əsasən Türkiyədən olar. Onların sayının azlığından universitetlər qapanar.

Hasan bəy qarşıdakı illərdə universitetlərində Türk bölümü açılacağını, Türk dilində tədris də olacağını, ingilis dilli tələbələrə yalnız Türk ədəbiyyatı deyil, Azərbaycan, Özbək, Qazax, Uyğur, Tatar və başqa Türk xalqlarının ədəbiyyatlarının da öyrədiləcəyini söylədi.

1998-ci ildə Kıbrısda olanda Hasan Cicioğlunun arzularının reallaşmağa başladığının şahidi oldum. Azərbaycandan gəlib Doğu Ağdəniz Üniversitesinin müxtəlif fakültələrində oxuyan Tural Vəliyevi, Fərhad Ağayevi, Təbriz Cabbarovu, Sevinc Mustafayevanı, Aqşin Rəsulovu və başqalarını gördükdə sanki örəyim köksümdən quş tək uçacaqdı.

III Uluslararası Kıbrıs Araştırmaları Konqresinə qatılanda Doğu Akdeniz Üniversitesində müəllim işləyən Tudora Arnautun xahişi ilə öğrençiler qarşısında “Azərbaycanda aşıq gələnəyi və Türk ədəbiyyatında yeri” mövzusunda mühazirə də oxudum. Azərbaycan türkcəsində oxuduüğum mühazirənin belə maraqla qarşılanacağını gözləmirdim.

1992-ci ildə Gazimağusada olanda bələdiyyə başqan vəkili Ahmet Yorgancıoğlu Azərbaycandan gəldiyimizi biləndə sevinclə “O çətin günlərdə Azərbaycanlılardan da bizimlə çiyin-çiyinə vuruşan, Türkün irz və namusunu qoruyan arkadaşlarımız vardı” — dedi. Onun bu sözündən qürur duydum. Amma yaxşı bilirdim ki, 1974-cü ildə Sovetlər Birliyinin dəmir pərdəsini yırtıb heç kim Kıbrıs Türklərinə köməyə gedə bilməzdi. Söhbətdən Kıbrısa köməyə gedənlərin yurdumun güney kəsimindəki Urmiya, Salmas, Mərənd və b. bölgələrindən olduğunu öyrəndim.

Ahmet Yorgancıoğlu 1970-1974-cü illərdə Muratağada öğrətmənlik edib. Babası Mehmet, nənəsi Çöhrə də bu kənddə yaşayırlarmış. Soyları əsasən nalbəndlik etdiyinə görə, babası Mehmetin də soyadı Nalbend imiş. Çöhrə və Mehmet Nalbend Muratağa toplu məzarlığında gömülmüş. Ahmet bəylə görüşəndən sonra qəddarlıqla öldürülən 70-80 yaşlı qocaları öz əzizlərim, yaxın adamlarım kimi xatırladım.

Ahmet bəy döyüşlərdən dönəndən sonra babası və nənəsiylə yanaşı, dərs dediyi uşaqların da öldürüldüklərini gördüyündən

49

ürək Ağrısıyla danışır. Mənimsə yadıma Ozan Arifin Kıbrıs yanğısından bir bənd də düşür:

Kıbrıs deyə çoluk-çocuk ölmüşüm,Öz malımkən orta yerdən bölmüşüm,Gələ-gələ şu nöqtəyə gəlmişim, Vallahi bak, bölməkdən də cayarım,Göz dikənin gözlərini oyarım.

İlk səfərimizdə Kıbrıs haqqında çox şey öyrəndik. Rumların bir neçə televiziya kanalının, Yunanıstan televiziya kanallarının, eləcə də Güney Kıbrısdakı ermənilərin radio və televiziyadakı proqramlarına baxdıq. Ermənilərin sayı ilə maraqlandıqda əhalinin yüzdə yeddisini təşkiletdiyini dedilər. Biz orada olduğumuz günlərdə erməni dilində yayımlanan radio və televiziya verilişlərində üç daxili problemlərindən çox Qarabağ məsələsinə diqqət yetirdiklərini gördük.

Cəmisi 210 minə yaxın əhalisi olan QKTC-də 10-a yaxın partiya, bir neçə qəzet, bir neçə televiziya və radio kanalı var. İnzibati ərazicə də üç vilayətə - Lefkoşa, Girne və Gazimağusa vilayətlərinə bölünür. Əkinə yararlı torpaqlar son iki vilayətdə olmasına baxmayaraq, lazımınca istifadə edilmir. Çünki adanın ən mühüm problemlərindən biri sudur. İçməli su buraya gəmilərlə daşınır, o ki qala, suvarma suyu. Girne vilayətinin əkinə yararlı torpağı az olsa da, adanın ən gözəl, ən zəngin bölgəsi sayılır.

Dünya QKTC-ni tanımasa da, bu kiçik dövlət dünyanı tanıyır. Darda qalan Türklərə yardım əlini uzatmağa çalışır. 1991-ci ilin dekabr ayında sərhədi cəbhəçilərin köməyi ilə qanunsuz keçərək Naxçıvana gələn, bir neçə gün orada qaldıqdan sonra Bakıya, oradan da Türkmənistana yola saldığımız, Türk xalqlarının yaxınlaşması, birləşməsi üçün əlindən gələni əsirgəməyən İraq Türkmən Birlik Partiyasının genəlbaşkanı Əhməd Günəş Bəydilliyə burada siyasi sığınacaq verilmişdir.

Quzey Kıbrısdan yenə Ozanı Arifin mahnısına qayıdırıq:

Dünyanın Kıbrısı tanıması şart,Tanımazsa əyər art niyyətdi, art!Bunun adı rəsmən çifte standart,Mən adamın maskasını soyarım,

50

Göz dikənin gözlərini oyarım.

Hırvatistan, Slovenya dön ancaqÜzə çıxdı, tanıdılar bax, öncəKıbrıs hələ tanınmıyor, bu, məncə“Xaçlı ruhu kalıbımı qoyarım”Göz dikənin gözlərini oyarım.

Kıbrıs işində haqqım yenirsə,İyi olmaz qovğa bənimsənirsə,Arif barış diyor, qovğa denirsəƏvvəl Allah, mən hər yola uyarım,Göz dikənin gözlərini oyarım.

1992-ci ildən 1998-ci ilədək yolum Kıbrısa düşməsə də, televiziya xəbərlərində, qəzet səhifələrində orada baş verənləri izlədim. Oxuduqlarım, bildiklərim əsasında radio, televiziya verilişləri hazırladım, qəzetlərə məqalələr yazdım. Kıbrısı yalnız Azərbaycanda deyil, Türk xalqları və toplumları yaşayan hər bölgədə tanıtmağa çalışdım.

AXC SƏDRİ ƏBÜLFƏZ ELÇİBƏYƏ QKTC SƏFƏRİMİZ HAQDA ARAYIŞ

1571-ci ldə Osmanlı donanması Kıbrıs adasını fəth etməsi ilə Ağ dənizdə mühüm strateji məntəqəni ələ keçirdi. Yürüşə dəniz quldurlarının adada gizlənməsinə son qoymaq və oradakı ortodoks xristianları katolik Venesiyasının təqibindən qorumaq adı ilə haqq qazandırıldı.

Həqiqətən də, Osmanlı hökuməti adadakı qapanmış kilsələrin yenidən açılmasına, əskilərin təmirinə önəm verdi. Hətta vergilərin toplanmasını da ortodoks kilsələrə həvalə etdi. Adanın baş yepiskopunu xalqın təmsilçisi kimi tanımaqla, onun siyasi xadim kimi formalaşmasına şərait yaratmış oldu.

Adanın idarə orqanı Divanda rumlar-yunanlarla yanaşı, adada yaşayan maronit və ermənilərin də təmsilçiləri vardı. Bütün bunlar dinclik, əmin-amanlıq, iqtisadiyyatın yüksəlməsi üçün gərəkli olsa

51

da, ortodoks kilsələrin təşkilatlanmasına və dövlətə qarşı çıxa bilməsinə şərait yaradırdı.

Avropada kapitalizmin sürətlə inkişafı, yeni bazarlar əldə etmək cəhdləri I Pyotrun vəsiyyətlərinə sadiq qalaraq “isti dənizlərə çıxmaq”, Konstantinopolu işğal edərək onu paytaxt elan etməklə dünya dövlətinə çevrilmək istəyən gənc hərbiləşmiş Rusiyanın planları Osmanlı dövlətinin varlığını təhlükə altına alırdı.

O vaxtdan onillər, yüzillər ötmüşdü. Rusiya bir tərəfdən Qafqaza qoşun yeridib Qara dənizi, Gürcüstanı, Azərbaycanı işğal edəndə, digər tərəfdən serblərin, yunanların hökumətdən narazı Qüvvələrindən qiyamçı ordular yaradıb Balkanlarda çaxnaşmalar törətməklə Osmanlı dövlətini bütün sərhədlərdən sıxışdırmağa başlamışdı. Bu qiyamları xarici ölkələr hərbi sursatla, silahla, döyüşçü və hərbi mütəxəssislərlə təmin edib gücləndirir, Osmanlı dövlətini isə diplomatik yolla sıxışdırırdılar. Yaradılmış gözəl imkanlardan bəhrələnən ortodoks xristian kilsələri 1821-ci ildə Yunanıstanda baş qaldırmış qiyama döyüşçü, silah, pul göndərməklə kifayətlənməmiş, Kıbrısın özündə də qiyam qaldırmağı planlaşdırmışdı. Bir təsadüf nəticəsində Osmanlı hökuməti qiyam planından xəbər tutub vaxtında qarşısını almışdı.

1800-cü ildə Rusiyanın yardımı ilə İoni adalarının Osmanlı dövlətinin əlindən alınaraq “Yeddi ada Birliyi Respublikası” elan edilməsi, 1815-ci ildə Muxtar Serbiya knyazlığının yaradılması, Ədirnə sülhünə (1829) görə Yunanıstan adlı muxtar qurumun yaradılması Osmanlı İmperiyasının çökməsindən soraq verirdi.

B.Britaniya, Fransa və b. Avropa dövlətləri Osmanlı İmperiyasına qarşı açıq işğalçı yürüşlərdən az istifadə edir, diplomatik yollarla, ölkə daxilindəki xalqların qiyamını alovlandırmaqla istəklərini həyata keçirirdilərsə, Rusiya müxtəlif fasilələlərlə müharibələr aparırdı.

1814-cü ildə Odessada Rusiya xüsusi xidmət orqanlarının təşəbbüsü ilə yaradılan və rəhbərliyə gətirilən çar I Aleksandros İpsilantisin “Filiki Eteriya” (Dostluq Cəmiyyəti) gizli təşkilatı təxribatçılar hazırlayır, qiyamlar təşkil etməyi planlaşdırırdı. 1821-ci ilfevralın 24-də A.İpsilantis Rusiya-Osmanlı sərhədini keçərək, Yassıda yunanları qiyama çağırır. Qiyam baş tutur və getdikcə genişlənir. İyun ayında Osmanlı mühafizə Qüvvələri qiyamçıları

52

darmadağın edir. Lakin Rus-Türk müharibəsi (1828-29) Yunanıstan bölgəsinə muxtariyyət verilməsi ilə nəticələnir. Bir il sonra isə Avropa dövlətlərinin təzyiqilə müstəqil dövlət yaradıldığı elan edilir.

Osmanlı dövləti ayrı-ayrı bölgələrdə baş verən qiyamları yatırsa da, köklü islahatlar aparılmadığından yenidən çaxnaşmalar baş verir, dövlət gücdən düşür, xarici güclər də bundan yararlanaraq istəklərini həyata keçirirlər. Ermənilərin “Böyük Ermənistan” arzuları kimi, yunanların da bir “Megali İdea” — yəni “Böyük ideal, böyük fikir” istəkləri var. Bu, İstanbulu işğaletmək, Yunanıstanı, Giriti, Rodosu, Kıbrısı, Anadolunu da oraya qatmaqla Afrikadakı İsgəndəriyyəyə qədər genişlənmiş bir ərazidə Hellin İmperatorluğu qurmaqdır. Lakin ideya müəllifləri və tərəfdarları belə geniş bölgədə yaşaya biləcək sayda yunanı necə törədəcəklərini heç vaxt ölçüb biçməyiblər.

Yunanların bu arzu və istəklərinin həyata keçməsi üçün Avropa dövlətlərinin əksəriyyəti və Rusiya əllərindən gələni əsirgəməmişlər. Yeni yaranan Yunan ordusunun tərkibində Giriti Yunanıstana birləşdirəcək silahlı dəstələr təşkil etmişlər.

Osmanlı dövləti Krımda (1853-56) Rusiya ilə savaşa qatılanda yunanlar Fessaliyanı, Epiri və b. bölgələri Yunanıstana birləşdirmək uğrunda mübarizəni getdikcə gücləndiriblər. 17-18 il sonra, yəni 1881-ci ildə İstanbulda həmin bölgələrin böyük bir hissəsinin Yunanıstana verilməsi barədə konvensiya imzalanıb.

1876-78-ci il Rusiya-Osmanlı müharibəsi nəticəsində yeni ərazilər işğal edən yalnız qalib dövlət — Rusiya olmayıb. Osmanlı İmperiyası Kıbrıs adasını Böyük Britaniyaya ildə 92 min qızıla icarəyə vermək məcburiyyətində qalıb.

Krım savaşında Osmanlı dövlətini dəstəkləyən Böyük Britaniya az sonra mövqeyini dəyişdi. Süveyş kanalının istifadəyə verilməsi (1869) ingilislərin Ağ dənizin Doğusuna marağını artırdı. Kanal üzərində nəzarəti öz əlində möhkəm saxlamaq üçün yaxın bölgələrdəki ərazilərdə hərbi qüvvə saxlamalı idi. Məhz buna görə də yeni münaqişə ocaqları yaratdı.Vəziyyətdən yararlanan Rusiya yenidən Osmanlı dövləti üzərinə hücuma keçdi. İngilis hərbi gəmiləri də boğazlara daxil olub İstanbula yaxınlaşdı. Osmanlı Hökuməti Kıbrısı Böyük Britaniyaya verməklə özünə

53

tərəfdaş qazanmaq istədi. Beləliklə, Kıbrıs probleminin özülü qoyuldu.

1896-cı ilin mayında Girit adalarında xarici güclərin yardımı ilə qiyam təşkil edildi. Osmanlı hökuməti qiyamı yatırdı. Lakin 1897-ci ilin fevralında yardım adı altında Yunanıstan adalara qoşun çıxardı. İngiltərə, Rusiya, Fransa, Almaniya, Avstriya-Macarıstan və İtaliya Avropanın himayəsi altında Giritin muxtariyyətini elan etdilər və aprelin 5-də adaya desant çıxardılar. Məcburiyyət qarşısında qalan Osmanlı hökuməti aprelin 17-də Yunanıstana müharibə elan etdi. Mayın 5-də Demokos yaxınlığındakı məğlubiyyətlə yunanlar müharibəni uduzdular. Osmanlı dövləti müharibədən qalib çıxmasına baxmayaraq, 1896-cı ildə Girit adalarına Sultanın himayəsi altında inzibati muxtariyyət verildi.

Balkan müharibəsində (1912-13) Salonik (Mustafa Kamalın Doğulduüu şəhər), Egey Makedoniyası, Qərbi Trakya, Epir və Girit Yunanıstana birləşdirildi. Bunlar sadəcə Osmanlı dövlətinin ərazilərini itirməsi deyildi. İtirilmiş ərazidə yüz illər boyu yaşayan Türklər yeridilən qəddar siyasət nəticəsində ya tamam yoxa çıxır, ya da sayca azalaraq ictimai-siyasi həyatda görünməz olurdular. Kıbrıs Türkləri də Balkanlarda və Ağ dəniz adalarında soydaşlarının başına gətirilən bu oyunları görür və üçünü qoruma hissi ilə təşkilatlanırdılar.

Ermənilər arasında “Miatsum” necə dəbdə olmuşsa, yunanlar arasında da “Enosis” (İlhaq) o cür olmuşdur. Yunanıstan hələ 1828-ci ilin 18 oktyabrında verdiyi bir notada Enosisi — Kıbrısın Yunanıstana ilhaq edilməsi fikrini ortaya atsa da, istəyini reallaşdırmağa 1918-ci ilin dekabr ayının 30-dan başlamışdır. 1821, 1895, 1912-ci illərdə Yunanlar Türkləri adadan təmizləmək istəsələr də planları tam baş tutmamışdı.

Birinci Dünya savaşında Osmanlı dövlətinin Almaniya ilə müttəfiqliyini bəhanə edən B.Britaniya ildə 92 min qızıl icarə haqqını verməkdən imtina edir. Lozanı anlaşması ilə Kıbrıs B.Britaniyanın tam hakimiyyəti altına keçir. Əvvəllər B.Britaniya vətəndaşı olmaq istəməyən Türklər adadan tək-tək köçürdülərsə, 1917-ci ildə bu köç kütləvi xarakter almışdır və 1940-cı illərədək davam etmişdir. Rəsmi qeydiyyata görə 20-25 ildə Kıbrısdan Türkiyəyə 30 min nəfərdən çox əhali köçür.

54

1960-cı ildə ada B.Britaniya müstəmləkəsindən azad olandan sonra başlayan silahlı toqquşmadan xilas olmaq üçün 1974-cü ilədək 400 mindən çox Türk köç etməli olur. Onlardan 225 mini Türkiyəyə, 120 mini İngiltərəyə, 40 mini Avstraliyaya, 10 mini ABŞ-a, Kanadaya, 5 mini də digər ölkələrə köçür.

B.Britaniyanın Kıbrısda hökmranlıq illərində yunanların ilhaq istəklərinin həyata keçirilməsinə münbit zəmin yaradılıb. Ardıcıl olaraq mitinqlər, imza toplama kampaniyaları və s. siyasi aksiyalar keçirilib, yarım gizli hərbi dəstələr yaradılıb. Bu işdə xristian din xadimlərindən və kilsələrdən geniş istifadə edilib. Maraqlı burasıdır ki, Enosis məsələsində ateist kommunistlərlə dindar kilsə xadimləri arasında fikirlər necə də üst-üstə düşür.

Adadakı kommunist AKEL(Kıbrıs Tərəqqipərvər Əməkçi Xalq Partiyası) partiyası 1949-cu ildə, 15 yanvar 1950-ci ildə isə kilsə Enosisə “hə!”, ya da “yox!” şəklində imza kampaniyasına başlayır. Həmin vaxt Baf mitropoliti olan Makarios kampaniyanın öncüllərindən olur. AKELpartiyası öz kampaniyasını dayandırıb tərəfdarlarını kilsənin təşkil etdiyi rəy toplamaqda fəal iştirak etməyə çağırır. Yunanıstan bu məsələni BMT-yə çıxarsa da bir nəticə əldə edə bilmir. Siyasi yolla adanı Yunanıstana birləşdirə bilməyəcəklərini görüb EOKA (Kıbrıslı Savaşçıların Ulusal Birliyi) terror təşkilatını qururlar. Əsası 1952-ci ilin 2 iyulunda Afinada Makariosun başçılığı ilə qoyulan təşkilatın məqsədi öncə adanı İngilis müstəmləkəsindən azad etmək, sonra buradakı Türkləri yox edərək, Yunanıstana birləşdirmək idi. Təşkilata üzv olan hər kəs aşağıdakı şəkildə and içirmiş: “Enosis davası haqqında bildiklərimi və bundan sonra biləcəklərimi işgəncə altında və canım bahasına olsa belə, sirr olaraq gizli tutacağıma Allah qarşısında əmin edirəm. Mənə verilən bütün əmrlərə sorğusuz əməl edəcəyəm”.

1954-cü il 9 noyabrda yunan hökuməti silahlı dəstələrə təlim vermək, rəhbərlik etmək üçün general Grivası gizlicə Kıbrısa göndərir. 1955-ci ilin 1 aprelində EOKA-çılar ilk terror əməliyyatına başlayırlar. Onlar 1955-1974-cü illəri əhatə edən birinci mərhələdə Türklər yaşayan 30 kəndi qarət etdikdən sonra dağıdıb xarabalığa çevirir, yüzlərlə insan öldürür, onlarla ailəni doğma yurddan köçməyə məcbur edirlər. EOKA-çıların terrorunun qurbanları sırasında 100 ingilisin, onlarca rumun adı

55

keçir. Bu onu göstərir ki, terrorçular dinindən, dilindən, milliyyətindən asılı olmayaraq, müqavimət göstərənləri, onların tapşırığını yerinə yetirməyənləri “uf” demədən məhv etmişlər.

B.Britaniya hökuməti adanı icarəyə götürdüyü dövlətə qaytarmamaq üçün, Kıbrısa muxtariyyət vermək adı ilə 1947-58-ci illərdə yeddi plan hazırlasa da, bunlar baş tutmur. Yunan strateqləri isə adada müstəqil dövlət yaratmağı, Türkləri sıxışdırıb sayca heçə endirdikdən sonra adanı Yunanıstana birləşdirməyi planlaşdırırlar.

1958-ci il 11 fevralda Surix(Zurix)də, 1959-cu il 19 fevralda Londonda imzalanmış anlaşmaya görə, adada Kıbrıs Respublikası adlı dövlət quruldu. İki xalqlı bu dövlətdə bütün vəzifələr yunanların və Türklərin sayına uyğunlaşdırılmışdı. B.Britaniya, Yunanıstan, Türkiyə qarantör (zamin) dövlətlər idilər. Bu dövlətlər arasında bir “Garanti anlaşması” bağlanmışdı. Həmin anlaşmanın 1-ci maddəsində “Kıbrıs Cumhuriyeti herhangi bir devlete tamamen ve ya kısmen, herhangi bir siyasi veya iktisadi birliğe katılmamayı taahüt eder. Bu itibarla herhangi bir diğer devletle birleşmeyi veya adanın taksimini Doğrudan Doğruya veya dolayısı ile teşvik edecek her nevi hareketi yasak ve ilan eder” deyilir.

4-cü maddəsinin son paraqrafında isə “Ortak veya anlaşarak hareket olası (ehtimalı) olmadığı taktirde garanti veren her üç devletten herbiri, bu anlaşma ile kurulan düzeni tekrar kurmak amacı ile harekete geçmek hakkını saklı tutarlar” - yazılıb.

Əldə edilmiş anlaşmanın reallaşması üçün adada Yunanıstanın 950 nəfərlik, Türkiyənin 650 nəfərlik əsgəri gücünün saxlanması, Kıbrıs Cümhuriyyətinin yeni yaranan ordularına onların təlim keçməsi də nəzərdə tutulub.

1960-cı ilin 16 avqustunda yeni dövlətin Anayasası qəbuledi-lib. Makarios Prezident, Fazıl Küçük isə vitse-Prezident seçilib. Hökumət başına gələn yunanlar - Prezident Makarios, nazirlər və b. məmurlar ilk gündən bu dövləti dağıdıb adanı Yunanıstana birləşdirmək uğrunda açıq və gizli fəaliyyət göstəriblər. Makarios 1962-ci il2 sentyabrında Panayla kəndində söylədiyi: “Hellinizmin müdhiş düşməni olan Türk irkinin bir parçasını təşkil edən küçük Türk toplumunu adadan qovmadıqca

56

EOKA qəhrəmanlarının görəvi əsla sona ermiş sayılmaz” — kimi irqçi fikirlərini tez-tez təkrarlamaqdan çəkinmirmiş.

1963-cü ildə isə Makarios Anayasanın 13 maddəsini dəyişməyə cəhd göstərir. Bu planın həyata keçirilməsi Türklərin hüquqlarının tapdanması, hökumətdən və siyasi fəaliyyətdən uzaqlaşdırılması demək idi. Türklər buna etirazlarını bildirdikdə Yunanıstanın razılığı ilə Kıbrısdakı yunan silahlıları, polisi güclə istəklərini həyata keçirməyə çalışırlar. Ara-sıra davam edən terrorlar, təqiblər 1963-cü ilin dekabr ayında son həddə çatır. Makariosun razılığı ilə Daxili İşlər Naziri Polikarpos Yorgacisin rəhbərliyi ilə AKRİTAS şərti adı altında gizli plan hazırlanmışdır. Bu plana görə, qəflətən hücumla Türklər yox edilməli və ada Yunanıstana birləşdirilməliydi. Türklər yaşayan məhəllələrə, kəndlərə silahlı basqınla yanaşı, məclisdən, hökumətdən də Türklər silah gücünə qovulur, radio və televiziya tutulur. Beləcə, yunanlardan ibarət bir hökumət formalaşdırılır. Türklər isə bununla razılaşmır, üçün müdafiəni təkmilləşdirir.

Türkiyə hərbiçiləri də işə qarışmalı olur. 1963-cü il25 dekabrda hərbi təyyarələrin Lefkoşa üzərindən uçuşu Makarios hökumətini də, Yunanıstanı da bərk qorxuya saldı. Yunanlar ingilislərin vasitəçiliyi ilə atəşkəs təklif etdilər. İngilis generalı üç qarantör dövlətin hərbiçiləri ilə vəziyyəti müzakirə edərkən atəşkəs xətti keçəcəyi yerləri xəritədə yaşıl qələmlə cızır. Beləliklə tarixə “Yaşılxətt” adı düşür. Lefkoşa iki yerə bölünür. Lakin Makarios hökuməti atəşkəsə əməl etmir. 1964-cü ilin 1 yanvarında 1960-cı ilanlaşmalarının qüvvədən düşdüyünü elan edir. Fevral ayında isə Arpalık, Limasol, Baf, Mağusa, Polidə yaşayan Türklərə hücumlar edilir, kütləvi qırğınlar təşkil olunur.

Türkiyə hökuməti 13 fevralda BMT TŞ-na müraciət etməli olur. 4 martda adaya Barış Qüvvələri göndərmək planlaşdırılır. 27 mart 1964-cü ildən BMT Barış Qüvvələrinin adada fəaliyyətə başlamasına baxmayaraq, yunanlar yenə də öz etiraz mitinqlərini və b. əməllərini davam etdirirlər. BMT üçün hazırlanmış raporlarda isə 103 kənddən on minlərlə Türkün köç etdiyi, 1203 yaralı, 205 itkin düşən olduğu, 500 şəhid verildiyi, böyük məbləğdə maddi ziyan dəydiyi göstərilir.

57

Qaynaqlarda Yunanıstanın adaya gizli 20 minlik əsgəri güc, hərbi texnika, silah və sursat çıxardığı, onların ardıcıl Yunanıstan hökuməti tərəfindən təlimatlandırıldıqları göstərilir.

Türklərin yaşadığı yerlərə gətirilməsi yasaqlanmış 37 çeşit əşya vardı. Bunlar arasında daş, qum, sement, radio, televiziya, telefon, corab, palto, torba, maşın təkərləri, termos, plastik boru və s. var. Bu yasaqlardan məqsəd Türkləri çıxılmaz durumda qoyub köçə məcbur etmək olmuşdur. Kıbrıs hökuməti Türklərə büdcədən vəsait ayırmırdı. Türkiyə hökumətinin ayırdığı 13 milyon funt sterlinq yardımı isə Makarios mənimsəyirdi.

Türklər arasında işsizlik əsas problemə çevrilmişdi. Kənd təsərrüfatının 87,4, sənayenin 91,8, idxalın 96,1, ixracın 99,5 faizi yunanların əlində idi. 1967-ci ilin fevralında Makarios demişdir: “Türkler bu gün çok kötü koşullar içinde bulunuyorlar... Her şey Rumların eline geçdiği zaman nasıl bir Türk nesli yetişecek? Ve bu nesilne zamana kadar dayanacak... Türkiyeye gittiklerinde geri dönmelerine için vermiyoruz. Şimdiye kadar Türk öğrencilerin Kıbrısa dönmelerine, Türkiyede bulundukları ve askeri Eğitim gördükleri bahanesiyle için vermedik”. Üstəlik törətdikləri qırğınları, talanları gizlədir, dünya ictimaiyyətinə Türkləri qanuni hökumətə qarşı çıxan qiyamçılar kimi təqdim edirlər.

1967-ci ildə Yunanıstanda “qara polkovniklər”in hərbi çevrilişindən sonra dincliyin pozulacağını, birgə qurulmuş hökumətin yaşamasının mümkünsüzlüyünü görən Kıbrısın Türk yetkililəri Kıbrıs Gezici Türk Yönetimini yaratdıqlarını elan etdilər. Keçmiş vitse-Prezident Fazıl Küçük bu hökumətin başçısı seçildi. Türklər yaşayan bölgələrdə icra hakimiyyəti fəaliyyətə başladı. Türkiyənin təzyiqi altında Yunanıstan adada nisbi sabitliyə çalışırdı. Bunun üçün Türklər qanunsuz silahlı dəstə olan EOKA-nı ləğv etməyi, Enosis fikrindən daşınmağı tələb edirdilər. Yunan hökuməti ilə danışıqlarda isə Makarios: “Bu elleri görüyor musun Glafkos?... Bunları kesip atabilirler, fakat yeniden Enosis’i yasaklayan bir Anayasa imzalamayacağım” -deyirdi.

Makarios hökuməti adadan Türklərin köçməsi üçün planlar hazırlayır, onları istər şirnikləndirmə, istərsə zorla köçürməyə çalışır. Türkiyəyə oxumağa və ya qohumunu görməyə gedənlərin

58

bir daha evlərinə dönməsinə icazə vermirdi. Beynəlxalq güclərin vasitəçiliyi ilə aparılan danışıqlar da nəticəsiz qalırdı.

Yunanlar isə yeni planlar hazırlayırdılar. Zabitlərin gizli yaratdıqları EOKA B təşkilatı daha mükəmməliyi və daha qəddarlığı ilə seçilirdi. Onlar bu işə nəinki əngəl olanları, hətta tərəddüd edənləri belə aradan götürürdülər. Qaynaqlara görə 400 yunanı terrorla aradan götürmüşlər. Onların 1974-cü il 15 iyulda həyata keçirdikləri dövlət çevirilişində 2000 nəfərə yaxın yunan öldürülür. Vəziyyətin getdikcə gərginləşdiyini görən Makarios ölkədən qaçır. Nikos Samson Prezidentliyə gətirilir. Hərbi çevriliş uğurla başa çatandan sonra Türklər yaşayan bölgələrə qəti hücuma keçilir.

Türklərin çətin durumda qaldığını görən Türkiyə hökumətinin kömək əlini uzatmaqdan başqa əlacı qalmır. Türkiyə hökuməti qarantör dövlət kimi B.Britaniyaya da adada dinclik və əmin-amanlıq yaratmağı təklif etsə də, müsbət cavab almır. Belə olduqda Türkiyə hökuməti 1974-cü il 20 iyulda adaya qoşun çıxarır və havadan zərbələr endirir. NATO üzvü olan iki ölkə arasında gərginlik savaş həddinə çatır. İyulun 20-də və 22-də BMT TŞ iclas çağıraraq 353 və 354 saylı qərarları qəbul etdi. Bu qərarlarda xarici ölkə əsgərlərinin təcili adadan çıxarılması tələb olunurdu. Türkiyə iyulun 22-də saat 17-də qərara uyüğun olaraq atəşkəsə əməl etdi. Qəhrəman Türk əsgəri sürətli hücumu ilə adanın Quzeyini yunan quldurlarından təmizlədi. Girne-Lefkoşa xəttini birləşdirməklə adanın beşdə ikisinə hakim oldu.

Türklərin yürüşlərini davam etdirəcəyindən qorxan N.Samson hökuməti qoyub qaçdı, yunan hökuməti istefa verdi.

İyulun 25-30 arasında Cenevrədə BMT, ABŞ və SSRİ-nin müşahidəçiliyi ilə Kıbrısın iki icması arasında qarantör dövlətlərin danışıqları başlandı. Fasilələrlə danışıqlar bu günədək davam etdirilir.

Danışıqlar gedə-gedə BMT Baş katibliyinin 1974-cü il1 noyabr qərarının 3 və 4-cü maddəsini əsas tutan Kıbrıs Türkləri 1975-ci ilin 13 fevralında Kıbrıs Türk Federasion Respublikasını yaratdıqlarını elan edir, yeni dövlətin Anayasasını və seçki qanunlarını hazırlayırlar. BMT-nin yunan tərəfin mövqeyini dəstəklədiyini görən Türklər 1983-cü il 15 noyabrda adanın Türklər yaşayan bölgəsində Quzey Kıbrıs Türk Cümhuriyyətini

59

qurduqlarını elan etdilər. BMT və dünya dövlətləri yeni yaranmış QKTC-ni tanımasalar da, Türkiyə Cümhuriyyəti tanıyır. 1974-cü ildən bəri adada Türklər qorxusuz yaşayır və quruculuq işləri ilə məşğuldurlar. Beynəlxalq səviyyəli danışıqlar isə davam edir. Bütün bu danışıqların arxasında Kıbrıs Türklərinə milli azlıq statusu verib, sonra Girit adalarında, Yunanıstanın başqa bölgələrində olduğu kimi, Kıbrısda da nüfuzlarını heçə endirmək məqsədi dayanır. Təbiidir ki, Türklər bununla razılaşmır, Kıbrısda bərabər hüquqlu iki xalqın dövlətinin qurulmasını istəyirlər. Hətta belə dövlət qurulmuş olsaydı da, xristian dünyası, ABŞ və Avropanın inkişaf etmiş dövlətləri yunanlara yardım etməklə onları daha da gücləndirəcək. Beləliklə, iqtisadi cəhətdən zəif və sayca az olan Türklər əriyəcək, azalacaq və adanın azlıqda olan xalqlarından birinə çevriləcəklər. Ada dövlət Aropa Birliyinə daxil olsa da, bu proses qaçılmaz olacaq.

Bizcə, Kıbrısla Dağlıq Qarabağ arasında oxşar və fərqli cəhətlər aşağıdakı kimidir:

1. Kıbrısda yunanların böyük bir qrupu uzun illər aparılmış təbliğatın təsiri ilə adanı Yunanıstana birləşdirmək istəyirlər. Yunanıstan da buna can atır. Ermənistan və Dağlıq Qarabağda da vəziyyət belədir.

2. Törədilən cinayətlərdə həddən artıq oxşarlıqlar var.3. Kıbrıs Türkiyənin ərazisi olub, B.Britaniya onu icarəyə

götürdükdən sonra geri qaytarmayıb. Oranı tərk etmək zorunda qalanda isə irqçi yunanların güclü dövlət qurmasına şərait yaradıb. Dağlıq Qarabağ isə Azərbaycanın ərazisidir. Bura heç vaxt heç kimə icarəyə verilməyib. Azərbaycan böyük humanizm və demokratiya nömayiş etdirərək 1923-cü ildə azlıqda qalan ermənilərə Dağlıq Qarabağda Muxtar Vilayət yaradıb.

4. Kıbrısda yunanlar yerli sakinlərdir. Dağlıq Qarabağa isə ermənilərin əksəriyyətini Rusiya Qafqazı işğal edəndən (XİX yüzil) sonra İrandan və Türkiyədən gətirib.

5. Kıbrısla Yunanıstan arasındakı məsafə Ağ dənizin sularıdır. Dağlıq Qarabağla Ermənistan arasında isə Azərbaycanın Kəlbəcər, Laçın, Qubadlı rayonları yerləşir.

6. BMT Baş Katibliyinin bir çox qərarlarında olduğu kimi, 1974-cü il1 noyabr qərarının 3 və 4-cü maddəsində də adada iki xalqın varlığı və bərabərliyinin qəbuledilməsi, “Kıbrıs üçün ən

60

ideal çözüm” federativ dövlətin olması göstərildiyi halda, Dağlıq Qarabağ haqda Beynəlxalq Təşkilatların belə bir qərarı yoxdur.

Bütün bunlar nəzərə alınaraq yeni yaranmış Azərbaycan Respublikası 1974-cü ildən mövcud olan Quzey Kıbrıs Türk Cümhuriyyətini tanıya bilər.

AXC sədrinin möavini: Arif Rəhimov AXC Naxçıvan vilayət təşkilatının mətbuat müvəkkili: Əli Şamilov

8 sentyabr 1992-ci il.

Bu arayış əsasında Əbülfəz Elçibəyin qəbulunda olanda yığcam bir məruzə də etdik.

OSMAN TÜRKAYIN SORAĞINDA

Osman Türkayın poeziyası haqqında az-çox bilgim vardı. Kıbrısda Doğulduğundan xəbərdardım. Məni onun poeziyasındakı milli ruhu cəlb edirdi. Birinci dəfə adada olanda Osman Türkayı xəbər almağa, onunla görüşə cəhd göstərməyə imkanımız olmamışdı.

İkinci dəfə Kıbrısda olanda Osman Türkayı görmək, onunla söhbətləşmək, müsahibə almaq istədim. Çox təəssüf ki, istəyimi reallaşdıra bilmədim. Kimi dedi, burada yoxdur, Londondadır, kimi dedi, onunla görüşmək mümkün deyil, kimisi də laqeydliklə başını yelləyərək — görüşməyə dəyməz, kosmopolit kafalıdan nə öyrənəcəksən. Ümümiyyətlə, mənim Tanıdığım adamlar arasında Osman Türkay haqqında fikir ayrılığı vardı.

Ömrünün çoxunu Londonda keçirən, şerlərini türkcə və ingiliscə yazan, 1995-ci ildə Hindistanda Poeziyanın Sonuncu İmperatoru seçilən O.Türkayın ilk kitabı 1959-cu ildə çap olunubdur. “Septet” adlı kitabının çap olunması ilə ədəbi ictimaiyyətin diqqətini cəlb etməsi bir olub. Ədəbi tənqid onun poeziyasını “kosmik eranın ilk həqiqi poeziyası” adlandırıb.

61

Şairin “Dünya üçün simfoniya” kitabına amerikalı tənqidçi Panos Bardisin yazdığı ön sözdə oxuyuruq: “Bu nəşr elə olmazın təəssürat yaradır və öz nəhəngliyinə elə inandırır ki, biz dünyanı onun gözüylə görməyə məcbur qalırıq, onun musiqili sətirlərini təkrar-təkrar oxuyuruq, o vaxta qədər ki, içimizdəki qara qüvvələr öz yerini nurun gücünə təslim edir və parlaqlığın qamaşdırıcı şəfəqi ilə parçalanır.”

Osman Türkay poeziyası 60-cı illər adamının insan Ağlının dəb olan sərhədsizliyi, hüdudsuzluğu qarşısında heyranlıq deyil. O, əvvəlcədən başa düşürdü ki, yer adamı öz ruhi rahatlığının əsiridir, özü tərəfindən qurulan anlamlı həzz və arzular aləminin məhbusudur. Belə adama kosmosu açmaq onu əbədi qorxutmaqdır. Türkaya görə elə burda poeziyanın gücü lazımdır ki, insanı yeni yollara, axtarışlara yönəltsin.

Şair Cənub Şərqi Asiyaya, Latın Amerikasına, ABŞ-a və dünyanın bir çox ölkələrinə səyahət etmişdir. Səyahətdən sonra: “Mən dünyanı gözlərimlə görənə qədər onun haqqında çoxlu yazılar yazmışdım. Həmin yerləri gözlərimlə görəndə isə heyrətə gəldim ki, mənim görüşlərim necə də həqiqidir, dəqiqdir” — deyə etiraf edir.

Ən son gördüyü Türküstan — Qazaxıstan və Özbəkistan onu yeni şerlər və poemalar yazmağa ilhamlandırmışdı. Kazanı — Tatarıstanı da görmək, gəzmək, o yerlər haqqında yazmaq arzusu vardı.

Osman Türkay iki dəfə sevsə də evlənib ailə qura bilməmişdi. Sonralar o deyirdi: “Mən şair olmaq üçün Doğulmuşam, başqa heç kim ola bilmərəm. Mən Poeziya ilə evliyəm, içimdə başqa heç nəyə hissim qalmır.”

1927-ci ildə Girnedə Doğulan şair kitablarından birinin ön sözündə uşaqlığını belə xatırlayır: “Mən özümü yazda badam, gavalı, nar ağaclarının çiçəkləri arasında anadangəlmə şair hiss edirdim. Yayda dəniz köpüyü günəş işığı və mərmər parıltısı ilə qarışıb mənim dünyamı ağappaq edirdi. Payızlarım uçuşan yarpaqların, soluxan otların qızılı rəngi ilə parıldayırdı. Qışlarım isə Ağdənizin mavisi kimi idi.”

Kıbrısda Ali İngilis Məktəbini bitirən, jurnalistlik edən, “Hürr söz” qəzetinin baş redaktor köməkçisi işləyən O.Türkay ilk şerlərini 14 yaşından yazmağa başlayıb. 1953-cü ildə NATO-ya

62

yenicə daxilolmuş Türkiyə qoşunlarında ingilis və fransız dillərindən tərcüməçi kimi işə girir. Nəticədə bütün Türkiyəni gəzmiş və klassik türk poeziyası və sufi şairlərini — Yunis İmrə, Füzuli, Mövlanə C. Rumini dərindən öyrənmişdir.

Bir müddət sonra dövrünün seçkin ədəbiyyat mühitlərinin diqqətini çəksə də, ruhi müdrikliyi ona heç bir qrupa daxil olmağa imkan verməyib. Qruplararası ziddiyyətlərdən bezdiyindən elə o payızda da Londona gedib. London Universitetində ingilis, amerikan şairlərindən çoxlu tərcümələr edib, fəlsəfəni və jurnalistikanı öyrənib. 1958-ci ildə yenidən Kıbrısa qayıdıb. Bu Kıbrısın ən gərgin günlərinə təsadüf edirdi. Siyasi gərginlik, vətəndaş müharibəsi, xaos içərisində olan adanın qəzetləri onu obyektiv və vətənsevər yazar adlandırıb. Şairin tarixi qovuşuq mədəniyyətli iki cəmiyyətin qarşılıqlı hörmət, sülh içərisində yaşaması fikirləri 1961-ci ildə düz çıxmadı. Onun özü də yüz minlərlə məcburi köçkünlərdən birinə çevrildi.

Osman Türkayın şerlərinin tərcüməçisi və tədqiqatçısı Ravil Buxaraev yazır ki, şairin şerləri 60-cı illərdə ruscaya çevrilsəydi Nazim Hikmət qədər məşhur olardı. Nazim Hikmət siyasi qaçqın, solçu və kommunist olduğuna görə ona sovet ədəbiyyatının qapıları açıq idi. Gəncliyində Osman Türkay Nazim Hikmətin şöhrətinə bir az qısqanclıqla yanaşıb. Lakin bu ona müasiri haqqında yazılar, esselər yazmağa mane olmayıb. Hikmətin kommunist fikirlərinə ləng gedişli yaşlılıq xəstəliyi kimi baxıb: “Kim 20 yaşında sosialist deyilsə, onun ürəyi yoxdur, kim 40 yaşında hələ sosialist olaraq qalırsa, onun ağlı yoxdur.” Şair daha çox N.Hikmətin türk xalqları arasında şöhrətinə, geniş tərcümə olunmasına qibtə edib.

Avropa ədəbiyyatşünaslarının fikrincə O.Türkayın ingilisdilli poeziyası o qədər yenidir ki, onu indi belə türkcəyə çevirmək mümkün deyil. O metaforası və dünyagörüşü baxımından müasir türk poeziyasının üfüqlərindən də çox-çox uzaqlardadır.

Ravil Buxaraevə görə, onu tərcüməyə “tatar poeziyasında Hadi Təktaşın və Hasan Tufanın idrakı və ürəyi çatardı. Təəssüf ki, onların hər ikisinin də qanadlarını erkən kəsdilər. Məsələ yalnız dil imkanlarında deyil, həm də dilin inkişaf yönündə və ona xas olan poeziyadadır. Türkay ona görə kosmos şairi deyildi ki, qədim yunan və misir miflərini bilirdi, onun poeziyasında həm də

63

sələflərinin Göy Türklərin göylər, ulduz mənşəli olması mifi də həllolunmuşdu. Yəni, türk dili onun üçün həmişə ilahi dili olaraq qalıb.”

Osman Türkayın iş kabineti Soxonun düz göbəyindəki malika-nənin mansardında idi. Bu əlli il əvvəl Kıbrıslı Türklər Assosia-siyasının aldığı bir evdir. Bura o hər səhər “Cyprus Turkish Association Publish” jurnalını redaktə etmək üçün gələrdi.

1989-cu ildə Londonda nəşr olunan “Dünya üçün simfoniya” kitabına öncədən Türkiyədən, Madrasdan Argentinaya, Avstraliya-ya qədər hər yerdə çap olunan poemaları, şerləri toplanıb. 35 dilə tərcümə olunub, 40 ölkədə yayılıb. Ömrünün son illərində ona ABŞ ədəbiyyatşünasları çox maraq göstərib. “Dünyəvi səyahət” və “Kosmorama” kitabları bir-birinin ardınca çap olunub. “Dünya üçün simfoniya” kitabına görə Amerika Bioqrafik İnstitutu ona 1997-ci ilüçün “ilin adamı” adını” verib. Şair üç dəfə Nobelə namizəd görülüb. 50 beynəlxalq mükafatın, o cümlədən Eynşteyn adına dünya mükafatının və BMT-nin dünya mükafa-tının laureatı, dünyada ən çox tərcümə olunan şair hesab edilir.

Qərb şairləri onu şərqli olduğuna və qərb sivilizasiyasını korko-ranə qəbul etmədiyinə görə sevmədilər. Çünki qəbul etməmək özlərinə aid olmalı idi, yadlara yox. Şərq isə onu Qərb mədəniyyətinə yaxın olduğu üçün sevmədi. Nəticədə ona körpü olmaq düşdü. Bu isə o deməkdir ki, səndən keçirlər, həm də ayaqlayırlar.

Şair həmişə vətənə dönəcəyini bilirdi, lakin Londonun ano-nimliyi onu qane edirdi. Çünki London tənhalıqdan qorxmayanlar və özü ilə söhbətdən çəkinməyənlər üçün gözəl sığınacaqdır. Osman Türkay Londonda qalmasını belə izah edirdi: “Burda insan istəsə hər zaman tək qala bilər. Kıbrısda dostlar və qohumlar qapında sonsuz təbil çalacaqlar, məhz həmin vaxt ki, insan yazır, ilhamı isə qaçırtmaq elə asandır ki!”

Müəllifdən: kitab mətbəədə olarkən Osman Türkayın dünyasını dəyişdiyini eşitdik. Qəzetlər və radio-televiziya “3-cü minilliyin lap başlanğıcında poeziyanın sonuncu imperatoru»nun dünyadan köçdüyünü xəbər verdilər.

İSMAIL BOZKURTLA TANIŞLIQ

64

Kıbrısa ilk səfərimiz qısa olduğundan və rəsmi xarakter daşıdıüğından, ədəbiyyat və mədəniyyət xadimləri ilə görüşüb söhbətləşə bilmədiyimiz kimi, bu yerləri örəyimizcə gəzib-dolaşıb təbiətini, abidələrini də görə bilməmişdik. Xoş bir təəssüratla ayrıldıüğımızdan buraya bir daha dönməyi arzulayırdıq.

Bəlkə buna görə, 1995-ci il9-11 Haziranda Kırıkkaledə keçirilən “Dünya Hoşgörü Manas Abay yılı” başlıqlı “VII Uluslararası Türk Halk Edebiyyatı Semineri ve I Uluslararası Türk Dünyası Külüör Kurultayı”nda Kıbrısdan gəlmiş İsmail Bozkurtu, Harid Fedai və Mahmut İslamoğlunu doğmalarım kimi qarşıladım. Onlar da buna təəccüblənmədilər. Elə bil 30-40 ilin tanışı idik. İ.Bozkurt “Kıbrıs Türklerinde dastan geleneği”, H.Fedai “Konyalı Aşıq Şeminin bilinmeyen bir dastanı: Elifname”, M.İslamoğlu “Kıbrıs Türklerinde eskiden günümüze Nevruz ve ya Mart Dokuzu etkinlikleri”, mən isə “Dastanlarımızın quruluşu” mövzusunda çıxış edirdik.

Fasilələrdə, süfrə arxasında, gah Kıbrısda, Azərbaycanda, gah da dünyanın müxtəlif bölgələrində yaşayan soydaşlarımızın taleyindən söhbət gedirdi. Məni ən çox Kıbrısın çətin günləri — 1974-cü il maraqlandırırdı. Mahmut bəy söhbətin mövzusunun tez-tez həmin günlərə gəldiyini görüb: “O günlərin acısını da, hünərini də yaşayan ailələrdən biri İsmail bəyin ailəsi olub. Özü isə həmin günlərdə komutan idi. Xatirələrini çözələsən çox şey öyrənərsən” — dedi.

İsmailbəy bu söhbətləri çox sakit qarşıladı. Az danışan, bir az da qaraqabaq görünüşlü bu adam “Yusufçuklar oldu mu?” romanına “Sayın Ali Şamilov’a sevgi ve kardeşlikle. 9.8.1995”, “Mangal” romanına isə “İsmail Bozkurt’dan sayın Ali Şamilov’a sevginin ve kardeşliğin hep var olması dileği ile... 9.8.1995.” yazıb mənə bağışladı. Biz iyunda, yəni altıncı ayda görüşsək də İsmailbəy avtoqrafda səkkiçinci ayı göstərmişdi. Bu yanlışlıq həmin an nə İsmailbəyin, nə də mənim diqqətimi çəkməmişdi. Bakıya gəlib kitabı oxumaq istəyəndə onu gördüm.

65

Mahmut İslamoğlunun avtoqrafla mənə baışladığı folklora aid kitabını isə Bakıya gələndə tələbəlik illərindən Tanıdığım, millətçi bir insan kimi sevdiyim rəhmətlik Taner Əliyevə radioda veriliş hazırlamaq üçün verdim. Ondan da kitabı kim aldısa, bir daha geri qaytarmadı.

İsmail Bozkurtun “Yusufçuklar oldu mu?” romanının cildinin arxasında yazıçının dostluq şarjı və Atilla Özkırımlının aşağıdakı qeydləri verilib:

“İsmail Bozkurt, Kıbrıs’ta etkin görevlerde bulunmuş bir politikacı ve devlet adamı. Lefkoşa, Geçitkale, Boğaziçi bölgesi Mücahit komutanlıkları, Türk Cemaat Meclisi ve Toplumcu Kurtuluş Partisi başkanlıkları, Kültür ve Turizm Bakanlığı geçmişteki bu görevlerinden birkaçı. Ayrıca makale ve denemeleriyle kendini Kıbrıslı okurlara kabulettirmiş bir yazar.

Türk okuru, daha önce Cem Yayınevi’nde yayımlanan “Kızılmey-danda bir uçak” (1987) adlı kitabıyla tanımıştı İsmail Bozkurt’u. Bu kez Yusufçuklar oldu mu? adlı bir romanla çıkıyor Türk okurunun karşısına Bozkurt. Yine aynı yalın ve içten anlatımıyla.

“Yusufçuklar oldu mu? bir aydının romanı. İyi yetişmiş, sorumlu-luklarının bilincinde, namuslu bir aydının... Aynı zamanda Kıbrıs’ta yaşanan olayların insan dünyasına yol açtığı yıkımları, küçük hesablara dayalı siyasal çekişmeleri ve toplumsal çalkalantıyı da başarıyla betimliyor İsmail Bozkurt. Romanın baş kişisi Kemal’ın bireysel hesaplaşması, sonuçta Doğruyu arayan bir aydının hesaplaşmasına dönüşüyor. İlk olmasına karşın belirli bir düzeyi tuttura bilmiş, rahatça okunan bir kitap Bozkurt’un yaptığı...”

66

“Yusufcuklar oldu muу? Kitabinin son

səhifəsindəki İ.Bozkurtun dostluq

шаржы”

Gəncliyində Mücahit komutanı olan İsmailbəyin dolu gövdəsi rəssamın da, dostlarının da zarafat mövzusu olub. Kıbrısda olduğum günlərdə zarafatı (şakanı) çox sevdiklərini gördüm. Əsas konuları rumlarla birgə yaşadıqları dönəmi kapsıyor.

Məsələn: “Bir gün yolpolisi işləyən Mustafa küçə hərəkəti qaydalarını pozanı Rumlu sürücünü saxlayıb ona qızır və cəzalandırmaq üçün sənədlərini alır. Sürücünün soyadını oxuyur və hirslə deyir: “Səbeş! Bu nə soy adıdır?”

Sürücü halını pozmadan deyir: “Mustafa abi, Dübirdən səbeş çoxdur ki!”

Mustafa sürücünün onu tanıdığını, hətta incə yumorla Dübir soyadına məharətlə sataşdığını görüb hazırcavab-lığından xoşlanaraq onun sənədlərini geri qaytarır”.

1998-ci ilKomrat Universitetində III Halklararası Qaqauz Kültür Simpoziumunun iştirakçıları. Birici sırada sAğdan ikinci İsmayılBozkurt.İsmailbəylə, Harid bəylə, Mahmut bəylə Bakıda, Kıbrısda tez-

tez görüşmək, əlaqələri genişləndirmək arzusu ilə Kırıkkaledə ayrıldıq. Lakin arzularımızı gerçəkləşdirmək o qədər də asan olmadı. İsmail Bozkurtla bir də üç il sonra Komratda (Moldaviya Respublikasındakı Qaqauz Yeri Muxtar Cümhuriyyətinin Mərkəzində) görüşə bildik. O da 1998-ci ilin 5-7 Kasımında Komratda keçirilən III Halklararası Gagauz Kültür

67

Sempozyumuna “Bir Kıbrıslı Türkün gözünde Gagauzlar” məruzəsiylə qatılmışdı. Moldovada havanın soyuq olacağını Ağlına gətirməyən İsmail Bozkurt yöüngül geyimdə gəlmişdi. Qaldığı hoteldə yaxşı qızdırılmırdı. Soyuqlayacağından ehtiyat edirdik. Qaqauz şairəsi Tudora Arnaut anasının yundan toxuduğu corabları verdi ki, heç olmasa geyib ayaqlarını isitsin. Uşaq kimi utancaqlıqla almaq istəmirdi. Tahir Kutsi Makal və başqa dostlarının təkidindən sonra corabları götürdü.

II ULUSLARARASI KIBRIS ARAŞDIRMALARI KONQRESINDƏ

Komratdakı simpoziumdan 20 gün sonra İsmail Bozkurtla yenidən görüşdük. Bu dəfə Kıbrısın Gazimağusa şəhərində II Uluslararası Kıbrıs Araşdırmaları Konqresində. Konqresi Doğu Akdeniz Üniversitesi ilə İsmail Bozkurtun başkan olduğu Kıbrıs Araşdırmalar Mərkəzi hazırlamışdı.Konqresə dünyanın 20-yə yaxın ölkəsindən 200-dən çox araşdırıcı qatılmışdı. Konqresin qurucuları bizi gecə “Ercan” hava limanından alıb Gazimağusa şəhərinə – Doğu Akdeniz Üniversitesinin yerləşdiyi şəhərə gətirdilər. Qonaqlar müxtəlif hotellərdə yerləşdirilirdi. Azərbaycandan gedənlər – Bakıdakı Asiya Universitetinin rektoru, Prof. Dr. Cəlil Qərib oğlu (NAğıyev), Türkoloq, filologiya elmləri namizədi Tamella Əliyeva, filologiya elmləri namizədi Güllü Yoloğlu və mən “Palm Beach” hotelində yerləşdirildik. Ağ dənizdən doğan Günəşin şəfəqləri məni yuxudan oyatdı. Durub balkondan dənizə xeyli tamaşa etdim. Hotellə balaca çimərliyin solundakı, dənizin içərisinə Doğru uzanan qayalıq mənə tanış gəldi. Aşağı endim. Axşam qaranlığında, yorğunluqdan haraya gəldiyimizə diqqət yetirməmişəm.

68

“Palm Beach” otelinin eyvanında bir axşam söhbət – soldan: Komrat Dövlət Universitetinin rektoru Stephan Varban, Türkiyə Folklor

Araştırmaları Kurumunun başkanı Ürfan Nasrettinoğlu, Əli Şamil və Asiya Universitetinin rektoru Cəlil Nağıyev.

Arif Rəhimoğlu ilə 1992-ci ildə Kıbrısa gələndə bu hotelin açıq havadakı restoranında bizə gözəl bir qonaqlıq vermişdilər. Onda balaca çimərlik zolağında, necə deyərlər, iynə atsaydın adam əlindən yerə düşməzdi. Avropanın müxtəlif ölkələrindən, Kanadadan, ABŞ-dan, hətta uzaq Avstraliyadan gəlmiş turistlər burada çimir, Günəşlənir, ailələri ilə dincəlirdilər.

Gəzə-gəzə şəhərin Maraş adlandırılan bölgəsini seyr etməyə getdim. Qaldığımız hoteldən o qədər də uzaq olmayan Maraş qəlbimdə bir sızıltı, ağrı qoymuşdu. Bir zamanlar adanın bəlkə də ən gur yeri bura imiş. Dünyanın hər yerindən axın-axın gələn turistlər burada dincəlirmişlər. Çoxmərtəbəli hotelləri, restoranları, kazinoları və başqa əyləncə yerləri, bərq vuran reklamları ilə insanlara gəl-gəl deyən bu yerlər 1974-cü il olaylarından sonra xarabalığa çevrilib. 6 hektara yaxın sahə taxta hasarla çevrələnib. BMT Təhlükəsizlik (Əmniyyət) Şurası Qüvvələrinin nəzarəti altındadır. Küçənin ortasından asfaltı yarıb çıxan pöhrələr qollu-budaqlı ağaclara çevriliblər. Hər yeri kol-kos basıb. Binalar miskin bir görkəmdədir. Rum tərəfi ilə razılığa gəlmək mümkün

69

olmadığından, adaya ildə xeyli xeyir verə bilən bölgə bu vəziyyətdədir.

5-10 addım o tərəfdə isə həyat qaynayır. İnsanlar elə bil ötüb keçənləri unutmuşdular. Səliqə-səhmanıyla göz oxşayan bir şəhərin qoynunda xarabalığın varlığına üzülməyə bilmirsən. Şəhərin küçələriylə addımladıqca abadlıq sanki mənə də Maraşın xarabalıqlarını unutdurur. Dodaqaltı Bedia Balsesin “Mağusa” şerini pıçıldayıram. Şer şairin soyadı kimi ruhuma hopur:

Heybetli surların dayanamadı savaşaNice fetihlere göğus gerdinNice kanlar döküldü de uğruna Altı harfli bir sevdaya yenik düştün MağusaGüldüğüm, Ağladığım, sevdiğim şehirSen çocukluğumun en güzel oyuncağı

70

Gazımağusada Lala Mustafa Paşa

gəmisi (Kıbrısda da Türkiyədə olduğu

kimi minarəli məscidlərə cami, minarəsialərə isə

məscid deyilir.) St.Nikolas katedralı

kimi tikiləN bu kilsə 1571-ci ildən Sinan Paşa

tərəfindən qüllələri minarəyə, içərisi

mehraba uyğunlaşdırılıb

gəmiyə çevrildi və Kıbrısı fəth edən

sədrəzəm Lala Mustafa Paşanın adı verildi.Onun

qəbri isə İatanbuldadkı Əyyüb sulatn

Sen ilk aşkımın sıcak bakışıSen alın terim, param, emeğimSeninle ne sırlar paylaştıkYanarken ağaçlar Beşparmak’lardaBiz kayıp sevdalarımıza ağladıkKimseye söyleyemedik MağusaHer tüten sabah kahvesinde tadını aldımSeni,Yorgun mesai çıkışları Elektriksiz sokaklarınla sevdim.Sıradan insanların gözleriyleHiç bakmadım sana

Ne olur kızma Aşıklar yolunu unuttumKumralsaçlı bir coçuğun yolunda Sana yalan söyleyememBir onu sevdim senden fazla

Şimdi kazandığımız zaferler hatrına Yenik sevda şiirlerimi ne olur hatırlatmaHaydı aç kapını, aç MağusaVarmısın sevmek için Yeniden başlamaya.

DOĞU AKDENİZ ÜNİVERSİTESİ

Quzey Kıbrısda bir neçə özəl universitet olsa da, bizi konqreyə dəvət edən Doğu Akdeniz Üniversitesi dövlət müəssisəsidir. 1979-cu ildən fəaliyyətə başlayıb, yarandığı ilk gündən burada da təhsil yuxarıda deyildiyi kimi ingiliscədir. Son illər proqramda Türk dilinə və Türk xalqları ədəbiyyatına da yer ayrılıb. 1998-ci ilədək Universiteti 6500 gənc bitirib. Hazırda isə 54 ölkədən 11300 nəfər təhsilini davam etdirir. Professor-müəllim heyəti yalnız Quzey Kıbrıslılardan formalaşdırılmayıb. 31 ölkədən 800-dən çox mütəxəssis dəvət edilib. Bu cür çox millətli, çox dilli, çox dinli və çox mədəniyyətli bir toplumu idarə etmək nə qədər çətindirsə, burada təhsil almaq bir o qədər maraqlıdır. Belə ki, uzaq-uzaq ölkələrə səyahət etmədən oralardan gəlmiş insanlar vasitəsilə bilgi almaq mümkündür. Dərslərdə hamı ingiliscə danışsa da,

71

dəhlizlərdə, kitabxanalarda, çayxanalarda, yeməkxanalarda, yataqxanalarda çeşid-çeşid dillərdə danışılır. Universitetə həsr olunmuş bir kitabçada bu çox dillilik, çox mədəniyyətlilik barədə belə yazılır: “Fikirlerin özgürce tartışıldığı, bilimsel yaşam heyecanının beraberce paylaşıldığı bu ortam, Eğitimin bütün renklerini yansıtır”.

Doğu Akdeniz Üniversitesi dünyanın bir çox ünlü universitet-ləri ilə yaratdığı ortaq araşdırma projeləri, öğrənci mübadiləsi proqramlarıyla diqqəti çəkir. Universitetin kitabxanası zəngin kitab fondu və müasir texniki avadanlıqları ilə seçilir. Belə ki, kitabxanada 100 minə yaxın kitab, jurnal, sənəd və s. var. Buraya hər ilminə yaxın qəzet, jurnal daxil olur. Fakültələrdə, araşdırma mərkəzlərində qurulmuş bilgisayarların vasitəsilə Mərkəzi kitabxananın fonduna daxil olub istədiyin kitabla tanış ola bilər və istədiyin səhifələrin surətini çıxara bilərsən.

Universitetdəki araşdırma mərkəzləri bir növ bizim elmi-tədqiqat institutlarını xatırlatsa da, fərqli cəhətləri çoxdur. Belə ki, bu araşdırma mərkəzlərində mövzu götürmək, elmi iş yazıb müdafiə etmək və s. mümkün deyil. Universitetdə 14 belə araşdırma Mərkəzi olduğunu söylədilər. Onların da ən fəal və diqqəti çəkəni Kıbrıs Araştırmalar Merkezidir. Avropa Araştırma və İnformasyon Merkezi, Bilgi Texnolojileri Araştırma ve Gelişdirme Merkezi, Deniz Bilimleri Araştırma ve Geliştirme Merkezi, Kadın Araştırmaları Merkezi və başqaları gördükləri işlərlə diqqəti çəkir.

Universitetlərdə fakültələr də bizdə olduğundan fərqlidir. Belə ki, tibb, hüquq fakültələrinin hər birinin yalnız bir bölümü olduğu halda, mühəndislik fakültəsinin 6, işlətmə və ekonomi fakültəsinin 5, fənn və ədəbiyyat fakültəsinin 8 bölümü vardır. Kimya, fizika, matematik və bilgisayar öğrətmənliyi, uyqulamalı matematik və bilgisayar bilimləri, arxeoloji və sənət tarixi bölümləri, fənn və ədəbiyyat fakültəsinin tərkibindədir. Memarlıq fakültəsinin iki — memarlıq və iç memarlıq bölümləri var. İnşaat mühəndisliyi bölümü isə, bizdəki kimi memarlıq fakültəsinə deyil, mühəndislik fakültəsinə daxildir. İlətişim fakültəsinin üç bölümü — radio-TV-sinema, qəzetəçilik, xalqla ilişkilər və reklamçılık bölümləri var.

72

Doğu Akdeniz Üniversitesinin yeddi fakültəsindən əlavə iki yüksək okulu da var. Turizm ve hotelçilik, bilgisayar ve texnoloji yüksək okullarında yeddi bölüm fəaliyyət göstərir.

DAĞ-də tədris korpuslarından biri.

Gazimağusa şəhərinin üç kilometrliyində yerləşən Doğu Akdeniz Üniversitesinin ətrafı da tarixi abidələrlə zəngindir. Antik Salamis şəhərinin qalıqları, Venediklərin ucaltdıqları qala divarlarının qalıqları, Şekspirin məşhur “Otello” faciəsinin adı ilə bağlılığı güman edilən Otello qalasının, eləcə də bürünc dövrünə aid Engomi və St.Barnabas monastırı və kral məzarlıqları da universitetin binalarının pəncərələrindən görünür. Doğu Akdeniz Üniversitesi 60 hektara yaxın sahəni abad edən bir şəhərcikdir. Özünün restoranları, mağazaları, idman salonu, üzgüçülük hovuzu, gəzinti və istirahət guşələri olan gözəlbir şəhərcik. Burada 37 yaraşıqlı bina müəllim və tələbələrin ixtiyarına verilib. İstər tədris binaları, istər yataqxanalar əsasən 3-4 mərtəbəlidir.

Müəllim və tələbələrin dərsdən sonrakı vaxtlarını keçirmələri üçün tennis, futbol, voleybol, basketbol, həndbol, kriket, dağçılıq (alpiniçm), qəzetəçilik, fotoqrafçılıq, musiqi, kino, teatr, folklor və s. yönlü klublar var. Bunların sayı 41-dir. 1998-ci iliyulun 25-də 3550 yerlik İdman Sarayının açılışında iştirak edən Türkiyə Cümhuriyyətinin cumhurbaşkanı Süleyman Demireldemişdir: “DAÜ’nün büyüyüp gelişmesini yerinde görmek beni

73

gururlandırmıştır. Doğu Akdeniz Üniversitesi’nin uluslararası alanda ve bölgede akademik çalışmalara önemli ölçüde katkıda bulunabilecek bir konuma geldiğini böyük bir

memnuniyetle görüyorum.Doğu Akdeniz Üniversitesi’nde öğrenim gören gencler ve

bu üniversiteden mezun olan değerli mezunlar, bu üniversiteye mensup olmaktan gurur duymalı. Burada gerçekten Doğu Akdeniz’in en güzel, en böyük ve en itibarlı Eğitim kültür merkezlerinden birisi olan ilim ve irfan yuvası meydana gelmişdir. Daha şimdiden, dünyada itibar sahibi olan DAÜ’nün önümüzdeki yıllarda çok daha gelişeceğine ve itibarını sürdüreceğine inanıyorum.”

Universitet radiosunun yayınlarını yalnız universitet şəhərciyində olanlar deyil, ətraf bölgələrin sakinləri də maraqla dinləyirlər.

Universitetdə təhsil pulludur. Hər tələbə ildə 3350 ABŞ dolları ödəməlidir. Bundan əlavə, Bəzi fondlar və s. üçün də az miqdarda pul alınır. Bütün xərclər üst-üstə 3500 dolları keçmir. Tələbələri yaxşı oxumağa həvəsləndirmək üçün təqaüdlər (burslar) ayrılıb. Məsələn, “DAÜ-1. Teşvik Bürosu” adlandırılan təqaüdə sahib olan tələbə təhsil xərcindən tam azad olmaqla yanaşı, iki nəfərlik

DAĞ yaxınlığında Otello qalası.

74

yataqxanadan da pulsuz istifadə edir. Bundan əlavə ona ilin on ayında ayda 200 dollar xərclik verilir. Dərs kitablarını pulsuz alır. İldə iki dəfə Kıbrıs-Türkiyə təyyarə reyslərinə gediş-gəliş bileti alır.

“DAÜ-2. Teşvik Bursu”nu alan tələbə isə kitab və təyyarə biletindən başqa birinci teşvik bursunun hüquqlarından tam istifadə edir.

Bundan əlavə, universitetin “Başarı Bursu”, “Yüksek Şeref Bursu”, “Başarılı Sporcu Bursu” adlı təqaüdləri də vardır. Tələbələr üçün 3-ü şəhərdə, 9-u isə universitet şəhərciyində olan 12 yataqxana tikilib. İsti-soyuq suyu, hər cür şəraiti olan bu yataqxanalarda aylıq kirayə 40 dollardan 180 dollaradəkdir. Bu yataqxanalarda 2000 tələbənin yaşaması üçün gözəl şərait var. Bundan əlavə, universitet tələbələrə şəhərdə mənzil tutmağa da yardım edir. Belə mənzillərin kirayə haqqı adətən 200-250 dollar olur.

Yataqxanalarda tələbələrin öz otaqlarında xörək bişirmələrinə, çay qaynatmalarına və s. icazə verilmir. Hər korpusda yeməkxana-çayxana və s. var. Buradakı qiymətlər şəhərdəki eyni tipli müəssisələrdən çox ucuzdur.

Universitet şəhərciyindən Gazimağusanın müxtəlif guşələrinə gedənlər universitetin avtobuslarının xidmətindən pulsuz istifadə edirlər. Bələdiyyənin və özəlsektorun avtobuslarından istifadə isə pulludur.

Hava mülayim olduğundan tələbələrin yoxsul-varlılığı o qədər hiss edilmir. Yəni qalın və isti geyimlərə, xəz paltarlara, isti çəkmələrə ehtiyac duyulmur. Bu yerlərdə təbiət tələbələri belə qiymətli paltarlara pul xərcləməkdən azad edib.

Burada olarkən eşitdiyimiz bir fakt da bizi sevindirdi. Universitetin himnini Azərbaycanlı bəstəçi Faiq Söcəddinov yazıb. O, üç ilə yaxındır Universitetedə bölüm başkanıdır.

DOSTLARLA GÖRÜŞ VƏ YENİ TANIŞLIQLAR

Qurultaylar, simpoziumlar, konqreslər yalnız elmi dəyərinə görə deyil, həm də ürəyin istədiyi insanlarla görüşüb, dərdləşmək imkanı verdiyinə görə həmişə məni özünə çəkir. Yenə də çoxdan

75

görüşmədiyim Ahmet Gazioğlu ilə, Sivas Üniversitesinin hocaları Nazım Hikmet Pulat və Doğan Kaya ilə, İstanbuldan şair-araşdırıcı Tahir Kutsi Makalla, Ankaradan araşdırıcı Yaşar Kalafatla, Üsküpdən Hamdi Hasan bəylə və başqaları ilə görüşmək fürsəti buldum.

Qiyabi Tanıdığım Makedoniyalı şair Nusret Dişo Ülkü, Kosovalı şair Altay Suroy, Kayseridəki “Erciyez” dərgisinin baş yazarı Nevzat Türkten, Özbəkistanlı şair-araşdırıcı Tahir Kahhar və başqaları ilə də görüşüb dərdləşdik.

Konfrans günlərində təsadüfən bir süfrə arxasında əyləşdiyimiz Mehmet Tütüncü Azərbaycanla bağlı xeyli sual verdi. Azərbaycan, onun durumu ilə yaxından tanış olduğuna görə diqqətimizi çəkən bu gənc araşdırıcı, sən demə Hollandiyadakı

DAĞ yaxınlığında antik Salamis xarabalıqlarından bir görüntü.

SOTA-nın (Türkistan, Azerbaycan, Kırım, Kafkasya ve Sibirya Araştırma Merkezi) başkanı imiş. Əbülfəz Elçibəyə, Kamil Nərimanoğluna, Arif Rəhimoğluna, Ülvi Həkimova və başqalarına salamını çatdırmağı xahiş etdi. Bakıya dönəndə onun tapşırığını yerinə yetirdim. Ülvi bəy isə məndən Mehmet Tütüncünün yaşını soruşanda təəccübləndim. Söhbətdən öyrəndim ki, Tütüncünün Ülvi bəylə şəxsi görüşləri olmayıb. İndiyədək yalnız internet vasitəsilə əlaqə saxlayıblar.

76

Mənimlə eyni bölümdə məruzəçi olan Macarıstan radiosunun Türk verilişləri redaksiyasının əməkdaşı Edit Tasnada xanımla söhbətlərim ürəyimi üzdü. Macarıstanın sosialist ölkəsi olmasına baxmayaraq bizdən nə qədər irəlidə olduğunu anladım. Edit xanım Macarıstan radiosunda Türk verilişləri redaksiyası yaranan gündən, Türkiyə və Kıbrıs haqqında qəzet və jurnallarda, kitablarda çap olunanların hamısının redaksiyanın kitabxanasında olduğunu, kartoteka tərtib edildiyini, sonralar isə bu kartotekanın bilgisayarın yaddaşına verildiyini söylədi. Elə redaksiyanın özündə bilgisayar arxasında əyləşməklə Kıbrıs haqqında istər qəzet-jurnallarda yazılanların, istərsə də efirdə səslənən verilişlərin mətnlərinin surətlərini əldə etmək mümkün olur.

Bizdə isə güvənc yerimiz sayılan M.F.Axundov adına kitabxanada Kıbrıs haqqında bir şey öyrənmək istəsən, gərək onlarla qəzet-jurnalı bir-bir səhifələyəsən. Hələ istədiyin qəzet-jurnalları tapa bilsən... Tapılanların da bir çoxunda səhifələr cırıldığından ayrı-ayrı mətnlər kəsilib götürüldüyündən, yararsız hala salınmışdır.

Edit xanım bir məsələ üçün mənə lazım idi. Hələ tələbəlik illərində Əmin Abidin həyat və fəaliyyətini araşdıranda bir fakt

Gazimağusa qalasının güney bürcü üzərindən şəhərlə tanışlıq və müzakirə. Soldan: Dr.M.Önder, Ankaradakı Gazi Universitetindən

Prof.Dr.T.Onk və Ə.Şamil

77

diqqətimi çəkmişdi. Əli Şahbazov imzalı bir müəllif 1926-cı ildə İstanbuldan Tiflisdəki “Yeni fikir” qəzetinə göndərdiyi “İstanbul Universitetində azəri ədəbiyyatı” başlıqlı məqaləsində univer-sitetin son kursunda oxuyan Əmin Abidin altı cildlik “Azərbaycan Türklərinin ədəbiyyatı tarixi” adlı əsər yazdığını və bu əsərin son cildini diplom işi kimi müdafiə etdiyini yazır. Əli Şahbazov onu da göstərir ki, bu əsərin qısa xülasəsini gənc macar şərqşünası Margit Paulmacarcaya tərcümə edib.

Uzun illər bu tərcümənin çap olunub-olunmadığı və Margit Paulun taleyi ilə maraqlansam da, heç bir şey öyrənə bilməmişdim. Düşündüm ki, Edit Tasnada xanım bəlkə bu işdə mənə yardım edə bildi.

Kasımın 24-də Doğu Akdeniz Üniversitesinin Merkezi Derslikler Salonunda konfransın təntənəli açılış törəni oldu. Kıbrıs Araştırmalar Merkezinin başkanı İsmail Bozkurt ötən konqresin nəticələri və ikinci konqresə hazırlıqla bağlı yığcam bir məruzə etdi. Onun ardınca kürsüyə çıxan rektor, Prof. Dr. Öçay Oral üniversitelerinin son illərdəki fəaliyyətləri haqqında dinləyicilərə bilgi verdi. Türkiyə Cümhuriyyətinin Lefkoşadakı böyük elçisi Ertuğrul Arıkan və başqa rəsmi şəxslər konqresə təbriklərini oxudular.

Konqresin toplantıları ayrı-ayrı salonlarda dəqiq cədvəllərə əməl edirdi. Ona görə də proqrama baxmaqla istədiyimiz salonda istədiyimiz məruzəni dinləyə bilirdik. Məruzələrin mətnləri gön-dərilərkən texniki qüsurlara yol verildiyindən, çap edə bilmədik-lərinə Təşkilat Komitəsinin üzvləri çox təəssüflənirdilər. Azərbaycan bilgisayarlarındakı latın qrafikalı əlifbamız uluslararası standartlara uyğunlaşdırılmadığından elektron-poçtla göndərdiyimiz məruzələr oxuna bilməmişdi. Bu texniki qüsur ucbatından hətta özümüzlə apardığımız kompüter disketlərini belə orada açıb oxumaq mümkün olmadı.

Məruzələrin dinlənilməsinə, müzakirələrə, fasilələrə ciddi əməl edilirdi. Öncədən hazırlanmış proqram bir dəfə də olsun pozulmadı. Səhər yeməyini hotellərdə, günorta yeməyini universitetin yeməkxanalarında, axşam yeməyini isə tanınmış ictimai-siyasi xadimlərin restoranlarda təşkil etdikləri qonaqlıq-larda olurduq. Qonaqlıq verənlər sırasında TC böyük elçisi Ertuğrul Apakan, QKTC Cumhurbaşkanı Rauf Denktaş, QKTC Meclis Genel Sekreteri Füsun Aksun və başqaları vardı.

78

Rauf Denktaş verdiyi qonaqlıqda Kıbrıs problemlərinə aydınlıq gətirmək üçün Türkcə və ingiliscə bir nitq söylədi. Nitq çox maraqlı və etkiləyici olduğundan onu burada olduğu kimi verməyi qərara aldıq.

R.Denktaşın çəkdiyi Kıbrıs mənzərələri.RAUF DENKTAŞIN NITQI

Sayın müsafirlerimiz, baylar ve bayanlar, sayın aydınlarımız, sizleri Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyetinde görmeyimden memnunluk duyarım. Kongrede Kıbrısla ilgili çok deyerli meruzeler sunuldu. Bölgemizi gezip dolaştınız. Hepinizde bir memnunluk duyuyorum.

Bele zamanda ağır şeyler dile getirilmez, ama bizim hayatımız, hürriyetimiz, geleceyimiz - her şeyimiz Kıbrıs meselesinin anlaşılmasına bağlıdır. Onun için size çok kısa bir şekilde bir özet yapmak istiyorum. Kıbrıs meselesi en başda bir ahlak meselesidir. Uzun bir mücadileden sonra, karşılıklı kan akıtıldıktan sonra:

- Kıbrısı Yunan yapacağım!- Hayır yapamazsın. Kıbrıs Türkdür, Türk kalacaktır.- Hayır Yunan yapacağım!- Yapamazsın!Ve arada kan akıyor... Bunun arkasından ciddi bir anlaşma

yapılıyor. Uluslararası bir anlaşma. Bu anlaşma diyor ki: “iki taraf da rahat etsin, korkusu kalmasın”. Kıbrısı Yunana bağlamak isteyi yasadışı yapılıyor. Rumlar korkuyor: “Türkler bu adayı taksim

79

(bölmək, ayırmaq) edecek!” - diye Yunanlar endişe ediyor. Taksim de yasadışı!

Türklerin ise en böyük endişesi - Rumun idaresi altında yaşamak! “Türkler korkmasın, iki eşit insansınız, tarafsınız. Siyasi açıdan eşitsiniz, ayrı-ayrı seçimleriniz olacak. İki demokrasi vardır. Her iki tarafın seçdiyi insanlar bir araya geldiyinde, meşru (qanuni) hükumet var olacak”. Dolayısıyla tahahhüm edilme, sizleri idare edecek, hakkınızı yiyecek korkusu da ortadan kalkmıştır. Bunu İngiltere, Türkiye, Yunanistan garantiliyor. Garantinin burada işlediyini göre bilmek için israr ediyoruz. 650 Türk askeri, 950 Yunan askeri geliyor Kıbrısa. Kıbrıs ordusunu yetişdiriyorlar.

Garantimiz de var. Biz bunu iyi niyetle kabulettik. İndi tarihi belgelerden göröülüyor ki, Rum terefi bu imzayı atarken, yalan yaptığını bilerek attı. Hiyle yaptığını bilerek attı. Çünkü şimdi belgelenmiştir ki, imzayı attıkları gün İçişleri bakanına emir veriyor Makarios: “Rumları silahlandır, savaşa hazırla!” Kendi generallerı söylüyor bunu. Cumhuriyetin Doğuşunu imzaladığı gün bu emri veriyor ve bir gizli teşkilat kuruluyor. Bütün parti liderleri burada üye. Parti liderlerine ayrı-ayrılıkta milis kuvveti kurma hakkı tanınıyor. Gizli-gizli hazırlanıyorlar. Ve bu general diyor ki, 1963’te artık tamamen hazırlandılar ve Makarios “vur!” işaretini verdi. Savaş başladı. Savaşı niçin başlatmışlardı: “Yuna-nistana ilhak olmaz” garantisini ortadan kaldırıp Yunanistana bağlanmak için.

Bizi 103 köyden kovaladılar. Adanın yüzde üçlük toprağına hapsettiler, küçük küçük yerlere saldılar. Yunanistandan gizlice 20 minlik ordu geldi ve zaman-zaman bize saldırarak veya “bizi zamana terk ederek” ekonomik açıdan bizi yok etmek için ellerinden geleni yaptılar. Bizim suçumuz - dünyanın affetmediyi suç - direndik, boyun eğmedik.

Çünkü Amerika kendi çıkarı için, İngiltere kendi çıkarı için bizim bir kaç ayda boyun eğeceğimizi, teslim olacağımızı zannetti. Ve teslim olmadık. Hesapları bozuldu. Adayı Yunanistana vereceklerdi, veremedikleri için keyifleri kaçtı. 35 yıldır bizi cezalandıran Rumlara yardımcı oluyorlar.

Bir ortaklık cumhuriyeti kurulmuştu, eşit şartlarla, ortaklığı yıkan tarafı - Rum tarafı meşru hükme terkettiler, ortaklığın

80

yıkılması için. Canını kaybeden, direnen Türk halkına ise “Zaman içerisinde kendi idareni kurduğun için, sen yasadışısın” - dediler. Bu şartlar altında bir milletin yapa bileceyi iki şey vardır - ya bu haksızlığa boyun eyecek, rezil olacakdır, gelecek nesilleri mahkum edecektir, ve yahut böyle bir şart altında yaşamaktansa “ölmek evladır!” diyerek direnecektir.

Bizim suçumuz Ruma teslim olmaktansa, bu adayı Yunanistana bırakmaktansa direniriz deyip, hakkımızı ve hürriyetimizi, yasal haklarımızı - uluslararası anlaşmalarla bize verilmiş olan hakları canımız pahasına korumamız ve Ana vatanın yardımı ve desteyi ile 11 il direnmemizdir. Böyük devletlerin hesabı böylelikle bozuldu. Bizi affetmediler. Şimdi uluslararası literatörde biz kendi kendine devlet elan etmiş insanlarız, sanki başka ölkeleri, başkaları elan etdi. Bu saçma sapan suçlama ile dediyim gibi 35 yıldır insan haklarımız çiynenmektedir, her kes seyirci olmaktadır. Ama içimizde 500-e yakın Rum var. Onlardan birisi “başım ağrıdı, Türkler ağrıtdı” derse, Birleşmiş Milletler raporlar yazar, sorgu-suale başlar: “Ne oldu bu Ruma?”. Diyoruz ki, buna sorunuz, hakkınızdır. Bizim yapmadığımızı göreceksiniz. Ama 190-200 min Türke ne oldu? - Onu ne zaman soracaksınız? Bosnada müslümanlara yapılanları bize yapmış olan Makariosu başlarına taz yaptılar.

Şimdi Avrupa Birliyine üye olacaklar. Avropa Birliyine üyelik demek - Kıbrıs davasını kendi açılarından tamamen bitirmek ve Yunanistana bu yerin tapusunu vermek demekdir.

Buna boyun eğmeyeceğimizi söyledik. Yine suç oldu. Diyorlar “Kıbrıs bize müracaat etti. Siz de gelin oturun Kıbrıs delegasyonunda”. Anlamıyorlar ki, müracaatı yapan Kıbrıs deyildir, 35 yıldır Kıbrısda iki idare vardır: Türk idaresi, Rum idaresi. Bunu Rum idaresi yapmıştır ve niçin yaptığını da anlatmışdır. Eğer Avrupa Birliyine girerse garanti sistemi ortadan kalkar. Garanti sistemi ortadan kalkınca Kıbrısın Yunan olmasını engelleyecek hiçbir engelde kalmaz... Ve bize soruyorlar: “Davet ediliyorsunuz, neden gelip masada oturmuyorsunuz?”

- Hangı masada? - Kıbrıs masasında.- Kıbrıs masası yoktur - diyoruz.- Treni kaçıracaksınız.

81

- Hangı treni?- Kıbrıs trenini.- Kıbrıs treni yok, Rum treni var. Biz o trene binmeyiçz. O

trenin gitdiyi yere de gitmeyiz. Orada Yunanistan var, kollarını açmış, bizi bekliyor. Anlaşmalar da diyor ki, Türkiye ve Yunanistanın birge olmadığı yere Kıbrıs gedemez. Yasa deriz!...

- Bırakın yasaları bir tarafa, siyasi meseledir - diyorlar.- Anlaşmalar - diyoruz.- Eski anlaşmalardır - derler.Rum, Yunan ne deyirse, onu deyirler. Bizlere ve dolayısı ile

bize kalan yegane seçenek, haklarımızı korumak, devletimizi korumak, devletimiz tanınıncaya kadar.

Rumların ikinci sınıf vatandaşıymışız gibi kendileri ile görüş-me masası arkasında oturmayız. Bunu söyledik. Bu da böyük suç oldu. Ama bu suçlar birikdi... Şimdi başlarını iki ellerinin arasına alıp düşünüyorlar. Bu insanların başını eğemedik. Kendilerini buna mahkum edemedik. Düşünmeye devam ediyorlar. Türkiye-nin yardımı ve desteyi ile yükseliyorlar. Türkiyeye de baskı yapamıyoruz. Türkiye de bunları sonuna kadar desteklemektedir.

O halde, bundan sonra ne yapacağız? Bu sorunun cevabını siz veriniçz? Bizim vereceyimiz cevap yoktur. Biz hiçbir şekilde Rumun tebeesi, ikinci sınıf vatandaşı olmayız. Devletimizi kurduk. Devleti kuran bir halk “benim devletim yoktur!”- diyemez. Bayrak göklerden endirilemez. Türkiyesiz Kıbrıs Türkü hiç yere gidemez. Dolayısı ile biz Türk dünyasından destek bekliyoruz, İslam dünyasından destek bekliyoruz. Ama üzülerek söylöyorum, maalasef, beklediyimiz destek henüz gelmiyor. Niye? Çünkü bu dünya böyük ölkelerin dünyası olmuştur. İstediklerini yaparlar, kılıfına uydururlar, bir sudan bahane ile masum halkın başını ezerler. Doğru yaptık - diye övünerler. Kimse kendilerine “böyle yapmaya hakkınız yoktur” - diyemez.

Bu dünyaya da baş kaldırmak lazımdır. Çünkü aksi taktirde küçük küçük milletlerin taleyini, kaderini başkaları halledecekdir. Halbuki Birleşmiş Milletler bu olmasın diye, devletler, milletler arasında eşitlik olsun diye kurulmuştur. Çünkü dostluk eşitliğe dayanır. Eğer siz bana eşit müamile yapmasanız, tebieti ile dost olmazsınız. Bana köle müamilesi yapacaksanız, köle ile köle sahibi arasında dostluk olmaz. Biz dostluk istiyoruz. Barışa

82

inanıyoruz. Barışın temeli hukukun üstünlüyüdür, diyoruz. Hukukun üstünlüyü, 1960 anlaşmalarında bize verilmiş olan eşitliyi, egemenliyi, kendi kaderlerimizi tayin etme hakkını tanımaları anlamlarına gelir. Tanıdıkları gün zaten mesele biter.

Birşeyi daha söyleyeyim, ben Rum lideri ile Ağustos 1997’de Viyonda karşı-karşıya geldim. Birleşmiş Milletlerin genel sekreterinin temsilçisi de oradaydı. Kendisine dedim ki, füze getiriyorsunuz, ne olacak? Yunanistana üs veriyorsun, Yuna-nistandan paralı asker getiriyorsun, Kıbrıs benimdir - diyorsun. Egemenliyini bize de yaymak için silahlı hazırlık yapıyorsun ve tek yanlı olarak Avrupa Birliyine giriyorsun. Bütün bunlar bizim masada yapmağa çalıştığımıza ters düşer. Nasılyapıyorsun? Hangisini istiyorsun? Görüşme yoluyla halletmek, yoksa, bunları yaparak bizleri zabtetmek.

Dedi ki, “Hayır! Ben zabt etmek, falan demiyorum. Ama bunları yapmak hakkımdır. Çünkü ben Kıbrıs hükümetiyim. Görüşme var diye hökümetin icraatı durmaz.

- Yani sen bu icraatı Kıbrıs için yapıyorsun, bizim için yapıyorsun, bize iyilik için yapıyorsun? Sana öyle mi geliyor?

- Öyle geliyor!- Peki, sen yani bizim hökümetimiz olduğunu mu söylöyorsun?Allah söyletdi kendini:- Hayır, ben sizin hökümetiniz olmadığını biliyorum, sizi

temsiletmediyimi de biliyorum. Ama bütün dünya bana Kıbrıs hökümeti diyor. Benim dünyaya dönüb “hayır, ben Kıbrıs hökümeti deyilim” - sölemeyimi mi bekliyorsun.

- Senden bunu ben beklemem. Sen bu olasın diye yıktın ortaklığı. Halka bu kadar zülm yaptın, bu olasın diye. Biz sana müsaade etmedik. Böyle olasın deye yaptıklarınız iki devleti Doğurdu. Dolayısı ile bunu senden beklemem. Ama Genel Sekreterin temsilçisinden beklerim. Şimdi gördünüz - dedim. Kıbrıs meselesi niye halledilemiyor. Çünkü Kıbrıs hükümeti olmak için ortaklığı yıkan adama siz “her şey senindir” dediyiniz zaman, niye benimle anlaşsın, bir şey paylaşsın. Benim canım pahasına vermediyimi, siz bedava verdiniz. O da sahte ünvan arkasında saklanarak bu kötülükleri yapıyor. O halde size düşer: Sen Türkün hükümeti deyilsin, Kıbrıs Türkünü temsil edemezsin - cevabı.

- Güvenlik Konseyinin kararı buna müsaade etmez. Bitdi!

83

- O kararı deyiştirin.- Kim deyişecek? Rus mu deyişecek, Ruma füze satan Rus mu

deyişecek? Kıbrıs Rumunu meşru hükümet yapan Amerika mı? Yoksa İngiltere mi, diğerleri mi? Deyişmesi için Genel Sekreterin cesaretle: Gerçekler budur, beyler! Kıbrıs meselesi 35 yıldır halledilmemiştirse, bu hatadan halledilmemiştir. Bu hatayı siz düzeltmezsiniz, Kıbrıs da iki ayrı devlet olarak yaşar. Ve hiç biriniz bir şey yapamazsınz - demesi lazım.

Bunun deyilmesi için biz uğraşırık. Uğraşmaya devam edeceyiz. Ama İslam alemi ya Amerikaya bakıyor, ya Rusyaya bakıyor ve yahud bağlantısızları İslam ülkelerinin dertlerini tercih ediyor. Ödü kopuyor, bizden. Aman, bize yaklaşsa Rum gücenecek, Yunanistan gücenecek ve s. Türk devletlerinin her birinin ayrı-ayrı dertleri var. Bunu biliyorsunuz. O dertleri halletmeye çalışıyorlar. Dolayisi ile, biz Ana vatanımızla birlikde bu böyük mücadeleyi devam ettirmeye mecburuz.

Soruyorlar, diyorlar: - “Denktaş bey, bütün dünyanın sizi tanımaması, sadece Türkiyenin tanıması sizi üzmüyor mu?” Cevab veriyorum: — Eğer bizi bütün dünya tanımış olsaydı ve Türkiye tanımasaydı, o zaman ben çok üzülecektim! Çok, çok üzülecektim! Dolayisi ile, biz verilmiş olan tarihi bir mücadelenin neticesi olarak kurduğumuz Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyetine bağlıyız. Ana vatan bütün dünyaya “KKTC-ye dokunan bana dokunur” mesajını vermiştir. Bunun için bahtiyarız. Güvenlik içerisindeyiz.

Ekonomimiz ilerlemektedir. Siz dostlarımızın da gittiyiniz yerlerde bunları anlatarak, buraya hor bakmamalarını, burayı hürriyetine kavuşan kardeşlerinin güzelvatanı add (təsəvvür) etmelerini ve bizi ziyaret etmelerini sağlayın.

Çok teşekkür ederim.

DENKTAŞIN DAĞLIQ QARABAĞLA İLGİLƏNİŞİ

Prezident nitqini başa çatdırandan sonra qonaqların bir qrupu ilə görüşdü. Biz də bu görüşdə Leyla Əlizadənin Azərbaycan miniatürləri üslubunda taxta üzərində hazırladığı “Siyasi xadim

84

Denktaş” portretini, Azərbaycan radiosunda Rauf Denktaşa həsr etdiyim verilişin lent yazısını və Azərbaycanın inzibati ərazi xəritəsini QKTC Prezidentinə bağışladıq. O xəritəni açaraq: “Dağlık Karabağ nerede?” - xəbər aldı və xəritədə oranı gərməmizi, durumu haqqında qısa bilgi verməmizi istədi. Bu istək bizim üçün göydəndüşmə oldu. Dünyanın müxtəlif bölgələrindən gəlmiş araşdırıcılar qarşısında Qarabağ məsələsini bəhanə edib Rusiyanın Qafqazdakı işğalçı siyasətinin tarixindən söhbət açdıq.

Konfrans iştirakçılarının Quzey Kıbrısı tanımaları üçün də gözəl şərait yaradılmışdı. Öncə bir tərəfi körfəzlə əhatə olunmuş Gazimağusanın qala hissəsini gəzdik. Orta yüzillikdə qala tikiləndə divarı boyunca geniş xəndək qazıblarmış. Məqsəd buraya dənizdən su buraxmaqla qalanın müdafiəsini möhkəmlətmək imiş. Bu ideya baş tutmasa da, qala divarını çevrələyən geniş, dərin xəndək və qala divarları günümüçədək gəlib çıxmışdır.

Gazimağusa (Famakusta) limanı bəlkə də Ağ dənizin ən sakit limanıdır. Körfəzdəki Meymun adası və Böyük ada sanki dal-ğaqıran rolunu oynayır, limanı ən güclü dalğalardan belə qoruya bilir. Quzey Kıbrısın ən gözəltarixi binaları Gazimağusadadır. Uca və yaraşıqlı kilsələr də, əzəmətli məscidlər də, qədim ticarət meydanları, bizim İçəri Şəhəri xatırladan dar küçələri turistləri özünə cəlb edir.

85

Azərbaycan xəritəsi “Kıbrıs şamı”nın işıüında.

Bu şəhər həm də Namiq Kamalın (1840-1888) adıyla bağlıdır. Tənzimat dövrü ədəbiyyatının üsyankar nümayəndəsi N.Kamal“Yeni Osmanlılar” cəmiyyətinin təşkilatçılarından olduğu üçün təqiblərə məruz qalmış, Avropaya köçmüşdür. Londonda “Hürriyet” qəzetində işləmiş (1868-70), vətənə döndükdən sonra isə İstanbulda “İbret” qəzetinə redaktorluq etmişdir (1970-73). İnqilabi ruhlu “Vatan yahud Silistre” (1873) dramı tamaşaya qoyulduqdan sonra Kıbrısa sürgün edilmişdir (1873-1876).

N.Kamalın sürgün həyatı istər Türkiyədə, istər Azərbaycanda zaman-zaman aydınların müzakirə mövzusu olub. Kıbrısda isə bu məsələ daha geniş və ətraflı öyrənilib. Hətta son illərdə “N.Kamal və Kıbrıs” mövzusunda elmi konfranslar da keçirilib. Bütün bunlara baxmayaraq N.Kamalın həyatının Kıbrıs dönəmindən söz açılanda mübahisəsiz ötüşmək olmur. Noyabrın 24-də Ədəbiyyat Bölümünün son oturumunda rəhmətlik Tahir Kutsi Makalın “N.Kemal’ın Mağusa günleri” məruzəsi salonda əyləşən gənc araşdırıcılar tərəfindən sərt təpki ilə qarşılandı. Əslində bu, Tahir Kutsi Makalın məruzəsindən çox, özünə uzun müddət ədəbiyyatşünaslıqda yer tapmış fikrə göstərilən təpki idi. Söz alıb çıxış edənlər də, yerdən icazəsiz atmaca atanlar da “N.Kamalın zindan həyatı, zindan əsərləri deyilən şey yoxdur. O Kıbrısa gələndə cəmi 5-6 gön çindanda qalıb. Burada yaşadığı 38 ayı sərbəst olub, bunun altı ayını kaymakamlıq edib. Hətta sultan, övladlarına sünnət etmək üçün N.Kamala pul da göndərib. Sadəcə olaraq N.Kamal paytaxtdan uzaqlaşdırılıb, o mühitdən ayrı salınıb. N.Kamal istədiyini yazır, İstanbula istədiyi məktubları göndərir və adanın istədiyi guşəsinə gedirmiş” fikrini dəstəklədilər.

Gazimağusa qalasında N.Kamalın yaşamış olduğu ev muzeyə çevrilib. İkinci mərtəbədə yerləşən ev, burdakı sənədlər gənclərin haqlı olduğunu sübut edir. Görünür, qələm sahibləri sultanlara, hökmdarlara qəzəbi, nifrəti artırmaq üçün boyaları bir az tündləşdiriblər. Bu günün gəncliyi isə həqiqəti olduğu kimi ortaya qoymağın yanlışıdır.

86

Ümumiyyətlə, Gazimağusalılar N.Kamalın orada yaşaması ilə qürur duyurlar desəm, yəqin yanılmaram. Onun adı ilə bağlı şəhərdə çox yerlər var. Ən diqqəti çəkən isə şəhərin ən böyük, ən yaraşıqlı parkının N.Kamal adını daşımasıdır. Şəhərin ən qədim və möhtəşəm camesi Lala Mustafa Paşa camesinin qarşısında büstü ucaldılıb. Gazimağusa limanına bitişik əski qalanın böyük bir bürcünü bizə göstərdilər. Yunan əsgərləri şəhərin hər yerini tutanda Türklərin bir qismi bu bürcdə yerləşərək orta əsr silahları və məişətdə işlədilən alətlərlə, bellə, külünglə, yabayla, baltayla bir həftə bürcü qorumuş, Türk əsgərləri gələnədək döyüşmüşlər.

N.Kamalın sürgündə yaşadığı ev. Lala Mustafa Paşa camisinin qarşısındakı parkın girəcəyində solda yerləşən

bu ev indi Namik Kamal zindanı adlı muzeyə çevrilib. Şair 1873–1876-cı illərdə sürgündə olarkən bu kiçik evdə

yaşamışdır.

87

BALKAN KONUSUNDA DARTIŞMA

Azərbaycanda Yuqoslaviya Türklərindən yalnız Necati Zekeriyyenin geniş təbliğ olunmasına baxmayaraq, bizim Nusret Dişo Ülkü haqqında da müəyyən bilgimiz vardı. Sovetlər Birliyi çökməyə başlayandan sonra gömrükdə senzor nəzarəti zəiflədi. Gediş-gəliş artdıqca, jurnal-qəzet gətirənlərin sayı da çoxaldı. Artıq onunla görüşəndə, 1937-ci ildə Kosovanın Prizren şəhərində Doğulduğunu, orta məktəbi bitirdikdən sonra müəllimlik etdiyini, sonra isə, 1969-cu ildən Priştinada (Kosovo Muxtar Ölkəsinin Mərkəzi) Türkcə nəşrə başlayan “Tan” qəzetinin yaradıcılarından olduğunu və bir müddət qəzetin mədəniyyət səhifəsinə rəhbərlik etdiyini bilirdim. Sonralar Makedoniyanın paytaxtı Üsküpə (Skopye) köçən şair “Sevinc” və “Tumurcuq” dərgilərinin aparıcı yazarlarından olub, yenilikçiliyi ilə seçilib.

N.D.Ülkü 1963-cü ildə “Çocuklarla Ağaclar”, 1965-ci ildə “Çocukların elleri”, “Diyeceklerim”, 1974-cü ildə “Özgen”, “Ozanılar kilisesi”, 1976-cı ildə “Kara İsmet” (1981-ci ildə bu kitab təkrar nəşr olunub), 1981-ci ildə “Dereden-tepeden”, “Tito Koçaklaması”, 1983-cü ildə “Deniz ve ben”, 1985-ci ildə “Tö-tö-tö” və başqa kitablarını, eləcə də beşdən artıq tərcümə kitabını çap etdirir.

Soldan: Ə.Şamil, Makedoniyalı şair N.D.Ülkü

88

və Bolqarıstanlı araşdırıcı-qəzetəçi İsmailÇavuşev.N.D.Ülkünün əsas mövzusu uşaq ədəbiyyatı olsa da, onun

qələminin məhsulu olan ictimai-siyasi məzmunlu məqalələr, milli ruhlu şerlər oxucuların yaddaşında dərin iz buraxıb.

Nusret bəylə bir axşam yeməyi vaxtı tanış olduq. Bir süfrədə əyləşmişdik. Adını, soyadını bildirən lövhəni yaxasına taxma-dığından kim olduğunu, haradan gəldiyini də bilmirdim. Mənim yaxamdakı yazıdan Azərbaycanlı olduğumu biləndə, Bakıdan, Azərbaycan şairlərindən, onlardan etdiyi tərcümələrdən söz saldı, çalışdığı dərginin Bakıdakı “Göyərçin” dərgisi ilə əlaqəsindən söhbət açdı. Söhbətindən Yuqoslaviya Türklərindən olduğunu öyrənə bilsəm də, qısa cavablarla kifayətlənib, onun kimliyini bir az ətraflı müəyyənləşdirməyə çalışırdım.

Şair təbiətindən irəli gələn coşğunluğundan, bir az da içdiyi rakının təsirindən ilhamla danışırdı. Azərbaycan iqtidarının apardığı islahatlardan, onun millətçiliyindən, demokratikliyindən danışdıqca ürəyimdən “Hacdan gələn mən, xəbər verən sən” məsəlini ucadan söyləmək keçirdi. Yadıma zindanlarda çürüyən, vətəndən didərgin salınan, vətəndə qalıb da minbir sıxıntı və basqı altında yaşayan milli Azadlıq hərəkatı fəalları düşürdü. Susa bilməyəcəkdim. Süfrə arxasında da qanqaraldıcı söhbətə yol vermək istəmirdim. Düşündüm ki, yəqin keçmişin nostalgiyası ilə yaşayan Yuqoslaviya kommunistlərindəndir. Sakitcə yeməyi yarıda qoyub getdim. Özlüyümdə sabah sakit bir vaxtda söhbəti davam etdirməyi qərara aldım.

Nə qədər sakit getsəm də, süfrə yoldaşlarım narazılığımı hiss ediblərmiş. Səhər N.D.Ülkü məni görəndə ərklə gəlib görüşdü. Bu dəfə yaxasında yazılmasına baxmayaraq adını, soyadını söylədi və bərkdən: Kapital dünyası qəzetəçilərinin “Kommunizm dinozavrı” adlandırdığı insanın dəyişib demokratikləşdiyinə inanmağım nə tez qəlbinə dəydi. Siz gedəndən sonra süfrə başında xeyli müzakirə etdik. Görünür, son illərdə oxuduqlarımız qısa müddətli olsa da, bizlərin də düşüncələrində bir dəyişiklik yaradıb - dedi. Mən də eyni ton, eyni səmimiyyətlə: Ülkü, takma adı ilə tanınan şairin “Kommunizm dinozavrı”nın belə tez dəyişə biləcəyinə inanmasına üzüldüm, - dedim.

- Boş ver. Ona ben de inanmaram. Sizlerde de mi takma isim lafı kullanılır?

89

- Hayır, bizlərdə ədəbi dil adlandırdığımız dildə təxəllüs, ləqəb, məhəlli ağızlarda isə ayama deyirik. Axşam siz konuşanda takma ad lafını kullandığınıza görə mən də bu gün onu təkrarladım.

Beləcə söhbətimiz axarına düşdü. Axşam yeməyindən sonra sakit bir guşədə əyləşib dərdləşməyi qərarlaşdırdıq. Planımız pozulmadı. Axşam qarşımızda qəhvə fincanları, Nusret bəyin arzusu ilə bir az da “Yeni rakı” olmaqla söhbətə başladıq. Qəzetçilikdən gələn xasiyyətim özünü büruzə verdi. İcazə istəyib diktofonumun düyməsini basdım. Aşağıdakı söhbəti də həmin lent yazısı əsasında hazırladım. Nusret bəy isə onun haqqında bilgimin olmasından bir az heyrətləndiyini bildirib dedi:

- Necati Zekeriyye Bakıda bir kaç kere olmuşdu. Elə düşünürdüm Bakıda təkcə onu tanıyarlar, bizləri tanımazlar. Biz də Necati bəylə birlikdə çalışdıq. Nə yazıq ki, Bakını görmək mənə qismət olmadı. Sizin “Göyərçin” bizim “Sevinc” çocuk dərgimizin konuğu olanda şerlərin və yazıların çoxunu mən hazırladım. Elə çox Zorluqda qa qalmadım. Azərbaycan Türkcəsi bizə çox yaxındı. Anlaşılmayan söz çox az olur.

- Nusret bəy, adınızın mənasını anlayıram. Bizdə də Nüsrət adı çoxdur. Ülkü sözünün də mənasını bilirəm. Bizdə bu sözün farsca qarşılığı daha çox işlənir. Bəs soy adınızdakı Dişo nə anlamındadır?

- Onu deyim ki, mən Ülkü takma adını bu gün Türkiyədə moda şəklini almış Ülkücülərdən öncə almışam. 60-cı illərdə sosialist ölkəsində Ülkü takma adını götürmək çox zor bir iş idi. 1960-cı ildə “Sevinc” çocuk dərgisi bir konkurs elan etdi. Mən də ora Ülkü takma adımla göndərdiyim şerlə qatıldım və birincilik qazandım. O zamandan yazılarımı “Ülkü” diye imzalayıram.

Çocuk yazarı olmaq çox zor. Yuqoslaviyaya, Azərbaycana baxmayın, Türkiyədə çocuk ədəbiyyatı bizlərdəki kimi ön səflərdə deyil. Düzeysiz bir şəkildədir. Məncə, çocuk şeri ədəbiyyatın ən Ağır türüdür. Ədəbiyyata çocuk şerilə başladığımdan ən böyük Ağırlığım da çocuk şerinədir. Məndə düzyazı (nəsr) azdır. “Üç kedi” adlı bir çocuk romanım var. Yardımçı dərs kitabı kimi oxunmaqdadır. Türkiyənin “Koza” və “Çocuk Vakfı” yayınlarında basılıb, makedoncaya da çevrilib.

90

O ki qaldı, soyadımın Dişo olmasına, Türkiyədə belə bunu fransızcadan gəlmə sanırlar. Əslində öz Türkcəmizdədir. Bizim tərəflərdə adamlar baba adından çox ləqəblə tanınırlar. Dədəmin dişləri dışarıya çıxıbmış, ona görə də dişdən gələn həmin sözü qısaldıb Dişo ediblər. Bu gön bizlərdə də Türkiyədə olduğu kimi adları qısaldıb İbo, Mamo və s. edirlər.

- Nusret bəy, siz Yuqoslaviyada bir millətçi şair kimi tanınırdınız...

- Yalnız Yuqoslaviyada deyil, Türkiyədə də. Mən Türkiyədə bilinməyən bir şair deyiləm. 1959-cu ildən İstanbuldakı “Varlık”, Ankaradakı “Türk dili” dərgilərində şerlərim yayınlanıb. Bakıdan, Bolqarıstandan gələn arkadaşlar mənim şerlərimi milliyyətçi şer hesab edir və heyrət edirdilər ki, mən həmin şerləri necə yayınladıram.

1967-ci ildə “Türkcəm” adlı bir şerim yayınlandı. Bu şerin özəti bu günkü Türk dünyasını dilə gətirir. Balkanlardan Anadoluya, Azərbaycana, Türküstana, Altaylara gibi mənim dilimdə danışıldığını yazırdım. Bir sözlə şerlə dilimizin coğrafiyasını cızmışdım. Otuz il öncə bu gönki Türk dünyasını şerimlə təsvir etdim. Şair 30 il, 50 il öncəni görməlidi. Bu gün millətçi şer yazmaq moda halını alıb.

1974-cü ildə Rumlar Kıbrısda Türkləri öldürəndə onu protesto edən “Koçaklama” adlı bir şer yazıb yayınlattım. Şerdə Kıbrıs, Rum, Türk adı çəkmədim ki, senzorun diqqətini çəkməsin. Oxuyan-ların hamısı nə söylədiyimi anladı. Arif Aqo və başqa arkadaşları-mız ilk dəfə Kıbrısda rumlar və yunan əsgərləri tərəfindən öldürülmüş Türk çocukların, ixtiyarların, qadınların şəkilləri ilə bərabər “Birlik” qəzetində yayınlatdılar. Oradan da Yuqoslaviyanın, eləcə də Avropanın bir çox qəzetləri alıb yayınladılar.

- Nusret bəy, “Koçaklama” şeriniz yadıma “Tito Koçaklaması” kitabınızı saldı. Bir millətzi kimi sizdən xəbər almaq istəyirəm: - Nədən XİX yüzilin başlanğıcında Balkanlarda Türklər Qafqazdakından daha sıx yaşadığı halda, bu gün onların nə Cümhuriyyəti var, nə özərk diyarları, nə də bir milli mahalı, vilayəti. Amma Qafqazda Türklərin heç olmasa Azərbaycan kimi bir Cümhuriyyəti, Kabarda-Balkar kimi özərk Cümhuriyyətləri, Karaçay-Çərkəz kimi muxtar vilayətləri var.

91

Ruslar Qafqaza da, Balkanlara da XIX yüzilin başlanğıcında basqın etmişdilər. Anlaşmaların tarixinə baxsaq, eyni zamana düşür. Bu gön Sovetlər Birliyi kimi Yuqoslaviya da dağılır. Bütün xalqlar öz haqqını istəyir. Amma nəinki keçmiş Yuqoslaviyada, Balkanların heç bir yerində Türklərin səsi eşidilmir.

- Çok Doğru. Mən də bu xüsusda baş qaldırıram. Ankaraya belə - TRT-yə şerlər göndərdim. Kosova Türkü, Makedoniya Türkü səsini duyurdu. Makedoniyada digər xalqlar o qədər irəli getdi, biz şimdi geri kaldık. Biz Türk olaraq heç bir zaman halımıçdan şikayətlənmədik. Amma bu o demək deyilki, haqqımıçı istəmədik.

Kosovadakı Türklərin ən böyük korkusu və anlata bilmədikləri durum nədən ibarətdir? Nə Sırpları dəstəkləyə bilirdik, nə də Arnautları. Arnautlar müslüman olaraq Türklərə “Sırplara qarşı gəlin, bizimlə olun, haqqımızı alalım” diyordular. Sırplar da “Biz hökumətik, bizimlə olun, Arnautlara karşı” diyordular. Türklər onlara tarafsızlık etdilər “Sizin davanızdır!” - dedilər.

92

Siz çok iyi bir şeyə barmaq bastınız. Bu çok iyi, çok gözəlbir sorudur. Balkanlardakı Türklərin son yüzildəki durumları çok kötüdür, Balkandakı Türklər hər zaman itirmiş... 1947-ci ildə Türklər bir Yücəlpartisi kurmuş. Konuşulur ki, sözdə

Cümhuriyyət istəmişlər, amma başarılı olamamışlar. Balkan Türkləri hər zaman kəndi halına buraxılmış. Maaləsəf, bu, Ana ölkə (Türkiyə Respublikasını nəzərdə tutur - Ə.Ş.) tərəfindən bura-xılmış.

Yuqoslaviya dağılandan sonra ən zavallı qalan biz — Türklərik. Ankaraya getdiyimiz, şikayət etdiyimiç zaman de-yirlər: - “Siz bizdən sayılırsınıç, amma bizi ilgiləndirən dağılan Sovetlər Birliyindəki Türk Cümhuriyyətləri və Türk top-lumlarıdır. Onlar kalabalık, siz azsınız.” Türk Türkdür, istər az olsun, istər çox.

Gazim Ağuşa qalasında N.Kamalın büstü önündə – soldan Sivas Universitetinin müəllimi, dos. dr. Doğan Kaya,

Qaqauz şairəsi Tudora Arnaut, Ə.Şamil.

93

Məni də bu düşündürür. Bundan böylə bizim də kəndimizə sormamız lazım: - “Nədən Balkan Türkləri get-gedə yozlaşıyor? Azalır və yozlaşıyor”. Bunu Ana ölkənin də düşünməsi lazım.

Bizdə bir örgütlənmə olmamış, hiss edilməmiş. Gerçəkdən bu soru çok önəmli. Bizdə şimdiyə kadar heç kimsə bunu konu etməmiş. İlk dəfə siz bunu yada saldınız. Bundan belə mən də düşünəcəyəm və başqalarına da çatdıracağam, həm də düşündürəcəyəm ətrafımı. Gerçəkdən bu karşılaştırmayı yapmadık. Hətta bu bir simpozium konusudur. Ən ətli-kəmikli konu bu.

- Nusret bəy, ölkələrimizin, xalqlarımızın taleyində oxşarlıq çoxdur. Rusiya Qafqaza özü qoşun yeridib işğal edirdisə, Balkanlarda serbləri, yunanları, bolqarları və başqa xalqları açıq və gizli dəstəkləyir, onları qızışdırır, qiyama təhrik edir, sonra da onlara kömək adıyla özü müdaxiləyə keçirdi. Avropa da, Rusiya da Osmanlı dövlətini məhv etmək üçün var gücü ilə çalışırdı. Ən çox dini faktoru önə çəkir, Osmanlıların müsəlman, Balkan xalqlarının xristian olduğunu xüsusi vurğulayırdı.

Qafqaz, xüsusən də Azərbaycan Rus orduları tərəfindən işğal olunanda, Rusiya hətta Türk olan xristian Qaqauzları da öz tərəfinə çəkərək, onları ata-baba yurdlarından köçürüb Bucak çölünə - indiki Moldova Cümhuriyyətinə, oradan qovulmuş, sürgün edilmiş noqayların yerinə gətirdi.

Aradan yüz illər keçdi. Balkan xalqları da, Qafqazlıların bir qismi də aldadıldıqlarını anladılar. İndi yenə Türkiyə tərəfə üz tuturlar. Bununla isə nə Rusiya razılaşmaq istəyir, nə də dünyanın başqa gücləri.

Amma zaman da öz işini görür. İmperiyalar bir-birinin ardınca çökür. Bu çöküntünün xarabalıqları altında qalmamaq üçün biz Türklər də ayıq olmalı, bir-birimizə yardım etməliyik. Mədəniyyətimizi, dilimizi, tariximizi ortaya qoymalıyıq.

- Doğru söylədiniz. Bir az da canı yakan söylədiniz. Bayaq “Tito Koçaklaması” kitabımı da araya gətirdiniz. O kitab mənim zamanla uyuşan görüntüm idi. Millətçi yazılarıma yol açmaq üçün onları yazdım. O çətin günlərdə mən “Atatürk koçaklaması”, “Bayrağımız” kibi şerlər də yazdım.

Sizləri də ona görə çox sevdim ki, heç şeyə göz yummursunuz. Mənə elə gəlir biz Balkan Türkləri olaraq Azərbaycanlılarla

94

daha doğma, daha səmimiyik. İlk cana yaxın sizlərsiniz. Çabuk dostlaşa bilirik. Üsküp yaxınlığında Türkmən olduqlarını bilən köylər var. Görünür, bir soydan gəldiyimizdən bir-birimizə çox yaxınız. Bu gün sizi bir görməmlə 30 il öncə görmüş gibiyim.

Nusret bəylə Balkandakı Türklərin ədəbiyyatı, bu günkü durumu ilə bağlı xeyli söhbətləşdik. Gənc yazıçı və şairlərdən söhbət döşəndə Nusret bəy onların istedadını yüksək qiymətləndirsə də, gələnəyə (ənənəyə) bağlı olmadıqlarından, çox modern olduqlarından gileyləndi. Son gönədək Nusret bəylə sözümüz-söhbətimiz səmimi və şirin keçdi.

GƏZİNTİLƏR

Konfrans iştirakçılarının Lefkoşaya səyahəti, necə deyərlər, ayaqüstü oldu. Şəhərə yaxınlaşanda özümdən asılı olmayaraq, Mehmet Leventin keçən dəfə gələndə eşitdiyim və nəqəratı elə həmin andaca yaddaşıma hopmuş “Lefkoşa” şerini pıçıldamağa başladım. Ətrafımdakılar mənim şer deməyimə hay-küylə cavab verdilər. Danışanların, söhbətə qoşulanların çoxu Mehmet Leventin yeni şerinə - “Lefkoşa, beni duyuyor musun?”a üstünlük verirdi. Sonra bildim ki, mənimlə bir avtobusda olanlar 1998-ci ilmartın 4-də Doğu Akdeniz Üniversitesi Kıbrıs Araştırmaları Merkezinin keçirdiyi I Uluslararası Kıbrıs və Balkanlar Türk Edebiyyatları Sempozyumunun iştirakçılarıdır. Orada oxunan şerləri də İsmail Bozkurt, Ayşen Dağlı və M.Kansu “Şiir gecesi” adlı bir topluda çap etdiriblər. Toplu da konfrans iştirakçılarına bağışlanıb. Mənim isə vaxtım olmadığından o kitabları gözdən keçirə bilməmişdim. Toplunu tələsik açıb Mehmet Leventin “Lefkoşa, beni duyuyor musun?” şerini oxuyuram:

Bırakıp gitsem senikılın bile kıpırdamaz bilirimbenimse gözüm arkada kalırbir boşluğa yuvarlanır giderim

hasretine en çok on gün dayanırımon gün sonra basmaz mı bir efkar

95

deliler gibi canım çeker seni

aşkı sende tattımçocuk masumluğundakar beyazlığındahep sevda içinde çırpınıp durduküçük bir kuş gibi yüreğimtahta parçalarına şiirler yazıpkapısının önüne bıraktığım günlerona hep böyük aşklardan söz ederdimgizli gizli arzular uyanırdı içimdeutanır söyleyemezdim

Derkencinselliğe ilk uyanışımÖmerge mahallesi7 numaralı evbalık eti sarışın bir kadınadı Mariyaomuzlarına dökülen sarı saçlarıiçimi gıdıklayan kıvrımlarıve şakağında simsiyah beniyleonu hala unutmadım

sonrası bildiğin gibibarikatlar, kum torbaları, uykusuz geceleryasemin ve barut kokusu sinmiş buruk sevdalarevlilik, çoluk-çocuk, ekmek kavgasımeyhanelerinde çakırkeyif sarhoşluğumyarım yamalak söylediğimiz şarkılar“olmaz ilaç sine-i sad paremeçare bulunmaz bilirim yareme”sırası mıydı şimdi demenereden aklıma geldiyseböyle ayrıntılara takılıp kalmakama ayrıntı deyip de geçmeÇünkü ayrıntılarmolekülleridir yaşamın

bırakıp gitsem seniarkamdan bir kova su bile dökmezsin

96

yine de dönüp dolaşıpbir gün sana döneceğimi bilirsindomuz gibi de bilirsin yaderdin bana söyletmekhasretine en çok on gün dayandığımon gün sonra efkarına düştüğümdeliler gibi canımın çektiği...

Kıbrısda Lefkoşa dənizdən kənarda, adanın Mərkəzində yerləşdiyindən limanı yoxdur. Burada şəhərlərin əksəriyyəti dəniz sahilindədir.

GİRNEYƏ DOĞRU

Lefkoşadan Girneyə yol alırıq, adanın Quzeyi boyu uzanan Karpaz silsiləsinin Beşbarmaq dağlarına Doğru qalxırıq. Dərədəki kiçik bir dəryaça diqqətimi çəkir. Bu, adada Gördüyüm yeganə sututardır. Təxminən, Naxçıvandakı Sirab dəryaçası böyüklükdə olar. Ətrafında kolluqlar, təkəm-seyrək ağaclar var. Sıx meşə örtüyünə rast gəlmirik. Karpaz dağ silsiləsinin Quzey yamacı ormanla örtülubmüş. Bir neçə il öncə baş vermiş yanğın nəticəsində məhv olub. Mütəxəssislərin fikrincə, şam ormanını öncəki görkəminə qaytarmaq üçün azı yüz il vaxt gərəkdir.

97

Beşbarmaq dağının yaxınlığındakı sututardan söhbət açarkən adanın su probleminə də toxunmadan keçinmək olmaz. Buraya su əsasən Türkiyədən gətirilir. Adadakı su qıtlığını müxtəlif cür yozurlar. XX yüzilin ortalarınadək adanın təbii su ehtiyatları əhalinin su ehtiyatını ödəyirmiş. İndi isə çətin vəziyyət yaranıb. Bunu kimi son illər yağıntının azalması ilə, kimi ingilis

müstəmləkəçiliyi dönəmində çoxlu evkalipt ağaclarının əkilməsi ilə bağlayır (evkalipt ağacları çoxlu su buxarlandıran bitkilərdəndir. Belə güman edirlər ki, evkaliptin kökləri yeraltı su laylarına çatıb, oradan suyu sorub buxarlandırdığından kəhrizlər qurumuşdur). Bundan əlavə, müstəmləkə dönəmində ingilislər kəhriz-lərə, quyulara güclü nasoslar qoyub suyu sorduğundan su-tutar layların uçması ilə də əlaqələndirirlər. Əlbəttə, bun-ların hər birində həqiqət var.

Amma o da nəzərə alınmalıdır ki, adanın əhalisi XX yüzilin əvvəlinə nisbətən bir neçə dəfə artıb. Hər bir insan da yüz il öncəkindən 20-30 dəfə çox su işlədir. Elmi-texniki tərəqqinin də susuz başa gəlmədiyini nəzərdən qaçırmaq olmaz.

Girne şəhərini keçib sahilboyu uzanan yalla batıya, Kovucan burnu yönündə irəliləyirik. Karaoğlanoğlu burnunda dayanıb buradakı mehmetcik məzarları önündə fatihə oxuyuruq. 1974-cü ildə adadakı Türklər son nəfəsini yaşayanda Türkiyə əsgərləri havadan və dənizdən adaya atıldılar. Onlar Girnedən 10-15 km. aralıdakı sahilə çıxmağa çalışarkən yunanların güclü atəşilə qarşılaşdılar. Kiçik komutan Karaoğlanoğlu və bir neçə əsgər şəhid olsa da, mehmetciklər sahilə çıxıb magistralyolu nəçarət altına aldılar. İndi həmin yerdə qəbirüstü abidə kompleksi ucaldılıb, heykəllər qoyulub, limon, portağal bağları salınıb. Adsız buruna da şəhid olmuş kiçik komutan Karaoğlanoğlunun adı verilib.

Girne qalasında yerləşən “Batık gəmi” muzeyinin eksponatlarından

Batmış gəmi qalıqları arasından tapılıb çıxarılmış saxsı qablar.

98

Oradan yenə Batıya Doğru irəliləyib adanın ən gözəl turistik guşələrindən olan Alsancak restoranında nahar edirik. Dəniz qırağında ürəkoxşayan bir guşədə qurulmuş restoranın yalnız bir salonunda 250-300 nəfərin əyləşib nahar etməsi üçün şərait var.

Nahardan sonra Girne qalasını, burada təşkil edilmiş muzeyi maraqla gəzirik. Dənizdə batmış gəmiləri və gəmidəki əşyaları su altından çıxararaq muzeydə sərgiləyiblər. 3-4 min il bundan öncə döçəldilmiş gəmiləri və əşyaları seyr edərək, elmi-texniki

tərəqqinin tarixi yolunu göz önünə gətirmək olur. Dənizdən çıxarıl-mış arxeoloji qazıntılardan əldə edilmiş əşyalarla yanaşı, muzeyin divarlarını tarixi mövzuda çəkilmiş maraqlı tablolar bəzəyir. Bu tabloların əksəriyyətinin altında Ədalət Dadaşov imzası qoyulub. Bələdçimiz Azərbaycanlı rəssam Ədalət Dadaşovun muzeydə çalışdığını, buranın bədii tərtibatını da onun verdiyini söylədi.

Axşam alatoranında Girne qala divarında dəniz sahilində əyləşib qəhvə içirik. Limanda onlarla kiçik qayıq yırğalanır. 1992-ci ilin avqustunda da burada əyləşib qəhvə içmişdik. Yadıma Feyyaz Bozkurtın bir rübaisi düşür:

- Ahmet C.Gazioğluna şükranla —

Kuş olduk, konduk adaya, ulaştık şükür Beyaz şarap, limon çiçeği, Akdeniz, bir de Harid Usta,

Girne qalası R.Denktaşın fotoaparatından belə görünür.

99

Girne’de bu gece, bir daha, bir daha anladım ben,Dört mevsim yeniden doğmak mümkün Kıbrıs’ta.

1990, Girne, KKTC.Amma bizim yanımızda nə Harid Usta var, nə A.Gazioğlu, nə

Mahmut İslamoğlu, nə də Əhməd Günəş Bəydilli. Kıbrısa çox-çox uzaqlardan gəlib burada görüşən dostlar-tanışlarla birlikdə sahildə əyləşib qəhvə içə-içə dərdləşirik.

Girne ətrafındakı limon, portağal, naringi bağlarında meyvələr sap-sarı saralıb adama gəl-gəl deyir. Mənim diqqətimi keçibuynuzu adlı qəribə bir ağac özünə çəkir. Həvəslə ağacdan bir neçə keçibuynuzu üzürəm. Bunlar bizdəki akasiya Ağaclarının meyvələrini xatırladır. Akasiyanın meyvəsindən fərqli olaraq, keçibuynuzunun meyvələri ləzzətlə yeyilir. Görünür, bir az bərk, qaramtıl olan bu meyvələr keçinin buynuzuna oxşadığına görə ona bu adı veriblər. Keçibuynuzu meyvəsinin içərisindəki dənələr olduqca möhkəm, həm də zəhərlidir. Onu yemək həyat üçün təhlükəlidir. Buna baxmayaraq, bu möhkəm və acı dənələrdən istifadə edilir. Bağırsaqlardakı parazitlərdən qurtulmaq üçün insanlar az miqdarda bu dənələrdən yeyir, eyni məqsədlə heyvanlara da yedirirlər.

Bellorais monastrının həyətindəki restoranda şam edirik. Monastrın həyətindəki Huzur ağacı, eləcə də müqəddəs bulaq və s. haqqında bilgi verirlər. Öyrənirik ki, Bellorais monastrı adada fəaliyyətini dayandıran son monastırdır. İndi istirahət, əyləncə Mərkəzinə çevrilib. Hər il minlərlə turist olur burada. Gecənin qaranlığında Karpaz dağ silsiləsini aşıb Lefkoşanın işıqlarını seyr edə-edə Gazimağusaya qayıdırıq.

SON TOPLANTI

Kasımın 27-də Doğu Akdeniz Üniversitesində son oturum oldu. Bütün bölmələrdəki məruzələr dəyərləndirilir. Kıbrıs Araştırmalar Merkezinin başkanı İsmail Bozkurt hesabat verir. 156 məruzənin dinlənilməsi planlaşdırılıbmış. Müxtəlif səbəb-lərdən Bəzi məruzəçilər iştirak edə bilməyiblər. Öncədən nəzərdə tutulmamış qonaqlar da olub. Beləliklə 38 oturumda 156 məruzə dinlənilib. Bozkurt ayrı-ayrı bölmələrdə oxunmuş məruzələrin sayı və keyfiyyəti haqqında bilgi verərək qeyd etdi ki, məruzələrin ümumi həcmi 1600 səhifəyə yaxındır. Onların 4 kitab şəklində çap olunması planlaşdırılıb. Yekun toplantısında QKTC

100

cumhurbaşkanının, Məclis başkanının, Türkiyə Cümhuriyyətinin Lefkoşa böyük elçisinin və başqalarının konfransa təbrikləri oxundu. Bütöv Azərbaycan Birliyinin və Azərbaycan Xalq Cəbhəsinin sədri Əbülfəz Elçibəyin təbrikinin alqışlarla qarşılanması xoş bir əhval-ruhiyyə yaratdı. Düşündüm ki, kaş Azərbaycanın iqtidar nümayəndələri də konfransa təbrik məktub-ları göndərəydilər. Yekun toplantısında Türkiyədən Dr. Mehmet Önder, Azərbaycandakı Asiya Universiteninin rektoru, Prof. Dr. Cəlil Qərib oğlu, Qaqauz Yerindən Komrat Dövlət Universitetinin rektoru Stephan Varban, Kanadadan Prof. Dr. Mehmet Özay, Rumıniyadan Carolina İlicu, Hindistandan Prof. Dr. Arshi Khan, İngiltərədən tarixçi, yazar Prof. Dr. Salahi Sonyelvə b. Qaqauzlar demişkən pay aldılar.

Bu böyük toplantının əsas ağırlığını çəkən İsmail Bozkurtun çevikliyi və təşkilatçılığı məni heyrətləndirdi. İsmail bəylə 6 ay sonra Bakıda görüşdük. Ali Diplomatiya Kollecinin Doğu Akdeniz Üniversitesi ilə birlikdə “Şimali Kipr - Tarix və Müasirlik” mövzusunda 1999-cu ilin 21-24 mayında keçirdiyi Beynəlxalq Elmi-Praktik Konfransda məruzə oxumağa gəlmişdi. Onun oxuduğu “Kıbrısda Türk mədəniyyətinin inkişafı” məruzəsi maraqla qarşılandı. Proqramının sıx olmasına baxmayaraq iş yerimə – Azərbaycan Ensiklopediyası Nəşriyyat-Poliqrafiya Birliyinə gəldi. Hazırladığımız kitablarla tanış oldu. Birlikdə İçəri Şəhəri gəzdik. Miniatür Sərgi Salonunda milli geyim eskizlərinə həsr olunmuş sərginin açılışında iştirak etdik. Azərbaycandan çox duyğulu döndüyünü söylədi.

Həmişə olduğu kimi, yenə də mən Kıbrısdan macərasız dönə bilmədim. II Uluslararası Kıbrıs Araştırmaları Konqresindən qayıdarkən Türkiyədəki Bəzi işlərimi də sahmana salmağı qərara almışdım. Tərslikdən Türkiyədən Gazimağusaya həftədə bir dəfə – cümə günü gəmi işləyirdi. Ona da mən çata bilmədim. Girnedən Taşucuna isə hər gün gəmi işləyirdi (Adadan İstanbul, Ankara, Adana, Antalya şəhərlərinə təyyarələr uçur. Xidmət mədəniyyəti də olduqca yüksək səviyyədədir. 30-35 dəqiqə çəkən bu yolçuluqda təyyarədə yemək də verirlər. Bizim Hava Yollarında isə bu məsafədə yemək nədir, çox vaxt su verməyi belə unudurlar. Adadan təyyarə ilə uçmaq nə qədər gözəl və ürək açan olsa da, cibimə uyğun olmadığına görə gəmi ilə getməyi qərara almışdım).

101

Səhər tezdən Gazimağusa-Girne avtobusuyla yola düşdüm. Girne limanı qapısında avtobusdan endim. Liman işçiləri mənə tələsməyi məsləhət gördülər. Kassaya yaxınlaşıb bilet almaq istəyəndə kassir qız: Gemiye mi, otobüse mi? – deyə xəbər aldı. Mən: Gəmiyə – cavabını verdim. Bileti alıb, tələsik hərəkət etməyə hazırlaşan katerə qaçdım. Körpünü katerdən aralayırdılar. Birdən hay-küy qopdu. İşi dayandırdılar, məni düşürüb, körpünü araladılar. Sən demə mənim mindiyim katerə, yəni bizim kater dediyimiz kiçik gəmilərə burada feribot, dəniz otobüsü və ya qısaldılmış şəkildə otobüs deyirmişlər. Mən də elə bilmişəm otobüs deyəndə limanla şəhər arasında işləyən avtobusları nəzərdə tutur. Bu yanlışlığın nəticəsində onların gəmi, bizim bərə dediyimiz nəhəngdə əyləşib üç saat yük və minik maşınlarının dolmasını, adamların minməsini gözlədim. Otobüs adlandırdıqları katerlərin 3 saata keçdiyi dənizi, mən gəmi bərədə 5 saata keçdim.

TÜRKLƏR KOREYA SAVAŞINDA

Taşucuna şər qarışanda çatdım. Ankaraya avtobuslar bir də saat 22.00-dən sonra yola düşəcəkdi. Tələsən gərək 80-90 kilometr aralıdakı Mersin şəhərinə gedib oradan keçən avtobuslarla Ankaraya yollanaydı. Düşündüm ki, bir də bu yerlərə yolum düşə-düşməyə. 3-4 saat bu kiçik liman şəhərində keçirim, buranı gəzim, tanıyım. Amma yağış buna imkan vermədi. Məcbur qaldım balaca avtobus dayanacağında vaxtın ötməsini gözləyim.

Bəxtimdən Quzey Kıbrısa nəvələrini görməyə gedən Selahattin Sundur və xanımı gəminin hərəkətetmə vaxtını gözləyirdilər. İstanbuldan gəlmiş bu insanların xoş ünsiyyəti və söhbətlərinin mövzusu məni özünə çəkdi. Uzun illər hərbi həkim işləmiş, Koreya savaşının iştirakçısı olmuş Selahattin Sundurun söhbətlərinin gənclərimiz üçün maraqlı ola biləcəyini düşünüb burada verməyi məqsədəuyğun sandım.

İkinci Dünya savaşının sonunda Koreya 38-ci paraleldən iki yerə bölündü. SSRİ, ABŞ və B.Britaniya dövlətləri xarici işlər nazirliyinin Moskva Müşavirəsinin (1945, dekabr) qərarına əsasən, 38-ci paraleldən ikiyə bölünən Koreyanın Quzeyi Sovetlər Birliyinin, güneyi ABŞ-ın işğal zonasına daxil oldu. SSRİ bu

102

bölgü ilə razılaşmaq istəmir, özü də açıq müdaxiləyə girişmirdi. 1948-ci ilsentyabrın 9-da Sovet işğal zonasında Koreya Xalq Demokratik Respublikası yaradıldığı elan edildi. Sonra da SSRİ ilə iqtisadi, mədəni, hərbi əməkdaşlıq haqqında anlaşma imzalandı. SSRİ KXDR-i silahlandırıb, ordu hissələrinə təlim keçirib döyöşə hazır vəziyyətə gətirəndən sonra, 1950-ci il iyunun 25-də süni qarşıdurma yaratdı və bunu müharibəyə çevirdi. Sonra öz işğalı altında olan sosialist ölkələrini KXDR-ə köməklik göstərməyə məcbur etdi.

ABŞ işğalı altında olan Cənubi Koreya Respublikasına isə BMT qoşunları çıxarıldı. Savaş 3 ilə qədər davam etsə də, sərhədlər dəyişməz qaldı. Həmin savaşda BMT qoşunları sırasında döyüşən orduda Türkiyədən göndərilmiş əsgəri bölüklər də vardı. Mənim tanış olduğum Selahattin Sundur da 1950-ci ildə Koreyada döyüşən ilk Türk alayının hərbi həkimi olub. Qarabağda gedən döyüşlərdə Azərbaycan ordusunun geri çəkildiyindən, torpaqlarımızın yüzdə 20-nin işğal altında qaldığından üzüldüyünü söyləyən Selahattin bəy 1950-ci ildə Koreyada şahidi olduğu bir olayı belə danışdı:

- İstanbulun Bakırköy səmtində iqamət ediyordum. Gəncliyimdə 1950 sənədə Koreyə (Koreyaya - Ə.Ş.) gedən ilk qafilədə mən də vardım. 600 kişilik bu askeri qafilənin komutanı Türk general Tahsin Yazıcı və albay Celal Doraydı. Cəbhədəki ilk savaşımızda ingilislər cinahdan xəbərsiz çəkildiyinə görə, Kore tərəfində savaşan Çinlilər bizi çəmbərə aldılar. Türk tuqayı çəmbəri yarıb çıxdı. Bu savaşda 485 əsgər itirdik. Tahsin Yazıcı yaralandı. 115 kişi ilə qarnizona döndük. İngilislərin hamısı burada idi. Əsgərləri bira, cəbhə komutanı isə viski içirdi. Türk tuqayının albayı Celal Dora ingilis cəbhə komutanı olan generala yaxınlaşıb sordu:

- Niyə bizim yan tərəfimizdən çəkildiniz?O, sakit və saymazyana:- Çəkildik - dedi. Albay Celal Dora bir də sordu:- Niyə bizə xəbər etmədiniz?O, yenə soyuqqanlılıqla:- Xəbər vermədik - dedi.

103

Celal Dora da eyni soyuqqanlılıqla çəkdi tapançanı, ingilis generalının alnının ortasından üç kurşun vurdu. Onu həbs etdilər.

Türkiyədən orgeneral Şahab Göler gəldi. Bizim əsgəriyyə kanunumuzu gətirdi. Orada cəbhədən qaçmaq yasaqdır. Qaçanı arkadaşı vurur. Beləliklə, albay Celal Dora bəraət etdi.

Sonra Türkiyədən takviyə (əlavə qüvvə) gəldi, bir daha heç kimsənin burnu qanamadı. İlk zərbədə piyanqo bizə vurdu.

KIBRIS’IMA MEKTUB

Kıbrısın, Türkləri rumlardan ayıran sınırında BMT Təhlükəsizlik Şurasının Qüvvələri dayanıb. Quzey Kıbrısdan Türk Ordusu çıxmayıb. Dünya gücləri Türk Ordusunu oradan danışıqlar yolu ilə çıxarmaq, sonra da rum və Türk xalqlarının birgə dövlətini qurmaq istəyirlər. İlk baxışda demokratik, barışsevər görünən bu siyasətin arxasında tamam başqa məqsədlər durur. Quzey Kıbrısın əhalisi 210 min nəfərə çatmır. Rum kəsiminin əhalisinin sayı köçmənlərin hesabına 850 min nəfəri keçib. Son illərdə keçmiş SSRİ məkanından rum kəsiminə köçənlərin sayının 50 mini keçdiyini də söyləyirlər.

Danışıqlardan məqsəd: vahid və mərkəzləşmiş dövlət qurduqdan sonra əhalinin say çoxluğundan istifadə edib Türkləri yenidən sıxışdırmaqdır. Türklər də bunu yaxşı bilirlər. R.Denktaşın danışıqlarda göstərdiyi hünər təqdirəlayiqdir. Lakin Quzey Kıbrısda hamının R.Denktaşla eyni fikirdə olduğunu düşünmək yanlışlıqdır. Bu kiçik ölkədə 10-a yaxın siyasi partiya və s. təşkilatlar olduğunu yuxarıda yazmışdıq. Özləri Türk olsalar da, Türkiyəlilərə həqarətlə, yuxarıdan aşağıya baxanlar da vardır. Sanki yaxın keçmişin qanlı-qadalı günlərini unutmuşlar. “Rum, Türk adlarını tarixin məzarlığında gömüb Kıbrıs xalqı yaratmaq” istəyənlərlə dartışmasız keçinmək olmur. Nəhəng Sovet İmperiyasının yeritdiyi siyasət və bu siyasətin qısa müddətdə puça çıxması da kosmopolit təfəkkürlülərə bir ibrət dərsi olmayıb. Quzey Kıbrısa Rumların bir neçə dəfə gəlib ata-babalarının məzarlarını, müqəddəs yerləri çiyarət etmələrinə şərait yaratsalar da, rum tərəfi Türklərin o tayda qalmış müqəddəs yerlərini, ata-

104

babalarının qəbirlərini ziyarət etmələrinə icazə verməyib. Hamı yaxşı başa düşür ki, adada bu cür yaşamaq olmaz. Amma normal yaşayışı sahmana salmaq da hələlik mümkün olmayıb.

Fatma Akıl hocanın sanki Kıbrısın tarixini özündə yaşadan “Kıbrıs’ıma mektub” şeri ilə sözümü tamamlayıram. Bu şer mənim də ürəyimdən keçənləri özündə əks etdirir:

ısınmaz oldu gülüşler dudağımdakahkahamdan eser kalmadı her sevdaya yaklaşırken bedenim aramızda korkunç gök gürültüsüsabaha varmak telaşı yüreğimde onlarda da...

gözlerimi sana taktımgeçit vermez yollarınayağmur sonrasıküçük hesaplara yenik düşen insanına

DAĞ-də İİ Uluslararası Kıbrıs Araşdırmaları Konqresində — soldan: Ə.Şamil, C.Nağıyev, H.Fedai

105

fidanlarına umutla diktiğim Beşparmak’larımın

seni ve yarınımızı düşünürümuykusuz akşamlardaalevler gelir üstümeben hep koşarımkoşarım bir yerlereartar kalp atışlarımdudağımdaki uçuk büyür

yine deazaltmam merhabayıgüzelden yana yöreğimden sevgini azaltmamkucağında göz kırptım güneşeilk önceciğerlerim doldu kokunlasavaşlar yaptım senin uğruna

unutamamkim ne derse desinne gelecekse gelsin varsınaşk bu KIBRISIM.

25 oktyabr 1999.

106

ÜÇÜNCÜ KONQREDƏ

2000-ci ilin noyabrın 13-18-də keçiriləcək III Uluslararası Kıbrıs Araştırmaları Konqresinə qatılmaq təklifini 1999-cu ilin sonlarında almışdım. Neçə illərdi Kıbrısdan yazdığıma, radioda veriliş hazırladığıma, dost-tanışla bu mövzuda çoxlu söhbətimiz olduğuna görə xanımımda o yerləri görmək, yaxından tanımaq istəyi yaranmışdı. Azərbaycan Həmkarlar İttifaqları Konfedera-siyasında mütəxəssis işləyən xanımım Əzizə Ağaəli qızı da “Azərbaycan və QKTC sindikaları arasında əlaqələr” mövzusunda məruzə hazırlamışdı. Tezisləri və məruzələri göstərilən müddətdə göndərmişdik. Aldığımız ilkin cavaba görə hər ikimizin məruzəsi bəyənilmişdi.

Öncələr konqreyə azı bir ay qalmış dəvətlər gələrdi. Bu il isə vaxt ötür, dəvət məktubundan bir səs-soraq çıxmırdı. Tanışların verdiyi bilgidə isə təşkilat komitəsinin maliyyə sıxıntısında olduğu deyilirdi. Konqrenin baş tutacağına ümidimi tamam üzmüşdüm. Noyabrın 8-də Bakı Dövlət Universitetinin professoru Vaqif Soltanlı zəng vurub Türkiyə Cümhuriyyətinin Azərbaycandakı Elçiliyinə — II katib Hasibə xanım Şahoğlunun yanına dəvət olunduğumuzu söylədi.

Hasibə xanımla 1998-ci ilin martında Türkiyə Cümhuriyyətinin Azərbaycandakı Böyükelçiliyinə gələndən sonra tanış olmuşdum. Gülərüz, xoşxasiyyət, diqqətcil və qayğıkeş insanın şer yazdığından da xəbərdar idim. Onun “Kıbrısı sevmək “ şeri ilk oxunuşda diqqətimi çəkmişdi:

Seviyorum ağacların altında oynayan kuşları...ötüşlerini daldan dala konuşlarını,seviyorum ben Adamıseviyorum denizleri, balıkları,birde ağlayan martıları, o mavi dalğaları,dalğaların hırçınlaştığı anları....

Seviyorum sabahı, sabah uyandığımdabirde günesi seviyorum...günes battığındaakşamları seviyorum..akşamın güzelliği içime vurduğunda

107

dağların ihtişamıyla..günes artık parlak gelmiyor bana,akşamlar eskisi gibi olmuyoryaşamak sıradan oldu,nefes almak bile zor bu dünya üzerinde...eskiden sen hayatımdın, yaşadığımdın yaşantımda

ama yoksun...olsun yine de canımsın cananımsınbenim gönlümde yüreğimdesin. Ve aslavazgeçemem ki seni sevmekten!!!

Hasibə Şahoğlu 1953-cü ildə Kıbrısın Limasol qəsəbəsində doğulub. 1969-70-ci illərdə Amerikan Fielo Servizenin təqaüdi ilə ABŞ-da təhsil alıb. 1970-ci ildə Ankara Siyasal Bilgiler fakultesini bitirib. 1975-80-ci illərldə Benqazi, Khoms və Libyada çalışıb. Sonra yenə də Kıbrısa dönüb. 1992-ci ildə özünün dediyi kimi “Uluslararası ilişgiler masteri””. 1994-cü ildən xarici işlər nazirliyində işləməyə başlayıb. Bir oğlu, bir qızı var. Əri bankda çalışır.

Bakıya gələndə təhsil və mədəniyyətlə bağlı keçirilən toplantılarda fəal iştirak edir. Bir çox tədbirlərin isə onun təşəbbüsü ilə keçirildiyinin şahidi olmuşam. Diplomatik işdə çalışmaq onu heç də bədii yaradıcılıqdan ayırmır. Gah Xəzərin mavisini Ağ dənizə bənzədən, gah da Kıbrısdan bəhs edən həsrət dolu şerlərini oxumuşam. O vətəninə həsr etdiyi son şerlərin birində yazır:

Sen öyle bir yer bilirmisin arkadaşgözünün alabildiğine mavi denizi,altını çağrıştıran kumsalları,ve heryerden daha parlak yıldızları.

Sen öyle bir yer bilirmisin arkadaşkuraklığı sarılığı yeşilli hep yaşayanrüzgarın tatlı tatlı estiğiyağmurun hep bereket yağdırdığı.

Sen öyle bir yer bilirmisin arkadaşaşk tanrılarının, Afroditin ülkesisakin,sessiz ve huzurlu,

108

güneşin bahşettiği ten rengiSen öyle bir yer bilirmisin arkadaşuğruna kanların döküldüğü

özgürlük ve egemenliğinnice zorluklarla edinildiği.

Sen öyle bir yer bilirmisin arkadaşbeni mutluluklara boğan,bizi kendine bağımlı kılan veAkdenizin incisi sayılan.

Sen öyle bir yer bilirmisin arkadaşbenim özlemle yandığımsuyuna toprağına taşına, aşınahasret kaldığım...

Sen öyle bir yer bilirmisin arkadaşyeryüzünde küzücük bir mekantürkün türk kalabildiği vatan!Kıbrısım benim, Yeşiladam...

Şərtləşdiyimiz vaxt görüş yerində olduq. Bir neçə konfransda bərabər iştirak etdiyim, türkoloq-araşdırıcı Güllü Yoloğlu, Bakı Dövlət Universitetinin müəllimləri professor Yaqub Mahmudov, filologiya elmləri namizədi Cəmilə Əmirova da oradaydı. Hasibə xanım Kıbrıs Araştırmaları Mərkəzindən dəvət gəldiyini bildirdi. Maliyyə çətinliyi ucbatından Konqreyə məruzə göndərənlərin hamısını dəvət etmək mümkün olmadığını söylədi. Hətta professor Kamil Vəli Nərimanoğlunun xanımı, filologiya elmləri namizədi Fatma xanım Vəliyevaya ailə üzvlərindən yalnız bir nəfərin yol xərcini ödəyəcəklərini bildirdilər. Vəziyyətin belə alındığını görən Fatma xanım Kıbrısa getməkdən imtina etdi. Prof. Kamil Vəli Nərimanoğlu isə Ankaradaydı, oradan Kıbrısa uçacaqdı. BDU-nun professoru Musa Qasımov Amerikaya gedəckdi. Ona görə də Kıbrısdakı Konqreyə qatıla bilməyəcəkdi. Beləliklə, biz beş nəfərə noyabrın 13-də Azərbaycan Hava Yollarının təyyarəsi ilə Bakıdan İstanbula uçmaq məsləhət görüldü. Kıbrıs Hava Yollarının təyyarəsinə həmin günə biletimiz hazır olduğu söyləndi. Tələsik

109

səfər çantamı hazırladım. Noyabrın 13-də Vaqif Sutanlı və Cəmilə Əmirova ilə birlikdə İstanbula, oradan da Kıbrısa uçduq. İstər Bakı, istər İstanbulaeroportunda Yaqub Mahmudovu (o bizimlə birlikdə Bakı-İstanbulreysinə bilet də almışdı) və Güllü Yoloğlunu nə qədər gözləsək də gəlib çıxmadılar. Geri döndükdə, Güllü Yoloğlu başqa bir proqramla Ərbilə (İraq) getdiyindən, Yaqub Mahmudov isə millət vəkili seçildiyindən Konqreyə qatılmadıqlarını öyrəndik. Kamil müəllimlə isə Gazimağusada görüşdük.

Keçmiş sosialist düşərgəsi ölkələrindən gələnlərə və Avropa ölkələrindən gələnlərin də bəzilərinə Park hoteldə yer ayırmışdılar. Maliyyə çətinliyi özünü aydın büruzə versə də konqrenin elmi və təşkilati məsələləri həmişəki kimi yüksək səviyyədə təşkil edilmişdi. Bu dəfə dinlənilməsi nəzərdə tutulan məruzələr öncədən çap olunaraq iştirakçılara paylanmışdı; bu hər biri 600 səhifəyə yaxın dörd cildlik kitab idi.Öncədən məruzələrlə tanış-lıq seçim imkanı yaradırdı. İstədiyin bölmənin iclasında iştirak edə və maraqlı olan mövzu ətrafında diskussiyaya girə bilərdin.

Toplantıların keçirilmə vaxtına, fasilələrə də əvvəlki illərdəki kimi ciddi əməl edilirdi. III Uluslararası Kıbrıs Araştırmaları Konqresinə Azərbaycandan məruzə göndərənlərin hamısı qatıla bilməsə də, Azərbaycanlılar sayca Türkiyədən və Kıbrısdan sonra gəlirdilər. Doğu Akdeniz Üniversitesində çalışan həmyerlilərimiz Günəş Bəşirova və Elnarə Bəşirova də məruzə ilə konfransa qatılmışdılar. Doğu Akdeniz Üniversitesində bölüm başkanı işləyən bəstəçi Faiq Sücəddinovun söylədiyinə görə hazırda Quzey Kıbrısda 30-a yaxın Azərbaycanlı ailəsi var. Hamısı da ziyalı ailəsidir. Son illərdə güzəran dalınca oraya gediblər. Bizim üçün səfər nə qədər maraqlı və diqqətiçəkən olsa da həmyerlilərimin darıxdıqlarını açıq-aşkar hiss edirdim. Xüsusilə Faiq Sücəddinovun təkcə söhbətlərində deyil, yerişində, duruşunda da qəriblik aydınca hiss edilirdi.

110

İKİ İLLİK HESABATLAR

Dostlar, tanışlarla görüşlər, söhbətlər sorğu-sualsız, bəzən də tənəsiz, gileysiz keçmirdi. Hollandiyadan gəlmiş Mehmet Tütünçü və Doğu Akdeniz Üniversitesində müəllimlik edən qaqauz şairi Tudora Arnaut onlara “Azadlıq” qəzeti aparmadığıma görə bərk gileyləndilər. Çünki qəzetdə hər ikisinin Əbülfəz Elçibəyin dünyasını dəyişməsi ilə bağlı məqaləsi çap olunmuşdu. Bir az da ötən konqredə Elçibəyin təbrik məktubu oxunanda necə alqışladığımızı, başqaları da bizə baxıb salonu sürəkli alqışlara qərq etdiklərin yada salıb kövrəldik.

Dr.Yaşar Kalafat da konqreyə qatılanlar sırasındaydı. Bununla 5-ci və ya 6-cı dəfədir ki, onunla eyni toplantıda iştirak edirik. Şən və hazırcavablılığı, insanlarla tez ünsiyyətə girə bilmək qabiliyyəti ilə seçilir. Mənim isə diqqətimi Yaşar bəy zəhmətkeşliyi ilə özünə çəkib. Son illərdə türk dünyasının müxtəlif bölgələrində keçirilən qurultayların, konqrelərin, simpoziumların əksəriyyətinə məruzələrilə qatılır. Türkiyədə çap olunan dərgilərin əksəriyyətində məqalələrinə rast gəlirəm. Bir dəfə hesabladım ki, ildə təxminən 50-60 çap vərəqi, yəni 800-1000 səhifə yazısı işıq üzü görür.

Yaşar bəy 2000-ci ilin 7-8 Nisanında Bakıya Uluslararası “Dədə Qorqud -1300” Simpoziumuna gələndə Azərbaycanın ictimai-siyasi, etnik durumu ilə bağlı bir kitab yazmaq istədiyini bildirdi. Onun fikrini mən də bəyəndim və arzu, təkliflərimi söylədim. Yaşar bəy bu kitabı birlikdə yazmağımızı təklif etdi. Mən də razılaşdım. Sonra gördüm ki, səhvə yol vermişəm. Kitabın yazılmasında mən iştirak edə bilməyəcəm. Olsa-olsa Yaşar bəyə faktları toplamaqda, istədiyi yerlərə getməkdə, istədiyi adamlarla görüşməkdə yardımçı ola biləcəm. Həm də görürdüm bu kitab bir səfər təəssüratı, yolqeydləri şəklində olacaq. Odur ki, Yaşar bəydən üzrxahlıq edib birgə müəlliflikdən imtina etsəm də, ona yolyoldaşı, bələdçi olmaqdan geri çəkilmədim.

Birlikdə Bakını gəzdik, uzun-uzadı söhbətlər etdik, ictimai-siyasi xadimlərlə görüşdük, Gürcüstanın Borçalı bölgəsinə getdik. O da əvvəlki illərdə olduğu kimi yenə də qısa müddətdə gözəl bir kitab yazıb oxucuların müzakirəsinə verdi. “Bakü-Ceyhan Kültür Hattı” adlanan kitabın Ankarada çap olunduüundan 2-3

111

ay öncə xəbər tutsam da, əlimə gəlib çıxmamışdı. Yaşar bəy mənə Kamil Vəli Nərimanoğlunun oğlu Toğruldan kitab göndərdiyini söylədi. Mən gəlib çatmadığını bildirəndə çantasından kitabın bir nüsxəsini çıxarıb bağışladı.

166 səhifəlik, rəngli şəkilli və zəngin faktlı bu kitabı Yaşar Kalafat demək olar, 3 aya yazıb çap etdirib. Yaşar bəy həmişə belə operativ işləyir. Kitabın sonundakı müəllifi tanıtma yazısı da onun bu məhsuldarlığından xəbər verir:

“Orta tahsilini 1939 yılında dünyaya geldiği Kars’ta, yüksek tahsilini 1961-1962 yıllarnında mezun olduğu Atatürk Üniversitesi Ziraat Fakültesi’nde yaptı. 1986-1987 Güz Döneminde Gazi Üniversitesi Eğitim Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Bölümünden fark dersleri vererek mezun oldu.1989 yılında Gazi Üniversitesi SosyalBilmler Enstitüsü Türk Dili ve Edebiyatı bölümünde Halk Edebiyatından ve Erciyez Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dinler Tarihinden master yaptı. 1992 yılında Hacettepe Üniversitesi Atatürk İlkeleri ve İnkilap Tarihi Enstitüsü Atatürk İlkeleri ve İnkilap Tarihi Ana Bilim Dalı’ndan Bilim Doktoru ünvanını aldı.”

İrak, İran, Türkmenistan, Afqanistan, Özbekistan, Karakalpa-kistan, Kazakistan, Nahçivan, Azerbaycan, Gürcistan, Karaçay-Çerkez, Kabartay-Balkar, Dağıstan, Kırım, Çuvaşistan, Tataristan, Başkurdistan, Makedonya, Bulqaristan, Gagauzeli, Kıbrıs, Dağlık Altay gibi Türk Bölgelerinde, Suudi Arabistan’da bulundu ve bu aralarda alanında yaptığı çalışmaları sürdürmektedir.

Başbakanlıktan emekli olan Yaşar Kalafat halen ASAM’da Kafkasya Araştırmaları Masası Başkanı ve ASAM Yönetim Kurulu Üyesi olarak çalışmaktadır.”

Macarıstan radiosunun türkcə yayınlarını hazırlayanlardan, araşdırıcı Edit Tasnada xanımı axtarıb tapdım. Edit xanım 1941-ci il Budapeşt Doğumludur. Macarıstan Dövlət Universitetinin Macar dili və Ədəbiyyatı bölümündən məzun olmuş, Ankara Dil və Tarix fakültəsində uzmanlığını tamamlamışdır. Neçə illərdir ki, Macarıstan UlusalnTelevizyonunda Türkcə Yayınlar Servisində tərcüməçi və redaktor olaraq çalışır. Türk yazar və şairlərindən N.Hikmət, O.Kemal, Y.Kemal, K.Özer və digərlərinin əsərlərini macarcaya tərcümə etmişdir. Ondan Əmin Abidin “Azərbaycan Türklərinin ədəbiyyatı tarixi”nin macarcaya tərcüməsindən,

112

tərcüməçi Margit Pauldan bir xəbər öyrənə bilib-bilmədiyi ilə maraqlandım. Edit xanım vaxtı olmadığından gileylənəndə Aşıq Ələsgər demiş: “sındı qol-qanadım, yanıma düşdü”.”

1993-94-cü illərdə Bakıdakı Azərbaycan Xalq Təsərrüfatını İdarəetmə İnstitutunda Türkiyə türkcəsi və Türk Dünyası Kültürü dərsləri vermiş Dr. Bayram Durbilməzlə də görüşdük.

1968-ci ildə Yozgatın Sorgun ilçəsinə bağlı Taşpınar köyündə Doğulan Bayram bəy 1991-ci ildə Erciyez Üniversitesi Fen-Edebiyyat fakültəsinin Türk dili ve Edebiyyatı bölümünü bitirib. Azərbaycan Elmlər Akademiyası Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutunun Folklor şöbəsinə doktorant olaraq qəbul edilib. Dərgilərdə xeyli məqaləsinə rast gəlsəm də özü ilə ilk dəfə 1998-ci ildə Mağosada konqredə görüşüb tanış olmuşduq. Bakıda müəllimlik edərkən ləhcə fərqlilikləri ucbatından dəfələrlə çətin vəziyyətdə qaldığını danışıb bizi bəs qədər güldürmüşdü. Onun danışdıqları daha çox lətifəyə oxşayırdı.

Sonralar onun Uluslararası Ahmet Yasevi Türk-Kazak Üniversitesinə göndərildiyini eşitdim. Proqramda adı olsa da konfransa bir-iki gün gec qatıldı. Bayram bəy 1999-2000-ci ildə Qazaxıstanda çalışsa da vətənində iki kitab çap etdirib: “Kayserili halk şairlerinin şiirlerinde Kıbrıs” və “Aşık Meydani (hayatı-sanatı-şiirlerinden örnekler)” kitabını avtoqrafla mənə bağışladı. Bakı üçün darıxdığını da uşaq məsumluüu ilə söylədi.

İzmirdəki Dokuz Eylül Üniversitesi Türk Dili okutmanı, araştır-macı-yazar Feyyaz Bozkurtla görüşdük. O, 1959-cu ildə Konyada Doğulmuşdur. Dokuz Eylül Universiteti Buca Eğitim Fakültesi Türk Dili ve Edebiyyatı Bölümünü bitirmişdir. Həmin Universitetdə Türk Dili Okutmanıdır. Türkiyə dışındakı Türk Ədəbiyyatları, özəlliklə də Batı Trakya Türk Ədəbiyyatı uzmanı olaraq tanınır. KİBATEK-in fikir babası və Eşbaşkanıdır (həmsədridir). Onun ötən iki ildəki fəaliyyətindən xəbər tutanda fərəhləndim.

Feyyaz beylə eyni şəhərdə yaşayan, Bulqarıstan türklərindən olan Şaban Mahmudoğlu Kalkanla isə ilk dəfə idi ki, görüşürdük. 1938-ci ildə Bulqarıstanın Rarqrad ilinə bağlı Şeremet (Veselets) köyündə Doğulan Şaban Şumen şəhərində Yüksek Öüretmen Enstitüsünün Tarih-Rusca-Türkçe bölümünü bitirib. Sonra tibb təhsili alıb. 1966-cı ildə “Gerginlik”, 1968-də “Sevda rüzgarı”, 1974-də “Dəliorman Şarkıları” və başqa kitablarını çap etdirib.

113

1974-78-ci illərdə Bulqar Yazarlar Birliğinin Rarqrad şöbəsinin katibi olub. Addəyişdirmə kampaniyasına qarşı çıxdığına görə Sofiya yaxınlığındakı Cerman köyünə sürgün edilib. 1989-cu ildə çətinliklə də olsa Türkiyəyə köçə bilib.

114

BOLQAR TÜRKLƏRİNİN ACİ TALEYİ

Kudurdu kızıl Bulqar, yakamızda elleri,Balkanlarda Türklüğü yok etmek emelleri,Cümle cihan bilir ki, bunlar Moskof dölleri,Bulqar bu cesareti, Rus’tan alıyor, Rus’tan.Kahrolsun kommünistler, kahrolsun Bulqaristan.

Ozan Arif

Konqredə Bulqarıstandan gəlmiş Prof.Dr.Salih Baklacının “Bulqar basınında Kıbrıs sorunu”, Dr.İordanka Bibinanın “Bulqar basınında Kıbrıs sorunu (1989-1999)”, Dr.İsmail Canbazın “Sofi-yada bir Kıbrıs tarihi hazinesi (Bulqar Ulusal Kütüphanesində Kıbrıs ile ilgili belgeler, bilgiler)”, İsmail Çavuşevin “Yusufçuklar oldumu?” romanında Kıbrıs yaşamı ve davası”, Prof.Dr.Cengiz Hakovun “1964 yılında Türk-Sovyet ilişkilerinde Kıbrıs sorunu”, Prof.Dr.İbrahim Tatarlının “Bolqarıstanda İkinci Dünya Savaşı sonrası dönəmində Kıbrıs və Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti sorunlarının akademik araştırması” mövzularında məruzələrini dinlədik. Prof.Dr.İbrahim Tatarlı və qəzetəçi, şair-yazar İsmayıl Çavuşevlə xeyli söhbət etdik, səslərini lentə yazdım. Bolqarıstanda türklərə edilən zülm haqqında Azərbaycan oxucusu çox az şey bilir. Buna görə də İbrahim Tatarlı ilə söhbətlərimizi də buraya daxil etməyi lazım bildim.

Ə.Şamil: — İbrahim bəy, 1984-85-ci illərə kimi elə bilirdim Bolqarıstanı beş barmağım kimi tanıyıram. Çünki SSRİ mətbuatı xarici ölkələr arasında Bolqarıstana xüsusi yer ayırırdı. Xalq arasında zarafatla Bolqarıstanı SSRİ-nin 16-cı respublikası adlandırırdılar. Bu təsadüfi deyildi. Bolqarıstanda Polşada, Macarıstanda, Çexoslovakiyada olduğu kimi açıq antisovet qiyamları baş qaldırmamışdı. Yuqoslaviya kimi müstəqil siyasət yeritməyə can atmırdı. İdxal, ixracı Sovetlər Birliyi ilə bağlıydı. SSRİ-dən hətta turist kimi xaricə getmək çətin olduğu halda Bolqarıstana getmək olurdu. Bolqarıstanda türkcə çap olunan qəzet-jurnallara abunə yazılmaq, kitablar almaq da mümkün idi. Mən özüm Nazim Hikmətin Sofiyada nəşr olunmuş 8 cildlik əsərlərini Bakıdakı “Dostluq” kitab mağazasından almışdım.

115

80-ci illərdən başlayaraq isə mağazalarda türkcə kitablar azaldı. 4-5 ilsonra isə Bolqarıstana gedən turistlərimiz ictimai yerlərdə türkcə danışmağa yasaq qoyulduğu, türklərin adları və soyadlarının dəyişildiyi, dinləri dəyişildiyi, təzə Doğulan uşaqların zorla xaç suyuna salındığı xəbərlərini gətirdilər. Necə deyərlər, Ozan Arif demiş:

Bir Mestan tanımışdım, soyadı Cefakardı,Şumnudan mektup yazar, bazen beni arardı,Ecdadın yadigar sadece adı vardı,Onu da aldı Bulqar, ne yapsın şimdi Mestan?Kahrolsun kommünistler, kahrolsun Bulqaristan.

***

Ezan ile verilen Ahmet, Mehmet söküldü,Hasan, Ömer yok artık, Bulqar adı takıldı,Yetim kaldı ezanlar, minareler yıkıldı,Camilerin yerine, bostan ektiler bostan,Kahrolsun kommünistler, kahrolsun Bulqaristan.

Biz onda başa düşdük ki, bu gün bolqar türklərinin başına gətirilənlər beş-on il sonra bizim başımıza gətiriləcək. Ayağa qalxıb soydaşlarımızı müdafiə edən mitinqlər keçirməsək, imza toplamasaq da çayxanalarda üç bir, beş bir yığışıb vəziyyəti müzakirə edirdik.

Mətbuat bu mövzuda susur, şairlərimiz, siyasi xadimlərimiz isə Vyetnamda, Yəməndə, Afrikada, nə bilim dünyanın harasındasa, insan haqqlarının pozulmasından gen-bol yazılar verirdilər. Azərbaycanda yaşayan millətçilər belə səslərini çıxardıb onlara etirazlarını bildirə bilmədikləri zamanda Ozan Arif var səsi ilə bağırırdı:

Nerede Vyetnama ağıt yazan solçular,Moskova borazanı öttüren yalancılar,Müslüman Türkün şimdi Balkandakı sancılar,Konuşsa ya birisi, susuyorlar mahsustan.Kahrolsun kommünistler, kahrolsun Bulqaristan.

116

İ.Tatarlı: — Sizin 1984-85-ci illərdə eşitdikləriniz yeni bir şey deyildi. Əslində bu proses 1912-ci ildən başlamışdı. Zaman-zaman gah səngimiş, gah da alovlanmışdı. Çar Rusiyası get-gedə zəifləyən Osmanlı dövlətini gücdən salmaq, onun hesabına ərazilərini genişləndirmək üçün 17-ci yüzildən başlayaraq uzunmüddətli plan hazırlamışdı. Bu işdə onlara ilk dayaq və dəstək verənlər isə bolqarlar oldu.

Ə.Şamil: — İbrahim bəy, niyə məhz bolqarlar? Axı burda ilk dövlət quran türklər olub. 680-ci ildə bulqar xanı Asparux (İsperik) xan indiki Bolqarıstan dövlətinin əsasını qoyub. Bunu rus, bolqar tarixçiləri də danmırlar. Sonrakı yüzilliklərdə də avropalıların və rusların uz, kuman, poloves, peçeneq və s. adlandırdıqları türklər zaman-zaman buraya axıblar. Ən dinc, iqtisadi cəhətdən yüksəlişləri isə Osmanlı dövlətində yaşadıqları dövrə düşür.

İ.Tatarlı: — Söylədikləriniz Doğru. 17-18 yüzillikdən başlayaraq Avropa sürətlə inkişaf edirdi. Osmanlı dövləti isə islahatları zəif aparır, dünyanın inkişafı ilə ayaqlaşa bilmirdi. Xristian dünyası isə Osmanlıda yaşayan dindaşlarını müxtəlif bəhanələrlə qızışdırırdılar. Onlarda belə bir fikir formalaşdırılırdı ki, guya müsəlmanlar xristianları sıxışdırır, onların inkişafına mane olurlar. Bunlar nəticə verməyəndə, üsyanlar, qiyamlar baş tutmayanda isə Rusiya açıq hərbi müdaxiləyə keçir, xarici ölkələr də ona siyasi və diplomatik dəstək verirdi.

Osmanlı höküməti isə heç olmasa öz ərazilərində yaşayan türklərin dil, mədəniyyət birliyinə nail olmaq üçün tədbirlər görmürdü.

Məsələn, indiki Bolqarıstan ərazisində türklər bir neçə qrupa bölünürdü: xristian türklərin bir qismi qaqauz adlandırılırdı, müsəlman türklərin böyük bir qisminə tatar deyilirdi. Hələ bu harasıdı, çingənə türklər, müsəlman bulqarlar və s. də vardı.

Ə.Şamil: — İbrahim bəy, bizlərdə çingənəyə qaraçı deyilir. Onları da ayrıca bir millət kimi tanıyırıq. Sizsə çingənə türklərdən, müsəlman bulqarlardan söz açdınız. Bunlara bir az aydınlıq gətirə bilərsinizmi? Siz özünüz hansı türklərdənsiniz?

İ.Tatarlı: — Qaynaqlar Bolqarıstanda ilk dövlət quran bulqar türkləri olduğunu göstərir. Onlardan öncə də bu yerlərdə hunlar, skiflər-saklar və b. türk tayfaları yaşayıb. Buna görə də dilləri də

117

türkcənin müxtəlif ləhcələrindədir. Yaşadıqları bölgələrin əhalisi ilə ünsiyyətə girərək onların dillərindən, mədəniyyətlərindən təsirləniblər. Beləliklə, bir-birlərindən xeyli aralanıblar. Məncə Osmanlı hökümətinin ən böyük qəbahətlərindən biri bu fərqləri aradan qaldırmağa səy göstərməməsi olub.

Bizim çingənə, sizin qaraçı dediyiniz xalqı Bolqarıstanda üç qrupa bölmək olar. Onlardan ən çoxsaylısı, yəni 500 min nəfərdən çox olanı türkcə danışan çingənələrdir. Onlar təkcə dilcə deyil, görünüşcə də, bəzi gələnəklərcə də çingənələrdən çox bizə yaxındırlar. Məncə bunlar miladın başlanğıcında Balkanlarda yerləşən türklərdir.

Bolqar strateqləri çox bic tərpəndilər. Öncə onların adlarını, soyadlarını dəyişməyə başladılar. Onda başqa türklər susdular. Düşündülər: “Bizə ki, dəymirlər. İşləri çingənələrlədir.” Çingənə türklərinin adlarını və soyadlarını dəyişəndən sonra, keçdilər müsəlman bulqarlara. Onlar da özlərini türk sayırlar. Məncə onlar Asparux xanın başçılığı ilə dövlət quran bulqarların torunlarıdır. Müttəfiq olduqları slav tayfalarının təsiri ilə dinlərində slav layı artıb.

Bu dəfə iş sakit ötmədi. Patlaq verdi. Bu işlər 65-ci illərdə oldu. Onlar körpüləri partlatdılar, yolları dağıtdılar. 1972-1973-cü illərdə bolqar höküməti SSRİ-nin yardımı ilə bu üsyanı boğdu. Minlərlə insan həbs edildi.

Mən ad dəyişməyə məruz qalan üçüncü nəsildənəm. Soyadımdan da gördüyün kimi, müsəlman tatarlardanam. 1925-ci ildə Tuna boyundakı Niğbolu şəhərində doğulmuşam. Bu şəhər I Bayazidin xaçlıları (səlibçiləri) 1396-cı ildə Tunaya tökməsi (məğlub etməsi) ilə məşhurdur. Şimdi 6 min nüfuzlu bir kasabadır. Halə əhalisinin üçdə ikisi türkdür. 1946-cı ildə Sofiyada yüksək ögrətimə gitdim, hüququ bitirdim. Bundan sonra ədəbiyyat oxudum. O zamanlar əsgərlik üç sənə idi. Bir az təlim keçəndən sonra hərbi and içdirdilər. Oradan məni hərbi hissəyə deyil, “Narodyan Trudovak” (“Xalq inşaatı”) adlı qəzetəyə işə göndərdilər. Sonra “Trudu dyavu” qəzetəsində işlədim. Oradan da “Eylulçu çocuq” qəzetəsinə baş yazar göndərdilər. Bu qəzetə 40 min tirajla çıxırdı. Bu minvalla on ilə qədər qəzetəçi oldum. Bu əsnada hüquq təhsilimi bitirib 6 aya qədər hüquq stajyorluq-advokatlıq yapdım. Heç bir zaman advokatlığa ilgim yoxdu. Ona

118

görə də 1954-62 illərdə “Yeni həyat” adlı bir dərgidə ədəbiyyat və kültür uzmanı olaraq çalışdım.

1957-59 illərdə Sofiyadakı Yüksək Teatro İnstitutunda Türk studiyası açdılar. Bu studiya Bolqarıstandakı türk teatrlarına kadr hazırlayırdı. İlk dəfə olaraq orada mən türk mədəniyyət tarixini oxutdum. 1960-cı ildən Ayasofiya, Ayaklimetik Universitetlərində də dərs deməyə başladım. 1962-də kadroya girdim (yəni ştatlı işə). Öncə qonorarla, sonra üst okutman, daha sonra baş okutman olaraq. 1964-65-ci illərdə Moskvada Türk Ədəbiyyatından və Kültür Tarixindən stajyorluq yapdım. Sonra Moskvada doktora savundum. Sabahettin Alinin Doğumu, yaşamı və yaradıcılıüı üzərində. Gərək şerlərini, gərək hekayələrini, gərək romanlarını təhlil etdim. S.Alinin türk ədəbiyyatında gerçəkçiliyini (realiz-mini) anlatdım.

Geri dönəndə Sofiyada S.Alinin toplu əsərlərini yayına hazırladım. O zaman kitabda ön söz olaraq doktora tezimdən parçalar yayınlandı.

1980-ci ilə qədər Sofiya Universitetində türk ədəbiyyatı və türk tarixini oxutdum. 1981 ilin sonunda Sofiya Universitesində bir etnik araşdırma yapıldı — təmizləmə. Türk əsilli okutmanlar və bizlə iş birliyi yapan bolqarlar universitetdən uzaqlaşdırıldı. Öyrənçilərlə təmasımızı kəsdilər. Bu dönəmdə — 20 iliçində türk dili və ədəbiyyatını bitirənlər həpsi bizim məzunumuzdur. Bizi başqa institutlara göndərdilər.

Ə.Şamil: — İbrahim bəy, görünür bugünkü söhbətimiz Ozan Arifsiz keçməyəcək. Çünki bulqar məsələsinə, bulqar türklərinin haqqının müdafiə edilməsinə onun qədər üsyankar ikinci bir şair-müğənni tanımıram. O.Arif oxuyurdu:

Bağır qardaşım bağır, sen olsun durma bağır!Dert müslüman Türkündür, hür dünya ondan sağır.Ne demişler: taş bile düştüğü yerde ağır,Onun için bağır sen, haykır en yüksek sesten.Kahrolsun kommünistler, kahrolsun Bulqaristan.

***

Türk yaşayan köyleri tanklar ile bastılar,Kim karşı koydu ise ağaclardan astılar,

119

Çoluk-çocuk demeyip kadınları kestiler,Türk kanıdır Bulqarın içtiği şimdi tastan.Kahrolsun kommünistler, kahrolsun Bulqaristan.

***

Hür dünya elbet duymaz, imdat diyen yar bizim,Tecavüze uğrayan, namus bizim, ar bizim,Fakat olsun qardaşım, Allahımız var bizim,Biz onunla kurtulduk, her tasadan, her yastan,Kahrolsun kommünistler, kahrolsun Bulqaristan.

Sovetlər Birliyi çöküşü başlamışdı. Amma buna baxmayaraq hələ adamların çoxunda kommunist partiyasına inam, Sovet rejimindən qorxu qalırdı. Belə bir vaxtda siz mübarizəni hansı üsullarla aparır, millətinizin haqqını qorumaq üçün nələr edirdiniz?

İ.Tatarlı: — Mən o zaman Bolqarıstan Elmlər Akademiya-sında Balkan Ölkələrini Araşdırma İnstitutunda balkanolojidə 8 sənə çalışdım. Aspirant yetişdirdik. O aspirantlardan birisi də konqreyə qatılan Dr.İordanka Bibinadır. 10 Ekim 1989 ildə demokrasiyaya keçim dönəmi vardır. O zaman diktator Todor Jivkov endirildi. Keçid dövrü başladı. Mən tam əməkliyə çıxacAğım zamandı. Aktiv politikaya keçdim. 8 sənə Hak ve Özgürlükler Hareketindən millət vəkili çıxdım. Yeni Ana Yasayı hazırlayan komisyona, sonra insan haqları və dinlər komisyonuna qatıldım. İndi parlamentoda Hak ve Özgürlükler Hareketinin danışmanlıüını yapıram. Eyni zamanda Sofiyada Yüksək İşləm İnstitutunda türk ədəbiyyatından dərs deyirəm.

1944-cü ildə Sovet ordusu Bolqarıstana gəldikdə əsgəri hökumət yaradıldı. 1944-47-ci illərdə çox partili sistem idi, çeşidli partilər vardı. 1947-ci ildə Kommunist Partisi mövcud olan partiləri ortadan qaldırdı. Bəzi partilər ölümə çarpıldı. Bolqarıstanda Stalin modelində totalitar sistem quruldu. Rejimin əsas məqsədi baş demokratik müxalifəti qırmaq idi. Ona görə azlıqların üzərinə gəlmədi. Türklər arasında mövcud olan din okulları aradan qaldırıldı. 1946 ildə yasa kurulu elan edildi, 1948 ildə dövlət okulları açıldı. Fəqət türk okulları ilk okullardan litseyə qədər idi. Kommunist Partisi türklərə qarşı tədbir almaq

120

düşünmüşdü. Güney bölgələrdəki türkləri ölkənin quzey bölgələrinə sürgün etmək planlaşdırılmışdı. Bolqarıstan Türkiyə ilə qonşudur. Bununçün də Türkiyə qorxusu vardı. Əslində bu bir millətçilikdir. Ölkədə Türkləri azaltmaq üçün 1949-50-ci illərdə olduqca böyük bir köç oldu. 200 minə qədər türk Türkiyəyə köçdü. Sonra Azərbaycan KP sekreteri Mustafayevi Stalin yanına çağırır, deyir: “— Bir heyət qur. Bolaqrıstana get. Nədən türklər sosializmdən qaçır.” Mustafayev Bolqarıstana gəlir. (Stalin dönəmində Azərbaycan KP MK-nın birinci katibi Mircəfər Bağırov idi. Bu məsələni aydınlaşdıra bilmədik ki, İ.Tatarlı yanlışlıüa yolverir, yoxsa Bolqarıstana göndərilən başqası olub — Ə.Ş.) İki həftə sonra köç durdurulur. Köçün durdurulmasına səbəb demokratiya, insan haqları deyil, Türkiyə üçün kommunist kadrlar hazırlamaq olur.

Azərbaycanlı qardaşlarımız Bolqarıstana gəldilər Sofiya Universitetində türk filolojisi bölümü açıldı, sonralar şərqşünas-lıüa çevrildi. Orada 18 şərq dili öyrədilirdi. Daha sonra ora Sofiya Universiteti yanında Doğu Dilləri və Kültürləri Mərkəzinə çevrildi. Professor M.Şirəliyev, Ə.Babayev Bolqarıstana gəldilər. Stalinin arzuladıüı kommunistlik yerinə türklük gəlmişdi. Bundan sonra bəzi dəyişikliklər oldu. Kommunist Partisi başına T.Jivko gətirildi. Kəndisi köydən çıxmış cahilbir adam. Onun zamanında soyqırımı başladı. Marksizmdə ideoloji olaraq qüsurlar, əksikliklər var. Öncə zor kullanmaq, hər şeyi zorla yapmaq, sonra “dünya kommunizmi” gibi xülyalara qapılmaq. Marksistlər milli şüuru aradan qaldırıb beynəlmiləlçi ideologiyasını ortaya atdı. Sosializm böhranı girincə, millətçilik çoxaldı, nasional-faşizm gücləndi, soyqırımı başladı. Öncə müslüman (türk) çingənələrin adları dəyişdirildi. Totalitarizmin ömrünü uzatmaq, demokrasini önləmək üçün soyqırımını önə atdılar. Bu da totalitarizmin ömrünü 10-15 sənə uzatdı.

1972-73-cü ildə tanklar, toplar, ordu, polislə müsəlman qardaşlarımızın isimləri dəyişdirildi. 1984 sonu 1985 başlanüıcında bütün türklərin soyadı dəyişildi. 1989-cu ilədək davam etdi. Həmin ildən xalq sosializm xülyalarından əlçəkdi. Parti biletini atdı.

Ə.Şamil: — Sizin bu danışdıqlarınız Ozan Arifin şerində öz əksini poetik şəkildə daha gözəltapıb. Partbiletini atmaq,

121

sosializmə inamın itməsi istər Bolqarıstan türkləri arasında, istər Azərbaycan türkləri arasında oxşar hadisələrlə əlaqədardır. Sadəcə illər arasında fərq var. O da o qədər uzaq tarix deyil. Bakıda da Sovet Ordusu 1990-cı ilyanvarın 19-dan 20-nə keçən gecə əhalini gülləborana tutdu. Səhərisi günü kütləvi partbileti atmaq, yandırmaq, hətta Sovet vətəndaşı pasprortundan, eləcə də başqa sənədlərdən imtina etmək kampaniyası başladı. Ozan Arifin şerindəki aşağıdakı misralar sanki Bolqarıstana deyil, həm də Azərbaycana həsr olunub.

Türk yaşayan köyleri tanklar ile bastılar,Kim karşı koydu ise Ağaclardan astılar,Çoluk-çocuk demeyip kadınları kestiler,Türk kanıdır Bulqarın içtiüi şimdi tastan.Kahrolsun kommünistler, kahrolsun Bulqaristan.

İ.Tatarlı: — Doğru söyləyirsiniz, oxşarlıqlarımız çoxdur. 1985-ci ildən gizli şəkildə Bolqarıstan Türklərinin Milli Azadlıq Hərəkatı adlı təşkilatı qurmAğa başladıq. Həmin ilin dekabrın 8-də Dobruca və Varna təşkilatlarının birlikdə ilk toplantısı keçirildi. Hərəkatı yaradan 18 arkadaşımız idi. Onların sırasında ali məktəbdə müəllim işləyən, fəlsəfə elmlər doktoru Ahmet Doüan, Necmeddin Hakk, Kasım Dal, İbrahim Arif, Salih Ahmet və başqaları vardı. Təşkilatın tərkibinə: 1) Dobruca — Varna, Dobriç, Silistre; 2) Rumeli — Kırcalı, Naskovo, Plovdiv, Burqas, Sliven; 3) Deliorman — Razqrad, Şumen, Trqovişe, Ruse bölgələri daxilidi. Türklərin toplum və karma (qarma-qarışıq) yaşadıqları bölgələri gəzdik. Fikirlərimizi əhaliyə çatdırdıq. Onu də deyim ki, gücə güclə cavab verməyi qarşımıza məqsəd qoymamışdıq. Silahlı dəstələr, terrorçu təşkilatlar yaratmadıq. Bizim təşkilat həm də barışdırıcı, sülhsevər missiyasını yerinə yetirirdi. Lakin bu o qədər də uzun çəkmədi. 5-6 ay sonra — 12.06.1989-cu ildə örgütümüz açıqlandı. Ahmet Doüan yakalandı, örgütün üzvlərinə bir kaç sənədən 10 sənəyə qədər cəza verildi.

Lakin bu da uzun çəkmədi. Sovetlər Birliyinin çökməsi partiya üzvlərimizin azadlıüa çıxmasına, Bolqarıstanda rejimin yumşalmasına səbəb oldu. 22 dekabr 1989-cu ildə Doüan və tərəfdarları amnistiyaya düşdülər. Elə həmin ilin dekabrın 24 və

122

28-də Drendar və Varnenskoda, 4 yanvar 1990-cı ildə isə Varnada toplantılar keçirildi. 26-27 mart 1990-cı ildə Sofiyada birinci konfransımızı, 27-28 noyabr 1992-ci ildə ikinci konfransımızı, 30 noyabr — 1 dekabrda üçüncü konfransımızı keçirdik. Hərəkatın 29-30 yanvar 2000-ci ildə Sofiyada keçirilən İV konfransında göstərildi ki, 25 vilayət, 160 icma, 1200 yerli təşkilatımız var. Hərəkat üzvlərinin sayı isə 32 min nəfərdən artıqdır. Bolqarıstanda ikinci təşkilat sayılırıq. Parlamentoda millət vəkili yerlərimiz var. bütün bunlar onu göstərir ki, ölkədə vəziyyət normallaşır.

Ə.Şamil: — İbrahim bəy, Türkiyədə yaşayan Bolqarıstanlı türklərlə söhbətdə bu nikbinliyi hiss etmirik. Bolqarıstanda hələ də öz soyadını, milliyətini bərpa edə bilməyən minlərlə insanın olduğunu söyləyirlər.

İ.Tatarlı: — Bunlar Doğrudur. Bir neçə səbəbi var. Türkiyə bolqarların ölkəyə sərbəst girişinə icazə verdiyi halda, Bolqarıstanda yaşayan türklərin gəlişini əngəlləyir. Bununla köçün qarşısını almaq istəyir, qorxur ki, türklər gələndə ölkədə müxtəlif üsullarla sığınacaq tapıb qalsınlar və geri dönməsinlər. Bolqar adı-soyadı daşıyan türklər isə Türkiyəyə qohumlarının yanına və ya başqa bir iş üçün rahat gəlib-gedə bilirlər.

Bu bir səbəbdisə də, Bolqarıstanda soyadlarının bərpası sahəsində də xeyli bürokratik əngəllər var. Gərək bələdiyyəyə, məhkəməyə və b. təşkilatlara müraciət edəsən ki, soyadını bərpa edə biləsən. Buna görə də hələ 200 min nəfərə yaxın türk öz soyadını bərpa edə bilməyib. Yəqin yaxın gələcəkdə bu əngəllər də aradan qalxacaq.

Ə.Şamil: — İbrahim bəy, çox sağ olun. Sizə və bolqar türklərinə işlərinizdə uüurlar arzulayıram.

*** Bolqarlar Rusiyanın və Avropa dövlətlərinin təhriki və təzyiqi

ilə dəfələrlə üsyan qaldırdılar, döyüşdülər, öldülər, öldürdülər, müstəqillik əldə etdilər. Lakin qurduqları bu müstəqil dövlətin birinci knyazı olan şahzadə A.Böttenberq milliyyətcə alman idi. Xarici siyasətdə də Avstriya-Macarıstan və Almaniyaya rəğbət bəsləyirdi. Buna görə də 1886-cı ilin avqustunda rusiyapərəst zabitlər tərəfindən devrildi. Lakin az sonra avstriyapərəst S.Stambolovun başçılığı ilə yenidən çevriliş oldu. Koburqski

123

knyaz seçildi, S.Stambolov hökümət təşkil etdi, diktatura rejimi yarandı. Lakin ümumi narazılıq nəticəsində 1894-cü ildə Stambolov höküməti istefa verdi. Yeni hökumət 1896-cı ildə Rusiya ilə diplomatik münasibətləri bərpa etdi və rusiyapərəst mövqe tutmAğa başladı.

Bolqarıstanın tarixini, İ.Tatarlının söhbətlərini xatırlayanda qeyri-ixtiyari yadıma Ozan Arifin “İbret dastanı” düşür:

Şu Kölnün radyosundan konuştu itin biri!İsmini demiyeyim ağzıma değer kiri,Gitmiş, gezmiş Bulqarda, katliam yokmuş heri!Bunlar böyüle alçaktır, saptırırlar hep kasten,Kahrolsun kommünistler, kahrolsun Bulqaristan.

***Ey…Aziz Türk milleti, sahip olbirliğine, Müslüman Türkün dostu, müslüman Türktür yine,Bu gerçeği görürsün, bakarsan tarihine,Çoğu Türk olduğundan, bak yanlız Afqanistan,Kahrolsun kommünistler, kahrolsun Bulqaristan.

***

Kınamakla iş bitmez, dinle beni Ankara…“Yurtta sülh, cihanda sülh”, unut gitsin birara,Başka türlü imkansız, deva bulmaz bu yara,Halifenin kılıncı kurtulsun artık pastan,Kahrolsun kommünistler, kahrolsun Bulqaristan.

***

Ey gözleri kör olmuş, vicdanı nasır dünya,Yontmataş devri değil, yırmıncı asır dünya,Yamyam bile hür bu gün, Türk neden asır dünya?Ozan Arif: Dünyaya ibret olsun bu destan,Kahrolsun kommünistler, kahrolsun Bulqaristan!

TÜRK DÜNYASİNİN BÜYÜK KAYBI

124

Kıbrısa gələrkən İstanbulda bir neçə saat vaxtımız oldu. Türk Dünyası Araştırmaları Vakfına getdik. Turan Yazgan Qazaxıstan-da olduğundan onunla görüşə bilmədik. Aişə xanımla görüşüb Türk Dünyası problemlərindən, Elçibəyin vəfatından, sAğlıüında Vakfa gəlməsindən xeyli söhbət açdıq. Vakfın “Tarih” dərgisinin Eylülayında çıxan 165-ci sayı Elçibəyə geniş yer ayırıb. Dərginin üz qabıüında Elçibəy Vakıfda olarkən Atatürkün portreti qarşısında çəkdirdiyi şəkli verilib. Prof.Dr.Turan Yazqanın “Sevgili okuyucular, Elçibey…” başlıqlı, dərin məzmunlu və hissi bir yazısı ilə başlayır. 3-cü səhifə isə tam qara boyanıb. Səhifədə Ağ böyük hərflərlə yazılıb:

“TÜRK DÜNYASİNİN BÜYÜK KAYBI

Türk Halkları Asamblesinin Şeref Başkanı,Türk Dünyası’nın Mümtaz Evladı,Türk Birliği’ninEn Samimi ve Yılmaz Savaşçısı, Atatürk’ün Askeri,

Azerbaycan’ın Seçilmiş Cumhurbaşkanı, Gerçek İnsan,Gerçek Milliyetçi, Türkiye’nin Gerçek Dostu

ELÇİBEY

HAKKIN RAHMETİNE KAVUŞTU.Bütün Türk Dünyasına Başsağlığı Diliyoruz.

Cenazesi, gerek Türkiye’de gerek Bakü’de alelacele kaldırılan Elçibey, 250.000.000 Türk Milletinin kalbinde unutulmaz ve silinmez bir yer almıştır. Vakıf olarak onun mübarek naşını Bakü’de karşılama, arkasından 3,5 saat yürüme, İlimler Akademisi’nde duygularımızı dile getirme ve ebedi istirahatgahına gömme vazifemizi yerine getirmenin huzuru içindeyiz.

Prof.Dr.Turan YAZGAN

ELÇİBEY’İN VEFATİNA TARİH

Türklüüün çare-i tevhidini sorduk. OĞUZ’a Nice bir birleşelim biz, nice hasret bitsin,Elçi’nin mevti olup geldi şu cevherli cevabELÇİBEY TANRİ’ya TURAN için elçi gitsin”

Hicri 1421

125

Erk YURTSEVER”

(Dərgidə Sabir Rüstəmxanlının “Elçibey’in Hastalığı”, və KamilVəli Nərimanoğlunun “Elçibey Çağdaş Türkçülüğün İdeologudur” məqalələri də verilib.)

Doğuda vəfat tarixinin əbcədlə yazılma ənənəsi olub. Amma, 20-ci yüzildə keçmiş Sovetlər birliyində yaşayan müsəlman xalqlarına bu unutdurulmuşdu. Sağ olsun, Erk Yurtsever qarda-şımız bir daha bizlərə ənənəni (gələnəyi) bərpa etməyin mümkünlüyünü göstərdi.

Aişə xanıma da Erk Yurtseverin əbcədlə yazdığı dördlüyün bizdə xoş təəssürat oyatdıüını bildirdik. Və müəllifə təşək-kürümüzü çatdırmAğı xahiş etdik.

Aişə xanım “Orhun” dərgisinin də Elçibəyin ölümü ilə bağlı xüsusi nömrə hazırladıüını bildirdi. Bizdə elə həvəs oyatdı ki, dərgiyə gedib onu hazırlayan kollektivə minnətdarlığımızı bildirmək istədik. Aişə xanım Vakfda çalışan gənclərdən birinə bizə bələdçilik etməyi tapşırdı. Çox təəssüf ki, yaxınlıqda olan dərginin yerləşdiyi binanı tapa bilmədik. Belə olanda Vaqif Sultanlının təklifi ilə İstanbulÜniversitesinin ədəbiyyat fakültəsinə dönüb Prof. Dr. Osman Fikri Sertkayayla görüşməyi qərara aldıq. Osman bəy görüşümüzdən çox məmnun qaldı. Mənə sevinc içərisində: “Əmin Abidin “Azərbaycan Türklərinin ədəbiyyatı tarixi”ni çapa hazırlamışam, lap vaxtında gəlmisən, onu mütləq oxu! Qoy səhvsiz çap olunsun. Ön sözü də sənin iki məqalən əsasında yazmışam. Öz imzamı qoymadım, institutun adı ilə verdim” — dedi.

Bu xəbər məni də bərk sevindirdi. Dörd-beş il öncə Osman bəylə görüşəndə İstanbula getməyə, Universitetin arxivində Əmin Abidin “Azərbaycan Türklərinin ədəbiyyatı tarixi” kitabının son cildindən, eləcə də Əmin Abidin müəllimi Fuad Köprülüyə bağışlamış olduğu “Azərbaycan Türklərinin ədəbiyyatı tarixi” kitabının əlyazma nüsxəsindən istifadə etməyə imkanım olmadığını söyləmişdim. Xahiş etmişdim ya özü, ya da tələbələrindən biri bu əsərə diqqət yetirsin. Osman bəy isə: “Belə bir əsər olsaydı, diqqətimizdən yayınmazdı. Mən Əhməd Cəfəroğlunun tələbəsi olmuşam. Əhməd bəy isə Azərbaycan ədəbiyyatına aid bütün qaynaqların yerini əzbər bilirdi.

126

O, bu haqda bir söz söyləməyib. Neçə illərdir mən də bu işlə məşğulam. Elə bir əsər olsa rastıma çıxardı” — dedi.

Soldan: Prof.Dr.Vaqif Sultanlı, Prof.Dr.Osman Fikri Sertkaya və Əli Şamil

Bu zaman Əhməd Bican Ercilasun söhbətimizə müdaxilə edərək: “Osman bəy, Əli bir şey bilməsə deməz. Sən bir vaxt tap, bir də o yerləri nəzərdən keçir” — dedi. Osman bəy də razılaşdı.

Prof. Dr. Osman Fikri Sərtkaya 1999-cu ildə Bakıda keçirilən “Dədə Qorqud” konfransına gələndə mənə F.Köprülü arxivindəki Əmin Abidin “Azərbaycan Türklərinin ədəbiyyatı tarixi” kitabının əlyazmasını tapdıüını və çap üçün hazırlamağa başladığını söyləmişdi.

Osman bəyə Kıbrısa gedəcəyimizi, cəmi bir-iki saat vaxtımız olduğunu söylədim. Danışdıq ki, geri dönəndə vaxt tapıb kitabın heç olmasa ön sözünü oxuyum. Çox təəssüf ki, buna da vaxt olmadı.

Özbək şairi və araşdırıcısı Tahir Kahhar da məni məyus etdi. Ona “Türk xalqlarının tanınmış adamları” ensiklopediyasının sözlüyünü göndərmişdim ki, oxuyub düzəlişlər və əlavələr etsin. İşin həcminin böyüklüyü və məsuliyyəti onun gözünü elə qorxudub kitaba heç əldə vurmamışdı. Qaraqalpaqlı araşdırıcı SarıgülBahadırova isə sözlüyün üzərində işləyə bilməməsinin

127

səbəbini Özbəkistanda hələ də DTK (KGB) arxivlərinin açılmaması ilə əlaqələndirdi.

Makedoniyalı Nusret Dişo Ülkü ilə yenə əvvəlki hay-küylə görüşdük. Onun sevinci mənə də sirayət etmişdi. Xeyli hal-əhvaltutduq. Şəxsi həyatı, yaradıcılıüı ilə maraqlandım. “Tanıdığım İnsanlar” kitabımı bağışladım. Kosovalı İskəndər Muzbeğin şəklini və haqqında məqaləni görəndə uşaq kimi sevindi. İskəndərlə yerli olmaqla yanaşı həm də dost olduqlarını, çox təəssüf ki, az-az görüşdüklərini söylədi.

— Siz Azərbaycanlılar yenə də bizdən öndəsiniz. Bizi Qafqazda tanıdırsınız. Heyf ki, biz sizləri layiq olduğunuz qədər tanıda bilmirik — dedi və incə bir səmimiyyətlə əlindəki kitabı göstərib: — Bu birincisidir, bilə bilərəmmi mən neçənci kitabda olacam? — dedi və güldü. Mən də ona qoşulub gülərək: — yəqin on beşincidə — deyə zarafatla cavab verdim. — Yox, ona mənim ömrüm çatmaz! — deyə Nusret bəy də zarafat etdi və qalxıb otAğından bir kitab gətirdi. “Kabıma sıümıyorum (35 yılın şerleri)” kitabına belə bir avtoqraf yazmışdı: “Nusret Dişo Ülküden Azeri kardeşim Ali Şamile en derin saygı ve sevgilerle. 15.11.2000. Gazimağusa. K.Kıbrıs.”

Mən kitabı gözdən keçirə-keçirə : “Nusret bəy, öten konqre zamanı söhbət etdiyimiz “ətli-kəmikli konu”da neçə konqre, simpozium keçirdiniz? — deyə sakitcə xəbər aldıqda, o bir az duruxdu, sonra: — Hə, hə, bir kaç simpozium oldu. Amma sən istədiyin konqre olmadı. Ona barmaq basan tapılmır” — dedi və əlavə etdi: — Mütləq elə bir konqre keçirəcəyik. Onda səni də dəvət edəcəyik — söylədi. Mən isə: — Sağlıq olsun — deməklə kifayətləndim.

MARAŞI DA GÖRDÜM

Kasımın 15-də K.Kıbrısda müstəqillik günü olduğundan konfrans öz işini dayandırdı. Həmin gün Atlılar, Muratağa, San-dallar köylərindəki toplum məzarlıqları ziyarət etdik. Lefkoşada yalnız tarixi abidələr,prezident sarayı, bizim İçərişəhəri xatırladan dar küçəli XVIII-XİX yüzilin Lefkoşasını gəzməklə kifa-yətlənmədik. Şəhərin mərkəzi parkına da getmək istədik. Park

128

ucada yerləşdiyindən buradan rum tərəfi aydın seyr etmək olur. Çox təəssüf ki, bu arzumuzu gerçəkləşdirə bilmədik. Təmir getdiyinə görə mərkəzi parka giriş bağlı idi. Bayramı Türklər qeyd etsə də bu tərəfdə sakitlik idi. O biri tərəfdə isə bir neçə yerdə ucadan rum musiqisi oxudurdular. Sanki bu bayramın hay-küyünü eşitməkdən qorxurdular.

Lefkoşanın, Girnenin tarixi abidələrilə tanış olduq, Bellorais monastrının həyətindəki restoranda nahar etdik.

Tanışlardan xəbər tutmaq istədim. Mahmud İslamoğlu Lefkoşada yaşayır. Xəstə olduğundan ictimai, elmi fəaliyyətlə fəalməşüulola bilmir. Ondan yaşca böyük olan Harid Fedai isə gənclik enerjisi ilə çalışır (18-ci yüzilin sonları 19-cu yüzilin önləri). Kıbrısda Doğulmuş və orada da müftülük etmiş şair Hilmi Efendinin şerlər kitabının ikinci əlavəli baskısını “Ali Hüseynoğlu Beyefendiye Kıbrıs hatırası. Harid Fedai. MAğosa, 14.11.2000.” avtoqrafıyla mənə bağışladı.

Əhməd Günəşlə, ErtuürulApakanla da görüşə bilmirik. MAğosada yaşayan Əhməd Yorüançıoğlu da evdə yoxdur. Rektor danışmanı işləyən Prof.Dr.Hasan Cicioğlunun katibəsinə iki dəfə zəng vursaq da yerində olmadığını, qonaqlarla getdiyini söylədi. Kıbrısda olduğumuz üçüncü gün axşamüstü gənclərdən biri məni Hasan bəyin otağına götürür. Bir stəkan çay içdikdən sonra: — Ankaradan qonaqlarım var. Əzim Süslügilburadadır. Onları Maraşa aparmağa icazə almışam. İmkandan yararlanıb sizi də oraya aparmağı qərara aldım. Konfransın proqamından xəbərda-ram. Axşam yeməyinədək gəzib gələcəyik — dedi.

Bu təklif mənim üçün gözlənilməz oldu. Hasan bəyin CİP-ində universitet şəhərciyindən Mağosaya Doğru yolalırıq. O, evinə zəng vurub oğluna və qızına həyətə düşməyi tapşırdı. Ayaqüstü də olsa, Hasan bəyin övladları ilə tanış olduq.

Ötən dəfələrdə görə bilmədiyim Maraşı bu dəfə gördüm. Osmanlı hökümətinin vəkf torpağında salınmış 6 hektarı əhatə edən şəhərcikdə indi yalnız hərbizilərə rast gəlmək olur. Atatürk ilk dəfə Ankarya gələndə onu qarşılamAğa çıxmış şəhər nümayəndələrinin nəvə-nəticələri ənənəyə sadiqdirlər. Ata-babaları Atatürkü hansı geyimdə qarşılayıblarsa, onlar da həmin geyimdə Atütürkün adı ilə bağlı toplantılara qatılırlar. Onlarla birlikdə şəkilçəkdiririk.

129

Hasan Cicioğlu aralıda görünən bir binaya işarə ilə: — O binanı görürsünüz? Üstündə Bayrağımız dalğalananı — deyirəm. Televiziyaya, Mediyaya bir neçə gün mövzu verən o binadı. Rumlu gənc onun üzərindəki bayrağı endirməyə qalxmışdı. Qəhrəman mehmetcik onu armud kimi yerə saldı! — deyir. Hasan bəy yanlışlıüa yolvermiş bir gəncin ölümünə baisolmuş bir atəşdən deyil, sanki uüurlu bir ovdan söhbət açan ovçu təsiri ilə danışır.

Geri qayıdırıq. Mən Palm Beach hotelinə çatanda onlardan ayrılıram. Bu axşam hotelin restoranında Kuzey Kıbrıs Türk Cümhuriyyəti Cümhuriyyət Məclisi başkanı ErtuürulHasipoğlu Konqre iştirakçılarına qonaqlıq verəcəkdir. Hotelin foyesində gəzişib ötənləri xatırlayıram. Bir azdan Konqre iştirakçıları da gəlirlər.

ELÇİLİKDƏ R.DENKTAŞLA GÖRÜŞ

Konqre iştirakçılarına verilmiş dəvətnamədə isə səhərisi gün yəni 17 Kasım Kuzey Kıbrıs Türk Cümhuriyyəti Cumhurbaşkanı Rauf R.Denktaş bizim qaldığımız “Park Hotel”in restoranında qonaqlıq verəcəyi (1998-ci ildə də Rauf bəy konqre iştirakçılarına orada qonaqlıq vermişdi.) göstərilmişdi. Televiziyadan aldığımız bilgiyə görə Rauf R.Denktaş BMT vasitəçiliyi ilə Güney Kıbrıs rəhbərləri ilə danışıqlarda iştirak edirdi. Xaricdə olduğu üçün gələ biləcəyi şübhəli idi. Onunla görüşə bilməyəcəyimizə təəssüflənirdik. Sən demə təəssüflənməyə dəyməzmiş. İş elə gətirdi ki, onunla görüşüb birlikdə şəkilçəkdirəsi olduq. Amma öncədən planlaşdırıldıüı kimi “Park Hotel”də deyil, Lefkoşada — Türkiyə Cümhuriyyətinin Kuzey Kıbrısdakı Böyük Elçiliyinin iqamətgahında.

Türkiyə Cümhuriyyətinin Kıbrısdakı Böyük Elçisi ErtuürulApakanın səlahiyyət müddəti başa çatdıüına görə vida mərasimi təşkiletmişdi. Saat 18.00-da başlayan vida mərasimində Kıbrısın ictimai-siyasi təşkilat rəhbərləri, tanınmış iş adamları, aydınlar iştirak edirdilər. III Uluslararası Kıbrıs Araşdırmaları Konqresinin katılımçılarının bir qrupu da oradaydı. Nusret Dişo Ülkü bu dəfə əlində şərab qədəhi qoluma girərək Elçiliyin həyətində düzülmüş stolların arası ilə gəzişirdi. O, gah Kıbrısda

130

hazırlanmış şərabı, gah ayağımız altındakı xalı kimi çəməni, gah da havanın xoşluğunu tərifləyirdi.

Həqiqətən də romantik və yaddaqalan gecəydi. Getdikcə vida mərasiminə gələnlərin sayı da artırdı. Birdən Rauf bəyi qarşımda görəndə bir anlıq çaşdım. Onun gəlişindən nəinki mənim, mən deyərdim ki, oraya toplaşanların çoxunun da xəbəri olmamışdı. Gəlişilə bağlı nə hay-küy düşmüş, nə də mühafizəçiləri toplumda ona yol açmağa çalışmışdılar. Rauf bəy də hamı kimi bir əlində qədəh ətrafındakılarla salamlaşa, görüşə irəliləyirdi.

Çaşqınlığıma son qoyub onunla görüşdüm. Rauf bəy yaxam-dakı rozetə göz gəzdirdi. Deyəsən, adımı, soyadımı oxuyurdu. Sonra da: — “Tanıdığım adamlar” kitabını aldım. Çox sağ ol. Gözəl təşəbbüsdür. Arzum budur davam etdirəsən, sonrakı kitablarını da görək — dedi.

Yaxınlıqda Polşalı türkoloq Qrazuna Zajac ilə söhbət edən Vaqif Sultanlını çağırdım. Hər ikisi gəldi. Rauf bəylə tanış oldular. Birlikdə şəkilçəkdirdik. Rauf bəy mənə öncələr gördüyüm kimi təsir bağışlamadı. İndi bir az yorüun, qayğılı və dalğın görünürdü.

Səhəri gün telexəbərlərdən Rauf Denktaşın yenidən xaricə getdiyini öyrəndim. Onda bildim ki, axşam onun adından Konqre iştirakçılarına verilən qonaqlıqda niyə iştirak etməyib.

18-də sübh tezdən yuxudan oyanıb hava limanına tələsirik. Oradan İstanbula uçuruq. İstanbul-Bakı təyyarəsində isə Bütöv Azərbaycan Birliyi sədrinin birinci müavini Çingiz bəylə rastlaşırıq. Onu Bakıda qoyub gəlmişdik, İstanbula belə tələsik gəlib-qayıtması təəccübümə səbəb oldu. Sonra öyrəndim ki, Azərbaycandakı Türkiyə Səfirliyi məmurlarının bilgisizliyininmi, yoxsa başısoyuqluğununmu ağrısını o çəkməli olub.

Təbrizdə doğulub boya-başa çatan, 1993-cü ildə Bakıya gələn Çingiz bəy hazırda Finlandiyada mühacirdir. Ə.Elçibəyin vəfatını eşidib təcili Bakıya uçmuşdu. Bakıdan da İstanbula gələsi olur. Elçilikdə ona viza almağa ehtiyac olmadığını, İstanbulda təy-yarədən enərkən viza almağın mümkünlüyünü söyləyiblər. O da inanıb, bilet alıb İstanbula uçub. Ordan da onu vizasız gəldiyinə görə geri qaytarırdılar. Bakıya qayıdanda da xeyli Azərbaycan sərhədçilərinin sorüu-sualına məruz qaldı.

Universitet nəzdindəki Kıbrıs Araşdırmalar Mərkəzinin fəaliyyəti haqqında aydın təsəvvür yaratmaq üçün Mərkəzin

131

başkanı İsmail Bozkurtun Uluslararası Kıbrıs Araştırmaları Konqresindəki nitqini də kitaba əlavə etməyi lazım bildik.

İSMAİL BOZKURTUN KONUŞMASI

DAĞ Kıbrıs Araştırmaları Merkezi kurulduğu zaman tasarlanıp uygulamaya konan Kıbrıs Araştırmaları Kongresi’nin, giderek gelenekselleştiğini ve kurumlaşmaya başladığını görmek, işi başlatan kişi olarak bizi mutlu ediyor ve onurlandırıyor. Bunu, açıkça söylemek istiyorum.

Kıbrıs Araştırmaları Merkezi, küçücük bir çekirdek kadro ile çalışmaktadır. İddialı araştırmalar yapacak elemanları, başka bir anlatımla Doğrudan araştırma yapacağımız kadrolarımız yoktur. Bu bakımdan Doğrudan araştırma yapma yerine genelde Kıbrıs’a, özelde Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyyeti’ne ve Kıbrıslı Türklere ilgiyi artırmak, genelde Kıbrıs, özelde KKTC ve Kıbrıslı Türklere yönelik araştırmalar konusundaki durgun suları dalgalandırmak, genelde Kıbrıs’a özelde KKTC ve Kıbrıslı Türklere yönelik araştırmaları özendirmek yolunu amaç olarak seçtik.

Bugüne kadar 15 sayı çıkan dergimizle, sayısı 16’ya varan yayınlarımızla, üçü Kıbrıs Araştırmaları Kongresi olmak üzere 11 uluslararası nitelikli kongre-sempozyum ve benzeri etkinlikle, kuruluşumuzun üzerinden geçen 5 yıliçinde amacımıza büyük oranda ulaştıüımızı, yani biraz önce belirttiğim gibi Kıbrıs’a ilgiyi artırdıüımızı, Kıbrıs araştırmaları konusunda durgun suları dalgalandırdıüımızı, Kıbrıs’a ilişkin araştırmaları özendirdiüimizi gönülrahatlıüı içinde söyleyebilirim.

Uluslararası Kıbrıs Araştırmaları Kongresi özelinde ise şunları söyleyebilirim:

Birinci Kongre, Kasım 1996’da 92 katılım ve sunulan 21 bildiri ile gerçekleşti. Bildiriler, 412 sayfalık bir kitabta toplandı.

İkinci Kongre, Kasım 1998’de 197 katılım ve sunulan 149 bildiri ile gerçekleşti. Bildiriler, toplam 2.328 sayfa tutan beş ciltte yayımlandı.

Bu Üçüncü Kongre’de çok daha seçici olduk. Önce özetler, sonra bildiriler elekten geçirildi. Üçte bir oranında eleme yapıldı. Buna karşın Kongre’yi 207 katılımla gerçekleştiriyoruz.

132

Programa göre 156 bildiri sunulacaktır. Bunlardan 136’sı 4 cilt halinde yayımlanmış ya da yayımlanmaya hazır durumdadır. Bu şekilde bizim için bir ilki de gerçekleştirerek, bildirileri Kongre sonrası değil, Kongre öncesi yayımlamış olduk.

Bu Kongrenin önemli bir özelliğini de vurgulamak istiyorum.Birinci Kongremizde KKTC’den bildiri sunanların sayısı 8, İkinci Kongremizde 37 idi. Bu sayı, Üçüncü Kongremizde 43 oldu. Bu sayılar içinde, KKTC üniversitelerinde çalışan yabancı uyruklu akademisyenler de yer almakta, ancak KKTC dışında görev yapan KKTC’li kişiler yer almamaktadır. Üçüncü Kongre’ye KKTC yurttaşı olup da dışarıdan bilgi sunan 7 kişi vardır. Yani bildiri sunacak KKTC yurttaşları ile KKTC’de çalışanların sayısı 50’dir.

Bu sayılar bizim için önemlidir; çünkü pek çok ülkede ve özellikle Anavatan’ımız Türkiye’de Kıbrıs’la ilgilenen araştırmacı ve bilim adamlarının yanında KKTC yurttaşı ve KKTC üniversitelerinde görev yapan araştırmacı ve bilim adamı sayısının giderek yükselmekte olduğunu göstermektedir.

Bu husus, yukarıda özetlediğim çalışma hedefimizin gerçekleştiğini göstermektedir. Bugün dünyada Kıbrıs’la ilgili araştırma yapmış ve yayımlamış yüzlerce araştırmacı ve bilim adamı vardır. Yalnızca üç Kıbrıs Araştırmaları Kongresi’ne katılan kişi sayısı 300’ün üzerindedir. Bu araştırmacı ve bilim adamlarının önemli oranı genelde Kıbrıs Araştırmaları Merkezi’nin çalışmaları, özelde bu Kongre sayesinde Kıbrıs’la ilgilenmişlerdir.

Kongrelerimizin gerçekleşmesinde Sayın Cumhurbaşkanından, T.C. Büyükelçiliğin’den, Cumhuriyet Meclisi’nden, Hükümet’ten ve DAĞ Rektörlüğü’nden her zaman teşvik, destek ve katkı aldık. Kendilerine teşekkürü bir borç bilirim.

T.C. Büyükelçisi Sayın Ertuğrul Apakan’a, özellikle teşekkür etmkek istioyrum. Onun desteği ve katkısı olmadan biz bu kongreleri yapamazdık. Birkaç güne kadar başka bir görev için aramızdan ayrılacaklardır. Kendilerine bu kürsüden aileleri ile birlikte mutluluk ve esenlik, sağlık ve başarı dilemek istiyorum.

Bu üçüncü Kongre’nin maddi yükünü KKTC Devlet Bakanlığı ve Başbakan Yardımçılığı, T.C. Büyükelçiliği ve DAĞ Rektörlüğü çekti. Diger bir anlatımla sponsorluğu bu üç makam yaptı. Ayrıca,

133

Sayın Cumhurbaşkanı ile Cumhuriyet Meclis Başkanı da katılımcıları birer resmi yemekle konuk ederek ve onurlandırarak, Kongre’mize dolaylı mali katkı yaparak sponsorlar arasına katıldılar. Cumhurbaşkanı Sayın Rauf DENKTAŞ’A, Cumhuriyet Meclis Başkanı Sayın Ertuğrul HASİPOĞLU’na, Devlet Bakanı ve Başbakan Yardımçısı Sayın Mustafa AKINCI’ya, T.C. Büyükelçisi Sayın Ertuğrul APAKAN’a ve DAĞ Rektörü Prof. Dr. Özay ORAL’a teşekkür ediyorum.

Son olarak, bu Kongre’nin düzenlenmesi ve gerçekleşmesinde görev alan ve katkı koyan Kıbrıs Araştırmaları Merkezi Yönetim, Düzenleme ve Bilim kurullarında görev alan her kese, Kongre’nin esas yükünü çeken Merkez’deki çalışma arkadaşlarıma, DAĞ Baskı Birimi’ne, dış ilişkilerimizi aksatmadan yürüten ARTUR’a ve tüm katılımcılara da teşekkür etmek istiyorum.

Başarılı bir Kongre dileğiyle saygılar sunarım. Quzey Kıbrısa üç səfərim yaddaşımda belə iz qoyub. Oraya

yenidən dönsəm təkrar-təkrar getsəm nə olacaq, təəssüratım dəyişəcəkmi, yeni kitablar yazacammı? Onu bilmirəm! Bir onu bilirəm ki, xristian dünyasından, Avropadan güc alan Yunanıstan türkləri adadan zorla sıxışdırıb çıxara bilmədi. İndi diplomatik vasitələrlə, siyasətlə Kıbrısı Avropa Birliyinə üzv etməklə adadakı türkləri milli azlığa çevirməyi, sonra da dinc yolla onları yox etməyi planlaşdırır. Buna necə, nail ola biləcəkmi?!

15 dekabr 2000.

134

ELMİ KONFRANSLARDA

QUZEY KİBRİS

HAQQİNDA MƏRUZƏLƏRİM

135

II. Uluslararası Kıbrıs Araştırmaları Kongresi,24-27 Kasım 1998,

Doğu Akdeniz Üniversitesi, Gazimağusa, Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti

KIBRIS AZERBAYCAN MEDYASINDA

Ali Şamil Hüseyin oğlu,Azerbaycan Ansiklopedisinin grup rehberi,

Bakü — Azerbaycan.

Tarihin belirli kesimlerinde Kıbrıs ve Azerbaycan Osmanlı İmparatorluğuna bağlı olmuştur.1 Ne gazete, ne radyo vardı, telqraf dahi icat edilmemişti. Böyle bir zamanda birbirlerinden uzakta olan Kıbrıs ve Azerbaycan arasında değilde, yakın illerin bir çoğu arasında bile bağlılık, iletişim sıkı değildi.

XX yüzyıl dünyada teknolojinin kalkınması yüzyılı gibi iletişimin hızlanmasına neden oldu. Bu devir Doğu ölkelerinin çöktüğü bir devirdi. Osmanlı İmparatorluğu dağılıyordu. 1878 yılında Kıbrıs adasını B.Britaniya Osmanlı İmperatorluğundan kopardı. Ondan 50-65 sene önceyse Azerbaycanın Kuzeyini günü-günden güclenen genc Rusya İmparatorluğu işğal etti. Nüfusunun çoğunluğunu müslüman Türklerinin oluşturduğu Azerbaycanı Rusya her türlü yollarla tarih boyunca bağlı olduğu memleketlerden ve halklardan ayırdı. Azerbaycan Avropayla ilişkilerini Rusya vasıtasıyla gerçekleşdirmek mecburiyetindeydi. 10.000 km. uçakda bulunan Rusya illeriyle iletişim kurmaya her türlü imkan sağlanmasına rağmen, yakındakı Osmanlı İmparatorluğu ve Kacarlar devletiyle ilişkiler engelleniyordu. Bundan dolayı Azerbaycan Türklerinin Kıbrıs’da yaşayan soydaşlarıyla ilişkileri çok çayıf olmuştur. Fakat töm bu baskılara rağmen milli şüuru söndürmek mümkün olmamıştır.

Geri kalmış tarım Rusyasında XX yüzyılın başlarında bir devrim havası duyulmaya başladı. Sömürge zülmü altında inleyen halklarsa bunu kendi çıkarları — hürriyetleri için kullanmaya çalıştılar. Azerbaycanda onlarca gazete, dergi yayınlanmaya başlandı, sahne eserleri gösterildi, milli okullar açıldı.

136

Azerbaycanda yayınlanan gazete ve dergiler Rusya müslümanları arasında, Doğuda, Avrupada, Afrikada az da olsa yayılıyordu. Bu yayınlarda halkın soyu, tarihi ile ilgili çok değerli yazılar çıkıyordu. Bununla beraber Türk-İslam halklarının yaşamı da gündeme getiriliyordu.

Ali bey Hüseynzade, Ahmet bey Ağaoğlu (Ağayev), Aliabbas Müznib, Alimerdan bey Topçubaşov, Haşım bey Vezirov ve b. onlarla fikir adamlarının, yazarların amacı halkları uyandırmak, aynı kökten, aynı dinden insanları sömürgeçilere, istismarçılara karşı beraber mücadeleye seferber etmek, reform yolla halklarını dünyanın gelişmiş ulusu durumuna getirmekti. XX yuzyılın önlerinde yalnız Kıbrıs Türklerinin değil, Balkan Türklerinin başlarından geçen müsibetler Azerbaycan Milli Medyasının esas konusuydu. Azerbaycan Medyası milli şüurun uyanmasında, Türk möslöman halklarıyla ilişkilerin yaranmasında Rusyadakı Türk halklarına ve toplumlarına da yardımçı oluyordu.

1917 yılında Rusya İmparatorluğunun devrilmesi Kafkasyada yaşayan halklara kendi bağımsız devletlerini kurma imkanını sağladı. Kafkasya Türklerinin kurdukları devletlerden en uzun ömürlüsü Azerbaycan Halk Cumhuriyyeti (28 Mayıs 1918 - 28 Nisan 1920) oldu. Milli şüurun uyanmasında, soydaş olduğu halklarla ilişkilerin sıklaşmasında bu kısa ömürlü cumhuriyetin rolü oldukca büyüktür. Fakat bolşevik Rusyası “halklara hürriyyet” devizi altında sömürge altında ezmiş olduğu halkların kurdukları devletleri istila etdi. 1920-den sonra Azerbaycan Medyasında Kıbrıs konusu göndemden çıkarıldı. Milli düşünceli yazarlar öldürüldü, hapse atıldı, Sibiryaya sürüldü, çok az bir kısmı yabancı ölkelere kaçıb.

Sovyetler Birliği yarandığı ilk günden Medyayı, tüm ideoloji bölümleri parti tekeline çevirdi. Fikir, düşünce üzerine sıkı sansör denetimi kuruldu. Milli, dini düşüncenin propokandası yasaklandı. Bundan dolayı 1920-90 yılları arasında Azerbaycan Medyasında Kıbrıs konusunda bir tane bile olsun, objektiv ve dolgun yazıya rastlamak mümkün değil. 1974 yılındakı olaylara bile Azerbaycan Medyasında yunantaraflı ve soğuk bakılmıştır. Çünki o zamanlar Azerbaycan Medyasının yabançı ölkelerden direkt informasyon alma imkanı yoktu. Moskovadan gönderilen haberleri yayınlamak zorundaydı. Bu yazıların bazılarının altında Azerbaycanlı soyadına

137

rastlıyorunuz. Bunlar da Sovyetler Birliğinin muhabir adıyla dış ölkelere gönderdiği KGB (Devlet Tehlikesizlik Komitesi) ajanlarıydı.

Kıbrıs konusunda Azerbaycanda geniş bilgi veren ilk kaynak Azerbaycan Sovyet Ansiklopedisinin V sayıdır.2 Adanın tarihinden, coğrafyasından, ekonomisinden geniş bilgi veren bu yazı yunan tarafını tutmaktadır. Türklerin başlarından geçen katliamlardan, baskılardan söz edilmiyor. Ada devletinde nüfusun 78%-ni yunanlılar, 18%-ni Türkler oluşturduğunu, burada ermenilerin ve b. halkların yaşadıkları yazılmaktadır. Yunanların Türklerin başına açtığı acı olaylar devri ise böyle anlatılmaktadır: “1963 yılının sonunda Kıbrıslı Türklerle yunanlılar arasında silahlı münakaşa baş verdi. Güvenlik Kurulunun kararı (1964, mart) ile BMT koşunları Kıbrısa girdi. 1974 yılının Temmuzunda irticaçı yunan zabitlerinin kumandanlığı altında olan askeri birlikler, Kıbrısta olan yunan ordu hisseleri EOKA-2 (Kıbrıslı Savaşçıların UlusalBirliüi) hökumete karşı devrim yaptılar. Munakaşaya katılan Türkiye 20 Temmuzda kendi bölmelerini Kıbrısa çıkarmağa başladı. Askeri operasyonlar sonucunda Türk birlikleri adanın yaklaşık 40%-ni tuttular. Kıbrısda yaşanmış duruma ilişkin BMT Gövenlik Kurulu 1974 yılı Temmuz katnamesine göre töm yabançı birlikleri Kıbrısdan çıkmağa çağırdı. 1975 yıl 13 Şubat tarihinde Kıbrısın Türklere ait bölümünde bir taraflı düzende, Kıbrıs Federal Türk Devleti yarandı, Haziranda bu devletin Anayasası hazır oldu.”3

Azerbaycan Sovyet Ansiklopedisı gibi değerli yayında Kıbrısta baş vermiş olayların olduğu gibi yayınlanmamasına rağmen Kıbrıs Terekkiperver Emekçi Halk Partisinin (komunist yönlü AKELpartisının) tarihine genişlik verilmiştir.4 Tüm bunlara karşılık Azerbaycan halkı 1963, 1974 yıllarında Kıbrısda Türklerin başına açılan oyunlardan, bu halkın kendi hürriyeti için yaptığı mücadeleden Türkiyenin radyoları vasıtasıyla haber edinmişti. Sovyetler Birliği çöktüğünde ve Azerbaycanda bağımsızlık mücadelesi başlatıldıkta Azerbaycan Türkleri dünyanın kaderi için de rahatsız olduklarını belirttiler.

1988-91 yıllarında yalnız Baküdeki çoksaylı gösterilerde (zamanla bu gösterilere 1.000.000-a yakın insan katılırdı) değil, Gence, Nahçıvan, Şeki, Sumqayıt gibi şehirlerde, ilçelerde,

138

köylerde bile Kıbrıs Türkleri’nin desteklenmesi konu oluyordu. Gösterilerde dağıtılan, sokak ve alanlarda duvarlara vurulan kağıtlarda da, halk mücadelesi aktiflerinin gizli yayınladıkları az saylı gazetelerde de BMT-nin, dünya devletlerinin KKTC-ni tanımaması kınanılıyordu.5

Tüm bunlar Kıbrıs Türkleri konusunda geniş bilgi vermese bile konunun gündeme gelmesinin esasını koydu. Fakat bu alanda önemli dönüş KKTC Cumhurbaşkanı R.Denktaşın baş danışmanı Ahmet Gazioğlu’nun 1991 yılının Aralık ayında Azerbaycan’a gelişinden oldu. Bundan yedi ay önce Azerbaycan bağımsızlıüını ilan etmişti. Fakat buna rağmen Sovyetler Birliüinin etkisi halen duyuluyordu, sınırları rus askerleri koruyordu. A.Gazioğlunun gelişini resmi qazete ve dergiler deyil,6 AHC-nin qazeteleri ve bu kuruma bağlı olan gazeteciler7 açıkladılar. İlk defa Gazioğlu Kıbrıs Türkleri’nin kaderi konusunda Azerbaycan Türkleri’ne geniş bilgi verdi.

KKTC’de yaşayan İrak Türkmen möcadelesinin önderlerinden Ahmet Göneş Beydillinin 1991 yılının sonlarında Azerbaycana yaptıüı sefer yeni bir döşönceyi ortaya attı. KKTC dünya ölkeleri tarafından tanınmasa da, Türk halklarının ve toplumlarının bağımsızlıüı uürunda möcadele aparan insanları savunuyor ve onları destekliyor.8

Azerbaycan Medyasının Kıbrısta ilgisini çeken Cumhurbaşkanı Rauf Denktaşın hayat yolu olmuştur. İsmayıl Ümidli “Siyasi portre” serisi altında “Rauf Denktaş” adlı geniş bir yazı yayınlamıştır.9 Burada R.Denktaşın hayat yolunun ışıklandırılmasıyla beraber daha çok politik meseleler göndeme getirilmiştir. İ.Ümidli yazıyor: “Rauf Denktaş KKTC çevresindeki embargoyu dağıtmak dolayısıyla en küçük fırsatları bile kaçırmıyor. Bu yolda inatla çalışıyor. O, SSCB’nin dağılması sonucunda yeni yaranmış Türk cumhuriyyetlerinin eninde sonunda onun temsilettiüi devleti tanıyacaklarına inanıyor”.10 Başka bir yazar — A.Şamilov ise yazısını “Prezident istirahet saatlarında” adlandırıyor.11 Eski SSCB cumhuriyetlerinde hayatını siyasi möcadeleye adamış bir insanın zamanla fotosöjetler de yapmasını kabartmaya gerek varmı?.

SSCB’de politikaçılar makine gibi tanınıyordu, insanlar yaşadıkları ölkenin devlet adamlarının, politikaçıların, hatta

139

sanatçıların bile aile hayatı, özel istekleri, dinlenmeleri konusunda hic bir şey bilmiyorlardı. R.Denktaşın cızdığı doğa görüntülerini gazetede yayınlamakla yazar onun ince, duygusal, zevkli bir insan olduğunu okuculara iletiyordu. Ve SSCB’nin 70 yılda biçimlendirdiği politik devlet adamı görümünü dağıtmağa çalışıyordu. Bununla beraber, ilk defa Azerbaycan okuru R.Denktaşın Azerbaycan halkıyla ilgili fikirleriyle tanışmış oldular.

Genelllikle, 1992-93 yıllarını Azerbaycan Medyasının Kıbrısı tanıtma konusunda en başarılı dönemi adlandırmak olar. O yıllarda resmi ve iktidar gazetelerile beraber bağımsız gazeteler de Kıbrısın yakın tarihile bağlı ilginc yazılar yayınlıyordular. Bu yazıların hepsinde Kıbrıs Türklerinin hakkının savunulması açıkça gözüküyor. Bu bakımdan Ramiz Askerin Azerbaycan Milli Meclisinin yayın organı — “Azerbaycan” gazetesinde “Kıbrıs Türkleri ve problemleri” başlıklı seri yazıları;12 Gazenfer Hamidoğlunun “Kipr meselesi”;13 “Mühalifet” gazetesinin “Türk dünyası: Ne var, ne yok?”14; Elhan Rzayevin “Türkler ve yunanlar arasında ilişkiler normlaşacak mı?”15; Ali Şamilovun “Şeytan üçgeni yaranacak mı?”16; “Kıbrıs Karabağa benziyor?”17 ve b. yazılar ilgiçekicidir. Esas ilgiyi tarihe ve politik duruma yönelten bu yazılarda zamanla Azerbaycanın yakın tarihine ve son yüzyıldaki tarihine ilgi çekiliyor ve paraleller yapılıyor. Yunanlarla ermenilerin ister Kıbrısda, isterse de Kafkasyada aynı metodları kullandıkları sergileniyor. “Kıbrıs Karabağa benziyor?” yazısında politik durumların temamen aynı düzenlendiği, sonra da dünyada “yazık, katliama uğramış” ermeni-yunan maskesine girildiği sergileniyor. Mağosa Belediyye başkan yardımçısı Ahmet Yorgancıoğlunun 1974 olaylarıyla ilgili anlattığı hatıralar yazıyı daha etkili yapmaktadır.

1993 yılının 4 Haziranında Azerbaycanda olan devrim KKTC meselesini resmi Medyanın gündeminden tamamen çıkardı. Fakat çok saylı milli şüurlu gazeteler konuyu göndemden çıkarmadılarsa da, okuyucuya yeni bir düşünce de ulaşamadı. Esas ilgi Kuzey ve Güney Kıbrıs Devletleri arasında yapılan konuşmalara çekildi. Bu konuşmalar konusunda resmi açıklamalar Medyada esas yer tutmaktadır.

140

1993 yılı olaylarından sonra resmi gazeteler de, özel gazeteler de Kıbrısın adını çok sıkı kullanmaya başladılar. Fakat burada Kıbrısın tarihinden, orada yaşayan soydaşlarımızın kaderinden sözedilmiyordu. Azerbaycanda 1992-93 yıllarında devlet sözcüsü, son bir ayda ise başbakan makamında çalışmış AHC önderlerinden Penah Hüseynovun villalarından, marketlerinden ve restoranlarından bahs ediliyordu. 4 Haziran devriminden sonra baskılardan saklanan P.Hüseynovun Kıbrısta yaşadığı yazılıyordu. Yazarların Kıbrıs konusunda bilgileri o kadar zayıftı ki, Kıbrısın Güneyinde bile kimlerin yaşadığını ve orada Türklere olan münasebetin nasılolduğunu bilmiyorlardı. Bazen P.Hüseynovun G. Kıbrısta yaşadığını, bar, restoran sahibi olduğunu yazıyorlardı. Sonralar P.Hüseynovun baskıdan saklanırken Bakü dışına çıkmadığı ve Kıbrısta ne villası, ne restoranı, ne de kuyumcu dükkanı olmadığı açıklandı.

P.Hüseynovla bağlı yazılar baştan başa yalan ve palavra olsa da, Kıbrıs adlı bir ölkenin var oluşunu hatırlatmak, buradakı halk möcadelesinin önderini propakanda etmek bakımından taktir vericiydi.

Azerbaycanda 1990-98 yıllarında 1000-den fazla gazete ve dergi yayınlanmışdır, onların bazılarının bir, bazılarının üç-beş sayısı basılmıştır. Bu gazete ve dergilerin hepsini bulmak, gözden geçirmek mümkün değil. Çünki genel kütüphaneler bile bu gazete ve dergileri tam toplayamamıştır.

Yaptığımız çalışmalardan böyle bir sonuca geliyoruz ki, Kıbrıs konusu genellikle milli yönlü gazete ve dergilerin ilgi merkezinde olmuştur. “Azadlıg”, “Yeni Müsavat”, “525-ci gazet”, “Mühalifet”, “Rezonans”, “Zaman”, “Avrasya” gibi uzun ömürlü yayınlar, onlarla beraber “Bozkurt”, “Menlik”, “Tanıtım” ve başka kısa ömürlü gazeteler Kuzey Kıbrıs konusunda en çok yazan gazetelerdir. 1993-97 yıllarına oranla daha az ilgi çekilen Kıbrıs problemi 1998 yılında Azerbaycan Medyasında yine aktüel olmuştur. Bunda KKTC-nin Azerbaycandakı Ticaret Evinin başkanı Ayfer Said Erkmenin çabaları takdiredicidir.18

1998 yılının mayısında Azerbaycanda 7 medya mensubunun — Medya ve Haberleşme Bakanlığından Halide Bağırlının, “Azerbaycan” gazetesinden Reyhan Mirzezadenin, “Assa-İrada” haber bürosundan Fazil Abbasovun, “Halk” gazetesinden İttifak

141

Mirzebeylinin, “Azadlıg” gazetesinden Elman Şahinoğlunun, “Ekonomik”den Ağası Hunun, “Yeni Müsavat”dan Şahin Ceferlinin KKTC-de olmaları Azerbaycan Medyasının sayfalarını Kıbrıs konusuyla doldurmuştur.19 Bu yazı bolluğu içinde yeni söz azdır. Genellikle, Turizm seferlerinin anılarını hatırlatıyor. Bu da gazetecilerin Kıbrısta özelkonu arayışları içinde olmadıklarını sergiliyor. Onlara gösterilen yer ve verilen dokumanlara esasen yazılar hazırlamışlar. Bu yazıları Azerbaycan Radyosunun yayınlarıyla kıyasladığımız zaman Azerbaycan Radyosunun Kıbrıs Türklerinin edebiyyatını, folklorunu, etnografisini, bilim adamlarını daha çok dikkata aldığına tanık oluyoruz. Azerbaycan Radyosunun prof. yazar İsmayıl Bozkurt, prof. Hasan Cicioğlu hakkında yayınları, Mahmut İslamoğlunun “Kıbrıs Türklerinde eskiden günümüzedek Nevruz” kitabından parçalar verilmesi Kıbrısın tanınmasına böyük katkı Bozkurtıştır.20

Mutlulukverici nokta — Azerbaycan Medyasının son 10 yılda Kıbrısa Doğru fikirlerinin değişmesidir, onun ağrılarına kendi ağrıları gibi bakmasıdır. Onun hakkının çiğnenmesine tepki göstermesidir.

Örnek: 1998 yılı 24 Mayısda Baküde T.İsmayılov adına Çocuk Resimleri Sergi Salonunda Uluslararası Kırmızı Haç Kurulunun sergisi açılmıştır. Sergide I ve II Dünya Savaşları ve lokal çatışmalar konusunda çok sayda resim vardı. “Azadlıg” gazetesi sergiye ilişkin yazıyor: “...1974 Kıbrıs savaşıyla bağlı fotolara da aynı açıdan baka biliriz. Yunanların açılarından bahseden resimlerin olmasına rağmen, Türklerle ilgili hiç resim yok. Sanki bu çatışmada ezilen yalnız yunanlar olmuş...”21

Azerbaycan Medyası yalnız Kıbrıs Türkleri konusunda yazılar vermek, Azerbaycan — KKTC arasında ilişkilerin artmasına çalışmakla kalmıyor, aynı zamanda o, geçmiş SSCB-de yaşayan Türk halk ve toplumlarıyla KKTC arasında köprü rolü oynuyor.

Kaynakça:

1. (1961), Azerbaycan Tarihi, Azerbaycan EA-nın neşriyyatı, Bakı, s. 190-356;

2. (1981), Azerbaycan Sovyet Ensiklopediyası, Bakı, V cild, s. 389-391.

142

3. Yine orada, s. 389-390.4. Yine orada, s. 391.5. (1998), A.Tahirzade, Meydan 4 il, 4 ay, Bakı.6. (1992), “Mühalifet” gazetesi, yanvar, N 3.7. A.Şamilov, (1992), Kıbrısdan gelen var, “Şerq qapısı”

gazetesi, yanvar, N 12.8. A.Şamilov, (1992), İraglı Ahmet Güneş: “Qedrini bilin”,

“Şerq qapısı” gazetesi, 7 fevral, N 20 (16412); Ahmet Oğuz, (1992), Ahmet Güneşle müsahibe, “Oğuz eli” gazetesi, fevral, N 2.

9. İsmayıl Ümidli, (1992), Siyasi portret: Rauf Denktaş, “Mühalifet” gazetesi, 24 sentyabr, N 113 (124).

10. Yine orada, s. 3.11.A.Şamilov, (1992), Prezident istirahet saatlarında,

“İncesenet” gazetesi, dekabr, N 12.12. R.Asger, (1993), “Azerbaycan” gazetesi, mart.13. Qazenfer Hamidoğlu, (1992), Kipr meselesi, “Oğuz eli”

gazetesi, 16 aprel, N 12.14. (1992), “Mühalifet” gazetesi, 24 oktyabr, N 113(124).15. Elhan Rzayev, (1993), Türkler ve yunanlar arasında

münasibet normallaşacak mı, “Mühalifet” gazetesi, 24 dekabr, N 128(379).

16. A.Şamilov, (1992), Şeytan öçbucağı yaranacak mı?, “Azerbaycan” gazetesi, 11 oktyabr.

17. A.Şamilov, (1992), Kıbrıs Qarabağa ohşayır, “Oğuz eli” gazetesi, 11 fevral.

18. Behmen Faziloğlu, (1998), Türk Ordusunun Kipre çıkarılması yunanlara da hayır veribmiş, “Rezonans” gazetesi, 25-28 iyul; (1998), Azerbaycanla Şimali Kipr arasında alış-veriş olmaması her iki halk için ayıptır, “525-ci gazet”, 4 iyul.

19. Elhan Şahinoğlu, (1998), Dağlık Karabağ meselesiyle Kipr problemini karışdırmak olmaz, “Azadlıg” gazetesi, 4 iyul; (1998), Bir adadı, garip ada, doğmaları döndö yada, “Azadlıg” gazetesi, 10 iyun; Şahin Ceferli, (1998), Dünyamızda bir devlet de var, “Yeni Mösavat” gazetesi, 5,6-8,9 iyun; Ağası Hun, (1998), Kuzey Kıbrısda, “Cumhuriyyet” gazetesi, 18 iyun; İttifaq Mirzebeyli, (1998), Kuzey Kıbrıs: abideler, gözellikler ve semimiyyet adası, “Halk” gazetesi, 6,7 iyun, N 149(22849), N

143

150(22850); Reyhan Mirzezade, Halide Bağırlı, (1998), Hazarın sahilinden Aralıg sahiline, “Panorama” gazetesi, 23 iyul, N 123(630) ve b.

20. (1995), Azerbaycan Radyosu, 8 iyul; 1996, 12 mart; 1998, 4 fevral; 1998, 8-9 iyun ve b.

21. (1998), “Azadlıg” gazetesi, 16 may, N 91(1111).

144

“Şimali Kipr - Tarix və Müasirlik” Uluslararası Konfransı, 21-24 may 1999, Ali Diplomatiya Kolleci (Bakı) -

Doğu Akdeniz Üniversitesi (Gazimağusa), Azərbaycan Respublikası.

KIBRIS “AZADLIQ” QƏZETİ SƏHİFƏLƏRİNDƏ

Əli Şamil Hüseyin oğlu, Azərbaycan Ensiklopediyasının qrup rəhbəri,

Bakı — Azərbaycan.

1989-cu ildekabrın 5-də ilk nömrəsi işıq üzü görən “Azadlıq” qəzeti öz gəlişi ilə Azərbaycan mətbuatına, ictimai fikrinə bir yenilik gətirdi. Sovetlər Birliyinin yaratmış olduğu qəlibləri, qadağaları dağıtmağa başladı. Qəzet yalnız xalqı Azadlıq uğrunda mübarizəyə, totalitar rejimi aradan qaldırmağa səfərbər etmir, həm də öz oxucularına həqiqəti deməyə çalışırdı. Uzun illər Sovetlər Birliyində hakimiyyət orqanlarının təsirilə mətbuatın birtərəfli və saxta mövqeyinə alışmış oxucu “Azadlıq” qəzetinin səhifələrində birdən-birə sərbəst baxışlar gördü. Qəzetin texniki imkanları olduqca zəif idi. Dış informasiya qaynaqlarından yararlana bilmirdi. Özünün dış ölkələrdə nəinki müxbirləri yoxdu, heç istənilən şəhər və bölgə ilə əlaqə saxlamağa telefon, faks və s. imkanı da yox idi. Ona görə də Sovetlər Birliyinin informasiya qaynaqlarından yararlanmaq zorundaydı. Lakin qəzet bu informasiya qaynaqlarının məlumatlarını partiya, Sovet mətbuat orqanları kimi kor-koranə təkrarlamır, ona öz münasibətini bildirirdi.

Bunu biz qəzetin Kıbrısa həsr etdiyi ilk yazısında aydın görürük. Sovet mətbuatı Güney Kıbrıs Rum Cümhuriyyətinin Prezidenti Vasilionun Moskvaya gəlişini işıqlandırırdı. “Azadlıq” qəzeti də bu mövzuda əsas diqqəti Vasilionun Moskvada keçirdiyi mətbuat konfransına yönəldib1. Vasilion deyib: “Türklər Kipr əhalisinin 14 faizini təşkil etsə də, Türkiyə 1974-cü ildə Kiprin 40 faizini işğal edib. Türkiyə bu qanunsuz hərəkatına Kiprdə Türk azlığının mənafeyinin tapdanması ilə haqq qazandırır. Deməli, dünyanın hər hansı bir bölgəsində Türk azlığının mənafeyi

145

tapdanarsa, Türkiyə müdaxilə etməlidir. Həmin məntiqlə Türkiyə Azərbaycan-erməni münaqişəsinə qarışmaq üçün özünə yol açmış olur.”2

Qəzet rəsmi qaynaqlardan aldığı xəbəri olduğu kimi verir. Amma ona “Kipr probleminin Azərbaycan-erməni münaqişəsi ilə bağlı olması haqqında nağıl”3 başlığı qoyur. Uğurlu tapılmış bu başlıq xəbərə əlavə şərh verməyə ehtiyac qoymur.

Quzey Kıbrıs Türk Cümhuriyyətinin Prezidenti Rauf Denktaşın baş müşaviri, prof. dok. Əhməd Qazioğlunun Azərbaycana gəlişini rəsmi qəzetlər, radio və televiziya sükutla qarşılayır. Yenicə formalaşan milli yönlü mətbuat isə onun gəlişini gündəmə gətirir. “Azadlıq” qəzeti Əhməd Qazioğlunun şəklini səhifələrində yerləşdirməklə yanaşı, ondan alınmış kiçik müsahibəni də çap etmişdi.4

Prof. dok. Əhməd Qazioğlunun gəlişi Azərbaycanla Quzey Kıbrıs Türk Cümhuriyyəti arasında birbaşa əlaqələrin yaranmasına və genişlənməsinə səbəb oldu. Onun ardınca Azərbaycana gələn hökumət adamı Eşber Serakıncı olmuşdur. Quzey Kıbrıs Türk Cümhuriyyəti Eğitim, Kültür və Gənclik bakanı Eşber Serakıncı bir həftə Bakıda olmuş, “Azadlıq” qəzetinin müxbirinə müsahibə verərkən demişdi: “...Biz dünyanın 75 ölkəsi ilə əlaqə qurmuşuq və bu ölkələrin heç birində nə iş adamları, nə də dövlət adamları bizi görəndə qaçıb gizlənmir”.5

Qəzet müxbirinin: Demək səfərinizin heç bir səmərəsi olmayıb? - sualına isə Eşber Serakıncı: Azərbaycan Xalq Cəbhəsində görüşümüzdən gözəl təəssüratlar aldıq. Başlıcası isə Azərbaycanı gördük, tanıdıq - cavabını vermişdi.

“Heç bir iş yapa bilmədən” geri qayıdan Eğitim, Kültür və Gənclik bakanı Eşber Serakıncıdan aldığı müsahibəyə isə müxbir “Kiprdən qorxmağa dəyməz”6 başlığını qoymuşdur.

Bu həmin vaxtlar idi ki, Azərbaycan özgürlüyünü elan etməsindən 7 aydan çox keçməsinə baxmayaraq, hələ də hakimiyyətdə keçmiş kommunist nomenklaturası qalmışdı. Onlar da keçmişin acı təsirindən yaxa qurtara bilmir, Rusiya Federasiyasının dünya ölkələrinə münasibətinə oxşar siyasət yeridirdilər. Quzey Kıbrısda onlarla dini bir, dili bir insanlar yaşadığını, onların Azərbaycanın müstəqillik əldə etməsinə

146

sevinmələrini, birbaşa əlaqə yaratmağa çalışmalarını bilsələr də, canlarındakı qorxu çıxmadığından susmağa üstünlük verirdilər.

“Azadlıq” qəzetində Quzey Kıbrıs Türk Cümhuriyyəti haqqında gedən ilk dolğun yazı “Kıbrıs danışıqların dördüncü mərhələsi qarşısında”7 adlanır. İlk dəfə idi ki, qəzet Kıbrısda olmuş əməkdaşının məqaləsini çap edirdi. İlk dəfə idi ki, qəzetin səhifələrində Quzey Kıbrıs Türk Cümhuriyyətinin adı olduğu kimi yazılırdı. İlk dəfə idi ki, qəzet oxucularına Kıbrıs problemini həm tarixi, həm də siyasi baxımdan belə geniş açıqlayırdı. Müəllif Kıbrıs məsələsinə adada baş verənlər kimi deyil, ümum Türk problemi kimi baxırdı.

Çox təəssüf ki, qəzet tutduğu bu xətti davam etdirə bilmədi. İki ay yarımdan sonra çap etdiyi məqalələrdə yenə də ölkənin adı rusdilli mənbələrdən alındığı kimi “Kipr” yazılmağa başladı. Qəzetin əməkdaşı Hüseynbala Səlimov hazırladığı materialda Azərbaycan Kıbrıs məsələsinə eyhamla yanaşaraq məqaləsinə “Azərbaycan, Ben Q’urion, Rauf Denktaş və bir də ...AXC”8

başlığı seçmişdi. Bu kiçik yazı aşağıdakı cümlə ilə tamamlanır: “...Və bu arada eşitdik ki, AXC-nin Şimali Kipr Türk Respublikasında nümayəndəliyi açılacaq. Amma təəssüf ki, bu xəbəri təsdiqləyən və ya inkar edən bir şey (AXC qərarı və ya başqa bir sənəd) öyrənə bilmədik”.

İlham Səfərlinin “Türkiyə siyasəti: xəyallar gerçəkləşir” məqaləsindəki “...Dördüncüsü, ölkə üçün prinsipial Kipr problemi növbəti dəfə gərginləşir...”9 cümləsindən sonra “Azadlıq” qəzeti səhifələrində üç ildən çox Kıbrıs mövzusuna rast gəlmirik. Bu da qəzetin mövqeyinin dəyişməsindən deyil, Azərbaycanda 1993-cü ilin 4 iyununda baş vermiş hökumət çevrilişindən irəli gəlir. Hökumət çevrilişindən sonra “Azadlıq” qəzetinə təzyiqlər artır, senzor nəzarəti güclənir. Qəzet bəzən günlərlə çap olunmur, bağlanmaq təhlükəsi ilə üzləşir. Lakin bütün zorluqlara baxmayaraq “Azadlıq” nəşrini nəinki davam etdirir, həm də Azərbaycanda ən oxunaqlı, ciddi siyasi qəzetə çevrildi.

Azərbaycanda cəmi iki aya yaxın baş nazir işləmiş Pənah Hüseynov 1993-cü il4 iyun çevrilişindən sonra gizlənmək zorunda qalır. Respublikadakı istər rəsmi, istərsə ayrı-ayrı partiya və təşkilat qəzetlərində Pənah Hüseynovun gah Quzey, gah da Güney Kıbrısda (məqalə müəlliflərinin Bəzilərinin yazılarından Kıbrıs

147

haqqında aydın təsəvvürləri olmadığı görünür) yaşadığını, orada villası, mağazası, restoranı və s. olduğu yazılanda “Azadlıq” qəzeti bu məsələyə münasibət bildirmir. İki il sonra P.Hüseynov həbs ediləndə aydın olur ki, o, Bakıdan heç yerə getməyibmiş, yuxarıdakı faktlar isə uydurmadan başqa bir şey deyilmiş.

Rusiya Federasiyasının Kıbrıs adasındakı rum icmasına S-300 raketlərini satmağa təşəbbüs göstərməsi Azərbaycan ictimaiyyətinin haqlı narazılığına səbəb oldu. “Azadlıq” qəzeti də bu yöndə səmərəli iş apardı. Kiçik xronikalar verməklə kifayətlənməyib, bu silah satışının doğura biləcəyi təhlükəni diqqət Mərkəzinə çəkmək üçün geniş təhlilli yazılar verməyə başlayıb. Bu yöndən çap olunmuş məqalələr sırasında hərbi mütəxəssis Azad İsazadənin və Eldar İsmayılzadənin məqalələri maraq doğurur. E.İsmayılzadə yazır: “...Kiprin yunan hissəsi Rusiyadan “yer-göy” tipli raketlərin alınması haqda bu ölkə ilə saziş imzalayıb. Sazişin təfərrüatı gizli saxlansa da, məlumdur ki, söhbət çoxmilyonluq sövdələşmədən gedir... Lakin Avropa Birliyinə daxil olmağa can atan Türkiyəni müəyyən hərəkətlərə təhrik etməklə yunanlar Türkiyə ətrafında siyasi mühitin gərginləşməsi və ictimai fikirdə bu ölkənin gözdən düşməsinə nail ola bilər...”10

Rusiya və Yunanıstan S-300 raketlərinin müdafiə qurğuları olduğunu təkrarlamaqla dünya ictimaiyyətini çaşdırmağa çalışır. Hərbi mütəxəssis Azad İsazadə isə S-300 raketlərinin texniki göstəricilərini açıqlayaraq onun həm də hücum silahı ola biləcəyini söyləyir.11

Qəzet S-300 raketlərinin satışı ilə bağlı məsələni daim diqqət Mərkəzində saxlamış, bu mövzuda çap etdiyi yazıların həcminin böyük və kiçikliyindən asılı olmayaraq hadisəyə beynəlxalq normalar çərçivəsindən yanaşmışdır. “Ankarada hərbi sərgi”12, “Kipr: qoşunlar olmayanda raketlər də olmayacaq”13, “Türkiyə embarqo ilə hədələyir”, “Kipr: S-300 raketləri üçün baza modernləşdiriləcək”15, “S-300-lər Kiprə yaxınlaşır”16 və başqa məqalələr bu qəbildəndir. S-300 raketlərinin satışının Azərbaycanın və onun müttəfiqlərinin strateji maraqlarına uyğun gəlmədiyi vurğulanır. Bu da təsadüfi deyil. Rusiya Azərbaycan ərazisinin 20 faizdən çoxunu işğal etmiş Ermənistana yardım etməklə, onu bu işə təhriklə kifayətlənmir, Türkiyənin

148

düşmənlərinə də hər cür yardım etməklə onu gücdən salmağa çalışır.

“Azadlıq” qəzetində Kıbrıs mövzusunda ən çox yazan jurnalistlər İradə Ağayeva və Elxan Şahinoğludur. Qəzetdə imzasız və ya “Beynəlxalq həyat” və s. imzalarla çap olunan xəbər və təhlillərin əksəriyyətinin onlara məxsusluğunu asanca seçmək olur. İradə Ağayevanın “Türkiyə - Yunanıstan: qaranlıq tuneldə işartı”17, “Kipr problemi: manevr imkanları tükənib”18, “Kipr: vahid dövlət, yoxsa iki dövlətdən ibarət federasiya”19, “İ.Qaradayı Kiprdədir”20, “Klerides Türkləri qıcıqlandırmaqdan əl çəkmir”21, Elxan Şahinoğlunun “Dağlıq Qarabağ məsələsi ilə Kipr problemini qarışdırmaq olmaz”22, “Bir adadı, qərib ada...”23, “Məmurlarımız Quzey Kıbrısın yubileyinə qatılmadılar”24

məqalələri istər yüksək siyasi səviyyəsi ilə, istərsə də faktların zənginliyi ilə seçilir.

1997-ci ilin payızında Azərbaycanda Quzey Kıbrıs Türk Cümhuriyyətinin Ticarət Evinin açılması respublika mətbuatında Kıbrıs mövzusunu aktuallaşdırdı. Ticarət Evinin rəhbəri Ayfer Said Erkmen yalnız qəzetlərə müsahibələr verməklə kifayətlənmədi. Mədəni əlaqələrin inkişafı istiqamətində də xeyli iş gördü. 1998-ci ilin may ayında Azərbaycan Kütləvi İnformasiya Vasitələrinin yeddi müxbiri Quzey Kıbrıs Türk Cümhuriyyətinə yola döşdü. Bu dəstədə “Azadlıq” qəzetinin əməkdaşı Elxan Şahinoğlu da vardı. Səfərdən döndükdən sonra o, qəzetdə silsilə yazılar çap etdirdi.25 İlk dəfə “Azadlıq” qəzetinin birinci səhifəsində Rauf Denktaşın portreti verildi və qəzet bir səhifəsini bütövlükdə ondan alınmış müsahibəyə həsr etdi. Müsahibə aktual olduğu qədər də dolğun idi. Lakin E.Şahinoğlunun qəzetin iki nömrəsində verilmiş “Bir adadı, qərib ada...”26 başlıqlı səyahət oçerki təsviri xarakterli idi. Həmin günlərdə başqa qəzetlərdə çap olunmuş məqalələrə çox bənzəyir, “Azadlıq” qəzetinin keçmiş saylarında getmiş bir çox fikirləri təkrarlayırdı. Bu onu göstərirdi ki, jurnalist sərbəst olmamış, özü gəzib mövzu tapmamışdır. Onları bir turist qrupu kimi gəzdirmişlər. O da həmin gəzintidən aldığı təəssürat əsasında məqalə hazırlamışdır.

“Azadlıq” qəzeti Quzey Kıbrıs Türk Cümhuriyyətini tanıtmaq, təbliğ etmək, ictimai fikri formalaşdırmaqla yanaşı, bu işə laqeydliklə və ya qərəzli yanaşanları da tənqid etməkdən, onlara

149

qarşı durmaqdan çəkinmir. Belələri istər Azərbaycan hökumətinin məmurları olsun, istər beynəlxalq təşkilatların nömayəndələri. Məsələn, 1998-ci il noyabrın 15-də Bakı Əyləncə Mərkəzində Quzey Kıbrıs Türk Cümhuriyyətinin 15-ci il dönümü münasibətilə toplantı keçirilmişdir. Dəvət edilsələr də, Azərbaycan rəsmilərindən toplantıya gələn olmamışdı.

“Azadlıq” qəzeti bu hadisəyə öz münasibətini belə bildirir: “...1990-cı ilin 20 yanvarında uzaq Bakıda törədilən qanlı hadisələrə biganə qalmadılar. Etiraz aksiyalarına Quzey Kıbrısda Rauf Denktaşdan tutmuş nazirlərədək hamı qoşuldu. Kıbrıslılar Azərbaycanlı qardaşlarını unutmadılar. Bizim dərdimiz onların dərdinə çevrildi. Bəs biz necə, onların hazırkı probleminə şərik ola bilirikmi?

...Görəsən, rəsmilərimiz nədən qorxublar? Bəlkə yunan müttəfiqimizlə iqtisadi əlaqələrimiz yüksələn xətlə inkişaf edib, xəbərimiz yoxdur? Elə həmin gün Quzey Kıbrısın başqa ölkələrdə keçirdiyi tədbirlərdə həmin ölkələrin rəsmiləri iştirak edib və bu hər ildə belə olur...”27

Haqlı və kəskin iraddır.1998-ci ilmayın 24-də Bakıda T.İsmayılov adına Uşaq Sərgi

Salonunda Uluslararası Qırmızı Xaç təşkilatı fotosərgi açır. İlk baxışda təqdirəlayiq və humanist bir işdir. Amma bu sərgidə də xristian dünyasına xas bir tərəfkeşlik olur. Sərgini təşkiledənlər, eləcə də buna yardımçı olan Azərbaycanlılar nədənsə incəliklərə fikir verməyirlər. Amma “Azadlıq” qəzetinin nəzərindən bu yayınmayır. Elə həmin günün səhərisi qəzet yazır: “...1974-cü il Kipr müharibəsilə bağlı fotolara da eyni səpgidə yanaşmaq olar. Yunanların əziyyətlərini əks etdirən fotoşəkillər var, Türklərin əzablarından isə bəhs edən bir şəkildə gözə dəymir, sanki bu qarşıdurmada əzab çəkən yalnız yunanlar olub.”28 Qəzet haqlı olaraq tələb edir ki, Gəncədə təkrarlanacaq sərgidə belə nöqsanlara yol verilməsin.

“Azadlıq” qəzetində Kıbrısla bağlı çap olunan məqalələri mövzusuna görə aşağıdakı kimi qruplaşdırmaq olar:

1. Quzey Kıbrıs Türk Cümhuriyyətini tanıtmaq məqsədi daşıyan məqalələr;

2. Kıbrıs adasının bölünməsi nəticəsində yaranmış iki dövlət və bu dövlətlərin xarici siyasətindən bəhs edən məqalələr;

150

3. Quzey Kıbrıs Türk Cümhuriyyətinin müttəfiqləri və ona qarşı duran Qüvvələrin - Yunanıstan, Rusiya, Ermənistan və b. yeritdikləri xarici siyasəti açıqlayan məqalələr;

4. Beynəlxalq Təşkilatların Quzey Kıbrıs Türk Cümhuriyyətinə təsirindən bəhs edən məqalələr;

5. Azərbaycan Cümhuriyyəti ilə Quzey Kıbrıs Türk Cümhuriyyətinin əlaqələrindən bəhs edən məqalələr.

“Azadlıq” qəzetini diqqətlə izləyən hər bir oxucu aydın görür ki, Azərbaycanla müharibə vəziyyətində olan Ermənistan Kıbrıs adasının rumlular yaşayan bölgəsindəki dövlətlə — Yunanıstanla tərəfdaşdır, Rusiya Federasiyası da onları himayə edir.

Hətta yunan-Kipr hərbi təlimində Ermənistandan olan müşahidəçilər də iştirak edir.29 Kıbrısın rumlular yaşayan bölgəsində hakimiyyətə kimin gəlməsindən asılı olmayaraq dövlət antitürk əhval-ruhiyyəli olaraq qalır.30

“Azadlıq” qəzeti Kıbrıs problemini gündəmdə saxlamasına, bu mövzuda ardıcıl dolğun siyasi yazılar verməsinə baxmayaraq yazılarda texniki qüsurları aradan qaldıra bilmir. Məsələn, “Türklər Kipr Konfederasiyası yaratmağı təklif edir”31 məqaləsinin əvvəlində ölkənin adı Quzey Kıbrıs Türk Cümhuriyyəti kimi yazılırsa da, elə ikinci abzasda Şimali Kipr yazılır. Qəzetdə Kipr, Kıprıs, Kıbrıs sözləri qarışıq şəkildə işlədilir. Bütün bunlara son qoyub ölkənin adını da, dövlətin adını da, adanın yerləşdiyi dənizin adını da sakinləri kimi işlətsək daha Doğru olar. Bu həm də yabançı dillərdən gəlmiş yanlışlığı aradan qaldırar.

Qaynaqlar:

1. Kipr probleminin erməni-Azərbaycan münaqişəsi ilə bağlı olması haqqında nağıl, “Azadlıq” qəzeti, 1991, 8 Noyabr, 55(85), s.2.

2. Yenə orada.3. Yenə orada.4. Müsahibə, “Azadlıq” qəzeti, 1991, 13 Dekabr, 65(95), s.2.5. Kiprdən qorxmağa dəyməz, “Azadlıq” qəzeti, 1992, 27

Aprel, s.8.6. Yenə orada.

151

7. Şamilov Əli, Kıbrıs danışıqların dördüncü mərhələsi qarşısında, “Azadlıq” qəzeti, 1993, 2 Mart, 25(252).

8. Hüseynbala Səlimov, Azərbaycan, Ben Q’urion, Rauf Denktaş və bir də ...AXC, “Azadlıq” qəzeti, 1993, 22 May, 57(284), s.6.

9. Səfərli İlham, Türkiyə siyasəti: xəyallar gerçəkləşir, “Azadlıq” qəzeti, 1993, 25 May, 58(285), s.6.

10. İsmayılzadə Eldar, Kiprdə növbəti təxribat, “Azadlıq” qəzeti, 1997, 7 Yanvar, 35(754), s.3.

11. İsazadə Azad, S-300 hücum silahı ola bilər, “Azadlıq” qəzeti, 1997, 18 Yanvar, 12(763).

12. Ankarada hərbi sərgi, “Azadlıq” qəzeti, 1997, 24 Sentyabr, 201(952), s.2.

13. Kipr: qoşunlar olmayanda raketlər də olmayacaq, “Azadlıq” qəzeti, 1997, 27 Sentyabr, 204(955), s.2.

14. Türkiyə embarqo ilə hədələyir, “Azadlıq” qəzeti, 1997, 48 Oktyabr, 210(961), s.13.

15. Kipr: S-300 raketləri üçün baza modernləşdiriləcək, “Azadlıq” qəzeti, 1998, 28 Yanvar, 16(1036), s.5.

16. S-300-lər Kiprə yaxınlaşır, “Azadlıq” qəzeti, 1998, 10 Dekabr, s.7.

17. Ağayeva İ, Türkiyə - Yunanıstan: qaranlıq tuneldə işartı, “Azadlıq” qəzeti, 1997, 29 Mart, s.11.

18. Ağayeva İ, Kipr problemi: manevr imkanları tökənib, “Azadlıq” qəzeti, 1997, 9 İyul, 135(886), s.3.

19. Ağayeva İ, Kipr: vahid dövlət, yoxsa iki dövlətdən ibarət federasiya, “Azadlıq” qəzeti, 1997, 13 Avqust, 165(916), s.5.

20. Ağayeva İ, İ.Qaradayı Kiprdədir, “Azadlıq” qəzeti, 1998, 11 İyul, 128(1148), s.11.

21. Ağayeva İ, Q.Klerides Türkləri qıcıqlandırmaqdan əlçəkmir, “Azadlıq” qəzeti, 1998, 16 İyul, 131(1151), s.5.

22. Şahinoğlu E, Dağlıq Qarabağ məsələsi ilə Kipr problemini qarışdırmaq olmaz, “Azadlıq” qəzeti, 1998, 4 İyun, 103(1123), s.5.

23. Şahinoğlu E, Bir adadı, qərib ada.., “Azadlıq” qəzeti, 1998, 6 iyun, 105(1126), s.11. və 1998, 10 İyun, 107(1128), s.1.

24. Şahinoğlu E, Məmurlarımız Quzey Kıbrısın yubileyinə qatılmadılar, “Azadlıq” qəzeti, 1998, 17-18 Noyabr, s.7.

25. 22, 23, 24-cü qaynağa bax.

152

26. 23-cü qaynağa bax.27. 24-cü qaynağa bax.28. “Azadlıq” qəzeti, 1998, 16 May, N 91(1111).29. Yunan-Kipr hərbi təlimi, “Azadlıq” qəzeti, 1997, 29

Oktyabr, 226(977), s.1.30. Kipr: Prezident Q.Klerides də qaldı, kurs da qaldı,

“Azadlıq” qəzeti, 1998, 17 Fevral, 29(1049).31. Türklər Kipr yaratmağı təklif edir, “Azadlıq” qəzeti, 1998,

1 Sentyabr, s.1.

153

III. Uluslararası Kıbrıs Araştırmaları Kongresi, 13-17 Kasım 2000,

Doğu Akdeniz Üniversitesi, Gazimağusa, Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti.

“AYNA” GAZETESİNİN KIBRIS HAKKINDAYAZDIKLARI

Ali Şamil Hüseyin oğlu,Azerbaycan Ansiklopedisinin grup rehberi,

Bakü — Azerbaycan.

Sovyetler Birliğinin çöküş döneminde ölkeyi “samizdat”lar bürümüştü. Rusca “samostayatelnoe izdatelstvo” 1 - özgür basın anlamını taşıyan bu sözün kısaltılmış şekli Sovyetler Birliği sınırları içinde yaşayan bütün halkların dilinde meşhur bir terimdi.

Samizdatların ortaya çıkışı ise devletin yapısı ile ilgilidir. Özelmülkiyet sınırlandırılmıştı ve her şey devletin tekelinde idi. Matbaalarda yarı gizli özelliği de olsa, gazete, kitap, dergi vs. basmak mümkün değildi. Matbaaların, fotokopi makinelerinin ve daktiloların yazı karakterlerinin tamamı KGB tarafindan kayd edilmişti. Ancak 1980’li yıllara gelindikte KGB’nin insanlar üzerinde olduğu gibi bu basım ve yayım araçlarının üzerindeki kontrölü de zayıflamıştı. Toplumda ve idarede görülen aksaklıkları artık insanlar açıkca tenkit ediyorlardı. Bu atmosferden faydalanan ileri fikirli cesur kimseler düşüncelerini daktilo ile yazıya geçiriyor ve karbon kağıdı ile onları çoğaltarak elden ele dolaşmasını sağlıyorlardı. Onlar biraz daha ileri giderek risaleler, dergiler basarak Sovyet düzenini tenkit ediyorlardı. Elden ele dolaşan bu vasıtalar da insanlar arasında ilgi uyandırıyor ve bununla da böyük bir kamuoyu oluşuyordu.

Azerbaycan’da yayınlanan “samizdat”larda Kuzey Kıbrıs’la ilgili hiçbir şey bulamadık.

1988 yılında Azerbaycan’ı bürüyen miting dalgaları özellikle Bakü’nün merkezinde bulunan Azadlıg (eski adı Lenin) Meydanında toplanan bir milyondan fazla insan Sovyet rejimine karşı tepkisini dile getiriyordu. Bu mitingler, devlet organlarının

154

ve Komünist Partisi mensuplarının yüreğinde korku uyandırıyordu. İdareciler, meydanda toplanan insan selini görüp bazı konularda taviz vermek mecburiyetinde kaldılar.

Bundan faydalanan demokratik düşünceli, milliyetçi aydınlar düşüncelerini halka ulaştırmak için Komünist Partisi yöneticilerine baskı yaparak kendi fikirlerini yayan gazeteler çıkarmaya başladılar. Bunlardan birisi de Karabağ’a Halk Yardımı Komitesi’nin organı “Azerbaycan” gazetesi idi. Gazetenin ilk sayısı çeşitli zorlukları ve bürokratik engelleri aşarak 2.10.1989. günü yayımlandı2. Gazete haftada bir defa yayınlanıyordu, ancak Sovyet sansürünü yerle bir edince çok kısa bir zamanda 250 bin tirajlı gazeteye çevrildi. Onun ardınca Azerbaycan Halk Cebhesi’nin yayın organı olan “Azadlıg” gazetesi3 çıkmaya başladı. Gazetenin adının altında “Elgücü, selgücü” kelimeleri yerleştirilmişti. Sovyetler Birliği zamanında yayınlanan gazetelerin hepsinin üzerinde “Bütün ölkelerin proletarları, birleşin!” sözlerinin yazılması adeta kanun gibiydi. Yeni yayın hayatına başlayan gazeteler ise bu sloganı yazmaktan vazgeçtiler. Her gazete kendi döşönce tarçına yönelik bir sloganı başlıüına taşıyordu.

Komünist Partisi’nin kontrölü dışında bazı gazeteler yayınlansa da, ülkedeki sansür prangası henüz kırılmamıştı. Sansür, dikkatini öçellikle yeni yayınlanan gazetelere yöneltmişti.

1990 yılında 19’unu 20 Ocağa bağlayan gece Rus Kızıl Ordusu’nun Bakü’de silahsıç insanlara hücum ederek katliam yaratması ve 130’dan fazla insanın ölümü, 600’den fazla insanın yaralanması Sovyet döçenine olan göveni yerle bir etti. Azerbaycan Komünist Partisi’nin yayın organı olan “Kommunist” gazetesi çalışanları “Seher” adlı A-3 formatlı 8 sayfalık bir gazete yayınladılar4. İki milyon tirajla yayınlanan bu gazete halka bedava dağıtıldı. Bir yıldan fazla bir möddet çarfında “Kommunist” gazetesinin ilavesi gibi yayınlanan “Seher” gazetesi sonralar bağımsız bir gazete oldu.

1989-1990’lı yıllarda gazeteciliüin gelişmesine baktıüınıçda yeni yayın hayatına atılan gazetelerin herhangi bir siyasi veya sosyalteşkilata bağlı olduğunu göröröç. Yani bütün bu yayın organları Sovyetler Birliüinin gelenekselkalıbından dışarı çıkamamıştı. Ancak bu kabuüu ilk defa “Ayna” gazetesi kırdı5.

155

“Ayna”, Azerbaycan basın tarihine birçok yenilikler getirdi. 1990 yılının Ağustos ayında A-3 formatda 8 sayfa olarak yayın hayatına başlayan gazete, başlıüına böyük hurufi şairi İmadeddin Nesimi’nin “Bende sıüar iki cihan...” misrasını taşımıştı. İlk zamanlar haftada bir defa ve Pazar gönü yayınlanan gazete 1991 yılı Ocak ayından itibaren 16 sayfa olarak yayınlanmaya başladı. Bazen yeni haberleri okuyucuya ulaştırmak gayesiyle A-3 formatında 4 sayfa ve gün aşırı yayınlansa da,6 önemli sayılacak haberler oluşmadığı zaman yine haftada bir yayınlanmaya başlamıştır. Bazen 48 sayfa ve belirli bir müddette de 60 sayfa olarak basılmıştır. “Ayna” gazetesi reklamcılıkta da bir ilki gerçekleştirmiştir.

“Ayna” gazetesi, dış basınla da ilişkisini kurarak onlarda yayınlanan haber ve makalelerden öçetler veriyordu. Moskova’da elde edilmesi mümkün olmayan gazetelerle de direkt irtibata geçmişti. “Ayna” ilk olarak Türkiye’de yayınlanan “Tercüman” gazetesinin materyallerinden de faydalanıyordu7.

“Ayna” 1991 yılı Ocak ayından başlayarak basın öçeti yayınlamakla yetinmedi ve sosyo siyasi bir gazete olarak yayınlanmaya başladı8. İlk sayılarda dışarıdan alınan haberler Ağırlıklı olsa da, ölke basınından alınan çeşitli makaleler de görülmeye başladı.

Azerbaycan’da 372 gazete, 113 dergi, 25 basın ajansı, 8 TV kuruluşu devletten için alarak faaliyet yörötmek istediüini bildirmişti9. Bunların arasında “Ayna” gazetesinin Kuzey Kıbrıs’la ilgisini araştırmamız da tesadüfi değildir.

Azerbaycan basınında kendine has yeri ve ağırlığı olan “Ayna” gazetesi liberal yönüyle tanınıyordu. Geçen seferki araştırmamıçda milli muhtevalı gazete ve dergilerin Kıbrıs probleminde tamamen Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti’ni desteklediğini ortaya koymuştuk. Herhangi bir kurum veya teşkilata bağlı olmayan “Ayna” gazetesinin Kuzey Kıbrıs’la ilgili düşünceri dikkate dEğerdi.

“Ayna”da Kuzey Kıbrıs’la ilgili ilk yazı Azerbaycan milletvekili Cümşöd Nuriyev’e aitti10. O, Rum kesiminin Yunanistan ve diüer ölkelerle birge, KKTC’nin, adada yaşayan Türklerin, Türkiye Cumhuriyeti’nin aleyhinde yürüttüğü gizli görüşmeleri tenkit ediyor ve Azerbaycan okurunu aydınlatıyordu.

156

Cümşöd Nuriyev Beyin bu uyarısı Azerbaycan kamuoyunun dikkatinden kaçmıyordu. Azerbaycan Halk Cephesi ve Azerbaycan Devlet Başkanı Ebülfez Elçibey 1992 yılının 24 Ağustos’unda AHC’nin bazı önderlerinden oluşan bir delegeyi Kuzey Kıbrıs’a yolluyor11.

Kuzey Kıbrıs konusunda makale yazanların arasında Ismail Ümidli’nin makaleleri son derece seviyeli idi. O, Kıbrıs meselesini daha çok tahlilediyordu. “Denktaş ödün vermek niyetinde değil. Kıbrıs problemi: görüşmeler bir sonuca varacak mı?”12 adlı makalesi bu bakımdan dikkate şayandır. Yazarın ileri sördöüö fikirler son derece gerçekçi ve akılcı idi. Bu da İsmail Bey’in olayları günü gününe takip etmesinden kaynaklanıyordu.

1993 yılı Haziran ayında meydana gelen ihtilalile milliyetçi kadrolar hakimiyetten uçaklaştırıldılar. Bu da Kuzey Kıbrıs meselesinin kısa müddetli de olsa, unutulmasına çemin hazırladı. 1997 yıllarına kadar “Ayna” gazetesinin sayfalarında Kıbrıs problemi ile ilgili ciddi yazılara rastlamıyoruç. Dış ölkelerin basınından alınan haberler de kamuoyuna bu konuda doyurucu bilgiyi aktaramıyordu.

1997 yılı Ağustos ayında İsviçre’nin Montre şehrinde Birleş-miş Milletler’in vasıtası ile Kıbrıs’daki iki devlet başkanının yap-tıüı görüşmeleri “Ayna” gazetesi şöyle değerlendiriyor: “... Roket bunalımının atlatılmasında Yunanistan tarafının ileri sördöüö tek-lifler ilgi çekici vasıtadır. Reuters Ajans’ın aldığı bilgiye göre Montredeki görüşmelerde, Güney Kıbrıs Rum tarafı, Kuzey tarafının silahlanmadan vazgeçmesi durumunda Ada’ya Rus füzelerini yerleştirmekten vazgeçecegini bildirmiştir. Yani, Eğer Türkler silahlanmayı bırakırlarsa Yunanistan-Rum tarafı ilave silah almayacaktır. “13

Gazete yalnızca KKTC ile Doğrudan bAğlantısı olan meseleleri aydınlatmıyor, aynı zamanda Kıbrıs’la ilgili problemleri hep dikkat merkezinde tutuyordu. Hatta adanın Rum kesiminde devlet başkanlığı seçimlerinde Yunanistan’ın hangi partiyi desteklediğini, bu parti hakimiyete gelirse Ada’daki iki devletin kaderinin nasıl olacağını bile tahmine çalışıyordu14. Veya Amerikalı diplomat Halbrook’un Kıbrıs probleminin çöçömö ile ilgili olarak tayin edilmesine de gazete kendi fikrini bildiriyordu15. Halbrook’un hazırladıüı plan ve önceki faaliyetleri göz önüne

157

alınarak problemin çöçömönde herhangi olumlu bir sonuca varamayacAğını ortaya koyuyordu. Hatta yazar makalesine şu başlıüı seçmişti: “Kipr: bütün kozırlar (vasıtalar) oyundadır”.

Yunanistan Dışişleri bakanı Teodoros Pangalos’un Ermenis-tan’ın başkenti Erivan’a gitmesi de gazetenin muhabiri Nurani’nin dikkatinden kaçmıyor. O, Yunan diplomatlarının nerede olurlarsa olsunlar Kıbrıs problemine dokunacaklarını biliyordu. Pangalos ise daha aşırı derecede bu meseleni dile getiriyordu.

Bu konuda o “Kipr: söz muharebesi devlet muharebesine dönecek mi?”16 adlı geniş bir makale yazıyor ve sonuçta şunları diyordu: “...Yunanistan’ın Dışişleri bakanı T.Pangalos açık-saçık konuşmaları ile tanınmıştır. O, Erivan’da bulunduğu zaman Azerbaycan hökümetinin yanlışlıklarını kendilerine bildireceüini vaad etmişti. Ve Pangalos Azerbaycan’a ayak basar basmaz beyanat verib, ölkesinin Ermenistan’a karşı böyük sempati beslediüini bildirdi.

...Yunanistan’ın Dışişleri bakanı, Türkleri, hırsız, katil, vahşi olarak tanımladıüını ve onlarla görüşmeler yapılamayacAğını bildirmiştir”.

Atalar ne güzel söylemiş: “Oğru (hırsız) öyle haykırdı ki, Doğrunun bağrı yarıldı”. Diüerlerini bir tarafa bırakalım, Yunanistan Dışişlerinin böylesi edepsizliği Yunanlıların Türklere karşı hangi duyguları beslediğini ispat etmektedir.

Türk istihbaratının elde ettiüi bilgilere göre Rus yapımı olan S-300 füzelerinin satın alınması için Rum tarafına verdıüı 150 milyon dolarlık yardımı Atina, Avrupa Birliüı tarafından kendilerine verilen ve ekonomilerinin gelişmesinde kullanılacak krediden ayırarak vermiştir. ...Yunanistan Hava Kuvvetlerini Ege deniçinin Sakıç adasına yerleştirirse Türkiye’nin Karadeniç ve diüer batı bölgelerini de kontrolü altına alabilir. Nurani, Yunanistan’ın bu hareketlerini “Ada’nın Rum kesimindeki hökömetle Türkiye arasında savaş tohumu ekmek” şeklinde dEğerlendirmiştir.

Ada’daki Rum devletinin Rusya’dan S-300 füzeleri almak istemesi “Ayna”nın daimi olarak konusu olmuş ve olayların gidişini rahatsıçlıkla içlemiştir. “Sorumluluk Yunanistan’ın üzerindedir”17 başlıklı makalede şunlara işaret edilmiştir: “Kıbrıs Cumhuriyetinin topraklarındakı Pafos askeri bölgesine Yunanistan Hava Kuvvetlerinin 4 adet F-16, 2 adet S-130 askeri nakliye uçağı

158

inmiştir. KKTC Geçitkale Askeri Hava Birliğine Türk Hava Kuvvetlerinin iki F-16 savaş uçağı inmiştir”.

“Türkiye, yakın Doğuya dönüyor” adlı makalede de KKTC’den bahs-ediliyor, Ada’daki Rum kesiminin Rusyadan silah alma çabalarının Doğura bileceği problemler konu ediliyor.

Silah alımı durdurulduktan sonra da gazete bu icraatın arkasında nelerin olduğunu şöyle açıklıyor: “Adada bunu anlamamış olamazlar. S-300 füzelerini Türkiye ile ilişkilerde alışveriş vasıtasına çeviremediler. Lakin Rusya’dan föçe rampalarını alma isteüine karşılık Güney Kıbrıs’a Moskova’nın desteüini almışlardır. Şimdi Yunanistan’ın Rusya’dan buna bençer bir desteği koparmak istemesi ümit edilebilir”18.

Sonuç olarak “Ayna” gazetesinin Kıbrıs probleminin halline olan yaklaşımını aşağıdaki gibi değerlendire biliriz. Kıbrıs’ta durumun belirli bir döçene sokulmasında tarafların iyi niyetli olması yeterlidir diyemeyiz. Avrupa kurumları ve teşkilatları, her şeyden önce de Avrupa Birliüi’nin öçerinde böyük bir sorumluluk yökö vardır. Şimdilik Kıbrısta Avrupa Birliüinin izlediği siyasi yol gerginliğin azalmasına amil olmamıştır.

“Ayna” gazetesinin Kıbrıs’la ilgili yazılarını okuduğumuz zaman şu kanaate varabiliriz:

1. Dağılan Sovyetler Birliği topraklarında yayınlanan gazeteler arasında KKTC’ne daha çok ilgi duyanlar arasında “Ayna” önleri işgaletmektedir.

2. Gazete, siyasi yazılar yazarak Ada’nın coğrafyasından, tarihinden, anıtlarından, ekonomisinden vs. bahsetmektedir.

3. En küçük haberinden makalesine kadar KKTC’nin hakları mödafaa edilmektedir. Bu da gösteriyor ki, Azerbaycan’da yayınlanan gazete ve dergiler siyasi yönden hangi tarafı venimserse benimsesinler, aralarında KKTC konusunda herhangi bir fikir ayrılıüı yoktur.

4. Bölgedeki devletlerle mukayesede KKTC’ne daha çok ilgi duyulmaktadır; ancak bu ilgi daimi deüildir.

5. Azerbaycan’da yayınlanan diüer gazeteler son yıllarda Kuzey Kıbrıs meselesini cumhuriyetin kuruluş gönlerinde hatırlıyorlar; ancak “Ayna” gazetesi KKTC’deki bayramların gönlerini bildiren bir takvim vermiyorlar.

159

6. Gazetede Kıbrıs konusunda iki yazar – İsmayıl Ümidli ve Nurani kalem oynatmaktadır. Onlar Kıbrıs’la ilgili verileri Rusça kaynaklardan topladıkları için devletin adını da Kıbrıs deüilde Kipr, adanın içinde bulunduüu deniçi de Akdeniz deüilde, Aralık deniçi şeklinde veriyor.

7. Gazetede Kıbrıs’la ilgili fotoğraf, tasvir vs’ye rastlanmıyor. Bu da gösteriyor ki, gazete ada ile Doğrudan ilişki kuramamıştır.

Kaynakça:

1. Rusça-Azerbaycanca Lüğet, 1c, (1971), Bakı, s.317; 3 c, (1978), Bakı, s.114.

2. Azerbaycan g, (1989), 2 Oktyabr, sayı 1.3. Azadlıg g, (1989), 5 Dekabr, sayı 1.4. Seher g, (1990), 22 Yanvar, sayı 1.5. Ayna g, (1990), Avqust, sayı 0.6. Ayna g, (1992), 4 Avqust-28 Avqust.7. Ayna g, (1990), Dekabr, sayı18-20.8. Ayna g, (1991), Yanvar, sayı 1(21).9. “Herenin öç neşri var”, (2000), Jurnalist bölleteni, sayı 4-5.10. “Kiprde gizli danışıqlar” (deputat C. Nuriyevle müsahibe),

Ayna g, 1992, 28 Avqust, sayı 46 (118), s.1, 2.11. Şamil, A, (2000), Tanıdığım İnsanlar k, Bakı, s.11.12. Ümidli, İ, (1992), “Denktaş göçeşte getmek niyyetinde

deyil. Kipr problemi Denktaşla bir netice verecek mi?”, Ayna g, 4 Noyabr, sayı 56(128), s.1, 3.

13. Nurani, (1997), “Kipr: danışıglara ara verilib”, Ayna g, 25 Avqust, sayı 35(514), s.18.

14. “Nikosya: Yunan Kipr mühalifeti Prezident seçkilerine vahid namized ireli sürecek”, (1997), Ayna g, 28 İyun, sayı 25(506), s. 5.

15. “Kipr: bütün kozırlar oyundadır”, (1997), Ayna g, 14 İyun, sayı 23(504), s.17.

16. Nurani, (1997), “Kipr: söz müharibesi dövlet müharibesine çevrilecek mi?”, Ayna g, 4 Oktyabr, sayı 39(520), s.17.

17. “Mesuliyet Yunanistanın boynuna düşür”, (1998), Ayna g, 20 İyun, sayı 24(556), s.3.

160

18. Nurani, (1999), “Kiprin yunan qismi Rusyanın S-300 roketlərindən imtina edib”, Ayna g, 9 Yanvar, sayı 1(584), s.16.

161

“Quzey Kıbrıs (Mən belə gördüm)” kitabını hazırlayarkən aşağıdakı kitablardan istifadə etdik.

1. Rauf R. Denktaş, Kıbrıs davamız, Köksav yayınları, Ankara, 1991.

2. E.Kasımoğlu, Eski gönler, eski defterler, Röpotaj, inceleme, araştırma. Yorum yayınçılık, Lefkoşa.

3. İ.Bozkurt, Yusufçuklar oldu mu?, Cem yayınevi, İstanbul, 1991.4. İ.Bozkurt, Mangal, Galeri Költör Yayınları, 1995. 5. Şiir gecesi, (hazırlayanı: İ.Bozkurt, A.Dağlı, M.Kansu), İ

Uluslararası Kıbrıs ve Balkanlar Türk Edebiyyatları Sempoçyumu, Kıbrıs Araştırmaları Merkezi, DAÜ, 1998.

6. Turnalar, Uluslararası Türk dili, edebiyyat ve çeviri dergisi, Gazimağusa, 1998, sayı 1.

7. Turnalar, Uluslararası Türk dili, edebiyyat ve çeviri dergisi, Gazimağusa, 1999, sayı 2.

8. Sabahattin İsmail, 150 soruda Kıbrıs sorunu, Kastaş yayınevi, KKTC, 1998.

9. Bir daha asla, (hazırlayanı: Çiler İnci), KKTC Dışişleri ve Savunma Bakanlıüı Tanıtma Dairesi.

10. Doğu Akdeniz Üniversitesi - 1999, DAÜ haqqında məlumat kitabçası, Nokta ofset.

11. Mariya Rossidou, Tinos Lasonos, İlk Atilla etek giyiyordu, (Lefkoşada yayınlanan “Diefnis Sosialismos” (Uluslararası Sosializm) qəzetinin 1991-ci il Temmuz - Ağustos sayının Türkcə tərcüməsi.

12. İkinci Uluslararası Kıbrıs ve Balkanlar Türk Edebiyyatları Sempoziyimu (Yayını hazırlayan Feyyaz). Karşiyaka , İzmir, Türkiye, 27-29 Ekim 1998. Gazimağusa, 1998

13. İkinci Uluslararası Kıbrıs Araşdırmaları Konqresi. (Yayını hazırlayanlar İsmail Bozkurt, Hyseyn Ateşin, M. Kamsu) 24-27 Kasım 1998. DAU Kıbrıs Araşdırmaları Merkezi Yayımları: 6-9, Gazimağusa, 1999 - 2000, İ -_İV cild.

14. Üçüncü Uluslararası Kıbrıs Araşdırmaları Konqresi. (Yayını hazırlayan İsmail Bozkurt,) 13-17 Kasım 2000. DAU Kıbrıs Araşdırmaları Merkezi Yayımları: 13-16 Gazimağusa, 2000, İ-İV cild.

15. Kıbrısın müxtəlif şəhərlərinə aid turistik kitabçalar.

162

İçərisi

Ön söz əvəçi..........................................................................................................3Aldadıcı bilgi.........................................................................................................5Bir az tarixdən ......................................................................................................9Kıbrısı tanıma cəhdi............................................................................................15Kıbrısı Qarabağa bənçətdim................................................................................16Lefkoşa (Nikosia)................................................................................................20Rauf Denktaşla görüş və Prezidentin ömür yolu................................................22Siyasi mübarizənin başlanması və Dr. Küçüklə tanışlıq.....................................25Köçləri əngəlləmə cəhdi......................................................................................26Türk yetkililəri ilə dartışmalar............................................................................28Öndərlər arasında soyuqluq................................................................................30Kıbrısa girişin yasaqlanması...............................................................................31Adaya yenidən gəlişi və siyasi mübarizənin gərginləşməsi................................34Hörriyet zor kazanılan, kolay kayb ediləndir......................................................37Siyasi xadimlərin qəribəlikləri............................................................................39Arçularımıçı gerçəkləşdirməyə imkan olmadı ...................................................41Azərbaycan sevgisi.............................................................................................42AXC sədri Əbülfəz Elçibəyə QKTC səfərimiz haqda arayış..............................45Osman Türkayın sorağında.................................................................................54İsmail Bozkurtla tanışlıq.....................................................................................58İİ Uluslararası Kıbrıs Araşdırmaları Konqresi....................................................61Doğu Akdeniz Üniversitesi.................................................................................64Dostlarla görüş və yeni tanışlıqlar......................................................................68Rauf Denktaşın nitqi...........................................................................................72Denktaşın Dağlıq Qarabağla ilgilənişi ...............................................................77Balkan konusunda dartışma ...............................................................................80Gəzintilər.............................................................................................................86Girneyə Doğru.....................................................................................................88Son toplantı.........................................................................................................91Türklər Koreya savaşında...................................................................................92Kıbrısıma məktub ...............................................................................................94Üçüncü Konqredə...............................................................................................97İki İllik hesabatlar.............................................................................................100Bolqarıstan türklərinin acı taleyi ......................................................................104Türk dünyasının böyük kaybı...........................................................................113Maraşı da gördüm.............................................................................................117Elçilikdə R.Denktaşla görüş..............................................................................118İsmail Bozkurtun konuşması.............................................................................120Quzey Kıbrıs haqqında elmi konfranslardakı məruzələrim..............................123Kıbrıs Azerbaycan Medyasında........................................................................125Azadlıq qəzeti Kıbrıs haqqında.........................................................................133“Ayna” Gazetesinin Kıbrıs Hakkında Yazdıkları.............................................142İstifadə edilmiş ədəbiyyat.................................................................................148

163

Şamil(Şamilov) Əli Hüseyn oğlu

Quzey Kıbrıs Azərbaycan Milli Ensiklopediyası

Nəşriyyatı.

Bakı – 2001

164

Redaktor: Safruh.Texniki redaktor: Səlim Əhmədov.Korrektor: Vüsalə.Bilgisayarda dwzənləyən: Məhəbbət

Yığılmağa verilmişdir: 18.10.1999.Çapa imzalanmışdır: 04.10.2001.Formatı 60x841/16 Şərti ç. v. 8,8Hesab nəşr vərəqi 9,0Tirajı 500.

165

166

ƏLİ ŞAMİL HÜSEYN OĞLU (Şamilov)

1948-ci ildə Göyçə mahalının İnəkdağ kəndində (indiki Ermənistan Respublikasında) doğulub. 1973-cü ildə Azərbaycan Dövlət Universitetinin jurnalistika fakültəsini bitirib. Təyinatla Naxçıvandakı “Şərq qapısı” qəzetinə işləməyə göndərilib. İşlədiyi qəzetdə, Bakıda, SSRİ-nin müxtəlif bölgələrində, eləcə də, Türkiyədə, İranda, İsveçdə nəşr olunan qəzet və jurnallarda türk xalqlarının taleyi ilə bağlı elmi-publisistik məqalələri və kitabları çap olunub.

1995-ci ildən Azərbaycan radiosunda ayda bir dəfə türk xalqlarını və topluluqlarını tanıdan “Qonaq eldən gələr” verilişini hazırlayır. 1993-cü ildən Azərbaycan Ensiklopediyasında çalışır. “Uşaq ensiklopediya”sının III cildini onun rəhbərlik etdiyi qrup nəşrə hazırlayıb. Hazırda “Türk xalqlarının tanınmış adamlar” ensiklopediyasında qrup rəhbəridir.

167