KИTABXANALAR MИLLИ MЯDЯNИYYЯTИN

DИRЧЯLИШ RESURSUDUR

БИБЛИОТЕКИ – КАК РЕСУРС НАЦИОНАЛЬНО-КУЛЬТУРНОГО ВОЗРОЖДЕНИЯ

Toplu Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 2008-ci il 6 oktyabr tarixli Sərəncamı ilə təsdiq edilmiş «Azərbaycan Res-publikasında kitabxana-informasiya sahəsinin 2008-2013-cü illərdə inkişafı üzrə Dövlət Proqramı»nın həyata keçirilməsi üzrə Tədbirlər Planının 2.5.5. bəndinin icrası məqsədi ilə nəşr olunur.

Сборник напечатан в целях исполнения пункта 2.5.5.

Плана мероприятий по выполнению «Государственной Программы развития библиотечно-информационной сфе-ры Азербайджанской Республики в 2008-2013 гг.», утверж-денной Распоряжением Президента Азербайджанской Рес-публики от 6 октября 2008 года.

 

БАКЫ – 2011

2

КБТ 78.34 ББК 78.34 К 76

Тяртибчи: Л.А.Мяммядова Елми мяслящятчи: Т.Й. Кузнетсова Редактор: С.Я.Аббасов Тяръцмячи: О.Гябяляли Составитель: Л.А.Мамедова Научный консультант: Т.Я.Кузнецова Редактор: С.А.Аббасов Переводчик: О. Гябяляли

KİTABXANALAR MİLLİ MƏDƏNİYYƏTİN DİRÇƏLİŞ RESURSUDUR

БИБЛИОТЕКИ – КАК РЕСУРС НАЦИОНАЛЬНО-КУЛЬТУРНОГО ВОЗРОЖДЕНИЯ

Бакы, «НURLAR» Няшриййат-Полиграфийа Мяркязи, 2011, 448 сящ.

IСБН: 978 - 9952 - 460 - 21 - 6

© «НУРЛАР», 2011

3

TƏBRİK

Əziz kitabsevərlər! Hörmətli dostlar! Bu toplu Azərbaycanın dövlət müstəqilliyinin əldə etməsinin 20

illiyi münasibəti ilə, habelə Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 2008-ci il 6 oktyabr tarixli Sərəncamı ilə təsdiq edilmiş «Azərbaycan Respublikasında kitabxana-informasiya sahəsinin 2008-2013-cü illərdə inkişafı üzrə Dövlət Proqramı»nın həyata keçirilməsi üzrə Tədbirlər Planının icrası məqsədi ilə nəşr edilir.

Mən çox böyük fərəhlə qeyd edirəm ki, Azərbaycan Respubli-kasının dövlət başçısı, hörmətli Prezidentimiz İlham Əliyev kitabxana–informasiya sahəsinə çox böyük önəm verir.

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin “Azərbaycanda kitabxa-naların fəaliyyətinin yaxşılaşdırılması haqqında” 20 aprel 2007-ci il tarixli Sərəncamı artıq tarixi sənədə çevrilmişdir. Məhz bu Sərəncamda ölkəmizin kitabxana–informasiya sahəsinin inkişafının təmin edilməsi və bu sahənin kompleks inkişafına dair mühüm tapşırıqlar verildi.

Dünyada qlobal problemə çevrilən əhalinin informasiya təminatı ölkəmiz üçün də bu gün aktuallıq kəsb edir.

Qlobal informasiya cəmiyyətinin inkişafı şəraitində Azərbaycan Respublikası və Rusiya Federasiyasının kitabxanaları dövlətin mədəni inkişafına mühüm töhfələr verir.

Kitabxana–informasiya sahəsinə həsr edilmiş ikinci bilinqvistik layihənin işıq üzü görməsi ölkələrimizin kitabxana birlikləri arasında münasibətlərin qarşılıqlı praktiki əlaqələr fazasına daxil olmasına əyani sübutdur.

Bu növbəti nəşr müasir kitabxana işinin əsaslarının şərh edildiyi maraqlı kitabçadır. O eyni zamanda təcrübi və nəzəri xarakter daşıyır.

Mən ümidvaram ki, bu nəşr hər iki dövlətin kitabxana işinə yeni bir töhfə verəcəkdir.

Ən xoş arzularla, Əbülfəs Qarayev

Azərbaycan Respublikasının mədəniyyət və turizm naziri

4

ПРИВЕТСТВИЕ

Дорогие книголюбы! Уважаемые друзья!

Настоящий сборник, приуроченный к 20-летию восстановления го-сударственной независимости Азербайджана, издается в целях выпол-нения Плана мероприятий по реалиизации «Государственной Прог-раммы по развитию библиотечно-информационной сферы Азербайд-жанской Республики на 2008-2013 гг.», утвержденной Распоряжением Президента Азербайджанской Республики от 6 октября 2008 года.

Я с чувством огромной гордости хочу отметить, что глава азер-байджанского государства, Президент Ильхам Алиев уделяет очень большое внимание развитию библиотечно-информационной сферы.

Поистине историческим документом стало Распоряжение Прези-дента Азербайджанской Республики от 20 апреля 2007 года «Об улуч-шении деятельности библиотек в Азербайджане». Именно этим Распоряжением даны важные поручения по обеспечению комплекс-ного развития библиотечно-информационной сферы в нашей стране.

Информационное обеспечение населения, ставшее глобальной проблемой во всем мире, актуально и для наших стран.

В условиях развития глобального информационного общества библиотеки Азербайджанской Республики и Российской Федерации вносят важный вклад в дело культурного развития государства.

Успешная реализация второго по счету билингвистического про-екта, посвященного библиотечно-информационной сфере, наглядно свидетельствует о том, что отношения между библиотечными сооб-ществами двух стран вступают в фазу практических взаимосвязей.

Очередное издание в рамках этого проекта – очень интересная как в практическом, так и в теоретическом плане, книга, в которой изложены основы современного библиотечного дела.

Надеюсь, настоящее издание станет новым вкладом в библио-течное дело в обоих государств.

С наилучшими пожеланиями,

Абульфас Караев министр культуры и туризма Азербайджанской Республики

5

AZƏRBAYCAN KİTABXANALARI MÜSTƏQİLLİK İLLƏRİNDƏ

Vaqif Əliyev,

Azərbaycan Respublikası mədəniyyət və turizm nazirinin birinci müavini

Cəmiyyətdə informasiyanın həcminin sürətlə artması XX əs-

rin sonu – XXI əsrin əvvəllərində get-gedə daha çox nəzərə çarp-mağa başlamışdı. Əvvəllər misli görünməmiş və haqlı olaraq, çox vaxt “informasiya partlayışı” adlandırılan bu hal bizim sivilizasi-yanın yeni inkişaf mərhələsinə keçməsinin əsas əlamətlərindən biri, bəşəriyyətin inkişafında yeni bir dövrün – informasiya erası-nın başlanğıcıdır. Bu dövr Azərbaycanın müstəqillik əldə etməsi ilə üst-üstə düşür.

Pessimist proqnozlara baxmayaraq, informasiya cəmiyyəti şə-raitində kitabxanaların fəaliyyəti yeni inkişaf mərhələsindədir. İnfor-masiya cəmiyyətində kitabxanalar istənilən yaşda insanlar üçün bilik və fasiləsiz təhsil mənbəyinə, vətəndaşların istər ictimai həyatda və istərsə də dövlətin idarə olunmasında fəal iştirak etməsi vasitəsinə, bütün fəaliyyət sahələrində kadrların hazırlanması və onların ixtisası-nın artırılması vasitəsinə çevrilirlər. İnformasiya cəmiyyəti kontek-stində kitabxananın əsas məqsədi zamandan və məkandan asılı ol-mayaraq, hər bir istifadəçinin istənilən tipli informasiyaya müraciət imkanının təmin edilməsindən ibarət olur.

İnformasiya cəmiyyətinin formalaşması dövründə kütləvi kitab-xanaların rolu müstəsna dərəcədə artır. Bu kitabxanalar vətəndaş-ların informasiya cəmiyyətinin üstünlüklərindən istifadə etmələrinə, onların informasiyadan və biliklərdən bəhrələnmək hüquqlarının həyata keçirilməsinə kömək etməlidirlər. İxtisaslı, məsuliyyətli və xeyirxah kitabxanaçı – istifadəçi ilə informasiya arasında vasitəçidir.

Müasir kitabxanaçı informasiya resurslarının axtarılması və seçilməsi məsələsinin həllinə kömək edir.

6

Lakin etiraf etməliyik ki, ölkəmizin kitabxanalarında İnternet-mərkəzləri (zallar, siniflər), İnternetə müraciət mərkəzləri və İnter-netdə işləməyi öyrədən müəssisələr, elektron informasiya vasitələri sisteminə daxil olan informasiya xidmətləri təqdim edən xüsusi böl-mələr yaradılması baxımından hələ də ciddi problemlər mövcuddur.

Artıq qeyd edildiyi kimi, kitabxanalar informasiya mədəniy-yətinin formalaşmasında xüsusi, unikal rol oynayır. Yeni informa-siya texnologiyaları kitabxanalar qarşısında çox geniş imkanlar açmış, onları prinsipcə yeni məsələlər həll etmək zərurəti qarşı-sına qoymuşdur. Bu texnologiyaların mənimsənilməsi kitabxana-ların cəmiyyətdə rolu və yeri barədə fundamental təsəvvürlərin, kitabxana işinin təşkilinin əsas prinsiplərinin yenidən nəzərdən keçirilməsi ilə, kitabxana işinin inkişaf paradiqmasının dəyişməsi ilə nəticələnmişdir. Bu proseslər qlobal xarakter daşıyır və Azər-baycan kitabxananaları da tədricən həmin proseslərə qoşulur.

Bu gün kitabxanaların rolu xeyli mürəkkəbləşir. Onlar funksio-nal müəssisələrə çevrilməlidir. Bu nədən irəli gəlir? İlk növbədə on-dan irəli gəlir ki, kitabxanalar cəmiyyətdə yaranmış sosial boşluqları doldurmalı və vaxtilə başqa təşkilatlara – hazırda ya yoxa çıxmış, ya da fəaliyyət profillərini dəyişmiş mədəni-maarif və tərbiyəvi yönüm-lü təşkilatlara xas olan vəzifələri indi onlar öz üzərinə götürməlidir.

Azərbaycan müstəqillik əldə etdikdən sonra (o vaxtdan 20 il keçir) cəmiyyətdə çox böyük dəyişikliklər baş vermişdir. Bununla əlaqədar, kitabxanalar, kitabxanaçılar və oxucular da dəyişib. İndi kitabxanalar hər bir kəsin dünyada mövcud olan bütün informasi-ya mənbələrindən istifadə etməsini təmin etməlidir və buna çalış-malıdır. Lakin onlar bu funksiyanı yerinə yetirməyi bacarırlarmı və buna hazırdırlarmı?

2011-ci ildə «Azərbaycan Respublikasında kitabxana-infor-masiya sahəsinin 2008-2013-cü illərdə inkişafı üzrə Dövlət Pro-qramı»nı icra etmək məqsədi ilə bir neçə kitabxana Mədəniyyət və Turizm Nazirliyinin təşkil etdiyi “İlin kitabxanası”, “İlin kitab-xanaçısı”, “Kitabxanalar yaradıcı təkamül müəssisəsi kimi” res-publika müsabiqələrində iştirak etmişlər. Qaliblərə Nazirlik tərə-findən pul mükafatı verilib.

7

İnformasiya dövründə kitabxanaların informasiya, mədəni və ümümtəhsil müəssisələri kimi rolunun xeyli artması tamamilə qa-nunauyğun haldır. Müasir kitabxanaların fəaliyyətinin spesifikası onların çoxölçülü informasiya, mədəniyyət və təhsil məkanında, daha doğrusu, bu fəzaların kəsişməsində yerləşməsi ilə təyin edilir. Kitabxanalar yuxarıda sadalanan sahələrə xas olan vəzifə və funk-siyaları özündə cəmləşdirən əlaqələndirici həlqə kimi çıxış edir.

Qanunauyğun olaraq belə bir sual qarşıya çıxır: “müasir ki-tabxana” nə deməkdir? Çoxsaylı sosioloji araşdırmalar göstərmiş-dir ki, ictimai münasibətlərin tonusu, bir sıra yeni əlamətlər siste-mi ilə ifadə edilən xarakterik cəhətlərin mahiyyəti nəzərəçarpacaq dərəcədə dəyişmişdir. Məhz bu xüsusiyyətlər müasir intellektual institutların obrazını yaradır. Belə institutların biri də kitabxana-informasiya strukturudur.

Qeyd etmək lazımdır ki, yenidənqurmadan sonrakı dövrə xas olan informasiya özbaşınalığı, keçid dövründə informasiya sahə-sində hökm sürən hərc-mərclik və Ermənistan-Azərbaycan müna-qişəsi Azərbaycanın dövlət müstəqilliyinin bərpa edildiyi ilk illər-də respublikada kitabxanaçılıq işinin inkişafı yolunda ciddi ma-neələr yaratmışdı.

Azərbaycan xalqının ümummilli lideri Heydər Əliyev haki-miyyətə qayıdandan sonra respublikamızın informasiya məkanın-da yeni qayda bərqərar oldu.

1998-ci ildə “Kitabxana işi haqqında” Azərbaycan Respublika-sının Qanunu qəbul edilmiş və ulu öndər tərəfindən imzalanmışdır. Qanunda Azərbaycan Respublikasında kitabxana işi sahəsində döv-lət siyasətinin əsas prinsipləri müəyyən edilir. Sənəddə vətəndaş-ların kitabxanalar vasitəsi ilə informasiya əldə etmələrinə, təhsil və mədəni səviyyələrinin yüksəltmələrinə hüquqi zəmanət verilir. Qa-nun beynəlxalq normativ aktlara, o cümlədən YUNESKO-nun 1949-cu ildə qəbul edilmiş kütləvi kitabxanalar haqqında Mani-festinə uyğundur.

Lakin o zaman kitabxanalarımız yeni siyasi və iqtisadi şəra-itdə işləməyə hələ uyğunlaşmamış, yeni texnologiyalar əsasında modernləşdirilməmişlər. Dünya təcrübəsi göstərir ki, kütləvi ki-tabxanalar bu sahədə əsas işi öz üzərlərinə götürməlidirlər.

8

Kitab və kitabxana cəmiyyətin vacib atributudur. İnsanlar ilk növbədə yaxşı kitablara və dərsliklərə, bundan sonra isə İnternetə ehtiyac hiss edirlər.

Bir sıra faktlar sadalamaq olar. 2004-2005-ci illərdə kütləvi, o cümlədən respublika əhəmiyyətli kitabxanaların heç birinin veb-saytı yaradılmamış, Elektron kitabxana və Elektron kataloqları oxucuların istifadəsinə təqdim edilməmişdir. Bir neçə kitabxa-nada 3-4 kompyuter və İnternetə çıxış mövcud idi. Kitabxanaların əksəriyyətinin hətta telefon xətti ilə təmin edilməmişdir.

"Gələcəyin rəqəmsal irsi" məsələsi çox mürəkkəb məsələdir. Qədim sənədlərin, mədəni irsin, ən çox tələbat olan kitabların rə-qəmsal şəklə salınması onların bərpa oluna bilməyəcək dərəcədə zədələnməsi ilə müşayiət olunmamalıdır. Elektron kitabxanalar klassik kitabxanalara əlavədir, lakin heç bir halda onları sıxışdırıb aradan çıxarmalı deyildir.

Fərz edək ki, müəyyən qiymətli sənəd rəqəmsal formaya çev-rilmiş, lakin həmin sənədin orijinalı itirilmişdir. Bu halda həmin sənədin surətinin həqiqiliyinə necə zəmanət vermək olar? Deməli mədəni yaddaşın təsadüfi şəkildə və ya qərəzli qaydada redaktə edilməsinə yol verilməməlidir.

Kitabxana – mədəniyyətin normal fəaliyyət göstərməsinin mühüm şərti olan xüsusi sosial təsisatdır. Kitabxanalar olmasa mədəniyyətin yaddaşı həmişəlik itiriləcəkdir. Kütləvi kitabxanalar şəbəkəsinin inkişaf etdirilməsi XXI əsrdə respublikanın mədəni müstəqilliyini təmin etməyə imkan verər. Kütləvi kitabxanalar şəbəkəsi ölkənin ərazisini səmərəli şəkildə əhatə etməli, mədəni vəhdəti təmin etməlidirlər.

"Kompyuter savadı"nın isə əks tərəfi də mövcuddur. Elemen-tar təfəkkür, oxuma və yazma vərdişləri itirilə bilər.

Müasir kütləvi kitabxanalar çoxmədəniyyətli mühitdə, başqa mədəniyyətlər arasında işləmək üçün zəruri vərdiş və prinsipləri aşılayan sosial təsisata çevrilməlidir.

Hazırda respublikanın təkcə Mədəniyyət və Turizm Nazirliyi sistemində 4 minə yaxın kütləvi kitabxana vardır ki, bunların da ümumi kitab fondu 40 milyondan artıq çap məhsulu və digər ma-

9

teriallar təşkil edir. Onlar uşaq və gənclər də daxil olmaqla, Azər-baycanın 3 milyondan çox oxucusuna xidmət edir.

«Azərbaycan Respublikasında kitabxana-informasiya sahəsi-nin 2008-2013-cü illərdə inkişafı üzrə Dövlət Proqramı»nın icrası ilə əlaqədar Azərbaycan kitabxanalarında, habelə şəxsi kitabxana-larda saxlanılan qədim və unikal kitablar haqqında ətraflı məlumat toplanmış, Mədəniyyət və Turizm Nazirliyinin növbəti layihəsi kimi “Kitab abidələri” elektron nəşri işıq üzü görmüşdür.

Hazırda Azərbaycan və dünya birliyi arasında qarşılıqlı mədə-ni əlaqələrin intensiv surətdə artırılması, genişləndirilməsi prosesi baş verir. Azərbaycan Respublikası Mədəniyyət və Turizm Nazirliyinin bu istiqamətdə apardığı gərgin və olduqca səmərəli işi bu əlaqələrin qurulmasına xeyli dərəcədə kömək edir. Bu gün Azərbaycan Respublikası beynəlxalq mədəni əməkdaşlıq sahəsin-də prioritetləri müstəqil olaraq müəyyən edir. Kitabxanaların dün-ya kitabxana birliyinə daxil olması, onların mədəniyyət, təhsil, ünsiyyət və asudə vaxt üçün dəyişib açıq virtual informasiya mü-hiti, məkanına çevrilməsi bu əməkdaşlığın tərkib hissəsidir.

M.F.Axundov adına Milli Kitabxana 50-dən çox dünya kitab-xanaları ilə işgüzar münasibətlər yaradıb, kitab mübadiləsi həyata keçirir. Bu istiqamətdə müəyyən işlər C.Cabbarlı adına Respubli-ka Gənclər Kitabxanası, F.Köçərli adına Respublika Uşaq Kitab-xanası, V.Korolenko adına Mərkəzi şəhər Gənclər Kitabxanası tərəfindən layihələr həyata keçirilir.

Son illər mədəniyyət, o cümlədən kitabxanalara müxtəlif qeyri-hökumət təşkilatları, ələlxüsus YUNESKO-nun Xoşməram-lı Səfiri Mehriban Əliyevanın rəhbərlik etdiyi Heydər Əliyev Fon-du tərəfindən yardım göstərilməsi sevindirici faktdır. Heydər Əliyev Fondunun köməyi sayəsində müasir informasiya texnolo-giyalarına malik yeni kitabxanalar yaradılır, məktəblərin inkişaf proqramı çərçivəsində məktəb kitabxanaları kompyuter texnikası ilə təmin olunur. Bu fondun səmərəli beynəlxalq əməkdaşlığı sayəsində Rusiya və digər ölkələrdən respublikaya qiymətli kitab kolleksiyaları daxil olur və onlar kitabxanalara verilir.

10

Azərbaycan XXI əsrin hüdudlarında Ümumavropa mədəni məkanına inteqrasiya yolunu seçmişdir. Bu gün Azərbaycan və Avropa vahid qlobal mənəvi məkanda çıxış edirlər. Qloballıq bu-günkü dünyanın reallığıdır və mahiyyət etibarilə xalqların mədəni məkanının birliyə meyili deməkdir.

Belə vəziyyətdə qapalı mənəvi və mədəni məkanlar barədə hər hansı təsəvvür öz mənasını itirir.

Təəssüflə qeyd etmək lazım gəlir ki, Cənubi Qafqazda baş ve-rən dövlətlərarası münaqişələr və separatizm ona gətirib çıxarmış-dır ki, region ölkələri bir-birindən uzaqlaşmalı olub. Nəticədə bir mədəniyyətin digərinə dözümsüzlüyü, milli müstəsnalıq ideya-sının təbliğinə yer verilir.

Kitabxanaların mədəniyyət sistemində yerini müəyyənləşdirər-kən əminliklə demək olar ki, onlar xalqların tarixi inkişafının bütün mərhələlərində mədəniyyət sisteminin ümumiləşdirici komponenti kimi, ümumi kommunikativ vasitə keyfiyyətində çıxış etmiş və et-məkdə davam edirlər. Kitabxanalar mədəniyyətin qalan komponent-ləri sistemində sadəcə mövcud deyillər, həm də özünün başlıca key-fiyyəti olan informasiya qoruyucusu və yayıcısı kimi onların iliyinə işləyir. Sosial təsisat kimi, kitabxanaların ali məqsədi və dəyəri həmişə milli və dövlət maraqları çərçivəsindən çıxmışdır.

Tarix əsrlər boyu bəşəriyyətə belə bir ibrət dərsi verir ki, yal-nız açıq mədəni və informasiya məkanına malik cəmiyyət yaşa-mağa qabildir və gələcəyi vardır.

Azərbaycan Respublikası dünyada yeganə ölkədir ki, dövlət başçısı kitabxanaların inkişafına çox böyük önəm verirlər.

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 2004-cü il 12 yanvar və 27 dekabr tarixli sərəncamlarında Azərbaycan dilində latın qra-fikası ilə kütləvi nəşrlərin çapının həyata keçirilməsi barədə mü-vafiq tapşırıqlar verilmiş və kitablar nəşr edilərək tabeçiliyindən asılı olmayaraq respublikanın bütün mərkəzi kitabxana və kitabxana filiallarına hədiyyə edilmişdir.

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 2007-ci il 24 avqust tarixli Sərəncamına əsasən Azərbaycan və dünya ədəbiyyatı nü-mayəndələrinin əsərlərindən ibarət 150 cildlik “Dünya ədəbiyyatı

11

kitabxanası” nəşr olunmağa başlanmışdır. Hal-hazırda həmin ki-tablar bizim kitabxana fondlarımızı zənginləşdirir.

Cənab Prezidentin 2007-ci il 20 aprel tarixli Sərəncamı kitab-xanaların fəaliyyətində tarixi rol oynamışdır. Bu Sərəncama əsa-sən respublikamızda fəaliyyət göstərən bütün kitabxanaların (ta-beçiliyindən asılı olmayaraq) fəaliyyətinin yaxşılaşdırılması, onla-rın modernləşdirilməsi, müasir informasiya texnologiyaları ilə tə-min edilməsi, habelə maddi-texniki təchizatının möhkəmləndiril-məsi nəzərdə tutulmuşdur.

Cənab Prezidentin 2008-ci il 6 oktyabr tarixli Sərəncamı isə «Azərbaycan Respublikasında kitabxana-informasiya sahəsinin 2008-2013-cü illərdə inkişafı üzrə Dövlət Proqramı» və onun hə-yata keçirilməsi üzrə Tədbirlər Planı təsdiq edilmişdir. Sözügedən Dövlət Proqramının həyata keçirilməsi üzrə Tədbirlər Planının icrası məqsədi ilə mədəniyyət və turizm nazirinin 2008-ci il 18 noyabr tarixli 569 nömrəli əmri də imzalanmışdır.

Kitabxanaların ən başlıca vəzifəsi kitabxana fondlarını oxucu-ların tələb və maraqlarına uyğun formalaşdırmaqdan ibarətdir.

Bu məqsədlə kitabxanalara ayrılan vəsait bir qədər artırılmış, bir çox kitabxanalar ənənəvi kitablarla yanaşı fondlarını elektron kitablarla da zənginləşdirir.

F.Köçərli adına Respublika Uşaq Kitabxanası, Goranboy, Xaçmaz, Şabran, Ağdam, Laçın, Füzuli rayon mərkəzi kitabxana-ları yeni inşa edilmiş binalara köçürülmüş, Sumqayıt şəhər, Qu-sar, Qubadlı və s. rayon mərkəzi kitabxanaları əsaslı təmir edil-mişdir. Tovuz rayon Mərkəzi Kitabxanası isə yeni uyğunlaşdırıl-mış binaya köçürülmüşdür.

Bundan başqa, Bərdə və Şabran rayonlarında Kitabxana-İnfor-masiya Multimedia Mərkəzləri, Abşeron rayonunun Fatmayı kən-dində Kitabxana-İnformasiya Mərkəzi, Goranboy rayonunda isə 3 kitabxana filialı inşa edilmiş və oxucuların istifadəsinə verilmişdir.

Bakı şəhərinin 11 rayonunda Mərkəzləşdirilmiş Kitabxana Sistemi yaradılmış, onların strukturu və ştatları təsdiq edilmişdir.

İsveç, ABŞ, Macarıstan, Serbiya, Böyük Britaniya, Ukrayna, Belarus, Avstriya və s. dövlətlərin aparıcı kitabxanalarında “Azər-baycan guşələri” yaradılmışdır.

12

63 şəhər və rayon Mərkəzi kitabxanasından 28-də Elektron ka-taloq, 54-də Veb-sayt yaradılmış və İnternet şəbəkəsinə çıxarılmışdır.

Kitabxanaların Veb-saytında “Azərbaycan ədəbiyyatı”, “Azər-baycan tarixi”, “Azərbaycan muzeyləri”, “Azərbaycanın turizm gözəllikləri” elektron məlumat bazaları yaradılmış və oxucuların istifadəsinə verilmişdir.

Latın qrafikasına keçirilməsi zəruri olan XIX-XX əsrlərdə çap olunmuş 479 adda kitab, 27 adda jurnal, 12 adda qəzetin siya-hısı tutulmuşdur. M.F.Axundov adına Milli Kitabxananın Səs-yazmalar fondunda saxlanılan 415 qrammofon valı müasir infor-masiya daşıyıcılarına köçürülmüşdür.

Kitabxanaların fəaliyyətini stimullaşdırmaq məqsədi ilə “İlin nümunəvi Mərkəzləşdirilmiş Kitabxana Sistemi”, “İlin ən yaxşı kitabxanaçı” nominasiyaları üzrə müsabiqələr keçirilmiş və müsa-biqə qalibləri mükafatlandırılmışdır.

“Kitabxanaların fəaliyyəti haqqında” statistik müayinənin nə-ticələri barədə xüsusi statistik bülleten buraxılmışdır.

Azərbaycan xalqının ümummilli lideri Heydər Əliyevin “Müstəqilliyimiz əbədidir” çoxcildliyinin biblioqrafik göstəricisi-nin və elektron nəşri hazırlanmış http://anl.az/heliyev/he_me.htm və oxucuların istifadəsinə verilmişdir. Bundan başqa, Azərbaycan xalqının ümummilli lideri Heydər Əliyev haqqında oxucular tərə-findən ən çox soruşulan 51 kitabın elektron versiyası hazırlanmış və İnternetdə yerləşdirilmişdir (http://anl.az/heliyev/irs.html).

Mədəniyyət və Turizm Nazirliyi tərəfindən “Kitabxana-infor-masiya terminlərinin izahlı lüğəti” kitabı çap olunmuşdur. Nazir-lik bilinqvistik layihələrin həyata keçirilməsinə üstünlük verir. Hazırda işğal olunmuş ərazilərdə kitabxanaların vəziyyətini əks etdirən “Dağıdılmış sərvətlər, məhv edilmiş kitabxanalar” adlı ki-tabça, habelə “Kitabxana-informasiya sahəsinin aktual problem-ləri” bilinqvistik kitab çapa hazırlanır.

Bundan başqa, Sumqayıt şəhər Mərkəzi Kitabxanası yenidən qurulmuş, inventar və avadanlıqlarla təchiz edilmişdir. Hazırda Ağcabədi rayonunda Kitanxana-İnformasiya Mərkəzinin inşası işi həyata keçirilir.

13

Bütün bunlara baxmayaraq aparılan təhlil göstərir ki, respub-lika kitabxanalarının 70 faizi müasir tələblərə cavab vermir. Siyə-zən, Şəmkir və digər rayon mərkəzi kitabxanalarının yerləşdiyi bi-nalar qəza vəziyyətindədir, Lerik rayon Mərkəzi kitabxanası isə şəraitsiz binaya köçürülmüşdür.

Mədəniyyət və Turizm Nazirliyinin şəbəkəsinə daxil olan şə-hər, kənd və qəsəbə kitabxana filiallarının əksəriyyətinin binaları-nın əsaslı təmirə ciddi ehtiyacı vardır. Kitabxanaların informasi-yalaşdırılması, kitabxana fondlarının yeni nəşrlərlə zənginləşdiril-məsi, kitab alışı, dövri mətbuata abunə yazılışı istiqamətində ayrı-lan vəsaitlər kitabxanaların müasir səviyyədə təşkili və əhalinin informasiya tələbatının ödənilməsinə imkan vermir. Kitabxanala-rın normal fəaliyyət göstərməsi və oxucu tələbatının ödənilməsi üçün kitabxana fondlarının yeni ədəbiyyat, müasir informasiya daşıyıcıları və dövri nəşrlərlə təmin edilməsi zəruridir.

Yerli büdcədən maliyyələşən şəhər (rayon) kitabxanalarına Döv-lət Proqramının yerinə yetirilməsi üçün maliyyə vəsaiti ayrılmır.

Dövlət Proqramının vəzifələrinin müəyyən edilmiş müddət-lərdə icra edilməsini təmin etmək məqsədilə dövlət büdcəsindən məqsədli şəkildə ayrılan vəsaitlərin artırılmasına ciddi ehtiyac duyulur.

14

БИБЛИОТЕКИ АЗЕРБАЙДЖАНА В ГОДЫ НЕЗАВИСИМОСТИ

Вагиф Алиев,

первый заместитель министра культуры и туризма Азербайджанской Республики

Стремительный рост объема информации в обществе стал

особенно заметным к концу XX – началу XXI столетия. Это ранее невиданное и очень часто справедливо называемое “информационным взрывом” явление представляет собой один из основных признаков перехода нашей цивилизации на новый этап развития, начало нового периода – информацион-ной эры. Эта эра совпала с приобретением Азербайджаном своей государственной независимости.

Вопреки пессимистическим прогнозам, деятельность биб-лиотек в условиях информационного общества наступила на новый этап развития. В информационном обществе библиотеки становятся источником знаний и непрерывного обучения для людей любого возраста, средством активного участия граждан как в жизни общества, так и в управлении государством, сред-ством подготовки кадров и повышения их квалификации. Основ-ная цель библиотек в контексте информационного общества, независимо от времени и пространства, заключается в обеспече-нии доступа каждого пользователя к информации любого типа.

В период становления информационного общества роль массовых библиотек растет исключительно высокими темпа-ми. Эти библиотеки призваны помочь гражданам воспользо-ваться преимуществами информационного общества, реалии-зации их прав пользования информацией и знаниями. Квали-фицированный, ответственный и добрый библиотекарь явля-ется посредником между пользователем и информацией.

15

Современный библиотекарь помогает решению задач поис-ка и отбора информационных ресурсов. Вместе с тем, следует признаться, что в библиотеках нашей страны все еще сущес-твуют серьезные проблемы, связанные с созданием Интернет-центров (залов, классов), центров доступа к Интернету и пред-приятий, обучающих работе с Интернетом, специальных под-разделений, предоставляющих информационные услуги, вхо-дящих в систему электронных средств информации.

Как мы уже отметили, библиотекам принадлежит особая, уникальная роль в формировании информационной культуры. Благодаря новым информационным технологиям, открылись очень широкие возможности перед библиотеками, которым предстоит решать принципиально новые задачи. Усвоение этих технологий, в свою очередь, привело к пересмотру фун-даментальных представлений о роли и месте библиотек в об-ществе, основных принципов организации работы библиотек, изменению парадигмы развития библиотечного дела. Эти про-цессы носят глобальный характер, и азербайджанские библио-теки тоже постепенно включаются в эти процессы.

Сегодня роль библиотек стала значительно сложнее. Биб-лиотеки должны стать функциональными предприятиями. Чем это вызвано? В первую очередь тем, что библиотеки должны заполнять образовавшиеся в обществе социальные пустоты, и взять на себя обязанности, ранее присущие дру-гим организациям – учреждениям культурно-просветитель-ной и воспитательной направленности, которые сегодня либо исчезли, либо – изменили профили деятельности.

После приобретения Азербайджаном независимости (с того момента прошло 20 лет) в обществе произошли очень большие изменения. Соответственно, изменились и библио-теки, и библиотекари, и читатели. Ныне библиотеки должны стремиться обеспечить доступ каждого пользователя ко всем существующим в мире источникам информации. Но насколь-ко способны и готовы наши библиотеки выполнять эту функ-цию?

16

В 2011 году, в целях выполнения «Государственной Программ развития библиотечно-информационной сферы в Азербайджанской Республике в 2008-2013 годы» несколько библиотек принимали участие в республиканских конкурсах “Библиотека Года”, “Библиотекарь Года”, “Библиотеки как предприятие творческой эволюции”, организованных Минис-терством культуры и туризма. Победителям этих конкурсов Министерством были вручены денежные премии.

В информационную эпоху значительно возросла роль библиотек в качестве учреждений информации, культурных и общеобразовательных заведений. Это – вполне закономерное явление. Специфика деятельности современных библиотек предопределена тем, что они находятся в пересечении мно-гомерных пространств информации, культуры и образова-ния. Библиотеки выступают в качестве связующего звена, сочетающего в себе задачи и функции, присущие каждой из вышеперечисленных сфер.

Возникает вполне закономерный вопрос: а что такое “современная библиотека”? Многочисленные социологичес-кие исследования свидетельствуют о значительных измене-ниях самой сути характерных черт, выражающихся тонусом общественных отношений, системой целого ряда новых приз-наков. Именно эти особенности и обуславливают образ современных интеллектуальных институтов, одним из кото-рых является библиотечно-информационная структура.

Следует отметить, что информационный беспредел, прису-щий постперестроечному периоду, хаос, царивший в информа-ционной сфере в переходный период, а также армяно-азер-байджанский конфликт в первые годы после восстановления государственной независимости Азербайджана стали серьез-ным препятствием на пути развития библиотечного дела в рес-публике.

После возвращения общенационального лидера азербайд-жанского народа Гейдара Алиева к власти установился новый порядок в информационном пространстве нашей республики.

17

В 1998 был принят Закон Азербайджанской Республики “О библиотечном деле”, подписанный общенациональным ли-дером. В Законе определены основные принципы государ-ственной политики в сфере библиотечного дела. Этот доку-мент гарантирует право граждан на приобретение информации через библиотеки, повышение своего образовательного и куль-турного уровня. Положения Закона соответствуют междуна-родным нормативным актам, в частности – Манифесту ЮНЕСКО о публичных библиотеках, принятому в 1949 году.

Но к тому времени наши библиотеки были еще не адапти-рованы к работе в новых политических и экономических условиях, не модернизованы на основе новых технологий. Мировая практика свидетельствует, что, основную работу в этой сфере массовые библиотеки должны взять на себя.

Книги и библиотеки являются важнейшими атрибутами общества. Люди нуждаются, в первую очередь, в хороших книгах и учебниках, а затем – в Интернете.

Обратимся к конкретным фактам. В течение 2004-2005 гг. не был создан официальный веб-сайт ни для одной масссовой библиотеки, в том числе – республиканского значения, элек-тронные библиотеки и электронные каталоги не были предос-тавлены в распоряжение читателей. Лишь в нескольких биб-лиотеках имелись по 3-4 компьютера и возможность выхода в Интернет. У большинства же библиотек не было даже обыч-ной телефонной линии.

Вопрос о «цифровом наследии будущего» – весьма слож-ный. Процесс оцифровки старинных документов, культурно-го наследия, книг, пользующихся наибольшим спросом, не должен сопровождаться их непоправимым повреждением. Электронные библиотеки должны дополнять классические библиотеки, но ни в коем случае не вытеснять их.

Пусть некоторый ценный документ был преобразован в цифровую форму, а оригинал этого документа утерян. В этой ситуации как можно гарантировать верность копии этого документа? Значит, случайное или предвзятое редактирова-ние культурной памяти – недопустимо.

18

Библиотека является особым социальным институтом, важным условием нормального функционирования культуры. Не будут библиотеки – навсегда потеряется память культу-ры. Развитие сети массовых библиотек в XXI позволит обес-печить культурную независимость республики. Сеть массо-вых библиотек должна эффективно охватывать территорию всей страны, гарантировать культурное единство.

Что касается «компьютерной грамоты», у нее есть и об-ратная сторона, грозящая потерей элементарных навыков мышления, чтения и письма.

Современные массовые библиотеки должны стать соци-альным институтом, внушающим необходимые навыки и принципы для работы в поликультурной среде, между други-ми культурами.

В настоящее время только в системе Министерства куль-туры и туризма республики имеются около 4 тысяч массовых библиотек, общий книжный фонд которых содержит более 40 миллионов единиц печатной продукции и других материалов. Эти библиотеки обслуживают более 3 миллионов азербайд-жанских читателей, включая детей и молодежь.

В целях выполнения «Государственной Программы разви-тия библиотечно-информационной сферы в Азербайджанской Республике в 2008-2013 годы» Министерством культуры и туризма осуществлен сбор подробных данных о старинных и уникальных книгах, хранящихся в библиотеках Азербайджана, в том числе и в личных библиотеках. Следующим проектом стал выпуск электронного издания “Книжные памятники”.

В настоящее время идет процесс интенсивного развития и расширения культурных связей между Азербайджаном и ми-ровым сообществом. Установление этих связей значительно облегчается благодаря напряженной и весьма эффективной работе, проводимой Министерством культуры и туризма Азербайджанской Республики. Сегодня Азербайджанская Республика самостоятельно определяет приоритеты в сфере культурного международного сотрудничества. Составной

19

частью этого сотрудничества является вступление азербайд-жанских библиотек в сообщество библиотек мира, превраще-ние их в виртуальную информационную среду, пространство культуры, образования, общения и досуга.

Национальная библиотека имени М.Ф.Ахундова, устано-вив деловые взаимоотношения с более чем 50 библиотеками мира, осуществляет книгообмен. Определенную работу в этом направлении проводят также Республиканская юношес-кая библиотека имени Дж.Джаббарлы, Республиканская дет-ская библиотека имени Ф.Кочарли, Бакинская городская цен-тральная юношеская библиотека имени В.Короленко.

Отрадно, что в последние годы разные неправительствен-ные организации, в особенности – Фонд Гейдара Алиева, воз-главляемый Послом доброй воли ЮНЕСКО и ИСЕСКО Мехрибан ханум Алиевой, содействуют развитию культуры вообще, и библиотек – в частности. Благодаря помощи Фонда Гейдара Алиева создаются новые библиотеки, оснащенные современными информационными технологиями, в рамках программы развития школ проводится работа по оснащению школьных библиотек компьютерной техникой. В результате эффективного международного сотрудничества этого Фонда, в нашу республику поступают коллекции ценных книг из России и других стран, которые распределяются между библиотеками Азербайджана.

В начале XXI столетия Азербайджан избрал путь интег-рации в общеевропейское культурное пространство. Сегодня Азербайджан и Европа выступают в едином глобальном нравственном пространстве. Глобализация, ставшая реаль-ностью сегодняшнего мира, в сущности, означает стремление народов к культурному единому пространству.

В этой ситуации любое представление о закрытых нрав-ственных и культурных пространствах лишено смысла.

Приходится сожалеть, что в результате происходящих в Юж-ном Кавказе межгосударственных конфликтов и сепаратизма страны региона стали чуждыми друг другу. В итоге одни куль-

20

туры проявляют нетерпимость в отношении других культур, пропагандируется идея национальной исклюючительности.

Определяя место библиотек в системе культуры, уверен-но можно сказать, что на всех этапах исторического развития стран они (библиотеки) выступали и выступают в качестве обобщающего компонента системы культуры, общего ком-муникативного средства. Библиотеки не просто существуют в системе остальных компонент культуры, а проникают в них в главном качестве хранителя и распространителя информа-ции. Будучи социальным институтом, высшая цель и главная ценность библиотек всегда выходили за рамки национальных и государственных интересов.

Как свидетельствует многовековая история человечества, жизнеспособным является только то общество, где имеется открытое культурное и информационное пространство, и только у такого общества есть будущее.

Азербайджанская Республика – единственная в мире страна, где глава государства уделяет столь большое внима-ние развитию библиотек.

Согласно Распоряжениям Президента Азербайджанской Республики от 12 января и 27 декабря 2004 года, даны соот-ветствующие поручения об издании книг массовым тиражом на азербайджанском языке по латинской графике. Эти книги были изданы и внесены в дар всем, независимо от ведом-ственного подчинения, центральным библиотекам и филиа-лам центральных библиотек республики.

В соответствии с Распоряжением Президента Азербайд-жанской Республики от 24 августа 2007 года, началось изда-ние 150-томной «Библиотеки мировой литературы» (на азер-байджанском языке), состоящей из произведений представи-телей азербайджанской и мировой литературы. В настоящее время эти книги украшают фонды наших библиотек.

Поистине историческим документом является Распоряже-ние господина Президента Азербайджанской Республики от 20 апреля 2007 года, сыгравшее важную роль в деятельности

21

библиотек. В соответствии с этим Распоряжением, предусмот-рены меры по улучшению деятельности всех (независимо от ведомственной подчиненности) библиотек, действующих в нашей республике, по их модернизации, обеспечению совре-менными информационными технологиями, а также по укреп-лению их материально технического оснащения.

Распоряжением господина Президента Азербайджанской Республики от 6 октября 2008 года утверждены «Государст-венная Программа по развитию библиотечно-информацион-ной сферы Азербайджанской Республики на 2008-2013 гг.» и План мероприятий по реализации Государственной Програм-мы. Также во исполнение Плана мероприятий по реализации указанной Государственной Программы издан приказ минис-тра культуры и туризма № 569 от 18 ноября 2008 года.

Главная задача библиотек заключается в формировании библиотечных фондов в соответствии с потребностями и ин-тересами читателей. С этой целью несколько увеличены сред-ства, выделяяемые библиотекам, многие из которых попол-няют свои фонды, наряду с традиционными книгами, также за счет электронных книг.

Республиканская Детская Библиотека имени Ф.Кочарли, центральные библиотеки Геранбойского, Хачмазского, Шаб-ранского, Агдамского, Лачинского и Физулинского районов перенесены на вновь построенные здания, произведен капи-тальный ремонт Сумгайытской городской, Гусарской, Губад-линской и ряда других центральных районных библиотек. Товузская центральная районная библиотека перенесена на новое здание.

Кроме того, в Бардинском и Шабранском районах пос-троены и сданы в распоряжение читателей библиотечно-ин-формационные мультимедийные центры, в селении Фатмаи Абшеронского района – библиотечно-информационный центр, а в Геранбойском районе – 3 библиотеки-филиалы.

В 11 районах города Баку созданы Централизованные Библиотечные Системы, утверждены их структуры и штаты.

22

Созданы «уголки Азербайджана» в ведущих библиотеках Швеции, США, Венгрии, Сербии, Великобритании, Украины, Беларуси, Австрии и других государств.

В 28 из имеющихся в республике 63 городских и цен-тральных районных библиотек созданы электронные катало-ги, а в 54 – Веб-сайты с подключением к сети Интернет.

В веб-сайтах библиотек созданы и предоставлены в распор-яжение читателей электронные базы данных “Азербайджанская литература”, “История Азербайджана”, “Музеи Азербайджана”, “Туристические достопримечательности Азербайджана”.

Составлен список изданных в XIX-XX столетиях книг, журналов и газет, переиздание которых необходимо осу-ществлять на латинской графике. В этот список включены 479 наименований книг, 27 наименований журналов и 12 наи-менований газет. 415 грампластинок, хранящихся в Фонде звукозаписи Национальной библиотеки имени М.Ф.Ахундзаде, переписаны на современные носители информации.

В целях стимулирования деятельности библиотек проведе-ны конкурсы по номинациям “Образцовая централизованная библиотечная система года”, “Лучший библиотекарь года”, победители этих конкурсов награждены. По результатам статистического обследования библиотек издан специальный статистический бюллетень “О деятельности библиотек”.

Подготовлено и предоставлено в распоряжение читателей электронное издание библиографического указателя к много-томнику общенационального лидера азербайджанского народа Гейдара Алиева “Вечна наша независимость” http://anlz /heliyev /he_me.htm. Кроме того, подготовлены и размещены в Интерне-те электронные версии 51 книги об общенациональном лидере азербайджанского народа Гейдаре Алиеве, наиболее часто запрашиваемых читателями (http:// anl.az/heliyev/irs.html).

Министерством культуры и туризма издан “Толковый словарь библиотечно-информационных терминов”. Минис-терство отдает предпочтение реализации билингвистических проектов. Готовятся к печати издания, отражающие состоя-

23

ние библиотек в оккупированных территориях Азербайджа-на – брошюра «Похищенные богатства, уничтоженные биб-лиотеки», а также книга «Актуальные проблемы библиотеч-но-информационной сферы».

Кроме того, выполнены работы по реконструкции и пере-оснащению инвентарем и оборудованием Сумгайытской Цен-тральной городской библиотеки. В настоящее время идет строительство библиотечно-информационного центра в Агд-жабединском районе.

Несмотря на все приведенные выше факты, проведенный анализ свидетельствует о том, что 70 процентов республикан-ских библиотек не отвечают современным требованиям. Помещения центральных библиотек Сиязаньского, Шамкир-ского и других районов находятся в аварийном состоянии, а Центральная библиотека Лерикского района переведена в по-мещение без соответствующих условий.

Помещения большинства городских, сельских и поселко-вых библиотек, входящих в сеть библиотек Министерства культуры и туризма, нуждаются в капитальном ремонте. Объем средств, выделяемых в целях информатизации биб-лиотек, пополнения фондов библиотек за счет новых изда-ний, приобретения книг, подписки на периодическую печать не позволяет организовать работу библиотек на современном уровне и удовлетворить информационные потребности насе-ления. Для нормального функционирования библиотек и удовлетворения потребностей читателей необходимо обеспе-чить фонды библиотек новой литературой, современными но-сителями информации и периодическими изданиями.

Городским (районным) библиотекам, финансируемым из местного бюджета, не выделяются финансовые средства для выполнения Государственной Программы.

Для обеспечения своевременного выполнения задач, пре-дусмотренных Государственной Программой, ощущается острая необходимость увеличения целевых средств, выделяя-емых из государственного бюджета.

24

ELEKTRON DÖVRDƏ MİLLİ KİTABXANA-İNFORMASİYA

FONDUNUN FORMALAŞMASI

Y.A. Qrixanov, İncəsənət, Mədəniyyət və Turizm İşçilərinin

Yenidən hazırlanması Akademiyasının (İMTİYA) Kitabxanaşünaslıq və informatika

kafedrasının professoru, pedaqoji elmlər namizədi

Keçmiş SSRİ ərazisində kitabxanalar informasiya cəmiyyəti-

nin formalaşması və bir sıra dəyişikliklər dövrünü yaşayırlar. Bir tərəfdən, radikal sosial-iqtisadi islahatlar aparılır, digər tərəfdən, informasiyanın yazılması, saxlanması və ötürülməsi üçün yeni ka-nallar və texnologiyalar intensiv inkişaf edir.

Çoxsaylı və çox sürətli dəyişikliklər bütovlükdə kitabxana-in-formasiya sisteminin inkişafında və xüsusilə – hər ölkənin sənədli mədəni irsinin toplanmasının, istifadəçilərə təqdim edilməsinin və saxlanılmasının təşkilində bir sıra problemlər yaratmışdır.

1. Kitabxana fondlarının saxlanılmasının yeni məsələləri

Rusiya Federasiyasında cəmiyyətin informasiya seqmentinin demokratikləşdirilməsi, ilk növbədə iki mühüm nəticəyə gətirib çıxarmışdır.

Birincisi, ideoloji senzur ləğv edilmiş və bunun ardınca 1991-ci ildə onun nəzarət orqanı – bütün müttəfiq respublikalarda di-yarlarda, vilayətlərdə bölmələri fəaliyyət göstərən Ədəbiyyat və Nəşriyyat Məsələləri üzrə Baş İdarə (“Qlavlit”) ləğv edilmişdir. Onlar ideoloji saflığı yoxlamaqdan əlavə, milli kitabxana fondu-nun toplanması üçün çox faydalı funksiyanı yerinə yetirirdilər, çünki nəşriyyatlar və mətbəələr hər bir nəşrin müəyyən edilmiş sayda nüsxələrini Kitab Palatasına və ölkənin mərkəzi kitabxana-larına göndərməyə borclu idi və yalnız bu haqda məlumat alınan-

25

dan sonra tirajı yaya bilirdilər. Beləliklə, Milli Sənədlər Fondunun bütövlüyünə 100% zəmanət verilirdi. Məcburi nüsxənin çatdı-rılmasına nəzarət sistemi olmadıqda yerli nəşrlərin 25-30%-i hətta Rusiya Dövlət Kitabxanasına da gəlib çatmır.1

İkincisi, elektron sənədlərin çox sürətli yayılması ölkənin sə-nəd irsinin tam həcmdə toplanmasını çətinləşdirmişdir. Bu baxım-dan, ən azı üç hadisə göz qabağındadır;

– çap edilmiş kitab, qəzet və jurnalların əvəzinə getdikcə daha çox hallarda CD-ROM-a və DVD-yə yazılmış elektron nəşrlər-dən, e-books, e-reader tipli qurğulardan və kompyuter formatla-rında başqa nəşrlərdən istifadə olunur;

– şəbəkə resursları deyilən elektron kitabxanalar, müxtəlif tip-li və müxtəlif məzmunlu saytlar geniş inkişaf edir;

– müxtəlif təşkilatların lokal məlumat bazalarında (MB), çox vaxt elmi cəhətdən qiymətli informasiya saxlanır, lakin bu infor-masiya yalnız bu və ya digər təşkilatın əməkdaşları dairəsi üçün əlyetərli olur və həmin təşkilat ləğv edilən halda onunla birlikdə bu MB də məhv edilmək təhlükəsinə məruz qalır.

Təəssüf ki, “Sənədlərin məcburi nüsxəsi haqqında” hazırda qüvvədə olan Rusiya Qanunu Rusiya Kitab Palatasına və onun va-sitəsilə ən böyük kitabxanalara, çap məhsullarından başqa, yalnız CD-ROM-da və DVD-da hazırlanmış elektron nəşrlərin çatdırıl-masını nəzərdə tutur, belə nəşrlər isə informasiyanın həcminə və elmi dəyərinə görə elektron resurslar arasında çox cüzi yeri tutur.2 Amma şəbəkə resurslarının toplanması nəzərdə tutulmamışdır.

Eyni zamanda dünyada sənədlər axının tərkibində köklü dəyi-şikliklər baş verir. İnkişaf etmiş ölkələrin nəşriyyatlarının getdik-cə daha çox hissəsi elektron nəşrlər istehsalına keçir. Praktik ola-

1 Вислый А. И. У читателя должен быть выбор // Университетская книга. – 2010, № 2. – С. 18 – 23. 2 О внесении изменений в Федеральный закон «Об обязательном экземпляре документов» от 26.03.2008 г. №28-ФЗ) // Библиотека и закон: Справочник. Документы, комментарии, консультации. – М.: Либерея, 2008. – Вып. 25. – С. 3 – 8. См. также комментарий: Гриханов Ю.А. Обязательный экземпляр до-кументов России: законодательные новации 2008 года // Там же. – С. 9 – 12.

26

raq bütün soraq, tədris və tədris-metodik ədəbiyyatı elektron for-matda yaradılır. "Ulrich's Directory International Periodicals" so-raq kitabında qeydiyyata alınmış 300 min dövri nəşrdən 84 mini elektron versiyaya malikdir. Saytlar, elektron kitabxanalar və baş-qa şəbəkə informasiya resurslarının həcmi isə bundan da artıqdır.3

Bu halda şəbəkə resursları mətbu resurslardan tamam fərqlənir: onları çap, tiraj, nüsxə kimi ənənəvi anlayışlarla xarakterizə etmək olmaz. Şəbəkə resurslarının əldə edilməsi, eyniləşdirilməsi, istifadəsi və saxlanması prinsipcə yeni texnologiyaların köməyi ilə həyata keçirilir, buna görə də kitabxanalar resursların təsnifatı və seçilməsi məsələlərində indiyə qədər mətbu nəşrlərə yönəldilmiş meyarları və metodları yenidən nəzərdən keçirməlidirlər.

Beləliklə, elektronika dövründə ölkənin tamdəyərli Milli sə-nədlər irsinin yaradılmasının birinci innovasiya məsələsi təkcə çap olunmuş əsərlərlə kifayətlənməyib, bu irsin istehsalının və ya-yılmasının bütün kanallarını əhatə etməkdən ibarətdir.

Özü də burada təkcə rəqəmsal resursların ümumi kontekstə daxil edilməsindən yox, həm də cəmiyyətin mədəni irsinin qoru-nub saxlanması sisteminin yenidən təşkil olunması üzrə qəbul edilməsi zəruri olan yeni qərarlardan söhbət gedir. Qeyd etmək la-zımdır ki, bu sahədə dəyişikliklərin bir hissəsi XX əsrin ortaların-dan başlanmışdır. Məsələn, bütün yerli nəşrlərin və ən mühüm xarici nəşrlərin saxlanılmasını yalnız Milli Kitabxanaya həvalə et-məkdən ibarət bir əsrlik ənənə bu missiyanın müxtəlif tipli ən bö-yük kitabxanalar sistemi arasında bölgüsü ilə əvəz olunmuşdur. Daha sonra həmin kitabxanalara texniki sənədləşdirmənin xüsusi növlərinin toplandığı informasiya mərkəzləri, kino-foto – fonosə-nədlər arxivləri və başqa “anbarlar” da əlavə olunmuşdur.

İndi İnternet-resursların axınlarını əhatə etmək vaxtı çatmış-dır. Fondun fəaliyyətinin nəzəriyyə və təcrübəsi adlarını çəkdiyi-miz yeni reallıqları əks etdirməyə başlamışdır. Lakin hüquqi və təşkilati tədbirlər informasiya-kommunikasiya texnologiyalarının (sonrakı mətndə – İKT) çox sürətli inkişafından hələ ki geri qalır.

3 Bax, Runet statistikası: [Электронный ресурс]: Режим доступа: http://ppc-seo.blogspot.com/2009/06/blog-post.html

27

Yuxarıda adını çəkdiyimiz Federal Qanunauyğun olaraq məc-buri nüsxələri alan və “Rusiya Federasiyasının tam milli kitab-xana-informasiya fondunun formalaşmasını” təmin etməli olan müəssisələr ən ağır vəziyyətə düşdülər. Axı artan informasiya axı-nı və üçüncü minilliyin yeni tələbləri – həm sənədlərin maksimum tam toplanmasını, həm də İnternetlə müvəffəqiyyətlə rəqabət aparmaq üçün istifadəçilərin sorğularına operativ cavab verilməsi-ni təmin etmək tələbləri ilə eyni vaxta düşürdü.

Qanunun mətnində innovasiya anlayışı xüsusi terminlər sıra-sına aid olunurdu: o vaxta qədər adət etdiyimiz “kitabxana” sözü daha kompleks məna daşıyan sözbirləşməsi ilə əvəz edilmişdir – “kitabxana-informasiya fondu”.

Eyni zamanda bu müəssisələrin sosial funksiyaları, büdcə im-kanları, idarə tabeliyi kəskin fərqlənir, bu isə onların modernləşdi-rilməsini, xüsusilə onların ümumi məqsədlərə görə inteqrasiyasını çətinləşdirir.

Bütün maneələrə baxmayaraq, İKT-in cəmiyyətə təsiri artıq indi kitabxana-informasiya resurslarının strukturunu genişləndir-mişdir. XX əsrdə fondlar sisteminin tarixən yaranmış konturları: əlyazma şəklində, çap olunmuş və audiovizual sənədlər mövcud idi. XXI əsrdə onlara prinsipcə yeni konturlar: elektron (çıxarıla bilən) nəşrlər, fond saxlayıcıları tərəfindən yaradılan şəbəkədaxili məlumat bazaları, lisenziya sazişləri, barter müqavilələri və başqa razılaşmalar əsasında, həmçinin açıq istifadə hüququnda alınan distansion resurslar da əlavə olunmuşdur.

Beləliklə, informasiya resurslarının formatlarına və statu-suna uyğun olaraq hazırda onların çoxkonturlu strukturu for-malaşır.

Kitabxana fondlarının komplektləşdirilməsi texnologiyası da dəyişikliklər tələb edir: sənədlərin pulla alınması (sahiblik siyasə-ti) distansion resurslardan istifadə hüquqlarının əldə edilməsi (isti-fadə siyasəti) ilə tamamlanmalıdır.

İstər resursların fiziki mənada əldə edilməsi, istərsə də onlar-dan virtual istifadə hüquqlarının əldə edilməsi pul tələb etdiyinə görə, milli sənədlər irsinin formalaşması razılaşdırılmış şəkildə

28

idarə edilməlidir. Yalnız bu halda artıq büdcə xərclərindən yaxa qurtarmaq və cəmiyyət üçün dəyərli nəşrlərin bütün formatlarını maksimum əhatə etmək olar.

İnnovasiyalarla bağlı daha bir məsələsi qarşıya çıxmışdır: çoxkonturlu informasiya axınına müvafiq mürəkkəb paylaşdı-rılmış milli kitabxana-informasiya fondu olmalıdır.

Sənədlərin məcburi nüsxəsi sistemi məsuliyyəti müxtəlif tipli və idarə mənsubiyyəti müxtəlif olan onlarca müəssisə arasında bö-lüşdürməklə qismən də olsa, bu fondun əsasını qoymuşdur. Lakin həmin müəssisələr arasında qarşılıqlı əlaqələrin sabit xətti yoxdur, İnternet kanalları üzrə əlyetərli olan fondların tərkibi haqqında in-formasiya yoxdur, elə resursların əhatə dairəsi də tam deyil.

2. Milli sənəd resurslarının formalaşmasının yeni ideyaları

2010-cu ilin sonunda Rusiya Dövlət Kitabxanasının (RDK) El-

mi Şurası Milli Kitabxana-İnformasiya Fondunun Formalaşması Konsepsiyasını müzakirə etmiş və bütövlükdə bəyənmişdir.4 Bu sənəddə əsasən federal kitabxanaların, fond anbarlarının və sənəd-lərin məcburi federal nüsxəsini alan və ölkənin sənəd fondlarının əsas hissəsini saxlayan elmi-texniki informasiya orqanlarının (Əla-vəyə baxın) əsas vəzifələri əks olunmuşdur. Bu özəyə Rusiya regi-onlarının Rusiya Federasiyasının subyektlərinin məcburi nüsxələri-ni alan mərkəzi elmi kitabxanaları da əlavə ediləcəkdir.

Yeni strategiyaya keçid üçün əsas funksiyaların milli infor-masiya resurslarına görə cavabdeh olan müəssisələr arasında dife-rensiasiyası nəzərə alınmalıdır. Tarixən yaranmış milli kitabxana-ların – Rusiya Dövlət Kitabxanasının və Rusiya Milli Kitabxana-sının, akademik kitabxanaların və Rusiya Federasiyasının sub-yektlərinin mərkəzi universal elmi kitabxanalarının əsas funksiya-sı yenə ölkənin sənədli irsinin orijinallarının toplanması, saxlan-ması və istifadəçilərə verilməsindən ibarət olacaqdır. 4 Гриханов Ю.А. Национальный библиотечно-информационный фонд страны: новые рубежи / Ю.А. Гриханов, А.А. Джиго, Е.Ю. Елисина, Л.М. Толчинская // Библиотековедение, 2011. – №1. – С. 14 – 21.

29

Kitabdan fərqli materialların ayrı-ayrı növlərinin saxlanılması üçün məsuliyyət müvafiq milli arxivlərin və fond anbarlarının üzərinə düşür. Öz profili üzrə məcburi nüsxəni alan ixtisaslaşdırıl-mış kitabxanalar, idarə kitabxanaları və elmi-texniki informasiya mərkəzləri sənədlərin saxlanılması formatlarını və müddətlərini özləri seçə biləcəklər.

İndiki dövrdə Milli fond məcburi nüsxə sistemi vasitəsilə da-xil olan sənədlərin bütün növlərini əhatə edir:

– mətbu nəşrlər (mətnlər, notlar, xəritələr, təsviri sənət nəşrləri); – audiovizual məhsullar (kino-, video -, fono-, foto məhsulları

və onun istənilən daşıyıcılarda yaradılmış və təkrar hasil edilmiş kombinasiyaları);

– elektron nəşrlər; – elektron hesablayıcı maşınlar üçün proqramlar və maddi da-

şıyıcıda məlumat bazası; – nəşr edilməmiş (çap edilməyən) sənədlər (dissertasiyalar,

elmi-tədqiqat işləri və təcrübə-konstruktor işləri haqqında hesa-batlar; depozitə qoyulmuş elmi işlər, alqoritmlər və proqramlar);

– patent sənədləri; standartlar, texniki reqlamentlər; – korlar üçün, Brayl sistemi üzrə qabarıq–nöqtəvi şriftlə isteh-

sal edilmiş xüsusi nəşrlər; qabarıq–qrafik nəşrlər; – müxtəlif daşıyıcılarda yerinə yetirilmiş kombinə edilmiş sənədlər. Milli fondun sənəd resurslarının növ tərkibinin formalaşması,

onun sənəd axınlarının transformasiyasına uyğunlaşdırılması ilə əlaqədar əsas problem məcburi nüsxə haqqında qanunun təsir dai-rəsinin genişləndirilərək, informasiya-telekommunikasiya şəbəkə elektron resurslarına şamil edilməsi problemidir.

İnformasiya məhsullarının formatları arasında qarşılıqlı uy-ğunluğun get-gedə artmasını, bir formatdan başqa formatlara keçi-di və əks dəyişiklikləri, müxtəlif formatlarda ekvivalent nəşrləri, sinkretik nəşr formalarını (məsələn, multimedialar) nəzərə alsaq, yaranmış təsnifat artıq qənaətbəxş deyildir və ona yenidən baxıl-masını, beləliklə də Milli fondun yenidən strukturlaşdırılmasını tələb edir. Milli Fond çoxsəviyyəli sistem kimi inkişaf etdirilməli, bu sistemdə aşağıdakı məqamlar ayrıca nəzərə alınmalıdır:

30

a) federal sənədlərdən ibarət informasiya resursu (makro sə-viyyə);

b) Ümumrusiya Milli Sənəd Fondu, yəni millətin ümumi mi-rası kimi ölkənin bütün regionlarının resursları (baza səviyyəsi);

c) Milli Sənəd Fondunun regional bölmələrini tamamlayan komponentlər (lokal səviyyə).

Hazırda təklif edilən Milli Fond modelinın analoqları yoxdur. İrsin qorunub saxlanmasının qərb sistemləri əksər hallarda kitab-xanaların könüllü qarşılıqlı təsirinə əsaslanır, bu sistemlərə “yad-daş institusiyaları” deyilən arxivlər, muzeylər qoşulur (Kanada, Böyük Britaniya, Danimarka, Norveç və başqaları).

Rusiya Milli fondunun subyektlərinin qarşılıqlı təsiri təşkila-tın bir-birini qarşılıqlı şərtləndirən iki səviyyəsində reallaşır.

Birinci səviyyə qanunun normaları ilə müəyyən edilmişdir, həmin qanunda məcburi nüsxələrin müəssisələrin profilləri üzrə və Rusiya Federasiyasının subyektlərində məcburi nüsxələri alan-lar üçün sənədlərin istehsal edildiyi ərazi sərhədləri üzrə fərqli ol-ması qaydaları təsbit edilmişdir.

İkinci səviyyə müəssisələrin özlərinin qarşılıqlı təsirini nəzər-də tutur.

Depozit sənədlərinin çatdırılmasında Rusiya Kitab Palatası, "İn-formregistr" elmi texniki mərkəzi, Rospatent kimi aralıq elementlərin mövcud olması da milli fondun formalaşmasının Rusiya modelinin fərqləndirici xüsusiyyətidir. Bu, məcburi nüsxələrin daxil olmasına va-hid nəzarəti həyata keçirməyə, sənədlərin mərkəzləşdirilmiş qaydada dövlət qeydiyyatını və kataloqlaşdırmasını aparmağa imkan verir. 3. Kitabxana-informasiya fondunun inkişaf perspektivləri

Müasir şəraitdə Rusiya Federasiyasının Milli fondunun inki-şafının strateji istiqamətləri aşağıdakılar olmalıdır:

1. Milli fondun kitabxana-informasiya resurslarının inteqrasiyası. 2. Sənədlərin seçməsinin tipologiyasının və meyarlarının mo-

difikasiyası. 3. Elektron şəbəkə resursları məcburi nüsxənin obyekti kimi.

31

4. Fondların idarə edilməsinin terminlər sisteminin modern-ləşdirilməsi.

Beynəlxalq təcrübə göstərir ki, son onillikdə İKT-nin inkişa-fıyla əlaqədar bir sıra ölkələr məcburi nüsxənin tərkibinə şəbəkə elektron materiallarını da daxil edir, lakin bu halda filtrasiya və qiymətləndirilmə prosedurları vasitəsilə çox ciddi seçim aparılır. Kitabxanalar şəbəkə texnologiyalarını mənimsədikcə, paylanmış mühitdə sənəd massivlərin formalaşması müasir dövrdə bütün dünyada üstün tendensiyaya çevrilməkdədir. Resursları birləşdir-mək üçün paylanmış informasiya sistemlərinin, rabitə xətlərinin, məlumatların ötürülməsi üçün şəbəkə və kanalların, kommunika-siya və informasiya axınlarını idarəetmənin vasitələrinin məcmu-sundan istifadə olunur.5

Federativ quruluşlu ölkənin Milli Kitabxana–İnformasiya Fondu kimi mürəkkəb və unikal obyektlərin inteqrasiyası, bir sıra konseptual, normativ–hüquqi, texnoloji və texniki məsələlərin həlli ilə bağlıdır.

Problemi daha da mürəkkəbləşdirən odur ki, Milli Fondun hər fraqmenti müxtəlif funksional məsələlər üçün nəzərdə tutulan müxtəlif idarələrə aid inteqrasiya edilmiş sistemlərin bir kompo-nenti (çox vaxt əsas tərkib hissəsi) olur, onların texniki və texno-loji bazisləri konkret sahədə onların təyinatı ilə müəyyən edilir.

Son məqsəd vahid texnoloji və informasiya məkanının, Milli Fondun ümumi idarəetmə sisteminin yaradılması, onun birgə isti-fadə üçün əlyetərli olmasıdır. İnfrastrukturun formalaşması bir ne-çə mərhələdən keçməlidir.

Ən birinci məsələ paylanmış sistem metasəviyyəsinin yaradıl-masıdır.

Metainformasiya (Milli Fondun informasiya resursları haqqında informasiya) aşağıdakı ümumsistem funksiyalarını yerinə yetirir:

– informasiyanın yaranması üsulunu (məlumatların daşıyıcısı-nın strukturu haqqında informasiyanı) təsvir edir; 5 Петрусенко Т.В., Эйдемиллер И.В. Очередное реформирование системы обязательного экземпляра // Университетская книга, 2010, № 5. – С. 70 – 72. Там же, 2010, № 6. – С. 44 – 47.

32

– informasiya resursunun məzmununu və təşkilini açıqlayır (massivin müəyyən əlamətlər üzrə xarakteristikası: fondun tərkibi, onun saxlandığı fiziki yer, mövzu dairəsi, dil, xronoloji və coğrafi əhatə dairəsi və başqaları);

– informasiya resursları (məlumat bankları) ilə istifadəçilərin qarşılıqlı təsirini dəstəkləyir.

Metaməlumat Milli Fondun portalında (federal depozitarilər birliyində) təqdim edilməli və üç əsas moduldan ibarət olmalıdır: inzibatimodul, istifadəçi modulu, xidməti modul.

Konsepsiyanın müəlliflərinin fikrincə, inzibati modul: məcbu-ri nüsxənin monitorinqini, statistikanı, Milli fondun keyfiyyət pa-rametrlərini (bütövlük, tamlıq), normativ və metodik sənədləri, birgə layihələr və qərarları əks etdirəcəkdir.

İstifadəçi modulu paylanmış Milli fondun resurslarını və fondsaxlayıcı təşkilatlar haqqında məlumatları, resursların məz-mununun və təşkilinin təsvirini (resurslarını mövzu dairəsi, tərki-bi, əhatə dairəsi, emal səviyyəsi, onlara müraciətin şərtləri və me-todları və s.) əks etdirəcəkdir.

Xidməti modul personalın operativ iş aləti olacaq və informa-siya mübadiləsini təmin edəcəkdir (məcburi nüsxədə boşluqlar, daxilolmaların tamlığı və operativliyi, qeyri-profil materialların saf-çürük edilməsi, məcburi nüsxələrin çatdırılması qaydalarını pozanlar barəsində reklamasiyalar, komplektləşdirmənin tamlığı-nın təmin edilməsinə dair təkliflər və s.).

Metasəviyyə Milli Fondun bütün iştirakçılarının kataloqlarına, məlumat bazalarına və başqa sənəd resurslarına birbaşa müraciət et-mək imkanı da daxil olmaqla inteqrasiyanın sonrakı, daha dərin sə-viyyələrinin formalaşması üçün əsas olacaqdır, çünki informasiya resurslarının bütövlüyü yalnız o halda təmin olunur ki, istifadəçinin tələb edilən informasiyanın qeyd edilmiş olduğu daşıyıcıların bütün siniflərinə müraciət etmək imkanı olsun. Rusiya Federasiyasının Milli Fondunun daşıyıcılarının təbiətinə görə diferensiasiyasını nə-zərə alsaq, bu məqam prinsipial əhəmiyyət kəsb edir.

İKT-nin sürətli inkişafı sənədlərin məcburi nüsxəsi haqqında qanunvericiliyin genişlənilməsi problemini aktuallaşdırmışdır.

33

Ekspertlərin məlumatına görə, 2005-ci ildə artıq 11 dövlətdə dis-tansion elektron resurslar məcburi nüsxələrə daxil edilmişdir.

Beynəlxalq təcrübədən istifadə edərək, bu məsələni mərhələ-lər üzrə həll etmək, qiymətli milli resursların qanuna görə məcburi çatdırılmasını publisistik və maarifçilik xarakterli resursların ar-xivləşdirilməsində marağı olan istehsalçılar tərəfindən könüllü ar-xivləşdirilməsi ilə əlaqələndirməyi təklif etmək məqsədəuyğun-dur. Birinci mərhələdə elektron sənədlərin seçilməsinin aşağıdakı meyarlarını təklif etmək olar:

– milli domen; – başqa ölkələrin domenlərindən milli irsə aid sorğulara rele-

vant veb-saytlar (eksteriorika); – elmi, tarixi və ya estetik dəyərə malik olan şəbəkə məlumat

bazaları. Milli domenə aşağıdakılar daxildir: – dövlət hakimiyyəti orqanlarının, aparıcı partiyaların və baş-

qa ictimai birliklərin, tanınmış siyasi xadimlərin, incəsənət, elm və mədəniyyət xadimlərinin rəsmi saytları;

– elektron kitabxanalar və repozitarilər; – ümumrusiya qəzetlərinin və Rusiya Federasiyasının sub-

yektlərinin qəzetlərinin arxivləri: – elektron jurnallar və başqa serial nəşrlər. “Sənədlərin məcburi nüsxəsi haqqında” qanunauyğun olaraq,

bu resurslar vaxtaşırı, ildə dörd dəfə arxivləşdirilmək şərti ilə Fonda daxil edilməlidir. Bu resursların əhatəsinin bütövlüyü üçün materialları avtomatik toplayan veb-robotlar (harvestinq – ingilis-cə “to harvest” – “məhsul yığmaq” sözündən) tətbiq etmək məq-sədəuyğundur.

Başqa ölkələrin domenlərindən milli irsə aid sorğulara rele-vant, Rusiya haqqında materiallar və yerli müəlliflərin sənədləri olan veb-saytlar könüllü çatdırmalar əsasında toplanır.

Elmi, tarixi və ya estetik dəyərə malik olan şəbəkə məlumat bazaları da bu qayda ilə yığılır.

Hər üç meyara görə resursların seçilməsi üçün aşağıdakı əla-mətlər tətbiq edilir:

34

– resursun və ya onun məzmununun ərazi mənsubluğu (veb səhifə ölkənin yuxarı domeninə aiddir – .ru; resurs başqa yerli domenlərin birində qeyd edilmişdir (.com, .org); resurs fiziki mə-nada Rusiya təşkilatının serverində yerləşir; resursun müəllifinin, naşirinin, onu yaradanın ünvanı Rusiyadır; veb-saytın məzmunu Rusiya Federasiyasına aiddir);

– Rusiya Federasiyasına dil bağlılığı (veb-saytın əsas mate-rialları rus dilində; əsas materiallar Rusiya Federasiyasının xalqla-rının dillərindədir);

– məzmun bizim ölkəmiz üçün böyük ictimai (tarixi, mədəni və siyasi aspektlərdə; iqtisadi baxımdan; elm və texnologiyalar nöqteyi-nəzərindən) əhəmiyyət kəsb edir.

İnternetin məzmununun saxlanılmasına yanaşmaları xarakte-rizə edərək, üç istiqaməti seçəcəyik:

– müraciət və istifadə üçün açıq olan İnternet resurslarının bü-töv halda saxlanması (axtarış robotlarının (crawlers) köməyi ilə);

– müraciət və istifadə üçün açıq olan İnternet resurslarının ax-tarış robotlarının köməyi ilə müəyyən vaxtaşırılıqla seçmə üsulla (müəyyən meyarlar üzrə) saxlanması;

– axtarış robotlarının köməyi ilə müəyyən vaxtaşırılıqla seç-mə üsulla (müəyyən meyarlar üzrə) saxlanmasından əlavə, kitab-xanaçıların nöqteyi-nəzərindən saxlanması lazım olan saytların (bir qayda olaraq, KİV və elmi jurnalların saytlarını) saxlanması həmin saytlardakı informasiyanın dəyişməsi vaxtaşırılığı ilə, həm-çinin “hadisələrlə əlaqədar” saxlanması, yəni müəyyən vaxt ər-zində bu və ya digər ölkə üçün əhəmiyyətli hadisəyə həsr edilmiş bütün saytların saxlanılması.

Bütöv arxivləşdirməyə nümunə kimi, San-Fransiskoda yerlə-şən və 1996-cı ildə ABŞ Konqresinin Kitabxanasının iştirakı ilə şəxsi qeyri-kommersiya təşəbbüsü kimi fəaliyyətə başlamış inter-net-arxivi (http://web.archive.org) göstərmək olar. Bütöv arxivləş-dirmə nəticəsində çox məzmun üzrə seçmə aparılmadan, çox bö-yük miqdarda veb səhifələr yığılır. Bu arxivə bütün dünyada sər-bəst əlyetərli olan veb səhifələr yığılır. Artıq 100 terabaytdan çox məlumat yığılmışdır. ABŞ Konqresinin Kitabxanasında saxlanılan

35

bütün informasiyanın həcmindən onlarca dəfə çox olan bu gös-tərici ayda 12 terabayt sürətlə artır. Həmin arxivdə 150 milyard veb səhifə, həmçinin 1 milyon elektron kitab, 100 min videoyazı və 200 min audioyazı. 2002-ci ildə İnternet-arxiv “Wayback Machine” (“Geriyə gedən maşın”) layihəsini reallaşdırmışdır, bu layihə ümumdünya şəbəkə arxivinə azad girişi təmin etməlidir. Xüsusi halda, Şəbəkənin Rusiya seqmentinin də xeyli hissəsi arxivləşdirilir.

Milli fondun idarə edilməsinin moderinləşdirilməsi ilə paralel olaraq, MDB üzvü olan ölkələrin beynəlxalq dövlət standartları ilə təsdiq edilmiş SİBİD sisteminin kitabxana terminologiyasını inkişaf etdirmək tələb olunur, çünki bu terminologiya informasiya texnologiyalarında sürətli dəyişikliklərdən geri qalır.

İndiyə qədər mütəxəssislər bu sahədə baş vermiş yeniliklər haqqında məqalələr yazarkən xarici terminləri xaotik şəkildə “kal-kalayırlar”. Terminlər sistemının optimal inkişafı üçün Rusiyanın və MDB üzvü olan başqa ölkələrin milli kitabxanalarında, aşağıdakı məsələlərin planlaşdırılması zəruridir:

– yeni anlayışların təriflərini hazırlamaq və onları rus dilinin normalarına uyğunluq baxımından geniş müzakirə etmək;

– beynəlxalq təşkilatların (YUNESKO, İFLA, İSO) profil strukturlarında kitabxanaşünaslıq, informatika və biblioqrafiya sa-həsində terminologiyanın yenilənməsi üzrə əməkdaşlığı fəallaş-dırmaq;

– terminlər sistemınin modernləşdirilməsinə mədəniyyət profilli ali məktəblərini, peşəkar ictimai birlikləri – Rusiya Ki-tabxanalar Assosiasiyasını, Elektron Kitabxanalar Assosiasiyası-nı cəlb etmək.

İlk növbədə, elektron resurslar və kommunikasiyalar sahəsinə aid anlayışların yerli nəzəriyyə və praktikaya uyğunlaşdırılmasını sürətləndirmək lazımdır.

Milli Fondun formalaşması strategiyasının reallaşdırılması hüquqi, elmi-metodik və təşkilati xarakterli tədbirlər kompleksi-nin həyata keçirilməsini nəzərdə tutur.

Strategiyanın hüquqi aspektlərinə aşağıdakılar aiddir:

36

– Rusiya qanunvericiliyinin təsir dairəsinin genişləndirilərək informasiya-telekommunikasiya mühitində elektron sənədlərə şamil edilməsini nəzərdə tutaraq, ona dəyişikliklər və əlavələr edilməsi;

– Rusiya Federasiyasının Milli Fondunun formalaşmasını tən-zimləyən, həmçinin depozitarilərə çatdırılmalı elektron şəbəkə sənədlərinin siyahını və onların depozitarilərə çatdırılması qayda-larını müəyyən edən normativ-hüquqi aktların hazırlanması;

– müvafiq tammətnli və biblioqrafik məlumat bazalarının bey-nəlxalq mübadiləsini tənzimləyən normativ sənədin hazırlanmasını nəzərdə tutan eksteriorika kolleksiyasının (“Rossiki”) formalaşması;

– elektron sənədlərin tipologiyası, onların emalı və tamlığı üzrə dövlət standartlarının hazırlanması.

Strategiyanın elmi-metodik aspektlərinə aşağıdakılar daxil-dir: rəqəmsal mühitdə fondların repozitar saxlanılmasının insti-tusional sisteminin əsaslandırılması, Rusiya Federasiyasının Milli Fondunun inteqral sisteminin modelləşdirilməsi, sənədlər axınının təsnifat və diferensiasiya meyarları haqqında metodik qərarlar, kitabxana fondlarının idarə edilməsi üzrə müasir terminlər siste-minin mənimsənilməsi.

Təşkilati tədbirləri arasında, bizim fikrimizcə, aşağıdakılar məqsədəuyğundur:

– məcburi nüsxənin çatdırılmasına dair razılaşdırılmış siyasə-tin işlənib hazırlanması və informasiya-telekommunikasiya mühi-tində elektron sənədlərin əlyetərliliyinin təmin edilməsi üçün de-pozitarilərin və informasiya resurslarının istehsalçılarının Birləş-dirilmiş şurasını yaratmaq;

– elmin və təhsilin inkişafı, mədəni irsin qorunub saxlanması üçün çap olunmuş əsərlərin rəqəmləşdirilməsinin legitimliyini və əlaqələndirilməsini təmin etmək;

– paylanmış Milli Fond portalında metaməlumatlarların əks olunmasını təşkil etmək;

– komplektləşdirmənin monitorinqi sistemini və keyfiyyətinin qiymətləndirilməsi hazırlamaq (məcburi nüsxənin çatdırılmaları-nın tamlığı və operativliyi, qeyri-profil sənədlərin saf-çürük edil-məsi, boşluqların mövcudluğu).

37

İlk növbədə həll edilməli məsələlər sırasına aşağıdakılar aiddir: Kitabxana işi sahəsində Rusiya Federasiyasının ayrı-ayrı

qanunvericilik aktlarına dəyişikliklər və əlavələr edilməsi haqqın-da təkliflərin hazırlanması;

“Rusiya Federasiyasının Milli Kitabxana-İnformasiya Fondu haqqında Əsasnamə”nin hazırlanması;

“İnformasiya-telekommunikasiya şəbəkəsində elektron sənədlə-rin siyahısı və çatdırılma qaydaları” reqlamentinin tərtib edilməsi;

“Eksteriorik tammətnli və biblioqrafik məlumat bazalarının beynəlxalq mübadiləsi haqqında Saziş”in hazırlanması;

“İnformasiya-kitabxana fəaliyyəti. Elektron sənədlər. Əsas növlər. Terminlər və təriflər” və “İnformasiya-kitabxana fəaliyyə-ti. İnformasiya-telekommunikasiya şəbəkəsində elektron sənədlər. Eyniləşdirmə. Emal. Arxivləşdirmə” SİBİD dövlət standartlarının yenidən işlənməsi;

“Rusiya Federasiyasının institusional repozitar anbarlarının təşkil edilməsinin əsas prinsipləri” sənədinin hazırlanması;

“Sənədlər axınının təsnifatı və depozitə qoyulmaq üçün dife-rensiasiyası” adlı metodik tövsiyələrin tərtib edilməsi;

kitabxana fondşünaslığı terminoloji lüğətinin hazırlanması; “yaddaş institutları”nın konvergensiyası sahəsində beynəlxalq

təşkilatların (YUNESKO, İFLA, İSO) profil strukturlarında əmək-daşlığın daha da təkmilləşdirilməsi.

Rusiya Federasiyasının Milli Kitabxana-İnformasiya Fondu-nun formalaşmasının təklif edilmiş konsepsiyası, Rusiya fond an-barlarında çap olunmuş sənədlərlə bərabər müxtəlif formatlı infor-masiya resurslarının da hərtərəfli əks etdirilməsinin təşkilinə ilk elmi yanaşma cəhdidir.

Artıq dünyanın bir sıra ölkələrində müvafiq araşdırmalar aparılmasını və siyasi qərarları qəbul edilməsini nəzərə alsaq, bu problemin aktuallığına şübhə yoxdur.

İKT-nin dinamik inkişafı ilə əlaqədar, Konsepsiyada təklif edilən müddəaların çoxu ilkin xarakter daşıyır və bu fikirlər diskussiyalara səbəb ola bilər. Məhz bu səbəbdən, onları peşəkar cəmiyyətdə müzakirə üçün vaxtında təqdim etmək vacibdir.

38

Əlavə

Rusiya Federasiyasının sənədlərinin məcburi nüsxələrini alanlar

(federal səviyyə)

№ №

Məcburi nüsxəni alanlar

Sənədlərin növləri Nüsxə-lərin sayı

Saxlama müddəti

1 2 3 4 5 1. Rusiya Kitab

Palatası, Moskva şəhəri

Yerli mətbu nəşrlərin bütün növləri, fono-qramlar və videofilmlər

1

Daimi

2. Rusiya Dövlət Kitabxanası, Moskva şəhəri

Yerli mətbu nəşrlərin bütün növləri; Disser-tasiyalar; fonoqramlar və videofilmlər; elektron nəşrlər, elektron daşıyıcılarda patent sənədləri

2 1

1

1

Daimi – mət-bu nəşrlər,dis-sertasiyalar, fonoqramlar və ideofilm-lər, elektron nəşrlər

3. Rusiya Milli Kitabxanası, Sankt-Peterburq şəhəri

Yerli mətbu nəşrlərin bütün növləri, fono-

qramlar və videofilm-lər, elektron nəşrlər,

elektron daşıyıcılarda patent sənədləri

2

1 1

Daimi – mət-bu nəşrlər, fonoqramlar və videofilm-lər, elektron nəşrlər

4. B.N.Yeltsin adı-na Prezident Ki-tabxanası, Sankt-Peterburq şəhəri

Elektron nəşrlər 1

Daimi

5. Rusiya Elmlər Akademiyasının Kitabxanası, Sankt-Peterburq şəhəri

Rus dilində mətbu nəşr-lər (kitablar, kitabçalar, jurnallar, qəzetlər, da-vam edən nəşrlər, kar-toqrafiya nəşrləri, dissertasiyaların avtore-feratları, standartlar)

1

Daimi

39

6. Rusiya Elmlər Akademiyasının Sibir bölməsinin Dövlət İctimai Elmi-Texniki Kitabxanası, Novosibirsk şəhəri

Rus dilində mətbu nəşr-lər (kitablar, kitabçalar, jurnallar, qəzetlər, da-vam edən nəşrlər, disser-tasiyaların avtoreferatla-rı, standartlar), elektron nəşrlər, elektron daşıyı-cılarda patent sənədləri

1 1

1

Daimi

7. Uzaq Şərq Döv-lət Elmi Kitabxa-nası, Xabarovsk şəhəri

Rus dilində mətbu nəşrlər (kitablar, kitabçalar, jurnallar və davam edən nəşrlər)

1

Daimi

8. Rusiya Federasiyasının Parlament Kitabxanası, Moskva şəhəri

Rus dilində rəsmi sə-nədlər, mətbu nəşrlər (kitablar, kitabçalar, jurnallar, qəzetlər, davam edən nəşrlər, kartoqrafiya nəşrləri, dissertasiyaların avtore-feratları, standartlar)

1

1

Daimi – rəsmi sənədlər

9. Rusiya Federasiyası Prezidenti Administrasi-yası, kitabxana, Moskva şəhəri

Rus dilində mətbu nəşrlər (kitablar, kitabçalar, jurnallar, qəzetlər, davam edən nəşrlər və standartları)

1

10. Rusiya Stan-dartlaşdırma, Metrologiya və Uyğunluğun di-rilməsi üzrə el-mi-texniki in-formasiya mər-kəzi, Moskva şəhəri

Standartlar

1

Daimi

11. Korlar üçün Rusiya Dövlət Kitabxanası, Moskva şəhəri

Korlar və zəif görənlər üçün nəşrlər

2

Daimi

40

12. Sənaye, elm və texnika məsələ-ləri üzrə federal icra hakimiyyəti orqanının Ümumittifaq el-mi-texniki infor-masiya mərkəzi, Moskva şəhəri

Elmi-tədqiqat işləri, Elmi-tədqiqat və təcrübi-konstruktor işləri haqqında hesabatlar, dissertasiyaların mikrosurətləri

1

Daimi

13. Rusiya Elmlər Akademiyasının İctimai elmlər üzrə elmi infor-masiya institutu, Moskva şəhəri

İctimai elmlərə aid depozitə qoyulmuş elmi işlər, humanitar elmlərə aid mətbu nəşrlər (kitablar, kitabçalar və davam edən nəşrlər)

1

1

Daimi – depozitə qoyulmuş elmi işlər

14. Rusiya Elmlər Akademiyasının Ümumrusiya el-mi-texniki in-formasiya ins-titutu, Moskva şəhəri

Təbiət elmləri, dəqiq elmlər və texnikaya aid depozitə qoyulmuş el-mi işlər, təbiət elmləri, dəqiq elmlər və texni-kaya aid mətbu nəşrlər (kitablar, kitabçalar və davam edən nəşrlər)

1

1

Daimi – depozitə qoyulmuş elmi işlər

15. İ.M.Seçenov adına Moskva Tibb Akademi-yasının Mərkəzi Elmi Tibbi Kitabxanası, Moskva şəhəri

Tibbə və əczaçılığa aid dissertasiyalar, təbiət-şünaslığa və tibbi fən-lərə aid mətbu nəşrlər (kitablar, kitabçalar və davam edən nəşrlər)

1

1

Daimi – tibbə və əczaçılığa aid disserta-siyalar

16. Sahələrarası El-mi-Tədqiqat İns-titutu “İnteqral”, Moskva şəhəri

Kompyuterlər üçün proqramlar və məlumat bazaları

1

Daimi

17. “İnformregistr” elmi-texniki mərkəzi, Moskva şəhəri

Elektron nəşrlər 1

Daimi

41

18. Federal Sənaye Mülkiyyəti İns-titutu, Moskva şəhəri

Elektron daşıyıcılarda patent sənədləri

1

Daimi

19. Rusiya Federa-siyasının Dövlət Film Fondu, Moskva şəhəri

Filmlər və videofilmlər (oyun, animasiya, elmi-kütləvi filmlər)

1

Daimi

20. Dövlət Televizi-ya və Radio Ve-rilişləri Fondu, Moskva şəhəri

Fonoməhsullar, kino məhsulları, elektron daşıyıcılarda video və audiovizual məhsullar

2

Daimi

21. Rusiya Dövlət Kinofotosənəd-lər Arxivi, Moskva şəhəri

Sənədli filmlər, kino-jurnallar, sənədli videofilmlər, foto-sənədlər

1

2

Daimi

22. Rusiya Dövlət İctimai Elmi-Texniki xanası, Moskva şəhəri

Mətbu nəşrlər (ədəbi-bədii əsərlər, tarixə və filoloji fənlərə aid ədə-biyyat istisna olmaqla)

1

23. M.İ. Rudomino adına Ümumru-siya Dövlət Xa-rici Ədəbiyyat Kitabxanası, Moskva şəhəri

Rusiya Federasiyası xalqlarının dillərində (rus dilindən başqa) və xarici dillərdə mətbu nəşrlər

1

24. M.V.Lomonosov adına Moskva Dövlət Universi-tetinin elmi ki-tabxanası, Moskva şəhəri

Mətbu nəşrlər (kitablar, kitabçalar, jurnallar və davam edən nəşrlər)

1

25. Rusiya Elmlər Akademiyasının Təbiət elmləri üzrə Kitabxanası, Moskva şəhəri

Təbiət elmlərinə aid mətbu nəşrlər

1

26. Rusiya Dövlət İctimai Tarixi

Tarix və filologiya fənlərinə aid mətbu

42

Kitabxanası, Moskva şəhəri

nəşrlər 1

27. Dövlət İctimai-Siyasi kitabxa-nası, Moskva şəhəri

Humanitar və ictimai-siyasi fənlərə aid mətbu nəşrlər

1

28. Rusiya Kənd Təsərrüfatı Elm-ləri Akademi-yasının Mərkəzi elmi kənd təsərrüfatı kitab-xanası, Moskva şəhəri

Təbiətşünaslıq və kənd təsərrüfatı fənlərinə aid mətbu nəşrlər

1

29. P.İ.Çaykovski adına Moskva Dövlət Konser-vatoriyası. S.İ.Taneyev adı-na elmi musiqi kitabxanası, Moskva şəhəri

Not nəşrləri və musiqi ədəbiyyatı

1

30. Politexnik muzey, Mərkəzi politexnik kitabxana, Moskva şəhəri

Texniki fənlərə aid mətbu nəşrlər

1

31. Rostov Dövlət Universiteti. Kitabxana, Rostov-Don şəhəri

Elektron daşıyıcılarda patent sənədləri

1

32. Elmi-texniki informasiya mərkəzi, Xabarovsk şəhəri

Elektron daşıyıcılarda patent sənədləri

1

33. Elmi-texniki in-formasiya mər-kəzi, Yaroslavl şəhəri

Elektron daşıyıcılarda patent sənədləri

1

43

ФОРМИРОВАНИЕ НАЦИОНАЛЬНОГО БИБЛИОТЕЧНО-ИНФОРМАЦИОННОГО

ФОНДА В ЭЛЕКТРОННУЮ ЭПОХУ

Ю.А.Гриханов, профессор кафедры

Библиотековедения и информатики Академии переподготовки работников

Искусства, культуры и туризма (АПРИКТ), кандидат педагогических наук

Библиотеки на территории бывшего СССР переживают

становление информационного общества в сочетании не-скольких крупных перемен. С одной стороны, происходят ра-дикальные социально-экономические реформы, с другой, ин-тенсивно развиваются новые каналы и технологии записи, хранения и передачи информации.

Многочисленные и стремительные перемены вызвали ряд проблем в развитии библиотечно-информационной системы в целом и особенно – в организации собирания, предостав-ления пользователям и сохранения документного культур-ного наследия каждой страны.

1. Новые вопросы сохранения библиотечных фондов

Демократизация информационного сегмента общества в Российской Федерации привела, прежде всего, к двум значи-тельным результатам.

Во-первых, была отменена идеологическая цензура, и вслед за этим ликвидирован в 1991 г. её контрольный орган – Главное управление по делам литературы и издательств (Главлит), отделения которого работали в каждой союзной республике, крае, области. Кроме проверки на идеологичес-кую чистоту, они выполняли очень полезную функцию для собирания национального библиотечного фонда, так как из-

44

дательства и типографии были обязаны отправить положен-ное количество экземпляров каждого издания в Книжную па-лату и в центральные библиотеки страны, и только после по-лучения справки об этом могли распространять тираж. Тем самым гарантировалась 100% полнота Национального доку-ментного фонда. Без системы контроля за доставкой обяза-тельного экземпляра даже в Российскую государственную библиотеку не доходит 25– 30% отечественных изданий. 6

Во-вторых, сбор документного наследия страны в полном объёме усложнило стремительное распространение электронных документов. Всем видны, как минимум, три заметных явления:

– вместо печатных книг, газет и журналов всё чаще ис-пользуются электронные издания на CD-ROM и DVD, ус-тройства типа e-books, e-reader и другие издания в компью-терных форматах;

– широко развиваются так называемые сетевые ресурсы – элек-тронные библиотеки, сайты разнообразных типов и содержания;

– локальные базы данных (БД) различных организаций, часто содержащие ценную в научном отношении информа-цию, но доступные лишь кругу сотрудников и подверженные опасности уничтожения этих БД вместе с ликвидацией той или иной организации.

К сожалению, на данный момент российский Закон «Об обязательном экземпляре документов» предусматривает дос-тавку в Российскую книжную палату, а через неё в крупней-шие библиотеки, кроме печатной продукции, только элек-тронных изданий на CD-ROM и DVD, которые занимают сре-ди электронных ресурсов самое скромное место по количест-ву и научному значению информации.7 Но собирание сете-вых ресурсов не предусмотрено.

6 Вислый А. И. У читателя должен быть выбор // Университетская книга. – 2010, № 2. – С. 18 – 23. 7 О внесении изменений в Федеральный закон «Об обязательном экземпляре документов» от 26.03.2008 г. №28-ФЗ) // Библиотека и закон: Справочник. Документы, комментарии, консультации. – М.: Либерея, 2008. – Вып. 25. – С. 3

45

Между тем в мире происходит коренное преобразование состава документного потока. Всё большее число издательств развитых стран переходит на производство электронных публи-каций. Практически вся справочная, учебная и учебно-методи-ческая литература создается в электронном формате. Из 300 тыс. периодических изданий, зарегистрированных в справоч-нике «Ulrich's Directory International Periodicals», 84 тыс. имеют электронную версию. А сетевые информационные ресурсы в виде сайтов, электронных библиотек и другие ещё объёмнее.8

При этом сетевые ресурсы коренным образом отличаются от печатных: их нельзя характеризовать такими традицион-ными понятиями, как печать, тираж, экземпляр. Их приоб-ретение, идентификация, использование и хранение осущест-вляются с помощью принципиально новых технологий, поэтому библиотекам необходимо пересмотреть критерии и методы классификации и отбора ресурсов, ориентированные до сих пор на печатные издания.

Итак, в электронную эпоху первая инновационная за-дача создания полноценного Национального документно-го наследия страны состоит в том, чтобы охватить все ка-налы его производства и распространения, не ограничи-ваясь произведениями печати.

И речь не только о включении цифровых ресурсов в общий контекст, но и о новых решениях, которые необходимо принять по реорганизации системы сохранения культурного наследия общества. Надо сказать, что часть изменений в этой сфере происходит с середины ХХ века. Например, вековая традиция возлагать хранение всех отечественных и важнейших иностран-ных публикаций на одну Национальную библиотеку замени-лась распределением этой миссии между системой крупнейших библиотек разных типов. Затем к ним добавились информа-

– 8. См. также комментарий: Гриханов Ю.А. Обязательный экземпляр доку-ментов России: законодательные новации 2008 года // Там же. – С. 9 – 12. 8 Смотри статистику Рунета: [Электронный ресурс]: Режим доступа: http://ppc-seo.blogspot.com/2009/06/blog-post.html

46

ционные центры специальных видов технической документа-ции, архивы кино– фото– фонодокументов и др. хранилища.

Ныне пришло время охватить потоки Интернет-ресурсов. Теория и практика функционирования фонда начали отражать упомянутые нами новые реалии. Однако правовые и организаци-онные действия пока отстают от стремительного развития ин-формационных коммуникационных технологий (далее – ИКТ).

В самой тяжёлой ситуации оказались учреждения, полу-чающие в соответствии с названным выше Федеральным за-коном обязательные экземпляры и призванные обеспечить «формирование полного национального библиотечно-инфор-мационного фонда Российской Федерации». Ведь возрастаю-щий информационный поток совпал с новыми требованиями третьего тысячелетия – обеспечить и максимально полный сбор документов, и оперативные ответы на запросы пользова-телей, чтобы успешно конкурировать с Интернетом.

Формулировка Закона внесла инновацию в специаль-ную терминологию: привычное прилагательное «библио-течный» заменено более комплексным – «библиотечно-информационный фонд».

Между тем данные учреждения имеют резко различные со-циальные функции, бюджетные возможности, ведомственную подчинённость, что осложняет их модернизацию и особенно ин-теграцию ради общих целей. Несмотря на все барьеры, влияние ИКТ на общество уже сейчас расширило структуру библиотечно-информационных ресурсов. В ХХ веке существовали историичес-ки сложившиеся контуры системы фондов: рукописные, печатные и аудиовизуальные документы. В XXI к ним добавились принци-пиально новые контуры: электронные издания (съемные), внутри-сетевые базы данных, создаваемые фондодержателями, удалённые ресурсы, получаемые по лицензионным соглашениям, бартерным и иным договорам, а также на праве открытого доступа.

Таким образом, в настоящее время формируется мно-гоконтурная структура информационных ресурсов по их форматам и статусу.

47

Требует перемен сама технология комплектования биб-лиотечных фондов: закупка документов (политика облада-ния) должна дополняться приобретением прав на доступ к удаленным ресурсам (политика доступа).

Поскольку и физическое приобретение ресурса, и вирту-альное право на доступ стоят денег, необходимо согласован-но управлять формированием национального документного наследия. Только так можно избежать лишних бюджетных затрат и охватить максимум ценных для общества публика-ций всех форматов.

Возникла ещё одна инновационная задача: многокон-турному информационному потоку должен соответство-вать сложный распределенный национальный библи-отечно-информационный фонд.

Система обязательного экземпляра документов частично обозначила его основу, разделив ответственность между дес-ятками учреждений разных типов и ведомственной принад-лежности. Однако между ними нет прочных линий взаимодей-ствия, отсутствует доступная по каналам Интернета информа-ция о составе фондов, да и охват ресурсов далеко не полон.

2. Новые идеи формирования национальных

документных ресурсов В конце 2010 г. Учёный совет Российской государствен-

ной библиотеки (РГБ) обсудил и в целом одобрил Концепцию формирования национального библиотечно-информационного фонда.9 В этом документе отражены задачи в основном феде-ральных библиотек, фондохранилищ и органов НТИ, получа-ющих федеральный обязательный экземпляр документов и хранящих основную часть документных фондов страны (см.

9 Гриханов Ю.А. Национальный библиотечно-информационный фонд страны: новые рубежи / Ю.А. Гриханов, А.А. Джиго, Е.Ю. Елисина, Л.М. Толчинская // Библиотековедение, 2011. – №1. – С. 14 – 21.

48

Приложение). Это ядро будут дополнять центральные научные библиотеки регионов России, получающие обязательные эк-земпляры субъектов Российской Федерации.

Для перехода к новой стратегии должна быть учтена диф-ференциация главенствующих функций среди учреждений, от-ветственных за национальный информационный ресурс. Исто-рически сложившиеся национальные библиотеки – РГБ и РНБ, академические библиотеки и центральные универсальные научные библиотеки субъектов РФ сохранят в качестве веду-щей функции собирание, хранение и предоставление пользо-вателям оригиналов документного наследия страны.

Ответственность за сохранение отдельных видов некниж-ных материалов выполняют соответствующие национальные архивы и фондохранилища. Специализированные, ведом-ственные библиотеки и центры НТИ, получающие обязатель-ный экземпляр по своему профилю, будут вправе выбирать форматы и сроки хранения документов.

В настоящий период Национальный фонд включает все виды документов, поступающих через систему обязательного экземпляра:

– печатные издания (текстовые, нотные, картографиичес-кие, изоиздания);

– аудиовизуальная продукция (кино-, видео-, фоно-, фо-топродукция и ее комбинации, созданные и воспроизведен-ные на любых видах носителей);

– электронные издания; – программы для электронных вычислительных машин и

базы данных на материальном носителе; – неопубликованные (непубликуемые) документы (дис-

сертации, отчеты о НИР и опытно-конструкторских работах; депонированные научные работы, алгоритмы и программы);

– патентные документы; стандарты, технические регламенты; – специальные издания для слепых, изготовленные рель-

ефно–точечным шрифтом по системе Брайля; рельефно–гра-фические издания;

49

– комбинированные документы, выполненные на различ-ных носителях.

Главной проблемой формирования видового состава до-кументных ресурсов Национального фонда, приведения его в соответствие с трансформацией документопотоков является расширение сферы действия закона об обязательном экзем-пляре на информационно-телекоммуникационные сетевые электронные ресурсы.

Учитывая растущее взаимопроникновение форматов ин-формационной продукции, переход одних форм в другие и обратное преобразование, эквивалентные публикации в раз-ных форматах, синкретичные формы публикаций (например, мультимедиа), сложившаяся классификация уже недоста-точна и требует пересмотра, следовательно, и реструктуриза-ции Национального фонда. Его необходимо развивать как многоуровневую систему, в которой выделяются:

а) федеральный документный информационный ресурс (макроуровень);

б) всероссийский Национальный фонд документов, то есть ресурсы всех регионов страны как общего наследия на-ции (базовый уровень);

в) компоненты, дополняющие региональные разделы На-ционального документного фонда (локальный уровень).

Предложенная модель национального фонда в настоящее вре-мя не имеет аналогов. Западные системы сохранения наследия строятся в основном на добровольном взаимодействии библиотек, подключая к ним так называемые «институции памяти» – архивы, музеи (Канада, Великобритания, Дания, Норвегия и др.).

Взаимодействие субъектов российского Национального фонда реализуется на двух взаимообусловленных уровнях организации.

Первый уровень определен нормами закона, где уста-новлена дифференциация обязательных экземпляров по про-филям учреждений и по территориальным границам произ-водства документов для получателей в субъектах РФ.

50

Второй уровень предусматривает взаимодействие самих учреждений.

Особенностью российской модели формирования нацио-нального фонда является также наличие промежуточных звеньев доставки депозитных документов: Российская книж-ная палата, НТЦ «Информрегистр», Роспатент. Это позволяет осуществлять единый контроль за поступлением обязатель-ных экземпляров, вести централизованно государственную регистрацию и каталогизацию документов.

Перспективы развития

библиотечно-информационного фонда Стратегическими направлениями развития Националь-

ного фонда РФ в современных условиях должны стать: 1. Интеграция библиотечно-информационных ресурсов

Национального фонда. 2. Модификация типологии и критериев отбора документов. 3. Электронные сетевые ресурсы как объект обязатель-

ного экземпляра. 4. Модернизация терминосистемы фондоведения. Международный опыт показывает, что в последнее деся-

тилетие в связи с развитием ИКТ многие страны включают в состав обязательного экземпляра и сетевые электронные ма-териалы, но весьма избирательно, через процедуры фильтра-ции и оценки. По мере освоения библиотеками сетевых тех-нологий формирование документных массивов в распреде-ленной среде становится доминирующей мировой тенденци-ей современности. Для объединения ресурсов используется совокупность распределенных информационных систем, ли-ний связи, сетей и каналов передачи данных, средств комму-никации и управления информационными потоками.10

10 Петрусенко Т.В., Эйдемиллер И.В. Очередное реформирование систе-мы обязательного экземпляра // Университетская книга, 2010, № 5. – С. 70 – 72. Там же, 2010, № 6. – С. 44 – 47.

51

Интеграция таких сложных и уникальных объектов, как Национальный библиотечно–информационный фонд страны с федеративным устройством связана с решением массы кон-цептуальных, нормативно – правовых, технологических и технических вопросов.

Проблема осложняется тем, что каждый фрагмент Нацио-нального фонда является компонентом (а нередко и базовой составляющей) интегрированных систем другого порядка (ведомственных и др.) с иными функциональными задачами, и их технический и технологический базисы определяются их назначением в конкретной области.

Конечной целью является создание единого технологи-ческого и информационного пространства, общей системы управления национальным фондом и его доступности для совместного использования. Формирование инфраструктуры должно проходить поэтапно. Первоочередной задачей яв-ляется создание метауровня распределенной системы.

Метаинформация (информация об информационных ре-сурсах Национального фонда) выполняет следующие обще-системные функции:

– описывает способ порождения информации (информа-ция о структуре носителя данных);

– раскрывает содержание и организацию информацион-ного ресурса (характеристика массива по определенным признакам: состав фонда, физическое место хранения, тема-тика, язык, хронологический и географический охват и др.);

– поддерживает взаимодействие пользователей с инфор-мационными ресурсами (банками данных).

Метаинформация должна быть представлена на портале Национального фонда (Объединения федеральных депозита-риев) и содержать три основных модуля: административный, пользовательский, служебный.

Административный модуль, по мнению составителей концепции, будет отражать: мониторинг обязательного эк-земпляра, статистику, качественные параметры Националь-

52

ного фонда (полнота, сохранность), нормативную и методи-ческую документацию, совместные проекты и решения.

Пользовательский модуль отразит ресурсы распределен-ного Национального фонда и сведения об организациях – фондодержателях, описание содержания и организации ре-сурсов (тематика, состав, охват, уровень обработки, условия и метод доступа и др.)

Служебный модуль представит собой оперативный рабо-чий инструмент персонала и обеспечит обмен информацией (пробелы в обязательном экземпляре, полнота и оператив-ность поступлений, «отсев» непрофильных материалов, рек-ламации нарушителям доставки обязательных экземпляров, предложения по докомплектованию и т.д.)

Метауровень явится основой для формирования после-дующих, более глубоких уровней интеграции, включая пря-мой доступ к каталогам, базам данных и к другим документ-ным ресурсам всех участников Национального фонда, ибо целостность информационных ресурсов обеспечивается толь-ко в том случае, если пользователь имеет доступ ко всем классам носителей, на которых зафиксирована требуемая ин-формация, что принципиально важно с учетом дифференциа-ции Национального фонда РФ по природе носителей.

Бурное развитие ИКТ актуализировало проблему расши-рения законодательства об обязательном экземпляре доку-ментов. По данным экспертов, на 2005 г. уже в 11 государст-вах удаленные электронные ресурсы включены в обязатель-ные экземпляры.

Используя международный опыт, целесообразно вести поэтапное решение этой задачи, предложив сочетание обяза-тельных поставок по закону ценного национального ресурса и добровольное архивирование со стороны заинтересованных производителей ресурсов публицистического и просвети-тельского характера. На первом этапе можно предложить следующие критерии отбора электронных документов:

– национальный домен;

53

– веб-сайты из доменов других стран, релевантные запро-сам по национальному наследию (экстериорика);

– сетевые базы данных, имеющие научную, историичес-кую или эстетическую ценность.

Национальный домен включает: – официальные сайты органов государственной власти,

ведущих партий и др. общественных объединений, крупных деятелей политики, искусства, науки и культуры;

– электронные библиотеки и репозитарии; – архивы общероссийских газет и газет субъектов РФ: – электронные журналы и другие сериальные издания. Данные ресурсы следует ввести в закон «Об обязатель-

ном экземпляре документов» на условиях архивирования с периодичностью четыре раза в год. В целях полноты охвата данных ресурсов целесообразно применить веб-роботы, веду-щие автоматический сбор материалов (харвестинг – от ан-глийского to harvest – собирать урожай).

Веб-сайты из доменов других стран, релевантные запро-сам по национальному наследию, содержащие материалы о России и документы отечественных авторов, собираются на началах добровольных поставок.

Таким же образом собираются сетевые базы данных, имею-щие научную, историческую или эстетическую ценность.

Для отбора ресурсов по всем трём критериям применятся следующие признаки:

– территориальная принадлежность ресурса или его со-держания (веб-страница принадлежит верхнему домену стра-ны – .ru; ресурс зарегистрирован в одном из других отечест-венных доменов (.com, .org); ресурс находится физиически на сервере российской организации; автор, издатель, создатель ресурса имеет отечественный адрес; содержание веб-сайта относится к Российской Федерации);

– языковая привязка к Российской Федерации (основные материалы веб-сайта на русском языке; основные материалы на языках народов РФ.);

54

– содержание, представляющее большое общественное значение для нашей страны (в историческом, культурном и политическом аспектах; в экономическом отношении; с точ-ки зрения науки и технологий).

Характеризуя подходы к сохранению содержания Интер-нета, выделим три направления:

– сплошное (с помощью поисковых роботов (crawlers) сохранение ресурсов Интернета открытого доступа и исполь-зования;

– выборочное сохранение (по определенным критериям) ресурсов Интернета открытого доступа и использования с оп-ределенной периодичностью с помощью поисковых роботов;

– выборочное сохранение (по определенным критериям) с определенной периодичностью, с помощью поисковых робо-тов, дополненное сохранением тех сайтов, которые с точки зрения библиотекарей необходимо сохранить (как правило, сайты СМИ и научных журналов), с той периодичностью, с которой меняется информация на этих сайтах, а также «собы-тийное сохранение», т. е сохранение всех сайтов, посвящен-ных тому или иному важному для страны событию, за оп-ределенный период времени.

Примером сплошного архивирования, в результате которо-го собирается огромное количество веб-страниц без отбора по содержанию, является интернет-архив, расположенный в Сан-Франциско и начавший свою деятельность в 1996 г. как частная некоммерческая инициатива, с участием Библиотеки Конгресса США, (http://web.archive.org). Архив собирает сво-бодно доступные веб-страницы по всему миру и в настоящее время уже накопил более 100 терабайт данных, что в десятки раз больше, чем объем всей информации, хранящейся в Библи-отеке Конгресса США и растет со скоростью 12 терабайт в месяц. Он содержит 150 млрд веб-страниц, а также 1 млн. электронных книг, 100 тыс. видео– и 200 тыс. аудиозаписей. В 2002 г. Интернет-архив реализовал проект Wayback Machine («Машина с задним ходом»), который призван дать свободный

55

доступ к всемирному сетевому архиву. Архивируется, в частности, и значительная часть российского сегмента Сети.

Параллельно с модернизацией управления Националь-ным фондом требуется развивать библиотечную терминоло-гию, утверждённую международными ГОСТами системы СИБИД стран-членов СНГ, поскольку она отстаёт от быс-трых изменений в информационных технологиях.

До сих пор специалисты хаотично заимствуют кальки иностранных терминов при публикации статей о новых яв-лениях в отрасли. Для оптимального развития терминосисте-мы необходимо, чтобы в национальных библиотеках России, других стран СНГ запланировали следующие задачи:

– разработать и широко обсудить новые понятия, их де-финиции с позиций соответствия нормам русского языка;

– активизировать сотрудничество в профильных структу-рах международных организаций (ЮНЕСКО, ИФЛА, ИСО) по обновлению терминологии в области библиотековедения, информатики, библиографии;

– привлечь к модернизации терминосистемы вузы куль-туры, профессиональные общественные объединения – РБА, Ассоциацию электронных библиотек.

В первую очередь следует ускорить адаптацию к отечест-венной теории и практике понятий из сферы электронных ре-сурсов и коммуникаций.

Реализация стратегии формирования Национального фон-да предполагает осуществление комплекса мер правового, научно-методического и организационного характера.

К правовым аспектам стратегии относятся: – внесение изменений и дополнений в российское законо-

дательство, имея в виду расширение сферы его действия на электронные документы в информационно-телекоммуника-ционной среде;

– разработка нормативно-правовых актов, регламентиру-ющих формирование Национального фонда Российской Фе-дерации, а также устанавливающих перечень и правила дос-тавки электронных сетевых документов депозитариям;

56

– формирование коллекции экстериорики («Россики»), предполагающее разработку нормативного документа, регла-ментирующего международный обмен соответствующими полнотекстовыми и библиографическими базами данных;

– разработка государственных стандартов по типологии электронных документов, их обработке и сохранности.

Научно-методические аспекты стратегии включают: обоснование институциональной системы репозитарного хра-нения фондов в цифровой среде, моделирование интеграль-ной системы Национального фонда Российской Федерации, методические решения о критериях классификации и диф-ференциации документного потока, освоение современной терминосистемы библиотечного фондоведения.

В числе организационных мер, на наш взгляд, целесо-образно:

– создать Объединенный совет депозитариев и произво-дителей информационных ресурсов для выработки согласо-ванной политики поставок обязательного экземпляра, и обес-печения доступности электронных документов в информа-ционно-телекоммуникационной среде;

– обеспечить легитимность и координацию оцифровки произведений печати в целях развития науки, образования и сохранения культурного наследия;

– организовать отражение метаданных на портале рас-пределенного Национального фонда;

– разработать систему мониторинга и оценки качества комплектования (полнота и оперативность поставок обяза-тельного экземпляра, «отсев» непрофильных документов, на-личие лакун).

Одними из первоочередных задач являются: разработка предложений о внесении изменений и допол-

нений в отдельные законодательные акты РФ в области биб-лиотечного дела;

подготовка «Положения о Национальном библиотечно-информационном фонде Российской Федерации»;

57

составление регламента «Перечень и правила доставки электронных документов в информационно-телекоммуника-ционной сети»;

разработка «Соглашения о международном обмене пол-нотекстовыми и библиографическими базами данных эксте-риорики»;

переработка государственных стандартов СИБИД «Ин-формационно-библиотечная деятельность. Электронные до-кументы. Основные виды. Термины и определения» и «Ин-формационно-библиотечная деятельность. Электронные до-кументы в информационно-телекоммуникационной сети. Идентификация. Обработка. Архивация»;

разработка документа «Основные принципы организации институционных репозитарных хранилищ Российской Феде-рации»;

составление методических рекомендаций «Классифика-ция и дифференциация документного потока в целях депони-рования»;

подготовка терминологического словаря библиотечного фондоведения;

дальнейшее совершенствование сотрудничества в профиль-ных структурах международных организаций (ЮНЕСКО, ИФЛА, ИСО) в области конвергенции «институтов памяти».

Предложенная концепция формирования Национального библиотечно-информационного фонда Российской Федера-ции является первой попыткой научного подхода к организа-ции всеобъемлющего отражения в российских фондохрани-лищах информационных ресурсов различных форматов на-равне с печатными документами. Нет сомнений в актуаль-ности проблемы, учитывая уже имеющиеся разработки и политические решения во многих странах мира.

В связи с динамичным развитием ИКТ многие высказанные в Концепции положения имеют предварительный характер, мо-гут вызывать дискуссии. Тем более важно своевременно предста-вить их для обсуждения в профессиональном сообществе.

58

Приложение

Получатели обязательного экземпляра документов РФ (федеральный уровень)

№ п/п

Получатели обязательного экземпляра

Виды документов Коли-чество экз.

Хранение

1 2 3 4 5 1. Российская

книжная пала-та, г.Москва

Все виды отечест-венных печатных изданий, фонограм-мы и видеофильмы

1

Постоянное

2. Российская государственная библиотека, г. Москва

Все виды отечест-венных печатных изданий; Диссерта-ции; фонограммы и видеофильмы; элек-тронные издания, патентные докумен-ты на электронных носителях

2 1 1 1

Постоянное –печатные издания, диссертации, фонограммы и видеофиль-мы, элект-ронные изда-ния

3. Российская национальная библиотека, г.Санкт-Петербург

Все виды отечест-венных печатных изданий, фонограм-мы и видеофильмы, eлектронные из-дания, патентные документы на элек-тронных носителях

2 1 1

Постоянное –печатные издания, фонограммы и видео-фильмы, электронные издания

4. Президентская библиотека имени Б.Н.Ельцина, г.Санкт-Петербург

Электронные издания

1

Постоянное

5. Библиотека Российской академии

Печатные издания на русском языке (книги, брошюры,

59

наук, г.Санкт-Петербург

журналы, газеты, продолжающиеся издания, картогра-фические издания, авторефераты дис-сертаций, стандар-ты)

1

Постоянное

6. Государствен-ная публичная научно– техническая библиотека Сибирского отделения РАН, г. Новосибирск

Печатные издания на русском языке (книги, брошюры, журналы, газеты, продолжающиеся издания, авторе-фе-раты диссертаций, стандарты), элек-тронные издания, патентные доку-менты на элек-тронных носителях

1 1 1

Постоянное

7. Дальневосточная государст-венная научная библиотека, г. Хабаровск

Печатные издания на русском языке (книги, брошюры, журналы и про-должающиеся издания)

1

Постоянное

8. Парламентская библиотека Российской Федерации, г. Москва

Официальные до-кументы, печатные издания на русском языке (книги, бро-шюры, журналы, газеты, продолжаю-щиеся издания, картографические издания, авторефе-раты диссертаций, стандарты)

1

1

Постоянное – официальные документы

9. Администрация Президента Российской Федерации, библиотека,

Печатные издания на русском языке (книги, брошюры, журналы, газеты, продолжающиеся

1

60

г. Москва издания и стан-дарты)

10. Российский научно-техни-еский центр информации по стандарти-зации, метро-логии и оценке соответствия, г. Москва

Стандарты

1

Постоянное

11. Российская государствен-ная библиотека для слепых, г. Москва

Издания для сле-пых и слабовидя-щих

2

Постоянное

12. Всесоюзный научно-техни-ческий инфор-мационный центр феде-рального орга-на исполни-тельной власти по вопросам промышлен-ности, науки и техники, г. Москва

Отчеты о НИР и НИОКР, микроко-пии диссертаций

1

Постоянное

13. Институт научной ин-формации по обществен-ным наукам РАН, г. Мос-ква

Депонированные научные работы по общественным нау-кам, печатные изда-ния по гумманитар-ным наукам (книги, брошюры ипродол-жающиеся издания)

1

1

Постояннное –депониро-ванные научные работы

14. Всероссийский институт научной и тех-

Депонированные научные работы по естественным,

1

Постояннное – депони-рованные

61

нической ин-формации РАН, г. Москва

точным наукам и технике печатные издания по естес-твенным, точным наукам и технике (книги, брошюры и продолжающие-ся издания)

1

научные работы

15. Центральная научная медицинская библиотека Московской медицинской академии им. И.М.Сеченова г. Москва

Диссертации по медицине и фар-мацевтике, печат-ные издания по естественнонауч-ным и медицин-ским дисциплинам (книги, брошюры и продолжающие-ся издания)

1

1

Постояннное –диссерта-ции по меди-цине и фар-мацевтике

16. Межотраслевой НИИ «Интег-рал», г. Москва

Программы для ЭВМ и базы бан-ных

1

Постоянное

17. Научно-техни-ческий центр «Информрги-стр», г. Москва

Электронные издания

1

Постоянное

18. Федеральный институт про-мышленной собственности, г.Москва

Патентные доку-менты на элек-тронных носителях

1

Постоянное

19. Государственный фонд кино-фильмов Рос-сийской Федера-ции, г. Москва

Кинофильмы и видеофильмы (игровые, анима-ционные, научно-популярные)

1

Постоянное

20. Государственный фонд теле-визионных и радиопрог-рамм,

Фонопродукция, кинопродукция, ви-деопродукция и ау-диовизуальная про-дукция на электрон-

2

Постоянное

62

г. Москва ных носителях 21. Российский

государственный архив ки-нофотодокументов,г. Москва

Документальные фильмы, киножур-налы, документаль-ные видеофильмы, фотодокументы

1 2

Постоянное

22. Государствен-ная публичная научно-техни-ческая библи-отека России, г. Москва

Печатные издания (за исключением литературно-ху-дожественных произведений и литературы по историческим и филологическим дисциплинам)

1

23. Всероссийская государствен-ная библиоте-ка иностран-ной литера-туры им. М.И.Рудомино, г. Москва

Печатные издания на языках народов Российской Феде-рации (кроме русс-кого) и на иност-ранных языках

1

24. Научная биб-лиотека Мос-ковского госу-дарственного университета им.М.В. Ломо-носова, г. Москва

Печатные издания (книги, брошюры, журналы и про-должающиеся из-дания)

1

25. Библиотека по естественным наукам РАН, г. Москва

Печатные издания по естественнона-учным дисципли-нам

1

26. Государственная публичная исто-рическая библи-отека России, г. Москва

Печатные издания по историческим и филологическим дисциплинам

1

63

27. Государствен-ная обществен-но-политичес-кая библиотека, г. Москва

Печатные издания по гуманитарным и общественно-по-литическим дисциплинам

1

28. Центральная научная сель-скохозяйственная библио-тека РАСХН, г. Москва

Печатные издания по естественно-научным и сельс-кохозяйственным дисциплинам

1

29. Московская государствен-ная консерва-тория им. П.И.Чайковского. Научная музыкальная библиотека им.С.И.Танеева, г. Москва

Нотные издания и литература по музыке

1

30. Политехнический музей, Цен-тральная политехническая библиотека, г. Москва

Печатные издания по техническим дисциплинам

1

31. Ростовский го-сударственный университет. Библиотека, г. Ростов-на-Дону

Патентные доку-менты на элек-тронных носител-ях

1

32. Центр научно-технической информации, г. Хабаровск

Патентные доку-менты на элек-тронных носител-ях

1

33. Центр научно-технической информации, г. Ярославль

Патентные доку-менты на электрон-ных носителях

1

64

RUSİYA KİTABXANALARININ MODERNLƏŞDİRİLMƏSİ

VƏ ONLARIN İNNOVASİYALI SOSİAL TƏCRÜBƏLƏRİ:

PROSESLƏRİN SİSTEM ANALİZİ

T.Y. Kuznetsova, “İncəsənət, Mədəniyyət və Turizm İşçilərinin Yenidənhazırlanması Akademiyası” (İMTİYA)

əlavə peşə təhsili müəssisəsinin kitabxanaşünaslıq və informatika

kafedrasının müdiri, pedaqoji elmlər namizədi, professor

Artıq 15 ildən çoxdur ki, Rusiyada kitabxana işinin modernləş-

dirilməsi tədbirləri həyata keçirilir. Bu sistemli kompleks proses tək-cə informasiya texnologiyalarının kitabxana praktikasına tətbiqi ilə bağlı olmayıb, ictimai həyatın bütün sahələrində dünya sivilizasiya-sının inkişafının müasir mərhələsi üçün səciyyəvi olan köhnə ənənə-lərdən uzaqlaşmaqdan ibarət ümumi meyillərdən irəli gəlir.

Ümumiyyətlə, modernləşdirmə nəzəriyyəçiləri bu anlayışa lokal spesifika nəzərə alınmaqla irəliləmənin universal yolu kimi tərif verirlər. Bu halda modernləşdirmə tipli inkişafın sosiomədəni aspektində bu prosesdə müxtəlif sosial təsisatların əhəmiyyətini və xüsusiyyətlərini nəzərə almağın zəruri olması haqqında tezislər modernləşdirmə yoluna qədəm qoymuş sosiu-mun sabitliyinin qorunub saxlanmasının mühüm şərti kimi, postulat kimi qəbul edilir.

Rusiya cəmiyyətinin modernləşdirilməsinin ümumi meyilləri-nə uyğun olaraq, yerli kitabxana işi xətti irəliləmədən, yəni eks-tensiv (əsasən kəmiyyətcə) inkişaf yolundan intensiv (keyfiyyət-cə) inkişaf yoluna keçmişdir. Kitabxana işinə tətbiqən, bu sahənin modernləşdirilməsinin mahiyyəti aşağıda sadalanan məsələləri əhatə edir:

65

– kitabxanaların sosial təsisatlar kimi inkişafının yeni sosio-mədəni paradiqması;

– kitabxana istehsal texnologiyalarının dəyişməsi: adi texno-logiyalardan elektron texnologiyalara, o cümlədən şəbəkə texno-logiyalarına və korporativ texnologiyalara keçid;

– kitabxana fəaliyyətinin bütün sferalarında, o cümlədən ki-tabxanaların özlərinin təşkilatı-funksional strukturunda innovasiya dəyişiklikləri;

– kitabxana cəmiyyətinin birləşməsi və onun məxsusi inkişaf məntiqi, peşəkar məqsəd və vəzifələri olan, nisbi müstəqilliyə ma-lik ictimai institusiya (struktur) kimi təqdim edilməsi;

– peşəkar elitanın formalaşması. Qeyd etmək lazımdır ki, Rusiya kitabxana işində modernləş-

dirmə qərb modellərinin, yəni kitabxanaların sosial mövqeyində texnoloji yeniliklərin, təşkilati forma və metodların ciddi təsiri al-tında həyata keçirilirdi. Lakin bu modellərin tamam başqa sivili-zasiya təməlinə əsaslanan yerli kitabxana təcrübəsində mənimsə-nilməsi prosesində onlar əksər hallarda yaradıcı şəkildə dəyişik-liklərə məruz qalmışdır.

Modernləşmə ilə ənənələrin nisbəti məsələsinin araşdırılması da vacibdir, bu məsələ əvvəlki kimi, çox mübahisəlidir.

Modernləşmə tipli inkişafın müasir nəzəriyyəsinə əsasən, mo-dernləşmə və ənənələr bir-birinə qarşı qoyulmamalıdır. Belə qarşı-durma çox vaxt süni xarakter daşıyır və irəliyə doğru hərəkətə mane olur. Keçmişin ən yaxşı ənənələrinin davam etdirilməsi bu və ya digər ictimai hadisənin və ya obyektin modernləşdirilməsi istiqa-mətlərini çox cəhətdən müəyyən edir. Ənənələrin və innovasiyaların bir-birini sistemli şəkildə qarşılıqlı tamamlaması modernləşmə tipli dəyişikliklər yolu ilə uğurlu və davamlı inkişafın rəhnidir.

Kitabxana işi sahəsinin modernləşdirilməsi bütün ölkə üzrə müntəzəm və sinxron gedə bilmir, nəticədə “müasirlik anklavları” yaranır, həmin məkanlarda modernləşmə tipli fəal inkişaf strategi-yası bəzən bu perspektivli artım nöqtələrinin peşəkar mühit tərə-findən qəbul edilməməsinə səbəb olur. Münaqişəli vəziyyətin səbəbi aşkardır: yeniliklə köhnəlik arasında ziddiyyətlərin dialek-

66

tikası. Lakin çalışmaq lazımdır ki, bu ziddiyyətlər konstruktiv xa-rakter daşısın və peşəkar inkişafın keyfiyyətcə yeni pilləsinə çıx-mağa imkan yaratsın.

Bu halda modernləşməni total unifikasiya prosesi kimi anlamaq lazım deyil. Kitabxana işi sosial kommunikasiyalar sistemi ilə müş-tərək fundamental xüsusiyyətlər kəsb etməklə bərabər, özünün məx-susi obyekti, predmeti və metodologiyası olan bir sahə kimi öz sahə-vi spesifikasını saxlayır. Bundan əlavə, həmin spesifika həm də ki-tabxana işinin inkişafının regional xüsusiyyətləri ilə müəyyən edilir.

Bu gün kitabxana işinin modernləşdirilməsində instrumental, yəni texnoloji modeldən biliklərə əsaslanan informasiya cəmiyyə-tində kitabxanaların yeni sosiomədəni missiyasının reallaşdırılma-sına yönəldilən konseptual modelə keçid baş verir. Kitabxana işin-də innovasiyalı dəyişikliklərin əsasını məhz Rusiya kitabxanala-rının modernləşdirməsinin bu yeni konseptual modeli təşkil edir.

İnnovasiyalı dəyişikliklər kitabxana fəaliyyətinin bütün istiqa-mətlərinə aiddir və kitabxanaların fəaliyyəti istisnasız olaraq bü-tün sferaları, ilk növbədə, xarici mühitlə qarşılıqlı kommunikasiya əlaqələrini əhatə edir. Bununla paralel olaraq, kitabxana siste-minin aktiv təşkilati-texnoloji yenilənməsi prosesi gedir.

Kitabxana işində innovasiya proseslərini müəyyən edən əsas amilləri bir sosial təsisat kimi kitabxananı əhatə edən, sosial-iqti-sadi fona və informasiya fonuna aid olan xarici amillərə və sosio-mədəni kommunikasiyalar sistemində təşkilati cəhətdən rəsmiləş-dirilmiş və funksional baxımdan müstəqil bir struktur kimi kitab-xananın fəaliyyəti ilə bağlı olan daxili amillərə bölmək olar.

Əsas xarici amillərə aşağıdakılar aiddir: – dövlətin yeni siyasi və sosial-iqtisadi inkişaf strategiyası; – ölkənin sosial-iqtisadi həyatının regionallaşması, yerli özü-

nüidarə təsisatının formalaşması və sosiomədəni obyektlərin inzi-bati islahatlar çərçivəsində bələdiyyələşdirilməsi;

– bütün istehsal sferalarına elektron texnologiyaların tətbiqi və informasiya resurslarının cəmiyyətin irəliləmə tipli inkişafının temp-lərini müəyyənləşdirən ən mühüm strateji məhsula çevrilməsi ilə əlaqədar, ictimai inkişafın qlobal informasiyalaşdırılması prosesi;

67

– informasiya məhsulları və xidmətləri bazarının və onun ən böyük seqmenti olan kitab nəşri bazarının, həmçinin kompyuter texnikası bazarının formalaşması;

– təhsil sisteminin yenidən təşkil etməsi. Ən əhəmiyyətli daxili amillər arasında aşağıdakıları qeyd et-

mək olar: – kitabxana işinin qanunverici əsaslarının və kitabxanaların

fəaliyyətinin regional hüquqi mühitinin formalaşması; – kitabxanaların dünya informasiya məkanına çıxışını təmin

edən lokal və korporativ informasiya-kitabxana şəbəkələri yarat-mağa imkan verən müasir informasiya texnologiyalarının bütün kitabxana proseslərinə tətbiq edilməsi;

– elektron məlumat daşıyıcılarının getdikcə daha geniş cəlb edilməsi hesabına informasiya-kitabxana resurslarının növ struk-turunun transformasiyası;

– cəmiyyətin informasiyaya tələbatının strukturunun və kitab-xanalar şəraitində bu tələbatın təmin olunması üçün texniki im-kanların dinamik dəyişməsi;

– kitabxana menecmenti metodologiyasının və marketinq alətlər dəstinin, o cümlədən layihə fəaliyyətinin mənimsənilməsi;

– kitabxanaların sərbəst iqtisadi fəaliyyətinin inkişafı; – kitabxana cəmiyyətinin konsolidasiyası və peşəkar kommu-

nikasiyaların yeni formalarının inkişafı. İnformasiyalaşdırma prosesi kitabxana ilə cəmiyyət arasında

yaranmış münasibətlərin stereotiplərinin, bütövlükdə kitabxana mühitinin dəyişməsinə ciddi təsir göstərir. Yeni texnoloji şəraitdə kitabxanalar yalnız informasiyalaşdırmanın obyektləri kimi deyil, bu prosesin fəal subyektləri rolunda çıxış edirlər.

Kitabxanalar, məsələn, geniş oxucu dairələrinin informasiya re-surslarından geniş, o cümlədən şəbəkə rejimində istifadə edilməsinə əsaslanan yeni kommunikasiya rejimində işə cəlb edilməsinə imkan yaradaraq, cəmiyyətinin müxtəlif təbəqələrində “informasiya şüu-ru”nun, tədricən formalaşmasına, yəni həm ayrıca fərdin, həm də müxtəlif ictimai strukturların səmərəli fəaliyyətində informasiyanın müəyyənedici əhəmiyyətinin başa düşülməsinə kömək edirlər.

68

Bundan əlavə, kitabxanalar əlyetərli informasiyanın toplan-ması, saxlanması, istehsal edilməsi, yayılması və istifadə edilməsi proseslərində iştirak edərək, həmin informasiyanın qiymətli icti-mai məhsula, cəmiyyətin davamlı inkişafının asılı olduğu strateji resursa çevrilməsinə obyektiv imkan yaradırlar. Üstəlik, ekspert-lərin fikrincə, İnternet-texnologiyalardan istifadə edilməsi nəzərə alınaraq, milli informasiya resurslarının qorunub saxlanmasında və ictimaiyyətin onlardan istifadə imkanlarının təmin edilməsində kitabxanaların rolu daha da artacaqdır.

Və nəhayət, bütövlükdə müasir informasiya-kitabxana xidmə-ti sistemi, xüsusilə kütləvi kitabxanalarda, ən yüksək idarəetmə strukturlarından başlamış, ictimai istehsalatın aşağı sferalarına və konkret şəxsiyyətə qədər əhalinin bütün təbəqələrinin məlumat-landırılma səviyyəsinin artırılmasına yönəldilmişdir. Kitabxana-ların bu istiqamətdə fəaliyyətinin məzmun diapazonu çox genişdir və qanunverici və icraçı dövlət hakimiyyəti orqanlarının müvafiq qərarları ilə təsbit edilmişdir. Bu qərarlar əsasında 90-cı illərin ortalarından etibarən kitabxanalar bazasında ekoloji maarif-ləndirmə mərkəzləri yaradılmağa başlanmış, həmin mərkəzlər təbiətin qorunması üzrə fəaliyyətin informasiya təminatında nəzə-rəçarpacaq rol oynamışlar. 90-cı illərin sonlarında yerli hakimiy-yətlə əhali arasında informasiya körpüsünə çevrilmiş bələdiyyə kitabxanaları yerli özünüidarə təsisatının informasiya dəstəyi-nin təşəbbüskarları kimi çıxış etmişlər. Elə həmin dövrdə kitab-xanalar kütləvi hüquqi informasiya mərkəzlərinin yaradılması üzrə fəal iş aparmağa başlamışdı. Bu gün isə uşaq və gənclər ki-tabxanaları əsasında yaradılmış mərkəzlər də daxil olmaqla, ölkə-də bu cür mərkəzlərin sayı təxminən beş minə yaxındır.

Beləliklə, müasir kütləvi kitabxanalar cəmiyyətin qlobal in-formasiyalaşdırılması ilə əlaqədar əsas proseslərdə iştirak edərək, bu işə birbaşa kömək edirlər: onlar milli və dünya səviyyəsində informasiya resurslarına girişi təmin edir, informasiya şüurunu formalaşdırır və cəmiyyətin məlumatlandırılması səviyyəsinin ar-tırılmasına kömək edirlər. Bu reper nöqtələri müasir postsənaye cəmiyyətinin mühüm xarakteristikalarıdır.

69

Bununla əlaqədar, kitabxananın əsas sosial funksiyasının – informasiya funksiyasının reallaşdırılmasında ciddi dəyişikliklər baş verməkdədir. Kitabxanaların əhaliyə təklif etdiyi informasiya məhsullarının və xidmətlərin spektri genişlənir. Məxsusi kitabxana xidmətləri və ya biblioqrafik xidmətlər, yəni sənədlərin və ya onlar haqqında biblioqrafik məlumatların verilməsi əvəzinə, informasiya-nın ötürülməsinin ilk mənbələri əvəz edə bilən və lazımlı informa-siyanın axtarışına istifadəçinin sərf etdiyi vaxtı azaltmağa imkan verən yeni formaları tətbiq edilir. Sosial, hüquqi, iqtisadi məsələlə-rə, yerli özünüidarəyə, diyarşünaslığa, sahibkar fəaliyyətinə aid faktoqrafik məlumat bazalarının yaradılmasına getdikcə daha çox diqqət yetirilir. Sənədlərin (informasiya daycestləri, analitik seçmə-lər) məna fraqmentlərini saxlayan informasiyanın emalının analitik metodları mənimsənilir.

Elektron texnologiyalar informasiya məsələlərinin həllinə hər-tərəfli yanaşmanı reallaşdırmağa imkan verir. Nəticədəki, istehlakçı onu maraqlandıran məsələyə aid müxtəlif informasiya materialla-rının bütöv dəstindən, o cümlədən elektron və İnternet-resurslar-dan, həmçinin konsaltinq xidmətlərindən istifadə etmək imkanı qazanır. Bu halda əvvəllər kitabxanaların informasiya fəaliyyətinin əsas məhsulu olan məxsusi biblioqrafik informasiya istifadəçiyə in-formasiya xidmətinin son nəticəsi deyil, tədricən köməkçi “daxili" istifadə vasitəsinə və ya şəbəkə resurslarında oriyentasiya alətinə çevrilir. İnformasiya xidmətində analitik və tammətnli materialların rolu get-gedə artmağa başlayır.

Bu gün kitabxanalar ucsuz-bucaqsız informasiya massivində (hətta bəzən lazımi maddi-texniki baza olmadıqda belə) naviqator ro-lu oynayır və bu fakt onları başqa ictimai kommunikasiya struktur-larından əlverişli şəkildə fərqləndirir. Kitabxana şüurunda informa-siyanın əlyetərliliyi ideyası ona yiyələnmək ideyasını üstələməyə başlayır. Lakin vasitəçilik funksiyalarının ixtisaslaşdırılmış səviy-yədə icrası təkcə informasiya bazarı haqda məlumata malik olmağı deyil, həm də bazarın təklif etdiyi məhsulların və xidmətlərin key-fiyyətini qiymətləndirmək, istehlakçıya dürüst və etibarlı informasiya təqdim etmək üçün düzgün seçim etmək bacarığını nəzərdə tutur.

70

Beləliklə, kitabxanaların baza informasiya funksiyası yalnız cəmiyyətin informasiya resurslarından universal istifadə imkanla-rının təmin edilməsi ilə bağlı deyil. Bu funksiya resursları qiymət-ləndirmə və resurslara yönəltmə xarakteri kəsb edir. İnformasiya resurslarında oriyentasiya – informasiya resurslarının qiy-mətləndirilməsi – informasiya resurslarından istifadə – müasir şəraitdə kitabxanaların informasiya funksiyası bu düstur üzrə reallaşdırılır. Bu da öz növbəsində, kitabxanaların bu gün mü-şahidə etdiyimiz informasiya fəaliyyətinin məzmununda, təşkilin-də, texnologiyasında, forma və metodlarında və ən əsası, onun is-tifadəçilər tərəfindən qiymətləndirilə biləcək son nəticələrində baş verən innovasiyalı dəyişikliklərin əsasını təşkil edir.

Bu halda kitabxana kommunikasiya praktikası başqa institusional praktikalarla müqayisədə şəxsiyyətin informasiya vərdişlərinin forma-laşmasına, istifadəçinin informasiya axtarışı və daha tam biliklərə yi-yələnmə vasitələri kimi, “qapalı” bilik konstruktorları (müxtəlif növ kataloqlar, biblioqrafik, faktoqrafik, referativ və başqa məlumat ba-zaları) ilə işə cəlb edilməsinə daha artıq dərəcədə yönəldilmişdir.

Müasir kitabxananın fəaliyyətinin innovasiyalı kitabxana pro-seslərinə müəyyənedici təsir göstərən daha bir neçə mühüm as-pektinə toxunmaq istərdik.

İnformasiya cəmiyyəti üçün səciyyəvi olan, ictimai şüurda texno-kratik paradiqmanın inkişafı tendensiyası və bu neqativ prosesə alter-nativ axtarışları sosial münasibətlərin humanistləşdirməsində, hu-manitar mədəniyyətin qorunub saxlanmasında və retranslyasiyasında kitabxanaların roluna yeni mövqedən yanaşmağa imkan verir.

Bununla əlaqədar, kitabxanaların daha bir əsas funksiyası – informasiyanın toplanması və saxlanması ilə memorial funksiya ye-ni məna kəsb edir.

Bu funksiya kitabxanaların fondlarında toplanmış sənədli ir-sin qorunub saxlanması üzrə fəaliyyətdə, kitab abidələri ilə sis-temli işdə, milli mədəniyyətin informasiya modelinin yaradılma-sında (milli mətbuatın repertuarları, diyarşünaslıq biblioqrafiyası nəşrləri, kitabxanaların toplu kataloqları şəklində) daha tam real-laşır. Sənədli mədəni irslə iş – gələcəyin obrazının yaradılması

71

deməkdir, çünki kitabxanalar kitab abidələrini qoruyub saxlamaq və onların reyestrlərini (toplularını) yaratmaq yolu ilə mədəniyyə-tin gələcəyinə xidmət edir, müasir sənədlər axınını qeydə almaqla, onun tarixinin canlandırılmasının təməlini qoyurlar.

Bəşəriyyətin sənədli daşıyıcılarda qeyd edilmiş tarixi yaddaşı-nın qorunub saxlanmasında və onun retranslyasiyasında kitabxa-naların rolu bu gün xüsusi sosiomədəni əhəmiyyət kəsb edir, çün-ki kitabxanalar humanitar mədəniyyətin inkişafına və ictimai münasibətlərin humanistləşdirməsinə imkan yaradır. Bu halda mədəni fenomen, insanın koqnitiv refleksiyasının, onun mənəvi mənliyinin maddi təcəssümü və kitabxananın institusional fəaliy-yətinin əsas obyekti olan Kitab mədəniyyətin keçdiyi tarixi inkişaf yolun təsbit edir və bütövlükdə sivilizasiya prosesinin bibliosen-trik modeli konseptini irəli sürməyə imkan verir.

Hətta ən kiçik kitabxana da müəyyən mənada bəşəriyyətin kollektiv yaddaşının lokal mühafizi qismində çıxış edir və ümumi mədəni prosesdə onun rolu bununla təyin edilir. Kitabxana həm də mədəniyyətin retranslyasiyası proseslərində, yəni kollektiv yaddaşın insandan insana nəsildən nəslə ötürülməsində fəal iştirak edir. Bu məqam, çox cəhətdən kitabxananı təhsil sahəsi ilə yaxın-laşdırır. İnformasiya cəmiyyətində təhsil prosesi permanent prosesə çevrilir. İnsanın bütün həyatı boyu yeni biliklərə yiyələn-məsi imkanını yalnız kitabxanaların informasiya resurslarının cəlb edilməsi yolu ilə təmin etmək olar. Məhz buna görə kitabxanalar getdikcə daha çox hallarda fasiləsiz təhsil sistemində “virtual universitetlər” rolunda çıxış edirlər.

Müasir kitabxana kitabların və mütaliənin köməyi ilə bəşəriy-yətin sosial yaddaşının mədəni kodlarının, məna və dəyərlərinin retranslyasiyası proseslərində iştirak edərək, mədəniyyətlərin qarşılıqlı təsiri üzrə sosial kommunikasiyaların mürəkkəb sis-teminə qoşulur. Bu halda o, kitab, oxucu və kitabxanaçı arasında münasibətlərin monoloq formasının çərçivəsindən kənara çıxır, çoxaspektli zaman kontinuumu və xüsusi çoxmədəniyyətli kom-munikasiya məkanı yaradır, bu məkanda ziyarətçilər və oxucular yeni mədəniyyətlərarası dialoq praktikasının iştirakçıları kimi fəal

72

rol oynayırlar. “Yumşaq” qarşılıqlı sosial təsir texnologiyala-rından istifadə edən müasir kitabxana, “açıq” plüralistik düşüncə, siyasi korrektlik, tolerantlıq, relyativlik, qarşıdurmadan uzaq həm-rəylik və müasir sosial mühitin inkişafının digər translokal ten-densiyalarının formalaşmasına hər hansı başqa sosiomədəni təsi-satla müqayisədə daha çox kömək edir.

Kitabxananın yeni dəyər prioritetləri və dəyişən dünyamızda həyat fəaliyyəti üsulları onun “öz” lokal informasiya-mədəni məka-nının hüdudlarından kənara çıxmasına və sosiomədəni infrastruk-turun sistemyaradıcı komponentlərindən birinə çevrilməsinə imkan verir, öz ətrafında xüsusi mədəni və informasiya– kommu-nikasiya mühiti formalaşdırmağa kömək edir. Bu halda kitabxana öz dialoq kommunikasiya təcrübələrini inkişaf etdirərək, bir qayda olaraq, onun fəaliyyət göstərdiyi sosiumun üstün dəyərlərinə isti-qamətlənir, həmin sosiumun sosiomədəni xüsusiyyətlərini və təsər-rüfat-iqtisadi ixtisaslaşmasını nəzərə alır. Bu, diyarşünaslıq fəaliy-yətində xüsusilə aşkar görünür: bu gün kitabxanaların sənədli mən-bələr və xalqın məişət mədəniyyətinin artefaktları ilə işin məxəz-şünaslıq, istorioqrafiya, genealoji və etnoqrafik metodlarından is-tifadə etməklə apardığı diyarşünaslıq yönümlü elmi-tədqiqat aspek-tinin dərinləşməsi getdikcə daha çox nəzərə çarpır. Kitabxanaların “muzeyləşməsi” prosesi kitabxana diyarşünaslığının daha ifadəli və informasiya baxımından daha tutumlu tarixi-mədəni kontent yara-dır. Bu halda kommunikativ diyarşünaslıq praktikaları çoxmədə-niyyətli olması ilə seçilir, çünki kitabxanalar milli mədəniyyətlərin ekologiyasına, millətlərarası münasibətlər mədəniyyətinin forma-laşmasına xeyli diqqət yetirir, bununla da özlərinin təsir arealında sosial gərginliyi aradan qaldırmağa kömək edirlər.

Bu gün vətəndaş cəmiyyətinin formalaşmasında da kitabxa-naların rolu olduqca gözəçarpandır. Onlar özlərinin bir sıra ictimai aksiyaları (vətəndaş forumları, ekoloji toplantılar və s.) ilə əhalinin sosial fəallığının artmasına imkan yaradır, sosial birlik şüuru for-malaşdırır, xüsusi ictimai mikroiqlim yaratmağa kömək edirlər.

Müasir cəmiyyətdə kitabxanaların sosial polifunksionallığı nə-zərəçarpacaq dərəcədə artır və bu, ilk növbədə onunla əlaqədardır ki,

73

kitabxanalar ictimai kommunikasiya əlaqələrinin və müvafiq müna-sibətlərin inkişafında öz xüsusi missiyasını peşəkarlıqla dərk edirlər.

Öz növbəsində, kitabxanaların müxtəlif innovasiyalı aksiyala-rından cəmiyyətin əldə etdiyi sosial effekt cəmiyyətlə kitabxana arasında münasibətlərin stereotiplərini dəyişdirir. Cəmiyyət tədri-cən başa düşür ki, kitabxanada yalnız kitabları müvəqqəti istifadə üçün götürmək, jurnalları və qəzetləri oxumaq imkanı verən müəs-sisə deyil. Müasir kitabxana artıq geniş spektrli müxtəlif xidmətlər təqdim edən informasiya, maarifləndirici və mədəni mərkəz kimi qəbul edilir, bu xidmətlər arasında bu gün ən çox tələbat olan – geniş məzmun diapazonlu informasiya xidmətləridir.

Xüsusi vurğulamaq lazımdır ki, kitabxana fəaliyyətinin inno-vasiya dəyişikliklərinə impuls peşəkar kitabxana mühitində yaran-mışdır və bu impuls dəyişən dünyanın çağırışlarına özünəməxsus cavabdır. Təsdiq etmək olar ki, kitabxanalar həm öz təşkilatı-funksional strukturunu, həm də onları əhatə edən dünya ilə qarşı-lıqlı əlaqələri fəal dəyişdirərək, artıq özünü yeni ictimai statusa hazırlamağa başlamışlar.

Bizim fikrimizcə, kitabxanalara xas olan bütün müxtəlif inno-vasiyaları beş əsas bloka bölmək olar:

– “kitabxana – cəmiyyət” münasibətləri sisteminin dəyişikliyi ilə bağlı sosial kommunikasiya bloku;

– kitabxanaların informasiya-resurs bazasının yaradılmasına və istifadəçilərə kitabxana-informasiya xidmətləri sisteminə elek-tron texnologiyaların tətbiqinə yönəlmiş instrumental-texnologi-yalar bloku;

– kitabxananın informasiya, mədəni və təhsil müəssisəsi kimi fəaliyyətinin məzmun diapazonunun genişlənməsi, onun ictimai fəaliyyətin ən əhəmiyyətli sferalarına infrastruktur komponenti ki-mi (yerli idarəetmə, hüquq mədəniyyətinin formalaşması, təbiəti mühafizə fəaliyyəti, ümumi və peşə təhsili və s.), həmçinin onun əsas ictimai (xarici) və istehsal (daxili) funksiyalarının trans-formasiyası ilə bağlı funksional-məzmun bloku;

– kitabxana menecmentinin nəzəriyyə və praktikasının nailiyyət-ləri, sosiomədəni və informasiya marketinqi əsasında kitabxanaların

74

və ayrı-ayrı istehsal proseslərinin idarə edilməsinin yeni forma və metodlarının tətbiqini, əhaliyə kitabxana-informasiya xidmətinin müasir məsələlərinin həllinə ən çox uyğunlaşdırılmış yeni təşkilati strukturların axtarışını nəzərdə tutan təşkilatı-idarə bloku;

– bir tərəfdən, informasiya məhsulları və xidmətləri bazarının subyekti kimi, digər tərəfdən, sosiomədəni sahədə qeyri-kommer-siya təşkilatı kimi kitabxananın təsərrüfat fəaliyyətinin alətlər dəs-tinin mənimsənməsinə yönəldilmiş iqtisadi təsərrüfat bloku.

İnformasiya, mədəniyyət və sosial kommunikasiyalardan iba-rət universal fenomenlər triadasının müasir kitabxananın baza əsasları kimi çıxış etdiyini nəzərə alaraq, gələcəyin kitabxanasının konseptual modeli onun üç komponentdən ibarət funksional kons-truksiyasını nəzərdə tutur. Bu üç komponentə aşağıdakı institu-siyalar daxildir: 1) informasiyanın və biliklərin idarə edilməsi; 2) sənədli mədəni irsin, mədəni nümunələrin və mədəniyyətin normativ-tənzimləmə vasitələrinin qorunub saxlanması və bər-pası; 3) sosiumun üzvləri və onun funksional strukturları arasında sistem əlaqələrini və münasibətləri təmin edən, kütləvi diskurs və dialoqu dəstəkləyən sosial kommunikasiyalar.

Bu halda müasir kitabxanaların kommunikasiya praktika-larını inkişaf etdirmək çox vacibdir, çünki onların üç komponent-li institusional modelinin uğurla qurulması çox cəhətdən məhz həmin praktikadan asılıdır. Bizim fikrimizcə, kitabxana-infor-masiya fəaliyyətinin predmet-məzmun kontenti (informasiya re-surslarının sahəvi strukturlaşdırılması, kitabxana xidmətləri siste-mi və s.) ilə yanaşı, insan fəaliyyəti universumunun müxtəlif sa-həvi və funksional sferalarında (elm, idarəetmə, təhsil, sosial praktika və məişət, yaradıcılıq və s.) kommunikasiya proseslərinin spesifikasını bilmək, müasir şəbəkə və sosiomədəni məkanda onların təzahür xüsusiyyətlərini anlamaq da nəzərdə tutulmalıdır.

Biliklərə əsaslanan informasiya cəmiyyətinin sosial-ontoloji xüsusiyyətlərini nəzərə alaraq, əhəmiyyətlidir sosial kommunika-siya praktikasının subyektləri kimi onların intellektual potensialını artırmaq məqsədilə “kitabxanaçı-istehlakçı” sistemində kommu-nikasiya əlaqələrinin təkmilləşdirilməsi də vacibdir. Bununla əla-

75

qədar, “Kitabxana 2.0” və “Kitabxanaçı 2.0” texnologiyalarından istifadə vaxtı kitabxanaların qarşısında böyük perspektivlər açılır. Bu texnologiyalar kitabxanaçıların və istifadəçilərin virtual mə-kanda (bloqlar, sosial şəbəkələr) qarşılıqlı interaktiv yaradıcılıq əlaqələri üçün şərait yaradır, kitabxananı oxucuya yaxınlaşdır-mağa, rahat kommunikasiya atmosferi yaratmağa kömək edir.

Xüsusi mədəni-sivilizasiya institusiya kimi müasir kitabxana-nın funksional kontentinin konseptual modelləşdirilməsi məsələsi-nin elmi həlli kitabxanaşünaslıq və ona qonşu bilik sahələri ilə ya-naşı, həm də fəlsəfə, kulturologiya, sosial antropologiya və psixo-logiya, mədəni semiotika, pedaqogika, kommunikativistika və bir sıra başqa elmlərin axtarış alətləri dəstindən istifadə edilməsini nəzərdə tutur. Müasir çoxqütblü dünyanın inkişafının aktual ten-densiyaları kontekstində kitabxananın və onun çoxfunksiyalı kommunikasiya praktikalarının sosial transformasiyalarının elmi baxımdan dərk edilməsi və əsaslandırılması üçün görülməli işlər çoxdur.

76

МОДЕРНИЗАЦИЯ РОССИЙСКИХ БИБЛИОТЕК И ИХ ИННОВАЦИОННЫЕ

СОЦИАЛЬНЫЕ ПРАКТИКИ: СИСТЕМНЫЙ АНАЛИЗ ПРОЦЕССОВ

Т.Я. Кузнецова,

зав. кафедрой библиотековедения и информатики Федерального государственного бюджетного

образовательного учреждения дополнительного профессионального образования

«Академия переподготовки работников искусства, культуры и туризма»

(АПРИКТ), канд. пед. наук, профессор

Модернизация библиотечного дела в России осуществля-ется уже более 15 лет. Этот комплексный системный про-цесс связан не только с внедрением информационных техно-логий в библиотечную практику, но обусловлен общими тен-денциями ухода от традиционализма во всех сферах общест-венной жизни, характерными для современного этапа миро-вого цивилизационного развития.

В общем плане модернизация определяется ее теоретиками как универсальный путь прогресса с учетом локальной спе-цифики. При этом в социокультурном аспекте модернизацион-ного развития постулируются тезисы о необходимости учета значимости и особенностей различных социальных институтов в этом процессе как важных условий сохранения устойчивости социума, вступившего на путь модернизации.

В соответствии с общими тенденциями модернизации российского общества отечественное библиотечное дело пе-решло от линейного прогресса, т.е. экстенсивного (преиму-щественно количественного) на интенсивный (качественный) путь развития. Применительно к библиотечному делу смыс-ловое ядро модернизации отрасли включает в себя:

77

– новую социокультурную парадигму развития библиотек как социальных институтов;

– смену технологий библиотечного производства: от ру-тинных к электронным, в т.ч. сетевым и корпоративным;

– инновационные преобразования всех сфер библиотеч-ной деятельности, включая организационно-функциональную структуру самих библиотек;

– консолидация библиотечного сообщества и позициони-рование его как относительно самостоятельной общественной институции (структуры), обладающей собственной логикой развития, своими профессиональными целями и задачами;

– формирование профессиональной элиты. Следует отметить, что модернизация в российском биб-

лиотечном деле осуществлялась при значительном влиянии западных моделей, имея в виду технологические нововведе-ния, организационные формы и методы социального позици-онирования библиотек. Однако эти модели трансформирова-лись, зачастую весьма радикально и творчески в процессе их освоения отечественной библиотечной практикой, стоящей на ином цивилизационном фундаменте.

Важно также разобраться и с соотношением модерниза-ции и традиций, вопрос о котором остается по-прежнему весьма дискуссионным.

Согласно современной теории модернизационного раз-вития не должно быть жесткого противопоставления модер-низации и традиций. Такое противостояние мешает движе-нию вперед и зачастую является искусственным. Продолже-ние лучших традиций прошлого сегодня во многом определ-яют направления модернизации того или иного обществен-ного явления или объекта. Системное взаимодополнение традиций и инноваций – залог успешного и устойчивого раз-вития по пути модернизационных изменений.

Поскольку модернизация отрасли не может идти равно-мерно и синхронно по всей стране, в результате возникают «анклавы современности», активная модернизационная стра-

78

тегия развития которых вызывает порой неприятие этих перспективных точек роста профессиональным окружением. Причина конфликтной ситуации очевидна: диалектика проти-воречий между новым и старым. Однако необходимо стре-миться к тому, чтобы эти противоречия носили конструк-тивный характер и способствовали выходу на новую качест-венную ступень профессионального развития.

При этом модернизацию не следует понимать как тотально унифицирующий процесс. Обретая общие с системой социаль-ных коммуникаций фундаментальные черты, библиотечное дело как отрасль, имеющая свой объект, предмет и методоло-гию, сохраняет свою собственную отраслевую специфику. Кро-ме того, эта специфика определяется и региональными особен-ностями развития библиотечного дела.

Сегодня происходит переход от инструментальной т.е. технологической модели модернизации библиотечного дела к концептуальной, ориентируемой на реализацию новой со-циокультурной миссии библиотек в информационном об-ществе, основанном на знаниях. Именно эта новая концепту-альная модель модернизации российских библиотек и лежит в основе инновационных изменений в библиотечном деле.

Инновационные преобразования касаются всех направле-ний библиотечной деятельности и затрагивают все без ис-ключения сферы функционирования библиотек и, в первую очередь, коммуникативные взаимосвязи с внешней средой. Параллельно с этим идет активное организационно-техноло-гическое обновление библиотечной системы.

Основные факторы, которые детерминируют иннова-ционные процессы в библиотечном деле, можно разделить на внешние, касающиеся социально-экономического и информа-ционного фона, окружающего библиотеку как социальный институт, и внутренние, связанные с ее деятельностью в ка-честве организационно-оформленной и функционально само-стоятельной структуры в системе социокультурных комму-никаций.

79

К базовым внешним факторам относятся: – новая политическая и социально-экономическая страте-

гия развития государства; – регионализация социально-экономической жизни стра-

ны, формирование института местного самоуправления и му-ниципализация социо-культурных обьектов в рамках ад-министративных реформ;

– глобальный процесс информатизации общественного развития, связанный с внедрением электронных технологий во все производственные сферы и превращением информацион-ных ресурсов в важнейший стратегический продукт, от ко-торого зависят темпы поступательного развития общества;

– формирование рынка информационных продуктов и ус-луг и его крупнейшего сегмента – книгоиздательского рын-ка, а также рынка компьютерной техники;

– реорганизация системы образования. Среди внутренних факторов наибольшее значение имеют: – формирование законодательных основ библиотечного

дела и региональной правовой среды функционирования биб-лиотек;

– внедрение во все библиотечные процессы современных информационных технологий, позволяющих создавать ло-кальные и корпоративные информационно-библиотечные се-ти, обеспечивающие выход библиотекам в мировое информа-ционное пространство;

– трансформация видовой структуры информационно-библиотечных ресурсов за счет все более широкого включе-ния в них электронных носителей информации;

– динамичные изменения структуры общественных ин-формационных потребностей и технических возможностей удовлетворения их в условиях библиотек;

– освоение методологии библиотечного менеджмента и мар-кетингового инструментария, включая проектную деятельность;

– развитие самостоятельной экономической деятельнос-ти библиотек;

80

– консолидация библиотечного сообщества и развитие новых форм профессиональных коммуникаций.

Значительное влияние на изменение сложившихся стере-отипов отношений между библиотекой и обществом, на пре-образование библиотечной среды оказывает процесс инфор-матизации. В новых технологических условиях библиотеки не только выступают в качестве объектов информатизации, но являются активными субъектами того процессса.

В частности, способствуя приобщению широких чита-тельских кругов к работе в новом коммуникативном режиме, основанном на широком, в том числе сетевом использовании информационных ресурсов, они содействуют постепенному формированию у различных слоев общества «информацион-ного сознания», т.е. понимания определяющего значения ин-формации в продуктивной деятельности как отдельного ин-дивида, так и различных общественных структур.

Кроме того, участвуя в процессах сбора, хранения, произ-водства, распространения и использования общедоступной информации, библиотеки объективно способствуют превра-щению ее в ценный общественный продукт, стратегический ресурс, от которого зависит устойчивое развитие общества. Причем роль библиотек в хранении национальных информа-ционных ресурсов и обеспечения общественного доступа к ним, с учетом использования Интернет-технологий, по мне-нию экспертов будет неуклонно возрастать.

И, наконец, вся современная система информационно-библиотечного обслуживания, особенно в общедоступных библиотеках, ориентирована на повышение уровня информи-рованности всех слоев населения – от высших управленчес-ких структур до низовых сфер общественного производства и конкретной личности. Содержательный диапазон деятель-ности библиотек в этом направлении очень широк и под-креплен соответствующими решениями законодательных и исполнительных органов государственной власти. На основе данных решений на базе библиотек с середины 90-х годов

81

начали создаваться центры экологического просвещения, играющие заметную роль в информационном обеспечении природоохранной деятельности. В конце 90-х годов муници-пальные библиотеки выступили инициаторами информа-ционной поддержки института местного самоуправления, став информационным мостом между местной властью и на-селением. В это же время активно развернулась деятельность библиотек по созданию публичных центров правовой ин-формации. Сегодня их насчитывается в стране около пяти тысяч, включая центры, созданные на базе детских и юно-шеских библиотек.

Таким образом, современные общедоступные библиотеки напрямую содействуют глобальной информатизации общест-ва, участвуя в его основных процессах: обеспечивают доступ к национальным и мировым информационным ресурсам, формируют информационное сознание и содействуют повы-шению уровня информированности общества. Данные ре-перные точки являются важными характеристиками совре-менного общества как постиндустриального.

В связи с этим серьезные изменения начинают происхо-дить в реализации базовой социальной функции библиотеки – информационной. Расширяется спектр информационных продуктов и услуг, предлагаемых библиотеками населению. На смену собственно библиотечному, либо библиографичес-кому обслуживанию, т. е. выдачи документов или библиогра-фических сведений о них, приходят новые формы передачи информации, способные заменить первоисточники и сокра-тить время пользователя на поиск необходимой информации. Все большее внимание уделяется созданию фактографичес-ких баз данных по социальным, правовым, экономиическим вопросам, местному самоуправлению, краеведению, пред-принимательской деятельности. Осваиваются аналитические методы переработки информации, сохраняющие смысловые фрагменты документов (информационные дайджесты, анна-литические подборки).

82

Электронные технологии позволяют реализовать ком-плексный подход к решению информационных задач, в результате которого потребитель может получить полный комплект разнообразных информационных материалов, вкл-ючая электронные и Интернет-ресурсы по интересующему его вопросу, а также консалтинговые услуги. При этом соб-ственно библиографическая информация, ранее – основной продукт информационной деятельности библиотек – посте-пенно становится вспомогательным средством «внутреннего» использования либо инструментом ориентации в сетевых ресурсах, но не конечным результатом информационного об-служивания, в котором все большее место начинают зани-мать аналитические и полнотекстовые материалы.

Библиотеки сегодня осознали себя навигаторами в без-брежном массиве информации (даже при отсутствии порой необходимой материально-технической базы) и это выгодно отличает их от других коммуникативных общественных структур. В библиотечном сознании идея доступа к инфор-мации начинает преобладать над идеей владения ею. Од-нако квалифицированное выполнение посреднических функ-ций предполагает не только знание информационного рынка, но и умение оценить качество предлагаемых рынком продук-тов и услуг, сделать правильный выбор, чтобы предоставить потребителя достоверную и надежную информацию.

Таким образом, базовая информационная функция библи-отек связана не только с обеспечением универсального досту-па к информационным ресурсам общества, но приобретает ре-сурсно-оценочный и ресурсно-ориентирующий характер. Ори-ентация в информационных ресурсах – оценка информа-ционных ресурсов – доступ к информационным ресурсам – такова формула реализации информационной функции биб-лиотек в современных условиях. Это в свою очередь лежит в основе тех инновационных преобразований в содержании, орга-низации, технологии, формах и методах информационной дея-тельности библиотек, которые мы наблюдаем сегодня, и глав-

83

ное, в ее конечных результатах, которые могут оценить поль-зователи.

При этом библиотечные коммуникативные практики бо-лее других институциональных практик ориентированы на формирование информационной компетентности личности, приобщения пользователя к работе с конструктами «сверну-того» знания (различными видами каталогов, библиографи-ческими, фактографическими, реферативными и иными база-ми данных) как инструментами поиска информации и дос-тупа к полному знанию.

Хочется коснуться еще нескольких важных аспектов дея-тельности современной библиотеки, которые оказывают опре-деляющее влияние на инновационные библиотечные процессы.

Характерная для информационного общества тенденция развития технократической парадигмы в общественном соз-нании и поиски альтернативы этому негативному процессу позволяют по новому посмотреть на роль библиотек в гума-низации социальных отношений, в сохранении и реетран-сляции гуманитарной культуры.

Новое звучание в связи с этим приобретает и другая ба-зовая функция библиотек – мемориальная, связанная со сбором и хранением информации.

Наиболее полно эта функция реализуется в деятельности по сохранению документного наследия, аккумулированного в фон-дах библиотек, в системной работе с книжными памятниками, создании информационной модели национальной культуры (в виде репертуаров национальной печати, изданий краеведческой библиографии, сводных каталогов библииотек). Работа с доку-ментным культурным наследием – это построение образа «бу-дущего, поскольку сохраняя книжные памятники и создавая их реестры (своды), библиотеки работают на будущее культуры, а регистрируя современный документный поток, закладывают основу для воссоздания ее истории.

Роль библиотек в сохранении исторической памяти чело-вечества, зафиксированной на документных носителях, и в ее

84

ретрансляции приобретает сегодня особое социокультурное значение, поскольку способствует развитию гуманитарной культуры и гуманизации общественных отношений. При этом Книга как культурный феномен, материальное воплоще-ние когнитивной рефлексии человека, его духовного, сущ-ностного «я» и основной объект институциональной деятель-ности библиотеки скрепляет культуру в ее исторической протяженности и позволяет выдвинуть концепту библиоцен-трической модели цивилизационного процесса в целом.

Даже самая маленькая библиотека выступает в опре-деленной мере локальным хранителем коллективной памяти человечества и этим определяется ее роль в общекультурном процессе. Причем библиотека активно участвует также в процессах ретрансляции культуры, т. е. передаче коллек-тивной памяти от человека к человеку, от поколения к поко-лению, что во многом сближает ее со сферой образования. В информационном обществе процесс образования становится перманентным. Обеспечить возможность получения нового знания на протяжении всей жизни можно только с привле-чением информационных ресурсов библиотек. Именно пото-му они все чаще выступает в роли «виртуальных университе-тов» в системе непрерывного образования.

Участвуя с помощью книги и чтения в процессах реет-рансляции культурных кодов, смыслов и ценностей социаль-ной памяти человечества, современная библиотека включа-ется в сложную систему социальных коммуникаций по взаимодействию культур. При этом она выходит за рамки монологической формы отношений между книгой, читателем и библиотекарем, конструирует многоаспектный временной континуум и особое поликультурное коммуникативное прос-транство, в котором активная роль принадлежит ее посети-телям и читателям как участникам новых практик межкуль-турного диалога. Современная библиотека, используя техно-логии «мягких» социальных взаимодействий, как не один другой социокультурный институт содействует формирова-

85

нию «открытого» плюралистического мышления, политкор-ректности, толерантности, релятивности, неконфронтацион-ной солидарности и других транслокальных тенденции раз-вития современного социума.

Новые ценностные приоритеты и способы жизнедеятель-ности библиотеки в меняющимся мире позволяют ей выйти за пределы «своего» локального информационно-культурно-го пространства и стать одним из системообразующих ком-понентов социально-культурной инфраструктуры, помо-гают ей формировать вокруг себя особую культурную и информационно-коммуникативную среду. При этом, разви-вая свои диалоговые коммуникативные практики, библиоте-ка, как правило, ориентируется на доминирующие ценности того социума, в котором она функционирует, учитывает его социокультурные особенности и хозяйственно-экономичес-кую специализацию. Особенно ярко это проявляется в кра-еведческой деятельности, которая сегодня все заметнее идет по пути углубления научно-исследовательского аспекта биб-лиотечного краеведения, используя источниковедческие, ис-ториографические, генеалогические и этнографически мето-ды работы с документными источниками и артефактами бы-товой народной культуры. Процесс музеефикации библиотек создает более выразительный и информационно емкий исто-рико-культурный контент библиотечного краеведения. При этом коммуникативные краеведческие практики поликуль-турны, поскольку библиотеки значительное внимание уделя-ют экологии национальных культур, формированию куль-туры межнациональных отношений, помогая тем самым сни-мать социальную напряженность в ареале своего влияния.

Весьма заметна сегодня и роль библиотек в становлении гражданского общества. Многими своими общественными акциями (гражданские форумы, экологические сходы и др.) они способствуют повышению социальной активности населения, формируют у него сознание социальной общности, помогают создавать особый общественный микроклимат.

86

Социальная полифункциональность библиотек в сов-ременном обществе заметно возрастает, и это связано в пер-вую очередь с профессиональным осознанием ими своей осо-бой миссии в развитии общественных коммуникативных свя-зей и отношений.

В свою очередь социальный эффект, который получает об-щество от различных инновационных библиотечных акций, меняет стереотипы отношений между ним и библиотекой. Об-щество постепенно начинает видеть в библиотеке не только учреждение, где можно получить во временное пользование книги, почитать журналы и газеты. Приходит признание биб-лиотеки как информационного, образовательного и культур-ного центра с широким спектром разнообразных услуг, среди которых наибольшим спросом сегодня пользуются информа-ционные в широком содержательном диапазоне.

Следует подчеркнуть, что импульс к инновационным пре-образованиям библиотечной деятельности рожден в профес-сиональной библиотечной среде и является своеобразным отве-том на вызовы меняющего мира. Можно констатировать, что библиотеки уже начали готовить себя к новому общественному статусу, активно изменяя как свою организационно-функцио-нальную структуру, так и взаимосвязи с окружающим миром.

Все многообразие библиотечных инноваций, на наш взгл-яд, можно разделить на пять основных блоков:

– коммуникативно-социальный блок, связанный с изме-нением системы отношений «библиотека – общество»;

– инструментально-технологические блок, ориентирован-ный на внедрение электронных технологий в создание информационно-ресурсной базы библиотек и систему библи-отечно-информационного обслуживания пользователей;

– функционально-содержательный блок, связанный с расширением содержательного диапазона деятельности биб-лиотеки как информационного, культурного и образователь-ного учреждения, включением ее в качестве инфраструктур-ной компоненты в наиболее значимые сферы общественной

87

деятельности (местное самоуправление, формирование пра-вовой культуры, природоохранная деятельность, общее и профессиональное образование и др.), а также трансформаци-ей ее основных общественных (внешних) и производствен-ных (внутренних) функций;

– организационно-управленческий блок, предусматрива-ющий внедрение новых форм и методов управления библио-текой и отдельными производственными процессами на ос-нове достижений теории и практики библиотечного менедж-мента, социокультурного и информационного маркетинга, поиск новых организационных структур, наиболее адаптиро-ванных к решению современных задач библиотечно-инфор-мационного обслуживания населения;

– хозяйственно-экономический блок, ориентированный на освоение инструментария хозяйственной деятельности биб-лиотеки как субъекта рынка информационной продукции и услуг, с одной стороны, и как некоммерческой организации в социокультурной сфере – с другой.

Учитывая, что базовыми основаниями современной биб-лиотеки выступает триада универсальных феноменов: инфор-мации, культуры и социальных коммуникаций, концептуальная модель библиотеки будущего предполагает ее трехкомпонент-ную функциональную конструкцию. Эти три компонента вклю-чают следующие институции: 1) управление информацией и знаниями; 2) сохранение и воспроизведение документного культурного наследия, культурных образцов и нормативно-регулятивных установок культуры; 3) социальные коммуни-кации, обеспечивающие системные связи и отношения между членами социума и его функциональными структурами, под-держивающая публичный дискурс и диалог.

При этом весьма важно развивать коммуникативные практики современной библиотеки, поскольку именно от них во многом зависит успешное практическое конструиро-вание ее трехкомпонентной институциональной модели. По-мимо предметно-содержательного контента библиотечно-ин-

88

формационной деятельности (отраслевое структурирование информационных ресурсов, системы библиотечного обслу-живания и т.д.), следует, на наш взгляд, предусматривать знание специфики коммуникативных процессов в различных отраслевых и функциональных сферах универсума челове-ческой деятельности (науки, управлении, образовании, со-циальной и бытовой практики, творчества и других), пони-мание особенностей их проявления в современном сетевом и социокультурном пространстве.

Важно также с учетом социально-онтологических особен-ностей информационного общества, основанного на знаниях, совершенствовать коммуникативные отношения в системе «библиотекарь-потребитель» в целях наращивания их интел-лектуального потенциала как субъектов социальных комму-никативных практик. В связи с этим большие перспективы открываются у библиотек при использовании технологий «Библиотека 2.0» и «Библиотекарь 2.0», которые создают условия для интерактивного творческого взаимодействия библиотекарей и пользователей в виртуальном пространстве (блоги, социальные сети), помогают приблизить библииотеку к читателю, создать комфортную атмосферу общения.

Научное решение задачи концептуального моделирова-ния функционального контента современной библиотеки как особой культурно-цивилизационной институции предусмат-ривает использование не только поискового инструментария библиотековедения и смежным с ним отраслей знания, но и философии, культурологии, социальной антропологии и пси-хологии, культурной семиотики, педагогики, коммуникати-вистики, и ряда других наук. Впереди – широкое поле для научного осмысления и обоснования социальных трансфор-маций библиотеки и ее многофункциональных коммуника-тивных практик в контексте актуальных тенденций развития современного многополярного мира.

89

AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASI PREZİDENTİNİN İŞLƏR İDARƏSİNİN PREZİDENT

KİTABXANASININ ÖLKƏŞÜNASLIQ VƏ DİYARŞÜNASLIQ FƏALİYYƏTİ

Mayıl Əhmədov,

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin Prezident Kitabxanasının direktoru

Zakir İsmayılov,

Kitabxana işinin avtomatlaşdırılması və elektron resurslar şöbəsinin müdiri

Cəmiyyətin informasiyalaşması, habelə Azərbaycan Respub-

likasında baş verən siyasi və sosial-iqtisadi islahatlar şəraitində sosial-mədəni institutlar kimi kitabxanaların rolu əhəmiyyətli də-rəcədə artır.

6 oktyabr 2008-ci ildə Azərbaycan Respublikası Prezidenti İlham Əliyev “Azərbaycan Respublikasında kitabxana-infor-masiya sahəsinin 2008-2013-cü illərdə inkişafı üzrə Dövlət Proqramı”nın təsdiq edilməsi barədə” Sərəncam imzalamışdır. Dövlət Proqramında kitabxanaların qabaqcıl rolu xüsusi ilə qeyd olunur və deyilir ki, kitabxanalar dövlət islahatlarının həyata keçi-rilməsinə yardımçı olur, elm, təhsil, sosial inkişaf, iqtisadiyyat və mədəniyyət prosesinə fəal təsir göstərir.

Bu proqramın həyata keçirilməsinə Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin Prezident Kitabxanası da xüsusilə önəmli töhfələr verir. Elektron resursların yaradılması işində Prezi-dent Kitabxanası əhəmiyyətli rol oynayır. Qeyd etmək lazımdır ki, son illər kitabxanada elektron resursların sistemləşdirilməsi prosesi gedir: tarix, ölkəşünaslıq və diyarşünaslıq üzrə; işgüzar və hüquqi informasiya üzrə; regionların sosial-iqtisadi inkişafı üzrə; azərbay-can mədəniyyəti, fəlsəfə və digər aktual mövzular üzrə.

90

Ölkəşünaslıq və diyarşünaslıq bu gün haqlı olaraq kitabxanaların işində əsas istiqamətlərdən biri hesab edilir. Kitabxana diyarşünas-lığının ənənəvi vəzifələri materialların toplanması və oxucuların öz ölkələrinin tarixi, müasir vəziyyəti və gələcək inkişafı barədə məlu-matlandırılması, onlarda doğma diyara qarşı maraq oyatmaq, vətən-lərinə məhəbbət və qayğı ilə yanaşmanı tərbiyə etmək, maraqlı in-sanlarla görüşlərin təşkil edilməsindən və s. ibarətdir.

Bir çox kitabxanalar geniş diyarşünaslıq işi aparır ki, bura ki-tabların təqdimatı, ekskursiyaların, sərgilərin təşkili, muzey fəa-liyyəti, “canlı tarixə” aid sənədlərin, xatirələrin, fotoşəkillərin, eksponatların oxucuların bilavasitə iştirakı ilə qorunub saxlanması və bir çox digər işlər daxildir.

Son illər Azərbaycan Respublikası Prezident İşləri İdarəsinin Prezident Kitabxanasında istifadəçilərə (oxuculara) xidmət göstəril-məsi prinsip etibarı ilə yeni səviyyəyə keçmişdir. Kitabxananın informasiya resurslarının ayrılmaz hissəsi olan elektron resursları istifadəçilərə fəal şəkildə təqdim edilir. Materialların toplanması, təsvir edilməsi və sistemləşdirilməsi üzrə aparılan böyük işlər sayə-sində istifadəçilər kitabxananın elektron resurslarından keyfiyyətli informasiya almaq imkanına, o cümlədən, geniş ölkəşünaslıq və diyarşünaslıq üzrə də məlumat almaq imkanına malikdirlər.

Prezident Kitabxanasında ölkəşünaslıq və diyarşünaslıq üz-rə elektron resurslar rəhbərliyin nöqteyi-nəzərinə uyğun olaraq formalaşır ki, bu da elektron resursların daha rahat və geniş ax-tarış sistemi ilə təchiz edilməsinə, mühüm və yeni informasiyanın mümkün qədər istifadəçilərə tez çatdırılmasına kömək edir. Kitab-xananın elektron ölkəşünaslıq və diyarşünaslıq resurslarına aşa-ğıdakılar daxildir:

– tarix-diyarşünaslıq mövzusunda olan sənədlərin tammətnli surətləri,

– kombinə olunmuş elektron biblioqrafik verilənlər bazası, – diyarşünaslıq sənədlərini nümayiş etdirən veb saytlar, – elektron diyarşünaslıq nəşrləri. Belə iş prosesində nəinki sadəcə olaraq informasiya toplanır,

həm də yeni, nadir sənədlər yaradılır. Əldə edilmiş informasiyanın

91

keyfiyyəti və onun təkrarsızlığı, mövzunun tam açılmasının xüsusi formasını tələb edir ki, bu da öz növbəsində Prezident Kitabxanasının tədqiqat, biblioqrafik, nəşriyyat fəaliyyətinin inki-şafına yardım etmiş olur.

Kitabxananın ölkəşünaslıq və diyarşünaslıq fəaliyyəti onun inkişaf etməsi üçün güclü alətdir. Diyarşünaslıq işi özündə kitab-xananın hüquqi, əxlaqi, ekoloji, estetik maarifləndirmə üzrə bütün əsas istiqamətlərdə fəaliyyətini əhatə edir. Bu problemlər üzrə elektron resurslara həmişə istifadəçilərin (oxucuların) – mütəxəs-sislərin, ali məktəb tələbələrinin, digər kitabxana əməkdaşlarının daha çox ehtiyacı olur.

Tarixi ölkəşünaslıq və diyarşünaslıq işi ənənəvi olaraq kitabxa-naların fəaliyyətinə aiddir. Ölkənin tarixi-mədəni irsi ümummilli əhəmiyyət kəsb edən sənəd və digər mənbələr ilə məhdudlaşmır. Öl-kənin tarixi onun ayrı-ayrı bölgələrinin və vətəndaşlarının tarixindən qaynaqlanaraq formalaşır. Həyatını başa vurmuş hər bir nəsil özünün konkret tarixi dövrlərinin sübut və dəlillərini də özü ilə aparır.

Prezident Kitabxanası ölkəşünaslıq və diyarşünaslıq fəaliy-yətində özü üçün daha yaxın olan istiqamətləri seçmişdir:

– ədəbi; – tarixi; – kulturoloji; – etnoqrafik; – ekoloji. Ölkəşünaslıq mövzularının müəyyən informasiya resusları

sistemi formalaşmışdır ki, bu da geniş informasiya təminatının hə-yata keçrilməsinə imkan verir. Prezident Kitabxanasının fəaliyyət istiqamətlərindən biri ölkəşünaslıq və diyarşünaslıq məlumat ba-zalarının yaradılması, onların daim yenilənməsi və daha da tək-milləşdirilməsidir.

Ən qədim zamanlardan başlayaraq müasir dövrə qədər xalqı-mızın keçdiyi tarixi yolunu əhatə edən "Odlar Yurdu Azərbay-can" adlı tammətnli elektron baza kitabxananın əməkdaşları tərə-findən fondumuza daxil olan kitablar və dövri mətbuat materialla-rı, həmçinin bəzi rəsmi saytlar əsasında hazırlanmışdır.

92

Layihənin məqsədi ölkəşünaslıq xarakterli sənədlərin elektron daşıyıcılara köçürülmə yolu ilə saxlanılması, onları daha geniş istifadəçi kütləsinə təqdim edilməsindən ibarətdir.

Bunun üçün aşağıda qeyd olunan istiqamətlər üzrə işləyən xü-susi veb-sayt www.odlaryurdu.az yaradılmışdır:

1. Tarixi və mədəni əhəmiyyətə malik ölkəşünasliq və diyar-şünaslıq xarakterli sənədlərin toplanılması və indeksləşdirilməsi;

2. Cari informasiyaların elektron formada toplanılması və isti-fadəçilərə təqdim olunması;

3. Azərbycan Respublikasına həsr olunan ən yaxşı nəşrlərin elektron surətinin istifadəçilərə təqdim edilməsi;

4. Yerli dövri nəşrlərin bazalarının yaradılması, yerli və xarici dövri nəşrlərin rəqəmsal kolleksiyalarının yaradılması;

5. Sosial əhəmiyyətli istiqamətlər: səhiyyə, elm, hüquqi yar-dım və digər sahələr üzrə məlumat ünvanlarının yaradılması;

6. Elektron və çap formada ölkəşünasılq və diyarşünaslıq xa-rakterli yeni sənədlərin hazırlanması.

Bu veb-sayta daxil olan istifadəçilər aşağıdakı informasiya ilə tanış ola bilərlər:

• Respublika haqqında ümumi məlumat • İnzibati– ərazi bölgüsü • Tarix • İqtisadiyyat • Mədəniyyət və turizm • Görkəmli azərbaycanlılar • Ermənistan-Azərbaycan, Dağlıq Qarabağ münaqişəsi • Аzərbaycan beynəlxalq arenada Hər bir bölmədə aşağıdakı əlavə məlumatlar vardır: nəşrin

qısa təsviri və annotasiya, mündəricat, fotoşəkillər, pdf və ya zip formatda olan tammətnli (fraqmentli) fayllar.

Hazırda dünyada vəziyyət elədir ki, müasir insan həm də ekoloji savada malik olmalıdır. Bu gün dünyada ən aktual məsələ-lərdən biri bəşər sivilizasiyasının və onu əhatə edən ətraf mühitin sabitliyinin təhlükə qarşısında qalması, iqtisadiyyatın sürətli in-kişafı ilə ətraf mühitin mühafizəsinin uzlaşdırılmaması, mövcud ekosistemlərin dağılması təhlükəsinin artmasıdır.

93

Dünya miqyaslı ekoloji problemlər barədə danışarkən yerli miqyaslı problemlərə də diqqət ayırmaq lazımdır. Ölkəmizdə eko-loji mühitin pozulması, meşələrin, otlaqların, kənd təsərrüfatına yararlı torpaqların azalması, bəzi yerlərdə tamamilə sıradan çıx-ması, şəhərlərimizdə atmosfer havasının, Kür, Araz və digər çay-ların, Xəzər dənizinin, torpaqların çirklənməsi, bir sıra bitki və heyvan növlərinin bioloji müxtəlifliyinin pozulması və ya azal-ması ekoloji problemlərin təxirə salınmadan həllinin zəruriliyi ekoloji biliklərə tələbat və marağı gündən-günə artırır.

Buna görə də, kitabxana işinin ən başlıca və prioritet istiqa-mətindən biri də əhalinin ekoloji maarifləndirilməsidir ki, bu gün yalnız təbiəti qorumaqla bəşəriyyəti, Yer üzündə həyatı saxlamaq olar fikrini hər bir kəsə çatdırmağın zəruriliyindən ibarətdir.

İnsanların ekoloji problemlərin ciddiliyini anlamasının və dərk etməsinin zəruriliyi bizim kitabxananın üzərinə mühüm maarifləndi-rici funksiyanı – aidiyyatı təşkilatlarla qarşılıqlı əlaqədə ekoloji prob-lemlərə dair maarifləndirmə və ekoloji bilikləri təbliğ etmək funk-siyasını götürməyə vadar etmişdir. Son illər ərzində bu iş bizim kitabxanada əhəmiyyətli dərəcədə işlənmiş və sistemləşdirilmişdir.

Respublikamızda əhalinin ekoloji maarifləndirilməsi və eko-loji mədəniyyətin formalaşdırılması məqsədi ilə Prezident Kitab-xanasının əməkdaşları “Azərbaycan ekologiyası” adlanan və beş fəsildən ibarət olan sənəd-informasiya resursu hazırlamışdır. Onun “Ümumi məlumat” adlanan birinci fəslində “Ekologiya nə-dir” sualı cavablandırılır, ölkəmizdə həyata keçirilən ekoloji siya-sətin əsas istiqamətləri təhlil edilir, ekoloji-coğrafi rayonlaşdırma-nın təsviri verilir. Həmin fəslin “Biomüxtəlifliklər” bölməsində Azərbaycanda biomüxtəlifliyin qorunması vəziyyəti araşdırılır, 13 dövlət təbiət qoruğu ilə yanaşı, 8 milli park, 23 dövlət təbiət ya-saqlığı və palçıq vulkanları haqqında məlumat verilir.

Sənəd-informasiya resursunun ikinci fəsli “Ekoloji problemlər” adlanır. Bu fəsildə Abşeron yarımadasının, Xəzər dənizinin, çay-ların ekoloji problemləri, habelə atmosferin çirklənməsi, səhralaş-ma, torpaqların eroziyası, qlobal istiləşmə, ozon qatının qorunması problemlərinə aid bölmələr verilmişdir. Bunlardan əlavə, Ermənis-

94

tan ərazisindən keçib gələn çayların zərərli tullantılarla çirkləndiril-məsi, işğal altında saxlanılan ərazilərdə biomüxtəlifliyin məhv edil-məsi, radioaktiv tullantıların həmin ərazilərdə basdırılmasına aid məlumatlar “Ekoloji terror” başlığı altında təqdim olunur.

Resursun “Ekoloji maarifçilik” adlanan üçüncü fəslinin birin-ci bölməsində özündə bu sahəyə aid 1000-dən artıq termin və an-layışı əks etdirən elektron “Ekoloji lüğət” təqdim edilir. Azərbay-canın 60-a yaxın ekoloq alimi haqqında bioqrafik və biblioqrafik məlumatlar “Ekoloq alimlərimiz” bölməsində toplanmışdır. “Eko-loji təqvim” adlanan bölmədə isə istər beynəlxalq aləmdə, istərsə də ölkə miqyasında ekologiya və ətraf mühitlə bağlı qeyd edilən hadisələrin və əlamətdar günlərin təqvimi təqdim olunur.

Elektron resursun “Qanunvericilik bazası” adlanan dördüncü fəslində Azərbaycan Respublikasının dövlət müstəqilliyini əldə etməsindən indiyədək ekologiya və ətraf mühitə dair qəbul edil-miş rəsmi sənədlər toplanmışdır. Rəsmi sənədlərə iki Milli Pro-qramın, bir Milli Strategiyanın, 4 Dövlət Proqramının, Azərbay-can Respublikasının 83 qanununun, Azərbaycan Respublikası Prezidentinin imzaladığı 73 Fərman və 71 Sərəncamın, Nazirlər Kabinetinin və digər mərkəzi icra orqanlarının 174 qərarının, ha-belə ölkəmizin qoşulduğu 20 Beynəlxalq Konvensiya və Protoko-lun tam mətnləri daxil edilmişdir.

Sənəd-informasiya resursunun sonuncu – 5-ci fəsli “Elektron resurslar” adlanır. “Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyevin ekoloji siyasəti” adlanan bölmədə dövlət başçısının eko-logiyaya aid keçirdiyi müşavirələrin materiallarının tam mətnləri, iştirak etdiyi tədbirlərdəki çıxışları, müsahibələri, ekologiyaya dair söylədiyi fikirlər toplanmışdır. Fəslin “E-kitablar” bölməsin-də Kitabxananın fondunda olan ekologiyaya aid 13 seçmə kitabın elektron versiyası istifadəçilərə təqdim edilir.

Kitabxananın əməkdaşları tərəfindən ekologiyaya aid dövri mətbuatda Azərbaycan, rus və ingilis dillərində dərc edilən 200-dən artıq aktual elmi-publisistik məqalənin elektron mətni “Məqa-lələr” bölməsində toplanmışdır. “Biblioqrafiya” bölməsində eko-logiyaya aid Azərbaycan, rus və ingilis dillərində 220 kitabın,

95

həmçinin 2004-cü ildən Kitabxanaya daxil olan dövri mətbuatdan seçmə 800-ə yaxın məqalənin biblioqrafik təsvirləri verilmişdir.

Prezident Kitabxanasında Naxçıvanın 85 illik yubileyi ilə əlaqədar “Naxçıvan Muxtar Respublikası–85” adlı internet re-surs hazırlanmışdır.

Azərbaycanın qədim tarixə, zəngin mədəniyyətə və çoxəsrlik dövlətçilik ənənələrinə malik Naxçıvan diyarı çətin, mürəkkəb və eyni zamanda parlaq inkişaf yolu keçmişdir. Əsrlərdən bəri Şərq aləminin elmi-mədəni mərkəzlərindən biri olaraq şöhrət tapan bu torpaq neçə-neçə görkəmli alim, sənətkar və tarixi şəxsiyyət ye-tirmişdir.

İnternet-resursun yaradılmasında məqsəd internet istifadəçilə-rinin Naxçıvanın tarixi və hazırkı sərhədləri haqqında məlumatı özündə əks etdirən nadir diyarşünaslıq sənədlərindən istifadəni genişləndirmək və bu regiona aid sənədlərin Azərbaycanın mədə-ni irsinin bir hissəsi kimi qorumaqdır.

Qeyd edək ki, “Ümumi məlumat”, “Tarix”, “İdarəetmə siste-mi”, “İqtisadiyyat”, “Elm və təhsil”, “Mədəniyyət”, “Resurslar” adlı 7 bölmədən ibarət olan bu resurs internet istifadəçilərinə Mux-tar Respublika haqqında dolğun və operativ məlumat vermək məq-sədi daşıyır. Bədxah qonşularımızın Azərbaycanın müxtəlif ərazilə-rinə, o cümlədən Naxçıvana da olan iddialarını nəzərə alaraq Prezident Kitabxanasının əməkdaşları bu diyarın qədim tarixinə dair müxtəlif mənbələrdə olan məlumatların, sənədlərin toplanma-sına xüsusi əhəmiyyət vermişlər. İnternet resursun “Tarix” adlı bölməsində toplanmış və bir neçə fəsildə sistemləşdirilərək istifa-dəçilərə təqdim edilmiş səhifələrində Naxçıvanın həm qədim dövr-lərinə dair tarixi, həm Muxtar Respublikanın yaradılmasına gətirib çıxaran hadisələr barədə, eləcə də müasir dövrə dair çox maraqlı sənədlər vardır. “Naxçıvan ən qədim zamanlardan xanlıqlar dövrü-nədək”, “Naxçıvan xanlığı”, “Naxçıvan qəzası”, “Araz-Türk Cüm-huriyyəti”, “Naxçıvan General Qubernatorluğu”, “Ermənilərin Naxçıvanda törətdikləri soyqırımlar” “Naxçıvan İnqilab Komitəsi”, “Naxçıvan Muxtar Diyarı”, “Naxçıvan Muxtar Respublikası 1924-1991-ci illərdə” və “Müstəqillik dövrü” adlanan yarımbölmələrdə

96

Naxçıvanın müxtəlif dövrlərdəki inzibati-ərazi və idarəetmə forma-sı barədə tarixi sənədlərlə, həmçinin ilk dəfə olaraq Prezident Ki-tabxanasının əməkdaşları tərəfindən tərtib olunmuş Naxçıvan tari-xinin xronologiyası ilə də tanış olmaq mümkündür.

“Resurslar” bölməsində həm ümummilli liderimiz Heydər Əliyevin, həm də Prezident İlham Əliyevin Naxçıvan Muxtar Res-publikasına səfərlərinin xronologiyası tərtib olunmuşdur. Onların Naxçıvanda keçirdikləri müxtəlif görüşlərdə və tədbirlərdəki çıxış-larının tam mətnləri “Heydər Əliyev Naxçıvanda”, “İlham Əliyev Naxçıvanda” adlı yarımbölmələrdə istifadəçilərə təqdim edilir.

İnternet istifadəçiləri “Elektron kitablar” yarımbölməsində Nax-çıvanın tarixinə, iqtisadiyyatına, mədəniyyətinə və incəsənətinə dair müxtəlif dillərdə olan “Naxçıvan ensiklopediyası”, “Naxçıvan abidə-ləri ensiklopediyası”, “Qayıdış”, “Naxçıvan sancağının müfəssəl dəf-təri”, N.Vəlixanlının “Naxçıvan – ərəblərdən monqollaradək: VII-XII əsrlər” və digər 20-dən çox fundamental kitabın elektron ver-siyaları ilə tanış ola bilərlər.

“Resurslar” bölməsinin maraqlı yarımbölmələrindən biri də Nax-çıvana dair dövri mətbuatda dərc olunmuş məqalələrin tam mətnlərin-dən ibarət “Mətbuat səhifələrində”dir. “Görkəmli naxçıvanlılar” ya-rımbölməsində isə bu diyarın görkəmli alimləri, sənətkarları, yazıçıla-rı, şairləri və tarixi şəxsiyyətləri haqqında məlumatlar toplanmışdır. Naxçıvana dair operativ informasiya ilə maraqlanan oxucular “Biblio-qrafiya”dan yararlanacaqlar. Burada Prezident Kitabxanasının fondun-da olan kitabların, avtoreferatların və dövri mətbuatda çap olunmuş əhəmiyyətli məqalələrin biblioqrafik təsvirləri verilmişdir.

“İdarəetmə sistemi” bölməsində Muxtar Respublikanın Konsti-tusiyasının tam mətni ilə tanış olmaq mümkündür. Bu bölmənin “Qanunvericilik hakimiyyəti”, “İcra hakimiyyəti” və “Məhkəmə ha-kimiyyəti” hissələrində Muxtar Respublikada hakimiyyətin bu qol-ları barədə internet istifadəçilərinə müfəssəl məlumat təqdim edilir.

“Naxçıvan Muxtariyyəti tarixi sənədlərdə” adlı kolleksiyada Naxçıvan Diyarının Naxçıvan Muxtar Sovet Sosialist Respublika-sına çevrilməsi haqqında Azərbaycan Mərkəzi İcraiyyə Komitəsi-nin 1924-cü il 9 fevral tarixli qərarı, Naxçıvanda Xalq Komissar-

97

lıqlarının yaradılması haqqında 1924-cü il 19 fevral tarixli Dekre-ti, Naxçıvan Sovet Sosialist Respublikasının 1926-cı il yanvarın 15-də təsdiq edilmiş Konstitusiyasının mətni, Naxçıvan Sovet Sosialist Respublikasının Əsasnaməsi, Naxçıvan Diyarının hərbi komissarı Talıbzadənin Azərbaycan SSR Xalq Komissarları Sove-tinə Naxçıvandakı vəziyyətlə bağlı 1921-ci ilin mayında göndər-diyi məruzənin mətni, Muxtar Respublikanın yaradılmasının 10 illik və 25 illik yubileyinin qeyd olunmasına dair 1930-cu il 27 iyul tarixli Manifest, 1949-cu il 3 may tarixli Qərar və digər mü-hüm arxiv sənədlərinin surətləri təqdim olunur.

Prezident Kitabxanası yarandığı gündən ümummilli lider Heydər Əliyevin həyat və fəaliyyətinin bütün sahələrinə aid sə-nədlərin toplanması və onların elektron variantının hazırlanması üzrə sistemli iş aparır.

“Heydər Əliyev. Elektron sənədlər toplusu” – ümumi isti-fadə üçün nəzərdə tutulan informasiya resursu və sənədlərin rə-qəmsal formatda toplanması və qorunması üçün kompleks infor-masiya sistemidir.

Geniş oxucu kütləsinin və tədqiqatçıların ümummilli liderin zəngin irsini öyrənməyə çox böyük marağını nəzərə alaraq, inter-net resursda Heydər Əliyevin Azərbaycan Respublikasının Prezi-denti olduğu dövrdəki nitqlərinin, çıxışlarının, məruzələrinin, bəyanatlarının, müsahibələrinin elektron versiyaları hazırlanmış və illər üzrə qruplaşdırılmışdır. Kitabxananın elektron kataloqun-da Heydər Əliyev haqqında olan 400-dən çox kitab və 1500-dən çox dövri mətbuat materialı haqqında biblioqrafik informasiya internet resursun “Biblioqrafiya” bölməsində yerləşdirilmişdir.

“Xronologiya” bölməsində ilk dəfə olaraq dahi şəxsiyyətin həyat və fəaliyyətinin əsas sahələri, şərəfli bir ömrün ən vacib mə-qamlarının Prezident Kitabxanası tərəfindən tərtib olunmuş xro-nologiyası internet istifadəçilərinə təqdim edilmişdir.

Ölkəmizin xarici siyasət kursunun, müstəqil beynəlxalq mü-nasibətlərimizin və diplomatiyamızın formalaşmasında misilsiz xidməti olan Heydər Əliyevin Azərbaycan Respublikasının Prezi-denti olduğu dövrdə xarici ölkələrə etdiyi səfərlərin, bu səfərlər

98

zamanı dövlət rəhbərləri, beynəlxalq təşkilatların nümayəndələri ilə keçirdiyi görüşlərin də tam xronologiyası tərtib edilərək resur-sun “Xarici siyasət fəaliyyətinin xronikası” bölməsində istifadəçi-lərə təqdim olunmuşdur.

Təməli ümummilli liderimiz tərəfindən qoyulmuş və Prezi-dent İlham Əliyevin uğurla inkişaf etdirdiyi, müasir Azərbaycan iqtisadiyyatının əsasını təşkil edən neft strategiyasına, “Əsrin mü-qaviləsi”nə, neftimizin dünya bazarlarına nəqlinə, Neft Fonduna, beynəlxalq neft-qaz sərgilərinə dair rəsmi materialların tam mətn-ləri müvafiq sahələr üzrə qruplaşdırılaraq internet resursun “Neft strategiyası. Əsrin müqaviləsi” bölməsində verilmişdir.

İstifadəçilər üçün çox əhəmiyyətli sənədli mənbə hesab edilən bölmələrdən biri də “Müstəqilliyimiz əbədidir” çoxcildliyinin (34 cild) kitabxananın əməkdaşları tərəfindən hazırlanmış elektron versiyasıdır. Mövzu – axtarış sistemi tətbiq edilmiş bu çoxcildlik Heydər Əliyevin Azərbaycan Respublikasının Prezidenti olduğu dövrdə misli görünməmiş fəaliyyətini əks etdirən materialların xronoloji toplusudur.

Kitabxananın diyarşünaslıq fəaliyyəti – tarixi, milli və mədəni irsin saxlanılması, insanların mənəvi və intellektual inkişafı üçün ən güclü vasitədir. Prezident Kitabxanası diyarşünaslıq sahəsində elmi-tədqiqat işini genişləndirməyi, ona tədqiqatçıları cəlb etməyi, arxiv-lərlə, muzeylərlə, digər mədəni və elmi müəssisələrlə əməkdaşlığı inkişaf etdirməyi, kitabxana ətrafında ölkənin və onun regionlarının tarixinin və mədəniyyətinin, adət-ənənəsinin öyrənilməsi və tanıdıl-ması qayğısına qalan oxucu kütləsinin formalaşmasını zəruri sayır.

Prezident Kitabxanasında Azərbaycanın Bakı, Gəncə və digər şəhərlərin tarixi üzrə, təbii resursları və ekologiyası, mədəniyyəti və adət-ənənələri üzrə materiallar seçilərək qəzet və jurnal məqa-lələrinin diyarşünaslıq kartotekası yaradılmışdır.

Ölkəşünaslıq və diyarşünslıq – bu son dərəcə böyük əmək, zaman və enerji tələb edən bir işdir. Diyarşünaslıq mövzusuna maraq həmişə olacaqdır. Axı insan təkçə çörək yeməklə yaşaya bilməz. O həm də, adət-ənənələrin qırılmaz telləri ilə, əcdadları-nın qoyduqları irs və yaddaşı ilə də yaşayır.

99

СТРАНОВЕДЧЕСКАЯ И КРАЕВЕДЧЕСКАЯ ДЕЯТЕЛЬНОСТЬ ПРЕЗИДЕНТСКОЙ

БИБЛИОТЕКИ УПРАВЛЕНИЯ ДЕЛАМИ ПРЕЗИДЕНТА АЗЕРБАЙДЖАНСКОЙ

РЕСПУБЛИКИ

Маил Ахмедов, директор Президентской Библиотеки

Управления делами Президента Азербайджанской Республики

Закир Исмайлов,

Заведующий отделом Автоматизации библиотечной работы и электронных ресурсов.

В условиях информатизации общества, а также происход-

ящих в Азербайджанской Республике политических и социаль-но-экономических реформ, значительно возрастает роль библи-отек как социально-культурных институтов.

6 октября 2008 года Президент Азербайджанской Респуб-лики Ильхам Алиев подписал Распоряжение «Об утвержде-нии Государственной Программы по развитию библио-течно-информационной сферы в Азербайджанской Рес-публике на 2008-2013 годы». В Государственной Программе подчёркивается прогрессивная роль библиотек, в ней гово-рится, что библиотеки способствуют продвижению государ-ственных реформ, активно влияют на процессы науки, обра-зования, социального развития, экономики и культуры.

В реализацию этой программы весомый вклад вносит и Президентская Библиотека Управления делами Президента Азербайджанской Республики. Библиотеке принадлежит зна-чительная роль в деле создания электронных ресурсов. Надо отметить, что в последние годы в нашей библиотеке идет процесс по специализации электронных ресурсов: по исто-

100

рии, страноведению и краеведению; по деловой и правовой информации; по социально-экономическому развитию регио-нов; по азербайджанской культуре, философии и другим ак-туальным темам.

Страноведение и краеведение сегодня по праву считают-ся одними из основных направлений в работе библиотек. Традиционно задачами библиотечного краеведения являются сбор материалов и информирование читателей об истории, современном состоянии и перспективах развития своей стра-ны, развитие у читателей интереса к родному краю, воспита-ние любви и бережного отношения к своей родине, организа-ция и проведение встреч с интересными людьми.

Многие библиотеки ведут большую краеведческую рабо-ту, которая включает: презентации книг, организации экскур-сий, выставок, музейную деятельность, сохранение докумен-тов «живой истории», посредством сбора воспоминаний, фо-тографий, экспонатов, при непосредственном участии читате-лей, и многое другое.

За последние годы в Президентской Библиотеке Управ-ления делами Президента Азербайджанской Республики об-служивание пользователей (читателей) перешло на принци-пиально новый уровень. Электронные ресурсы, ставшие неотъемлемой частью информационных ресурсов библиоте-ки, активно предлагаются пользователям. Благодаря проде-ланной большой работе по сбору, описанию и систематиза-ции материалов, пользователи имеют возможность получать качественную информацию из электронных ресурсов библио-теки, в том числе, по страноведению и краеведению.

В Президентской Библиотеке электронные страноведчес-кие и краеведческие ресурсы формируются в соотвеетствии с точкой зрения руководства, которая состоит в том, что необхо-димо как можно скорее довести до пользователей важную и но-вую информацию, снабдив электронные ресурсы удобной и раз-ветвленной поисковой системой. Электронные страноведческие и краеведческие ресурсы библиотеки включают:

101

– полнотекстовые копии документов историко-краевед-ческой тематики,

– комбинированную электронную библиографическую базу данных,

– веб-сайты, содержащие краеведческие документы, – электронные краеведческие издания. В процессе этой работы не просто собирается информaция,

а создаются новые уникальные документы. Качество полу-ченной информации и её уникальность требуют и особых форм раскрытия материала, и, следовательно, способствуют развитию исследовательского, библиографического, издатель-ского направлений деятельности Президентской Библиотеки.

Страноведческие и краеведческие работы библиотеки также являются мощным инструментом её развития. Краевед-ческая работа включает в себя все основные направления дея-тельности библиотеки по правовому, нравственному, эколо-гическому, эстетическому просвещению. Электронные ресур-сы по этим проблемам всегда бывают востребованы пользо-вателями: специалистами, студентами вузов, пользователями других библиотек.

Историческое страноведение и краеведение остаётся тра-диционным в деятельности библиотек. Историко-культурное наследие страны не ограничивается документальными и дру-гими источниками, имеющими общенациональное значение. История страны складывается из истории её отдельных мест-ностей и ее граждан. Каждое поколение, уходя из жизни, уно-сит с собой свидетельства и доказательства конкретной ис-торической эпохи.

Президентская Библиотека избрала для себя наиболее близ-кие направления страноведческой и краеведческой работы:

– литературное; – историческое; – культурологическое; – этнографическое; – экологическое.

102

Сформирована определённая система информационных ресурсов, позволяющая осуществлять информационное обес-печение краеведческой тематики. Одним из направлений ра-боты Президентской Библиотеки является создание страно-ведческих баз данных, их пополнение и дальнейшее совер-шенствование.

Полнотекстовая электронная база под названием «Стра-на огней Азербайджан», охватывающая исторический путь нашего народа с древнейших времен до современного перио-да, была подготовлена сотрудниками библиотеки на основе книг, входящих в фонд, материалов периодической печати, а также нескольких официальных сайтов.

Целью проекта было обеспечить сохранность документов страноведческого характера путём перевода их на электронные носители для предоставления широкому кругу пользователей.

Для этого был создан специальный веб-сайт www.Odlaryur-du.az, который работает по следующим направлениям:

1. Сбор и оцифровка документов страноведческого и кра-еведческого характера, имеющих историческое и культурное значение;

2. Сбор и предоставление пользователям текущей инфор-мации в электронной форме;

3. Предоставление пользователям электронных копий лучших изданий, посвященных Азербайджанской Республике;

4. Создание базы местных периодических изданий, созда-ние цифровых коллекций материалов местной и зарубежной периодической печати;

5. Создание Адресных баз по социально-значимым на-правлениям: здравоохранению, образованию, юридической помощи и др.

6. Подготовка новых документов страноведческого и крае-ведческого характера в электронной и печатной форме.

Посетители этого веб-сайта могут ознакомиться со следу-ющей информацией:

• Общая информация о республике

103

• Административно-территориальное деление • История • Экономика • Культура и туризм • Видные азербайджанцы • Армяно-Азербайджанский, Нагорно-Карабахский конфликт • Азербайджан на международной арене Информация в каждом разделе содержит следующие све-

дения: краткое описание издания и аннотация, содержание, фотографии, файлы в формате pdf или zip с полным текстом (фрагментом).

Ситуация в мире складывается таким образом, что совре-менный человек просто обязан быть экологически грамотным. Говоря о мировых экологических проблемах, необходимо обра-тить внимание и на проблемы местного масштаба. Нарушение экологической среды в нашей стране, уменьшение лесов, паст-бищ, земель, пригодных для сельского хозяйства, а в некоторых местах полное их уничтожение, загрязнение атмосферного воз-духа, Куры, Араза и других рек, Касспийского моря, нарушение или уменьшение биологического разнообразия целого ряда ви-дов растений и животных, эти экологические проблемы встают перед людьми во всей сложности и серьезности.

Поэтому, одним из приоритетных и наиглавнейших на-правлений работы библиотеки является экологическое прос-вещение населения, которое возникает из необходимости до-нести до каждого человека главную мудрость жизни, состоя-щую в том, что, только оберегая природу, человечество сох-ранит жизнь на планете Земля.

Необходимость понимания и осознания людьми серьез-ности экологических проблем побудила нашу библиотеку взять на себя важнейшую просветительскую функцию – про-паганду экологических знаний во взаимодействии с организа-циями, имеющими отношение к проблемам экологии. За пос-ледние годы эта работа в нашей библиотеке значительно ст-руктурирована и систематизирована.

104

С целью экологического просвещения населения нашей республики и формирования экологической культуры, сотруд-ники Президентской Библиотеки подготовили документально-информационный ресурс «Экология Азербайджана», который состоит из пяти глав. В первой главе «Общая Информация» дается ответ на вопрос «Что такое экология?», анализ основных направлений экологической политики страны, опиисание эко-лого-географического районирования. В разделе главы «Биораз-нообразие», исследуется состояние защиты биоразнообразия в Азербайджане, дается информация о 13 государственных при-родных заповедниках, 8 национальных парках, 23 государствен-ных природных заказниках, а также о грязевых вулканах.

Во второй главе «Экологические проблемы» имеются раз-делы, посвященные экологическим проблемам: защите Апше-ронского полуострова, Каспийского моря, рек, загрязнению атмосферы, пустынности, эрозии земель, глобальному потепле-нию, защите озонового слоя Земли. В разделе «Экологический террор» представлена информация о загрязнении вредными отходами рек, протекающих через территории Республики Ар-мения и Азербайджана, об уничтожении биоразнообразия на оккупированных армянскими агрессорами территориях и за-рытых на этих территориях радиоактивных отходах.

В первом разделе третьей главы «Экологическое просве-щение» представлен «Экологический словарь», содержащий свыше 1000 терминов и понятий. В разделе «Ученые-эколо-ги» представлены биографические и библиографические дан-ные о 60-ти ученых-экологах Азербайджана. В разделе «Эко-логический календарь» перечислены знаменательные даты и события, связанные с окружающей средой и отмечаемые как за рубежом, так и в Азербайджане.

В четвертой главе «Законодательная база» собраны офи-циальные документы, посвященные экологии и окружающей среде, принятые с периода приобретения Азербайджанской Республикой государственной независимости до настоящего времени. Здесь представлены полные тексты двух Нацио-

105

нальных Программ, текст Национальной Стратегии, тексты четырех Государственных Программ, восьмидесяти трех За-конов Азербайджанской Республики, семидесяти трёх Указов и семидесяти одного Распоряжений Президента Азербайд-жанской Республики, ста семидесяти четырех постановлений Кабинета министров и центральной Исполнительной власти, а также двадцать девять Международных Конвенций и Про-токолов, к которым присоединилась наша страна.

Последняя, пятая глава называется «Электронные ресур-сы». В разделе этой главы «Экологическая политика Прези-дента Азербайджанской Республики Ильхама Алиева» собра-ны полные тексты материалов совещаний по экологии, про-водимых под руководством главы государства, его выступле-ния и интервью, высказывания об экологии. В разделе «Е-книги» пользователям представлена электронная версия три-надцати книг по экологии из фонда библиотеки.

В разделе «Статьи» сотрудниками библиотеки собраны элек-тронные тексты свыше двухсот актуальных научно-публицис-тических статей по экологии, напечатанных в периодической печати на азербайджанском, русском и английском языках. В разделе «Библиография» даны библиографические описания двухсот двадцати книг по экологии на азербайджанском, рус-ском и английском языках, а также около восьмисот статей из пе-риодических изданий, поступивших в библиотеку, с 2004 года.

В Президентской Библиотеке по случаю 85-летнего юби-лея Нахчывана подготовлен Интернет-ресурс под названием «Нахчыванская Автономная Республика – 85».

Обладающий древней историей, богатой культурой и многовековыми традициями государственности Нахчыван-ский край Азербайджана прошел трудный, сложный и вместе с тем яркий путь развития. Этот край, испокон веков славив-шийся как один из научных и культурных центров Востока, подарил миру много выдающихся исторических личностей, ученых и деятелей искусства.

Целью создания Интернет-ресурса является расширение доступа Интернет-пользователей к уникальным краеведчес-

106

ким документам, содержащим информацию о Нахчыванском крае в его исторических и современных границах, и сохране-ние документального наследия региона как части культур-ного достояния Азербайджана.

Интернет ресурс, состоящий из семи разделов имеющих названия: «Общие сведения», «История», «Система управле-ния», «Экономика», «Наука и образование», «Культура», «Ре-сурсы» представляет Интернет – пользователям полную и оперативную информацию об автономной республике. Учи-тывая притязания Армении на различные территории Азер-байджана, в том числе и на Нахчыван, сотрудники Прези-дентской Библиотеки уделили особое внимание сбору, содер-жащихся в различных источниках, сведений и документов о древней истории этого края. На страницах Интернет-ресурса, собранных в разделе «История» в нескольких главах, имеют-ся редкие архивные документы об истории Нахчывана, собы-тиях, способствовавших образованию автономной республи-ки, а также о его современной истории. В подразделах под названием «Нахчыван с древнейших времен до периода хан-ств», «Нахчыванское ханство», «Нахчыванский уезд», «Араз-Тюркская республика», «Нахчыванское генерал-губернатор-ство», «Геноцид, совершенный армянами в Нахчыване», «Нахчыванский революционный комитет», «Нахчыванский Автономный Край», «Нахчыванская Автономная Республика в 1924-1991 годах», «Период независимости» можно ознако-миться с историческими документами об административно-территориальной форме и форме управления Нахчываном в различные периоды, а также с хронологией истории Нахчы-вана, впервые составленной сотрудниками Президентской Библиотеки.

В разделе «Ресурсы» имеется хронология поездок обще-национального лидера Гейдара Алиева, Президента Ильхама Алиева в Нахчыванскую Автономную Республику. Полные тексты их выступлений на проведенных в Нахчыване различ-ных мероприятиях и встречах предлагаются пользователям в

107

подразделах под названием «Гейдар Алиев в Нахчыване», «Ильхам Алиев в Нахчыване».

В подразделе «Электронные книги» Интернет – пользова-тели могут ознакомиться с электронными версиями «Нахчы-ванской энциклопедии», «Энциклопедии памятников Нахчы-вана», книг «Возвращение», Н. Велиханлы «Нахчыван – от арабов до монголов: VII-XII века». более двадцати других фундаментальных книг на разных языках.

В один из подразделов раздела «Ресурсы» включены «Страницы печати», состоящие из полных текстов, опублико-ванных в периодической печати статей о Нахчыване. А в под-разделе «Выдающиеся нахчыванцы» собрана информация об исторических личностях, ученых, деятелях искусства, писате-лях и поэтах этого края. Пользователи, интересующиеся опе-ративной информацией о Нахчыване, смогут воспользоваться «Библиографией». Здесь приводится библиографическое опи-сание, содержащихся в фонде Президентской Библиотеки книг, авторефератов и важных статей, опубликованнных в периодической печати.

В разделе «Система управления» можно ознакомиться с полным текстом Конституции автономной республики. В частях «Законодательная власть», «Исполнительная власть» и «Судебная власть» данного раздела Интернет – пользовател-ям предлагается подробная информация об этих ветвях влас-ти в автономной республике.

В разделе под названием «Нахчыванская автономия в ис-торических документах» приводятся копии постановления Центрального исполнительного комитета Азербайджана от 9 февраля 1924 года о преобразовании Нахчыванского Края в Нахчыванскую Автономную Советскую Социалистическую Республику, Декрета от 19 февраля 1924 года о создании в Нахчыване Народных комиссариатов, утвержденного 15 ян-варя 1926 года текста Конституции Нахчыванской Советской Социалистической Республики, Положения Нахчываннской Советской Социалистической Республики, текста доклада,

108

направленного в мае 1921 года Военным комиссаром Нах-чыванского края Совету Народных Комиссаров Азербайд-жанской ССР в связи с положением в Нахчыване, Манифеста от 27 июля 1930 года и Постановления от 3 мая 1949 года о проведении 10 и 25-летнего юбилеев образования автономной республики и других важных архивных документов.

Президентская библиотека со дня своего создания прово-дит системную работу по сбору документов, касающихся всех сфер жизни и деятельности общенационального лидера Гейдара Алиева и подготовки их электронного варианта.

«Гейдар Алиев. Сборник электронных документов» – это общедоступный информационный ресурс и комплексная информационная система сбора и хранения документов в цифровом формате.

Ввиду большого интереса читателей и исследователей к богатому наследию общенационального лидера, в Интернет – ресурс включены, расположенные в хронологическом поряд-ке, электронные версии речей, выступлений, интервью, заяв-лений Гейдара Алиева в годы его Президентства.

В эти годы Гейдар Алиев вписал самые яркие страницы в созидательную летопись Азербайджана. Благодаря неоценимой деятельности Гейдара Алиева в конце ХХ столетия в Азербайд-жане стало возможным восстановить и обогатить традиции государственности, укрепить государственную независимость, придать ей вечный, необратимый характер, уверенно двигать нашу страну по пути динамичного экономического развития, стремительно повысить ее международный авторитет.

В электронном каталоге библиотеки, в разделе «Библииог-рафия» размещено свыше четырехсот книг о Гейдаре Алиеве, а также библиографическая информация о более тысячи пятьсот материалах из периодической печати. Впервые, в раз-деле «Хронология», Интернет– пользователям представлена составленная Президентской Библиотекой хронология основ-ных событий жизни и деятельности великого человека. При подготовке хронологии было уделено внимaние самым важ-

109

ным моментам его жизни и деятельности в периоды, когда наш общенациональный лидер был представлен в руководстве СССР в 80-х годах минувшего столетия, а также когда Гейдар Алиев в начале 90-х годов был руководителем Нахчыванской Автономной Республики. Также отражена полная хронология его повседневной деятельности в период, когда он был Прези-дентом Азербайджана (1993– 2003 годы).

В разделе «Хроника внешнеполитической деятельности» Интернет-пользователям представлена полная хронология визитов в зарубежные страны Гейдара Алиева в период его деятельности на посту Президента Азербайджанской Респуб-лики, встреч, проведенных в рамках этих визитов с главами государств и членами международных организаций, имею-щих большое значение в формировании независимых между-народных отношений и внешнеполитического курса страны.

Полные тексты официальных материалов, по таким темам, как нефтяная стратегия, «Контракт века», транспортировка азер-байджанской нефти на мировые рынки, составляющих основу современной экономики Азербайджана, фундамент которой заложен общенациональным лидером Гейдаром Алиевым и ус-пешно развивается Президентом Ильхамом Алиевым, представ-лены в разделе Интернет-ресурса «Нефтяная стратегия. Кон-тракт века». Здесь также представлены официальные материалы о международных нефтегазовых выставках и Нефтяном фонде.

Одним из важнейших разделов ресурса является элек-тронная версия многотомника «Гейдар Алиев. Наша незави-симость вечна» (в тридцати двух томах), составленная со-трудниками Президентской Библиотеки. Поисковая система – «Тема», примененная к многотомнику, является хронологи-ческим собранием материалов, отражающих неоценимую деятельность Гейдара Алиева в период его Президентства.

Краеведческая деятельность библиотек – мощное сред-ство сохранения исторического, национального и культурно-го наследия, духовного и интеллектуального развития людей. Президентская Библиотека считает необходимым расширять

110

научно-исследовательскую работу в области краеведения, привлекать к ней исследователей, развивать сотрудничество с архивами, музеями, другими учреждениями культуры и нау-ки, создавать вокруг библиотек сообщество людей, заботя-щихся об изучении и популяризации истории и культуры, традиций страны и её регионов.

В Президентской библиотеке есть краеведческая картоте-ка газетных и журнальных статей, в которой подробно распи-саны материалы по истории Азербайджана и городов Баку, Гянджи и других, по природным ресурсам и экологии, куль-туре и народным традициям.

Страноведческая и краеведческая работа – это большой труд, требующий большой отдачи, времени и сил. Интерес к краеведческой тематике будет всегда. Ведь не хлебом еди-ным жив человек. Он жив еще и неразрывной связью собы-тий и традиций, наследием и памятью предков.

111

KİTABXANA VƏ KOMMUNİKASİYA Abuzər Xələfov

Bakı Dövlət Universitetinin kitabxanaşünaslıq kafedrasının müdiri, professor

Məqalədə müasir informasiya cəmiyyəti şəraitində kitabxana

və kommunikasiya probleminin araşdırılmasına səy göstərilmiş-dir. Həmçinin məqalədə informasiyanın toplanıb, saxlanıb və ötü-rülməsində mühüm müəssisə olan kitabxanaların kommunikasiya vasitəsi kimi cəmiyyətdə informasiya mübadiləsi, biliklərin idarə edilməsi prosesində yaxından iştirakı təhlil edilmişdir.

Sosial institut olan kitabxanalar mədəniyyətin inkişafı naminə

sosial proqramların yaradıcısı və icraçısı kimi davamlı, ictimai in-frastrukturun kommunikasiya sahəsidir. Məhz buna görə də oxu-culara xidmət prosesində kommunikasiyanın müxtəlif formala-rının yaradılmasında və istifadə edilməsində yaxından iştirak et-məyə borcludurlar.

Kitabxanalar müasir informasiya cəmiyyətində biliklərin idarə olunmasında, cəmiyyətlə-insan, insanla-informasiya arasında qar-şılıqlı informasiya kanallarının yaradılmasında və əlaqələndirilmə-sində, ardıcıl olaraq təkmilləşdirilməsində, sürətlə islahatlar apar-maq və yeniləşmək vəzifəsi qarşısında dayanmışdır. Böyük sürətlə qloballaşan dünya “elektron inqilab” erasına qədəm qoyur. Bu bö-yük inqilabı prosses bütövlükdə bəşər mədəniyyətinin ayrılmaz tər-kib hissəsi olan kitabxanalar qarşısında da mühüm vəzifələr qoyur. Bu vəzifələrin həllində yarındığı gündən zəmanəmizə qədər, ilk Şu-mer kitabxanalarından milli kitabxanalara qədər, keçdiyi yolda ki-tabxanaları kommunikasiya sistemləri yaxından müşayiət etmişdir.

Kommunikasiya ilə daimi yol yolçusu olmuş kitabxanalar adətləri, davranışı və əqidələri bir-biri ilə bölüşən, insanların ün-siyyət vasitəsi kimi istifadə etdiyi kommunikasiya sistemində va-

112

cib hadisədir. Əlaqəsiz, ünsiyyətsiz insan qrupları, cəmiyyət ol-madığı kimi, bilavasitə insanlara xidmət edən, insanlar arasında birlik vasitəsi olan kitabxanalarda kommunikasiyasız yaşaya bil-məzlər. Məhz bu da kommunikasiya prosseslərini öyrənməyi kitabxanaşünaslar qarşısında mühüm vəzifə kimi qoyur.

Kommunikasiya (communicatio)-latın sözü olub, mənası 1) ümumi etmək, bağlamaq, ünsiyyətdə olmaq; 2) iki və ya daha çox şəxs arasında olan və qarşılıqlı anlaşmaya əsaslanan ünsiyyət; bir şəxsin əldə etdiyi məlumatı başqasına (başqalarına) çatdırması və s. deməkdir. 11

Kommunikasiya məlumatın insandan-insana verilməsinə de-yilir. İnsan mahiyyət etibarı ilə biri-digəri ilə ünsiyyətdə olan var-lıqdır. Ünsiyyət insanın sosiuma daxil olması və orada fəaliyyət göstərməsi üçün mühüm vasitədir. Məhz buna görədir ki, insan həyatında arasıkəsilməz informasiya mübadiləsi, yeni vərdişlər, təcrübələr əldə etmək həyati zərurətdir. Ünsiyyətin məqsəd və məzmunundan asılı olaraq onun vəzifələri də müxtəlif ola bilər. Ünsiyyət həmişə hərəkətdə olan dinamik bir proses olduğundan partnyorlar arasında yeni münasibətlər formalaşa bilər.

Son zamanlar elmi ədəbiyyatda “ünsiyyət” termini ilə yanaşı olaraq “Kommunikasiya” termini daha çox işlədirlir. Bizcə, “ün-siyyət” termininə nisbətən kommunikasiya terminin daha əhatəli və çoxmənalı xarakter daşıdığından, bu termini kommunikasiya kimi işlədilməsi daha məqsədə müvafikdir. Müasir informasiya cəmiyyəti şəraitində insanların böyük sürətlə inkişaf edən müntə-zəm olaraq yeniləşən, dərinləşən, yeni keyfiyyətlər kəsb edən in-formasiya tələbatının ödənilməsi kommunikasiyanın yeni, daha mürəkkəb formalarının aşkarlanmasını tələb edir.

Cəmiyyət inkişafının ən erkən dövrlərində insanlar biri-birilə əlaqə yaratmaq, birləşmək, ünsiyyətdə olmaq, informasiya topla-maq məqsədi ilə kommunikasiyanın müxtəlif vasitələrindən istifa-də etmişlər. Zaman keçdikcə cəmiyyət inkişaf etdikcə, insanların bilik səviyyəsi, ətraf mühiti dərk etmək qabiliyyəti artdıqca, yeni

11 Məhərrəmli Q. Mediada işlənən alınma sözlər. İzahlı lüğət. Bakı, 2008, 111 s.

113

kommunikasiya kanalları meydana gəlmiş, kommunikasiya bəşər fikrini aktuallaşdırmaq vasitəsinə çevrilmişdir. Qarşılıqlı təsir prosesində insanlar birinin o birinə köməyi, ünsiyyəti, birləşməsi hesabına zənginləşir, bəşəriyyət tərəfindən toplanan təcrübə hamı-nın malına çevrilirdi.

Kommunikasiyanın inkişaf tarixini 4 mərhələyə bölən sosio-loqlar bu dövrləri kommunikasiya inqilabı adlandırırlar: 1) yazı-nın ixtira edilməsi, 2) kitab çapının başlanması, 3) radio və televi-ziyanın meydana gəlməsi, 4) dünyanın böyük möcüzəsi İnternetin zühur etməsi kommunikasiyalı cəmiyyətin formalaşması və inki-şafı, insan bilik və bacarığının təkmilləşməsi sahəsində əsas amilə çevrildi. Cəmiyyətin kommunikasiya proseslərinə onun vasitələri-nin öyrənilməsinə, tədqiqinə diqqət artdı. Kommunikasiya inqi-lablarına nəzər salarkən belə bir elmi fikir diqqəti cəlb edir ki, bu inqilablar arasında onların, birinin digərinə keçməsi prosesində də ciddi bir əlaqə vardır. Bu proseslər heç də biri-birini inkar etmir, varislik prinsipi gözlənilir. Köhnə məhv edilmir, onun səmərəli toxumları saxlanılır, beləliklə, yeni yaranan vasitələr daha mü-kəmməl daha müasir formada özünü göstərir.

Kommunikasiyanın cəmiyyətin çox erkən dövrlərindən yaran-masına baxmayaraq “Kommunikasiya” termini elmi ədəbiyyatda XX əsrin əvvəllərində meydana gəlmişdir. Bu termin altında informasiyanın insandan-insana ötürülməsi, cəmiyyətdə qarşılıqlı təsiri, informasiya mübadiləsi kimi başa düşülür2.

Beləliklə, sosioloqların qiymətli araşdırmalarına və elmi nəti-cələrinə əsaslanaraq deyə bilərik ki, kommunikasiya ünsiyyətdir, informasiyanın insandan-insana ötürülməsidir. Cəmiyyətdə qarşı-lıqlı təsirdir, informasiya mübadiləsidir3. Həmçinin maddi və mənəvi dünyanın müxtəlif obyektlərinin əlaqəsi vasitəsidir.

Cəmiyyətin tarixi inkişafı prosesində kommunikasiyada tədri-cən, təkamül yolu ilə inkişaf etmiş, onun yeni-yeni növləri, kanal-ları, vasitələri meydana gəlmişdir.

2 Kokonovka Z.T, Akuliç M.M, Kuznecov V.N. Ümumi sosiologiya. Bakı:2007, 318 s. 3 Yenə orda, 329 s.

114

Kommunikasiyanın növləri. Kommunikasiyanın insanlar arasında ünsiyyət, əlaqə və insanların biri-birini qarşılıqlı anlama vasitəsi kimi bir çox növləri vardır. Sosioloqlar və kitabxanaşü-naslar kommunikasiya proseslərini üç növə ayırırlar4:

1. Şəxsiyyətlər arası kommunikasiya. Bu növə həmçinin kom-munikasiyanın xüsusi forması olan qruplar, birliklər və s. Kom-munikasiyalar da daxildir.

2. Kütləvi kommunikasiya. Bu kommunikasiyanın ən çox ya-yılmış və demək olar ki, cəmiyyətin bütün üzvlərinin, bütün idarə və müəssisələrin, xüsusi ilə informasiya orqanlarının və kitabxana-ların istifadə etdiyi kommunikasiyadır. Cəmiyyətdə hakim mövqe tutan kütləvi kommunikasiya insanlar sosial hisslərin açıq ümumili-yinə və ümumi sosial təcrübəyə malik olduqları vaxt həyata keçirilir, reallaşır5. Cəmiyyətin informasiya təminatında və insanla-rın informasiya mübadiləsində mühüm rol oynayan kütləvi infor-masiya vasitələri (qəzet, jurnal, sənədli kino, radio və televiziyadan ibarət sistem) kütləvi kommunikasiyanın klassik nümunəsidir.

3. Mədəniyyətlərarası kommunikasiya. Mədəniyyətlərarası kommunikasiya iki və daha çox müxtəlif mədəniyyətlərin əlaqəsi prosesində informasiya mübadiləsi və mədəni sərvətlərin, qarşılıqlı əlaqələrin yaranmasına xidmət edir. Mədəniyyətlərarası kommuni-kasiya insanları cəmiyyətin mənəvi dəyərlərinə qovuşdurur.

Qloballaşan dünayada mədəniyyətlərarası kommunikasiyanın fəaliyyət sahəsi sürətlə genişlənməklə, daha intensiv xarakter alır. Həmçinin mədəniyyətlər arası kommunikasiya ölkələr, dövlətlər və millətlər arasında beynəlxalq əlaqələrin genişlənməsində, da-vamlı və ardıcıl xarakter almasında mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Mədəniyyətlərarası kommunikasiya mədəniyyətlərin zənginləş-məsinə səbəb olmaqla, xalqlar arasında dostluq və qardaşlıq əla-qələrinin möhkəmlənməsində, ayrı-ayrı mədəniyyətlərin birləşə-rək, zənginləşərək, ümum bəşəri mədəniyyətə qovuşmasında mü-hüm amilə çevrilir.

4 Гениева.Е. Библиотека как центр межкультурной коммуникации. М.: 2008, с32. 5 Kokonovka Z.T, Akuliç M.M., Kuznecov V.N. Ümumi sosiologiya. Bakı:2007, 318s.

115

Kitabxana və kommunikasiya problemlərinin son zamanlarda araşdırılması xüsusi ilə sosioloji eksperimentlərin ümumiləşdiril-məsi bir daha təsdiq etmişdir ki, kitabxanalar tarixən kommunika-siya müəssisəsi vasitəsi kimi formalaşmış, özünün keçdiyi tarixi təkamül yolunda kommunikasiyanın formalaşması və inkişafına kömək etməklə, özüdə bir kommunikasiya müəssisəsi kimi inkişaf etmiş, insanların ünsiyyət təcrübə bazasına, informasiya müba-diləsi mərkəzinə çevrilmişdir. Kommunikativ insanlar birliyinin yaradılması vasitəsi olmuşdur. Kitabxanalar bilavasitə insanla, onun formalaşması ilə informasiya təlabatının ödənilməsi sahə-sində fəaliyyət göstərdiyindən, kommunikasiyanın müxtəlif növ-lərindən, kommunikasiya vasitələrindən, kommunikasiya kanal-larından geniş istifadə etməklə oxucuya xidmət prosesini təşkil etməlidir. Oxucu fenomeni müasir kitabxanaşünaslığın əsas tədqi-qat obyekti kimi, bilavasitə insan amili ilə bağlı olması, insanın (oxucunun) hərtərəfli fəlsəfi, pedaqoji, psixoloji nöqteyi-nəzərdən öyrənildiyi kimi, onun kommunikativliyi, informasiyanı əldə et-mək, öyrənmək, biliyə çevirmək, biliklərin idarə edilməsində işti-rak etmək, beləliklə, mədəniyyətin inkişafına öz töhfələrini ver-mək prosesində öyrənilməlidir.

Ümumiyyətlə, kommunikasiya iki və ya bir necə şəxsin işti-rak etdiyi sosial hadisə olsa da, insan orqanizmi daxilində də əla-qələr sistemi vardır. İnsanlar müxtəlif olduğu kimi, onların daxili aləmləri də biri-birinə bənzəmir. Buradan da hər bir insana-oxu-cuya, informasiya tələbatçısına fərdi yanaşma meydana çıxır.

Kommunikasiyanın daxili və xarici xarakter daşımasından asılı olmayaraq kommunikasiya dörd elementdən ibarətdir: ötürü-cü, qəbul edici, informasiya və ötürmə vasitəsi6. Şifahi nitq vaxtı ötürücü vasitə hava dalğasının növbələnən qalxıb enməsidir, baş-qa sözlə, titrəyişidir. Ötürücü ilə qəbul edici hansısa bir aralıq va-sitənin olub-olmamasından asılı olaraq kommunikasiya yaxud da bilavasitə ola bilər. Birinci halda məlumatın ötürülməsində oxucu və kitabxanaçı iştirak edirsə, ikinci halda əlavə vasitə, sənəd,

6 Шира Д. Х. Введение в библиотековедение. М.: 1983, с. 70.

116

qram yazılar, audiovirtual material, elektron vasitələr ola bilər. Beləliklə, birincini bilavasitə kommunikasiya, ikincini isə bilava-sitə kommunikasiya adlandırmaq olar.

Kommunikasiyanın bu dörd elementi icərisində kitabxanalar üçün öyrənməsi və fəaliyyət prosesinə tətbiqi ən mühümü infor-masiya və ötürmə vasitəsidir. İnformasiya şifahi və yaxud maddi-ləşmiş halda ola bilər. Şifahi informasiya maddiləşdikdən sonra sənədə, yəni kitaba çevrilir. Kitab isə minilliklər boyu bəşəriyyətə sədaqətlə xidmət edən, cəmiyyətin yaratdığı bütün maddi və mə-nəvi sərvətlər haqqında elmi, fəlsəfi, tarixi, ədəbi-bədii fikirləri öz səhifələrində qoruyub saxlayan, bütün mənəvi fikirlərin, ideyala-rın, əqidələrin, inacların ölməzliyini təmin edən, dahilərin ruhunu yaşadan vasitə kimi böyük əhəmiyyət kəsb edir. Dövrlər, zaman-lar, nəsillər arasında əlaqə yaradır. Xalq arasında belə bir fikir var, ruh ölmür. Bəli, insanlar ölür, ancaq onların yaratmış olduğu ki-tablar yaşayır, deməli ruh kitablarda yaşayır. Kitabın şifahi infor-masiyalardan fərqi odur ki, kitab məkan və zaman sərhədlərini aşa bilir. Kitab vasitəsi ilə insan min il ondan əvvəl yaşamış adamdan informasiya qəbul edə bilir. Keçmiş, dünyasını dəyişmiş müəllif-lərlə ünsiyyətdə ola bilir. Keçmiş nəslin gələcək nəsillərə vəsiy-yəti olan kitabları zamanı birləşdirən əfsanəvi əsərlər adlandırmaq yerinə düşərdi.

Beləliklə, bəşəriyyətə xidmət edən kommunikasiya vasitələri icərisində kitab, kitab vasitəsi ilə informasiyanı qəbul etmək xüsusi, əvəzsiz bir vasitə kimi böyük əhəmiyyət kəsb edir. Məhz bəşəriyyət kitabın bu xüsusi əvəzedilməz rolunu, bu möcüzəli sənədsiz ke-çinməyin mümkünsüzlüyünü nəzərə alaraq, onun gələcək nəsillərə qorunub saxlanması üçün kitabxanaları yaratdı. Kitabları qoruyub saxlamaq, nəsillərdən-nəsillərə ötürmək, insanlara informasiya da-şıyıcısı kimi xidmət etmək üçün yaranan kitabxanalar məhz ən zə-ruri kommunikasiya vasitəsi kimi formalaşmışdır.

Böyük sosial funkisiyaları yerinə yetirməyə borclu olan kitab-xanalar şəxsiyyətin kommunikasiyasının daşıyıcıları kimi də diq-qət mərkəzinə çevrilmişdi. Şəxsiyyət kommunikasiyası fərdiləş-miş xarakter daşıyır. Kitabxanaya gələn fərd (oxucu) özünə lazım

117

olan sənədi seçmək üçün kitabxana fondundan istədiyi məlumatı əldə edir. Ayrı-ayrı fərdlər (oxucular) bu məlumatları əldə etmək üçün kitabxanadaxili kommunikasiya formalarından və kanalla-rından öz intellekt səviyyəsindən asılı olaraq ya bilavasitə ya da bilavasitə istifadə edirlər. Bu mühüm mürəkkəb prosesdə kitab-xanaların da yaxından iştirakı oxucu və kitabxanaçı arasında ün-siyyətin – birliyin kommunikasiyanın yaranmasını fəallaşdırır.

Zaman keçdikcə, cəmiyyətdə təhsil, mədəniyyət, elmi tərəqqi-yə nail olduqca, təhsilli, elmli insanların miqdarı əhəmiyyətli dərə-cədə artmış, kitabxana oxucularının sayı çoxalmışdı. Oxucuların artması ilə kitabxanada gedən proseslər kütləvi xarakter almağa başlayır. Ancaq bu prosesə dərindən diqqət yetirdikdə məlum olur ki, kitabxanaya çoxlu insanların gəlməsinə baxmayaraq onu kütləvi kommunikasiya orqanı hesab etmək olmaz. Çünki bu insanların ha-mısı kütləvi informasiya vasitələrində olduğu kimi eyni məlumat almır və həm də həmin insanlar eyni məlumat üçün kitabxanaya gəlmirlər. Əksinə hər bir oxucu fərdi qaydada onun tələbatına və marağına cavab verən informasiyanı axtarır. Üstəlik oxucu ehtiyac duyarsa eyni məlumata bir necə dəfə müraciət edə bilər.

Bəşər mədəniyyətinə xidmət edən kitabxanaların dinamik inki-şaf tarixi bir daha sübut etmişdir ki, onlar həmişə demokratikləşmə prinsiplərinə və təcrübəsinə sadiq qalmış, demokratiya kitabxana işinin mahiyyətinə hopmuşdur. Belə sədaqət kitabxananın yarandığı gündən yaranmış ənənələrin yeniləşməsi ilə nəticələnmişdir. Kitab-xana yarandığı ilk dövrlərdən elita, elmi nüfuzu, yaxud elmi marağı olan intellektual səviyyəli şəxslər üçün nəzərdə tutulmuşdur. Bunun nəticəsində də onun oxucu kontingenti nisbətən az olmuşdur.

Lakin demokratiyanın kitabxanalara yol tapması ilə kitabxa-naların geniş oxucu kütləsi dairəsi meydana gəlmişdir. Yeni oxu-cu kütləsinin marağı olduqca müxtəlif və qeyri müəyyən olduğun-dan bu maraqları öyrənmək və ödəmək xeyli çətinliklər ortaya çı-xartdı. Kitabxanaların qarşısına çıxan bu problemlər kitabxana işi-nin məzmununda və formasında yeni dəyişikliklərin, yeni kom-munikasiya formalarının və kanallarının yaranmasını və daha da təkmilləşməsini tələb edirdi.

118

Cəmiyyətdə kitabxanaların sosial rolu artdıqca onların struk-turunun və əsas elementlərinin öyrənilməsinə ciddi təlabat əmələ gəlmişdir.

“Struktur” latın sözüdür, hərfi mənası “quruluş” deməkdir. Struktur sistemin təşkilinin ünsürləri arasındakı qarşılıqlı əlaqələri və bu əlaqələrin qanunauyğunluqlarını aşkara çıxarır. Məhz buna görədir ki, son zamanlar dünya kitabxanaşünaslığında “Kitabxa-na” ayrı-ayrı hissələrdən təşkil olunmuş sistem (bütöv, tam) kimi tədqiq edilir7.

Dünyaya kitabxanaşünasları genetik təhlil metoduna əsaslana-raq belə bir nəticəyə gəlmişdilər ki, kitabxana quruluşca dörd ele-mentdən ibarətdir. Bu elementlərsiz hec bir kitabxananın mövcud-luğu və fəaliyyəti mümkün deyildir. Bu elementlər aşağıdakılardır:

1. Sənəd (kitab və digər nəşrlər, o cümlədən elektron vasitələr). 2. Oxucu (istifadəçi). 3. Kitabxanaçı. 4. Maddi-texniki baza. Kitabxananın əsas elementlərinin müəyyən edilməsində gör-

kəmli Amerikan alimi D.X.Şiranın mühüm xidmətləri vardır. O, 1970-ci ildə nəşr etdirdiyi “Kitabxana işinin sosioloji əsasları” ad-lı əsərində yazır: “Əgər bir kitabxananın modelini üçbucaq forma-sında təsəvvür etsək üçbucağın bir tərəfi kitab (sənəd), ümumiy-yətlə, qrafik yazılar*, başqa tərəfi insan, oturacağı isə kitab (sənəd) qrafik yazı, və insan (kitabxanaçı) olaraq”8.

kitab insan kitab və insan

* Müasir şəraitdə elektron vasitələrini də buraya əlavə etmək olar. 7 Xələfov A. Kitabxanaşünaslığa giriş. Bakı: 2001, 266 s. 8 Шира Д.X. Социологические основы библиотечного дела. М.: 1973, с.7.

119

Bu üçbucaqdan görünür ki, kitabxana-kitab (sənəd, insan (oxucu)) və kitabxanaçı elementlərinin birgə fəaliyyəti sayəsində yaranır və fəaliyyət göstərir. Dünya kitabxanaşünaslığının da ki-tabxanaların strukturu haqqında tədqiqatları XX əsrin 80-90-cı il-lərində daha da intensivləşmiş və bir sıra yeni elmi fikirlər irəli sürülmüşdür. Öz elmi əhəmiyyəti, orijinallığı ilə fərqlənən yeni fikir görkəmli rus kitabxanaşünası Y.N.Stolyarovun 1981-ci ildə nəşr etdirdiyi “Библиотека: структурно-функсиональный пад-ход” 9 əsərində belə bir qənaətə gəlmişdir ki, kitabxananın struk-turuna daxil olan elementlərdən biri də “Kitabxananın maddi-texniki bazasıdır”. Maddi-texniki baza olmadan heç bir kitabxana öz işini müvəffəqiyyətlə apara bilməz. O göstərir ki, fondun, oxu-cunun və kitabxanaçının dialektik birliyi həmişə müəyyən maddi-texniki baza mühitində mövcud olur10. Bina, təchizat, mexanizm, texniki vasitələr, kitabxana-informasiya texnologiyası, kompyu-terlər və s. bərabərhüquqlu elementlər kimi kitabxana elementləri sırasına artıq elə daxil olmuşdur ki, bunu ayırmaq olmaz.

Sistem halında kitabxananın 4 elementli modeli aşağdakı ki-midir.

S O

K MTB

Bu modeldən göründüyü kimi, kitabxana biri-biri ilə əlaqədar

olan, biri-birinə qarşılıqlı təsir edən, biri digəri üçün şərt olan, biri-birindən ayrılmaz dörd elementdən ibarətdir ki, bu da kitab-xananın bütövlüyünü təmin edir. Nə sənəd (S), nə oxucu (O), nə kitabxanaçı (K), nə də maddi-texniki baza (MTB) özü özlüyündə,

9 Столяров Ю.Н.. Библиотека: структурно-функциональный подход. М.:1981. 10 Yenə orada:

120

nə də onların əlaqəsi biri digərindən ayırıldıqda (götürüldükdə) ki-tabxananın bütövlüyünü təmin etmir.

Yuxarıda kitabxanaların struktur quruluşu haqqında verdiyi-miz qısaca məlumatdan aşkar oldu ki, göstərilən elementlərin öz-lərinin biri-biri ilə daxili üzvü əlaqəsi olmadan kitabxananın struktur bütövlüyü, yəni kitabxananın özü belə bir müəssisə kimi mövcud ola bilməz.

Beləliklə, kommunikasiya vasitəsi olan kitabxananın struktur quruluşu və bilavasitə onun elementləri arasında canlı kommunika-siya sistemi fəaliyyət göstərir. Kitabxananın strukturunda baş verən kommunikasiya prosesi: (sənədlə-oxucu, oxucu ilə-kitabxanaçı, sənəd-oxucu və kitabxanaçı ilə maddi-texniki baza ilə əlaqələr) ki-tabxananın bir sosial institutut kimi kitabxananın elm, informasiya, təhsil, tərbiyə funkisiyalarının yerinə yetirilməsi vəzifələri də kom-munikasiya sistemindən, bütövlüklə, onun müxtəlif növlərindən, ayrı-ayrılıqda səmərəli istifadə edilməsindən asılıdır. Beləliklə, kommunikasiyasız bütöv struktura malik kitabxana yoxdur.

Kitabxanaların fəaliyyət sahəsi olan kitabxana işi bilavasitə kommunikasiya prosesləri ilə əlaqədar olduğundan kitabxananın bü-tün fəaliyyəti xüsusi ilə oxuculara xidmət işi bu prosesin mühüm tərkib hissəsidir. Kitabxana işi bir fəaliyyət sahəsi kimi elm, infor-masiya mədəniyyət, təhsil, tərbiyə sahəsində, həmçinin kitabxana şəbəkələrinin təşkil və inkişafını, kitabxana fondlarının formalaşdı-rılmasını, kitabxana-informasiya xidmətinin təşkili, kitabxanaların elmi-maddi təminatı sistemlərini tənzimləyən bir proses kimi həmi-şə kommunikasiya və onun forma və kanalları ilə sıx əlaqədə ol-muşdur. Hələ çox qədim kitabxanalarda kitabxana işi bir fəaliyyət sahəsi kimi formalaşarkən kommunikasiya bu prosesin təminatçısı kimi kitabxana fəaliyyəti sisteminin ayrı-ayrı komponentlərinin əlaqəlandirilməsində, kordinasiya edilməsində, təcrübə mübadilə-sində yaxından iştirak etmişdir. Kitabxana kommunikasiya münasi-bətləri demək olar ki, kitabxana fəaliyyətinin bütün sahələrində, xüsusi ilə oxucu ilə kitabxanaçı arasında, kitabxananın məlumat axtarış sistemləri ilə oxucu arasında, İnternet şəbəkəsinə qoşulmuş kitabxana, kitabxanaçı ilə oxucu arasında daha geniş baş verir.

121

Bu proseslərdə kitabxanaçı ilə oxucu arasında baş verən kom-munikasiya növləri icərisində ən çox istifadə edilən ünsiyyət, söh-bət və məsləhət formalarıdır. Kitabxanaçı ilə oxucu arasında baş verən ünsiyyət kommunikasiyanın bilavasitə fərdlə üzbə-üz apa-rılan canlı təsiri növü kimi olduqca böyük əhəmiyyət kəsb edir. Ünsiyyət vaxtı oxucu ilə kitabxanaçı arasında baş verən kom-munikasiya oxucu haqqında kitabxanaçının geniş məlumat al-masını, oxucunun maraq dairəsini, şəxsiyyətini, sənətini, öyrən-məsini və oxucu marağının gələcəkdə ödənilməsini müəyyənləş-dirmək imkanı verir. Məlumdur ki, “Maraq” kateqoriyası elmi ka-teqoriya kimi bir çox elmlərin tədqiqat obyektidir. Kitabxanaşü-naslıqda maraq subyektin – oxucunun sənətini, intellektual səviy-yəsini, həyat şəraitini, sorğusunu, kitaba münasibətini öyrənmək kimi başa düşülür. Məlumdur ki, kitabxana-oxucu münasibətləri həmişə kitabxanaların əsas problemi hesab edilmiş, informasiya cəmiyyəti şəraitində bu münasibətlər daha ciddi xarakter almışdır. Müasir şəraitdə kommunikasiya sistemləri və kanallarından hərtə-rəfli istifadə etmədən bu problemi həll etmək olduqca çətindir. Kommunikasiya, həmçinin kitabxana-İnternet-oxucu münasibətlə-rinin həllində, xüsusilə İnternetdən istifadə, ən zəruri ədəbiyyatın, sənədin seçilməsi audiovizual və elektron vasitələrdən istifadənin təşkilində mühüm əhəmiyyət kəsb edir.

Məqalədə şərh və təhlil edilmiş elmi araşdırmalara əsaslana-raq, yekun demək olar ki, sosial institut kimi formalaşmış müasir kitabxana kommunikasiyasız keçinə bilməz.

Beləliklə, yeni informasiya texnologiyası əsasında yaradılan kommunikasiya sistemləri və kanallarından istifadə müasir kitab-xananın əsas vəzifəsidir.

122

БИБЛИОТЕКА И КОММУНИКАЦИЯ

Абузар Халафов Зав. кафедрой библиотековедение

Бакинского Государственного Университета, профессор

В статье предпринимается попытка изучить проблему «Библиотека и коммуникация» в условиях информационного об-щества, в том числе анализируется непосредственное участие библиотеки, как важного института в процессах сбора, сох-ранения и передачи информации, как система коммуникации.

Как создатели и исполнители социальных программ во

имя развития культуры и как социальные институты, библио-теки являются сферой коммуникации общественной инфра-структуры. Поэтому они обязаны непосредственно участво-вать в создании различных форм и способов обслуживания читателей. Ныне библиотеки столкнулись с такими задачами, как управление знаниями в современном информационном обществе, создание и обеспечение связей общество-человек, человек-информация, в их последовательном совершеенство-вании, в ускорении проводимых реформ.

Ускоренно глобализирующийся мир вступает в эру «элек-тронной революции». Этот великий революционный процесс ставит важнейшие задачи перед библиотеками, являющимся неотъемлемой частью человеческой культуры. Со времени их создания от Шумерских до национальных – на протяжении всего пути и развития и к непосредственно сопровождали коммуникационные системы. Прошедшие свой жизненный путь в одной упряжке с коммуникацией библиотеки – важное событие в системе коммуникации, используемой как средство

123

общения людей. Как невозможно существование человеческих групп и общество без связи и общения, так как и немыслимо существование и функционирование библиотек без комму-никации. Это ставит важные задачи перед библиотековедами в изучении коммуникационных процессов.

Коммуникация (соммunicatio)-латинское слово, смысл 1) обобщить, сделать общим, связать, находиться в общении; 2) основанная на взаимопонимания двух и более лиц общение; передача, доставка добытой, приобретенной одной личнос-тью информации другому (другим) и т.д14.

Коммуникацией называется передача информации (сооб-щения) от лица к лицу. В своей сущности человек есть наход-ящееся с другим человеком в общении существо. Общение важное средство вхождения человека в социум. Именно поэтому непрерывный обмен информацией, новые навыки и приобретение все нового и нового опыта жизненная необхо-димость. В зависимости от целей и содержания общения, его задачи могут быть различными. Возможность формирования новых отношений между партнерами объясняется тем, что общение является динамическим процессом, всегда находя-щимся в движении.

В последнее время в литературе наряду с понятием «об-щение» все чаще употребляется понятие «Коммуникация». Поскольку по сравнению с термином «общение» термин «коммуникация» является более охватывающим и обладает многозначительным характером, то по нашему мнению, то его следует и впредь использовать качестве понятия комму-никации. В современном информационном общества, в усло-виях неудержимого и стремительного развития потребностей людей в обновляющейся, углубляющейся, обретающей новые качества информации остро встает задача выявления более сложных форм коммуникативного их удовлетворения. По истечению, по мере развития общества, роста уровня знаний

14 Məhərrəmli Q. Mediada işlənən alınma sözlər. İzahlı lüğət. Bаkı, 2008, 111 s.

124

и развития способностей людей в освоению окружающей среды, появляются новые информационные каналы, а ком-муникация превращается в фактор, актуализирующий мысль человечества.

В условиях взаимовлияния за счет взаимной помощи людей друг-другу, их тесного общения, обогащения в силу объединения, накопленный человечеством опыт становится всеобщим достоянием всех.

Разделив историю развития коммуникации на этапа (сту-пени), социологи называют эти периоды революцией ком-муникации. Вот они: 1) изобретение письменность, 2) начало книгопечатания, 3) появление на свет радио и телевидение, 4) в условиях возрастания и обогащения человеческих знаний развития информационного общества интернет превращается в великую (динамичную) силу. Возросло внимание общества на исследование процессов и средств коммуникаций. При внимательном отношении к коммуникационным революциям привлекает внимание такая научная мысль, перехода друг в друга. Согласно которой существует связь между процессами перехода коммуникационных революций переход качества от одного к другому. Этот процесс никак ни отрицают друг друга, здесь сохраняются принципы преемственности. Старое не уничтожается полностью, его рациональные зерна сохра-няются и таким образом, вновь возникшие средства прояв-ляют себя в более современных формах и более основа-тельно.

Несмотря на появление коммуникации еще на ранних стадиях становления человечного общества, термин «комму-никация» появился в научной литературе в начале ХХ века15. Этот термин означает передачу информации между людьми, взаимное воздействие в обществе, обмен информациями16. Вместе с тем коммуникация-это средство связи разных объ- 15 Kokonova Z.T., Akuliç M.M., Kuznecov V.N. Ümumi sosiologiya. Bakı: 2007, 318 s. 16 Yenə orada, 329 s.

125

ектов материального и духовного мира. В процесс исто-рического развития общества коммуникация тоже прошла постепенный путь эволюции, развития, появились ее новые разновидности, каналы, средства.

Виды коммуникации: Как средство общения между людьми и как средство обеспечения взаимопонимания людей, коммуникация имеет ряд видов. Социологи и библиотекове-ды делят процессы коммуникации на 3 вида17.

1. Коммуникация между людьми. – В этот вид входят также являющиеся специальными формами коммуникации группы, объединения и другие коммуникация.

2. Массовая коммуникация. – Этой коммуникацией поль-зуются, можно сказать, все члены общества, все учреждения и предприятия, средство массовой информации и библиоте-ки. Занимая главенствующее положение в обществе, массо-вая коммуникация реализуется в периоды обладания людьми открытым общим состоянием социальных чувств и общим социальным опытом18. Играющие важную роль в информаци-онном обеспечении общества и информационном обмене лю-дей средство массовой информации (газеты, журналы, доку-ментальное кино, радио и телевидение) являются классичес-кими образцами массовой коммуникации.

3. Межкультурная коммуникация. – Межкультурная коммуникация служит созданию взаимных связей между дву-мя или несколькими культурами, организации при этом взаи-модействия обмена информации и культурных ценностей. Межкультурная коммуникация ориентирует людей на ду-ховные ценности общества. В глобализирующемся мире сфера межкультурных коммуникаций стремительно расшир-яется, обретает более интенсивный характер. Вместе с тем межкультурная коммуникация играет существенную роль в развитии и расширении международных связей стран, госу-

17 Ганиева Е. Библиотека как центр межкультурной коммуникации. М.:2008, 32 с. 18 Kokonova Z.T, Akuliç M.M., Kuznecov V.N. Ümumi sosiologiya. Bakı: 2007, 318 s.

126

дарств и наций, в обретении ими устойчивого культур, Ук-реплению дружеских и братских отношений между народа-ми, (синтезу), обогащении отдельных культур, их превраще-нии в составные части общечеловеческой культуры, меж-культурные коммуникации превращаются в мощный фактор.

Изучение в последнее время проблем библиотеки и ком-муникации, в особенности обобщение результатов проведен-ных социологических исследовании еще раз подтверждают что, библиотека исторически формировались как предприя-тие коммуникации, на пути своего входящего развития оказа-ли позитивные воздействие на формирование и развитие ком-муникации, в свою очередь сами развивались как предпри-ятие коммуникации, превратились в источник практики чело-веческих общений и центр обмена информацией. Библиотеки превратились в средство создания человеческого единения коммуникативных людей. Библиотеки широко используя воз-можности разных коммуникационных средств, разных видов коммуникации, функционирующих в сферах удовлетворения информационных потребностей человека, организовать про-цессы обслуживания читателей. Как основной объект биб-лиотековедения современный феномен читатель должен изу-чаться в непосредственной связи с человеческим фактором, всесторонние исследоваться с философских, педагогических и психологических позиций, должно изучаться его комму-никативность, то, как он добывает и усваивает информацию, участвует в процессах превращения информации и в знание, в управлении знаниями, таким образом, феномен читатель должен изучаться в контексте его собственного вклада в раз-витие культуры.

«Хотя коммуникацию, вообще говоря предстовляют как со-циальное явление, в котором учувствует двое или несколько лиц, существует так же коммуникационная система внутри че-ловеческого тела» Как люди разные, точно так же их внутрен-ние миры не похожи друг на друга. Отсюда возникает задача разных подходов к каждому человеку-читателю, потребителю

127

информации. Независимо от того, что коммуникация имеет внешний и внутренний характер, она состоит из четырех эле-ментов: проводимость передатчик, получатель, сообщение и средство передачи19. Устная речь-это вибрация воздушных волн, чередующийся подъем и спад воздушных волн, как про-водников времени. Независимо от того, имеется ли какое либо следующее средство между передающим и принимающим ин-формацию, коммуникация может быть и непосредственной, и непоследовательной. Если в первом случае в передаче сообще-ния участвуют читатель и библиотека, во втором случае могут участвовать дополнительные средство, документы, графические изображения, аудиовиртуальные материалы, электронные средства. Таким образом, и первое и второе непосредственно можно назвать коммуникацией. Среди названных четырех эле-ментов коммуникАции для библиотек самым важным является изучение и внедрение в процессе своей деятельности инфор-мации и средств ее передачи. Информация может быть устно или материализованной. Устная информация в процессе мате-риализации (овеществления) превращается в документ или но-вую книгу. Книга же характеризуется своим тысячелетиями преданным служением человечеству, хранением на своих стра-ницах научных, философских, исторических, литературно-ху-дожественных мыслей о созданных обществом всех материаль-ных и духовных ценностях, обеспечением бессмертия всем мыслям, идеям, мировоззренческим устоем, хранением духа ге-ниев, и тем самым имеет существенное значение. В обществе бытует такая мысль: дух не умирает. Да, люди умирают, но соз-данные ими книги остаются, следовательно, дух живет в книгах. Отличие книги от информации устного характера в том, что книга способна преодолеть понятия среди пространства.

С помощью книги человек может принять информацию от человека, жившего за тысячу лет до него. С помощью кни-ги он имеет возможность общаться с людьми, давным-давно

19 Шира Д.Х. Введение в библиотековедение. М.: 1983, 70 c.

128

ушедшими в мир иной. Являющиеся завещанием прошлых поколений будущем поколениям книги будет уместно поз-вать соединяющими время (эпохи и тысячелетия) легендами.

Призванные осуществлять важные социальные функции библиотеки должны находится в центре внимания личности как носители ее коммуникации. Личностная коммуникация носит индивидуальный характер. Посетивший библиотеку индивид (читатель) для выбора нахождения нужного ему до-кумента из фонда библиотеки получает нужную ему инфор-мацию. Для приобретения этой информации отдельные лица (читатели) своего в зависимости от своего интеллектуального уровня непосредственно или косвенно пользуются услугами форм и каналов внутрибиблиотечной коммуникации.

В этом важном противоречивом процессе непосредствен-ное участие библиотек активизирует формирование комму-никации общения-единства читателя и библиотекаря.

С течением времени, с достижением прогресса в сферах образования, науки и культуры, число людей, приобшевщийся к науке и знаниям, в значительной мире выросло, увеличилось и количество читателей библиотек. С увеличением количества читателей, происходящие в библиотеке процессы, принимают массовой характер. Однако если обратить серьезное внимание на эти процессы, то будет не трудно заметить, что несмотря на посещение библиотек большого числа людей, ее тем не менее нельзя считать массовым коммуникационным органом. Это потому, что эти люди здесь не получают той информации, ко-торую они могут получить в массовых информационных средствах, и по той причине, что люди посещают библиотеку для получения разных информации. Напротив каждый чита-тель в индивидуальном порядке ищет ту информацию, которая соответствует его потребностям и интересам. Если у читателя обнаружится дополнительная потребность, он может обра-титься к данной информации несколько раз.

История динамического развития служащим мировой культуре библиотек еще раз подтвердила, что они всегда ос-

129

новались первыми принципам и практике демократизации, демократия прописывает весь сущность библиотечного дела. Такая верность (преданность) является результатом тради-ций, возникших вместе с появлением библиотек.

Со дня своего появления деятельность библиотеки была рассчитана обслуживание элиты, людей с научном авторите-том или имеющих научный интерес и интеллектуальный уро-вень личностей. По этой причине у библиотек читательский контингент был незначительным.

Однако с проникновением демократии в библиотеке на арене появился широкий круг массового читателя. В связи с тем, что у новой читательской массы интересы крайне разно-образны и неопределенны, изучение и удовлетворение этих интересов породило массу трудностей. Вставшие перед биб-лиотеками эти проблемы требовали новых изменений в со-держании и формах библиотечной работы, создания новых форм и каналов коммуникации, дальнейшего совершеенство-вания их функций.

С возрастанием в обществе социальной роли библиотек, возникает серьезная необходимость в изучении их структуры и элементы.

«Структура»-латинское слово, буквальное значение-»стро-ение», расположение, порядок, совокупность устойчивых свя-зей объектов, обеспечивающих его целостность и тождествен-ность самому себе, т.е. сохранение основных свойств при раз-личных внешних и внутренних изменениях.

Поэтому в последнее время в библиотековедении мира «Библиотека» изучается как cостоящая из различных частей целостная система20.

Основываясь на методе генетического анализа, библиоте-коведы мира пришли к такому заключению, что но своему строению библиотека состоит из четырех элементов. Без этих

20 Xələfov A. Kitabxanaşünaslığa giriş. Bakı: 2001, 266 s.

130

элементов существование и деятельность библиотеки невоз-можны. Эти элементы следующие:

1. Документ (книга и прочие публикации, в том числе электронные средства).

2. Читатель (потребитель). 3. Библиотекарь. 4. Материально-техническая база. В определении, выявлении основных элементов библи-

отеки видный американский ученый Д.Х.Шира имеет боль-шие заслуги. В публикованном в 1970 году произведении «Социологические основы библиотечного дело» он пишет: «Если модель одной библиотеки мы представим в виде тре-угольника, то одна сторона треугольника будет книга (доку-мент), в целом, графические изображения*, другая сторона человек, а основание-книга (документ), графические записи и человек (библиотекарь) будет.

книга человек книга и человек Как видно из этого треугольника, библиотека в резуль-

тате совместной деятельности книги (документ), человека (читатель) и библиотекаря. Исследования структур библиотек мировыми библиотековедами в конце 80-90-х гг. ХХ века бы-ли еще больше интенсифицирован, и в результате предложен ряд новых мыслей. Видный русский библиотековед Ю.Н.Сто-ляров в отличающемся своей научной значимостью и ориги-нальностью и публикованном в 1981 году труде «Библиотека: структурно-функциональный подход»21 приходит к такому

* Шира Д.К. Социологические основы библиотечного дела, М.: 1973, 7 с. 21 Столяров. Ю.Н. Библиотека: структурно-функциональный подход. М.: 1981.

131

заключению, что один из элементов, входящих в структуру библиотек, это «материально-техническая база библиотеки». Без материально-технической базы ни одна библиотека мира не сможет успехом выполнять свои функции. Он показывает, что диалектическое единство фонда читателя и библиотекаря всегда становится возможным в условиях определенной материально-технической базы22.

Приборы, механизмы, технические средства, библиотеч-ные информационные технологии, компьютеры и пр. как рав-ноправные составляющие так включены в структуры элемен-тов библиотеки, что больше их невозможно разведенить. Модель элементов библиотеки в виде системы выглядит следующим образом.

Как видно из этой модели, библиотека состоит из четы-

рех элементов, которые взаимосвязаны друг с другом, оказы-вает друг на друга взаимное воздействие, один из которых является условием существования и функционирования дру-гого и нераздельных друг от друга.

Ни документ (S), ни читатель (О), ни библиотекарь (К), ни материально-техническая база сами по себе, а также их связь, взя-тые по отдельности, не обеспечивают целостность библиотеки.

Из краткого сообщения о структуре библиотеки, которое было сделано выше, становится ясно, что если отсутствует ор-ганическая внутренняя связь протянутых выше элементов, то

22 Столяров. Ю.Н. Библиотека: структурно-функциональный подход. М.: 1981.

С О К МТБ

132

структурная целостность библиотек, т.е. существование самой библиотеки делается невозможным.

Таким образом, в структурной организации являющейся средством коммуникации библиотеки и одновременно между ее элементами осуществляет свою деятельность система комму-никации. Происходящий в структуре библиотеки процесс ком-муникации: (документ-читатель, читатель-библиотекарь, доку-мент-читатель и связь библиотекаря с материально-технической базой), осуществлением библиотекой, как социальным инсти-тутом, научных, информационных, образовательных, просвети-тельных и других функций зависят от системы коммуникации, в целом зависят от ее разных видов. Таким образом, без ком-муникация ни одна библиотека не обладать структурной це-лостностью.

Поскольку являющаяся основной сферой деятельности биб-лиотек библиотечная работа непосредственно связана с процес-сами коммуникации, то вся деятельность библиотек, в особен-ности читательские услуги, работа, как сфера деятельности, тес-но связана с наукой, информационной культурой, образованием и сферой воспитания. Вместе с тем библиотечная работа всегда была в тесной связи с коммуникацией и ее формами, и кана-лами, поскольку последние способствует (участвуют) в органи-зации и развитии библиотечных структур, формировании биб-лиотечных фондов, организации услуг библиотека-информация, в урегулировании систем научно-материального снабжения библиотек. Еще в древних библиотеках, когда библиотечная работа формировалась как специфическая сфера деятельности, коммуникация, как гарант этого процесса, непосредственно участвовала в осуществлении связей между отдельными ком-понентами системы деятельности библиотеки, их координи-ровании, в обмене информацией.

Отношения библиотека-коммуникация, можно сказать, ши-роко и неизменно проявляются во всех сферах деятельности библиотек, в частности, в отношениях библиотекарь-читатель, информационно-поисковые системы–библиотека – читатель,

133

включенный в систему библиотек, библиотекарей и читателей. В этих процессах среди видов коммуникации, возникших меж-ду библиотекарем и читателем, наиболее используемые виды коммуникации следующие: общения, беседа и советы (рекомен-дации). Общение, складывающиеся между библиотекарем и читателем может быть оценено, как непосредственное прямое воздействие коммуникации, посредством осуществления лицом к лицу. Возникающая во время общения библиотекаря и читателя коммуникация позволяет библиотекарю собрать, воз-можно, широкую информацию о читателе, изучить круг интере-сов читателя, его личность, профессию, а также вопросы удов-летворения читательских потребностей в будущем. Известно, что являясь философским понятием, категория “интерес” изу-чается многими научными дисциплинами. В библиотековеде-нии «интерес интересуется в контексте профессии субъекта –читателя, его интеллектуального уровня, условий жизни, зап-росов книг, отношения к книге. Известно, что отношения биб-лиотека-читатель всегда считались важными проблемами биб-лиотек. В условиях информационного общества эти отношения обретают более серьезный характер. В современных условиях без всестороннего пользования услугами систем коммуникации и ее каналов решить эту проблему почти невозможно.

Коммуникация играет существенную роль в решении вопросов, возникающих в отношениях библиотека-интернет-читатель, особенно в пользовании возможностям Интернета, в выборе самой важной литературы и документов, в органи-зации эффективного непользования возможностей электрон-ных средств.

Обобщая сказанное можно смело сказать, что современ-ная библиотека не может обойтись без коммуникации. Таким образом, пользование возможностями возникших на основе новейших технологии систем коммуникации – основная за-дача библиотеки.

134

KÜTLƏVİ KİTABXANALARDA HÜQUQİ İNFORMASİYAYA

OLAN TƏLƏBATIN ÖDƏNİLMƏSİ

Əli Eyvazov, YUNESKO-nun “İnformasiya hamı üçün”

Proqramının Azərbaycan Komitəsinin sədr müavini, hüquq elmləri üzrə fəlsəfə doktoru

Bəşər tarixi inkişaf etdikcə bütün sahələrdə köklü dəyişiklik-

lər olduğu kimi kitabxanaların təşkili, onların əhaliyə xidmət sa-hələri də dəyişir, təkmilləşir. Hələ qədim zamanlardan bu dövrə kimi öz çoxsahəli səmərəli fəaliyyəti ilə əhalinin kitaba, informa-siyaya malik olması ilə fərqlənən məşhur kitabxanalar olmuşdur. Azərbaycanda belə kitabxanalardan M.F.Axundov adına Milli Ki-tabxananın, C.Cabbarlı adına Respublika Gənclər kitabxanasının, F.Köçərli adına Respublika Uşaq kitabxanasının, Bakı Dövlət Universitetinin Mərkəzi kitabxanasının adını çəkmək olar. Dün-yada isə İskəndəriyyə Kitabxanasını, Britaniya kitabxanasını, ABŞ-da Konqres kitabxanasını, Rusiyada Rusiya Dövlət Kitabxa-nasını, Fransanın Milli Kitabxanasını, Almaniyanın Bundestaq Kitabxanasını və s. kitabxanaları göstərmək olar.

Hər bir dövlətin və millətin inkişafında təhsil sistemi nə qədər önəm daşıyırsa, kitabxanaların necə fəaliyyət göstərməsi də bir o qədər əhəmiyyətlidir. Belə ki, insanlar məktəb illərindən və həyat-larının sonrakı dövrlərində kitabxanaya bağlanır elmi biliklərə, in-tellektual səviyyənin yüksəlməsinə, kəşflərə və ixtiralara burada toplanan informasiya mənbələri ilə nail olurlar. Zaman inkişaf et-dikcə insanların estetik baxışı, informasiya əldə etməyə münasibət-ləri, elmi mənbələr əldə etmək vasitələri də dəyişir, müxtəlifləşir.

XXI əsr informasiya əsri olmaqla informasiya texnologiyala-rının sürətlə inkişafı və tətbiqi ilə fərqlənir. Hər bir insanın infor-masiyaya olan tələbatının ödənilməsi dövlətin və ictimaiyyətin

135

əsas problemlərindən birinə çevrilir. İnsanlar kütləvi biliklər əldə etmək istədikləri kimi onların qanunları bilmək istəyi, öz hüquqla-rını müdafiə etmək və qanunla öz üzərlərinə düşən vəzifələri bil-mək tələbatı da artır. Hələ qədim zamanlarda Roma dövlətində qəbul olunmuş qanunların əhaliyə vaxtında çatdırılması qayğısına qalırdılar. Həmin dövrdə qəbul olunmuş “On iki cədvəl” Qanunu-nun əhaliyə çatdırılması üçün onu divarlara həkk edirdilər. Hazır-kı dövrdə isə informasiya vasitələri elə imkanlar yaratmışdır ki, qəbul olunmuş qanunların, normativ aktların və digər hüquqi sə-nədlərin, eyni zamanda hüquqi ədəbiyyatın əhaliyə çatdırılması sürətləndirilmişdir. Ölkə daxilində və xarici ölkələrdə qəbul olun-muş qanunlar, hüquq ədəbiyyatları bu yolla operativ şəkildə əhali-yə çatdırıla bilir. Burada əsas rolu kitabxanalar oynayır.

Hüquqi informasiya əhali üçün aktual bir problemdir. Burada əsas yeri hüquqi maarifləndirmə tutur. Hüquqi maarifləndirmənin mahiyyəti ondan ibarətdir ki, hər bir ölkə vətəndaşı qanunlardan vaxtında xəbərdar olsunlar, öz hüquq və vəzifələrini bilsinlər. Qa-nunların icrası və tətbiqi asanlaşsın. Bu məqsədlə hüquq məsləhət-xanaları fəaliyyət göstərir. Əhali hüquqlarının müdafiəsi üçün hə-min məsləhətxanalara müraciət edir və onlara pullu xidmət gös-tərilir. Kitabxanalarda isə hüquq mərkəzlərinin yaradılması və əha-liyə pulsuz hüquqi yardım göstərilməsi, onların hüquq ədəbiyyatları ilə təmin edilməsi qarşımızda duran ən vacib vəzifələrdəndir.

12 noyabr 1995-ci ildə qəbul olunmuş Azərbaycan Respubli-kasının Konstitusiyası ölkəmizdə hüquqi, demokratik və dünyavi dövlət yaratmağı, vətəndaş cəmiyyətinə nail olmağı təsbit etmiş-dir. Bu məqsədlərə nail olmaq üçün ölkəmizdə həmin dövrdən başlayaraq başqa sahələrlə yanaşı məhkəmə hüquq–islahatları hə-yata keçirilmiş, vətəndaşların hüquq və mənafelərini qoruyan yeni qanunlar və normativ aktlar qəbul olunmuş, bu istiqamətdə ölkə prezidentinin çoxsaylı sərəncamları qəbul edilmişdir. Bu iş ardıcıl olaraq davam etdirilir.

Azərbaycan Respublikasının Prezidenti 2006-cı ilin dekabr ayının 28-də “Azərbaycan Respublikasında insan hüquqlarının müdafiəsi üzrə Milli Fəaliyyət Planının təsdiq edilməsi haqqında”

136

sərəncam imzalamışdır. Bu sərəncamda Azərbaycanın müasir inkişaf dövründə hüquqi dövlət quruculuğu və insan hüquqlarının müdafiəsi sahəsində səylərin gücləndirilməsi dövlət siyasətinin əsas istiqamətinin biri kimi qeyd edilmişdir.

Sonradan Azərbaycan Respublikasının Prezidenti 2008-ci ilin oktyabr ayının 6-da "Azərbaycan Respublikasında kitabxana-in-formasiya sahəsinin 2008-2013-cü illərdə inkişafı üzrə Dövlət Proqramı"nın təsdiq edilməsi barədə Sərəncam imzalamışdır.

Prezidentin sərəncamlarından irəli gələn vəzifələri həyata ke-çirmək üçün Azərbaycan Respublikası Mədəniyyət və Turizm Na-zirliyi “İnformasiya hamı üçün” YUNESKO proqramının Rusiya Komitəsi ilə danışıqlar aparmış və bir sıra nazirlik, idarə və kitabxanalarda ictimai hüquqi informasiya mərkəzlərinin yaradıl-masına nail olmuşdur.

Belə ki, 2007-ci ilin fevral ayının 28-də C.Cabbarlı adına Res-publika Gənclər kitabxanasında İctimai Hüquqi İnformasiya Mər-kəzi yardılmış və fəaliyyətə başlamışdır. Bu işə başlamamışdan əvvəl biz Rusiya Federasiyasının bu sahədə olan təcrübəsi ilə tanış olduq. Rusiya Federasiyasının Federal Mühafizə Xidmətinin İda-rəsi ilə danışıqlara başlandı. Danışıqlar nəticəsində bizim mərkəzə “Rusiya Federasiyasının Qanunvericilik toplusu”, “Rusiya İm-periyasının Qanunlar Toplusu” və “Hüquqi İnformasiya Sistemi”, “Hüquqi informasiyanın ictimai və dövri nəşrləri elektron variant-da” proqramlarında istifadə etmək imkanı yaradıldı. Hal-hazırda bizim mərkəz öz iş prinsipini bu üç proqram əsasında qurmuşdur. “Rusiya Federasiyasının Qanunvericilik toplusu” proqramı 1937-ci ildən bu dövrədək Rusiya Federasiyasında qəbul olunmuş bütün hüquqi sənədləri özündə cəmləyir. 16 kitabdan ibarət olan Çar döv-rünün qanunlar külliyyatını özündə cəmləyən “Rusiya İmperiya-sının Qanunlar Toplusu” proqramına daxil olan sənədlər isə raritet xarakter daşıyır, nadir nüsxələr hesab edilir (I Pyotorun çarlığından sonrakı dövrlər). Bizim mərkəzin bu proqramlar üzrə istənilən yeniliyi tez və operativ surətdə özümüzdə olan bazaya yükləmək və sorğu ilə bizə müraciət edən şəxsə çatdırmaq imkanımız var. Respublikamızda bu bazaya daxil olan 35 Hüquqi İnformasiya

137

Məntəqəsi fəaliyyət göstərir. C.Cabbarlı adına Respublika Gənclər kitabxanası bu məntəqələr üçün metodiki mərkəz rolunu oynayır. Belə ki, bu məntəqələrin istənilən sorğusu e-mail poçt vasitəsilə cavablandırılır. Həmin Hüquq məntəqələri Prezidentin İşlər İda-rəsinin “Prezident kitabxanası”nda, Milli Məclisin, Nazirlər Ka-bineti Aparatının İşlər İdarəsinin Kitabxana Xidməti Sektorunda, Ədliyyə Nazirliyi yanında Hüquq-Tədris Mərkəzinin kitabxana-sında, Respublika Prokurorluğunda, Konstitusiya Məhkəməsində, Gəncə şəhər Mərkəzləşdirilmiş Kitabxana Sistemində, Əli Bay-ramlı şəhər Mərkəzləşdirilmiş Kitabxana Sistemində, Sumqayıt şə-hər Mərkəzləşdirilmiş Kitabxana Sistemində, Neftçala rayon Mər-kəzləşdirilmiş Kitabxana Sistemində, Kürdəmir rayon Mərkəzləş-dirilmiş Kitabxana Sistemində və s. yaradılmışdır.

Bazanın yenilənməsi əsasən “Rusiya Federasiyasının Qanun-vericilik toplusu” proqramında həyata keçirilir.

Hüquqi İnformasiya Sistemi “Rusiya qanunvericilik toplusu” proqramı özündə aşağıdakı müddəaları cəmləyir:

1. Rusiya Federasiyasının dövlət hakimiyyət orqanları tərəfin-dən nəşr olunan hüquqi aktlar.

2. İcra hakimiyyət orqanları tərəfindən nəşr olunan hüquqi akt-lar.

3. Rusiya Federasiyasının subyektləri olan dövlətlərin orqan-ları tərəfindən nəşr olunan hüquqi aktlar.

4. Yerli hakimiyyət orqanları tərəfindən nəşr olunan hüquqi aktlar.

“Hüquqi İnformasiya Sistemi “Hüquqi informasiyanın ictimai və dövri nəşrləri elektron variantda” proqramlarında isə əsasən aşağıdakı maddələr üzrə hüquqi sənədlər toplanmışdır:

1. Rusiya Federasiyasının qanunvericilik toplusunu. 2. Federal icra hakimiyyət orqanlarının icra aktlarının bülle-

tenlərini. 3. Rusiya Federasiyası hökümətinin və Prezidentin aktlar

toplusunu. 4. Rusiya Federasiyasının deputatlarının və Rusiya Federasi-

yasının Ali Sovetinin qurultay siyahılarını.

138

5. Beynəlxalq sazişlərin bülletenləri. 6. Rusiya Federasiyasının Ali Məhkəməsinin bülletenləri. Prezidentin sərəncamlarından və “YUNESKO”nun “İnforma-

siya hamı üçün” Proqramından irəli gələn vəzifələrin təmin edil-məsi məqsədilə C.Cabbarlı adına Respublika Gənclər kitabxana-sında bir il öncə “Digesta” firması ilə müqavilə bağlanmışdır. Bu müqavilə əsasında Bizim mərkəzimiz Azərbaycan Respublika-sının Qanunvericilik bazasını əldə etmişdir. Bu bazaya 1918-ci ildən 20-ci ilə qədər Azərbaycan Demokratik Respublikasının normativ aktları, 1920-ci ildən 1991-ci il 18 oktyabra qədər və müasir dövr öz əksini tapmışdır. Eyni zamanda gündəlik həftədə bir dəfə ölkədə qəbul olunmuş normativ hüquqi aktlar Digesta fir-ması tərəfindən bizim mərkəzimizə ötürülür və biz onu müstəqil formada bazamıza yükləmək imkanına malikik.

Eyni zamanda qanunvericiliyin inkişaf tarixini də istifadəçilə-rə çatdırmaq imkanına malikik.

Belə bir hüquqi bazanın yaradılması artıq bizə imkan vermiş-dir ki, oxucularımıza və əhaliyə onları maraqlandıran hüquqi yar-dımlar göstərək. Bu əhali arasında böyük maraq doğurmuşdur. Bu mərkəzdə müxtəlif istiqamətlərdə, o cümlədən, “Gender” prob-lemlərinə, uşaq hüquqlarının müdafiəsi problemlərinə, vərəsəlik, mülkiyyət, inzibati, cinayət, vergi, torpaq, əmək və s. hüquqlara aid seminarlar, dəyirmi masalar, “Açıq qapılar günü” keçirilmiş-dir. Bu tədbirlərə respublikanın hüquq mühafizə orqanlarının nü-mayəndələri, praktiki işçilər, elm xadimləri dəvət edilmişdir. Hə-min tədbirlər çox böyük maraqla qarşılanmışdır.

139

УДОВЛЕТВОРЕНИЕ СПРОСА НА ПРАВОВУЮ ИНФОРМАЦИЮ В МАССОВЫХ БИБЛИОТЕКАХ

Али Эйвазов,

заместитель председателя Азербайджанского комитета Программы ЮНЕСКО

«Информация для всех», доктор философии по юридическим наукам

C развитием человечества, происходят коренные изме-

нения во всех сферах жизни. Соответственно меняются и со-вершенствуются также библиотек, и формы и методы биб-лиотечных услуг, которые оказываются населению. С давних времен наиболее известные библиотеки отличались наличи-ем в них разносторонней информации, эффективной деятель-ностью по пропаганде книг и знаний среди населения. В Азербайджане в качестве примеров таких библиотек можно назвать Национальную библиотеку имени М.Ф.Ахундова, Республиканскую Юношескую библиотеку имени Дж.Джаб-барлы, Республиканскую Детскую библиотеку имени Ф.Ко-чарли, Центральную библиотеку Бакинского государствен-ного университета. В числе наиболее известных библиотек в мире можно назвать Александрийскую библиотеку, Бри-танскую библиотеку, библиотеку Конгресса США, Россий-скую государственную библиотеку, Национальную библио-теку Франции, библиотеку Бундестага Германии и др. В раз-витии любого государства, любой нации библиотеки имеют такое же важное значение, и как система образования. В част-ности, люди еще со школьных лет и на протяжении всей дальнейшей жизни именно через библиотеки, посредством источников информации, имеющихся в библиотеках, приоб-ретают научные знания, добиваются повышения своего ин-

140

теллектуального уровня, узнают о новых открытиях и изобре-тениях. Вполне естественно, что с течением времени меня-ются, становятся более разнообразными эстетические взгля-ды людей, их отношения к самому способу приобретения информации, средства пользования источниками научных знаний. XXI век, совершенно справедливо названный веком информации, отличается бурным развитием и применением информационных технологий. Удовлетворение информаци-онных потребностей каждого человека становится одной из важнейших проблем, стоящих перед государством и общест-вом. Точно так же, как и стремление людей приобретать по-пулярные знания, растет их желание больше узнать о за-конах, уметь защищать свои законные права и обязанности. Еще в Древнем Риме государство заботилось о своевремен-ном доведении принятых законов до населения. Так, в целях доведения принятого в то время Закона «Двенадцать таблиц» до населения, текст этого закона изображали на стенах. В наше время возможности средств информации позволяют значительно ускорить процесс доведения до населения текс-тов принятых законов, нормативных актов, других правовых документов, а также юридической литературы. Оперативно доводятся до населения тексты законов, принятых в стране и за рубежом, а также новая юридическая литература. Основ-ная роль в этом деле принадлежит библиотекам. Приобре-тение правовой информации представляет собой одну из актуальных проблем для населения. Важное место здесь за-нимает правовое просвещение. Суть правового просвещения заключается в том, чтобы граждане каждой страны были в курсе законодательства своей страны, знали свои права и обязанности. Тогда будет легче применение соответству-ющих прав и выполнение обязанностей. Этой цели служат юридические консультации. Население обращается в учреж-дения юридической консультации, где оказываются платные услуги населению. Создание юридических консультаций в библиотеках, обеспечение их юридической литературой, ока-

141

зание бесплатных юридических услуг населению – таковы важнейшие задачи, стоящие перед нами. Конституция Азер-байджанской Республики, принятая 12 ноября 1995 года, за-крепила задачи построения в нашей стране правового, демок-ратического и светского государства. Для достижения этих целей, с момента принятия Конституции 1995 года осуществ-лены реформы во многих сферах жизни азербайджанского общества, включая судебно-правовую сферу, приняты новые законы и другие нормативно-правовые акты по защите прав и свобод граждан, изданы многочисленные распоряжения Пре-зидента страны по данному вопросу. Эта работа последова-тельно продолжается. 28 декабря 2006 года Президент Азербайджанской Республики подписал Распоряжение «Об утверждении Национального Плана действий по защите прав человека в Азербайджанской Республике». В этом распоря-жении активизация усилий в сфере строительства правового государства, и защиты прав человека отмечена в качестве одного из основных направлений государственной политики.

6 октября 2008 года Президент Азербайджанской Респуб-лики подписал Распоряжение «Об утверждении Государствен-ной Программы по развитию библиотечно-информационной сферы в Азербайджанской Республике в 2008-2013 гг.» Для реализации задач, вытекающий из распоряжений Президента, Министерством культуры и туризма Азербайджанской Рес-публики проведены переговоры с Российским Комитетом Про-граммы ЮНЕСКО «Информация для всех», по итогам которых созданы общественные центры правовой информации в ряде министерств, ведомств и библиотек.

Так, 28 февраля 2007 года начал работу Общественный центр правовой информации, созданный в Республиканской Юношеской библиотеке имени Дж.Джаббарлы. До начала этой работы мы ознакомились с практикой Российской Фе-дерации в этой сфере. Провели переговоры с Управлением Федеральной службы охраны Российской Федерации. В ре-зультате этих переговоров нашему центру была предостав-

142

лена возможность участия в программах «Свод законода-тельства Российской Федерации», «Свод законов Российской Империи» и «Общественные и периодические издания правовой информации в электронном варианте». Программа «Свод законодательства Российской Федерации» охватывает все правовые документы, принятые в Российской Федерации с 1937 года до наших дней. А документы, входящие в Про-грамму «Свод законов Российской Империи», состоящий из 16 томов, представляют собой собрание законов царских вре-мен, носят раритетный характер и считаются редкими эк-земплярами (период после царства Петра I). Возможности нашего Центра позволяют быстро и оперативно загрузить в свою базу любую новую информацию по данной программе, и предоставить ее лицам, обратившимся к нам с соответст-вующим запросом. Сегодня в нашей республике действуют 35 пунктов правовой информации, входящих в эту базу. Рес-публиканская юношеская библиотека имени Дж.Джаббарлы играет роль методического центра для этих пунктов. Так, ответы на любые запросы, поступившие из этих пунктов, направляются им по электронной почте (e-mail).

Пункты правовой информации созданы в «Президентской библиотеке» Управления Делами Президента, библиотеке Правового учебного центра при Министерстве юстиции, в Прокуратуре Азербайджанской Республики, Конституцион-ном Суде Азербайджанской Республики, Гянджинской го-родской Централизованной библиотечной системе, Шир-ванской городской Централизованной библиотечной системе, Сумгайытской городской Централизованной библиотечной системе, Нефтчалинской районной Централизованной биб-лиотечной системе, Кюрдамирской районной Централизо-ваннной библиотечной системе и т.д.

Обновление базы осуществляется, в основном, по Про-грамме «Свод законодательства Российской Федерации». Система правовой информации Программа «Свод законода-тельства Российской Федерации» включает в себя:

143

1. Правовые акты, изданные органами государственной власти Российской Федерации.

2. Правовые акты, изданные органами исполнительной власти.

3. Правовые акты, изданные государственными органами субъектов Российской Федерации.

4. Правовые акты, изданные местными органами власти. В системе правовой информации Программа «Общест-

венные и периодические издания правовой информации в электронном варианте» собраны, в основном, следующие правовые документы:

1. Свод законодательства Российской Федерации. 2.Бюллетени исполнительных актов федеральных органов

исполнительной власти. 3. Свод актов Правительства и Президента Российской

Федерации. 4. Списки депутатов Российской Федерации и делегатов

съездов Верховного Совета Российской Федерации. 5. Бюллетени международных соглашений. 6. Бюллетени Верховного Суда Российской Федерации. В целях обеспечения выполнения задач, вытекающих из

распоряжений Президента и программы ЮНЕСКО «Информа-ция для всех», в прошлом году был заключен договор между Республиканской юношеской библиотекой имени Дж.Джаб-барлы и фирмой «Digesta». В соответствии с этим договором наш Центр приобрел базу Законодательства Азербайджанской Республики. Эта база содержит нормативные акты, принятые в период Азербайджанской Демократической Республики (1918-1920 гг.), с 1920 года до 18 октября 1991 года, и современный период. Кроме того, раз в неделю фирма «Digesta» передает в наш центр вновь принятые нормативно-правовые акты. У нас есть возможность самостоятельно загрузить эту информацию в свою базу. Мы также имеем возможность довести до наших пользователей историю развития отечественного законода-тельства.

144

Создание подобной правовой базы уже позволило нам оказать юридическую помощь читателям и населению по интересующим их вопросам. Это вызвало большой интерес у населения.

В центре регулярно проводятся семинары, круглые сто-лы, «Дни открытых дверей» по разным вопросам, в част-ности, по проблемам гендерного равенства, защите прав ребенка, наследственного, имущественного, административ-ного, уголовного, налогового, земельного, трудового права и по другим отраслям права. На эти мероприятия приглашают-ся представители правоохранительных органов республики, практические работники, деятели науки.

145

BELQOROD VİLAYƏTİNIN MODEL İCTİMAİ KİTABXANALARI:

İNNOVASİYALI İNKİŞAF KONSEPSİYASI

N.P. Rojkova, Belqorod Dövlət Universal Elmi Kitabxanasının

direktoru Bu gün kənd kitabxanalarının qorunub saxlanması və inkişafı

məsələsinin ümumdövlət miqyasında həlli davam edir. Kənd ki-tabxanaları barəsində siyasət onların modernləşdirilməsinə, yeni informasiya funksiyalarının tətbiqinə və inkişaf etdirilməsinə yö-nəldilmişdir. Bizim fikrimizcə, bu, çox mühüm məqamdır. Kitab-xanaların modernləşdirilməsi Rusiyada kitabxana işinin inki-şafında xüsusi mərhələdir. O, oxuculara informasiya-biblioqrafik xidmətləri, sənədlərin uçotu və emalı proseslərinə avtomatlaşdır-ma vasitələrini tətbiq etməyə, elektron kataloqlar, ixtisaslaşdırıl-mış biblioqrafik və faktoqrafik məlumat bazaları yaratmağa im-kan vermişdir. Modernləşdirmə model kitabxanaların insanın hə-yat fəaliyyətinin bütün sahələrində əhalinin məlumatlandırılması dərəcəsini nə qədər arta biləcəyini göstərdi.

2001-ci ildə “Puşkin kitabxanası” Qeyri-kommersiya Fondu öz təşəbbüsü ilə “Kənd kitabxanası” proqramını işləyib hazırla-mışdı. Rusiya Federasiyasının Mədəniyyət Nazirliyi tərəfindən dəstəklənmiş bu proqramın məqsədi kənd kitabxanalarının kom-pleks inkişafı üçün şərait yaradılması, onların bazasında müasir informasiya və maarifçilik mərkəzlərinin formalaşması, əyalətin sosial problemlərinə diqqətin cəlb edilməsi, şəhərin və kəndin mədəni statusu arasında mövcud fərqlərin aradan qaldırılması, kənddə mədəniyyətin qorunub saxlanması və inkişaf etdirilməsi idi.

Model kənd kitabxanalarının yaradılması layihəsinin reallaş-dırılması da həmin proqramın istiqamətlərindən biri oldu.

146

Layihənin əsas məqsədi kənd kitabxanalarının modernləşdiril-məsi, kənd sakinlərinə informasiyadan qeyri-məhdud istifadə im-kanı verilməsi, əhalinin informasiya savadının səviyyəsinin key-fiyyətcə artırılması idi. Bu məqsədə nail olmağın yolu – kitab fondlarının yenilənməsi, ən yeni kompyuter texnologiyalarını cəlb etməklə oxuculara xidmətin təkmilləşdirilməsidir.

Rusiya Federasiyası Mədəniyyət Nazirliyi 2002-ci ildə kənd kitabxanalarının inkişafı üzrə fəaliyyəti dəstəkləyərək, "Açıq Ru-siya" Regional İctimai Təşkilat (maliyyə təminatı) və Regionlar-arası İşgüzar Kitabxanalar Assosiasiyası (məsul icraçı) ilə birgə “Kənddə model ictimai kitabxanalar yaradılması” layihəsinin real-laşdırılmasına başladı. Nəticədə dörd regionun (Tver, Ryazan, Belqorod, Samara vilayətləri) 20 kənd kitabxanasında müasir uni-versal polifunksional informasiya-mədəniyyət müəssisələri yara-dılmışdır. Bu müəssisələr Rusiya Federasiyasının başqa regionla-rında belə konsepsiyanın təkrar istehsalı üçün model ola biləcək.

Bu layihənin iştirakçıları arasında Belqorod vilayətindən 5 kənd kitabxanası vardı: Qrayvoronski rayon mərkəzləşdirilmiş ki-tabxana sisteminin Antonovka kənd kitabxanası, Belqorod rayon mərkəzləşdirilmiş kitabxana sisteminin Bessonovski kənd kitab-xanası, Novooskolski rayon mərkəzləşdirilmiş kitabxana siste-minin Velikomixaylovskaya kənd kitabxanası, Şebekinski rayon mərkəzləşdirilmiş kitabxana sisteminin Novotavoljanskaya kənd kitabxanası, Yakovlev rayon mərkəzləşdirilmiş kitabxana siste-minin Qostişşevskaya kənd kitabxanası.

“Kənddə model kitabxanalar yaradılması” layihəsinin həyata keçirilməsi üçün ən yeni sosial əhəmiyyətli ədəbiyyatın baza dəs-tinin, elektron və audiovizual daşıyıcılarda soraq və təhsil profilli informasiya resurslarının, həmçinin video və musiqi klassikasının çatdırılması təşkil edilmişdir. Kitabxanalardan hər birinin fonduna 900-dən çox nəşr əlavə olunmuş, “Rusiya hüquq ensiklopediyası” adlı CD ROM-a abunə rəsmiləşdirilmişdir. Kitabxanalara 10 musiqi kompakt diski, dünya musiqi klassikasının şah əsərləri ya-zılmış 52 kaset, maarifləndirici, bədii və uşaq mövzularında 100-ə yaxın videokaset paylanmışdır.

147

Bundan başqa, kitabxanalara kompyuter iş yerlərinin təşkil edilməsi üçün texniki vasitələr və avadanlıq, lisenziyalı proqram təminatı verilmişdi. Kitabxanalar 2 kompyuter, printer, skaner, kseroks, televizor, videomaqnitafon və musiqi mərkəzi ilə təchiz edilmişdir.

Layihə çərçivəsində kitabxanaçılara və kitabxanaların istifa-dəçilərinə müasir informasiya və kompyuter texnologiyaları ilə işləmək qaydaları öyrədilmişdi. Kənd kitabxanalarında həmçinin, federal və regional qanunvericilik sənədlərinin toplandığı “Kon-sultant+” hüquqi bazaları yaradılmış, kənd kitabxanalarından İn-ternetə etibarlı giriş təmin edilmiş, rabitə kanalından bir illik isti-fadə haqqı ödənilmişdir.

Layihə çərçivəsində onun reallaşdırılmasında yerli hökumətin iştirakının stimullaşdırılması, o cümlədən, kitabxana binalarının təmir edilməsi, kənd kitabxanalarında texniki vasitələrin və fon-dun tamlığının etibarlı sisteminin təşkil olunması, kitabxana üçün mebel və interyer əşyalarının alınması, aktual dövri mətbuata əla-və abunənin təşkil edilməsi və sair məqsədlər üçün maliyyə vəsa-itləri ayrılmasında ifadə olunmuşdur.

Bu ərazilərin rayon və kənd administrasiyalarının rəhbərləri böyük model ictimai kitabxanalar yaradılması ideyasını böyük ruh yüksəkliyi ilə qarşılamışlar. Buna görə onların hamısı, istisnasız olaraq, kitabxana binalarının təmir edilməsi və kitabxanalar üçün yeni avadanlıq alınması məqsədilə zəruri maliyyə vəsaitləri ayır-mışdır.

Model ictimai kitabxanaların açılışı yerli əhaliyə göstərilən informasiya xidmətlərinin növlərini əhəmiyyətli dərəcədə artırma-ğa imkan yaratmışdır. Sosial institut kimi kənd kitabxanasının ro-lu dəyişmişdir. İndi bu kitabxanalar yalnız vaxtı səmərəli keçir-məyə xidmət edən müəssisələr olmaqla yanaşı, həm də və hər şey-dən əvvəl, cəmiyyətin ictimai həyati üçün informasiya mərkəz-lərinə çevrilmişlər.

Bütün kitabxanalarda istifadəçilərin sayı artmışdır. Məktəblilər və tələbələr, orta məktəb müəllimləri, aqrar-sənaye kompleksinin mütəxəssisləri və pensiyaçılar kitabxanaların fəal istifadəçilərinə

148

çevrilmişlər. Gənclər əksər hallarda kompyuterdə işləmək, İnter-netə çıxış, videokasetlərdə və CD ROM-larda elmi-kütləvi və təd-ris proqramlarına baxışın köməyi ilə məktəb fənlərinin daha də-rindən öyrənilməsi imkanlarından istifadə edirlər.

Faktiki olaraq, informasiyadan sərbəst istifadə edilməsi im-kanlarının verilməsi yolu ilə sosial mühitin modernləşdirməsi üzrə əsl eksperiment keçirilmişdir. Heç şübhəsiz, bu eksperiment po-zitiv sosial nəticələri çox əhəmiyyətli olacaqdır. Layihənin təşki-latçıları ümid edirdilər ki, bu “artım nöqtələri” başqa kitabxanala-rın modernləşdirilməsinə stimullaşdırıcı təsir göstərəcək, regional və bələdiyyə hakimiyyət qurumları həmin kitabxanaların inkişafı-na lazımınca diqqət yetirəcəklər.

Həm mərkəzi, həm də regional kütləvi informasiya vasitələri-nin diqqətini cəlb etmiş bu layihəni çox yüksək qiymətləndirir, onun haqqında yalnız müsbət fikirlər söylənir.

2002-ci ildə “Model ictimai kitabxanaların yaradılması” fede-ral layihəsində Belqorod vilayətinin 5 kənd kitabxanasının iştirak etməsi vilayətin bütün bələdiyyə kitabxanaları üçün taleyüklü hadi-sə olmuşdur. Bu hadisə bələdiyyə kitabxanalarının ən yaxın və uzaq perspektivdə inkişafının yeni, prioritetli vektorunu müəyyən etmişdir. Kitabxanaların yeni keyfiyyətdə işinin artıq birinci ili göstərdi ki, bu məhz xidmət edilən ərazinin bütün sakinlərini kitabxana sahəsinə cəlb edə biləcək kitabxana modelidir. Statis-tik məlumatlar bu fikri əyani şəkildə təsdiq edir: birinci il ərzində model kitabxanaların hər birində oxucuların sayı orta hesabla 30-40% artır. Bütün sorğuların təxminən 60%-i kitabxanalara distan-sion giriş rejimində elektron texnologiyaların köməyi ilə yerinə ye-tirilir. Kitabların, kasetlərin, disklərin tədavülü 5,6 dəfədir, halbuki vilayət üzrə fondun orta tədavülü 1,2 dəfə təşkil edir. Model kitab-xananın işlədiyi iki il ərzində onun istifadəçilərinin orta hesabla 35 %-ə qədəri mətn redaktoru və elektron məlumat bazaları ilə müs-təqil işləməyi öyrənir, kitabxanaçının köməyi olmadan multimedia ensiklopediyaları ilə məşğul olmağı, İnternetdə informasiya ax-tarmağı bacarır və s. Ən əsası, “təmin olunmamış informasiya sorğusu” anlayışı kitabxananın iş təcrübəsindən yox oldu.

149

Beləliklə, model kitabxana – yeni informasiya əldə etmək imkanları məhdud olan kiçik yaşayış məntəqələrinin sakinlərinin sosial müdafiəsi proqramıdır.

Biz, kitabxanaçılar, əmin idik ki, belə inandırıcı statistika re-gional və yerli rəhbərlərə güclü təsir edəcəkdir, axı bu rəhbərlərə tapşırılmış ərazinin kitabxana siyasəti, çox cəhətdən, onların ki-tabxanaya münasibəti ilə müəyyən edilir. Yerli özünüidarə orqan-larının başçıları arasında, vilayət administrasiyası səviyyəsində aparılmış fəal və genişmiqyaslı izahat işi (rəhbərlərlə görüşlər, on-ların artıq fəaliyyətdə olan model kitabxanalara baş çəkməsinin təşkili, yerli mətbuatda nəşrlər) nəticəsində Belqorod vilayətinin qubernatoru Ye.S.Savçenko model kitabxanaların yaradılması ideyasını dəstəklədi. Buna görə də “2003-2005-ci illərdə Belqorod vilayətində kənd mədəniyyətinin inkişafı” məqsədli vilayət proq-ramına (sonradan həmin proqrama müəyyən dəyişikliklər və əla-vələr edilmiş, onun müddəti isə 2014-cü ilə qədər uzadılmışdır) hər rayonda model kitabxanalar yaradılması haqqında bölmə daxil edilmişdir. Məhz məqsədli proqram yanaşması sayəsində model kitabxanalar regionun kitabxana siyasətinin tərkib hissəsinə verilmişdir. Bu gün model kitabxanaların yaradılması üç səviy-yədə maliyyələşdirilir: federal proqram çərçivəsində “Rusiya Mədəniyyəti”: federal və yerli vəsaitlər hesabına (vilayətdə 12 kitabxana yaradılmışdır); vilayət proqramı çərçivəsində: vilayət büdcəsi; bələdiyyələr səviyyəsində mədəniyyətin inkişaf proqram-ları çərçivəsində: yalnız yerli büdcənin vəsaitlərindən. Hazırda Belqorod vilayətində “model” statusuna malik olan 177 kitabxana var. Bu, regiondakı bütün bələdiyyə kitabxanalarının ümumi sayının 27%-inə bərabərdir. Hətta ərazi bələdiyyələrinin başçıları arasında “gizli” yarış başlanmışdır: kimin ərazisində daha çox model kitabxanası açılmışdır. Artıq bu gün Novooskolski rayo-nundakı kitabxanaların 68%-i “model” statusu almışdır.

2010-cu ildə Mədəniyyət İdarəsinin kollegiyasında Belqorod vilayəti bələdiyyə ümumi kitabxanasının fəaliyyətinin Model standartının qəbul edilməsi bizim üçün daha bir mühüm nailiyyət oldu. Model standartına ümumi tələblərlə yanaşı, kitabxanaların

150

maddi resurslarla təminatı və fəaliyyət normativləri də daxildir. Model ümumi kitabxana, o cümlədən onun açılışına dair tələblə-rin siyahısı standartda ayrıca bir bənd kimi göstərilmişdir.

“Model kitabxana” layihəsi maliyyə baxımından yetərincə ba-halı layihədir. Buna görə ayrıca qeyd etmək istəyirəm ki, bizim yeni tipli kitabxanalarının işinin təşkili ilə əlaqədar bütün nailiy-yətlərimiz onun sayəsində mümkün olmuşdur ki, bu işlər haki-miyyət orqanları tərəfindən dəstəklənmişdir. Həmin orqanlar yalnız büdcə vəsaitləri ayırmaqla kifayətlənməyib, həm də sponsor köməyinin təşkilatına kömək edirlər. Bu rayonların ictimai təşkilatları, dövlət idarələri, müəssisələr və şəxsi sahibkar-lar əhəmiyyətli fəallığı göstərir. Bu işlərə həm maliyyə baxımın-dan, həm də bilavasitə iştirak formasında kömək göstərilir.

İctimaiyyətin diqqətini cəlb etmək üçün yeni yaradılmış mo-del kitabxanalarının hər birində hökmən model kitabxananın təntənəli açılış mərasimi keçirilir (Model kitabxanasının təqdi-matının keçirilməsinə aid Yaddaş kitabçası hazırlanmışdır). Bay-rama bütün sakinlər, qəsəbənin başçısı və rayonun və ya şəhər dairəsinin başçısı, vilayət mədəniyyət idarəsinin rəhbərləri dəvət edilir. Gözlənildiyi kimi, qonaqlar hədiyyələrlə gəlirlər: oxucular kitabxanaya kitablar, yaradıcılıq xadimləri – öz işlərini, kiçik biz-nes nümayəndələri – pul, avadanlıq hədiyyə edirlər, vilayət mədə-niyyət idarəsi də “əliboş” gəlmir.

Belqorod vilayətində model kitabxanalarının yaradılması üzrə regional metodik mərkəz kimi BDUEK-in üzərinə xüsusi məsu-liyyət qoyulmuşdur. Bu işin sistemli və kompleks xarakter daşı-ması üçün BDUEK Model kitabxananın Konsepsiyasını işləyib hazırlamışdır. Konsepsiya federal layihənin yaradıcı şəkildə inki-şaf etdirilməsinin məhsuludur. Biz model kitabxana anlayışının mahiyyətini müəyyən etmişik.

Birincisi, bu kitabxana maddi və informasiya resurslarının tam həcmdə standart, optimal dəstinə malikdir: İnternetə giriş, elektron hüquq sistemi, surətçıxarma-çoxaltma avadanlıqları, yeni daxilolmaların illik həcmi – hər 1000 sakinə ən azı 250 kitab, yeniliklərin bütün axınının ümumi həcminin 10%-ini elektron da-

151

şıyıcılarda daxilolmalar təşkil edir. Tam siyahı Belqorod vilayəti-nin bələdiyyə ümumi kitabxanasının fəaliyyətinin Model stan-dartı ilə təsdiq edilmişdir. Bizim prinsipial inamımız ondan iba-rətdir ki, resurs normativindən hətta ən kiçik sapmalar da model kitabxana haqqında mütərəqqi ideyanı həm əhalinin, həm də kitabxanaçıların özlərinin nəzərində etibardan salır.

Vilayətdə “model” statusun mənimsədilməsinin ciddi Req-lamenti qəbul edilmişdir. Belqorod vilayəti mədəniyyət idarəsinin kollegiyasının 2008-ci ildə qəbul edilmiş qərarına əsasən, kitab-xanaya model kitabxana statusunun verilməsi yalnız hər rayonun administrasiyasının başçısı yanında yaradılmış komissiyanın qərarına əsasən, vilayət mədəniyyət idarəsinin və ya vilayət metodik mərkəzinin (Belqorod Dövlət Universal Elmi Ki-tabxanası) nümayəndəsinin hökmən iştirak etməsi şərti ilə mümkündür. Komissiya yerlərə getməklə iddiaçı kitabxananın informasiya və maddi resurslarının normativ tələblərə uyğun ol-masını təsdiq edən protokol imzalayır. Yalnız komissiyanın mü-vafiq qərarından sonra ərazinin başçısı filan kitabxanaya yeni sta-tus verilməsi haqqında sərəncam verir.

İkincisi, biz “model” anlayışını, demək olar ki hansısa bir nü-munə hesab etmirik, çünki nümunələr, bir qayda olaraq, tək sayda mövcud olur. Biz model kitabxanasına norma kimi, müasir bələ-diyyə ictimai kitabxanasının mövcudluğunun tipik forması kimi baxırıq, buna görə də vilayətdə model kitabxanalar yaradıl-ması üzrə məqsədli proqramın tələblərinə riayət olunmasına ciddi nəzarət edilir, bu məqsədlə vilayət mədəniyyət idarəsinin kol-legiyası ildə ən azı 2 dəfə bu məsələyə baxır.

Üçüncüsü, model o deməkdir ki, həmin kitabxana öz fəa-liyyətini cəmiyyətin ehtiyaclarına uyğun olaraq modelləşdir-məyi bacarır və bunun üçün özünün bütün resurs imkanların-dan istifadə edir. İşin mümkün istiqamətləri, onun məzmunu məxsusi hazırlanmış Model kitabxana haqqında Nümunəvi Əsasnamədə ümumiləşdirilmişdir.

Hər şeydən əvvəl, kitabxananı deklarativ deyil, real informa-siya mərkəzi edən tərəfindən İnternetə giriş imkanıdır. Kitabxa-

152

naçılar mütəxəssislər üçün adlı elektron qovluqlar açır, həmin qovluqlarda fəaliyyətin profili üzrə İnternetdən informasiyanı yı-ğırlar. Kitabxanalarda xidmətin kifayət qədər yeni formasından – sənədlərin elektron çatdırılması imkanından fəal istifadə olunur.

Hər bir sakin elektron poçt xidmətindən istifadə edə və öz şəxsi poçt qutusunu aça bilər. Kitabxanaçılar məcburi surətdə vətənin gələcək müdafiəçilərini elektron poçtla işə öyrədirlər və onlar üçün şəxsi poçt qutuları açırlar ki, onlar orduda xidmətdə olarkən öz doğmaları ilə həmişə əlaqə saxlaya bilsinlər.

Bütün model kitabxanalar əhaliyə informasiya texnologiyaları ilə işləmək qaydaları öyrədilən mərkəzlərə çevrilmişlər: gənclər-dən, pensiyaçılardan ibarət dərs qrupları yaradılır. İqtisadi böhran şəraitində aktiv əmək yaşlı, o cümlədən işsiz qalmış insanlar ki-tabxanaya çox vaxt kompyuterdə işləməyi öyrənməyə gəlirlər.

Kitabxanalar özlərinin məxsusi elektron məhsullarını yara-dırlar – Yaşayış Məntəqəsinin Salnaməsinin, elektron versiya-sının, Yaşayış Məntəqəsinin Elektron Təqdimatının, sosial-məişət xarakterli informasiyadan ibarət VB-nin və başqa məhsulların yaradılması məcburi tələbdir.

Kitabxanaların yaxşı maddi-texniki bazası əhaliyə əlavə pullu surətçıxarma-çoxaltma xidmətləri təqdim etməyə imkan verir. Əlbəttə, bu yolla qazanılmış vəsaitlər kitabxanaların büdcədən maliyyələşdirilməsini kompensasiya edə bilmirlər. Pullu xidmət-lərin tətbiqinin əsas məqsədi – kitabxanaların əhalinin həyat key-fiyyətinin artırılmasına yönəldilmiş fəaliyyətinin səmərəsini ar-tırmaqdır.

Bütün kitabxanalar hüquqi informasiya mərkəzləridir. Belqo-rod vilayəti üzrə xüsusi rabitə idarəsi ilə birlikdə bütün model ki-tabxanalara hüquq aktlarının yayılması üzrə Dövlət sisteminə pul-suz giriş verilməsi təşkil edilmişdir. Kitabxanalara Rusiya Federa-siyasının Federal mühafizə xidmətinin Xüsusi rabitə İnternet-say-tında saxlanılan hüquq aktlarına giriş üçün parol ayırılmış, əlavə olaraq kitabxanalarda Rusiya Federasiyasının Federal mühafizə xidmətinin Xüsusi rabitə idarəsinin hüquqi məlumat bazalarından pulsuz istifadə imkanı təmin edilmişdir. Bundan başqa, mərkəzi

153

kitabxananın hüquqi informasiya mərkəzinin hüquqşünası bütün sakinlərə hüquq məsləhəti xidmətləri göstərilməsi üçün vaxtaşırı, qrafikə əsasən, kəndlərdəki kitabxanalara baş çəkir.

İnternetə çıxış sayəsində Kitabxanalar həm ərazidə, vilayət-də, həm də bütövlükdə ölkə üzrə müxtəlif müəssisələrin ünvanla-rı, iş rejimi, nəqliyyatın hərəkət qrafikləri, təhsil müəssisələrinə daxil olma şərtləri kimi sosial-məişət xarakterli informasiya mər-kəzləri funksiyalarını yerinə yetirirlər. Model kitabxanalar əhaliyə müxtəlif məsələlər üzrə operativ xidmət göstərilməsi üçün şəxsi məlumat bazalarını formalaşdırırlar, məsələn: “Kəndin, rayonun ərazisində yerləşən bütün təşkilatların və müəssisələrin ünvanları və iş vaxtı”, “Məşğulluq Mərkəzi təklif edir”, “Rayondakı tibbi müəssisələr”, “Oxumağa hara getməli”.

Bütün model kitabxanalar məktəblərlə birlikdə təhsil və tər-biyə prosesinə yardım proqramları hazırlamışlar. Kitabxanalar əsasında “Dünya bədii mədəniyyəti”, “Təsviri incəsənət”, “Musi-qi”, “Xalq mədəniyyəti”, “Rusiya Tarixi”, “Dünya tarixi” fənləri üzrə tədris məşğələləri keçirilir.

Kitabxanalar öz fondlarında saxlanılan videomaterialların təb-liğ edilməsi üçün videotəhsil mərkəzlərinə çevrilirlər: video-qo-naq evləri videoklublar, məsələn, İntellektual kino Klubu açılır; bu klubların proqramlarında tamaşaçıların gördüyü proqramların hökmən kollektiv şəkildə müzakirə edilməsi nəzərdə tutulur. Bü-tün bunlar əhalinin asudə vaxtını səmərəli təşkil etməyə imkan verir.

Maraqlıdır ki, Belqorod vilayətində yeni “hərəkat” başlanmış-dır – kitabxanalar öz texniki bazası əsasında qəzetlər buraxır, onların səhifələrində həmin yaşayış məntəqəsinin həyatı haqqında danışır. İstənilən yerli sakin belə qəzetin müxbiri ola bilər.

Son olaraq, Belqorod vilayətinin ictimai tələbat nəticəsində yaradılmış model kitabxanalarının fəaliyyətinin modelləşdirilmə-sinin ən yeni formalarını göstərmək istərdim. Bütün səviyyələrdə hakimiyyət orqanlarının fəaliyyətinə əhalinin etimadını artırmaq məqsədilə və “Dövlət orqanlarının və yerli özünüidarə orqanları-nın fəaliyyəti haqqında informasiyanın əlyetərliliyinin təmin edil-

154

məsi haqqında” 9 fevral 2009-cu il tarixli 8-FZ №-li Federal Qa-nunun icrası çərçivəsində bütün kitabxanalarda vətəndaşların dövlət orqanlarının və yerli hakimiyyət orqanlarının fəaliyyəti haqqında informasiyadan istifadə sistemi təşkil edilmişdir.

Model kitabxanalar diyarşünaslıq informasiyasının əsas saxla-yıcısı olmaqla, “Belqorod vilayətində turizmin İnkişafı” regional proqramının reallaşdırılması çərçivəsində Ərazi Ekskursiya mər-kəzlərinə çevrilirlər: onlar turizm marşrutları və videoekskursiyalar hazırlayır, onları keçirir, elektron və kağız daşıyıcılarda diyarşü-naslıq məhsulları yaradır və onları turistlər arasında yayırlar.

Kitabxanalar Genealogiya Mərkəzləri kimi işləyirlər: gənc-lərlə birlikdə yaşayış məntəqələrinin sakinlərinin elektron şəcərə albomlarını yaradırlar.

Dördüncüsü, Konsepsiyanın inkişafı çərçivəsində qəbul edil-miş qərara görə, model kitabxana statusu həm kənd kitabxana-sına, həm də şəhər kitabxanasının filialına, həmçinin uşaqlar üçün, gənclər üçün, digər ixtisaslaşdırılmış kənd və ya şəhər kitabxanasına mənimsədilə bilər. Axı aşkardır ki, təkcə Bel-qorod vilayətində deyil, bütün Rusiyada sayı çox olan “kiçik şə-hərlər”in sakinləri informasiyadan təcrid edilmə dərəcəsinə görə kənd əhalisindən heç də yaxşı vəziyyətdə deyildir. Eyni zamanda, mərkəzi (kəndlərarası) kitabxana hətta kənd yaşayış mən-təqəsində yerləşmiş olsa belə, model kitabxana statusu ala bilməz. Hesab edirik ki, model kitabxana açılması üçün zəruri olan maddi və informasiya resurslarının normativ minimal dəsti mərkəzi kitabxana funksiyalarını yerinə yetirən kitabxananın key-fiyyətli işi üçün əsla kifayət deyildir.

Model kitabxanalarıyla işin bütün həcmini iki əsas bloka böl-mək olar – birinci blok bilavasitə bu kitabxanaların açılışı ilə bağlı-dır. İşlərin digər bloku daha mürəkkəbdir. Mənim çıxardığım bu nəticə şəxsi təcrübəmə əsaslanır. Burada söhbət model kitabxana-nın maddi-texniki potensialının vaxtında yenilənməsindən, həmçi-nin onun mütəxəssislərinin peşəkar bacarıqlarının lazımi səviyyədə saxlanması zərurətindən gedir. Model kitabxananın resurs bazası yenilənməsə, onun effektiv işinin maksimal müddəti 3-4 il ola

155

bilər. Kitabxanaçıların əlavə təhsili fasiləsiz rejimdə olmalıdır. Əks təqdirdə kitabxananın inkişafında tənəzzül başlayır. Təəssüf ki, bizim vilayətdə bir model kitabxanası belə nümunə oldu. Biz onu bu statusdan məhrum etməyə məcbur idik, bu haqda bələdiyyə hakimiyyətinə məlumat verdik. Bizim bəyanatımızdan sonra yerli rəhbərlər kitabxananın vəziyyətinə diqqət yetirdilər və kitabxananın maddi-texniki və informasiya resurslarının normativ model səviy-yəsinə çatdırılmasına yönəlmiş tədbir gördülər.

Bununla əlaqədar olaraq Belqorod Dövlət Universal Elmi Ki-tabxanası bələdiyyə kitabxanalarının “model” statusunun təsdiq edilməsi üzrə metodik layihənin reallaşdırılmasının başlandığını elan etmişdir. Bu layihənin məqsədi model kitabxanaların resurs təminatının qənaətbəxş olmayan vəziyyəti dəyişdirməkdir. Statu-sun təsdiq edilməsi üçün kitabxana mütəxəssisləri model kitabxa-nanın fəaliyyəti haqqında əhali qarşısında İnteraktiv Hesabatı təş-kil etməlidirlər. Tədbir çərçivəsində kitabxananın xüsusi məlumat bazaları, o cümlədən informasiya-kommunikasiya texnologiyala-rından istifadə edilməklə hazırlanmış yeni xidmətlər, yeni layihə-lər təqdim edilməlidir. “model” statusunun təsdiq edilməsi üzrə layihənin reallaşdırılması 2011-ci il aprel ayında başlanmışdır.

Bundan başqa metodik xidməti BDUEK model kitabxanaları-nın fəaliyyətinin daimi monitorinqini aparır. Model kitabxanaların fəaliyyətinin monitorinqinin Dövlət Universal Elmi Kitabxana-sının mütəxəssisləri tərəfindən istifadə edilən formalarına aşağı-dakılar daxildir:

1. Statistik monitorinq. Artıq üç ildir ki, vilayətdə “Model kitabxanaların işinin

keyfiyyətinin qiymətləndirilməsi” sistemindən istifadə olunur. Model kitabxananın işinin keyfiyyətinin qiymətləndirilməsi 50-dən çox göstəricinin daxil olduğu meyarlar hazırlanmışdır. Hər göstəriciyə bal sistemi üzrə müəyyən qiymət verilmışdi, bütün göstəricilər üzrə balların maksimal sayı “mükəmməl model” təşkil edirdi. Hər model kitabxananın mütəxəssisi müstəqil hər il öz ki-tabxanasının fəaliyyətini təklif edilmiş meyarlar üzrə qiymətlən-dirir və alınmış nəticəni “mükəmməl model” ilə müqayisə edir.

156

Bütün bunlar onların işinin təkmilləşdirilməsinin mümkün isti-qamətlərini aşkar etməyə, onların fəaliyyətinin metodik təmina-tının prioritetlərini müəyyən etməyə imkan yaradır.

2008-ci ilin sonunda Belqorod Dövlət Universal Elmi Kitab-xanasının (elmi-metodik bölmənin və kitabxana proseslərinin av-tomatlaşdırması bölməsinin) mütəxəssisləri tərəfindən hazırlanmış kompyuter proqramı model kitabxanalar tərəfindən vilayət əha-lisinə xidmətlər təqdim edilməsinin vəziyyətinin monitorinqini aparmağa imkan verir. Model kitabxanaların işinin effektliliyi 20 meyar üzrə qiymətləndirilir. Bu meyarlar iki böyük blok halında qruplaşdırılmışdır: yerli cəmiyyətə informasiya-kitabxana xidməti və model kitabxananın resurs təminatı.

Model kitabxanaların mütəxəssisləri hər ay xüsusi hesabat forması doldururlar. Bu istənilən model kitabxananın istənilən müddət (ay, rüb, yarımillik, il) ərzində işini qiymətləndirməyə, mövcud dinamikanı təhlil etməyə imkan verir. Bundan başqa, bu və ya digər model kitabxananın işinin göstəricilərini rayonun, vi-layətin başqa kitabxanaları ilə müqayisə etmək, həmçinin model kitabxanaların fəaliyyətinin orta göstəricilərini vilayətin bütün ra-yonlarının kəsiyində müqayisə etmək və ya ayrı-ayrı rayonları öz aralarında müqayisə etmək olar. Bu proqram kitabxananın xidmət zonasında yaşayan əhalinin sayından asılı olaraq model kitabxa-naların işinin müqayisəli təhlil etməyə imkan verir.

2. Praktik monitorinq aşağıdakı tərkib hissələrindən ibarətdir: – model kitabxanaların ekspert-diaqnostik müayinələrinin təşkili; – metodik ekspedisiyalar; – model kitabxanalar əsasında yaradıcılıq laboratoriyalarının

təşkil edilməsi. Müayinəni Dövlət Universal Elmi Kitabxanasının mütəxəssis-

lərindən ibarət komanda keçirir. Bu komandanın tərkibinə elmi-metodik bölmənin mütəxəssislərindən başqa, kitabxananın ixtisas-laşdırılmış bölmələrinin əməkdaşları da daxildir. Nəticədə mövcud problemlər və onların həlli üsulları göstərilməklə model kitabxa-nanın işgüzar strategiyası təklif edilir. Yekun sənəd administrasi-yanın rəhbərinə, bələdiyyə qurumunun mədəniyyət orqanına, mər-

157

kəzləşdirilmiş kitabxana sisteminin direktoruna, model kitabxana-nın direktoruna, model kitabxananın yerləşdiyi yaşayış məntəqəsi-nin başçısına göndərilir. Yeri gəlmişkən, bələdiyyə ərazilərinin mə-dəniyyət orqanlarının illik kollegiyasında il ərzində görülmüş iş haqqında kitabxana sistemlərinin rəhbərlərinin və model kitabxana-ların mütəxəssislərinin məlumatlarının dinlənilməsi artıq normaya çevrilmişdir.

Metodik ekspedisiyalar keçirilməsinin məqsədi – model ki-tabxanaların mütəxəssislərinin işində innovasiyaları üzə çıxarmaq, bu işin yeni forma və metodlarını axtarıb tapmaqdır. Maraqlı tapıntılar, hər hansı problemlərin qeyri-ənənəvi həlləri, əhaliyə ki-tabxana xidmətinin yeni formaları – bütün bunlar metodik ideya-lar “xəzinəsini” doldurur. Metodik ekspedisiyaların “sanballı” nəticələrindən biri də model kitabxanalar əsasında yaradıcılıq laboratoriyalarının təşkil edilməsidir. Belqorod rayonuna meto-dik ekspedisiya Novosadovskaya model kitabxanası əsasında ailə tərbiyəsi məsələləri üzrə “Kitabxana və ailə: ortaqlı yaradıcılığın hədləri” adlı yaradıcılıq laboratoriyası təşkil etməyə imkan ver-mişdir. Bu gün praktik olaraq hər bir rayonda yaradıcılıq labora-toriyaları vardır. Yeri gəlmişkən, yaradıcılıq laboratoriyasının sta-tusu BDUEK-in direktoru tərəfindən imzalanmış xüsusi sertifikat təqdim edilməsi ilə təsdiq olunur.

3. İnformasiya dəstəyi. BDUEK xüsusi informasiya resursu yaradır. Model kitabxa-

nalar təşkil edilərkən kitabxana mütəxəssisləri həmin resursa – Belqorod Vilayət Elmi Kitabxanasının portalında “Model ki-tabxanalar” saytına müraciət edə bilərlər.

Dövlət Universal Elmi Kitabxanasının avtomatlaşdırma və elmi-metodik bölmələrinin mütəxəssisləri tərəfindən yaradılmış “Belqorod vilayətinin model kitabxanaları” adlı lazer diski daha bir informasiya resursu oldu. Diskin materialları normativ-hüquqi sənədləri özündə saxlayır, bizim vilayətdə model kitabxanalarının yaradılması tənzim edilir, model kitabxanasının fəaliyyətini niza-ma salan təşkilat sənədləri model kitabxanalarının mütəxəssisləri üçün maarifləndirici modullar və bir çox başqa şeylər. Bundan

158

başqa, diskdə yeni, innovasiya formaları və model kitabxanaları-nın işi metodları təqdim edilmişdir (təsəvvür edilmişdir).

4. Model kitabxanalar yaradılması konsepsiyasının növbəti tərkib hissəsi bu kitabxanaların mütəxəssislərinin peşəkar ba-carıqlarının artırılmasıdır. Bu istiqamət 2002-ci ildə Belqorod Dövlət Universal Elmi Kitabxanası bazasında yaradılmış Regional peşəkar inkişaf mərkəzinin fəaliyyəti çərçivəsində reallaşır. Bir il ərzində yeni açılmış kitabxanaların mütəxəssisləri hökmən mo-del kitabxanaların mütəxəssisləri üçün Dövlət Universal Elmi Kitabxanasının əsasında keçirilən 9 günlük ixtisasartırma kursla-rında oxuyur və dövlət nümunəli şəhadətnamə alırlar. Biz nəza-rət edirik ki, model kitabxanaların işçiləri beş ildə bir dəfədən az olmayaraq belə kurslarda oxusunlar və peşə ixtisaslarının artırılma-sı haqqında sertifikat alsınlar. Eyni zamanda Dövlət Universal Elmi Kitabxanası əsasında kompyuter texnologiyalarının dərindən öy-rənilməsi proqramı üzrə praktikumlar keçirilir.

“Mən öz təcrübəmi təklif edirəm!” devizi altında Yaradıcılıq Təşəbbüsü Günü keçirilməsi ənənəyə çevrilmişdir. Model ki-tabxanaların mütəxəssisləri kitabxana fəaliyyətinin modelləş-dirilməsi üçün müxtəlif imkanlar təklif edirlər.

2009-cu ildə Belqorod vilayətinin gənc kitabxana mütəxəssis-lərinin Forumu təşkil edilmişdi. Vilayətin kənd və model kitabxa-nalarının gənc mütəxəssisləri bu Forum çərçivəsində təcrübə mü-badiləsi etmək, bir-birindən öyrənmək imkanı qazanmışdı. Həm də, Forumda iştirak etmək üçün müraciət edənlərin çoxu model kitabxanaların mütəxəssisləri idi.

Forumda ayrıca bir blok gənc kitabxanaçıların peşəkar yaradı-cılığına həsr edilmişdi. Bu blok çərçivəsində gənc mütəxəssislər, həmçinin model kitabxanaları, öz yeni layihə və araşdırmalarını təqdim etdilər. “Koraçanski Mərkəzləşdirilmiş Rayon Kitabxa-nası” Bələdiyyə Mədəniyyət İdarəsinin Lomovskaya model kitab-xanasının müdiri O.V.Seminoqun təqdim etdiyi “İnternet şəbə-kəsinin gənclər üçün resursları” layihəsi xüsusi maraq doğurmuş-du. Bu interaktiv resurs müasir gənclərin əsas maraq dairələrini əhatə edirdi. Yeri gəlmişkən, bu kitabxananın işi 2009-cu ildə

159

Mərkəzi federal dairənin ədəbiyyat və incəsənət sahəsində müka-fatına layiq görülmüşdü.

Regional kitabxana siyasəti həm də vilayət büdcəsindən ma-liyyələşdirilən peşə müsabiqələri təşkil edilməsi vasitəsilə reallaş-dırılır. Hər il kitabxanaçıların ən azı iki peşə müsabiqəsi üçün ma-liyyələşdirmə ayrılır.

Model kitabxanaların mütəxəssisləri Belqorod vilayət mədə-niyyət idarəsi və BDUEK tərəfindən təşkil edilən bütün vilayət müsabiqələrində fəal iştirak edirlər: “İlin kitabxanaçısı”, “Kitab-xana – ideyaların açıq dünyasıdır”, “Mənim ailəm”, “Mənim soyadım” və s. Lakin əlbəttə, bu mütəxəssislər Belqorod vilayə-tində iki ildə bir dəfə keçirilən “İlin Kitabxanaçısı” peşə bacarığı müsabiqəsində iştirak çərçivəsində daha böyük fəallıq göstərirlər. Onu qeyd etmək lazımdır ki, model kitabxanaların mütəxəssisləri bu müsabiqədə özlərini olduqca müsbət cəhətdən göstərirlər. Mo-del kitabxananın mütəxəssisi hər müsabiqədə mütləq qalib və ya laureat olur. Bu isə bir daha təsdiq edir ki, model kitabxanalar “etibarlı əllərdədir”.

Məsələn, 2007-ci ildə “Belqorod rayonunun Mərkəzi kitabxa-nası” Bələdiyyə Mədəniyyət İdarəsinin Şimal model kitabxanasının kitabxanaçısı İrina Yuryevna Yudina müsabiqənin qalibi olmuş, altı nominasiyadan ikisində model kitabxanaların mütəxəssisləri ən yaxşı mütəxəssislər hesab edilmişlər: “Sabitlik və keyfiyyət” nominasiyasında – Natalya İvanovna Ledenyova (“Çernyanski ra-yon mərkəzləşdirilmiş kitabxana sistemi” Bələdiyyə Mədəniyyət İdarəsinin Volokonovski model kitabxanasının müdiri), “Ailəvi mütaliə ənənələrinin Dirçəlişi” nominasiyasında – Olqa Vasilyevna Seminoq (“Koraçanski Mərkəzləşdirilmiş Rayon Kitabxanası” Bə-lədiyyə Mədəniyyət İdarəsinin Lomovskaya model kitabxanasının müdiri).

“2009-cu ilin kitabxanaçı” peşə ustalığı vilayət müsabiqəsi də istisna olmadı. Bu müsabiqənin əvvəlkilərdən fərqli xüsusiyyə-ti onun virtual rejimdə keçirilməsi idi. Bələdiyyə kitabxana müəs-sisələrinin mütəxəssisləri bu müsabiqədə iştirak etmək üçün “Kitabxanaçının müəllif layihəsi”ni müsabiqəyə təqdim etməli

160

idi. Sonra bütün iştirakçıların müsabiqə işləri Dövlət Universal Elmi Kitabxanasının saytında yerləşdirilmiş, qaliblərin və laureat-ların seçimi isə Belqorod vilayətinin kitabxana cəmiyyətinin üzv-lərinin virtual səsverməsi yolu ilə həyata keçirilmişdi. Gördüyü-müz kimi, burada informasiya-kommunikasiya texnologiyaları öz tətbiq sahəsini tapmışdı.

Müsabiqəyə cəmi 60-a yaxın layihə təqdim edilmişdi, onların demək olar ki, yarısı model kitabxanaların mütəxəssislərinin layi-hələridir.

Vilayətin bələdiyyə kitabxanalarının virtual səsvermədə işti-rak etmiş mütəxəssislərinin fikrincə, “Belqorod Rayon Mərkəzi Kitabxanası” Bələdiyyə Mədəniyyət İdarəsinin Tavrovskaya mo-del kitabxanasının müdiri Nelli Aleksandrovna Titovanın Belqo-rod vilayətinin tanınmış səxsiyyətlərinin adlarının qorunub sax-lanmasına və dirçəldilməsinə, onların irsinin populyarlaşdırılması-na həsr edilmiş “Dirçəldilmiş adlar. Dirçəldilmiş mənəviyyat” layihəsi ən yaxşı layihə hesab edilmişdir.

Model kitabxanaların mütəxəssislərinin peşə uğurları sayəsin-də 2010-cu ildə Belqorod vilayət mədəniyyət idarəsi səviyyəsində “Ən yaxşı model kitabxanası” xüsusi peşə bacarığı müsabiqəsinin keçirilməsi haqqında qərar qəbul edilmişdir. Səlahiyyətli münsif-lər heyəti aşağıda sadalanan 8 nominasiya üzrə müsabiqənin qa-liblərini və laureatlarını müəyyən etmişdir:

• “Kitabxana – bələdiyyə və hüquqi informasiyanın mərkəzidir” • “Kitabxana – sosial və məişət informasiyasının mərkəzidir” • “Kitabxana – diyarşünaslıq informasiyasının mərkəzidir” • “Kitabxana – mütaliəni təbliğ edən mərkəzdir” • “Kitabxana – təhsili və müstəqil təhsili dəstəkləyən mərkəzdir” • “Kitabxana – şəxslərarası kommunikasiyalar mərkəzidir” • “Kitabxana – əhalinin zəif müdafiə olunan təbəqələrini dəs-

təkləyən sosial təsisatdır” • “Kitabxana – şəxsiyyətin sosiallaşma mərkəzidir”. Müsabiqənin nəticələri X Ümumrusiya kitabxana innovatikası

məktəbi (noyabr, 2010-cu il) çərçivəsində elan edilmişdi.

161

Qeyd etmək lazımdır ki, Belqorod vilayətinin model kitabxa-nalarının təcrübəsinin ümumiləşdirilməsi və inkişafı perspektivlə-rinin müəyyən edilməsi Belqorod vilayətində keçirilən ənənəvi Ümumrusiya kitabxana innovatikası məktəblərinin proqramların-da öz əksini tapır. Məsələn, 2008-ci ildə yaradıcılıq laboratoriyası formatında “Model kitabxanası kəndin kitabxana-informasiya tə-minatının innovasiya strukturu kimi” mövzusu üzrə keçirilmiş VIII kitabxana innovatikası məktəbi bu Məktəbin Rusiyanın 47 regionlarından olan dinləyicilərinə Belqorod vilayətinin model ki-tabxanalarının maraqlı iş təcrübəsi ilə tanış olmaq imkanı ver-mişdir. X Məktəb çərçivəsində model kitabxanalar statusu almış kənd kitabxanalarının iş təcrübəsinin ümumiləşdirilməsi davam etmişdir. X Məktəbdə model kitabxanaların fəaliyyətinin metodik təminatı məsələlərinə, onların proqram-məqsədli layihələşdiril-məsi və kadrların peşəkar inkişafının prioritet istiqamətlərinə ba-xılmışdır.

Regionda model kitabxanalar yaradılması dövlət və bələdiyyə hakimiyyət orqanları, o cümlədən mədəniyyətin idarə edilməsi üz-rə dövlət və bələdiyyə strukturları, həmçinin dövlət və bələdiyyə kitabxanaları tərəfindən vilayətin, ilk növbədə, Rusiya iqtisadiy-yatının perspektivli seqmenti olan kənd rayonlarının sakinlərinin informasiya və mədəni təminatının səviyyəsini əhəmiyyətli də-rəcədə artıran müasir sosiomədəni infrastruktur yaradılmasına yö-nəldilmiş birgə səylərinin nəticəsidir.

162

МОДЕЛЬНЫЕ ПУБЛИЧНЫЕ БИБЛИОТЕКИ БЕЛГОРОДСКОЙ ОБЛАСТИ:

КОНЦЕПЦИЯ ИННОВАЦИОННОГО РАЗВИТИЯ

Н.П. Рожкова,

директор Белгородской государственной универсальной

научной библиотеки

Сегодня в общегосударственном масштабе продолжает ре-шаться задача сохранения и развития сельских библиотек. Важ-но, на наш взгляд, что политика в отношении сельских библио-тек направлена на их модернизацию, внедрение и развитие новых информационных функций. Модернизация библиотек – это особая веха в развитии библиотечного дела в России. Она позволила внедрить автоматизированные процессы в информа-ционно-библиографическое обслуживание читателей, учет и обработку документов, создать электронные каталоги, специа-лизированные библиографические и фактографические базы данных. Модернизация показала, насколько может повыситься степень информированности населения во всех сферах жизне-деятельности человека с открытием модельных библиотек.

В 2001 году Некоммерческим фондом «Пушкинская биб-лиотека» в инициативном порядке была разработана прог-рамма «Сельская библиотека», поддержанная Министерст-вом культуры Российской Федерации, целью которой было создание условий для комплексного развития сельских биб-лиотек, формирование на их базе современных информа-ционных и просветительских центров, привлечение Внима-ния к социальным проблемам провинции, преодоление различий культурного статуса города и деревни, сохранение и развитие культуры на селе.

163

Одним из направлений программы стала реализация про-екта по созданию модельных сельских библиотек.

Главная цель проекта — модернизация сельских библии-отек, предоставление жителям села неограниченного доступа к информации, качественное повышение уровня информаци-онной грамотности населения. Путь к этому — обновление книжных фондов, совершенствование обслуживания читате-лей с привлечением новейших компьютерных технологий.

Поддерживая деятельность по развитию сельских библи-отек, Министерство культуры Российской Федерации в 2002 г. приступило к реализации проекта «Создание модель-ных публичных библиотек на селе» совместно с Региональ-ной общественной организацией «Открытая Россия» (финан-совое обеспечение) – и Межрегиональной ассоциацией де-ловых библиотек (ответственный исполнитель). В результате в 20 сельских библиотеках четырех регионов (Тверская, Рязанская, Белгородская, Самарская области) были созданы современные информационно-культурные универсальные по-лифункциональные учреждения, способные стать моделью для воспроизведения подобной концепции в других регионах Российской Федерации.

От Белгородской области участниками стали 5 сельских библиотек: Антоновская сельская библиотека ЦБС Грайво-ронского района, Бессоновская сельская библиотека ЦБС Белгородского района, Великомихайловская сельская библи-отека ЦБС Новооскольского района, Новотаволжанская сель-ская библиотека ЦБС Шебекинского района, Гостищевская сельская библиотека ЦБС Яковлевского района.

В ходе реализации проекта «Создание модельных библио-тек на селе» была организована поставка базового комплекта новейшей социально значимой литературы, информационных ресурсов на электронных и аудиовизуальных носителях спра-вочного, образовательного профиля, а также видео и музы-кальной классики. Фонды каждой из библиотек увеличились более чем на 900 изданий. Оформлена подписка на CD ROM

164

«Энциклопедия российского права». В библиотеках появились 10 музыкальных компакт – дисков и 52 кассеты с шедеврами мировой музыкальной классики, около 100 видеокассет обра-зовательной, художественной и детской тематики.

Кроме того, библиотекам были предоставлены техничес-кие средства и оборудование для организации компьютерных рабочих мест, лицензионное программное обеспечение. Биб-лиотеки были оснащены 2 компьютерами, принтером, скане-ром, ксероксом, телевизором, видеомагнитофоном, музы-кальным центром.

В рамках проекта было осуществлено обучение библио-текарей и пользователей библиотек работе с современными информационными и компьютерными технологиями. В сель-ских библиотеках установлены также правовые базы «Кон-сультант+» с документами федерального и регионального законодательства, обеспечен надежный доступ в Интернет из сельских библиотек с годичной оплатой каналов связи.

В рамки данного проекта органично вписалось стимули-рованное участие местных властей в его реализации, выра-зившееся, в частности, в предоставлении средств для прове-дения ремонта помещений библиотек, организации надежной системы сохранности технических средств и фонда в сель-ских библиотеках, приобретении библиотечной мебели и предметов интерьера, организации дополнительной подписки на актуальную периодику и т. д.

Главы районных и сельских администраций этих террито-рий восприняли идею создания модельных публичных биб-лиотек с большим воодушевлением. Поэтому все, без исклю-чения, выделили необходимые финансовые средства для проведения ремонта помещений и приобретения нового биб-лиотечного оборудования.

Открытие модельных публичных библиотек способство-вало значительному увеличению видов информационных ус-луг, оказываемых местному населению. Изменилась роль сельской библиотеки как социального института. Эти биб-

165

лиотеки перестали быть только культурно-досуговыми уч-реждениями, а, прежде всего, стали информационными цент-рами общественной жизни для данного сообщества.

Во всех библиотеках возросло количество посетителей. Это – школьники и студенты, преподаватели средних школ, специалисты аграрно-промышленного комплекса, пенсионе-ры. Молодежь чаще всего использует появившиеся возмож-ности работы на компьютере, выхода в Интернет и дополни-тельного изучения школьных предметов с помощью просмот-ра научно-популярных и учебных программ на видеокассетах и CD ROM.

По сути, был осуществлен самый настоящий эксперимент по модернизации социальной среды с помощью предостав-ления возможностей свободного доступа к информации, экс-перимент, позитивные социальные последствия которого, безусловно, будут весьма значительны. Организаторы проек-та рассчитывали, что эти «точки роста» окажут стимулирую-щее воздействие на модернизацию других библиотек, прив-лекут необходимое внимание к их развитию со стороны ре-гиональных и властных муниципальных структур.

Проект привлек пристальное внимание как центральных, так и региональных средств массовой информации и заслу-жил самую высокую оценку и исключительно положитель-ные отзывы.

Участие 5 белгородских сельских библиотек в 2002 году в федеральном проекте «Создание модельных публичных библиотек» для всех муниципальных библиотек области ста-ло судьбоносным событием, определившим новый – приори-тетный вектор их развития на ближайшую и далекую перс-пективу. Буквально уже первый год работы библиотек в но-вом качестве показал, что это именно та библиотечная мо-дель, которая способна вовлекать в библиотечное прос-транство всех жителей обслуживаемой территории. Это наглядно подтверждается статистическими данными: в сред-нем в каждой модельной библиотеке в течение первого года

166

на 30-40% увеличивается число читателей. С помощью элек-тронных технологий в режиме отдаленного доступа выполня-ется около 60% всех запросов. Обращаемость книг, кассет, дисков составляет 5,6 раза при средней обращаемости фонда по области – 1,2 раза. В среднем за два года работы модель-ной библиотеки почти 35 % ее пользователей обучаются са-мостоятельно работать с текстовым редактором, электронны-ми базами данных, могут без помощи библиотекаря зани-маться с мультимедийными энциклопедиями, искать инфор-мацию в Интернет и т.д. Но главное, из практики работы библиотеки исчезло такое понятие как «неудовлетворен-ный информационный запрос».

Тем самым, модельная библиотека – это социальная программа защиты жителей малых населенных пунктов, ограниченных в возможностях получения новой информации.

Мы, библиотекари, были уверены, что такая убедитель-ная статистика способна впечатлить региональных и местных руководителей, чье отношение к библиотеке во многом опре-деляет библиотечную политику вверенной им территории. В результате активной и широкомасштабной разъяснительной работы среди глав местного самоуправления, на уровне администрации области (встречи с руководителями, органи-зация их посещения уже действующих модельных библиотек, публикации в местной прессе), идея создания модельных библиотек нашла поддержку у губернатора Белгородской области Е. С. Савченко. Поэтому в областную целевую про-грамму «Развитие сельской культуры в Белгородской области на 2003 – 2005 годы», которая была в дальнейшем пролон-гирована с изменениями и дополнениями до 2014 года, вошел раздел о создании модельных библиотек в каждом районе. Именно программно-целевой подход способствовал тому, что модельные библиотеки стали частью библиотечной политики региона. Сегодня финансирование создания модельных биб-лиотек трехуровневое: в рамках федеральной программы «Культура России»: за счет федеральных и местных средств

167

(создано в области 12 библиотек); в рамках областной про-граммы: областной бюджет; в рамках муниципальных программ развития культуры: только из средств местного бюджета. В настоящее время в Белгородской области статус «модельной» имеют 177 или 27% от общего количества всех муниципальных библиотек в регионе. Среди глав му-ниципальных районов даже началось «негласное» соревно-вание: у кого на территории открыто больше модельных биб-лиотек. В Новооскольском районе уже сегодня 68% биб-лиотек получили статус «модельной».

Еще одним немаловажным достижением для нас стало принятие в 2010 г. на коллегии управления культуры Мо-дельного стандарта деятельности муниципальной обще-доступной библиотеки Белгородской области, который включает в себя, наряду с общими требованиями, нормативы обеспечения материальными ресурсами и нормативы дея-тельности библиотек. Отдельным пунктом в стандарте обо-значена модельная общедоступная библиотека, в частности перечень требований к ее открытию.

Проект «модельная библиотека» достаточно дорогой в фи-нансовом отношении. Поэтому хочу особо отметить, что все наши достижения, связанные с организацией работы библиотек нового типа, стали возможны благодаря тому, что были под-держаны властью, которая выделяет не только бюджетные средства, но и содействует организации спонсорской помощи. Значительную активность проявляют общественные организации, государственные учреждения, предприятия и частные предприниматели этих районов. Помощь оказывается как финансовая, так и в форме непосредственного участия.

Для привлечения общественного внимания все вновь соз-данные модельные библиотеки обязательно проводят цере-монию торжественного открытия модельной библиотеки (разработана Памятка по проведению Презентации модель-ной библиотеки). На праздник приглашаются все жители, глава поселения и глава района или городского округа, руко-

168

водители управления культуры области. Как и следовало ожидать, гости приходят с подарками – читатели дарят книги, творческие деятели – свои работы, малый бизнес – деньги, оборудование, областное управление культуры также не при-ходит с «пустыми руками».

Особая ответственность по созданию модельных библио-тек в Белгородской области возложена на БГУНБ как регио-нальный методический центр, которая, для придания систем-ности и комплексности этой работе разработала Концепцию модельной библиотеки. Концепция представляет собой творческое развитие федерального проекта. Мы определили сущность понятия модельной библиотеки.

Во-первых, это библиотека, которая имеет стандарт-ный, оптимальный набор материальных и информацион-ных ресурсов в полном объеме: доступ в Интернет, элек-тронная правовая система, копировально-множительное обо-рудование, ежегодный объем новых поступлений – не менее 250 книг на 1000 жителей, поступления на электронных носи-телях – 10% от общего объема всего потока новинок. Полный перечень утвержден Модельным стандартом деятельности муниципальной общедоступной библиотеки Белгородской области. Наше принципиальное убеждение заключается в том, что даже малейшее отклонение от ресурсного нор-матива дискредитирует прогрессивную идею модельной биб-лиотеки в глазах населения и самих библиотекарей.

В области принят строгий Регламент присвоения статуса «модельная». Согласно решению коллегии управления куль-туры Белгородской области 2008 года, придание библиотеке статуса модельная возможно только на основании решения комиссии, созданной при главе администрации каждого ра-йона при обязательном участии представителя управления культуры области или областного методического центра (Белгородская государственная универсальная научная биб-лиотека). Комиссия с выездом на место подписывает протокол, подтверждающий, что информационные и материальные ре-

169

сурсы библиотеки-претендентки соответствуют нормативным требованиям. Только после заклюючения комиссии глава тер-ритории издает распоряжение о придании такой-то библиотеке нового статуса.

Во-вторых, понятие «модельная» мы меньше всего рас-сматриваем как некий образец, модель (которые, как прави-ло, существуют в единичном числе). Мы рассматриваем мо-дельную библиотеку как норму, типовую форму существо-вания современной муниципальной публичной библиоте-ки, поэтому в области серьезно контролируется выполнение требований целевой программы по созданию модельных биб-лиотек, для чего не менее 2 раз в год областная коллегия уп-равления культуры рассматривает этот вопрос.

В-третьих, модельная, значит, способная моделиро-вать свою деятельность в соответствии с потребностями общества и использующая для этого все свои ресурсные мощности. Возможные направления, содержание работы об-общены в разработанном Типовом положении о модельной библиотеке.

Прежде всего, доступ в Интернет делает библиотеку реальным, а не декларативным информационным центром. Для специалистов библиотекари открывают именные элек-тронные папки, в них по профилю деятельности собирают информацию из Интернет. В библиотеках активно использу-ется достаточно новая форма обслуживания – электронная доставка документов.

Каждый житель может воспользоваться услугой электрон-ной почты и открыть свой собственный почтовый ящик. Биб-лиотекари в обязательном порядке обучают будущих защитни-ков отечества работе с электронной почтой и открывают для них персональные почтовые ящики, чтобы находясь на ар-мейской службе они всегда могли связаться с родными.

Все модельные библиотеки стали центрами обучения населения работе с информационными технологиями: создаются учебные группы молодежи, пенсионеров. В усло-

170

виях экономического кризиса учиться работать на компьюте-ре в библиотеку все чаще приходят люди активного трудо-вого возраста, в том числе оставшиеся без работы.

Библиотеки создают собственные электронные продук-ты – обязательно создание электронной версии Летописи населенного пункта, Электронной презентации населенного пункта, БД социально-бытовой информации и др.

Хорошая материально-техническая база библиотек позвол-яет предоставлять населению дополнительные платные ко-пировально-множительные услуги. Заработанным таким образом средства не могут компенсировать библиотекам бюд-жетное финансирование. Главная задача внедрения платных услуг – в повышении эффективности библиотечной деятель-ности, направленной на повышение качества жизни населения.

Все библиотеки являются центрами правовой информа-ции. Совместно с управлением специальной связи по Белго-родской области организовано предоставление всем модель-ным библиотекам бесплатного доступа к Государственной системе распространения правовых актов. Библиотекам выделен пароль доступа к правовым актам на Интернет-сайте Спецсвязи Федеральной службы охраны Российской Федера-ции, дополнительно в библиотеках бесплатно установлены правовые базы данных Спецсвязи Федеральной службы охра-ны Российской Федерации. Кроме того, юрист ЦПИ цен-тральной библиотеки периодически, согласно графику, выез-жает в поселенческие библиотеки для оказания юридических консультаций всем жителям.

Благодаря выходу в Интернет библиотеки выполняют функции центра социально-бытовой информации: адресам работы различных учреждений как в районе, области, так и в целом по стране, графики движения транспорта, условия пос-тупления в учебные заведения. Для оперативного обслужива-ния населения по различным вопросам, модельные библиотеки формируют собственные базы данных, такие как «Адреса, время работы всех организаций и учреждений, расположенных

171

на территории села, района», «Центр занятости предлагает», «Медицинские учреждения в районе», «Куда пойти учиться».

Все модельные библиотеки разработали совместно со школами программы в помощь образовательному и вос-питательному процессу. На базе библиотек проводятся учебные занятия по предметам «Мировая художественная культура», «Изобразительной искусство», «Музыка», «На-родная культура», «История России», «Мировая история».

Для продвижения видеоматериалов из фонда, библиотеки становятся видеообразовательными центрами: открывают-ся видеогостиные, видеоклубы, например, Клуб интеллекту-ального кино; их программы предусматривают обязательное коллективное обсуждение зрителями увиденных программ. Все это позволяет организовать полезный досуг населения.

Интересно, что на Белгородчине началось новое «движе-ние» – библиотеки на своей технической базе выпускают газеты, на страницах которых рассказывают о жизни своего населенного пункта. Корреспондентом такой газеты может стать любой местный житель.

В заключение приведу самые новые последние формы моделирования деятельности модельных библиотек Белго-родчины, в основе которых лежит общественная потреб-ность. С целью повышение доверия населения к деятельнос-ти власти всех уровней и в рамках исполнения Федерально-го закона № 8-ФЗ от 9 февраля 2009 года «Об обеспечении доступа к информации о деятельности государственных ор-ганов и местного самоуправления» во всех библиотеках ор-ганизована система доступа граждан к информации о дея-тельности государственных органов и органов местного самоуправления.

Являясь основными держателями краеведческой инфор-мации модельные библиотеки становятся, в рамках реалииза-ции региональной программы «Развитие туризма в Белгород-ской области», Экскурсионными центрами территории: разрабатывают туристические маршруты, видеоэкскурсии,

172

проводят их, создают электронную и бумажную краеведчес-кую продукцию и распространяют ее среди туристов.

Библиотеки работают как Центры генеалогии: совмест-но с молодыми создают электронные альбомы родословных жителей населенного пункта.

В четвертых, в рамках развития Концепции было принято решение, согласно которому статус модельной может быть присвоен как сельской библиотеке, так и городской библи-отеке-филиалу, а также детской, юношеской другой специ-ализированной сельской или городской библиотеке. Ведь очевидно, что жители «малых городов», которыми богата не только Белгородская область, но и вся Россия, находятся в информационная изоляции не меньше, чем сельское населе-ние. В тоже время статус модельной не может получить цен-тральная (межпоселенческая) библиотека, даже если она расположена в сельском поселении. Считаем, что норматив-ный минимальный набор материальных и информационных ресурсов, необходимый для открытия модельной библиотеки, совершенно недостаточен для качественной работы библиоте-ки, выполняющей функции центральной.

Весь объем работы с модельными библиотеками можно разделить на два основных блока – первый связан непосред-ственно с открытием этих библиотек. Другой блок работ более сложен. Этот вывод я делаю, исходя из собственной практики. Речь идет о своевременном обновлении материально-техничес-кого потенциала модельной библиотеки, а также о необходи-мости поддержки на должном уровне профессиональной ком-петентности ее специалистов. Максимальный срок эффектив-ной работы модельной библиотеки без обновления ресурсной базы – 3-4 года. Дополнительное обучение библиотекарей дол-жно происходить в режиме непрерывного обучения. В про-тивном случае наступает регрессия в развитии библиотеки. К сожалению, в нашей области такой пример произошел с одной модельной библиотекой. Мы вынуждены были лишить ее этого статуса, информировали об этом муниципальную власть. Пос-

173

ле нашего заявления местные руководители обратили внима-ние на состояние библиотеки и приняли меры по приведению до нормативного модельного уровня материально-техничес-ких и информационных ресурсов библиотеки.

В связи с этим Белгородская государственная универ-сальная научная библиотека объявила о начале реализации методического проекта по подтверждению муниципальными библиотеками статуса «модельная», который призван изме-нить ситуацию с недостаточным ресурсным обеспечением модельных библиотек. Для подтверждения статуса библио-течные специалисты должны организовать интерактивный Отчет перед населением о деятельности модельной библиоте-ки. В рамках мероприятия необходимо представить собствен-ные базы данных, новые услуги, новые проекты библиотеки, выполненные в т.ч. с использованием информационно-ком-муникативных технологий. Проект подтверждения статуса «модельная» стартовал в апреле 2011 г.

Помимо этого методическая служба БГУНБ ведет посто-янный мониторинг деятельности модельных библиотек. Фор-мы мониторинга деятельности модельных библиотек, исполь-зуемые специалистами ГУНБ, включают в себя:

1. Статистический мониторинг. Уже три года в области используется система «Оценки

качества работы модельных библиотек». Разработаны кри-терии оценки качества работы модельной библиотеки, кото-рые включают более 50-ти показателей. Каждый показатель имел балльную систему оценки, и максимальное количество баллов по всем показателям составляло так называемую «идеальную модель». Специалист каждой модельной библио-теки самостоятельно ежегодно оценивает деятельность своей библиотеки по предложенным критериям и сравнивает по-лученный результат с «идеальной моделью». Все это способ-ствует выявлению возможных направлений совершенствова-ния их работы, позволяет определить приоритеты методи-ческого обеспечения их деятельности.

174

В конце 2008 года специалистами Белгородской государ-ственной универсальной научной библиотеки (научно-методи-ческого отдела и отдела автоматизации библиотечных процес-сов) была разработана компьютерная программа, которая позволяет вести мониторинг состояния предоставления ус-луг модельными библиотеками населению области. Оценка эффективности работы модельных библиотек определяется по 20-ти критериям, которые сгруппированы в два больших бло-ка: информационно-библиотечное обслуживание местного со-общества и ресурсное обеспечение модельной библиотеки.

Специалисты модельных библиотек ежемесячно заполня-ют разработанную форму отчетности. Это дает возможность оценить работу любой модельной библиотеки за любой про-межуток времени (месяц, квартал, полугодие, год), посмот-реть существующую динамику. Кроме того, можно сравнить показатели работы той или иной модельной библиотеки с другими библиотеками района, области, а также сравнить средние показатели деятельности модельных библиотек в разрезе всех районов области или сравнить между собой от-дельные районы. Данная программа позволяет проводить сравнительный анализ работы модельных библиотек в зави-симости от количества населения, проживающего в зоне об-служивания библиотеки.

2. Практический мониторинг. Это: – организация экспертно-диагностических обследований

модельных библиотек; – методические экспедиции; – создание творческих лабораторий на базе модельных

библиотек. Обследование проводит команда специалистов ГУНБ, в

состав которой входят помимо специалистов научно-методи-ческого отдела сотрудники специализированных подразделе-ний библиотеки: В результате предлагается деловая страте-гия модельной библиотеки с указанием проблем и способов

175

их решения. Адресатами итогового документа являются глава администрации, орган культуры муниципального образова-ния, директор ЦБС, модельной библиотеки, глава поселения, где расположена модельная библиотека. Кстати, уже стало нормой, что ежегодно на коллегии органов культуры муни-ципальных районов заслушивают руководителей библио-течных систем и специалистов модельных библиотек о про-деланной работе.

Задача проведения методических экспедиций – выявле-ние инноваций, поиск новых форм и методов работы специа-листов модельных библиотек. Интересные находки, нетради-ционные решения каких-либо проблем, новые формы биб-лиотечного обслуживания населения – все это пополняет ме-тодическую «копилку» идей. Еще одним «весомым» резуль-татом методических экспедиций является создание творчес-ких лабораторий на базе модельных библиотек. Методи-ческая экспедиция в Белгородский район позволила создать на базе Новосадовской модельной библиотеки творческую лабораторию по семейному воспитанию «Библиотека и семья: грани сотворчества». На сегодняшний день творческие лаборатории есть практически в каждом районе. Кстати, ста-тус творческой лаборатории подтверждается вручением специального сертификата за подписью директора БГУНБ.

3. Информационная поддержка. БГУНБ создает информационный ресурс, к которому мо-

гут обратиться специалисты библиотек при организации мо-дельных библиотек. Это сайт «Модельные библиотеки» на портале Белгородской областной научной библиотеки.

Еще одним информационным ресурсом стал лазерный диск «Модельные библиотеки Белгородской области», соз-данный специалистами отделов автоматизации и научно-мето-дического ГУНБ. Материалы диска содержат нормативно-правовые документы, которыми регулируется создание мо-дельных библиотек в нашей области, организационные доку-менты, регулирующие деятельность модельной библиотеки,

176

образовательные модули для специалистов модельных биб-лиотек и многое другое. Кроме того, на диске представлены новые, инновационные формы и методы работы модельных библиотек.

4. Следующей составляющей концепции создания модельных библиотек в области является повышение профессиональной компетентности специалистов этих библиотек. Это направление реализуется в рамках деятель-ности Регионального центра профессионального развития, созданного в 2002 году на базе Белгородской ГУНБ. Специа-листы вновь открытых библиотек в течение одного года обя-зательно учатся на 9-ти дневных курсах повышения ква-лификации для специалистов модельных библиотек, кото-рые проводятся на базе ГУНБ и получают свидетельство государственного образца. Мы следим за тем, чтобы работ-ники модельных библиотек обучались на подобных курсах с получением сертификата о повышении профессиональной квалификации не реже одного раза в пять лет. Одновременно на базе ГУНБ проводятся практикумы по программе углуб-ленного изучения компьютерных технологий.

Традиционным стало проведение Дня творческой ини-циативы «Я предлагаю свой опыт!». Специалисты модель-ных библиотек предлагают различные возможности моде-лирования библиотечной деятельности.

В 2009 году молодые специалисты сельских и модельных библиотек имели возможность обменяться опытом, поучиться друг у друга в рамках работы Форума молодых библиотечных специалистов Белгородчины. Причем, большая часть заявок на участие была от специалистов модельных библиотек.

Отдельный блок в рамках Форума был посвящен профес-сиональному творчеству молодых библиотекарей, в рамках которого молодые специалисты, в том числе и модельных библиотек, представили свои новые проекты и разработки. Особый интерес вызвал проект О.В.Семиног, заведующей Ломовской модельной библиотекой МУК «Корочанская ЦРБ»

177

«Ресурсы сети Интернет для молодежи», представляющий со-бой интерактивный ресурс, включающий основные сферы ин-тересов современной молодежи. Кстати, работа этой библиоте-ки в 2009 году была удостоена Премии Центрального феде-рального округа в области литературы и искусства.

Региональная библиотечная политика реализуется и по-средством организации профессиональных конкурсов, кото-рые финансируются из областного бюджета. Ежегодно фи-нансирование получают как минимум два профессиональных конкурса библиотекарей.

Специалисты модельных библиотек принимают активное участие во всех областных конкурсах, организуемых управле-нием культуры Белгородской области и БГУНБ: «Библиоте-карь года», «Библиотека – открытый мир идей», «Моя семья», «Моя фамилия» и др., но наибольшую активность проявляют, конечно же, в рамках участия в областном конкурсе професси-онального мастерства «Библиотекарь года», который прово-дится на Белгородчине один раз в два года. Причем, следует отметить, что позиционируют себя на этом конкурсе специа-листы модельных библиотек очень достойно. На каждом конкурсе победителем или лауреатом обязательно становится специалист модельной библиотеки, что лишний раз подтверж-дает: модельные библиотеки – «в надежных руках».

Так, в 2007 году победителем конкурса стала Ирина Юрь-евна Юдина, библиотекарь Северной модельной библиотеки МУК «ЦБ Белгородского района», и еще в двух номинациях из шести специалисты модельных библиотек были признаны лучшими: «Стабильность и качество» (Наталья Ивановна Ле-денева, заведующая Волоконовской модельной библиотекой МУК «ЦБС Чернянского района»), «Возрождение традиций се-мейного чтения (Ольга Васильевна Семиног, заведующая Ло-мовской модельной библиотекой МУК «Корочанская ЦРБ»).

Не стал исключением и областной конкурс профессио-нального мастерства «Библиотекарь 2009 года», особеннос-тью которого стало проведение его в виртуальном режиме.

178

Для участия в конкурсе специалистам муниципальных биб-лиотечных учреждений необходимо было предоставить на конкурс «Авторский проект библиотекаря». Затем конкурс-ные работы всех участников были размещены на сайте ГУНБ, выбор победителей и лауреатов осуществлялся виртуальным голосованием членов библиотечного сообщества Белгород-ской области. Как видим, информационно-коммуникацион-ные технологии и здесь нашли свою нишу.

Всего же на конкурс было представлено около 60-ти про-ектов, из которых почти половина – это проекты специалис-тов модельных библиотек.

Лучшим проектом, по мнению специалистов муниципаль-ных библиотек нашей области, участвовавших в виртуальном голосовании, стал проект Нелли Александровны Титовой, за-ведующей Тавровской модельной библиотекой МУК «ЦБ Белгородского района», «Возрожденные имена. Возрожденная духовность», который посвящен сохранению и возрождению известных имен Белгородчины, популяризации их наследия.

Профессиональные достижения специалистов модельных библиотек способствовали тому, что на уровне управления культуры Белгородской области принято решение об органи-зации в 2010 году специального конкурса профессионального мастерства «Лучшая модельная библиотека». Победителей и лауреатов конкурса определяло компетентное жюри по 8 но-минациям:

«Библиотека – центр муниципальной и правовой инфор-мации»

«Библиотека – центр социальной и бытовой информа-ции»

«Библиотека – центр краеведческой информации» «Библиотека – центр продвижения чтения» «Библиотека – центр поддержки образования и само-

образования» «Библиотека – центр межличностных коммуникаций»

179

«Библиотека – социальный институт поддержки неза-щищенных слоев населения»

«Библиотека – центр социализации личности». Результаты конкурса были оглашены в рамках X Всерос-

сийской школы библиотечной инноватики (ноябрь, 2010 г.). Следует отметить, что обобщение практики и определение

перспектив развития модельных библиотек Белгородской об-ласти, традиционно находят отражение в программах Всерос-сийских школ библиотечной инноватики, которые проходят на Белгородчине. Так VIII Школа библиотечной инноватики, сос-тоявшаяся в 2008 г. в формате творческой лаборатории на тему «Модельная библиотека как инновационная структу-ра библиотечно-информационного обеспечения села», поз-волила слушателям из регионов России Школы познакомиться с интересным опытом работы модельных библиотек Белгород-ской области. В рамках X Школы продолжилось обобщение практики работы сельских библиотек, получивших статус модельных. Были рассмотрены вопросы методического обес-печения деятельности модельных библиотек, приоритетные направления их программно-целевого проектирования и про-фессионального развития кадров.

Создание модельных библиотек в регионе – это итог сов-местных усилий государственных и муниципальных органов власти, в том числе государственных и муниципальных структур управления культурой, а также государственных и муниципальных библиотек по созданию современной социо-культурной инфраструктуры, значительно повышающей уро-вень информационного и культурного обеспечения жителей области и, в первую очередь, сельских районов – перспек-тивного сегмента российской экономики.

180

AZƏRBAYCAN KİTABXANALARI MÜSTƏQİLLİK İLLƏRİNDƏ

(1991-2011)

Lətifə Məmmədova, Mədəniyyət və Turizm Nazirliyinin

Kitabxana sektorunun müdiri, YUNESKO-nun “İnformasiya hamı üçün”

Proqramının Azərbaycan Komitəsinin sədri

Mədəniyyətimizin mühüm sahələrindən biri olan kitabxana-informasiya işi sahəsində çox mürəkkəb və eyni zamanda maraqlı dövr olan son 20 ildə olduqca ciddi tədbirlər həyata keçirildi.

1990-cı ilin əvvəllərindən SSRİ dağılmağa, müttəfiq respubli-kalar bir-birinin ardınca öz müstəqilliyini elan etməyə başladı.

Kitabxana işinə ayrılan vəsait olduqca az olduğundan bu və-saitlə kitabxanaların maddi-texniki bazasını möhkəmləndirmək, yeni kitablarla təchiz etmək mümkün olmasa da, kitabxanaları tam vahid kimi saxlamağa imkan yaratdı.

Xalqımız əsrlər boyu arzusunda olduğu dövlət müstəqilliyini qurmaq, inkişaf etdirmək, möhkəmləndirmək, müdafiə edib saxla-maq üçün böyük çətinliklər, daxili və xarici düşmənlərə qarşı ağır mübarizələr və dağıdıcı müharibə ilə üzləşdi.

1991-1992-ci illərdə bir sıra idarə və müəssisələrin, siyasi və ictimai təşkilatların kitabxanaları ləğv edildi.

Bu kitabxanalar ləğv edilərkən onların fondları demək olar ki, ucdantutma dağıldı. Qiymətli ədəbiyyatın qorunub saxlanması, dövlət kitabxanalarına verilməsi haqqında heç bir tədbir görülmədi.

Mədəniyyət Nazirliyinin kitabxana şəbəkəsində əsas yeri ra-yon mərkəzləşdirilmiş kitabxana sistemləri tuturdu. Zamanın sına-ğından keçmiş bu sistem müstəqillik illərində də özünü tamamilə doğrultdu. Kənd yerlərində Azərbaycan mədəniyyətinin dayaq bazası kimi kənd əhalisinə kitabxana xidmətinin təşkilini çətin-liklə apara bildi. Xüsusilə keçid dövrünün mürəkkəb şəraitində

181

kənd kitabxanalarını qoruyub saxlamaq və yeri gəldikcə onların işini yaxşılaşdırmaq mümkün oldu.

Müstəqil, suveren, demokratik Azərbaycan dövlətinin kitab-xana işi sahəsində özünəməxsus siyasəti olmuşdur. Bu siyasət ye-ni-yeni formalaşmasına və təkmilləşməsinə baxmayaraq, artıq bir sıra ciddi problemlər həll edilmiş, dünya dövlətlərinin təcrübəsin-dən bəhrələnərək olduqca demokratik kitabxana siyasətinin əsası qoyulmuş, bünövrəsi yaradılmışdır.

Bu siyasətin əsasında dünya şöhrətli dövlət xadimi, Azərbaycan xalqının ümummilli lideri Heydər Əliyevin “Kitabxana, xalq, millət üçün, cəmiyyət üçün müqəddəs bir yer, mənəviyyat, bilik, zəka mənbəyidir. Ona görə də kitabxanaya daimi hörmət xalqımızın mə-nəviyyatını nümayiş etdirən amillərdən biridir” – sözləri durur.

Bu dövrdə böyük öndər Heydər Əliyev bir neçə dəfə M.F.Axundov adına Azərbaycan Milli Kitabxanasında (əvvəllər Azərbaycan Dövlət Kitabxanası) olmuş, həmin kitabxanaya çoxlu kitab bağışlamış, kitabxana, kitabxana işi və kitabxanaçılar haq-qında parlaq nitqlər söyləmiş, kitabxananı «xalq, millət üçün, cə-miyyət üçün müqəddəs bir yer, mənəviyyat, bilik, zəka mənbəyi» adlandırmışdır. Fərəhləndirici haldır ki, müstəqillik illərində ki-tabxana-informasiya işi haqqında bir çox sərəncamlar və dövlət qərarları verilmişdir. «Kitabxana işi haqqında» Azərbaycan Res-publikasının Qanunu qəbul edilmişdir. Həmin Qanunun ulu öndə-rimiz tərəfindən imzalanması mədəniyyətimizin bu mühüm sahə-sinə böyük dövlət qayğısının təzahürüdür.

Müstəqil Azərbaycan dövlətinə sovet dövründən kitabxanaçı-lıq sahəsində böyük problemləri olan bir miras qalmışdır. Ölkə-miz müstəqillik əldə etdikdən sonra bazar iqtisadi münasibətləri-nin yaranması, iqtisadiyyatda, siyasətdə, dövlət quruculuğunda, ideologiyada baş verən dəyişikliklər kitabxana işində də yeniliklə-rin baş verməsinə səbəb oldu. Ölkədə həyata keçirilən köklü ideo-loji çevriliş, marksizm-leninizm və sosialist ideologiyasından im-tina, kitabxana işinin demokratikləşdirilməsi uğrunda aparılan mübarizə, bu sahədə illərdən bəri hökm sürən partiyalılıq prinsipi-nin və senzuranın ləğvi kitabxana işinin yeni ideoloji prinsiplər, yeni dünyagörüşü əsasında qurulmasını tələb edirdi.

182

Yeniliklə köhnəlik arasında mübarizə gedirdi. Ölkə daxilində baş verən hərc-mərclik, Qarabağ münaqişəsinin başlanması kitab-xana işinə dövlət rəhbərliyini xeyli zəiflətmişdi. Mərkəzdə rəhbər-liyin zəifləməsi bəzi hallarda yerlərdə özbaşınalığın baş qaldırma-sına səbəb olurdu.

Sözün həqiqi mənasında 15 iyun 1993-cü il Azərbaycan Res-publikasının həyatında yeni dövrün başlanğıcı oldu. Müstəqil, su-veren Azərbaycan dövlətçiliyinin həyatında yeni mərhələ – Heydər Əliyev mərhələsi başlandı.

1993-cü ildə görkəmli dövlət xadimi, dünya miqyaslı siyasət-çi, Heydər Əliyevin yenidən siyasi hakimiyyətə qayıdışı Azərbay-can xalqının gələcək taleyində, dövlətçiliyimizin möhkəmləndiril-məsində mühüm tarixi hadisəyə çevrildiyi kimi mədəniyyətimizin mühüm tərkib hissəsi olan kitabxana işinin yenidən qurulmasında və inkişafında da yeni mərhələnin başlanğıcı oldu.

Heydər Əliyev ədəbiyyat və mədəniyyəti xalqın milli sərvəti, in-tellektual mülkiyyəti kimi qiymətləndirərək demişdir: «Azərbaycan xalqının milli sərvəti və intellektual mülkiyyəti, eyni zamanda, Azər-baycan ədəbiyyatıdır, mədəniyyətidir… Bizim mənəvi potensialımız – ədəbiyyatımız, mədəniyyətimiz intellektual potensialımızın əsasını təşkil edir. Bunu yaradanlar bizim xalqın dahi insanlarıdır».

1995-ci ildən başlayaraq dövlət büdcəsində kitabxanalara yeni kitablar almaq üçün vəsaitin nəzərdə tutulması və onun ilbəil artırıl-ması əhaliyə kitabxana xidmətinin təşkili işini xeyli yaxşılaşdırdı.

Müstəqillik illərində Azərbaycan Respublikası Mədəniyyət Nazirliyinin dövlət kitabxana şəbəkəsi ulu öndər Heydər Əliyevin misilsiz qayğısı və köməyi nəticəsində əhaliyə kitabxana xidməti-nin təşkilində müstəsna rol oynamışdır.

Məhz Heydər Əliyevin qayğısı sahəsində Azərbaycan kitab-xanaları böyük uğurlar əldə etməyə müvəffəq oldular.

Müstəqillik illərində ulu öndər Heydər Əliyevin kitabxana işi-nə diqqət və qayğısının parlaq təzahürünü M.F.Axundov adına Milli Kitabxanaya münasibətində daha aydın görmək olar.

Heydər Əliyevin müstəqil respublikamıza başçılıq etdiyi dövrdə, qısa zaman kəsiyində, vaxtının məhdud olduğu bir şərait-

183

də – 1995-1997-ci illərdə beş dəfə bu kitabxanaya gəlməsi, onun işi ilə maraqlanması, kitabxanada keçirilən tədbirlərdə iştirak və çıxış etməsi dediklərimizə parlaq sübutdur.

İnkişaf etmiş informasiya cəmiyyəti şəraitində kütləvi infor-masiya vasitələrinə tələbatın artması oxucuların sayının çoxalma-sına səbəb olmuşdur. 2003-cü ildə oxucuların kitabxanaya gəlişi 1997-ci ilə nisbətən 19,7 faiz artmışdır.

Belə ki, 1990-cı ilin əvvəllərində respublikada 120 milyondan artıq kitab fondu olan 10.000-ə yaxın kitabxana fəaliyyət göstə-rirdi. Bu kitabxanalar 5 milyon oxucuya xidmət edirdi. Bütün bunlara baxmayaraq əhaliyə kitabxana xidmətinin təşkili dövrün tələblərinə cavab vermirdi. Kitabxanalar «qalıq» prinsipi əsasında maliyyələşdirildiyindən yeni kitabxanalar açmaq, onların maddi-texniki bazasını möhkəmləndirmək, kitab fondlarını yeni ədəbiy-yatla komplektləşdirmək böyük çətinliklər doğururdu.

1993-cü ilə qədər davam etmiş bu proses kitabxana işinə ol-duqca böyük zərbə vurmuş, torpaqlarımızın erməni vandalları tə-rəfindən işğalı zamanı 4 milyon nüsxə kitabı olan 927 kitabxana məhv edilmişdi.

Müstəqillik illərində Azərbaycan Mədəniyyət Nazirliyi kitabxana işinin yaxşılaşdırılması sahəsində xeyli iş görmüşdü. Kitabxanaların fondu ideoloji cəhətdən lazımsız olan ədəbiyyatdan: marksizm-leni-nizm klassiklərinin əsərlərindən, Sov.İKP tarixinə dair əsərlərdən, hər cür siyasi makulaturadan, siyasi cəhətdən əhəmiyyətini itirmiş ədəbiy-yatdan azad edildi. Kitabxanaların milli ədəbiyyatla təmin edilməsi üçün şərait yarandı. Hər cür çətinliyə baxmayaraq, xidmət işində yeni iş forma və üsullarından istifadə edilməklə, oxucuların sayı azalmaq-dan qorundu. Doğrudur, kitabxanalara yeni ədəbiyyat alınmadığından oxucular buraya az gəlməyə başlamışdılar. Bu da özünü kitabxa-nalarda kitab dövriyyəsinin azalmasında göstərirdi.

Heydər Əliyevin əsasını qoyduğu demokratik dövlət qurucu-luğu işlərini davam etdirən İlham Əliyev prezidentlik fəaliyyətinə başlayarkən xalqa verdiyi “Mən hər bir Azərbaycan vətəndaşının prezidenti olacağam” vədinə əməl edərək həyata keçirilən işləri inamla irəliyə aparmaq qüdrətinə malik olduğunu sübuta yetirdi.

184

Məlum həqiqətdir ki, ölkəmizdə kitabxana işinin beynəlxalq standartlara müvafiq təşkilində kadr potensialı mühüm rol oynayır. Məhz buna görədir ki, 1993-2011-ci illərdə respublikamızda ali və orta ixtisas təhsilli kitabxanaçı kadrların hazırlanmasına xüsusi diq-qət yetirilmiş, Bakı Dövlət Universitetinin Kitabxanaçılıq-informa-siya fakültəsində ali ixtisas təhsilli, Bakı Mədəni-Maarif Texniku-munun kitabxanaçılıq bölməsində orta ixtisas təhsilli kitabxanaçı kadrlar hazırlanması müvəffəqiyyətlə davam etdirilmişdir.

Yüksək ixtisaslı kitabxanaçı kadrlar hazırlanmasında xüsusi xidmətləri olan Bakı Dövlət Universitetinin Kitabxanaçılıq-infor-masiya fakültəsi 5.000 nəfərə qədər peşəkar kitabxanaçı-biblio-qraf və kitabşünas kadr hazırlamışdır. Demək olar ki, fakültənin hazırladığı kadrlar Azərbaycanda əhaliyə kitabxana xidmətini təş-kil edən kitabxana sistem və şəbəkələrində xidmət etməklə, Azər-baycanın qabaqcıl ziyalıları kimi böyük şöhrət qazanmışlar.

Hazırda respublikamızın bütün kitabxanalarında təxminən 30 minə qədər kitabxana işçisi çalışır. Bunlardan 8167 nəfəri Mədə-niyyət və Turizm Nazirliyinin kitabxana sistemində işləyir. Onla-rın 1552 nəfəri ali təhsilli, 1204 nəfəri ali ixtisas təhsilli, 3273 nəfəri isə orta və orta ixtisas təhsilli işçilərdir.

Müstəqillik illərində kitabxanaların xarici ədəbiyyat fondu da əsaslı şəkildə çoxalmışdı. Bu işdə respublikamızda fəaliyyət göstərən xarici dövlətlərin səfirlikləri mühüm işlər görür, öz ölkələrinə aid ki-tablar kolleksiyasını kitabxanalara bağışlayırdılar. Məsələn, ABŞ-ın, Fransanın, İngiltərənin, Almaniyanın, İsveçrənin, Türkiyənin, Ru-siyanın və s. səfirlikləri kitabxanalara xeyli kitab hədiyyə etmişdilər.

Kitabxanalarda ənənəvi iş üsulları ilə yanaşı olaraq yeni iş forma və üsullarına, görkəmli dövlət, ədəbiyyat və incəsənət xadimlərinin əsərlərinin təqdimat mərasimlərinin keçirilməsinə xüsusi diqqət ye-tirmişdir ki, bu da kitabxanaların oxucularla əlaqəsini daha da möh-kəmləndirmiş, yeni kitabın təbliği işini xeyli yaxşılaşdırmış, oxu-cuların fəallığına səbəb olmuşdur. Müstəqillik illərində 100-dən çox belə tədbirin keçirilməsi kitabxananın uğurlu fəaliyyətinə sübutdur.

Xalqımızın gələcəyi olan uşaqlara kitabxana xidmətinin təşki-li sahəsində böyük təcrübəsi və xidmətləri olan F.Köçərli adına

185

Respublika Uşaq Kitabxanası da 90-cı illərin əvvəllərində bir çox çətinliklərlə üzləşmişdi. Bu çətinliklər hər şeydən əvvəl kitabxa-nanın maliyyələşdirilməsində və maddi-texniki bazasının möh-kəmləndirilməsində özünü göstərirdi.

1995-ci ildən başlayaraq kitabxananın maliyyələşdirilməsində dönüş əmələ gəldi. Kitabxanaya ayrılan vəsait ilbəil artırılmağa başladı. Artıq 90-cı illərin axırında kitabxananın büdcəsi 83 mil-yon 141 manata çatdı.

Müstəqillik illərində uşaqlara kitabxana-informasiya xidməti-ni daha da yaxşılaşdırmağı, yaşadığımız informasiya cəmiyyətinin tələblərinə cavab verməyi qarşısına məqsəd qoyan Respublika Uşaq Kitabxanasının kollektivi kitabxana işinin informasiyalaşdı-rılması və kitabxananın informasiya texnologiyası ilə təmin edil-məsi sahəsində xeyli uğurlar qazanmağa müvəffəq olmuşdur.

2002-ci ildən kitabxanada təşkil edilən «İnternet sinif» və «Biləyən» multi-media zalında uşaqlar İnternetdən istifadə etmək-lə, istədikləri materialları əldə etməklə, CD disklərindən istifadə etməyi də mənimsəmişlər.

Kitabxananın oxucularla apardığı işin nəticəsində gənclərin də kitabxanaya marağı artmış, müntəzəm olaraq oxucuların sayı çoxalmışdır. Əgər 1993-cü ildə kitabxananın 6.435 nəfər oxucusu var idisə, 2003-cü ildə onların sayı 7450 nəfərə çatmışdır. Son on il müddətində kitabxana 250.000 oxucuya xidmət etmişdir ki, bu-nu da çox mühüm nailiyyət hesab etmək olar.

Kitabxana informasiya cəmiyyətinin qarşıya qoyduğu yeni və-zifələrin öhdəsindən gəlmək, kitabxana işini kompyuterləşdirmək, kitabxana-informasiya texnologiyası ilə təmin etmək üçün də xeyli iş görmüşdür. Son zamanlar kitabxanaya kompyuterlər alınmış, kitabxana-informasiya texnikası və avadanlıqla təmin edilmiş, oxu-culara informasiya xidməti göstərilməyə başlanmışdır. Kitabxa-nanın işçilərinin yeni xidmət formaları ilə tanış edilməsi, onlara yeni texnikanın mənimsədilməsi üçün tədbirlər görülmüş, kitabxa-nanın işçiləri ixtisasartırma kurslarına göndərilmişdir.

Ölkəmizdə iqtisadi inkişafla yanaşı mədəniyyətin inkişafı sa-həsində də böyük tərəqqi əldə edilmiş, mədəni quruculuğun bütün

186

sahələrində də dönüş illəri olmuşdur. Mədəniyyətə ayrılan dövlət vəsaitləri bir neçə dəfə artırılmış və onun inkişafı istiqamətində ciddi addımlar atılmışdır. Azərbaycanda mədəniyyətin mühüm tərkib hissəsi olan kitabxana işi sahəsində də aparılan islahatlar və keçirilən tədbirlər buna parlaq sübutdur.

Müasir şəratdə dövlət bütün kitabxanaları yeni ədəbiyyatla tə-min etmək, kitabxana fondlarını zənginləşdirmək üçün ardıcıl təd-birlər həyata keçirir. Belə tədbirlər içərsində kütləvi kitabxanala-rının pulsuz olaraq latın qrafikası ilə çap edilən yeni nəşrlərlə komplektləşdirilməsi haqqında prezident sərəncamı olduqca bö-yük tarixi əhəmiyyət kəsb edir.

Bu böyük ideoloji, mənəvi, milli problemin həllində Heydər Əliyev siyasətinin görkəmli və ardıcıl davamçısı Prezident İlham Əliyevin 2004-cü il 12 yanvar və 27 dekabr tarixlərində imzaladı-ğı “Azərbaycan dilində latın qrafikası ilə kütləvi nəşrlərin həyata keçirilməsi haqqında” sərəncamları böyük əhəmiyyət kəsb edir.

Bu sərəncamlar Azərbaycan Respublikası Prezidentinin Azər-baycan mədəniyyətinə, elminə, ədəbiyyatına və təhsilinə böyük qayğısının təzahürüdür. 64 il müddətində kiril qrafikası ilə çap olunmuş qiymətli əsərlərin, xalqımızın milli sərvəti olan nadir ki-tabların yenidən nəşr edilib xalqın istifadəsinə verilməsi olduqca böyük milli, mədəni əhəmiyyət kəsb etməklə, Azərbaycançılığın, milli ideologiyanın inkişafına qiymətli töhfədir.

Ölkə ərazisində ən mütəşəkkil və geniş kitabxana şəbəkəsi Mədəniyyət və Turizm Nazirliyinin kitabxana şəbəkəsidir. Bu gün Mədəniyyət və Turizm Nazirliyi sistemində əhalinin bütün yaş qrupları üçün açıq olan 1 Milli Kitabxana, 75 şəhər (rayon) mərkəzi kitabxanası, 3 mindən artıq kənd kitabxana filialı fəaliyyət göstərir. Mədəniyyət və Turizm Nazirliyi sisteminin kütləvi kitabxanalarının fondunda 35,9 milyon nüsxə kitab və digər sənədlər toplanmışdır.

Yeni iqtisadi şəraitdə əhalinin informasiyaya marağının artması kitabxanalara müraciət edənlərin sayının çoxalmasına səbəb oldu. 1997-ci illə müqayisədə 1999-cu ildə onların sayı 17% artdı. Tədri-cən yerlərdə kitabxanalar əhalinin informasiya ilə təmin edilməsin-də əhəmiyyətli rol oynayan mədəni mərkəzlərə çevrildilər. Ancaq

187

kitabxanaların yeni nəşrlərlə təmin edilməsi başlıca problem olaraq qalırdı. Kitabxanaların komplektləşdirilməsi üçün dövlət büdcəsin-dən ayrılan vəsaitlər xeyli az idi. Bütün bu sadalananlar kitabxana işi sahəsində dövlət səviyyəsində, köklü dəyişikliklərin həyata keçi-rilməsi üçün lazımi tədbirlər görülməsini tələb edirdi.

Cənab Prezidentin 2007-ci il 20 aprel tarixli Sərəncamı kitab-xanaların fəaliyyətində tarixi rol oynamışdır. Bu Sərəncama əsa-sən respublikamızda fəaliyyət göstərən bütün kitabxanaların (ta-beçiliyindən asılı olmayaraq) fəaliyyətinin yaxşılaşdırılması, on-ların modernləşdirilməsi, müasir informasiya texnologiyaları ilə təmin edilməsi, habelə maddi-texniki təchizatının möhkəmləndi-rilməsi nəzərdə tutulmuşdur.

Cənab Prezidentin 2008-ci il 6 oktyabr tarixli Sərəncamı isə «Azərbaycan Respublikasında kitabxana-informasiya sahəsinin 2008-2013-cü illərdə inkişafı üzrə Dövlət Proqramı» və onun hə-yata keçirilməsi üzrə Tədbirlər Planı təsdiq edilmişdir. Sözügedən Dövlət Proqramının həyata keçirilməsi üzrə Tədbirlər Planının icrası məqsədi ilə mədəniyyət və turizm nazirinin 2008-ci il 18 noyabr tarixli 569 nömrəli əmri imzalanmışdır.

Kitabxanaların ən başlıca vəzifəsi kitabxana fondlarını oxucu-ların tələb və maraqlarına uyğun formalaşdırmaqdan ibarətdir.

Bu məqsədlə kitabxanalara ayrılan vəsait bir qədər artırılmış, bir çox kitabxanalar ənənəvi kitablarla yanaşı fondlarını elektron kitablarla da zənginləşdirir.

Dövlət Proqramının vəzifələrinin müəyyən edilmiş müddətlərdə icra edilməsini təmin etmək məqsədilə dövlət büdcəsindən məqsədli şəkildə ayrılan vəsaitlərin artırılmasına ciddi ehtiyac duyulur.

Qeyd etmək lazımdır ki, Azərbaycan Respublikası bütövlükdə çox geniş kitabxana şəbəkəsinə malikdir. Bu gün kitabxanalar öl-kədə sosial-iqtisadi dəyişikliklərin həyata keçirilməsində, o cüm-lədən torpaq, təhsil və mülkiyyət sahələrində islahatlar keçiril-məsində mühüm rol oynayır. Onlar ümumtəhsil səviyyəsinin yük-səlməsinə, peşəkar kadrların hazırlanmasına, demokratiyanın in-kişafına və qanunun aliliyini təmin edən vətəndaş cəmiyyətinin formalaşmasına kömək edir. Bununla yanaşı, kitabxana sisteminin köklü surətdə təkmilləşdirilməsi tələb olunur.

188

АЗЕРБАЙДЖАНСКИЕ БИБЛИОТЕКИ В ГОДЫ НЕЗАВИСИМОСТИ

(1991-2011)

Лятифа Мамедова, Заведующая Библиотечным сектором Министерства культуры и туризма

Азербайджанской Республики, Председатель Азербайджанского комитета

Программы ЮНЕСКО «Информация для всех»

За последние 20 лет, ставшие весьма сложным и в то же время интересным периодом новейшей истории, осуществ-лены очень серьезные меры в сфере библиотечно-информа-ционного дела – одной из важнейших сфер культуры.

С начала 1990-х годов СССР стал разрушаться, а бывшие союзные республики, одна за другой, стали объявлять о своей независимости.

В те годы финансовые средства, выделяемые для библио-течного дела, были весьма скудные. Естественно, на эти сред-ства практически невозможно было укреплять материально-техническую базу библиотек, обеспечить их новыми кни-гами. Вместе с тем, благодаря этим средствам, удалось сох-ранить библиотеки как единое целое.

В процессе осуществления своей многовековой мечты – установления, развития, укрепления, защиты и сохранения государственной независимости – наш народ сталкивался с огромными трудностями, борьбой против внутренних и внешних врагов, а также разрушительной войной.

В 1991-1992 гг. были упразднены библиотеки целого ряда предприятий и учреждений, политических и общественных организаций.

При упразднении этих библиотек практически полностью были уничтожены их фонды. При этом не принимались ка-

189

кие-либо меры по сохранению ценнейшей литературы и передаче ее государственным библиотекам.

В сети библиотек Министерства культуры основное мес-то занимали районные централизованные библиотечные сис-темы. Эта система, выдержавшая испытание времени, в первые годы независимости полностью оправдала себя. В сельской местности организация библиотечных услуг сель-скому населению – опорной базы Азербайджанской культу-ры, сталкивалась с серьезными трудностями. В частности, в сложнейших условиях переходного периода удалось-таки сохранять сельские библиотеки, и, в определенной мере улучшить их работу.

У независимого, суверенного, демократического Азербайд-жанского государства была собственная политика в сфере библиотечного дела. При этом, несмотря на то, что процессы формирования и совершенствования этой политики находятся в начальном этапе, уже решены ряд серьезных проблем, заложен фундамент достаточно демократической библиотечной поли-тики, основанной на опыте ведущих государств мира.

Девизом этой политики служат слова всемирно извест-ного государственного деятеля, общенационального лидера азербайджанского народа Гейдара Алиева: “Библиотека – святое место для народа, нации, общества, источник нрав-ственности, знаний, интеллекта. Поэтому постоянное уваж-ение библиотекам – один из факторов, демонстрирующих нравственность нашего народа”.

В этот период наш общенациональный лидер Гейдар Алиев несколько раз посетил Азербайджанскую Националь-ную библиотеку (бывшую Азербайджанскую государствен-ную библиотеку) имени М.Ф.Ахундова, подарил этой биб-лиотеке много книг, выступал яркими речами о библиотеке, библиотечном деле и библиотекарях, назвав библиотеки «святым местом для народа, нации, общества, источником нравственности, знаний, интеллекта». Отрадно отметить, что в первые годы независимости на государственном уровне

190

были изданы множество распоряжений и постановлений о библиотечно-информационном деле. Принят Закон Азербайд-жанской Республики «О библиотечном деле». Подписание этого Закона нашим великим лидером является ярким прояв-лением огромной государственной заботы об этой важной сфере нашей культуры.

Независимому Азербайджанскому государству досталось от советского периода наследство с огромными проблемами в сфере библиотечного дела. Рыночные экономические отно-шения, возникшие в нашей стране после приобретения неза-висимости, происходящие в стране изменения в экономике, политике, государственном строительстве и идеологии при-вели в соответствующим новшествам в библиотечном деле. Осуществляемые в стране коренные идеологические преобра-зования, отказ от марксистско-ленинской и социалистической идеологии, борьба за демократизацию библиотечного дела, отмена цензуры и принципа партийности, в течение долгих лет господствовавших в этой сфере – все это требовало построения библиотечного дела на основе новых идеологи-ческих принципов, нового мировоззрения.

Шла борьба между новым и старым. Царящий внутри страны хаос, начавшийся конфликт вокруг Карабаха привели к значительному ослаблению государственного руководства библиотечным делом. Ослабление руководства в Центре в ряде случаев приводило к проявлениям беспредела в местах.

15 июня 1993 года. Этот день, в буквальном смысле сло-ва, стал началом нового этапа в жизни Азербайджанской Рес-публики. В этот день в жизни независимой, суверенной Азербайджанской государственности началась новая эпоха - эпоха Гейдара Алиева.

Возвращение в 1993 году выдающегося государственного деятеля, политика мирового масштаба Гейдара Алиева к политической власти, ставшее важным историческим собы-тием в дальнейшей судьбе азербайджанского народа, в деле укрепления азербайджанской государственности, одновре-

191

менно ознаменовало начало нового этапа перестройки и раз-вития библиотечного дела, являющегося важной составной частью нашей культуры.

Гейдар Алиев, считавший литературу и культуру нацио-нальным достоянием народа, его интеллектуальной собствен-ностью, сказал: «Национальным достоянием азербайджанского народа, его интеллектуальной собственностью являются также азербайджанская литература, культура… Наш нравственный потенциал – наша литература, наша культура составляют осно-ву нашего интеллектуального потенциала. Создатели этого по-тенциала – гениальные представители нашего народа».

Начиная с 1995 года, в государственном бюджете Азер-байджанской Республики предусматриваются средства на приобретение новых книг для библиотек. К тому же, объем этих средств ежегодно растет, что привело к значительному улучшению организации библиотечных услуг населению.

За годы независимости, благодаря огромной заботе и помощи великого лидера Гейдара Алиева, сеть государствен-ных библиотек Министерства культуры Азербайджанской Республики сыграла исключительно важную роль в организа-ции библиотечных услуг населению.

Именно благодаря заботе Гейдара Алиева, азербайджан-ским библиотекам удалось добиться значительных успехов.

Проявления заботы и внимания великого лидера Гейдара Алиева библиотечному делу в годы независимости особо ярко наблюдается в его отношении к Национальной Библио-теке имени М.Ф.Ахундова.

Ярким подтверждением тому является тот факт, что в период руководства Гейдара Алиева нашей независимой республикой, за относительно короткий период – в течение 1995-1997 годов, в условиях дефицита времени, он пять раз посетил эту библиотеку, интересовался ее работой, принимал участие и выступал с речами на мероприятиях, проводимых в этой библиотеке.

Рост спроса на средства массовой информации в условиях развитого информационного общества привел к значительно-

192

му росту числа читателей. Так, в 2003 году количество посе-щений библиотек читателями возросло на 19,7 процентов по сравнению с соответствующим показателем за 1997 год.

К началу 1990 года в нашей республике функционирова-ли около 10.000 библиотек с объемом общего книжного фон-да более 120 млн. единиц. Эти библиотеки обслуживали 5 млн. читателей. Несмотря на все это, организация библиотеч-ных услуг населению не отвечала требованиям времени. Фи-нансирование библиотек осуществлялось по так называемому «остаточному» принципу, что приводило к огромным труд-ностям в открытии новых библиотек, укреплении их ма-териально-технической базы, комплектовании книжных фон-дов новой литературой.

Этот процесс, продолжавшийся до 1993 года, нанес зна-чительный ущерб библиотечному делу, а в ходу оккупации наших земель армянскими вандалами уничтожены 927 биб-лиотек, в фондах которых имелось 4 млн. экземпляра книг.

За годы независимости Министерством культуры Азер-байджанской Республики сделана значительная работа по улучшению библиотечного дела. Фонды библиотек освобожде-ны от идеологически ненужной литературы: трудов классиков марксизма-ленинизма, произведений по истории КПСС, всякой политической макулатуры, литературы, утратившей свое политическое значение. Были созданы условия для обеспечения библиотек национальной литературой. Вопреки всем трудно-стям, благодаря применению новых форм и методов библиотеч-ных услуг, удалось не допустить сокращения числа читателей. Правда, в течение определенного времени библиотеки прак-тически не приобретали новую литературу. Поэтому читатели стали реже посещать библиотеки, а это сказывалось на сок-ращении оборачиваемости книг библиотеках.

Ильхам Алиев, достойно продолжающий строительство в Азербайджане демократического государства, основы кото-рого были заложены общенациональным лидером Гейдаром Алиевым, приступая к деятельности на посту Президента

193

Азербайджанской Республики, обещал своему народу: “Я бу-ду президентом каждого гражданина Азербайджана”. Выпол-няя это обещание, он уверенно продвигает начатые дела.

Всем известно, какую важную роль играет кадровый потен-циал в организации библиотечного дела в соответствии с меж-дународными стандартами. Именно по этой причине, в 1993-2011 гг. было уделено особое внимание подготовке в республи-ке библиотечных кадров с высшим и средним специальным об-разованием, в Библиотечно-информационном факультете Ба-кинского государственного университета успешно продолжа-лась работа по подготовке библиотечных кадров с высшим образованием, а в библиотечном отделении Бакинского куль-турно-просветительного техникума – по подготовке библиотеч-ных кадров со средним специальным образованием.

Библиотечно-информационному факультету Бакинского го-сударственного университета принадлежат особые заслуги в подготовке библиотечных кадров высокой квалификации. Здесь подготовлено около 5.000 профессиональных кадров – биб-лиотекарей, библиографов и книговедов. Уверенно можно ска-зать, что выпускники этого факультета, работающие в библио-течных системах и сетях, предоставляющих библиотечные ус-луги населению Азербайджана, пользуются заслуженной сла-вой в рядах передовой интеллигенции Азербайджана.

В настоящее время во всех библиотеках нашей республи-ки трудятся около 30 тысяч библиотечных работников, в том числе 8167 человек – в системе библиотек Министерства культуры и туризма, из них: 1552 человек – с высшим, 1204 – с высшим профессиональным, 3273 – со средним и сред-ним специальным образованием.

За годы независимости существенно пополнились биб-лиотечные фонды иностранной литературы. Важную работу в этой сфере выполняют посольства иностранных государств, действующие в нашей республике. Эти посольства дарят нашим библиотекам целые коллекции книг о своих странах. Немало книг нашим библиотекам подарили, в частности, по-

194

сольства США, Франции, Англии, Швейцарии, Турции, Рос-сии и других стран.

Наряду с традиционными методами работы в библиоте-ках, уделяется особое внимание новым формам и методам работы, проведению церемоний презентации трудов выда-ющихся государственных деятелей, произведений известных деятелей литературы и искусства. Эти меры способствуют дальнейшему укреплению взаимосвязей между библиотеками и читателями, значительному улучшению работы по пропа-ганде новых книг, росту активности читателей. За годы не-зависимости проведено свыше 100 подобных мероприятий, что свидетельствует об успешной деятельности библиотеки.

С немалыми трудностями в начале 90-х годов столкну-лась и Республиканская Детская библиотека имени Ф.Кочар-ли, имеющая большой опыт и огромные заслуги в сфере организации библиотечного обслуживания детей – будущего нашего народа. Эти трудности сказывались, в первую оче-редь, в финансировании библиотек и укреплении их мате-риально-технической базы.

Начиная с 1995 года, наблюдалось значительное продви-жение в деле финансирования библиотеки. Средства, выделя-емые библиотекам, ежегодно росли. Уже к концу 90-х годов бюджет библиотеки составлял 83 млн. 141 тыс. манат.

Коллектив Республиканской Детской библиотеки, ставив-ший перед собой цель дальнейшего улучшения библиотечно-информационных услуг, отвечающих требованиям сов-ременного информационного общества, за годы независимос-ти добился значительных успехов в сфере информатизации библиотечного дела и обеспечения библиотеки современ-ными информационными технологиями.

С 2002 года в библиотеке организованы «Интернет-класс» и мультимедийный зал «Biləyən» («Знаток»), где ребя-та приобретают необходимые навыки пользования Интерне-том, поиска во Всемирной Сети нужных материалов, а также навыки пользования CD-дисками.

195

В результате работы, проводимой библиотекой среди своих читателей, у молодежи возрос интерес к библиотеке, наблюдается рост числа читателей, регулярно посещающих библиотеку. Так, если в 1993 году число читателей библиоте-ки составляло 6.435 человек, то в 2003 их число достигло 7450 человек. За последние десять лет услугами библиотеки пользовались 250.000 читателей, что можно считать весьма важным достижением.

Немало сделано библиотекой и для решения новых задач, поставленных перед нею в эпоху информационного общест-ва, в частности, по компьютеризации библиотечного дела, обеспечению библиотечно-информационной технологией. За последнее время приобретены компьютеры для библиотеки, проведена работа по оснащению библиотечно-информацион-ной техникой и соответствующим оборудованием, оказанию информационных услуг читателям. Приняты меры по озна-комлению работников библиотеки с новыми формами услуг, обучению их работе с новой техникой, работники библиоте-ки направлены на курсы повышения квалификации.

Наряду с экономическим развитием, в нашей стране дос-тигнут значительный прогресс в сфере развития культуры, произошли коренные изменения во всех сферах культурного строительства. Многократно увеличен объем государствен-ных средств, выделяемых культуре, сделаны значительные шаги по развития культуры. Ярким свидетельством тому слу-жат принимаемые в Азербайджане меры, проводимые рефор-мы в сфере библиотечного дела, являющегося важной сос-тавной частью культуры.

В настоящее время государство последовательно осу-ществляет меры по обеспечению всех библиотек новой лите-ратурой, пополнению библиотечных фондов. В числе таких мер очень важное, историческое значение имеет распоряже-ние Президента страны о бесплатном комплектовании масс-совых библиотек новыми публикациями, изданными на ла-тинской графике.

196

Очень важную роль в решении этой широкомасштабной национальной проблемы идеологического и нравственного порядка сыграли распоряжения выдающегося и достойного продолжателя политики Гейдара Алиева, Президента Азер-байджанской Республики Ильхама Алиева от 12 января 2004 года «Об осуществлении массовых изданий на азербайджан-ском языке латинской графикой» и от 27 декабря 2004 года «Об утверждении перечня произведений, подлежащих из-данию на азербайджанском языке латинской графикой в 2005-2006 годах». В соответствии с этими распоряжениями были изданы массовым тиражом и переданы в дар всей биб-лиотечной сети страны произведения выдающихся предста-вителей азербайджанской и мировой литературы.

Эти распоряжения – наглядное свидетельство огромной за-боты Президента Азербайджанской Республики вопросам культуры, науки, литературы и образования в Азербайджане. Переиздание и передача в пользование народа ценнейших произведений, редких книг, являющихся национальным достоя-нием нашего народа изданных в Азербайджане в течение 64 лет на кириллице – мера огромного национального и культурного значения, одновременно является ценнейшим вкладом в дело развития национальной идеологии азербайджанства.

Наиболее совершенной и широкой сетью библиотек на территории нашей страны – это сеть библиотек Министер-ства культуры и туризма. Сегодня в системе Министерства культуры и туризма действуют 1 Национальная Библиотека, 75 центральных городских (районных) библиотек, более 3 тысяч сельских библиотек-филиалов, доступные читателям всех возрастных групп. В фондах массовых библиотек систе-мы Министерства культуры и туризма накоплены 35,9 млн. экземпляров книг и других документов.

Возросший интерес населения к информации в новых экономических условиях привел к значительному росту чис-ла посетителей библиотек. Так, в 1999 году число посетите-лей библиотек возросло на 17% по сравнению с аналогичны-

197

ми данными за 1997 год. Местные библиотеки постепенно превращаются в культурные центры, играющие важную роль в обеспечении населения необходимой информацией. Однако главная проблема - обеспечение библиотек новыми издани-ями оставалось нерешенной. Средства, выделяемые из госу-дарственного бюджета для комплектации библиотек, были явно недостаточно. Все это требовало принятия необходимых мер на государственном уровне, направленных на реали-зацию коренных изменения в сфере библиотечного дела.

Поистине историческим документом является Распоряже-ние господина Президента Азербайджанской Республики от 20 апреля 2007 года, сыгравшее важную роль в деятельности библиотек. В соответствии с этим Распоряжением, преду-смотрены меры по улучшению деятельности всех (независимо от ведомственной подчиненности) библиотек, действующих в нашей республике, по их модернизации, обеспечению совре-менными информационными технологиями, а также по укреп-лению их материально технического оснащения.

Распоряжением господина Президента Азербайджанской Республики от 6 октября 2008 года утверждены «Государст-венная Программа по развитию библиотечно-информацион-ной сферы Азербайджанской Республики на 2008-2013 гг.» и План мероприятий по реализации Государственной Програм-мы. Также во исполнение Плана мероприятий по реализации указанной Государственной Программы издан приказ мини-стра культуры и туризма № 569 от 18 ноября 2008 года.

Важнейшая задача библиотек заключается в формиро-вании библиотечных фондов в соответствии с требованиями и интересами читателей.

С этой целью несколько увеличен объем средств, выделяе-мых библиотекам. Многие библиотеки обогащают свои фонды, наряду с традиционными книгами, за счет электронных книг.

В целях обеспечения своевременного выполнения задач, предусмотренных Государственной Программой ощущается острая необходимость увеличения целевых средств, выделя-

198

емых из государственного бюджета. Перевод публичных биб-лиотек Республики в интерактивный режим преследует четыре ключевые цели:

(1) более полное присутствие в международных комму-никациях;

(2) поддержка связи с диаспорой через общедоступные электронные каналы, что помогает культурным взаимодейст-виям и становлению национальной идентичности;

(3) полноценное общение с коллегами и читателями, выявление их потребностей и консультирование;

(4) маркетинг библиотечных услуг и библиотечных про-фессий.

Каждая публичная библиотека должна иметь возможнос-ти для реализации каждой из четырех целей и не сосредото-чиваться только на одной из них. Поэтому программы меро-приятий по переходу в интерактивный режим работы должны включать действия по всем перечисленным направлениям.

Присутствие в современных коммуникативных средах не ограничивается качественными и регулярно обновляемыми сайтами. Практика коммерческих компаний показала, что наиболее востребованными и близкими к интересам потреби-телей оказываются те организации, которые представлены в Интернете «вживую» – через персональные сайты своих спе-циалистов, видео- и аудиоматериалы мероприятий, быструю и удобную систему обратной связи.

Оцифровка литературы и перевод ее в режим свободного доступа связан с трудностями правового регулирования, тем не менее, это возможно с использованием режимов ограни-ченного доступа.

Так, проект www.books.google.com представляет собой информационно-библиографическую систему точного кон-текстного поиска по огромному массиву оцифрованной лите-ратуры. Пользователь может получить страницу или ее фраг-мент с нужной цитатой и указания всех сведений о книге или журнале.

199

Доступ через Интернет к произведениям национальной культуры, срок действия авторского права на которые уже истек, должен быть обеспечен именно публичными библио-теками. Порядок оцифровки, распределение функций при выполнении государственного заказа на достоверные и ка-чественные текстовые базы может определяться библиотеч-ными ассоциациями и профессиональными союзами. Для со-трудничества могут привлекаться владельцы электронных библиотек, авторских коллекций, частных архивов, которым библиотеки могут предоставлять бесплатные разделы своих сайтов. Только на основе широкой общественной кооперации и взаимопомощи можно создать богатую систему электрон-ных ресурсов, доступную каждому пользователю сети Ин-тернет

Следует отметить, что Азербайджанская Республика об-ладает достаточно широкой сетью библиотек. Сегодня библи-отеки играют весьма важную роль в реализации социально-экономических преобразований, в том числе в осуществле-нии земельной, имущественной реформ, а также реформы в сфере образования. Библиотеки содействуют повышению общеобразовательного уровня, подготовке профессиональ-ных кадров, развитию демократии и формированию граж-данского общества, гарантирующего верховенство закона. Вместе с тем, необходимо добиться коренного совершенст-вования библиотечной системы.

В последние годы в библиотечном деле нашей республи-ки произошло несколько трансформаций управления фонда-ми. Первоначальный «отбор книг» (book selection), основанн-ный на представлениях библиотекаря об интересах читателя, был заменен более широким «развитием фондов» (включая его комплектование, докомплектование, исключения из него и другие процессы). Сегодня этот термин все чаще заменяет-ся термином «управление фондами» (collection management), включающим комплексную стратегию библиотеки по форми-рованию и распределению массивов материалов.

200

Некоторые авторы считают, что с развитием цифровой среды, когда внимание переносится с носителя информации (книга, статья, сайт) на его содержание, произойдет переход от понятия «управление фондами» к «управлению содержа-нием» (content management Это направление — библиотеч-ный контент-менеджмент, система оценки материалов — должно стать приоритетным в формировании фондов публич-ных библиотек Азербайджана.

Может быть предложен простой принцип контент-ме-неджмента (связанный также с работой с читательским сооб-ществом). Читатель, обращаясь в публичную библиотеку, должен находить ответ на любой вопрос, который мо-жет возникнуть в его практике — культурной, профессио-нальной, житейской — плюс дополнительную информацию, которая способна помочь в решении этого вопроса (яв-ляется ли темой постройка дома или оформление резюме при поиске работы). Поэтому очевидно, что, в отличие от науч-ных библиотек, публичные библиотеки должны стать более практико-ориентированными, заботиться о своевременном приобретении справочников и пособий для всех профессий, предъявляющих спрос на информационные услуги. (Напри-мер, фонды библиотек США имеют сильную прикладную часть: здесь читателей снабжают всеми материалами для ре-шения их повседневных проблем, формами документов, кни-гами по ведению домашнего хозяйства, социальной работе, здоровью и т.д.).

Тем не менее, приобретение однотипных ресурсов, кото-рые будут целиком дублировать друг друга во всех библиоте-ках, нерационально. Для обеспечения доступа к редким кни-гам и периодике важна скорее развитая система недорогого межбиблиотечного абонемента, возможность быстрого пере-вода материалов в электронную форму и наличие подписки на электронные версии изданий.

Публичная библиотека должна стать не только потреби-телем электронных ресурсов, затраты на которые пойдут в

201

ущерб приобретению востребованных печатных изданий, но в первую очередь производителем таких ресурсов (например, аудиокниг, он-лайн конференций ).

Чтобы соблюсти баланс печатных и электронных доку-ментов, необходимо формировать т.н. «цифровую экологию», которая «нацелена на понимание производства, распростра-нения, хранения, доступности, владения, отбора и использо-вания информации в технологизированных средах.…

Если удовлетворение информационных потребностей се-годняшнего дня может выполнять сама библиотека, то фун-даментальные, наиболее долгосрочные составляющие фон-дов, предназначенные для будущих поколений, должны быть определены совместно. Здесь также должен использоваться принцип оптимального распределения задач. Не обязательно сосредоточивать эти стратегические ресурсы в одном месте, выделяя только одну библиотеку и направляя в нее всех заинтересованных читателей. Каждая публичная библиотека может принять на себя «историческое обременение» по наи-лучшему и самому полному сохранению конкретной части культурного наследия.

202

MÜASİR METODİK XİDMƏT STRATEGİYASI: BELQOROD VARİANTI

S.A. Brajnikova, Belqorod Dövlət

Universal Elmi Kitabxanasının дirektorunun elmi işlər üzrə müavini

Kitabxanada metodik işin konsepsiyasına, bu işin mədəniyyə-

tinə, üslubuna və formalarına baxışlar həmişə inkişaf vəziyyətində olmasa da, hərəkətdə olmuşdur. Rusiya kitabxanalarının metodik fəaliyyəti konsepsiyası, tarixi baxımdan, son yüz ildə üç dəfə əsaslı şəkildə dəyişmişdir. Rusiya kitabxanaşünaslığının formalaş-masının başlanğıcında kitabxana işinin nəzəri məsələlərinin elmi cəhətdən işlənib hazırlanması konsepsiyası metodik işin əsasını təşkil edirdi. Sovet kitabxanaşünaslığında yeganə düzgün konsepsiya hesab edillən idarəçılık konsepsiyasına görə, metodik fəaliyyət, metodik rəhbərlik kitabxana işinin idarə edilməsinin tərkib hissəsi və bir forması idi. Hər iki halda metodik fəaliyyət dövlət ideologiyasının tərkib hissəsi və vasitəsi hesab edilirdi.

Metodik işin müasir konsepsiyasının əvvəlki konsepsiyalar-dan fərqi ondan ibarətdir ki, o hər şeydən əvvəl, cəmiyyətin tələ-batına istiqamətlənir, bu tələbat isə daim dəyişir.

Dövlət və bələdiyyə metodik kitabxana xidmətlərinin müasir işinin mahiyyəti “dəyişikliklərin idarə edilməsi” anlayışında daha tam əksini tapır (İ.M. Suslova).

“Dəyişikliklərin idarə edilməsi” termini müasir idarəetmə kon-sepsiyasının anlayışlar aparatına, strateji idarəetməyə aiddir. Ru-siya kitabxanaçıları bütün bunları nəzərə alaraq, çox vaxt metodik işə strateji menecment sisteminin bir elementi kimi baxırlar.

Ölkədə həyata keçirilən büdcə islahatı kitabxanaların işini xidmət fəaliyyəti kimi müəyyən etmişdir. Kitabxanalar, öz istifa-dəçilərinə xidmət edir, yəni onlara kitabxana xidmətləri təqdim

203

edir. Belqorod vilayətində regional hökumətin qərarı ilə kitabxana xidmətinin iki növü təsdiq edilmişdir: əhaliyə kitabxana xidmətinin təşkili və Belqorod vilayətinin bələdiyyə kitabxanalarına meto-dik köməyin təqdim edilməsinin təşkili. Göründüyü kimi, sonun-cu xidmət növü mərkəzi kitabxanalar tərəfindən metodik funksiya-nın yerinə yetirilməsini nəzərdə tutur, bu isə əhaliyə xidmətin təşki-lində metodik xidmətlərin xüsusi rolunu təsdiq edir.

Belqorod vilayətində kitabxanalarla əlaqədar dəyişikliklərin idarə edilməsi prosesinin inkişafı iki vektor üzrə cərəyan edir: me-todik işin paradiqmasının innovasiyalı inkişafı və kitabxana-ların inkişafına metodik dəstək, onların mövcud vəziyyətdən ar-zu olunan vəziyyətə innovasiya vasitələrinin köməyi ilə keçməsi.

Ümumi kitabxanaların bütün tiplərinin və bütün növlərinin metodik işini regional əlaqələndirmə mərkəzinin funksiyası Bel-qorod Dövlət Universal Elmi Kitabxanasına (BDUEK) həvalə edilmişdir. Hazırda BDUEK 646 kitabxanaya elmi-metodik kö-mək göstərir. Belqorod vilayətinin “Belqorod vilayətində kitabxa-na işi haqqında” Qanununa müvafiq olaraq, mərkəzi kitabxana statusuna malik olan bütün ümumi kitabxanalar (dövlət və bələ-diyyə kitabxanaları) metodik iş aparırlar. Vilayətin bütün metodik kitabxana mərkəzlərinin fəaliyyətinin əlaqələndirilməsi regionun mədəniyyət idarəsi rəisinin “Dövlət və bələdiyyə kitabxanalarının birgə fəaliyyəti haqqında” Əmri əsasında həyata keçirilir.

Göstərilən vektorlar üzrə inkişaf metodik xidmətin və onun fəaliyyətinin məzmununun optimal təşkilati modelinin yaradılma-sını tələb edir. Belqorod vilayətində dövlət və bələdiyyə kitabxa-naları səviyyəsində təşkilatı-məzmun struktur praktik olaraq eyni-dir və aşağıdakı şərtlərə cavab verməlidir:

• Metodik xidmət kitabxananın müstəqil struktur bölməsi kimi; • Metodistlərin vəzifələrinin problemli yanaşma əsasında

bölgüsü; • Mərkəzləşdirilmiş kitabxana sistemlərinə, yaxud yaşayış

məntəqələrindəki kitabxanalara metodik kuratorluğun təşkili. Be-ləliklə, vilayətin hər bir rayonu (hər bir kitabxanası) ilə müntəzəm əks əlaqə sistemi yaradılmışdır;

204

• Kitabxananın bütün struktur bölmələri tərəfindən müvafiq istiqamətlər üzrə metodik funksiyaların icra edilməsi;

• Ayrı-ayrı metodik məsələlərin həlli üçün müvəqqəti ko-mandalar yaradılması.

Belqorod Dövlət Universal Elmi Kitabxanasına metodik xid-mət elmi-metodik bölmə formatında işləyir, bu bölmənin tərkibin-də 8 mütəxəssis vardır: şöbə müdiri, 4 nəfər baş kitabxanaçı, 2 aparıcı kitabxanaçı, redaktor.

Bu gün BDUEK-un bütün sahələr üzrə bölmələri öz iş istiqamət-ləri üzrə metodik funksiyalar həyata keçirirlər. Özü də bu, yalnız struktur bölmələrin rəhbər heyətinə yox, bütün mütəxəssislərə aiddir. Elmi-metodik bölmənin əməkdaşlarının əsas vəzifəsi vilayətin kitab-xana siyasətinin müddəalarını formalaşdırmaqdan, kitabxanaların yeni şəraitə uyğunlaşdırılması ilə bağlı təşkilati problemlərin həllindən və kitabxananın kadr potensialının inkişafından ibarətdir. Elmi-metodik bölmənin metodistlərinin vəzifə bölgüsü problemli yanaşmaya əsas-lanmışdır. Eyni zamanda bəzi məsələlərin həlli üçün müvəqqəti ko-mandalar formalaşdırılır, həmin komandaların tərkibinə kitabxananın bütün bölmələrindən profil mütəxəssisləri daxil olur.

Rusiya cəmiyyətinin inkişafının müasir tendensiyaları şərai-tində Belqorod kitabxanalarının metodik fəaliyyətinin əsas is-tiqamətləri aşağıdakılardır:

– regional və bələdiyyə kitabxana siyasətinin, o cümlədən kitab-xanaların fəaliyyətinin normativ-hüquqi şəraitinin formalaşması.

– kitabxanaların texniki modernləşdirilməsinə kömək, yeni informasiya texnologiyalarına keçid. Burada vəzifələr, hər şeydən əvvəl, sosial xarakter daşıyır. Minimum vəzifə – informasiyadan sərbəst, sürətli və tam istifadə edilməsi baxımından, şəhər və kənd əhalisinin bərabər hüquqlarının təmin edilməsi (indiki mərhələdə – mövcud kənd kitabxanaları əsasında model ictimai kitab-xanaların yaradılması), maksimum vəzifə – vahid regional infor-masiya-kitabxana məkanının yaradılması, kitabxanaların informa-siya imkanlarının genişləndirilməsi üçün vilayətin bütün kitabxa-nalarının həmin məkana qoşulmasıdır;

– kitabxanaların fəaliyyətinin monitorinqi, kitabxana yenilik-lərinin axtarışı, işlənib hazırlanması və mənimsənilməsi (optimal

205

idarəetmə qərarlarının işlənib hazırlanması və vəziyyətin hərtərəf-li analizi);

– fasiləsiz peşəkar inkişaf sistemi rejimində kitabxanaçıların peşəkarlıq səviyyəsinin artırılması, peşəkar kommunikasiyaların inkişaf etdirilməsi;

– ictimai, xüsusilə model kitabxanaların texnoloji və informa-siya resurslarını nəzərə alaraq, onların fəaliyyətinin sosial tərkib hissəsinin inkişaf etdirilməsi.

Bütün bu istiqamətlərin reallaşdırılmasının nəticəsi kitabxana-ya çoxfunksiyalı sosial müəssisə kimi yanaşmaya əsaslanan sis-temyaradıcı ideya olmalıdır, onların əhali üçün fəaliyyətinin mahiy-yətini qısaca belə ifadə etmək olar: “problem yarandı – kitab-xanaya get”. Belqorod vilayətindəki kitabxanaların bütün metodik işi məhz yerli cəmiyyətin həyat tərzinin bu cür “bibliosentrik” modelinin formalaşmasına yönəldilmişdir. Buna görə əsla şübhə yoxdur ki, bu gün metodistin cəmiyyətin kitabxanaya sosial sifari-şini vaxtında müəyyən etmək və ona vaxtında reaksiya vermək ba-carığı effektiv metodik fəaliyyətin əsasını təşkil edir.

Regional və bələdiyyə kitabxana siyasətinin formalaşması bi-zim ölkəmiz üçün permanent sosial-iqtisadi və inzibati islahatlar şəraitində baş verir. Bütün səviyyələrdə kitabxanaların metodik mərkəzlərinin vəzifəsi kitabxanaların passiv müşahidəçi mövqeyi tutmaması, dəyişdirilmiş (islahatlardan sonrakı) məkanda onların yerinin nə vaxt göstəriləcəyini gözləməməsi, əksinə, bütün mər-hələlərdə islahatın hazırlanması prosesinə fəal qoşulması üçün əllərindən gələni etməkdən ibarətdir.

Belqorod metodistlərinin işindən bir nümunə göstərək. Rusiya Federasiyasının “Yerli özünüidarə orqanlarının təşkili haqqında” 131 №-li Qanununun dərc edildiyi, lakin hələ qüvvəyə minmədiyi mərhələdə bütün səviyyələrdə olan metodistlər həmin Qanunu diqqətlə öyrənmiş və kitabxanaların “davranışının” ən optimal variantını işləyib hazırlamışdılar. Vilayətin qubernatoru tərəfindən bəyənilmiş bu variant hazırda Belqorod vilayəti əhalisinə kitab-xana xidmətinin yeni sisteminin formalaşmasının əsasını təşkil edir. Sistemdə əsas yenilik əvvəlki nailiyyətləri qoruyub saxla-

206

maqdan ibarətdir: vilayətdəki 24 mərkəzləşdirilmiş kitabxana sis-temindən 23-ünü qoruyub saxlamaq mümkün olmuşdur; əhaliyə kitabxana xidmətinin təşkili üzrə bütün səlahiyyətlər rayon səviy-yəsində qalmışdır.

Kitabxana siyasətinin komponentlərindən biri – kitabxanala-rın uzunmüddətli effektiv inkişafının əsasları kimi strateji proq-ram sənədlərinin hazırlanması və reallaşdırılmasıdır. Belqorod vi-layətində mədəniyyət sahəsində vilayət miqyaslı bir sıra məqsədli proqram qəbul edilmişdir: “Belqorod vilayətində mədəniyyətin və incəsənətin inkişafı və qorunub saxlanması”, “Belqorod vilayətin-də kənd mədəniyyətinin inkişafı”, “Belqorod vilayətinin mədəniy-yət müəssisələrinin informasiyalaşdırılması” və s. Regionda kitab-xana işinin inkişafına yönəldilmiş bu sənədlərin alt proqramla-rının əsasını məhz metodistlərin ideyaları təşkil edir.

Yerli spesifikanı nəzərə alaraq, proqramlara, məsələn, aşağı-dakı məqamlar daxil edilmişdir: kitabxana fondlarının komplekt-ləşdirilməsi üçün təxsisat hər il yerli büdcələrdə ayrıca sətir kimi nəzərdə tutulmalı, bu halda aşağıdakı normativlər əsas götürülmə-lidir: hər 1000 sakinə 250 kitab, mərkəzi kitabxanalar üçün 150 adda dövri nəşr, kitabxana-filiallar üçün 50 adda dövri nəşr; kom-pyuterləşmiş bələdiyyə kitabxanalarını yüksək sürətli müasir rabitə kanalları vasitəsilə İnternet şəbəkəsinə qoşulmaq imkanı ilə təmin etmək; hər mərkəzi kitabxanada (MSB) səyyar kitabxana işini təşkil etmək; təmirə ehtiyacı kitabxana binalarının əsaslı tə-miri; bütün kitabxana-filiallara telefon çəkmək və fərdi telefon nömrələri vermək; kitabxana mütəxəssislərinin təhsil alması və onların ixtisas səviyyəsinin artırılması üçün mərkəzləşdirilmiş ki-tabxana sisteminin illik büdcəsinin 5%-i həcmində maliyyə və-saitləri ayırmaq və s.

Belqorod metodistləri yalnız regional kitabxana siyasətinin is-tehsalçısı və icraçısı deyil, həm də bu siyasətin əsas istiqamətlərinin retranslyatorlarıdırlar, onlar birbaşa yerli hakimiyyət orqanları ilə işləyir, konkret yaşayış məntəqəsindəki kitabxananın problemlərini hakimiyyət orqanlarının nəzərinə çatdırır və onların həlli yolunu təklif edirlər. Belə ki, məhz metodistlər yaşayış məntəqələrindəki

207

ictimai kitabxanaların model kitabxanalara çevrilməsi məsələsinin fəal təbliğatçısı olmuş, nəticədə hər bir ərazidə model kitabxanalar yaradılması məsələsi vilayətin bütün bələdiyyə qurumlarının rəh-bərləri tərəfindən icrası məcburi olan vəzifəyə çevrilmişdir.

Metodistlər çox vaxt kitabxananı və kənd kitabxanaçısını yer-li rəhbərlərin “özbaşınalığından” müdafiə edənlər rolunda çıxış edirlər, əksər hallarda bu müdafiə ondan ibarət olur ki, kitabxana-çıdan mal-qaranın hesablanması, ərazinin təmizlənməsi, kənd tə-sərrüfatı işləri və sair müxtəlif qeyri-profil işlərdə istifadə edirlər. Müasir dövrdə metodistin hakimiyyətlə işləmək bacarığı kitabxa-nanın qorunub saxlanılmasının əsası olub, çox vaxt onun resurs səviyyəsini və ictimai imicini müəyyən edir.

Region kitabxanalarının fəaliyyətinin normativ-hüquqi və təş-kilatı-texnoloji bazasının yaradılmasından ibarət metodik məsələ də az əhəmiyyət kəsb etmir. Belə ki, Rusiyanın bütün dövlət və bələdiyyə müəssisələrində əməyin ödənilməsinin sahəvi sistemləri-nə keçid barədə qanunvericilik təşəbbüsü ilə əlaqədar, metodik xid-mət ümumi kitabxanaların işçilərinin əməyinin ödənilməsi, müka-fatlandırılması və stimullaşdırılması haqqında nümunəvi əsasnamə-lər işləyib hazırlamış, sonradan həmin əsasnamələr yerlərdə qəbul edilmişdir. Yerli özünüidarə orqanlarının təşkili haqqında yeni qa-nunvericiliklə əlaqədar, əhaliyə kitabxana xidmətinin təşkili və kənd kitabxanasının kitabxana fondlarının komplektləşdirilməsi üçün kəndlər tərəfindən rayona ayırılan subvensiyaların həcminin hesab-lanması metodikası, Mərkəzləşdirilmiş kitabxana sisteminin və qə-səbə kitabxanasının Nümunəvi Nizamnaməsi hazırlanmışdır. Müəl-lif hüququ haqqında qanunvericiliyin dəyişiklikləri, həmçinin kitab-xanaların pullu xidmətlər göstərilməsi üzrə işinin qaydaya salınması vəzifəsi “Bələdiyyə kitabxanalarında pullu xidmətlər: sənədli təmi-nat” adlı metodik tövsiyələrin işlənib hazırlamasına gətirib çıxar-mışdır. Bələdiyyə kitabxanalarının mövcud maddi və kadr resursla-rından daha səmərəli istifadə edilməsi məqsədilə “Kitabxana proses-ləri üçün vaxt normaları” işlənib hazırlanmış və bütün kitabxanalara göndərilmişdir. İndi kitabxanaların fəaliyyəti yalnız bu normalar nə-zərə alınmaqla planlaşdırılır.

208

BDUEK-un elmi-metodik bölməsinin təşəbbüsü ilə 2010-cu ildə Vilayət Mədəniyyət İdarəsinin Kollegiyası Belqorod vilayəti-nin ictimai bələdiyyə kitabxanasının fəaliyyətinin Model standartı təsdiq edilmişdir. Bu standartda normativlər şəklində təsbit edil-miş minimal zəruri parametrlər ümumi tələblərlə yanaşı, maddi resurslarla təminatın minimal normalarını və kitabxanaların fəa-liyyət normalarını da əhatə edir.

Təcrübə göstərir ki, vilayət metodik mərkəzi və bələdiyyə ki-tabxanaları arasında münasibətlərdə idarəçılık funksiyasından im-tina etmək məqsədəuyğun deyildir, hər şeydən əvvəl ona görə ki, bələdiyyə kitabxanasının kitabxanaçısının əlyetərli miqdarda yeni biliklər qazanmağa, xidmətin keyfiyyət baxımından müasir səviy-yədə təşkil edilməsi üçün lazım olan informasiya əldə etməyə heç də həmişə imkanı olmur. Buna görə də vilayət mərkəzləşdirilmiş kitabxana sistemində ekspert-diaqnostik müayinələr aparılır. Bu müayinələr forma etibarilə frontal yoxlamaları xatırladır, lakin bu halda əsas məqsəd yalnız təftiş aparmaq deyil, həm də və bundan daha çox, mövcud problemləri üzə çıxarmaq, ünvanlı məsləhət-metodik kömək göstərməkdir. Müayinənin nəticələri yerlərdə rəhbərliyə çatdırılır, mərkəzləşdirilmiş kitabxana sistemlərinin və vilayət mərkəzinin metodistlərinin birgə səyləri ilə ərazi kitabxa-nalarının gələcək inkişafının strategiyası işlənib hazırlanır.

Regional metodik mərkəz kimi universal elmi kitabxananın bir vəzifəsi də vilayətdə model ictimai kitabxanalar yaratmaqdır. Bu istiqamət çərçivəsində geniş iş aparılır: model kitabxananın açılması-na və fəaliyyətinə dair tələbləri müəyyən edən normativ sənədlər pa-keti hazırlanmışdır; mütəmadi olaraq yerlərə getməklə model kitab-xanalarının fəaliyyətinin monitorinqi keçirilir, onların əməkdaşları üçün ixtisasartırma kursları təşkil olunur, model kitabxanaların mütə-xəssislərinin vilayət müsabiqəsi keçirilmişdir, BDUEK saytında “Model kitabxanalar” bölməsi təşkil edilmiş, eyni adlı disk yaradıl-mışdır və s. Cari ildən başlayaraq, BDUEK yeni layihə həyata keçir-məyə başlamışdır – model kitabxanalar öz statuslarını əhali qar-şısında hesabat formasında təsdiq etməlidirlər. Öz statusunu qoru-muş kitabxanalara xüsusi Uyğunluq Sertifikatı verilir.

209

Metodik xidmətin əsas funksiyalarından biri də maarifləndirmə funksiyasıdır. “Ömürlük təhsil yox, ömrü boyu təhsil” – Belqorod vilayətinin kitabxana kadr siyasətini müəyyən edən motiv belədir.

Bu gün bu istiqamətdə əsas məsələ – bütün səviyyələrdə fasi-ləsiz və səmərəli kitabxana təhsili sistemi yaradılmasıdır.

Belqorod kitabxanaçılarının peşəkar inkişafı peşəkarlıq səviy-yəsini müəyyən edən 3 amilə əsaslanır:

– məxsusi kitabxana ixtisasına yiyələnmə; – mümkün qədər ikinci ali təhsil almağın arzu olunan sayılması; – əlavə kitabxana təhsili və peşəkar ixtisas səviyyəsinin artı-

rılması. Birinci iki səviyyəyə vilayətin hüdudlarından kənara çıxma-

dan nail olmaq mümkündür. Bunun üçün Belqorod Dövlət Mədə-niyyət və İncəsənət İnstitutunun kitabxana-informasiya fakultəsi-nə daxil olmaq lazımdır. Əlavə kitabxana təhsili işini BDUEK-in strukturunda yaradılmış vilayətin kitabxana mütəxəssislərinin fa-siləsiz peşəkar inkişafı mərkəzi təşkil edir. Mərkəzdə hər il ən azı 350-400 mütəxəssis oxuyur.

Təlimin forma və metodlarının yenilənməsi və genişlənməsi prosesi ictimai həyatın başqa sferalarından öyrənmə və kitabxanaçı-ların yenidən hazırlanmasının daha fəal və intensiv üsullarının yara-dılması yolu ilə gedir (dəyirmi masalar, təqdimatlar, işgüzar oyunlar, həmçinin ənənəvi elmi-praktik konfranslar, seminarlar, görüşlər).

Regional səviyyədə bələdiyyə kitabxanaları mütəxəssislərinin əlavə təhsil sisteminə aşağıdakı elementlər daxildir:

– kitabxanaların rəhbər işçilərinin İdarəetmə Məktəbində təhsili; – kitabxana kadrlarının ixtisaslaşmalarını nəzərə alaraq onla-

rın fasiləsiz peşə təhsili; – peşə müsabiqələri: “İlin kitabxanaçısı”, “Kitabxana ideyaların

açıq dünyasıdır”, “Böyük Vətən müharibəsində Qələbənin 65-ci il-dönümünün bayram edilməsi ilə əlaqədar kitabxana işinin ən yaxşı təşkili”, kitabxana aksiyası “Tarixi seçim – Belqorod vilayətinin ad-ları” və s.

Müasir mərhələdə İdarəetmə Məktəbinin əsas vəzifəsi– kitab-xananın böhran menecerlərinin hazırlığıdır, bacarıqlıları daim dəyi-

210

şən xarici mühit və kitabxana işinin dinamik dəyişməsi şəraitində kitabxananın kollektivinin səmərəli işini təşkil etməkdir. Məşğə-lələrin mövzusu xarici mühitlə kitabxananın qarşılıqlı təsirinə, bələ-diyyə səviyyəsində kitabxana siyasətinin formalaşmasına, persona-lın inkişafına yönəldilmişdir. Məsələn, İdarəetmə Məktəbinin pro-qramı müasir kitabxana fəaliyyətinin hüquq sahəsinin öyrənilməsi, kitabxana işində “Keyfiyyətin menecmenti” İSO 9000 standartlar sistemindən istifadə olunması məsələlərini əhatə edirdi.

Kitabxana mütəxəssislərinin əlavə təhsili sistemi eyni zamanda mütəxəssislərin kateqoriyaları və peşəkarlıq dərəcəsi üzrə fərqlənir.

Mərkəz öz işində yeni peşəkar biliklərin kənd kitabxanaları-nın səviyyəsinə translyasiyasının əsas elementi olan bələdiyyələ-rin metodik xidmətlərinə xüsusi diqqət yetirir. “Metodistlər Mək-təbi” yaradılmış, sonra kitabxanaların peşəkar tərəfdaşlığını inki-şaf etdirmək məqsədi ilə bu Məktəb Kluba çevrilmiş, daha sonra Kollokvium statusu almışdır. Tədbirlər mərkəzləşdirilmiş kitabxa-na sistemlərinin metodistləri tərəfindən seçilmiş mövzular əsasın-da keçirilir. Mərkəzləşdirilmiş kitabxana sistemlərinin metodist-ləri çox vaxt bu tədbirlərdə aparıcılar qismində çıxış edir, tədbir iştirakçılarını öz kitabxanalarının bu və ya digər istiqamət üzrə iş təcrübəsi ilə tanış edirlər. Rusiyanın başqa kitabxanalarının və xarici kitabxanaların proqramın problemləri üzrə fəaliyyətinin icmalları hökmən proqrama daxil edilir.

Peşəkar təcrübənin bilavasitə yerlərdə öyrənilməsi məqsədilə me-todik işin yeni forması – Metodik ekspedisiyalar tətbiq edilir. Kitab-xana innovasiyalarının, yaradıcılıq ideyalarının axtarışını genişləndi-rərək, Vilayət Peşəkar İnnovasiyalar Mübadiləsi Günü təşkil edil-mişdir, Metodikalar birjası, Metodik qiraətlər, Kitabxana Layihələri Marafonları, Kitabxana Layihələri Paradları və sair tədbirlər keçirilir.

Bələdiyyə kitabxanalarının metodistlərinin və kitabxanaçılarının işinə kömək məqsədilə onların münasib informasiya resursları ilə təmin edilməsi məsələsi iki formatda həll edilir – kağız daşıyıcılarda müxtəlif metodik materiallar hazırlanması və elektron metodik biblioqrafik və tammətnli resursların yaradılması. BDUEK-in meto-dik xidməti “Belqorod vilayətinin kitabxana həyatı” adlı peşəkar

211

toplu ilə fəxr edir. Keçən il bu nəşr özünün 10 illik yubileyini qeyd etmişdir. Hər il “Vilayətin bələdiyyə kitabxanalarının il ərzində fəaliyyətinin nəticələrinin təhlili” və ona əlavə kimi “Bələdiyyə ki-tabxanalarının fəaliyyəti rəqəmlərdə” adlı məcmuələr dərc edilir. “Kitabxananın layihə işinin xüsusiyyətləri” adlı metodik tövsiyələr buraxılmış, Kitabxana fondunun uçotu üzrə Təlimat işlənib hazır-lanmış və bütün kitabxanalara paylanmışdır və s. Mütəxəssislərin bütün kateqoriyaları üçün tövsiyə edilən “Kitabxanaçının mütaliə dairəsi” adlı göstərici daim yenilənir. Elmi-metodik bölmədə məc-buri nüsxə sistemi əsasında bizim vilayətin mütəxəssisləri tərəfin-dən dərc edilmiş metodik materiallar fondu formalaşdırılmışdır.

BDUEK-in portalında yaradılmış genişmiqyaslı “Online Ki-tabxanaçı” saytına daim genişləndirilən “Kitabxana işi”, “Virtual metodist”, “Peşə müsabiqələri”, “Peşəkar layihələr” kimi VB-lər, “Mütəxəssisdən soruş” məlumat xidməti daxildir; kitabxanaların ümumrusiya siyahıya alınması dövründə portalda lazımlı təşkilatı-metodik materiallardan ibarət eyni adlı bölmə açılmışdır. Belqo-rodun brendi sayılan və 10 ildən artıq müddətdə hər il Belqorod kitabxanaları əsasında keçirilən “Ümumrusiya kitabxana in-novatikası məktəbi” VB-ni qeyd etməmək olmaz.

Ümumrusiya Kitabxana İnnovatikası Məktəbi ölkədə fasiləsiz peşəkar kitabxana təhsili sistemində ən irimiqyaslı layihədir. Am-ma onun əsas xüsusiyyəti ondan ibarətdir ki, o eyni zamanda ki-tabxana innovasiyalarını ümumiləşdirmə, təhlil və praktiki transl-yasiya məkanı olmaqla metodik funksiyanı yerinə yetirir. Bu Məktəbin yaradılması təşəbbüsü 2000-ci ildə Belqorod Dövlət Universal Elmi Kitabxanası tərəfindən irəli sürülmüşdür. Layihə Rusiya Federasiyasının Mədəniyyət Nazirliyi və sahə işçilərinin ixtisasının artırılması sahəsində onun dayaq bazası – Məktəbin fəaliyyət göstərdiyi bütün illər ərzində onun əsas elmi rəhbəri və təşkilatçısı olmuş İncəsənət, Mədəniyyət və Turizm İşçilərinin Yenidən hazırlanması Akademiyası (İMTİYA), xüsusən kitabxa-naşünaslıq və informatika kafedrası tərəfindən dəstəklənmişdir.

Belə bir Məktəbin Belqorod vilayətinin kitabxanaları əsasında keçirilməsi onların zəngin innovasiya potensialına malik olmasına

212

inandırıcı sübut kimi ölkə kitabxanaçıları üçün böyük maraq do-ğurur. Məktəbin mövcud olduğu illər ərzində Rusiyanın 54 regi-onunun, həmçinin Azərbaycan, Belarus və Ukraynanın kənd kitab-xanaları da daxil olmaqla, universal elmi və bələdiyyə kitabxanala-rının 350-dən çox nümayəndəsi onun işində iştirak etmişdir.

Məktəbin işində kitabxanaçı-praktiklərdən başqa kitabxana işi sahəsində ölkənin aparıcı mütəxəssislər də mühazirəçi, moderator, məsləhətçi və ekspertlər qismində iştirak edirlər. Onların arasında: Moskva şəhərindəki N.A.Nekrasov adına Mərkəzi universal elmi kitabxananın kitabxana-informasiya işinin inkişafı Elmi mərkəzinin rəhbəri, pedaqoji elmlər namizədi, İMTİYA-nın professoru Y.A.Qrixanov; Rusiya Dövlət Kitabxanasının Kitabxanaşünaslıq Elmi-Tədqiqt şöbəsinin aparıcı elmi işçisi, pedaqoji elmlər namizədi Y.N.Quseva; pedaqoji elmlər doktoru, sosiologiya elmləri doktoru, İMTİYA-nın professoru A.İ. Kapterev; Tomsk şəhəri Bələdiyyə informasiya kitabxana sisteminin direktoru, texnika elmləri namizə-di A.S.Karauş; İMTİYA-nın kitabxanaşünaslıq və informatika ka-fedrasının müdiri, pedaqoji elmlər namizədi, professor, Ümum-rusiya kitabxana innovatikası məktəbinin elmi rəhbəri T.Y.Kuz-netsov; Moskva Dövlət Mədəniyyət və İncəsənət Universitetinin (MDMİU) kitabxanaşünaslıq kafedrasının müdiri, pedaqoji elmlər doktoru, professor A.M.Mazuritski; “Biblioteçnoye delo” (“Kitab-xana işi”) jurnalının məsul redaktoru, pedaqoji elmlər namizədi S.Q.Matlina; Rusiya Dövlət Gənclər Kitabxanasının direktoru, pe-daqoji elmlər namizədi İ.B.Mixnova; MDMİU-nun professoru, pe-daqoji elmlər namizədi V.K. Stepanov və bir sıra başqaları vardır.

Məktəbin işinin təşkilində BDUEK-in kollektivi xüsusi rol oynayır. Vilayət kitabxanasının metodik xidməti Məktəbin hazır-lanması və keçirilməsi işlərində aparıcı əlaqələndirici element kimi çıxış etməklə bərabər, həm də onun kontentini xeyli dərəcə-də təmin edir. Belqorod vilayətində ümumrusiya təhsil məkanının mövcud olması isə vilayətdə kitabxanaçıların ixtisasının artırılma-sı məsələlərini prinsipcə yeni səviyyədə həll etməyə imkan verir. Məktəbin fəaliyyətdə olduğu illər ərzində Belqorodun təxminən 400 sakini onun müdavimləri olmuşlar. Beləliklə, kitabxanaçıların

213

əlavə təhsilinin regional sistemi İMTİYA-nın kitabxanaşünaslıq və informatika kafedrasının timsalında federal mərkəz tərəfindən güclü və yüksək ixtisaslı dəstəyə malikdir.

Bir mühüm məqamı da qeyd etmək lazımdır ki, Məktəb Bel-qorod vilayətinin kitabxanalarının metodik iş təcrübəsini bütün Rusiyaya translyasiya edən geniş bir məkana çevrilmişdir.

Fasiləsiz təhsil sisteminin keyfiyyəti iki vacib amildən – təli-min keyfiyyətinin qiymətləndirilməsindən və motivasiyasından asılıdır. Bu gün biz bütün səviyyələrdə təhsil prosesinə aşağıda sadalanan məqamları daxil etmişik:

1. Alınmış biliklərin hökmən təcrübədə reallaşdırılması tələbi. Fasiləsiz təlim sistemində hər növbəti məşğələ əvvəlki məşğələ çərçivəsində real görülmüş işlərin təhlilindən başlanmalıdır.

2. Sertifikatlaşdırmanın zəruriliyi (ballar, qiymətlər – yüksək qiy-mət əməkdaşların maddi və mənəvi həvəsləndirilməsinə səbəb olur).

3. Fərdi inkişaf proqramlarının hazırlanması və onların ye-rinə yetirilməsinin qiymətləndirilməsi. Bu bənd xüsusilə əhəmiy-yətlidir, çünki məlum olduğu kimi, müstəqil təhsil istənilən təh-silin əsasını təşkil edir.

Son olaraq, Belqorod vilayətinin metodik kitabxana konsepsi-yası üçün səciyyəvi olan bir mühüm xüsusiyyətə diqqəti cəlb et-mək istərdik. BDUEK regional metodik mərkəz olmaqla, ictimai tələbatın yaranması müddətində, hətta çox vaxt onları qabaqcadan duyaraq, vəziyyətin hərtərəfli analizi əsasında, kütləvi kitabxa-naların bu və ya digər Meqalayihəsinin reallaşdırılmağa başlan-masını elan edir – kitabxanaların uzunmüddətli inkişaf strategiya-sını müəyyən edən bu əsas layihə onların fəaliyyətinin ayrı-ayrı istiqamətlərinin formalaşmasına təsir edir. Meqalayihənin innova-siya ideyası tədricən kitabxananın ənənəvi işinə çevrilir. Belə Me-qalayihədə kütləvi kitabxanaların istisnasız olaraq hamısı iştirak edir. Belqorod vilayətinin yaşayış məntəqələrinin Salnamələri-nin yaradılması üzrə 1996-cı ildə BDUEK-in təşəbbüsü ilə baş-lanmış layihə bu qəbildən idi. Bu ümumi sosial-iqtisadi tənəzzül onilliyi idi, kitabxanalara tələbat kəskin azalmışdı. Vilayətin rəh-bəri tərəfindən təsdiq edilmiş Salnamələr yazılması üzrə iş Belqo-

214

rod kitabxanalarını bağlanmaqdan qorumağa müəyyən dərəcədə kömək etmiş “xilasetmə dairəsi” oldu. Bu gün bütün kitabxanalar-da Salnamələr aparılır, onların yazılması metodikası hazırlanmış-dır, layihə bütovlükdə yeni səviyyəyə keçmişdir – salnamə ma-teriallarının elektron versiyası yaradılır, bu veresiya "Beloqorye" vilayət VB-yə daxil ediləcəkdir.

Bələdiyyə kitabxanaları əsasında hüquqi informasiya mərkəz-lərinin yaradılmasını da bu cür genişmiqyaslı layihələrə aid etmək olar. Nəticədə yeni texnologiyalarla təchiz edilmiş hər kitabxana hüquqi informasiya mərkəzi açır və istisnasız olaraq bütün sakinlərə pulsuz hüquqi yardım göstərir. Ənənəvi kənd kitabxanalarının model kitabxanalara çevrilməsi də, şübhəsiz, Meqalayihədir.

Metodik xidmətin təşəbbüsü ilə başlanmış Meqalayihələrdən zaman etibarilə sonuncusu Belqorod vilayətinin turizm potensia-lının inkişafı ilə bağlıdır: kitabxanalar turizm marşrutlarının ha-zırlanmasında iştirak edir, ekskursiya-diyarşünaslıq xarakterli in-formasiya-reklam məhsulları yaradır, faktiki olaraq, öz ərazisinin informasiya ekskursiya mərkəzlərinə çevrilir, bununla da öz “kiçik vətən”inin turizm imicini formalaşdırırlar.

Beləliklə, kitabxanaların metodik işinin Belqorod variantı in-novasiya dəyişikliklərinin zəruriliyi ilə çox sıx bağlıdır və kitab-xanaların əhaliyə təqdim etdiyi xidmətlərin keyfiyyətinin artırıl-masına yönəldilmişdir.

215

СОВРЕМЕННАЯ СТРАТЕГИЯ МЕТОДИЧЕСКАЯ СЛУЖБА:

БЕЛГОРОДСКИЙ ВАРИАНТ

С.А. Бражникова, заместитель директора по научной работе Белгородской

государственной универсальной научной библиотеки

Взгляды на концепцию, культуру, стиль, формы методичес-

кого труда в библиотеке всегда находились если не в состоянии развития, то движения. В историческом разрезе концепция ме-тодической деятельности российских библиотек кардинально менялась за последние сто лет три раза. На заре формирования российского библиотековедения в основу методической работы были положены концепция теоретической, научной разра-ботки вопросов библиотечной работы и обучающая. В со-ветском библиотековедении единственно правильной считалась управленческая концепция, в соответствии с которой мето-дическая деятельность, методическое руководство являялось составная частью и формой управления библиотечным делом. В обоих случаях методическая деятельность рассматривалась как часть и инструмент государственной идеологии.

Отличие современной концепции методической работы от предшествующих в том, что она прежде всего ориентируется на запросы – потребности общества, которые постоянно меняются.

Сущность современной работы государственных и му-ниципальных методических библиотечных служб наиболее находит отражение в таком понятии как «управление изме-нениями» (И.М.Суслова).

«Управление изменениями» – термин из понятийного аппарата современной концепции управления – стратеги-ческого управления. Российские библиотекари в связи с эти

216

все чаще рассматривают методическую работу как элемент системы стратегического менеджмента.

Бюджетная реформа, происходящая в стране, определила работу библиотек как услуговую деятельность, т.е. библиоте-ки, обслуживая своих пользователей, предоставляют им биб-лиотечные услуги. В Белгородской области Постановлением регионального правительства утверждены две библиотечные услуги: организация библиотечного обслуживания населения и организация предоставления методической помощи му-ниципальным библиотекам Белгородской области. Как видно из формулировки, последняя услуга предполагает вы-полнение центральными библиотеками методической функ-ции, что подтверждает особую роль методических служб в организации обслуживания населения.

В Белгородской области процесс управления библиотечны-ми изменениями имеет два вектора развития: инновационное развитие парадигмы методической работы и методическая поддержка развития библиотек, их перевод из существующе-го состояния в желаемое инновационными средствами.

Функция Регионального координационного центра мето-дической работы общедоступных библиотек всех типов и видов возложена на Белгородскую государственную универ-сальную научную библиотеку (БГУНБ). В настоящее время БГУНБ оказывает научно-методическую помощь 646 библио-текам. В соотвествиии с Законом Белгородской области «О библиотечном деле в Белгородской области» все общедоступ-ные (государственные и муниципальные) библиотеки, имею-щие статус центральных, осуществляют методическую работу. Координация деятельности всех методических библиотечных центров области осуществляется на основе Приказа началь-ника управления культуры региона «О совместной деятель-ности государственных и муниципальных библиотек»).

Поступательное движение по обозначенным векторам тре-бует создания оптимальной организационной модели мето-дической службы и содержания ее деятельности. В Белгород-

217

ской области на уровне государственной и муниципальной библиотеки организационно-содержательная структура прак-тически одинакова и должна отвечать следующим условиям:

Методическая служба как самостоятельное структурное подразделение библиотеки;

Распределение обязанностей методистов на основе проблемного подхода;

Организация методического кураторства над муниципаль-ными библиотечными системами (ЦБС)/поселенческими библи-отеками. Таким образом, налажена система регулярной обрат-ной связи с каждым районом (каждой библиотекой) области;

Выполнение методических функций всеми структурны-ми подразделениями библиотеки по направлениям;

Формирование временных команд для решения отдель-ных методических задач.

В Белгородской государственной универсальной научной библиотеке методическая служба работает в формате науч-но-методического отдела, в составе которого 8 специалистов: заведующий отделом, 4 главных библиотекаря, 2 ведущих библиотекаря, редактор.

Сегодня методические функции по своим направлениям работы осуществляют все отраслевые отделы БГУНБ, при-чем, не только руководящий состав структурных подразделе-ний, но все специалисты. Главная задача сотрудников НМО заключается в формировании положений библиотечной поли-тики области, решении организационных проблем, связанных с адаптацией библиотек к новым условиям и развитии биб-лиотечного кадрового потенциала. Распределение обязаннос-тей методистов НМО основано на проблемном подходе. В то же время для решения некоторых задач формируются вре-менные команды, в состав которых входят профильные специалисты из всех отделов библиотеки.

В условиях современных тенденций развития российско-го общества главными направлениями методической дея-тельности белгородских библиотеки являются:

218

– формирование региональной и муниципальной библио-течной политики, в том числе формирование нормативно-правовых условий деятельности библиотек.

– содействие технической модернизации библиотек, пере-ход на новые информационные технологии. Задачи здесь носят, прежде всего, социальный характер. Задача минимум – обеспечение равных прав сельского населения с городским на свободный, быстрый, полный доступ к информации (на данном этапе это – создание на базе существующих сельских библиотек модельных публичных библиотек). Задача макси-мум – создание единого регионального информационно-биб-лиотечного пространства с включением в него всех библио-тек области для расширения информационных возможностей библиотек;

– мониторинг деятельности библиотек, поиск, разработка и освоение библиотечных новшеств (всесторонний анализ си-туации с выработкой оптимальных управленческих решений);

– повышение профессиональной квалификации библиоте-карей в режиме непрерывной системы профессионального развитии, развитие профессиональных коммуникаций;

– развитие социальной составляющей деятельности пуб-личных библиотек, особенно модельных, учитывая их техно-логические и информационные ресурсы.

Результатом реализации всех этих направлений должна стать системообразующая идея библиотеки как полифунк-ционального социального учреждения, суть деятельности которых для населения можно сформулировать как «Появи-лась проблема – иди в библиотеку». На формирование та-кой модели «библиоцентрического» образа жизни местно-го сообщества и направлена вся методическая работа биб-лиотек Белгородчины. Поэтому не вызывает сомнения, что сегодня в основе эффективной методической деятельности лежит умение методиста своевременно распознать социаль-ный заказ общества на библиотеку и вовремя на него отреаги-ровать.

219

Формирование региональной и муниципальной библио-течной политики происходит в перманентных для нашей страны условиях социально-экономических, административ-ных реформ. Задача методических центров библиотек всех уровней – сделать все возможное, чтобы библиотеки стали не пассивными наблюдателями, ожидающими, когда им укажут их место в измененном (постреформенном) пространстве, а активно включались на всех стадиях в сам процесс подго-товки реформы.

Приведем пример из работы белгородских методистов. Еще на стадии, когда закон РФ №131 «Об организации органов местного самоуправления» был опубликован, но не вступил в силу, методисты всех уровней внимательно его изучили и вы-работали наиболее оптимальный вариант «поведения» библио-тек, который был одобрен губернатором области и в настоящее время лег в основу формирования новой системы библиотеч-ного обслуживания населения Белгородчины. Новое в системе заключается в сохранении старого: в области удалось сохранить 23 ЦБС из 24; все полномочия по организации библиотечного обслуживания населения остались на районном уровне.

Один из компонентов библиотечной политики – разработ-ка и реализация стратегических программных документов как основы долгосрочного эффективного развития библиотек. На Белгородчине принят целый ряд областных целевых про-грам в сфере культуры: «Развитие и сохранение культуры и искусства Белгородской области», «Развитие сельской куль-туры Белгородской области», «Информатизация учреждений культуры Белгородской области» и др. Именно идеи мето-дистов легли в основу подпрограмм этих документов, направ-ленных на развитие библиотечного дела региона.

Учитывая местную специфику, в программы включены, например, следующие позиции: предусмотреть ежегодно от-дельной строкой в местных бюджетах ассигнования на ком-плектование фондов библиотек исходя из нормативов: 250 книг на 1000 жителей, 150 наименований периодических изда-

220

ний для центральных библиотек, 50 наименований периоди-ческих изданий для библиотек-филиалов; обеспечить компью-теризированные муниципальные библиотеки доступ к сети Интернет через современные высокоскоростные каналы связи; организовать в каждой центральной библиотеке (МЦБ) работу библиобуса; провести капитальный ремонт помещений биб-лиотек, нуждающихся в ремонте; телефонизировать все биб-лиотеки-филиалы с предоставлением собственного номера; выделять на обучение и повышение квалификации библиотеч-ных специалистов финансовые средства в размере 5% от го-дового бюджета ЦБС и т.д.

Белгородские методисты являются не только разработчи-ками и исполнителями, но и ретрансляторами основных нап-равлений региональной библиотечной политики, напрямую работают с местной властью, доводят до власти проблемы конкретной поселенческой библиотеки и предлагают пути их решения. Так, именно методисты стали активными пропа-гандистами задачи преобразования публичных поселенчес-ких библиотек в модельные: в результате задача создания модельных библиотек на своей территории – обязательная для выполнения всеми руководителями муниципальных об-разований области.

Методисты нередко выступают в роли защитников биб-лиотеки и сельского библиотекаря от «произвола» местных руководителей, который чаще всего заключается в том, что библиотекаря используют на различных непрофильных ра-ботах: подсчет скота, уборка территории, с/х работы и т.д. Умение методиста работать с властью в настоящее время яв-ляется основой сохранения библиотеки и определяет зачас-тую ее ресурсный уровень и общественный имидж.

Не менее важной является методическая задача создания нормативно-правовой и организационно-технологической базы деятельности библиотек региона. Так, в связи с зако-нодательной инициативой перевода всех государственных и муниципальных учреждений России на отраслевые системы

221

оплаты труда, методическая служба разработала типовые положения об оплате труда, премировании, стимулировании работников общедоступных библиотек, которые затем были приняты на местах. В связи с новым законодательством об организации органов местного самоуправления разработана Методика расчета объема субвенций, выделяемых поселени-ями району на организацию библиотечного обслуживания населения и комплектование библиотечных фондов библио-теки поселения, подготовлен типовой Устав ЦБС, поселен-ческой библиотеки. Изменения законодательства об автор-ском праве, а также задача упорядочения работы библиотек по оказанию платных услуг, повлекли разработку методичес-ких рекомендаций «Платные услуги в муниципальных биб-лиотеках: документное обеспечение». Для более эффективно-го использования имеющихся в муниципальных библиотеках материальных и кадровых ресурсов разработаны и разосланы во все библиотеки «Нормы времени на библиотечные про-цессы». Планирование деятельности библиотек ведется те-перь только с учетом этих норм.

В 2010 году по инициативе НМО БГУНБ коллегией управ-ления культуры области был утвержден Модельный стандарт деятельности муниципальной общедоступной библиотеки Бел-городской области, который закрепил в виде нормативов мини-мально необходимые параметры, которые наряду с общими требованиями, включают минимальные нормы обеспечения ма-териальными ресурсами и нормы деятельности библиотек.

Как показывает практика, отказываться от управленчес-кой функции в отношении между областным методическим центром и муниципальными библиотеками нецелесообразно, прежде всего потому, что библиотекарь муниципальной биб-лиотеки не всегда имеет возможность получать в достаточ-ном количестве новые знания, информацию, необходимые для организации облуживания на современном качественном уровне. Поэтому в области проводятся экспетртно-диагнос-тические обследования ЦБС. По форме обследования напо-

222

минают фронтальные проверки, однако, главная цель – не только и не столько инспектирование, а выявление проблем, оказание адресной консультационной методической помощи. Результаты обследования доводятся до руководства на месс-тах, совместными усилиями методистов ЦБС и областного центра вырабатывается стратегия дальнейшего развития биб-лиотек территории.

Одна из задач универсальной научной библиотеки как реги-онального методического центра – создание в области модель-ных публичных библиотек. В рамках этого направления про-водится масштабный объем работ: разработан пакет норматив-ных документов, определяющих требования открытия и дея-тельности модельной библиотеки, регулярно проводится мо-ниторинг деятельности модельных библиотек с выездом на мес-та, для их сотрудников организуются курсы повышения ква-лификации, проведен областной конкурс специалистов модель-ных библиотек, на сайте БГУНБ организован раздел «Модель-ные библиотеки», создан одноименный диск и т.д. Начиная с текущего года, БГУНБ приступила к реализации нового проекта – подтверждение модельными библиотеками своего статуса в форме отчета перед населением. Библиотека, защитившая свой статус, получает специальный Сертификат соответствия.

Одна из основных функций методической службы – обра-зовательная. «Образование – не на всю жизнь, образование через всю жизнь» – таков определяющий мотив кадровой библиотечной политики Белгородчины.

Сегодня основная задача в этом направлении – создание эффективной системы непрерывного библиотечного обра-зования всех уровней.

В основу профессионального развития белгородских биб-лиотекарей положены 3 составляющие, которые определяют уровень профессионализма:

– получение собственно библиотечной квалификации; – желательное и возможное получение второго высшего

образования;

223

– дополнительное библиотечное образование и повыше-ние профессиональной квалификации.

Первые два уровня можно достичь, не выезжая за преде-лы области, – поступив на библиотечно-информационный факультет Белгородского государственного института куль-туры и искусств. Работу дополнительного библиотечного об-разования организует Центр непрерывного профессионально-го развития библиотечных специалистов области, созданный в структуре БГУНБ. Ежегодно не менее 350-400 специалис-тов обучаются в Центре.

Обновление и расширение форм и методов обучения идет путем заимствования из других сфер общественной жизни и создания более активных и интенсивных способов перепод-готовки библиотекарей (круглые столы, презентации, дело-вые игры, а также традиционные научно-практические кон-ференции, семинары, встречи.

Система дополнительного обучения специалистов муни-ципальных библиотек регионального уровня включает:

– обучение руководящего состава библиотек в Школе управления;

– непрерывное профессиональное обучение библиотеч-ных кадров с учетом их специализации;

– профессиональные конкурсы: «Библиотекарь года», «Библиотека – открытый мир идей», «Лучшая организация работы библиотек по празднованию 65-годовщины Победы в Великой отечественной войне», библиотечная акция «Исто-рический выбор – имена Белгородчины» и др.

Основная задача Школы управления на современном этапе – подготовка кризисных менеджеров библиотеки, спо-собных организовать эффективную работу коллектива библио-теки в условиях постоянно меняющейся внешней среды и ди-намичного преобразования библиотечного дела. Тематика за-нятий направлена на взаимодействие библиотеки с внешней средой, формирование библиотечной политики на муници-пальном уровне, развитие персонала. Так, например, програм-

224

ма Школы управления включала изучение правового поля дея-тельности современной библиотеки, использование в работе библиотеки системы стандартов ИСО 9000 «Менеджмент ка-чества».

Система дополнительного образования библиотечных специалистов одновременно дифференцирована по категори-ям специалистов и степени профессионализма.

Методические муниципальные службы как основное зве-но трансляций новых профессиональных знаний на уровень сельских библиотек находятся в зоне особого внимания ра-боты Центра. Созданная «Школа методистов», позднее, с целью развития профессионального библиотечного партнер-ства, была преобразована в Клуб, а затем получила статус Коллоквиума. Мероприятия проводятся на основе заявлен-ных тем методистов ЦБС. Нередко ведущими выступают ме-тодисты ЦБС, которые знакомят присутствующих с опытом работы своих библиотек по тому или иному направлению. Обязательно в программу включаются обзоры деятельности других российских и зарубежных библиотек по проблематике программы.

В целях изучения профессионального опыта непосредст-венно на местах введена новая форму методической работы – Методические экспедиции. Расширяя поиск библиотеч-ных инноваций, творческих идей, был организован Област-ной День обмена профессиональными инновациями, провод-ятся Методическая биржа, Методические чтения, Марафоны, Парады библиотечных проектов и т.д.

Задача обеспечения методистов и библиотекарей муници-пальных библиотек релевантными информационными ресур-сами в помощь их работе решается в рамках двух формaтов – подготовка различных методических материалов на бумажных носителях и создание электронных методических библиог-рафических и полнотекстовых ресурсов. Гордостью методи-ческой службы БГУНБ является профессиональный сборник «Библиотечная жизнь Белгородчины», в прошлом году от-

225

метивший 10-летний юбилей выхода в свет. Ежегодно издает-ся Анализ деятельности муниципальных библиотек области по итогам года, к нему приложение «Деятельность муниципаль-ных библиотек в цифрах». Выпущены методические рекомен-дации «Особенности проектной работы библиотеки», подго-товлена и роздана во все библиотеки Инс-трукция по учету библиотечного фонда и т.д. Для всех категорий специалистов регулярно обновляется рекомендательный указатель «Круг чтения библиотекаря». В НМО сформирован фонд методичес-ких материалов, изданных специалистами нашей области на основе системы обязательного экземпляра.

На портале БГУНБ создан масштабный сайт «Библиоте-карь on-line», который включает постоянно пополняемые БД «Библиотечное дело», «Виртуальный методист», «Профес-сиональные конкурсы», Профессиональные проекты», спра-вочную службу «Спроси специалиста»; в период всероссий-ской переписи библиотек открыт одноименный раздел, со-держащий необходимые организационно-методические мате-риалы. Нельзя не отметить БД «Всероссийская школа биб-лиотечной инноватики», которая является белгородским брендом и проводится на базе белгородских библиотек еже-годно уже более 10 лет.

Всероссийская школа библиотечной инноватики – самый крупномасштабный проект в системе непрерывного профес-сионального библиотечного образования в стране. Но главная его особенность заключается в том, что он одновременно явля-ется площадкой обобщения, анализа и трансляции в практику библиотечных инноваций, выполняя тем самым методическую функцию. Его инициатором выступила Белгородская госу-дарственная универсальная научная библиотека в 2000 г. Проект был поддержан Министерством культуры Российской Федерации и его опорной базой в сфере повышения квалифи-кации работников отрасли – Академией переподготовки ра-ботников искусства, культуры и туризма (АПРИКТ), в част-ности, кафедрой библиотековедения и информатики, которая

226

на протяжении всех лет работы Школы являются ее основным научным руководителем и организатором.

Проведение Школы на базе библиотек Белгородской об-ласти служит убедительным свидетельством их богатого ин-новационного потенциала, который представляет большой интерес для библиотекарей страны. За годы существования Школы в ее работе приняли участие более 350 представите-лей универсальных научных и муниципальных библиотек, включая сельские, из 54 регионов России, а также Азербайд-жана, Белоруссии и Украины.

Помимо библиотекарей-практиков в работе Школы в ка-честве лекторов, модераторов, консультантов и экспертов выс-тупают ведущие специалисты страны в области библиотечного дела. Среди них: Ю.А.Гриханов, руководитель Научного центра развития библиотечно-информационного дела ЦУНБ им. Н.А.Некрасова г. Москвы, кандидат педагогических наук, про-фессор АПРИКТ; Е.Н.Гусева ведущий научный сотрудник НИО библиотековедения Российской государственной библио-теки, кандидат педагогических наук; А.И.Каптерев, доктор педа-гогических наук, доктор социологических наук, профессор АПРИКТ; А.С.Карауш, директор Муниципальной информа-ционной библиотечной системы г. Томска, кандидат техничес-ких наук; Т.Я.Кузнецова, зав. кафедрой библиотековедения и информатики АПРИКТ, кандидат педагогических наук, профес-сор, научный руководитель Всероссийской школы библиотеч-ной инноватики; А.М.Мазурицкий, зав. кафедрой библиотеко-ведения Московского государственного университета культуры и искусств (МГУКИ), доктор педагогических наук, профессор; С.Г.Матлина, ответственный редактор журнала «Библиотечное дело», кандидат педагогических наук; И.Б.Михнова, директор Российской государственной библиотеки для молодежи, кан-дидат педагогических наук; В.К.Степанов, профессор МГУКИ, кандидат педагогических наук и многие, многие другие.

Особая роль в организации работы Школы принадлежит коллективу БГУНБ. Методическая служба областной биб-

227

лиотеки выступает не только в качестве ведущего координи-рующего звена подготовки и проведения Школы, но и в зна-чительной степени обеспечивает ее контент. Наличие же в области всероссийской образовательной площадки позволяет на принципиально новом уровне решать задачи повышения квалификации библиотекарей Белгородчины. За годы работы Школы ее слушателями стали около 400 белгородцев. Таким образом, региональная система дополнительного образования библиотекарей имеет мощную высококвалифицированную поддержку со стороны федерального центра в лице кафедры библиотековедения и информатики АПРИКТ.

Не менее важно и то, что Школа стала масштабной пло-щадкой, где происходит трансляция опыта методической ра-боты библиотек Белгородчины на всю Россию.

Качество системы непрерывного образования зависит от двух важных моментов – оценки качества обучения и мотива-ции. Сегодня в процесс обучения на всех уровнях мы включили:

1. Требование обязательной реализации полученных зна-ний на практике. Каждое следующее занятие в системе не-прерывного обучения должно начинаться с анализа, что сде-лано реально в рамках предыдущего занятия.

2. Обязательную сертификацию (баллы, оценки – высо-кая оценка влечет за собой материальное и моральное поощ-рение сотрудников).

3. Разработку индивидуальных программ развития и оценки их выполнения. Этот пункт особенно важен, известно, что в основе любого обучения лежит самообразование.

В заключение хотелось бы обратить внимание на одну ключевую особенность, характерную для методической биб-лиотечной концепции Белгородчины. По мере возникновения общественных запросов, а нередко даже предвосхищая их, на основе всестороннего анализа ситуации, БГУНБ как регио-нальный методический центр объявляет о начале реализации того или иного Мегапроекта общедоступных библиотек – ключевого проекта, который определяет долгосрочную стра-

228

тегию развития библиотек и влияет на формирование отдель-ных направлений их деятельности. Инновационная идея Мегапроекта впоследствии становится в ряд традиционной работы библиотеки. Участвуют в таком Мегапроекте все без исключения общедоступные библиотеки. Так было с проек-том по созданию Летописей населенных пунктов Белго-родчины, который был инициирован БГУНБ в 1996 году. Это было десятилетие общего социально-экономического спада, когда востребованность библиотек резко упала. Работа по написанию Летописей, утвержденная руководителем об-ласти, стала тем «спасательным кругом», который в опреде-ленной мере помог сохранить белгородские библиотеки от закрытия. Сегодня Летописи ведут все библиотеки, разрабо-тана методика написания, проект в целом перешел на новый уровень – создается электронная версия летописных материа-лов, которая войдет в областную БД «Белогорье».

К таким масштабным проектам можно отнести создание центров правой информации (ЦПИ) на базе муниципаль-ных библиотек – в результате каждая библиотека, оборудо-ванная новыми технологиями, открывает ЦПИ и оказывает бесплатную правовую поддержку всем жителям без исклюю-чения. Несомненно, Мегапроектом является преобразование традиционных поселенческих библиотек в модельные.

Последний по времени Мегапроект, заявленный методи-ческой службой, связан с развитием туристического потен-циала Белгородской области: библиотеки участвуют в разра-ботке туристических маршрутов, создают информационно-рекламную продукцию экскурсионно-краеведческого харак-тера, по сути, становятся информационными экскурсион-ными центрами своей территории, тем самым формируют туристический имидж своей «малой родины».

Таким образом, белгородский вариант методической рабо-ты библиотек самым тесным образом связан с неизбежностью инновационных изменений и направлен на повышение ка-чества услуг, предоставляемых библиотеками населению.

229

MİLLİ KİTABXANADA ELEKTRON İNFORMASİYA RESURSLARININ

FORMALAŞMASI VƏ İNKİŞAFI

Kərim Tahirov М.Ф.Ахундов адына Azərbaycan Milli Kitabxanasının

direktoru əməkdar mədəniyyət işçisi, tarix elmləri üzrə fəlsəfə doktoru

Müasir dövrdə hər bir dövlətin intellektual səviyyəsini хarakterizə

edən ən əsas atributlardan biri onun informasiya resurslarını toplayan, mühafizə və səmərəli istifadə edən milli kitabхanalardır. M.F.Axun-dov adına Azərbaycan Milli Kitabxanası da Azərbaycanda kitabxana işi sahəsində dövlət siyasətini həyata keçirən, milli nəşrləri, xarici öl-kələrdə Azərbaycan dilində nəşr olunmuş çap məhsullarını və Azər-baycan müəlliflərinin əsərlərini, dünya əhəmiyyətli nəşrləri, o cümlə-dən xarici dillərdə çap olunmuş məlumat daşıyıcılarını toplayıb müha-fizə edən milli mənəviyyat xəzinəmiz və elm məbədimizdir.

“Kitabxana işi haqqında” Azərbaycan Respublikası Qanununun 7-ci maddəsinə müvafiq olaraq M.F.Axundov adına Dövlət kitabxa-nasına Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin 15 aprel 2004-cü il tarixli qərarı ilə “Milli Kitabxana” statusu verilmişdir.

Bu status kitabxananın qarşısına qoyulmuş vəzifələrin əhatə-sini xeyli genişləndirmiş və ölkənin ictimai həyatında onun rolunu artırmışdır.

“Azərbaycan Respublikasında kitabxana-informasiya sahəsi-nin 2008-2013-cü illərdə inkişafı üzrə Dövlət Proqramı”nda da ki-tabxana işi sahəsində dövlət siyasətinə uyğun olaraq kitabxana-informasiya sahəsində yeni texnologiyaların tətbiqi və istifadəsi nəticəsində müasir kitabxana-informasiya infrastrukturunun yara-dılması, istıfadəçilərə göstərilən kitabxana-informasiya xidməti-nin dünya standartları səviyyəsinə çatdırılması, əhalinin intellek-tual potensialının və bilik səviyyəsinin inkişafı, elektron informa-

230

siya fondlarının formalaşdırılması və virtual kitabxanaların inkişaf etdirilməsi, elektron kataloq və elektron kitabxanaların yaradıl-ması işinin təmin edilməsi, onların müasir standartlar səviyyəsinə çatdırılması nəzərdə tutulmuşdur.

Bütün sahələrdə olduğu kimi informasiya texnologiyalarının kitabxana işinə tətbiqi məsələlərində də Milli Kitabxana hər za-man ön sıralarda addımlamış və kitabxana proseslərinin avtomat-laşdırılması istiqamətində respublikamızda ilk addım atan kitab-xanalardan olmuşdur.

Milli Kitabxana VTLS VİRTUA proqramında MARC 21 for-matı ilə işləyir. VİRTUA proqramı kitabxanalar, arxivlər, muzey-lər və korporasiyalar üçün materialların rəqəmli formaya çevril-məsini ən yüksək və peşəkar səviyyədə təmin edir. VİRTUA proqramı muzey kolleksiyalarının analizindən tutmuş, məlumat bazalarının yaradılması və interfeysin dizaynına qədər informasi-yaların rəqəmli formaya çevrilməsində və əks olunmasında ən ye-ni texnologiyalardan istifadə edir.

Azərbaycan Milli Kitabxanası VTLS proqramının bütün mo-dullarını almışdır. Administrator yarımsisteminin köməkliyi ilə mütəxəssislərimiz avtomatlaşdırılmış idarəetmə sisteminin yeni və son versiyasının quraşdırma işlərini başa çatdırıblar. Bu gün Milli Kitabxana VİRTUA proqramının 9 moduldan ibarət tam komplektinə malikdir və hazırda kitab fondunun komplektləşdiril-məsi, kitabların işlənməsi və sistemləşdirilməsi, diyarşünaslıq və milli biblioqrafiyaların tərtibi, kataloq kartoçkalarının çapı, dövri mətbuatın analitik bazasının yaradılması, qramplastinkaların və səs yazılarının elektron bazasının yaradılması işləri avtomatlaş-dırılmış formatda həyata keçirilir

Artıq respublika Milli Kitabxanası dünyanın ən iri kitabxana-ları olan ABŞ-ın Konqres Kitabxanası, Rusiya Dövlət Kitabxanası və Türkiyə Milli Kitabxanası ilə birbaşa məlumat mübadiləsi və biblioqrafik yazıların onlayn rejimdə konversiyası həyata keçirilir. Hazırda digər türkdilli ölkələrin milli kitabxanaları ilə belə bir konversiya və mübadilə prosesinin həyata keçirilməsinə hazırlıq işləri aparılır.

231

Kitabxanada istifadə olunan VTLS-VİRTUA avtomatlaşdırıl-mış sistemi Milli Kitabxana ilə respublikanın digər kitabxanala-rının lokal virtual şəbəkədə birləşməsinə imkan verir ki, artıq Bakı şəhərindəki Xətai rayon Mərkəzi kitabxanasını, M.Qorki adına Mərkəzi Səyyar Kitabxana fondunu, Mərdəkan Mədəniyyət Sa-rayı kitabxanasını, respublikamızın Balakən, Quba və İsmayıllı rayon Mərkəzi kitabxanalarını Milli Kitabxana ilə lokal şəbəkədə birləşdirən virtual məkan yaradılmışdır. Həmin kitabxanaların oxucuları Milli Kitabxanada oxuculara göstərilən bütün müasir xidmət formalarından birbaşa yararlanmaq imkanına malikdirlər. Bu kitabxanaların informasiya resurslarını özündə əks etdirən “Toplu elektron kataloq” da tərtib olunmuşdur və ora daxil ol-maqla bu kitabxanalarda Milli Kitabxananın köməyi ilə tərtib olu-nan elektron kataloqlarda axtarış aparmaq mümkün olur. Bu şəbə-kəyə daxil olan kitabxanalar eyni zamanda Milli Kitabxananın elektron kitabxanasından da birbaşa istifadə edə bilirlər. Yəni on-ların saytlarında Milli Kitabxananın bütün tammətnli resurslarına çıxış imkanı verilmişdir.

VTLS VİRTUA proqramının Language Editor faylı Azərbay-can dilinə tərcümə edilmişdir.

Kitabxana proseslərinin avtomatlaşdırılması nəticəsində Milli Kitabxana öz işini yeni istiqamətlərdə qura bilmişdir:

– Milli Kitabxananın qlobal infomasiya məkanına qoşulması; – Kitabxanaçıların fasiləsiz təhsili; – Avtomatlaşdırlmış idarəetmə sistemlərinin təşkili; – Tammətnli resursların yaradılması. Qarşıya qoyulmuş bu vəzifələrin lazımınca yerinə yetirilməsi

üçün, sözsuz ki, Milli Kitabxanada kadrların hazırlanması əsas vəzifələrdən biri idi. Bu məqsədlə yaradılmış kitabxana işçilərinin Tədris Mərkəzi, indi də ölkə kitabxanacılarının fasiləsiz təlimində böyük rol oynayır.

Milli Kitabxananın bütün fəaliyyətini əks etdirən saytının ana səhifəsində Heydər Əliyevin anadan olmasının 85 illik yubileyi münasibətilə hazırlanmış “Heydər Əliyev irsi”, “Azərbaycanın hü-quqi” və “Rusiya Federasiyasının qanunvericilik bazası” adlı mə-

232

lumat bazalarına, həmçinin “Dünya Rəqəmsal Kitabxanaları”, “Av-ropanın Milli Kitabxanaları” xüsusi əhəmiyyətli saytlara birbaşa çıxış üçün bannerlər, “Prezident İlham Əliyev və mədəniyyət” (I və II cild), Azərbaycanın birinci xanımı, YUNESKO və İSESKO-nun xoşməramlı səfiri Mehriban xanım Əliyevanın fəaliyyəti haqqında (rus dilində) “Культура и культурные шедевры Азербайджана – уникальное послание будущим поколениям” adlı kitablara, “Qara Qarayev”, “Zərifə Əliyeva”, “Xocalı soyqırımı” adlı elektron məlumat bazalarına birbaşa keçid düymələri yerləşdirilmişdir.

2010-cu ildən Elektron kitabxana müstəqil şöbə kimi fəaliy-yətə başlamış və 2010-cu ildən bu günə kimi 3000-dən çox kita-bın tam mətni, 4350 (53 adda qəzet, 20 adda jurnal) dövri mətbuat nömrəsi işlənərək İnternet və İntranet səhifələrində öz əksini tap-mışdır.

Bunlardan: Ümummilli lider Heydər Əliyev cənablarının çı-xışları, nitqləri, bəyanatları, fərmanları, sərancamları, məktub və müsahibələri daxil edilmiş “Müstəqilliyimiz əbədidir” adlı kitabın 32 cildinin, Azərbaycan Respublikası Prezidentinin “Azərbaycan dilində latın qrafikası ilə kütləvi nəşrlərin həyata keçirilməsi haq-qında” 12 yanvar 2004-cü il tarixli Sərancamı ilə nəşr olunan ki-tabların (350 kitab) – İ.Nəsiminin əsərləri, onun həyat və yaradıcı-lığı da daxil olmaqla “İmadəddin Nəsimi irsi”, C.Cabbarlının əsərləri, onun həyat və yaradıcılığı da daxil olmaqla “Cəfər Cabbarlı irsi”, “Yusif Vəzir Çəmənzəminli irsi”, “Üzeyir Hacı-bəyli irsi” adlı məlumat bazaları, S.Vurğunun (5 c.), Şah İsmayıl Xətainin (4 c.), B.Vahabzadənin (2 c.), İ.Şıxlının (2 c.), S.Rüstə-min (3 c.), İlyas Əfəndiyevin (3 c.), Aşıq Ələsgərin, M.Arazın, Ə.Cavadın, A.İldırımın, C.Məmmədquluzadənin, Əli Kərimin, N.Nərimanovun, S.Rəhimovun, N.Kəsəmənlinin, M.P.Vaqifin, M.V.Vidadinin, M.Ə.Sabirin seçilmiş əsərləri və “Klassik Azər-baycan ədəbiyyatı”, “Müasir Azərbaycan ədəbiyyatı”, “Dünya uşaq ədəbiyyatı”, “Dünya ədəbiyyatı”, “Ədəbiyyat antologiyası”, “Azərbaycan xalq ədəbiyyatı”, “Azərbaycan dili və tarixi” başlıq-lar altında toplanmış yüzlərcə kitabın elektron versiyası hazırlanıb oxucuların istifadəsinə verilmişdir.

233

Elektron resursların yaradılması istiqamətində atılan daha bir addım Milli Kiabxananın qədim, nadir nüsxə kitablarının və dövri mətbuat nümunələrinin tam komplektlərinin elektron versiyasını yaratmaq olmuşdur. Artıq bu istiqamətdə xeyli iş görülmüş, Nadir kitablar bölməsində və Azərbaycan ədəbiyyatının arxivi şöbəsinin fondunda saxlanılan yüzlərlə nadir və qiymətli kitabların, “Ədə-biyyat”, “Kaspi”, “İrşad”, “Açıq söz”, “Həqiqət”, “Sədayi həqq”, “Doğru söz”, “Bəsirət”, “Ziyayi Qafqaziyə”, “Azərbaycan” “Əkinçi” qəzetlərinin, “Dəbistan”, “Babayi əmir”, “İnqilab və mə-dəniyyət”, “Məzəli”, “Şəlalə” jurnallarının, XIX əsrdə çap olun-muş “Zaqafqaziya Komissiyasının Aktları” və “Kavkazskiy ka-lendar” məcmuələrinin tam komplektlərinin elektron versiyası ha-zırlanmışdır. Bu iş hazırda da uğurla davam etdirilir. “Kommu-nist”, “Xalq qəzeti” və “Respublika” qəzetlərinin tam komplekti-nin elektron versiyasının yaradılması üzərində iş gedir.

Onu da qeyd etmək lazımdır ki, Oxuculara Xidmət şöbəsinin nəzdində yaradılan bölmədə hazırlanan elektron nəşrlər vasitəsilə oxuculara da xidmət göstərilir, qəzet, jurnal və ya kitabın istənilən hissələri, ayrı-ayrı məqalələr CD disklərə yazılaraq oxuculara verilir. Bu istiqamətdə görülən işlər nəticəsində kitabxanada yega-nə nüsxə olan və Azərbaycan ədəbiyyatının arxivi şöbəsində sax-lanılan kitabların demək olar ki, əksəriyyətinin elektron surəti çıxarılaraq lokal şəbəkədə oxuculara təqdim olunmuşdur .

“Analitik elektron məlumat bazasının təşkili” şöbəsi il ərzində respublikamıza dair və ümumi xarakterli məqalələrin Azərbaycan və rus dilində analitik-biblioqrafik yazısını Elektron katoloqun analitik məlumat bazasına daxil etməklə məşğuldur. Bu gün Milli Kitabxanada hər gün kitabxanaya daxil olan dövri mətbuatın – 100 adda ən çox oxunan qəzetin və 50 adda jurnalın analitik elek-tron məlumat bazası yaradılır ki, bu da dövri mətbuat orqanlarında dərc olunan materialların tammətnli məlumat bazasında oxuculara mövzu və predmet üzrə axtarış aparmağa imkan verir. Hazırda Milli Kitabxanaya daxil olan dövri mətbuatın əksəriyyətinin məzmunu açılır və orada gedən bütün vacib materialların təs-virləri analitik elektron məlumat bazasında öz əksini tapır. Bütün

234

bunlar Azərbaycan mətbuatının elektron məlumat bazasını yaradır ki, bu da gələcəkdə fundamental milli biblioqrafiya vasitələrinin tərtibi və nəşri üçün əlverişli zəmin olacaqdır.

Eyni zamanda bu baza əsasında “Mədəniyyət, incəsənət və turizm haqqında yeni ədəbiyyat” adlı cari biblioqrafik informasiya göstəricisi çap olunur və respublikanın 30 adda müvafiq təşkilat-larına göndərilir.

Göstəricinin tam mətni kitabxananın saytında yerləşdirilmiş-dir və istənilən oxucu kitabxananın saytına daxil olaraq istədiyi materialın tam mətnini oxumaq və onu çap edərək istifadə etmək imkanına malikdir .

Elektron Dissertasiya Fondunun təşkili və Ondan İstifadə Şö-bəsində Rusiya Dövlət Kitabxanasının Elektron Dissertasiya fon-dunun virtual oxu zalı açılmışdır. Oxu zalında Azərbaycan Milli Kitabxanasının oxucuları Rusiya Dövlət Kitabxanasının 350 min nüsxədən artıq dissertasiya və avtoreferatlarının tam elektron mət-nindən istifadə etmək imkanı əldə etmişlər. Şöbə Rusiya Dövlət Kitabxanasının dissertasiya və avtoreferatları ilə bərabər Azər-baycanda da müdafiə olunmuş dissertasiyaların tam mətnli elek-tron məlumat bazası ilə oxuculara virtual xidmət göstərir.

Bu ildən Milli Kitabxananın Fonoteka fondunda saxlanılan qrammafon vallarının CD-lərə köçürülmə işinə başlanılmış və “Azərbaycanın səs irsi” adlı məlumat bazası yaradılmışdır. İlk növ-bədə Azərbaycanın klassik musiqi əsərləri yazılmış 516 adda val, 945 adda xarici musiqi valları CD-lərə köçürülüb və bu baza əsasın-da “Azərbaycanın səs irsi” adlı kataloqun 1-ci cildi nəşr edilmişdir.

2008-ci ilin mart ayından Milli Kitabxanada oxuculara virtu-al kitab sifarişi imkanı da yaradılmışdır. Yəni İnternetə çıxışı olan hər bir oxucu yaşayış və yaxud iş yerindən kitabxananın saytında-kı “Virtual xidmət” bölməsinə daxil olaraq istənilən kitabı sifariş edə bilər. Oxucuya, lazım olan kitabın kitabxanada olub-olmama-sı barədə dərhal məlumat verilir, sifariş qəbul edildikdən sonra isə kitabxanaya gələrkən kitab artıq rəfdə onu gözləyir. Bu prosesin davamı olaraq virtual qaydada hər hansı kitabın bir hissəsinin Milli kitabxananın lokal şəbəkəsinə daxil olan digər kitabxanala-rın elektron ünvanına göndərilməsi xidməti də həyata keçirilir.

235

2010-cu ildə M.F.Axundov adına Milli Kitabxananın gördüyü uğurlu işlərdən biri də Respublika kitabxanalarının saytlarını bir-ləşdirən portalın hazırlanması (http://azerbaycankitabxanaları. az) olmuşdur. Bu portal çox sayda kitabxanaların xidmətlərindən İnter-net vasitəsilə yararlanmaq üçün vahid giriş nöqtəsinə malik resurs mərkəzi kimi nəzərdə tutulub. İstifadəçilər bu portaldan Heydər Əliyev Fondu, Prezident Kitabxanası, AMEA Mərkəzi Elmi Kitab-xanası, Milli Kitabxana, Bakı Dövlət Universitetinin Kitabxanası, Respublika Gözdən Əlillər Kitabxanası, Azərbaycan Dövlət Tibb Universitetinin Kitabxanası, M.Qorki adına Mərkəzi Səyyar Kitab-xana Fondu, F.Köçərli adına Respublika Uşaq Kitabxanası, C.Cab-barlı adına Respublika Gənclər Kitabxanası, “Heydər Əliyev irsi” Beynəlxalq elektron kitabxana, M.Ə.Sabir adına kitabxana-klub, M.Seyidzadə adına Mərkəzi şəhər Kitabxanası, Azərbaycan Kitab-xana İnformasiya Konsorsiumunun saytları ilə yanaşı 5 şəhər (Gən-cə, Lənkəran, Mingəçevir, Sumqayıt, Şirvan), 28 rayon (Ağdaş, Ağstafa, Ağsu, Astara, Balakən, Bərdə, Biləsuvar, Füzuli, Gədə-bəy, Göyçay, Hacıqabul, Xaçmaz, İmişli, Qazax, Qəbələ, Quba, Qubadlı, Qusar, Masallı, Neftçala, Sabirabad, Salyan, Şamaxı, Şəmkir, Tovuz, Ucar, Zaqatala, Zərdab) və 9 ali məktəb kitabxana-sının saytlarına asanlıqla keçid edə bilərlər. Müntəzəm olaraq bu siyahı daha da genişləndirilir .

Milli Kitabxananın son illər fəaliyyətindən bəhs etdikdə nəşriy-yat sahəsində gördüyü işləri də qeyd etmək lazımdır. Ümummilli lider Heydər Əliyevin nitq, çıxış və məruzələrini özündə toplayan “Müstəqilliyimiz əbədidir” çoxcildliyin köməkçi biblioqrafik gös-təricisinin 1-ci (I-IX cildlər) və 2-ci (X-XXVIII cildlər) hissəsi, “Azərbaycan kitabxanaları: XXI əsrin informasiya məkanında” adlı çoxcildli məlumat kitablarının III və IV cildi, “Azərbaycanın gör-kəmli şəxsiyyətləri” seriyasından: “Üzeyir Hacıbəyli”, “Fikrət Əmirov”, “Qara Qarayev”, “Səttar Bəhlulzadə”, “Müslüm Maqo-mayev”, “Cahangir Cahangirov”, müxtəlif aktual mövzulara aid: “Heydər Əliyev Fondu – 5 il”, “Heydər Əliyev adına Bakı-Tbilisi-Ceyhan neft kəməri”, “Azərbaycanın milli qəhrəmanları”, “Şə-hidlər” və s. biblioqrafik göstəricilər çap edilmişdir.

236

Azərbaycan Milli Kitabxanası Avropa və MDB ölkələrinin Milli Kitabxanaları ilə əlaqələrini genişləndirir, birgə layihələr həyata keçirir. O Türkiyə, Avstriya, Fransa, Niderland, Slovakiya, Suriya, Tacikistan, Belarus, Estoniya, Rusiya, İran İslam Respub-likası, İordaniya, İskəndəriyyə kitabxanası, Qazaxıstan, Qırğızıs-tan, Özbəkistan, Latviya, Moldova Milli Kitabxanaları ilə ikitə-rəfli qarşılıqlı əməkdaşlıq haqqında Memoranduma imza atmışdır (19 ölkənin 21 kitabxanası).

2008-ci ildə Milli Kitabxana FUMAGABA layihəsinə qoşu-laraq dünyanın 48 milli kitabxanasını özündə birləşdirən Avropa kitabxanasına üzv olmuşdur. Azərbaycan Milli Kitabxanasının bu layihədə iştirakı həm Azərbaycan oxucularının Avropa Milli Kitabxanalarından birbaşa istifadə etməsinə, həm də Avropa Milli Kitabxanalarının oxucularının bizim Milli Kitabxananın xidmətlə-rindən istifadə etməsinə imkan yaratmışdır.

Azərbaycan Milli Kitabxanası Dünya Elektron Kitabxanasın-da təmsil olunmaq hüququ qazanıb. Dünya oxucuları Azərbaycan həqiqətləri, ölkəmizin tarixi, mədəniyyəti, coğrafiyası, iqtisadiy-yatı və digər sahələri haqqında istənilən məlumatı geniş və dolğun şəkildə əldə edə biləcək. Məlumatlar Dünya Elektron Kitabxa-nasında 7 – ərəb, çin, ingilis, fransız, portuqal, rus və ispan dillə-rində yerləşdirilir. YUNESKO tərəfindən dəstəklənən Dünya Elektron Kitabxanası layihəsində dünyanın 64 ölkəsinin kitabxa-naları təmsil olunmuşdur.

Azərbaycan Milli Kitabxanası CENL, Avrasiya Kitabxanaçılıq Assambleyası, İqtisadi Əməkdaşlıq Təşkilatına üzv ölkələrin Milli Kitabxana direktorları şurasının, Türkdilli ölkələrin Milli Kitab-xana direktorları şurasının üzvüdür və həmin təşkilatların illik kon-franslarında, tədbirlərində, birgə layihələrində uğurla iştirak edir.

237

ФОРМИРОВАНИЕ И РАЗВИТИЕ ЭЛЕКТРОННЫХ ИНФОРМАЦИОННЫХ

РЕСУРСОВ В НАЦИОНАЛЬНОЙ БИБЛИОТЕКЕ

К.М.Тахиров Директор Национальной библиотеки Азербайджана Заслуженный деятель культуры, доктор философии

по историческим наукам

В современный период одним из основных атрибутов характеризирующих интеллектуальный уровень каждого госу-дарства, являются национальные библиотеки, собирающие, хранящие и рационально использующие его информационные ресурсы. Государственную политику в области библиотечного дела в Азербайджане успешно претворяет в жизнь и Азер-байджанская Национальная библиотека имени М.Ф.Ахундова, сокровищница национальной духовности и научный центр, ведущий сбор и хранение национальных изданий, печатной продукции на азербайджанском языке и произведений азер-байджанских авторов издаваемых в зарубежных странах, зна-чительных мировых изданий, в том числе информационных носителей на иностранных языках.

Согласно Закона Азербайджанской Республики о «Биб-лиотечном деле», постановлением Кабинета Министров Азербайджанской Республики от 15 апреля 2004 года Госу-дарственной библиотеке им. М.Ф.Ахундова был присвоен статус «Национальная библиотека». Этот статус значительно расширил круг обязанностей, поставленных перед библио-текой и повысил ее роль в общественной жизни страны.

В соответствии с государственной политикой в области библиотечного дела, принятая «Государственная Программа развития в Азербайджанской Республике библиотечно-инфор-мационной деятельности в 2008-2013-х годах» также уделила

238

большое внимание применению новых технологий в библио-течно-информационной деятельности, и в результате исполь-зования - создание современной библиотечно-информацион-ной инфраструктуры, доведение библиотечно-информацион-ного обслуживания пользователей на уровень мировых стан-дартов, развитие интеллектуального потенциала и уровня зна-ний населения, формирование электронных информационных фондов и развитие виртуальных библиотек, обеспечение ра-боты по созданию электронных каталогов и электронных биб-лиотек, приведение их до уровня современных стандартов.

Как и во всех областях, так и в вопросах применения ин-формационных технологий в деятельности библиотек, На-циональная Библиотека всегда шла впереди и одной из пер-вых в республике начала работу по автоматизации библио-течных процессов.

Национальная библиотека работает в формате MARC 21 программы VTLS VİRTUA. Это программа обеспечивает на самом высоком и профессиональном уровне перевод на циф-ровую форму материалов для библиотек, архивов, музеев и корпораций. Создание информационных баз, начиная из ана-лизов коллекций в музеях, и переводе информаций на цифро-вую форму, отражение ее до дизайна интерфейса VİRTUA использует самые новые технологии.

Азербайджанская Национальная библиотека приобрела все модули программы VTLS. С помощью системного адми-нистратора наши специалисты завершили сборку новой и последней версии автоматизированной системы управления. Сегодня Национальная библиотека имеет полный комплект 9 модулей программы VİRTUA и претворяет в жизнь в авто-матизированном формате работы по комплектованию фон-да, обработке и систематизации книг, составлению краевед-ческих и национальных библиографий, печатанию ката-ложных карточек, созданию аналитической базы периоди-ческой печати, электронной базы грампластинок и звуко-записей.

239

Сейчас библиотека проводит напрямую обмен информа-циями и конверсию библиографических записей в режиме онлайн с самыми крупными библиотеками мира – библиотека Конгресса, США, Российская Государственная библиотека и Национальная библиотека Турции. Ведутся подготовитель-ные работы по претворению в жизнь такой конверсии и обменного процесса с национальными библиотеками других тюркоязычных государств.

Используемая в Национальной библиотеке автоматизиро-ванная система VTLS-VİRTUA, дает возможность объедине-нию в локальной виртуальной сети, Национальной библио-теке с другими библиотеками республики. В Центральном библиотеке Хатаинского района города Баку, Центральном Передвижном Библиотечном фонде имени М.Горького, Биб-лиотеке Дворца Культуры поселка Мардакяны, Центральных библиотеках Балаканского, Кубинского и Исмаиллинского районов республики было создано объединяющее виртуаль-ное пространство в локальной сети с Национальной библио-текой. Читатели этих библиотек обладают возможностью пользоваться всеми современными формами обслуживания, предоставляемыми читателям в Национальной библиотеке. Был составлен «Сводный электронный каталог», отражаю-щий в себе информационные ресурсы этих библиотек и войдя в него, можно вести поиск в электронных каталогах, сос-тавленных с помощью Национальной библиотеки в этих библиотеках. Библиотеки, входящие в эту сеть, одновремен-но напрямую могут пользоваться электронной библиотекой Национальной библиотеки. То есть на их сайтах дана воз-можность выхода на все полнотекстовые ресурсы Националь-ной библиотеки.

Переведен на азербайджанский язык файл Language Editor программы VTLS VİRTUA.

В результате автоматизации библиотечных процессов На-циональная библиотека построила свою работу в новом направлении:

240

– присоединение Национальной библиотеки в глобальное информационное пространство;

– непрерывное образование библиотекарей; – организация автоматизированной системы управления; – Создание полнотекстовых ресурсов. Безусловно, для выполнения этих задач одной из основных

функцией была подготовка кадров в Национальной библио-теке. В связи с этим встала необходимость открытия Учебного Центра библиотечных работников, и сейчас этот Учебный Центр играет большую роль в непрерывном обучении библио-текарей страны.

На первой странице сайта Национальной библиотеки, от-ражающей всю деятельность библиотеки, размещены банне-ры для прямого выхода на особо важные информационные базы под названием «Наследие Гейдара Алиева», созданная к 85-летнему юбилею со дня рождения Гейдара Алиева, «Циф-ровые библиотеки Мира», «Национальные Библиотеки Евро-пы», «Азербайджанское право» и «Законодательство Россий-ской Федерации».

На сайте библиотеки размещены переходные кнопки на-прямую к 2-х томнику книги «Президент Ильхам Алиев и культура» (I и II тома), к книге под названием «Культура и культурные шедевры Азербайджана – уникальное послание будущим поколениям» (на русском языке) о деятельности первой леди Азербайджана, посла доброй воли ЮНЕСКО и ИСЕСКО Мехрибан Алиевой, к электронной информацион-ной базе «Кара Караев», «Зарифа Алиева».

С 2010-го года Электронная библиотека действует как са-мостоятельный отдел. В течении этого периода размещено на страницах Интернета и Интранета более 3000-и полных текс-тов книг, 4310 (53 назв. газ., 20 назв. журн.) номеров перио-дической печати.

Среди них: выступления, речи, обращения, указы, рас-поряжения, письма и интервью, вошедшие в 32-х томник книги «Гейдар Алиев. Наша независимость вечна», изданные

241

по распоряжению Президента Азербайджанской Республики от 12 января 2004-го года «Об осуществлении массовых изданий на азербайджанском языке с латинской графикой» (340 книг) – избранные произведения М.П.Вагиф, М.В.Вида-ди, А.Ильдырыма, М.А.Сабира, Ашуга Алескера, М.Араза, А.Джавада, Дж.Мамедкулизаде, Али Керима, Н.Нариманова, С.Рагимова, Н.Кесаманлы, Шах Исмаил Хатаи (4 т.), Б.Вагаб-заде (2 т.), С.Вургуна (5 т) и информационные базы – И.Наси-ми, его жизнь и деятельность с включением материалов под названием «Наследие Насими»; «Наследие Дж.Джаббарлы»; «Наследие Юсифа Везира Чеменземинли»; «Наследия Узеира Гаджибейли». А также были подготовлены электронные вер-сии многочисленных книг собранных под рубриками: «Клас-сическая Азербайджанская литература», «Современная Азер-байджанская литература», «Всемирная детская литература», «Всемирная литература», «Азербайджанская народная литера-тура», «Азербайджанский язык и история», «Антология лите-ратуры» и представлены на использование читателей.

Еще один шаг, сделанный в направлении электронных ре-сурсов, состоит в создании электронной версии полных ком-плектов образцов периодической печати. Проведена значи-тельная работа по электронным версиям сотен редких ценных книг сектора Редкой книги и отдела Архива Азербайджанской Литературы: газет «Адабият», «Каспий», «Иршад», «Ачыг сeз», «Хагигат», «Садаи Хагг», «Догру сeз», «Басират», «Зияи Кавказия», «Азербайджан», «Экинчи», журналов «Дабистан», «Бабаи Эмир», «Ингилаб ве меденият», «Мазяли», «Шалале», сборников «Акты Закавказской Комиссии» и «Кавказский Календарь» напечатанных в XIX веке. Эта работа и сейчас успешно продолжается. Создаются электронные версии пол-ных комплектов газет «Коммунист», «Халг» и «Республика».

Следует отметить, что созданный при отделе Обслужива-ния читателей сектор, при посредстве подготовленных элек-тронных изданий, обслуживает читателей, записывая на дис-ки СD запрашиваемые ими статьи из отдельных глав книг и

242

статьи газет, журналов. В итоге проделанных работ, боль-шинство хранящиеся в отделе Архива Азербайджанской Ли-тературы единственные экземпляры книг, оцифровано и раз-мещено в локальной сети библиотеки.

Отдел «Организации Аналитической электронной инфор-мационной базы» занимается включением в аналитическую информационную базу Электронного каталога аналитическо-библиографических записей на азербайджанском и русском языках, статей выходящих в течении года и посвященных республике, а также общего характера.

Сейчас на поступающие ежедневно в Национальную биб-лиотеку наиболее читаемых 100 названий газет и 50 названий журналов создается аналитическая электронная информаци-онная база, которая дает возможность поиска по теме и пред-мету в полнотекстовой информационной базе материалов, опубликованных в органах периодической печати.

В настоящее время, раскрывается содержание большин-ства периодики, поступающей в Национальную библиотеку, и аналитическое описание всех опубликованных важных ма-териалов находит свое отражение в аналитической электрон-ной базе. Все это служит созданию электронной базы Азер-байджанской печати и в будущем будет основой для состав-ления и издания фундаментальных национальных библиогра-фических пособий.

Одновременно на этой базе печатается текущий библио-графический информационный указатель «Новая литература по культуре, искусству и туризму», который высылается в 30 соответствующих организаций.

Весь указатель размещен на сайте библиотеки, и любой чи-татель имеет возможность не только прочитать полный текст интересующего материала, но и использовать его отпечатку.

В отделе Организации и Использования Электронного Дис-сертационного Фонда открылся виртуальный зал Электронного Фонда Диссертаций Российской Государственной Библиотеки. Читатели Азербайджанской Национальной библиотеки в этом

243

зале имеют возможность ознакомиться с более 350 тысячью экземпляров полных электронных текстов диссертаций и ав-торефератов из Российской государственной библиотеки. Отдел оказывает виртуальное обслуживание читателям электронной базы диссертаций и авторефератов и полнотекстовой элек-тронной базы диссертаций, защищенных в Азербайджане.

Начата работа по переводу грампластинок, хранящихся в фонде фонотеки Национальной библиотеки на СD и подго-товлена информационная база «Азербайджанское музыкаль ное наследие». В первую очередь, 516 названий пластинок произведений Азербайджанской классической музыки, 945 названий пластинок зарубежной музыки переведены на СD и издана первая часть каталога «Азербайджанское музыкальное наследие».

С марта месяца 2008-го года в Национальной библиотеке читатели имеют возможность заказывать книги виртуально. То есть любой читатель из дома или же с места работы, имеющий выход в Интернет, войдя в раздел «виртуальное обслуживание» может заказать интересующую книгу и тут же ему выдается информация о наличии или же отсутствии данной книги в библиотеке, если нужно он заказывает книгу и уже приходя в библиотеку, книга ждет его на полке. В продолжении этого процесса виртуально одна часть любой книги, вошедшей в локальную сеть Национальной библиоте-ки, направляется на электронный адрес других библиотек.

Одной из успешных работ выполненной Национальной библиотекой им. М.Ф.Ахундова была подготовка в 2010-ом году объединенного портала сайтов библиотек Республики (http://azerbaycankitabxanaları.az). Этот портал имелся в виду как центр ресурсов, обладающий единым выходом, для поль-зования Интернетом многочисленных служб библиотек. Поль-зователи из этого портала без труда могут перейти на сайты Фонда Гейдара Алиева, Президентской библиотеки, Централь-ной Научной библиотеки Азербайджанской Национальной Академии Наук, Национальной библиотеки, библиотеки Ба-

244

кинского Государственного Университета, Республиканской библиотеки незрячих, Библиотеки Азербайджанского Госу-дарственного Медицинского Университета, Центрального Пе-редвижного Библиотечного Фонда имени М.Горького, Респуб-ликанской Детской Библиотеки им. Ф.Кочарли, Республи-канской Юношеской Библиотеки им. Дж.Джаббарлы, Между-народной Электронной Библиотеки «Наследие Гейдара Алие-ва», Библиотеки-Клуба им. М.А.Сабира, Центральный Город-ской Библиотеки им. М.Сеидзаде, наряду с сайтами Азербайд-жанского Библиотечного Информационного консорциума 5 городов (Гянджа, Ленкорань, Мингечаур, Сумгаит, Ширван), 28 районов (Агдашский, Агстафинский, Ахсуинский, Астарин-ский, Белоканский, Бардинский, Биласуварский, Физулинский, Кедабекский, Геокчайский, Гаджикабулский, Хачмазский, Имишлинский, Казахский, Габалинский Кубинский, Кубат-линский, Кусарский, Масаллинский, Нефтечалинский, Сабир-абадский, Сальянский, Шемахинский, Шамкирский, Таузский, Уджарский, Закатальский, Зардабский) и 9 библиотек ВУЗов. Этот список регулярно расширяется.

Говоря о деятельности Национальной библиотеки за пос-ледние годы следует отметить проводимые работы в изда-тельской отрасли. Были изданы вспомогательные библиогра-фические указатели: 1-ая (I-IX тома) и 2-ая (X-XXVIII тома) части многотомника «Гейдар Алиев. Наша независимость веч-на», собравшем в себе речи, выступления, доклады общенацио-нального лидера Гейдара Алиева, 3-я и 4-ая части многотомной справочной книги «Азербайджанские библиотеки в инфор-мационном пространстве ХХI века», библиографические ука-затели из серии: «Видные деятели Азербайджана»: «Узеир Гаджибейли», «Фикрет Амиров», «Кара Караев», «Саттар Бах-лулзаде», «Муслим Магомаев», «Джахангир Джахангиров», а также библиографические указатели на актуальные темы: «Фонду Гейдара Алиева – 5 лет», «Нефтепровод Баку-Тбилиси-Джейхан имени Гейдара Алиева», «Шехиды», «Национальные герои Азербайджана» и др.

245

Азербайджанская Национальная библиотека расширяет связи с Национальными библиотеками государств Европы и СНГ, претворяет в жизнь совместные проекты.

Азербайджанская Национальная библиотека подписала Меморандум о двухстороннем взаимном сотрудничестве с Национальными библиотеками Турции, Австрии, Франции, Нидерландов, Словакии, Сирии, Таджикистана, Беларуси, Эстонии, России, Исламской Республики Иран, Иордании, Библиотекой Искендерия, Казахстана, Кыргызстана, Узбе-кистана, Латвии, Молдовы (21 библиотека, 19 государств).

Национальная библиотека, включившись в 2008 году к проекту ФУМАГАВА, стала членом Европейской библиоте-ки, объединяющей 48 национальных библиотек. Участие Азербайджанской Национальной библиотеки в этом проекте, дает возможность как азербайджанским читателям напрямую пользоваться услугами Национальных библиотек Европы, так и читателям Европейских национальных библиотек пользо-ваться услугами нашей Национальной библиотеки.

Азербайджанская Национальная библиотека завоевала право представляться в Мировой Электронной Библиотеке. В одобренном со стороны ЮНЕСКО проекте Мировой Электрон-ной Библиотеки представлены библиотеки 64 стран мира.

Читатели мира получат нужные им сведения о Азербайд-жанской действительности, истории, культуре, географии, экономике и других отраслях в полном объеме. Сведения раз-мещаются в Мировой Электронной Библиотеке на 7-и языках – арабском, китайском, английском, французском, пор-тугальском, русском и испанском.

Азербайджанская Национальная библиотека член совета директоров CENL, Библиотечной Ассамблеи Евразии, Нацио-нальных библиотек государств – членов Организации Эконо-мического Сотрудничества, член совета директоров Нацио-нальных библиотек Тюркоязычных государств и всегда ус-пешно участвует в годовых конференциях, мероприятиях, совместных проектах с этими организациями.

246

TƏBİİ VƏ SÜNİ İNTELLEKT MÜASİR KİTABXANA-İNFORMASİYA PROSESLƏRİ

KONTEKSTİNDƏ

Aybəniz Əliyeva – Kəngərli Filologiya elməri doktoru,

AMEA Mərkəzi Elmi Kitabxanasının direktoru

İnformasiya cəmiyyəti və onun əsasını təşkil edən biliklər sis-

temi haqqında son 20 ildə yüzlərcə tədqiqatlar aparılıb, tendensi-yalar yaranıb. Artıq, intellektin iqtisadi və texnoloji kontekstdə öyrənilməsi prosesi elmi ictimaiyyət üçün yeni deyil. Lakin bütün bunlara baxmayaraq öyrənilən istiqamət aktuallığını itirmir, əksi-nə, hər bir texnoloji sıçrayışdan sonra yeni yanaşma tələb edir.

Bəlkə də bizim yürütdüyümüz fikirlər alimlər tərəfindən bir-mənalı qarşılanmayacaq, lakin bu bir həqiqətdir ki, kitabxanaların biliklər iqtisadiyyatına inteqrasiya etməsi və təbii intellekti ən yüksək səviyyədə stimullaşdıran bir orqana çevrilməsi üçün “kay-zen strategiyası”nın23 tətbiqi qaçılmazdır. Ənənəvi kitabxana stra-tegiyasından fərqli olaraq kayzen konsepsiyası mütəxəssisdən pe-şə vərdişləri ilə yanaşı davamlı və mərhələli şəkildə əldə olunan bilik də tələb edir. Burada söhbət kitabxanaçının müvafiq təhsil müəssisəsində və ya gördüyü iş çərçivəsində qazandığı bilikdən getmir. Burada bilik dedikdə mütəxəssisin differensial, analitik şəkildə bütün lazımlı mənbələrdən aldığı bilik başa düşülür. Bu biliyi sayəsində mütəxəssis işinin icraçısı olmaqla yanaşı, həm də onun ideya mənbəyi və strateqidir, oxşar işlərin mükəmməl bilici-sidir. Bilikli kitabxanaçı, kitabxana işinin hər hansı bir istiqaməti üzrə deyil, bütün istiqamətləri üzrə ixtisaslaşmış mütəxəssis olmalı,

23“Kayzen” yaponcadan dilimizə uğurlu yenilik (yaponca “kay”– yenilik, “zen”-yaxşı”) kimi tərcümə olunur.“Kayzen strategiyası” dedikdə cəmiyyətin və iqtisadiyyatın davamlı və mərhələli inkişafı başa düşülür.

247

proseslərin inkişafında yaxından iştirak etməlidir. Azərbaycan ki-tabxanaçısı, postsovet məkanının bütün kitabxanaçıları kimi ki-tabxana işinin konkret bir sahəsində çalışır. Başqa sözlə, biblioqraf bibliometriya ilə, kitabxana texnoloqu isə mənbəşünaslıqla məşğul olmur. Son illərədək dünyanın aparıcı kitabxanalarında da vəziyyət eyni ilə bu cür idi. Lakin kayzen konsepsiyasının və ya bu fəlsəfəyə yaxın ideyaların kitabxanalarda tətbiqi nəticəsində kitabxanaçılar qarşısında duran vəzifələrin spektri xeyli genişləndi. Bunun nəticə-sində məsələn, Dünya və Avropa elektron kitabxanalarını yaradan kitabxanaçı-proqramçılar nəsli yetişdi, qeyri-səlis məntiq nəzəriy-yəsini, analitik hesablamalarla yanaşı riyazi hesablamaları da ki-tabxana işində tətbiq edən kitabxanaçı-bibliometriklər meydana çıxdı və s. Əlbəttə ki, Azəbaycanın maddi-mədəni irsini mühafizə etmək, yaşatmaq, gələcək nəsillərə və dünya vətəndaşlarına ötür-mək üçün, insanlarımızın təbii intellektini yüksəltmək, elmi po-tensialı gücləndirərək süni intellektin yaradılmasına təkan vermək məqsədilə bizim də məhz bu cür elmi dəyişikliklərə, peşə-bilik mü-badilələrinə, transformasiyalarına ehtiyacımız var.

XX əsrin əvvələrində bəşər övladı anladı ki, Yerin təbii ehtiyat-ları daimi deyil və bir gün mütləq tükənəcək. Məhz bu məqamı dünyada biliklər cəmiyyətinin yaradılması işinin başlanğıcı hesab etmək olar. Əfsuslar olsun ki, I və II Dünya müharibələri biliklər cəmiyyətinin inkişafını xeyli ləngitdi, təbii intellektin, əqli gücün tətbiqi fiziki gücün tətbiqini stimullaşdırdı və yeni olan hər şeyi iflasa uğratdı. Ötən əsrin 60-cı illərində isə biliyin təbii əmtəəyə çevrilməsi ideyasının rüşeymləri formalaşmağa başladı, kosmonav-tika, ədəbiyyat, fizika sahələri kimi kitabxana işi sahəsi də inkişaf etdi; kitabxanalar ilk dəfə maşınlaoxunan biblioqrafik yazılar yarat-dılar, müasir elektron kataloqun əsasını qoydular. Keçən yarım əsrlik dövr ərzində kitabxanalar yeni texnologiyalara yiyələnməklə bir sıra ənənəvi proseslərin sürətlənməsinə nail oldular.

Lakin yeni texnologiyaların tətbiqi bir sıra dilemmalar da yaratdı: – Ənənəvi yoxsa avtomatlaşdırılmış kitabxana? – Elektron yoxsa ənənəvi kataloq? – Rəqəmli kitabxana yoxsa kağız fondlar?

248

– Kitabxanaçı yoxsa süni intellekt? Bu mübahisəli məsələlər bu gün də aktualdır. Bir qrup mütəxəs-

sisin fikrincə, rəqəmli kitabxanaların yaradılması gec-tez ənənəvi ki-tabxanaların mövcudluğuna son qoyacaq. Başqa bir qrup mütəxəs-sislərin fikrincə, kitabxana prosesləri avtomatlaşdıqca ənənəvi kitab-xana proseslərinin tətbiqi sıradan çıxacaq. Nəhayət, belə bir fikir də irəli sürülür ki, süni intellekt kitabxanaçı kadrları əvəzləyəcək və kitabxanaçılara ehtiyac qalmayacaq. Böyük əksəriyyət, o cümlədən illərdən bəri kitabxana işinin ənənələrini qoruyub saxlayan mütəxəs-sislər üçün bu fikirlər heç də ürəkaçan deyil. Peşəkarlar yeni texnolo-giyaların tətbiqini alqışlasalar da, bir gün ənənəvi kitabxana və tipik kitabxanaçıların mövcud olmayacağını təsəvvür etmək belə istəmir-lər. Elə bizim özümüz də inana bilmirik ki, bir gün gələcək və mə-sələn, ABŞ-nın Konqres Kitabxanasında cəmi 1-2 nəfər əməkdaş çalışacaq ki, buranı muzey kimi ziyarət edənlərlə bələdçilik etsin. İstəsək də, istəməsək də təbii intellekt inkişaf edir və elə süni intel-lektlər yaradır ki, deyilənlərin həqiqətən də gerçəkləşəcəyinə şübhə qalmır. Bir vaxtlar nil armstronqlar, yuri qaqarinlər Ayı fəth edəndə insanların ağlına belə gəlməzdi ki, vaxt gələcək kosmik gəmilərdə is-tənilən adam Ayı turist kimi ziyarət edə biləcək, Ayın tədqiqatı üçün isə süni peyklərdən, robot-gəmilərdən istifadə olunacaq. Və yaxud hansı təyyarəçi, pilot inanardı ki, bir gün onun zəhmətinə ehtiyac qalmayacaq və təyyarələr pilotsuz idarə olunacaq? Bütün bunlardan təşvişə düşməyə dəyərmi? Zənnimizcə, xeyr. Əksinə biz gərək müa-sir kitabxana işi sahəsində elə konseptual məsələlər qaldıraq və on-ları həll edək ki, modernləşmə prosesi daha da sürətlənsin. Əgər 200 ildən sonra (bundan tez mümkün deyil!) ənənəvi kitabxanalar, tipik kitabxanaçılar olmayacaqsa bundan qazanan da cəmiyyət olacaq. Demək, biliklər cəmiyyəti o qədər inkişaf edəcək ki, bu dəfə təbii intellekt süni intellekti deyil, süni intellekt təbii intellekti inkişaf etdirəcək, bu isə kitabxanalarda nəinki kompyuterlərin hətta transpü-ter və neyrokompyuterlərin imkanlarından bəhrələnəcəyik.

Qərb kitabxanaları bu kimi yeniliklərə hələ ötən əsrin 70-ci illə-rində başlasalar da, ölkəmizdə bu işin tarixi o qədər də böyük deyil. Bir neçə ildir ki, kitabxanalarımız ənənəvi proseslərin avtomatlaşdı-

249

rılmasına, kataloq və fondların elektronlaşdırılması işini başlayıblar. Bu işin öncüllərindən biri də məhz Mərkəzi Elmi Kitabxanadır.

Mərkəzi Elmi Kitabxana ənənəvi iş proseslərindən avtomatlaş-dırmaya, ənənəvi kataloq sisteminin elektronlaşdırılmasına doğru addım-addım, pillə-pillə irəliləmiş, bu yolda bir sıra çətinliklərlə də üzləşmişdir. Bu gün kitabxanamızda istifadə olunan «İRBİS-64» proqram təminatını əldə etməzdən öncə kitabxanamızda sözügedən işlərin səviyyəsi qənaətbəxş deyildi. Lakin 2005-ci ildə kitabxanada «İRBİS-64»ün tətbiqi ilə əlaqədar olaraq bir sıra məsələlər öz həllini tapdı. Belə ki, ənənəvi kitabxana proseslərinin bir qismi av-tomatlaşdırıldı və yeni avtomatlaşdırılmış işçi yerlərinin yaradılma-sı ilə kitabxanaçı əməyi minimuma endirildi; kitabxanaya yeni da-xil olan bütün ədəbiyyatın eləcə də, fonddakı ədəbiyyatın bir qismi-nin elektron kataloqu yaradılmağa başladı; elektron kitabxana ya-ratmaq üçün lazımi texniki şərait formalaşdı, bir çox elmlərə aid xüsusi elektron məlumat resursları yaradıldı; Akademiya şəbəkəsi kitabxanaları ilə mərkəzi Elmi Kitabxana arasında inteqrasiyalı ki-tabxana informasiya sisteminin yaradılmasına başlanıldı, «İRBİS 64» proqramı həmin kitabxanalarda tətbiq edilidi. Bununla da avto-matlaşdırılımış kitabxana proseslərinin administrasiyası, elektron kataloqun və elektron kitabxananın yaradılması, elmlər üzrə məlu-mat bazalarının formalaşdırılması, kitabxananın veb-səhifəsinin on-layn rejimdə yeniləşməsi və burada elektron kataloqun ümumi isti-fadəsinin təmin olunması, kitabxanaya daxil olan elektron informa-siya daşıyıcılarının mühafizəsi, istifadəçilərə çatdırılması, onların elektron kitabxanada əks olunması və s. işləri sürətləndi.

Görülən işlərin nəticəsidir ki, artıq bir neçə ildir ki, kitabxanamız elektron kataloqunu və elektron kitabxanasını oxucularının istifadə-sinə verib. Oxucularımız İnternet səhifəmizə daxil olmaqla və ya kitabxanadaxili şəbəkə vasitəsilə 50 mindən artıq biblioqrafik təsvi-rin elektron formasını izləyə bilirlər. Elektron kataloqdan istifadə üçün oxucularımıza heç bir məhdudiyyət qoyulmayıb – onlar günün istənilən vaxtı, istənilən məkandan heç bir ödəniş etmədən kitabxa-namızın təklif etidiyi bu müasir xidmətdən yararlanırlar. Eyni şərtlər elektron kitabxanamız üçün də keçərlidir. Kitabxanamız oxucuların

250

ixtiyarına 5 mindən artıq elektron nəşr verib. Məlumat üçün bildir-mək istəyirəm ki, elektron kitabxanamızın əsasını “Azərbaycanşünas-lıq” elektron informasiya mərkəzi təşkil edir. Burada mərkəz deyil-dikdə “Azərbaycan tarixi”, “Azərbaycan iqtisadiyyatı”, “Azərbaycan elmi”, “Azərbaycan mədəniyyəti”, “Azərbaycan nefti” və s. mövzular üzrə materialların elektron şəkildə toplandığı virtual məkan başa düşülür. Son 5 ildə “Azərbaycanşünaslıq” elektron informasiya mərkəzi 4800 elmi materialın elektron variantı ilə təmin edilib. Bun-dan başqa elektron kitabxanamıza müxətlif vaxtlarda ayrı-ayrı nəşriy-yatlar tərəfindən verilən 900-dən artıq sərt informasiya daşıyıcılarının – disk və digər multimedia vasitələrinin kontenti də öz əksini tapıb. Kitabxanamız tərəfindən eletkron xidmətlərin göstərilməsi ilə bağlı oxucularımız arasında keçirdiyimiz sorğu nəticəsində belə qənaətə gəlmişik ki, müasir oxucunun informasiyanın keyfiyyətinə, yayılma tezliyinə, əlyetərlik səviyyəsinə olan tələbkarlığı ötən illərlə müqa-yisədə xeyli artmışdır. Belə ki, hazırlıqlı müasir oxucular, xüsusilə də, elmi fəaliyyətin müxtəlif sferalarını təmsil edən mütəxəssislər, elmi işçilər kitabxana resursların istifadəsində yeni imkanlar, müasir yeni-liklər axtarır. İntellektual texnologiyaların mərkəzi paradiqması bi-liklərin emalı olduğu kimi, kitabxanaların da aparıcı funksiyası məhz oxucu-fond tandemini, əlaqəsini düzgün qurmaq, biliyin yayılma marşrutundakı maneələri aradan qaldırmaqdır.

Biliklər cəmiyyətində Azərbaycan kitabxanalarının mövqe-yindən, vəzifələrindən danışarkən unutmamalıyıq ki, üçüncü min-illiyin çağırışlarına ən birinci reaksiyalardan biri məhz bizim ölkə-dən gəlib. Ümumilli lider Heydər Əliyevin layiqli davamçısı, Pre-zident cənab İlham Əliyev ilk rəsmi səfərini 2003-cü ildə “İnfor-masiya cəmiyyəti üzrə Cenevrə Sammitinə” edərək ölkəmizdə bi-liklər cəmiyyətinin formalaşmasının konsepsiyasını müəyyənləş-dirdi. Prezidentin “Biz qara qızılı insan qızılına çevirəcəyik” kimi inamlı, modern ideyası minilliyin çağırışına ən layiqli cavab oldu. Prezident sadəcə konsepsiya ilə kifayətlənmədi, bu ideyanın hə-yata keçməsi üçün zəruri addımlar atdı: Azərbaycan kitabxanala-rının inkişafı və modernləşdirilməsi; Azərbaycan elminin inkişaf etməsi üçün sərəncamlar verdi, qeyri-neft sektorunun inkişafını

251

prioritet elan etdi. Bütün bunlar onun üçün edilir ki, gələcək nə-sillərin neftdən, təbii ehtiyatlardan asılılığı olmasın, insanlar təbii intellektin hesabına yaşasınlar. Bu isə biliklər cəmiyyətinin əsas məqsədidir.

Bu gün Azərbaycan, Qafqaz regionunun aparıcı bir dövləti ki-mi bir sıra qlobal layihələrin reallaşmasına, dünya enerji təhlükə-sizliyinin təmin olunmasına təkan verir. Azərbaycanın elmi və iqtisadi potensialı bu kimi irimiqyaslı proseslərin önündə getməyə şərait yaradır.

Cəmiyyətimiz müasir informasiya mühitində inkişaf edir, indi-ki dinamik inkişaf, sosial infrastrukturların mürəkkəbləşməsi şə-raitində informasiya enerji resursları kimi strateji bir resursa çev-rilir. İnformasiya resurslarının yaradılması, saxlanılması, yenidən işlənilməsi və istifadəçilərə təqdim olunmasını təmin edən müasir kitabxanalar həyatınmızın mühüm amilinə çevrilib. İnformasiya texnologiyalarının kitabxanaların fəaliyyətində geniş şəkildə tətbiq olunması sonuncunun müasir informasiya məkanındakı rolunu və funksiyalarını xeyli artırıb. Başqa sözlə, fəaliyyətini doğru istiqa-mətdə qurmuş kitabxanalar XXI əsrin ən dəyərli informasiya mən-bələridir. İndi artıq iqtisadi faktorlar yalnız torpaq, kapital və əmə-yə deyil, həmçinin informasiyaya söykənir. Birmənalı şəkildə iddia edə bilərik ki, bilik, informasiya XXI əsrdə xalqların qarşısında du-ran ən böyük rəqabət mənbəyidir. Belə olan halda isə yalnız infor-masiya cəmiyyətində biliyə investisiya qoyaraq, yenilik yarada bi-lənlər elmi zəmində rəqabət aparmaq iqtidarında olacaq. Müasir dövrümüzdə isə biliyin, informasiyanın toplanıb mühafizə edildiyi, paylaşdırıldığı institusional strukturlar arasında kitabxanaların rolu o qədər böyükdür ki, bütövlükdə informasiya cəmiyyətinin əsasın-da onların durduğunu iddia etmək olar. Təbii və süni intellektdə müasir kitabxana prosesləri kontekstində yanaşdıqda biz bir daha əmin oluruq ki, kitabxanalar nəinki təbii intellektin yüksəldilməsin-də, hətta onun qiymətli bir əqli əmtəə kimi realizəsində və sonradan süni intellektin əsasını təşkil etməsində bilavasitə iştirak edir, köhnəni prolonqasiya etməklə, əvəzinə yenini yaradır, informasiya cəmiyyətinin qurucusu qismində çıxış edir.

252

ЕСТЕСТВЕННЫЙ И ИСКУССТВЕННЫЙ ИНТЕЛЛЕКТ В КОНТЕКСТЕ СОВРЕМЕННЫХ

БИБЛИОТЕЧНО-ИНФОРМАЦИОННЫХ ПРОЦЕССОВ

Айбениз Алиева – Кенгерли, Директор Центральной Научной библиотеки НАНА,

доктор филологических наук.

Об информационном обществе, образующих его основы знаниях за последние 20 лет осуществлены сотни научных исследований, определены основные тенденции. Теперь уже изучение интеллекта в экономическом и технологическом контексте не является чем-то новым для общества. Однако, несмотря на все это исследованные направления и сегодня не теряют своей актуальности. Вместе с тем после каждого нового технологического начала требуются новые подходы.

Возможно, что выдвигаемые нами идеи со стороны уче-ных не будут восприняты однозначно, однако неопровержи-мо и то, что для интегрирования библиотек в экономику зна-ний, превращения их орган, стимулирующий естественный интеллект на самом высоком уровне, неизбежно применение «каузен стратегии».24

В отличие от традиционной библиотечной стратегии, концепция каузена требует от специалистов наряду с профес-сиональными навыками приобретение стабильных и поэтап-но приобретаемых знаний. Здесь речь вовсе не о знаниях, приобретаемых библиотекарем в разных учебных заведениях или в рамках своей профессиональной деятельности. Здесь имеется в виду совокупность знаний, приобретаемых специа-листом путем аналитического усвоения самых разных источ-ников. Вследствие усвоения этих разнообразных и разноха-

24 «стратегия Каузена» подразумевает стабильное и поэтапное развитие об-щества «экономики.(по японски – «кау»– «новшество», «зерно» – «хорошо».

253

рактерных знаний специалист наряду со своей профессио-нальной деятельностью, также превращается в источник идей и стратега, в основательного знатока аналогичных работ. Гра-мотный работник библиотеки должен быть квалифициро-ваннным работником всех направлений, а не в какой-то од-ной сфере библиотечного дела. Азербайджанские библиоте-кари как и все библиотекари постсоветского пространства, работают в основном в конкретной сфере библиотечного де-ла.

Другими словами, у нас работа библиографа никак не ог-раничивается занятием библиометрией, а библиотечный тех-нолог не занимается только источниковедением. До послед-него времени положение в ведущих библиотеках мира было таким же. Однако в связи с каузен концепцией, а также в ре-зультате внедрения идей, близких к этой философии, значи-тельно измененился спектр задач, стоящих перед библиотеко-ведением.

В результате этого, например, появилось новое поколе-ние библиотековедов-програмистов, создавших электронные библиотеки мира и Европы, вышли на арену библиотекари-библиометрики, внедряющие в библиотечное дело аналити-ческие и математические вычисления. Конечно, ознакомле-ние мировой общественности с культурными и духовными ценностями нашей страны, повышения естественного интел-лекта наших людей и усиления потенциала страны, успешной реализации всего этого мы ощущаем потребность в подобных научных новшествах, в контрактах в сфере профессиональ-ных знаний, а также в соответствующих трансформациях.

В начале ХХ века человечество поняло, что естественные богатства планеты не неисчерпаемы, и когда то они будут исчерпаны. Именно поэтому этот момент можно считать точ-ной отсчета работы по созданию в мире общества знаний. К сожалению, I и II мировые войны значительно затормозили развитие общества знаний, а естественный интеллект и сила ума были направлены на применение и стимулирование фи-

254

зической силы, что в свою очередь, привело к деградации и гибели всего. В 60-х гг. прошлого столетия стали заметно проявляться признаки идеи материализации знаний, как и об-ласти физики, космонавтики, литературоведения, библиотеч-ного дела; библиотеки впервые создали для машинного проч-тения тексты библиографического характера, заложили осно-ву современных электронных библиотек. За истекшие пол-столетия наряду с усвоением новых технологий библиотеки добились ускорения ряда традиционных процессов.

Однако внедрение новых технологий породило ряд ди-лемм:

– традиционные или автоматизированные библиотеки? – электронный или традиционный каталог? – библиотекарь или искусственный интеллект? Эти дискуссионные вопросы и сегодня актуальны. По

мнению одной группы специалистов, создание цифровых библиотек рано или поздно положит конец существованию традиционных библиотек. По мнению другой группы специа-листов, по мере автоматизации библиотечных процессов, выйдут из строя процессы внедрения традиционных библио-течных процессов. Наконец, существует и такое мнение, сог-ласно которому искусственный интеллект заменит библио-течных кадров и тогда отпадает необходимость в библиотеч-ных кадрах. Эти идеи не под силу подавляющему большинст-ву специалистов, в том числе и тем, что годами бережно хранят традиции библиотечного дела. Профессионалы хотя и одобряют внедрение современных технологий, и ни на миг не мыслят себе исчезновение традиционных библиотек и типич-ных библиотекарей. Да и мы сами трудно представляем себе ситуацию, когда в библиотеке Конгресса США будут трудиться 1-2 человека, выполнять функции гида для посети-телей музея. Хотим мы того или нет, естественный интел-лект развивается, создавая искусственный интеллект, не ос-тавляющий сомнения во всех этих внедрениях и гипотезах. Ведь еще совсем недавно Армстронги, Гагарины, покорив-

255

шие Луну даже представить себе не могли, что придет время когда любой человек в качестве туриста сможет посетить Луну, а в исследовании Луны будут использованы искусст-венные спутники и корабли-роботы. Или же, какой пилот са-молета мог себе представить, что придет время, когда не бу-дет запроса на его труд, а самолеты будут беспилотно управ-ляемы? Стоит ли впасть в отчаяние от всего этого? Думаю – нет. Напротив, мы обязаны в сфере библиотечного дела под-нять и решать также концептуальные вопросы, которые мог-ли бы серьезно повлиять на ускорение процессов модерниза-ции.

Если через 200 лет (а раньше этого невозможно) тради-ционные библиотеки, типичные библиотекари исчезнут, то от этого выиграет только общество. Следовательно, общество знаний будет настолько развито, что на сей раз не естествен-ный будет способствовать развитию искусственного интел-лекта, а наоборот, искусственный интеллект будет способ-ствовать развитию естественного интеллекта, это же, в свою очередь позволит в библиотеках пользоваться возможнос-тями не только компьютеров, но транспортеров нейрокомпь-ютеров.

Несмотря на то, что западные библиотеки подобным нов-шествам готовились еще с 70x г.г. прошлого века, в нашей стране это дело начато не так уже давно. Всего несколько лет, как наши библиотеки приступили к автоматизации тра-диционных процессов, электронизации каталогов и фондов. Одним из флагманов этого дела является наша Центральная Научная библиотека.

От традиционных рабочих процессов и автоматизации, к электронизации традиционной системы каталогов Централь-ная Научная Библиотека шла шаг за шагом, поэтапно двига-ясь вперед. На этом пути она столкнулась с немалыми труд-ностями. До использования в нашей библиотеке програм-много обеспечения «İRBİS-64» уровень нашей работы был неудовлетворительным. Однако с внедрением в 2005 году в

256

нашей библиотеке «İRBİS-64» ряд вопросов нашел свое раз-решение. Так часть традиционных библиотечных процессов была автоматизирована, а в связи с созданием новых автома-тизированных рабочих мест тяжелый, монотонный труд биб-лиотекаря был сведен до минимума; начато создание элек-тронного фонда всей поступающей в библиотеку литературы, а также части литературы из фонда; для создания электрон-ной библиотеки были обеспечены необходимые технические условия, по ряду наук созданы специальные электронные сп-равочные ресурсы; начато создание электронной интегра-ционной системы между сетью академических библиотек и «Центральной Научной Библиотекой». В этих библиотеках внедрена программа «İRBİS-64». В итоге были проведены серьезные работы по формированию администрации автома-тизированных библиотечных процессов, созданию Электрон-ного каталога и Электронной библиотеки, формированию информационно-справочной базы по отдельным наукам, дей-ствию veb-страницы библиотеки в режиме он-лайн, обеспече-нию общего использования электронного каталога, обеспече-нию защиты поступающих в библиотеку носителей электрон-ной информации, доставку пользователям и включению в Электронную библиотеку и т.д.

Результатом проделанной работы является то, что уже несколько лет тому назад как наша библиотека передала в распоряжение читателей Электронный каталог и Электрон-ную библиотеку. Наш читатель, входя на нашу интернетов-скую страницу или же с помощью внутри библиотечной сети сможет проследить электронные формы более 50 тысяч биб-лиографических изображений. Для пользования Электронном каталогом наши читатели никаких ограничений не испыты-вают. Они в любое время дня, в любом пространстве, без вся-кой денежной оплаты могут пользоваться предлагаемыми на-шей библиотекой услугами. Такие же принципы осуществля-ются и по отношению к нашей Электронной библиотеке. На-шей библиотекой представлено к услугам читателей более 5

257

тысяч электронных изданий. Хочу сообщить для сведения. Основу нашей электронного информационного центра сос-тавляет «Азербайджановедение». Здесь под понятием «центр» подразумевается виртуальное пространство, где соб-раны материалы по темам: «История Азербайджана», «Эко-номика Азербайджана», «Наука Азербайджана», «Культура Азербайджана», «Азербайджанская нефть и др.».

За последние 5 лет электронно-информационный центр «Азербайджановедение» обеспечен и электронным вариан-том в количестве 4800 единиц научного материала. Кроме предоставленных в нашей Электронной библиотеке в разное время со стороны разных издательств более 900 носителей информации-дисков и других контентов мультимедиа сред-ств также наши свое место в электронном информационном центре. По итогам опроса проведенного нашей библиотекой среди читателей в связи с оказанием электронных услуг, мы пришли к выводу, что требования современного читателя к качеству информации, скорости её распространения и само-достаточности по сравнению с предыдущими годами намного возросли. Так современные читатели, в частности – это представляющие разные сферы научной деятельности спе-циалисты, научные работники в пользовании ресурсами биб-лиотеки ищут новые возможности, современные новшества. Если центральной парадигмой интеллектуальных технологий являются производство знаний, то ведущей функцией биб-лиотек являются правильная организации тандема читатель-фонд, устранения препятствий и помех на маршруте рас-пространения знания.

Достойный продолжатель дела общенационального лиде-ра Гейдара Алиева Президент Ильхам Алиев свой первый официальный визит в 2003 году совершил на Женевский Саммит по информационному обществу, уяснив при этом концепцию формирования в нашей стране информационного общества. Вера Президента в «превращение нами черного зо-лота в человеческое золото», эта новаторская идея самый дос-

258

тойный ответ зову тысячелетия. Президент вовсе не ограни-чился формированием концепцией, для реализации этой идеи он совершил важные шаги: – это развитие и модернизация библиотек; распоряжения по вопросам развития азербайд-жанской науки, объявление приоритетом развитие нефтяной сферы. Все это делается для того, чтобы не было зависимости будущих поколений от нефти и естественных запасов, чтобы люди жили за счет естественного интеллекта. Это основа общества знаний.

Сегодня как ведущее государство Кавказского региона, Азербайджан способствует осуществлению ряда глобальных проектов, обеспечению энергетической безопасности мира. Научный и экономический потенциал Азербайджана позволя-ет занимать главенствующее положение в осуществлении крупномасштабных проектов в регионе.

Наше общество развивается в ситуации современной ин-формации. В условиях современного динамичного развития и уложение социальной инфраструктуры информация, как и энергетические ресурсы, превращается в своеобразный стра-тегический ресурс. Современные библиотеки, обеспечиваю-щие создание и сохранения информационных ресурсов, их повторную разработку и передачу потребителям превраща-ются в важнейший фактор. Широкое внедрение информаци-онных технологий в деятельность современных библиотек значительно повысило роль и функции последних в совре-менном информационном пространстве. Другими словами, библиотеки, построившие свою деятельность в правильном направлении, являются самыми ценными источниками ин-формации. Уже более экономические факторы опираются не только на землю, капитал и труд, но и на информацию. Мы можем однозначно утверждать, что среди стоящих перед народами в ХХI веке источников конкуренции информация является самым мощным. В таком случае, только в информа-ционном обществе инвестиция знания, создатели нового ока-жутся готовыми вести конкуренцию на научной основе.

259

В современную эпоху сбора, сохранения и распределения информации среди институциональных структур роль биб-лиотек настолько велика, что они могут претендовать на об-разование основ информационного общества. При подходах к естественным и искусственным интеллектам в контексте современных библиотечных процессов, мы убеждаемся, что не только в повышении естественного интеллекта, но даже в реализации его как ценного товара библиотеки играют су-щественную роль. Они непосредственно участвуют в органи-зации основ искусственного интеллекта, вместо пролонгации старого создают новое, выступают в качестве строителя ин-формационного общества.

260

RUSİYA KİTABXANALARININ TOPLU KATALOQU – 10 İL

İ.N.Mustafina,

“LİBNET” Milli informasiya-kitabxana mərkəzinin marketinq üzrə direktoru

B.R Loqinov, “LİBNET” Milli informasiya-kitabxana mərkəzinin

Baş direktoru, riyaziyyat elmləri namizədi

2011-ci ilin aprelində LİBNET Milli informasiya-kitabxana mərkəzinin yaradılmasının 10-cu ildönümü qeyd edildi. Bütün bu illər ərzində Mərkəzin işinin əsas məqsədi Rusiya Kitabxanaları-nın Toplu Kataloqu (RKTK) əsasında milli korporativ kataloqlaş-dırma sisteminin yaradılması olmuşdur.

90-cı illərin sonlarında Rusiyada nə milli formatlar sistemi vardı, nə milli formatlar əsasında maşınla oxunan kataloqlaşdırma məktəbi, nə korporativ işi həyata keçirmək bacarığına malik olan kadrlar, nə də müvafiq proqram təminatı və təşkilati təminat. Skeptiklər bütün Rusiya miqyasında belə böyük layihənin reallaşdırıla biləcəyinə inanmırdılar, lakin tədricən bütün sistem məsələləri həll edildi.

2000-ci ildə idi RUSMARC milli formatlarının və artıq UNIMARC-da kataloqlaşdırma təcrübəsinə malik olan Rusiya Milli Kitabxanası yanında milli formatların inkişafı xidmətinin yaradılması üzrə iş başa çatmışdır.

2001 ilim iyun ayında Rusiya Dövlət Kitabxanası və Rusiya Milli Kitabxanası tərəfindən RKTK-nın və milli korporativ kata-loqlaşdırma sisteminin yaradılması ilə əlaqədar idarəetmə və pro-qram-texniki məsələlərinin həlli üçün “LİBNET Milli informasiya-kitabxana mərkəzi” (LİBNET Mərkəzi) adlı muxtar qeyri-kommer-siya təşkilatı təsis edildi.

Rusiya Mədəniyyət Nazirliyi bu layihəni “Rusiya Mədəniy-yəti” Federal məqsədli proqrama daxil etdi və onun maliyyələşdi-rilməsini təmin etdi.

261

2002-ci ildə RUSMARC formatları sistemində İnternet vasi-təsilə onlayn rejimdə distant kataloqlaşdırma üçün proqram-aparat kompleksi, habelə biblioqrafik qeydlərin onlayn idxal/ixrac sistemi yaradılmışdı.

2002-ci ilin sonunda Rusiya Milli Kitabxanasının kataloqun-dan və Rusiya Dövlət Kitabxanasının konvertasiya edilmiş yazıla-rından RUSMARC formatında 600.000 yazı həcmində RKTK-nın nüvəsi yaradılmışdı.

1 yanvar 2003-cü ildən etibarən 38 kitabxana RKTK-dan RUSMARC-yazıları almağa başlamışdı. RKTK hər gün Rusiya Milli Kitabxanası və Rusiya Dövlət Kitabxanası kataloqlarından paket rejimində genişlənirdi. Birinci ildə 39.000 yazı alınmışdı.

2003-cü ilin noyabrında sistemə test rejimində 160.000 mötə-bər yazı (predmet rubrikaları, şəxs adları və təşkilatların adları) yüklənmişdi.

2004-cü ilin yanvar ayından distant kataloqlaşdırma başlan-mışdır. Bu iş real zaman rejimində, mötəbər nəzarət altında və “kitabı kim birinci almışdırsa, o da həmin kitabı birinci olaraq ha-mı üçün kataloqlaşdırmışdır” prinsip üzrə həyata keçirilir.

2004-cü il ərzində ən böyük federal və regional kitabxanalarda RKTK-da yazılar yaratmaq hüququ verilən ilk 32 sertifikatlaşdırıl-mış kataloqçu hazırlanmışdır. Bir il ərzində 7.100 yazı yaradılmışdı.

Yenə 2004-cü ildə “Nüfuzlu fayllar” məlumat bazasının işçi versiyasının yaradılması başlandı. Məlumat bazasına Rusiya Milli Kitabxanasının nüfuzlu yazıları: onlaynı kataloqlaşdırma prose-sində biblioqrafik yazıların yaradılmasında istifadə edilmək üçün nəzərdə tutulmuş predmet rubrikaları, təşkilatların adları, şəxs ad-ları tam həcmdə yüklənmişdir.

İndi isə bu gün Rusiya Kitabxanalarının Toplu Kataloqunun milli korporativ kataloqlaşdırma sistemi kimi mahiyyəti barədə daha ətraflı söhbət açacağıq.

Korporativ kataloqlaşdırma üçün RKTK – korporativ kata-loqlaşdırmanın iştirakçıları arasında biblioqrafik yazıların qarşı-lıqlı mübadiləsi üçün nəzərdə tutulmuş biblioqrafik məlumat ba-

262

zasıdır. Məlumat bazası sənədlərin kitabxanalara cari daxilolmala-rını əks etdirir.

Toplu kataloqun nüvəsi, əvvəlki kimi, Rusiya milli kitabxana-larının – Rusiya Dövlət Kitabxanasının və Rusiya Milli Kitabxanası-nın elektron kataloqlarıdır. Bundan başqa, mütəxəssislərinə RKTK-da kataloqlaşdırma hüququnu təsdiq edən şəhadətnamələr verilmiş ən böyük sahəvi, regional və ali məktəb kitabxanaları da korporativ kataloqlaşdırmada iştirak edirlər. Bu kitabxanalar korporativ kataloq-laşdırma prosesində hər il təxminən 70000 yazı yaradırlar.

Toplu kataloqun yazılarına biblioqrafik təsvir elementlərinin genişləndirilmiş tərkibi (QOST 7.1-2003), predmet rubrikaları və BBK təsnifat indeksləri daxildir.

RKTK hər gün paket rejimində və onlayn rejimdə doldurulur. RKTK-ya sənədlərin bütün növlərinə aid universal mövzulu bib-lioqrafik yazılar əlavə edilir.

1998-ci ildən başlayaraq RKTK-ya cari daxilolmalardan baş-qa, aşağıda göstərilən məlumatlar yüklənmişdir:

“XVIII əsrin rus milli kitab çapı (1708-1800-ci illər) Rusiya Federasiyası kitabxanalarının fondlarında” – 20.641 yazı;

“Rus milli kitab çapının toplu kataloqu 1801-1825-ci illər” – 2.571 yazı;

“XIX əsrin rus kitabı” – 1.198.316 yazı (1826-1917-ci il.); 1980-1998-ci illər üçün Rusiya Milli Kitabxanasının Baş Əlifba

Kataloqunun redaktə edilmiş retrokonversiyası – 1.198.418 yazı. Beləliklə, 1708-ci ildən 1917-ci ilə qədər və 1980-ci ildən bu

günə qədər yaradılmış sənədlər RKTK-da daha tam təmsil edil-mişdir. Bazada öz əksini tapmamış dövr üzrə sənədləri kataloqla-rın retrokonversiyası üçün nəzərdə tutulmuş “Bütün Rusiya” adlı məlumat bazamızda tapmaq olar.

RKTK -da aşağıda göstərilən informasiya xidmətləri verilir: • axtarış; • web-mühitdə real zamanın rejimində paylanmış kataloqlaş-

dırma; • ISO 2709 formatında biblioqrafik yazının RUSMARS for-

matına çevrilməsi.

263

Kataloqlaşdırma prosesi Rusiya Milli Kitabxanasının predmet rubrikaları, təşkilatların adları, fərdi müəlliflər və unifikasiya edil-miş başlıqları kimi mötəbər fayllarla dəstəklənir.

1.09.11 ildə mötəbər faylların ümumi həcmi 1,9 milyon yazı təşkil edir.

RKTK iştirakçılarının kateqoriyaları

Toplu kataloqun iştirakçıları Toplu kataloqun yaradılması və

ondan istifadədə ilə əlaqədar onlara verilən hüquqlardan və həvalə edilən vəzifələrdən asılı olaraq beş kateqoriyaya bölünür (I, II, III, IV, V kateqoriyalar).

I kateqoriyalı iştirakçılar – Milli kitabxanalar (Rusiya Dövlət Kitabxanası və Rusiya Milli Kitabxanası) onların elektron kata-loqlarının tam həcmində yazıları RKTK-ya çatdırır və RKTK-dan yazıların alınması üçün həcminə görə qeyri-məhdud hüquqlara malikdirlər.

II kateqoriyalı iştirakçılar – RKTK “dayağı” olan kitabxanalar: • RKTK-da olmayan sənədlərin cari daxilolmalarını interak-

tiv rejimdə “kim birinci aldı” prinsipi üzrə Toplu kataloqda kata-loqlaşdırmağa; korporativ kataloqlaşdırmanın yeni iştirakçılarının hazırlanmasında və cəlb edilməsində fəal iştirak etməyə borclu-durlar;

• LİBNET Mərkəzin tədris prosesinin həyata keçirilməsi ilə bağlı bütün xidmətlərindən güzəştli istifadə etmək, həmçinin Mər-kəzin təsərrüfat fəaliyyətində iştirak etmək hüququna malikdirlər.

III kateqoriyalı iştirakçılar – kataloqlaşdıran subyektlər aşağı-dakı hüquqlara malikdirlər:

• RKTK-da olmayan sənədləri interaktiv rejimdə kataloqlaş-dırmaq;

• RKTK-nın yaradılmasında payçı kimi iştirak etmək şərtləri-nə uyğun olaraq, Toplu kataloqdan öz fondunun sənədlərinə aid yazıları almaq.

IV kateqoriyalı iştirakçılar – RKTK-nın istifadəçiləri olan, Toplu kataloqun yazılarını almaq və həmin yazılarda bu çap nəşri-

264

nin kitabxanada olması haqqında qeyd (siqla) etmək hüququ əldə etmiş kitabxanalardır.

V kateqoriyalı iştirakçılar – RKTK-nın istifadəçiləri olan kor-porativ kitabxanalardır. Onlar istifadəçi kitabxanalardan yalnız bununla fərqlənirlər ki, kataloqda öz kitabxanasının siqlasını de-yil, öz regional korporasiyasının siqlasını qeyd edirlər.

Milli kitabxanalardan başqa bütün kitabxanalar RKTK-dan alınmış yazılara görə, sabit qiymət üzrə haqq (bir yazı üçün 7 rubl) ödəyir. Dayaq kitabxanaları və kataloqlaşdıran kitabxanalar üçün qarşılıqlı əvəzləmələr sistemi qüvvədədir. Bu sistemin ma-hiyyəti ondan ibarətdir ki, kitabxana onun RKTK -da yaratdığı hər yeni yazının müqabilində dörd yazını pulsuz götürmək hüququ qazanır. Beləliklə, RKTK-ya daxil olmuş sənədlərin ümumi həc-mindən 20%-inə aid yazı yaradan kitabxana RKTK-ya daxil olmuş sənədlərin qalan 80%-ini pulsuz ala bilər.

Milli korporativ kataloqlaşdırma sisteminin iş texnologiyası

Korporativ sistemdə informasiya axınlarının ümumi sxemi

aşağıdakı kimidir. Sənədlər nəşriyyatlardan Rusiya Kitab Palatası vasitəsilə Milli kitabxanalara daxil olur. Sənədin məcburi nüsxəsi-nin milli kitabxanada emalından sonra biblioqrafik yazı RKTK-ya daxil olur, buradan axın böyük olduğuna görə yazıların göndəril-məsi paket rejimində həyata keçirilir.

Sonra bütün kataloqlaşdıran kitabxanalar eyni alqoritm üzrə hərəkət edirlər – yazının RKTK-da mövcudluğunu yoxlayırlar. Əgər yazı RKTK-da varsa, onu lokal kataloqa köçürürlər, əgər yoxdursa, onda yeni yazı yaradırlar. Burada kataloqlaşdıran kitab-xana tərəfindən yazının yeni yaradılması texnologiyası milli ki-tabxananın texnologiyasından əhəmiyyətli dərəcədə fərqlənir. Ka-taloqlaşdıran kitabxana dərhal distant rejimdə RKTK-da yeni ya-zını yaradır, sonra isə onu öz lokal kataloquna köçürür. Kataloq-laşdıran kitabxanada sertifikatlaşdırılmış mütəxəssis yazını əvvəl-dən sona kimi müstəqil yaradır, buna görə kataloqlaşdırma vaxtı minimum olur. Milli kitabxanalar kataloqlaşdırma prosesində ya-

265

zının RKTK-da təkrarlanmasının yoxlanılması prosedurunu yeri-nə yetirmədən onu öz ABİS-ində (Avtomatlaşdırılmış Kitabxana-İnformasiya Sistemində) kataloqlaşdırırlar. Bu zaman başqa kata-loqlaşdıran kitabxana paralel olaraq emal prosesinə başlaya bilər. Beləliklə, RKTK-da dublet yazı yarana bilər.

Yuxarıda təsvir edilmiş korporativ kataloqlaşdırma texnologiyası milli kitabxanaların ixtisaslaşdırılmış mütəxəssislərinin və kitabxana-ların sertifikatlaşdırılmış mütəxəssislərinin əməyi, həmçinin mötəbər yoxlamadan istifadə edilməsi hesabına yazının yüksək keyfiyyətini təmin edir. RKTK-nın nisbi bütövlüyü yerli nəşrləri əhatə edən re-gional kitabxanaların iştirakı hesabına əldə edilir. Bu gün RKTK-nın ən zəif yeri onun operativliyidir. Beləliklə, RKTK-nın bugünkü tex-nologiyası istifadəçi kitabxanaların ehtiyacını 60-90% təmin edir.

RKTK-nın tam həcmdə işləyə bilməsi üçün əməkdaşların öy-rədilməsi zəruri idi, çünki ali məktəblərdə mütəxəssislərin peşə hazırlığı müasir tələblərdən geri qalırdı.

Bu məqsədlə “Rusiya Federasiyasının normativ-metodik ba-zası sistemində maşınla oxunan kataloqlaşdırma. Nəzəriyyə və təcrübə” (RUSMARC formatları, dövlət standartları, Rusiya kata-loqlaşdırma qaydaları) adlı nəzəri kursdan və RKTK-da kataloq-laşdırma hüququ üçün onlayn rejimində keçirilən sertifikatlaşdır-ma kursundan ibarət olan ikipilləli təhsil sistemi yaradılmış, xüsu-si elmi-metodik vəsaitlər hazırlanmış və nəşr edilmişdi:

Rusiya kataloqlaşdırma qaydaları – 2 cilddə; RUSMARC misallarda: kataloqçular üçün dərslik. 3 cilddə; Milli mötəbər fayl: yaradılması, idarə edilməsi və istifadə

edilməsi üzrə rəhbər vəsait – 2 buraxılış; Predmetləşmə metodikası üzrə rəhbər vəsait. Rusiya Milli Ki-

tabxanasının təcrübəsi; Kataloqlaşdırmanın qısa qaydaları. “Rusiya Kitabxanalarının

Toplu Kataloqu”nun iştirakçıları üçün; Kataloqlaşdırma. Müasir texnologiyalar. Tendensiyalar və

inkişaf perspektivləri: mühazirələr kursu: tədris metodik vəsait. Kataloqçuların peşə yeniliklərindən daim xəbərdar olması

üçün 2010-cu ilin dekabr ayından LİBNET Mərkəzinin saytında

266

“Kitabxana resurslarının kataloqlaşdırılması və axtarışı. Nəzəriy-yə və təcrübə” adlı elektron jurnal yaradılışdır.

Jurnal Rabitə, informasiya texnologiyaları və kütləvi kom-munikasiyalar sahəsində nəzarət üzrə Federal xidmətdə (Roskom-nadzor) qeydiyyata alınmışdır.

Jurnalın ünvanı http://www.nilc.ru/journal.html. Materiallar daxil olduqca jurnalda yerləşdirilir. Jurnalda məqalələrin tam mətnlərinə giriş sərbəstdir. Əsas tematik rubrikalar: – Kataloqlaşdırma nəzəriyyə və təcrübəsi; – İnformasiya-biblioqrafik axtarış nəzəriyyə və təcrübəsi; – Korporativ kitabxana şəbəkələri və resurslar. Jurnalla birlikdə həmin mövzu üzrə elektron kolleksiya yer-

ləşdirilmişdir. Kolleksiyada peşəkar jurnallardan məqalələr, konfrans və se-

minarların məruzə və təqdimatları, son illərdə çapdan çıxmış ki-tablar və kitabçalar toplanır.

Mütəxəssislərin ixtisasın artırılması üçün LİBNET Mərkəzi tərəfindən hər il “LİBNET Milli informasiya-kitabxana Mərkəzi-nin iştirakçıları və istifadəçiləri” mövzusunda elmi-praktik kon-franslar keçirilir. Bu ilin noyabrında 10-cu, yubiley konfransı ke-çiriləcəkdir.

Bu işlərin başlamasından 10 il sonra Rusiya Kitabxanalarının Toplu Kataloqu ən böyük milli biblioqrafik resursdur, həmçinin ölkənin müasir kitabxana sisteminin ən mühüm və ən çox tələbat olan elementidir. RKTK-nın qısa statistik göstəriciləri:

1 sentyabr 2011-ci il üçün olan məlumat görə, RKTK-nın həcmi 4,5 milyon biblioqrafik yazı təşkil edir. 179 kitabxana fərdi istifadəçi kimi və 16 regional korporasiyadan olan 481 kitabxana RKTK-dan yazılar alır. RKTK-dan cəmi 660 kitabxana istifadə edir. 2003-cü ildən bəri RKTK-dan 2,6 milyon biblioqrafik yazı alınmışdır. Kataloqun yaradılmasında 59 kitabxana iştirak edirlər, bu kitabxanaların 187 əməkdaşı RKTK-da kataloqlaşdırma hüqu-qu almaq üçün xüsusi kurs keçmiş və sertifikat almışdır. Kataloqa axtarış müraciətlərinin sayı 7,4 milyon olmuşdur.

267

Bu gün cəsarətlə demək olar ki, RKTK əsasında Rusiyada milli korporativ kataloqlaşdırmanın sistemi yaradılmışdır və bu sistem müvəffəqiyyətlə işləyir.

2010-cu ildə Ümumrusiya LİBNET informasiya-kitabxana kompyuter şəbəkəsinin 2020-ci ilə qədər olan inkişafının konsepsi-yası hazırlanmışdır. Rusiya kitabxana sisteminin inkişafının prinsip-cə yeni mərhələsi olan bu konsepsiyanın məqsədi İnternet şəbəkəsi vasitəsilə əhaliyə informasiya-kitabxana xidmətinin vahid Ümum-rusiya sistemini yaratmaqdır. Həmin sistem ölkənin bütün kitab-xanalarının sənədli fondlarının inteqrasiyasını və bütün vətəndaşlar üçün istənilən sənədə pulsuz giriş verilməsini nəzərdə tutur.

Bu sistemdə mərkəzi yer tutan Rusiya Kitabxanalarının Toplu Kataloqu vahid axtarış nöqtəsi və paylanmış kitabxana fondlarına naviqasiya sistemi yaratmağa imkan verəcəkdir.

2011-ci ildə LİBNET Mərkəzinin saytında kataloqun iştirak-çılarının fondları üzrə peşəkar sorğu-biblioqrafiya və naviqasiya xidməti üçün RKTK-ya sərbəst giriş açılmışdır.

Bununla əlaqədar RKTK üzrə işlərin prioritetli perspektiv is-tiqamətləri aşağıdakılardır:

• Qüvvədə olan milli korporativ kataloqlaşdırma sisteminin is-tismarı, o cümlədən: hesablama və telekommunikasiya vasitələrinin idarə edilməsi və dəstəklənməsi; RKTK məlumat bazaları sisteminin idarə edilməsi; dayaq kitabxanalarının və kataloqlaşdıran kitabxanala-rın təşkilati və texniki dəstəyi; kataloqlaşdırma proseslərinin informa-siya-metodik təminatının dəstəklənməsi; mövcud texnologiya və re-sursların istismar keyfiyyətlərinin artırılması məqsədi ilə onların modernləşdirilməsi; RKTK-nın iştirakçıları şəbəkəsinin və RKTK əsasında xidmətlərin inkişafı üzrə tədbirlər keçirilməsi.

• RKTK əsasında korporativ kataloqlaşdırma sisteminin yeni informasiya resurslarının və texnologiyalarının yaradılması və tət-biqi (hazırlamanı idarə etmə və tətbiq etmə ilə, metodik, proqram-dır – texniki, təşkilat təminatı, təlim (təhsil)).

• Hazırlama və obyektlərin (predmet rubrikaları, şəxs adları, təşkilatların adları, unifikasiya edilmiş başlıqlar, coğrafi başlıqlar və başqalar) bütün tipləri üzrə vahid nüfuzlu faylın formatında

268

RKTK-nın dilçilik təminatı üçün proqram vasitələrinin və təşkila-ti-texnoloji qərarların tətbiqi.

• Formalaşma kataloqlaşdırmanın obyektlərinin tam (dolu) nü-fuzlu kontrolu əsasında obyektlərin bütün tipləri üzrə (görə) nüfuzlu kontrolun xidməti tərəfindən vahid nüfuzlu faylın (doldurulması).

• FRBR, FRAD və RDA prinsiplərinə uyğun milli kitabxana formatlarının və standartların inkişafı.

Kitabxana resurslarına naviqator kimi RKTK layihəsinin inki-şafı aşağıda göstərilən istiqamətlər üzrə (görə) baxılır:

• Yaradılmanın və elektron kitabxana resursları üzrə (görə) naviqasiya sistemləri kimi RKTK aparması sisteminin ümumsis-tem proqram-texniki və təşkilat təminatının hazırlaması;

• Yükləmənin və OAI protokolları əsasında kitabxana-iştirak-çıların kataloqları ilə RKTK yenilənməsinin avtomatlaşdırılmış sisteminin hazırlaması, FTP, Z39.50.

• Hazırlama və rəqəmli məzmunun qarşılıqlı istifadəsinin ar-tımı üçün kitabxana-iştirakçıların elektron resurslarına RKTK-dan naviqasiya sisteminin tətbiqi;

• Milli elektron kitabxana ilə inteqrasiyanın və qarşılıqlı təsi-rin təminatı;

• Reyestrlə inteqrasiyanın və uyğunluğun təminatı Rusiya Federasiyasının Kitab abidələri;

• Arxiv materialları ilə inteqrasiya; • Hazırlama və motivasiya sisteminin və Rusiya kitabxanala-

rının resurslarına istifadəçilərin qarşılıqlı tədavülünün statistik he-sabının tətbiqi;

• LİBNET Şəbəkəsinin kitabxanalarının elektron resursları-nın qarşılıqlı istifadəsinin hesabının statistik sisteminin metodik və alqoritmik təminatının hazırlanması;

• Müəllif hüquqlarının müdafiəsinin təminatı ilə kiçik kitab-xanalar üçün RKTK vaxtı (yanında) mərkəzi elektron fondun yaradılması;

• LİBNET Şəbəkəsinin iştirakçılarının elektron resurslarına İnternet və naviqasiya sistemləri və giriş vasitəsilə azad girişdə RKTK fəaliyyəti texnologiyasının istismarı.

269

СВОДНОМУ КАТАЛОГУ БИБЛИОТЕК РОССИИ – 10 ЛЕТ

И.Н. Мустафина,

директор по маркетингу Национального информационно-библиотечного центра

«ЛИБНЕТ»

Б.Р.Логинов, Генеральный директор Национального информационно-библиотечного центра

«ЛИБНЕТ», канд. математ. наук

В апреле 2011 года Национальному информационно-биб-лиотечному центру ЛИБНЕТ исполнилось 10 лет. Все эти го-ды основной задачей работы Центра было создание нацио-нальной системы корпоративной каталогизации на основе Сводного каталога библиотек России (СКБР).

В конце 90-х в России не было ни системы национальных форматов, ни школы машиночитаемой каталогизации на ос-нове национальных форматов, ни кадров способных осущест-влять корпоративную работу, ни соответствующего прог-раммного и организационного обеспечения. Были скептики, которые не верили в реализацию такого крупного проекта в масштабе всей России, однако, последовательно были реше-ны все системные задачи.

В 2000 году была завершена работа по созданию нацио-нальных форматов RUSMARC и службы их развития при РНБ, которая уже имела опыт каталогизации в UNIMARC.

В июне 2001 году была учреждена РГБ и РНБ Автономная некоммерческая организация «Национальный информационно-библиотечный центр ЛИБНЕТ» (Центр ЛИБНЕТ) для решения управленческих и программно-технических задач создания СКБР и национальной системы корпоративной каталогизации.

270

Министерство культуры России включило проект в Феде-ральную целевую программу «Культура России» и обеспечи-ла его финансирование.

В 2002 году был создан программно-аппаратный ком-плекс для удаленной каталогизации в режиме онлайн в систе-ме форматов RUSMARC через Интернет. Была создана систе-ма онлайнового импорта/экспорта библиографических запи-сей.

В конце 2002 года было создано ядро СКБР в объеме 600000 записей в формате RUSMARC из каталога РНБ и конвертированных записей РГБ.

С 1 января 2003 года 38 библиотек начали заимствовать RUSMARC-записи из СКБР, который пополнялся ежедневно в пакетном режиме из каталогов РНБ и РГБ. В первый год было заимствовано 39000 записей.

В ноябре 2003 года в систему в тестовом режиме были загружены 160000 авторитетных записей (предметных руб-рик, имен лиц и наименований организаций).

С января 2004 года началась удаленная каталогизация в режиме реального времени с авторитетным контролем по принципу «кто первый получил книгу, тот первый и заката-логизировал ее для всех».

В течение 2004 года в крупнейших федеральных и регио-нальных библиотеках были подготовлены первые 32 серти-фицированных каталогизатора с правом создания записей в СКБР. За год было создано 7100 записей.

В том же 2004 году началось создания рабочей версии ба-зы данных «Авторитетные файлы». В базу данных полностью загружены авторитетные записи РНБ: предметные рубрики, наименования организаций, имена лиц, предназначенные для использования создания библиографических записей в про-цессе онлайн каталогизации.

Теперь подробнее, о том, что на сегодняшний день пред-ставляет собой Сводный каталог библиотек России как на-циональная система корпоративной каталогизации.

271

СКБР для корпоративной каталогизации – это библио-графическая база данных, которая предназначена для взаим-ного обмена библиографическими записями между участни-ками корпоративной каталогизации. База данных отражает текущие поступления документов в библиотеки.

Ядром Сводного каталога по прежнему являются электрон-ные каталоги национальных библиотек России: Российской государственной библиотеки и Российской национальной биб-лиотеки, кроме них в корпоративной каталогизации также участвуют крупнейшие отраслевые, региональные и вузовские библиотеки, специалисты которых прошли сертификацию на право каталогизации в СКБР. Эти библиотеки в процессе кор-поративной каталогизации создают в год около 70000 записей.

Записи Сводного каталога включают расширенный состав элементов библиографического описания (ГОСТ 7.1-2003), предметные рубрики и классификационные индексы ББК.

СКБР пополняется ежедневно в пакетном режиме и режи-ме онлайн. Наполнение СКБР – библиографические записи на все виды документов, тематика универсальная.

Кроме текущих поступлений начиная с 1998 г. в СКБР загружены:

«Русская книга гражданской печати XVIII в. (1708 -1800) гг. в фондах библиотек РФ» – 20641 запись;

«Сводный каталог Русской книги гражданской печати 1801–1825 гг.» – 2571 запись;

«Русская книга XIX века»– 1 198 316 записей (1826-1917 гг.); Отредактированная ретроконверсия ГАКа РНБ за 1980-

1998 – 1 198 418 записей. Таким образом, наиболее полно документы в СКБР пред-

ставлены с 1708 по 1917 гг. и с 1980 г. по настоящее время. Документы по неотраженному в базе временному периоду можно найти в нашей базе данных «Вся Россия», предназ-наченной для ретроконверсии каталогов.

В СКБР предоставляются следующие информационные услуги:

272

поиск; распределенная каталогизация в web-среде в режиме

реального времени; выгрузка в ISO 2709 библиографической записи в

формате RUSMARС. Процесс каталогизации поддерживается авторитетными

файлами предметных рубрик, наименований организаций, индивидуальных авторов и унифицированных заглавий РНБ.

На 1.09.11 г. общий объем авторитетных файлов состав-ляет 1,9 млн. записей.

Категории участников СКБР

Участники Сводного каталога подразделяются на пять

категории (I, II, III, IV, V) в зависимости от предоставляемых им прав и возлагаемых обязанностей в создании и использо-вании Сводного каталога.

Участники I категории – Национальные библиотеки (РГБ и РНБ) поставляют записи в СКБР в полном объеме их элек-тронных каталогов и имеют неограниченные права по объему заимствования записей из СКБР.

Участники II категории – «Опорные» библиотеки СКБР: обязаны каталогизировать в интерактивном режиме в

Сводном каталоге текущие поступления документов, отсутс-твующие в СКБР, по принципу «кто первый получил»; актив-но участвовать в подготовке и привлечении новых участни-ков корпоративной каталогизации;

имеют право на льготное пользование всеми услугами Центра ЛИБНЕТ, связанными с осуществлением учебного про-цесса, а также участия в хозяйственной деятельности Центра.

Участники III категории – каталогизирующие субъекты имеет право:

каталогизировать отсутствующие в СКБР документы в интерактивном режиме;

273

заимствовать записи из Сводного каталога на докумен-ты своего фонда на условиях долевого участия в создании СКБР.

Участники IV категории – библиотеки – пользователи СКБР, получившие право заимствовать записи Сводного каталога и проставляющие в них отметку о наличие данного печатного издания в библиотеке (проставлять сиглу).

Участники V категории – корпоративные библиотеки – пользователи СКБР. Они отличаются от библиотек-пользо-вателей, только тем, что проставляют в каталоге не сиглу своей библиотеки, а сиглу своей региональной корпорации.

Все библиотеки, за исключением национальных, оплачи-вают заимствованные записи по фиксированной цене (цена составляет 7 рублей за запись). Для опорных и каталогизиру-ющих библиотек действует система взаимозачетов, которая состоит в том, за каждую вновь созданную в СКБР запись библиотека получает право взять четыре записи бесплатно. Таким образом, создав 20% записей в СКБР от общего объема поступивших в библиотеку документов, библиотека остальные 80% может получить бесплатно.

Технология работы национальной системы

корпоративной каталогизации

Общая схема информационных потоков в корпоративной системе следующая. Документы от издательств поступают в Национальные библиотеки через Российскую книжную па-лату. Далее библиографическая запись появляется в СКБР после обработки обязательного экземпляра в национальной библиотеке, отправка записей от них из-за большого потока идет в пакетном режиме

Далее все каталогизирующие библиотеки, действуют по одному алгоритму – проверяют наличие записи в СКБР и если она есть, то ее копируют в локальный каталог, а если нет, то создают новую запись. И здесь технология создания новой за-

274

писи каталогизирующей библиотекой существенно отличается от технологии национальной библиотеки. Каталогизирующая библиотека создает новую запись сразу в СКБР в удаленном режиме, а затем копирует ее в свой локальный каталог. В каталогизирующей библиотеке сертифицированнный специа-лист создает запись самостоятельно от начала до конца, поэ-тому время каталогизации минимально. Национальные биб-лиотеки каталогизируют в своей АБИС, не повторяя проце-дуру проверки на дублетность в СКБР в процессе каталогиза-ции. В это время другая каталогизирующая библиотека может начать параллельный процесс обработки. Таким образом, в СКБР может появиться дублетная запись.

Описанная выше технология корпоративной каталогиз-ации обеспечивает высокое качество записи за счет труда квалифицированных специалистов национальных библиотек и сертифицированных специалистов библиотек, а также ис-пользования авторитетного контроля. Относительная полнота СКБР достигается за счет участия региональных библиотек, которые охватывают местные издания. Наиболее слабым мес-том СКБР сегодня является его оперативность. Таким обра-зом, сегодняшняя технология СКБР удовлетворяет потреб-ность библиотек-пользователей на 60-90%.

Для того, чтобы СКБР смог заработать в полном объеме необходимо было обучение сотрудников, так как подготовка специалистов в профессиональных ВУЗах отставала от совре-менных требований.

Была создана двухступенчатая система обучения, состоя-щая из Теоретического курса – «Теория и практика машино-читаемой каталогизации в системе нормативно-методической базы РФ» (форматы RUSMARC, ГОСТы, Российские правила каталогизации) и сертификации на право каталогизации в СКБР проводящейся в режиме он-лайн.

Были разработаны и изданы специальные научно-методи-ческие пособия:

Российские правила каталогизации в 2-х томах;

275

RUSMARC в примерах: Учебное пособие для каталоги-заторов в 3-х томах;

Национальный авторитетный файл: руководство по соз-данию, ведению и использованию в 2-х выпусках;

Руководство по методике предметизации. Опыт Россий-ской национальной библиотеки;

Краткие правила каталогизации для участников «Сводно-го каталога библиотек России»;

Каталогизация. Современные технологии. Тенденции и перс-пективы развития: курс лекций: учебно-методическое пособие.

Для того, чтобы каталогизаторы постоянно были в курсе профессиональных новостей с декабря 2010 г. на сайте Цен-тра ЛИБНЕТ открыт электронный журнал «Теория и прак-тика каталогизации и поиска библиотечных ресурсов».

Журнал зарегистрирован в Федеральной службе по надзору в сфере связи, информационных технологий и массовых коммуни-каций (Роскомнадзор). Адрес журнала http://www.nilc.ru/ journal.html. Материалы в журнале размещаются по мере поступ-ления. Доступ к полным текстам статей в журнале свободный.

Основные тематические рубрики: – Теория и практика каталогизации; – Теория и практика информационно-библиографического поиска; – Корпоративные библиотечные сети и ресурсы.

Вместе с журналом размещена электронная коллекция по этой же тематике. В коллекцию собираются статьи из профес-сиональных журналов, доклады и презентации конференций и семинаров, книги и брошюры, вышедшие в последние годы.

Для повышения квалификации специалистов Центром ЛИБНЕТ ежегодно проводятся Научно-практические конфе-ренции «Участники и пользователи Национального информа-ционно-библиотечного Центра ЛИБНЕТ». В ноябре этого года пройдет 10-я юбилейная конференция.

Через 10 лет с начала работ Сводный каталог библиотек России является самым большим национальным библиогра-

276

фическим ресурсом, а также наиболее важным и востребо-ванным элементом современной библиотечной системы стра-ны. Вот его краткие статистические показатели.

По состоянию на 1 сентября 2011 г. объем СКБР состав-ляет 4,5 млн. библиографических записей. Заимствуют запи-си из СКБР 179 библиотек являющихся индивидуальными пользователями и 481 библиотека из 16 региональных корпо-раций. Всего используют СКБР 660 библиотек. С 2003 года заимствованно 2,6 млн. библиографических записей. Участ-вуют в создании каталога 59 библиотек, 187 сотрудников ко-торых прошли специальное обучение и сертификацию на право каталогизации в СКБР. Поисковых обращений к ката-логу 7,4 млн.

Сегодня, можно смело сказать, что в России создана и ус-пешно функционирует национальная система корпоративной каталогизации на базе СКБР.

В 2010 году была подготовлена концепция развития Об-щероссийской информационно-библиотечной компьютерной сети ЛИБНЕТ до 2020 года. Это принципиально новый этап развития библиотечной системы России, которая ставит сво-ей задачей создание единой общероссийской информацион-но-библиотечной системы обслуживания населения через сеть Интернет. Она предполагает интеграцию документаль-ных фондов всех библиотек страны и предоставления бес-платного доступа к любому документу для всех граждан.

В этой системе центральное место занимает Сводный каталог библиотек России, который позволит создать единую точку поиска и систему навигации к распределенным библио-течным фондам.

В 2011 году на сайте Центра ЛИБНЕТ открыт свободный доступ к СКБР для профессионального справочно-библиогра-фического обслуживания и навигации по фондам участников каталога.

В этой связи приоритетными перспективными направле-ниями работ по СКБР являются:

277

Эксплуатация действующей национальной системы корпоративной каталогизации, включая: управление; под-держку вычислительных и телекоммуникационных средств; ведение системы баз данных СКБР; организационную и тех-ническую поддержка опорных и каталогизирующих библио-тек; поддержку информационно-методического обеспечения процессов каталогизации; модернизацию действующих тех-нологий и ресурсов с целью повышения эксплуатационных качеств; развитие сети участников СКБР и проведение меро-приятий по продвижению услуг на базе СКБР.

Создание и внедрение новых информационных ресурсов и технологий системы корпоративной каталогизации на базе СКБР (управление разработкой и внедрением, методическое, програм-мно – техническое, организационное обеспечение, обучение).

Разработка и внедрение программных средств и органи-зационно-технологических решений для лингвистического обеспечения СКБР в формате единого авторитетного файла по всем типам объектов (предметные рубрики, имена лиц, наименования организаций, унифицированные заглавия, гео-графические заголовки и другие).

Формирование (наполнение) единого авторитетного файла службой авторитетного контроля по всем типам объек-тов на основе полного авторитетного контроля объектов ка-талогизации.

Развитие национальных библиотечных форматов и стан-дартов, совместимых с принципами FRBR, FRAD и RDA.

Развитие проекта СКБР как навигатора к библиотечным ресурсам рассматривается по следующим направлениям:

Разработка общесистемного программно-технического и организационного обеспечения системы создания и ведения СКБР как системы навигации по электронным библиотечным ресурсам;

Разработка автоматизированной системы загрузки и обновления СКБР каталогами библиотек-участниц на основе протоколов OAI, FTP, Z39.50.

278

Разработка и внедрение системы навигации из СКБР к электронным ресурсам библиотек-участниц в целях увеличе-ния взаимного использования цифрового контента;

Обеспечение интеграции и взаимодействия с Нацио-нальной электронной библиотекой;

Обеспечение интеграции и совместимости с реестром Книжные памятники РФ;

Интеграция с архивными материалами; Разработка и внедрение системы мотивации и статисти-

ческого учета взаимной обращаемости пользователей к ре-сурсам библиотек России;

Разработка методического и алгоритмического обеспе-чения статистической системы учета взаимного использова-ния электронных ресурсов библиотек Сети ЛИБНЕТ;

Создание центрального электронного фонда при СКБР для малых библиотек с обеспечением защиты авторских прав;

Эксплуатация технологии функционирования СКБР в свободном доступе через Интернет и системы навигации и доступа к электронным ресурсам участников Сети ЛИБНЕТ.

279

KÜTLƏVİ KİTABXANALARDA İCTİMAİ ƏHƏMİYYƏTLİ İNFORMASİYADAN İSTİFADƏ MƏRKƏZLƏRİNİN TƏŞKİLİNƏ

MÜASİR YANAŞMALAR

İ.A.Makarenko N.A.Dobrolyubov adına

Arxangelsk Vilayət Elmi Kitabxanasının elektron oxu zalının müdiri

Keçən əsrin 90-cı illərinin sonlarında hüquqi informasiya ilə iş

Rusiyanın kütləvi kitabxanalarının prioritetli fəaliyyət istiqamət-lərindən birinə çevrilmişdir. “Kütləvi hüquqi informasiya mərkəzlə-rinin yaradılması proqramı” – Rusiya Federasiyası Mədəniyyət Na-zirliyinin, Federal Hökumət Rabitə və İnformasiya Agentliyinin və Rusiya Hüquq İslahatları Fondunun təşəbbüsü ilə həyata keçirilməyə başlanmış layihə belə adlanırdı. Ölkə tarixində ilk dəfə Rusiyanın federal, regional və bələdiyyə səviyyəli normativ-hüquqi aktları, beynəlxalq hüquq sənədləri və hüquqi xarakterli başqa informasiya elektron formada vətəndaşlara və təşkilatlara əlyetərli olmuşdur. Qı-sa müddət ərzində ölkədə əsasən kitabxanalar bazasında açılmış hü-quqi informasiya mərkəzləri şəbəkəsi yaradılmışdır.

1999-cu ildə ölkədə birincilər sırasında Arxangelsk Vilayət Elmi Kitabxanasında Hüquqi İnformasiya Mərkəzi (HİM) açıldı. Onun ardınca regionun mərkəzi rayon kitabxanalarında belə mər-kəzlər açıldı. Hüquqi informasiya mərkəzləri normativ sənədlər-dən sərbəst istifadə etmək imkanı verməkdən əlavə, vətəndaşların hüquqi şüurunun və hüquq mədəniyyətinin artmasına imkan yara-dan geniş maarifçilik fəaliyyətini həyata keçirirdilər.

Vaxt ötdükcə Rusiyanın daxili siyasətində informasiya-rabitə texnologiyalarının inkişafı ilə sıx bağlı olan yeni tendensiyalar üzə çıxmışdır. Rusiyada informasiya cəmiyyətinin qurulması üzrə döv-lətin strateji və proqram sənədlərində vətəndaşların informasiya-

280

dan yeni, daha yüksək səviyyədə istifadə etmək imkanı məsələləri qaldırılırdı. Bu, şübhəsiz, kitabxanaların fəaliyyətinə də təsir etdi – onların qarşısında əhaliyə informasiya xidmətləri göstərilməsi üçün müvafiq informasiyaya ictimai giriş məntəqələrinin təşkil edilməsi vəzifəsi qoyulmuşdu. İctimai giriş haqqında danışarkən, biz hüquqi informasiyaya daha geniş anlayışın tərkib hissəsi – sosial əhəmiyyətli informasiya kimi baxmağa başladıq. Sosial əhəmiyyətli informasiyanın altında biz informasiya resurslarının müəyyən tipini – həyat təminatı ilə, yəni konkret insanın həyatının qorunub saxlanmasının və normal yaşamasının təmin edilməsi ilə bağlı olan informasiyanı nəzərdə tuturuq, bu informasiyaya malik olmaq həyatın keyfiyyətinə və təhlükəsizliyinə təsir edir.

Sosial əhəmiyyətli informasiya mənbələrinə aşağıdakı mövzular üzrə informasiya mənbələri aid edilə bilər: dövlət və bələdiyyə orqan-larının fəaliyyəti, yerli özünüidarə sistemində vətəndaşların iştirakı, sosial müdafiə, ətraf mühitin vəziyyəti, səhiyyənin təşkili, yaşayış sahəsi ilə təminat, mənzil-istismar xidməti, maarifləndirici xidmətlər, peşə yönümü, işə düzəlmə, silahlı qüvvələrdə xidmətə çağırış.

Bu gün Rusiyada elektron hökumətin milli modeli – informa-siyanın təqdim edilməsinin və vətəndaşlara dövlət xidmətləri dəs-tinin göstərilməsinin yeni üsulu formalaşdırılır. Bu halda dövlətlə insan arasında şəxsi qarşılıqlı təsir minimuma yaxınlaşdırılmışdır və informasiya texnologiyalarının imkanlarından maksimum isti-fadə olunur. Federal və regional səviyyəli dövlət xidmətləri por-talları yaradılmışdır. Müxtəlif idarələrin saytlarında getdikcə daha çox xidmətlər təklif olunur. Bir sıra saytlarda məmurlara sual ver-mək və cavab almaq imkanı vardır. Bu yeni elektron xidmətləri əlyetərli etmək – kitabxanalarda İnformasiyaya İctimai Keçid Mərkəzlərinin (İİKM) vəzifəsidir.

İnformasiyaya İctimai Keçid Mərkəzlərinin qarşısında duran vəzifələri göstərək:

– sosial əhəmiyyətli internet-resurslara və elektron formada dövlət və bələdiyyə xidmətlərinə sərbəst girişin təmin edilməsi;

– vətəndaşların həyat keyfiyyətinin artırılmasına yönəldilmiş müasir elektron xidmətlərə müraciətlərinin informasiya dəstəyi;

281

– internet-texnologiyaların tətbiqləri məsələləri üzrə vətən-daşların maarifləndirici dəstəyi;

– mülki hüquq və azadlıqların və sosial zəmanətlərin təmin edilməsi sahəsində maarifçilik fəaliyyətinin təşkili.

İnformasiyaya İctimai Keçid Mərkəzlərinin əsas funksiyaları: – İnternetə çıxışı olan kompyuterlərin təqdim edilməsi; – qanunverici və normativ informasiyaya girişin təqdim edilməsi; – sosial təminat, təhsil, səhiyyə, işədüzəlmə, vergitutma, mən-

zil-istismar sferası, vətəndaşların hüquqlarının təmin edilməsi, nəqliyyat xidməti, mədəniyyət problemləri üzrə tematik veb-sayt-lara girişin təqdim edilməsi;

– internet-məkanın müvafiq seqmentinin monitorinqi, yeni veb-resursların seçilməsi və qiymətləndirilməsi;

– istifadəçilərin mövcud informasiya resursları və onlarla iş texnologiyaları haqqında məlumatlandırılması;

– onlayn elektron xidmətlərinin mövcud dəsti haqqında mə-lumatlardan ibarət ünvanlı sorğu materiallarının hazırlanması;

– internet-texnologiyalarla iş və elektron xidmətlərdən istifa-də üzrə öyrədici tədbirlərin keçirilməsi;

– maarifçilik tədbirlərinin təşkili. 2011-ci ildə vətəndaşların sosial əhəmiyyətli informasiyaya giri-

şinin təşkili üzrə fəaliyyət çərçivəsində Arxangelskdə “İnformasiya Cəmiyyətinin Vətəndaşı Günü” keçirilmişdir. Kitabxana ilə yanaşı, Arxangelsk vilayəti Qubernator Administrasiyasının və vilayət Hö-kumətinin informasiya texnologiyaları departamentinin təşəbbüsü ilə keçirilmiş bu aksiya BMT Baş Məclisinin qərarına əsasən hər il ma-yın 17–də qeyd edilən Ümumdünya İnformasiya Cəmiyyətinin Gü-nünə həsr edilmişdi. Onun hədəfi – informasiyalaşdırmanın və İnter-net texnologiyalarından istifadə etməyin hər bir insanın gündəlik hə-yatında üstünlüklərini açıqlamaqdır.

“İnformasiya Cəmiyyətinin Vətəndaşı Günü” proqramı “Elek-tron resurslar və xidmətlər – hər kəs üçün” mövzusunda ekspress-sessiyadan başlandı. Bu sessiyada informasiya cəmiyyətinin ma-hiyyəti və onun hər bir insan üçün üstünlüklərinin nədən ibarət olması haqda biliklər əldə etmək mümkün idi.

282

İxtisaslaşdırılmış İnfodrom meydançasında müxtəlif müəssisələr və təşkilatlar tərəfindən vətəndaşlara artıq təqdim edilən müasir elektron xidmətlər və informasiya resursları nümayiş etdirilirdi. Orada bir neçə tematik zona təşkil edilmişdi: Dövlət xidmətləri mey-danı, Kitabxana bulvarı və Hüquq döngəsi, Bank küçəsi və Mətbuat-avenyu. Təxminən 20 təşkilat: federal vergi və miqrasiya xidmətləri-nin, dövlət qeydiyyatı, kadastr və kartoqrafiya xidmətlərinin Arxan-gelsk vilayəti üzrə idarələri, Pensiya Fondunun regional bölməsi, Arxangelsk vilayəti üzrə əmək və əhalinin məşğulluğu agentliyi, Ar-xangelsk şəhər əhalinin məşğulluq mərkəzi, Arxangelsk şəhər daxili işlər idarəsi, Arxangelsk Meriyası öz elektron resurslarını və xidmət-lərini təqdim etdi. İştirakçıların arasında: Rusiya FSO-nun Arxan-gelsk vilayəti üzrə Xüsusi rabitə və informasiya mərkəzi, “Konsul-tantPlyus” və “Qarant” regional informasiya mərkəzləri, “Sberbank”, VTB, “Moskva sənaye bankı” bankları, “Dvina-İnform”, “Nord Por-tal”, “29.ru” regional elektron informasiya agentlikləri də vardı. Şəhər kitabxanaları: N.A.Dobrolyubov adına Vilayət Elmi Kitabxanası, M.V.Lomonosov adına Mərkəzi Şəhər Kitabxanası, A.P.Qaydar adı-na Vilayət Uşaq Kitabxanası öz elektron resurslarını təqdim etdi.

“Elektron Arxangelsk vilayəti” uzunmüddətli məqsədli pro-qramının iri layihələrini təmsil edən tematik kabinetlərin işi çərçi-vəsində bu proqramın təqdimat mərasimi keçirildi. Ziyarətçilərin çoxu Arxangelsk vilayətinin hər bir sakininin artıq 2012-ci ildə ala biləcəyi elektron kartı görmək istəyirdi.

Həmin gün kitabxananın elektron qiraət zalında Elektron Xid-mətlər İnformasiya Məntəqəsinin açılışı oldu. İnformasiya mən-təqəsində ziyarətçilərə federal və bələdiyyə idarəetmə orqanla-rının veb-portalları ilə pulsuz işləmək, dövlət xidmətlərindən və sosial-əhəmiyyətli başqa xidmətlərdən elektron formada istifadə etmək imkanı verilir. Burada onlayn elektron xidmətlərinin möv-cud dəsti haqqında ünvanlı sorğu məlumatları əldə etmək bilmək, müvafiq məsləhətlər almaq, internet-texnologiyalardan istifadə bacarıqlarına yiyələnmək olar.

Aksiya çərçivəsində kitabxananın mütəxəssisləri bütün arzu-layanlar üçün “İnternetdə informasiya axtarışının əsasları”, “On-

283

layn elektron xidmətlər”, “Arxangelsk vilayəti İnternetdə” möv-zuları üzrə pulsuz öyrədici seminarlar keçirildi.

Gün ərzində kitabxananın birinci mərtəbəsinin hollunda Rusi-ya Federasiyasının Prezidenti Dmitri Medvedevin informasiya cəmiyyətinin problemləri mövzusunda çıxışı translyasiya edilirdi.

Kitabxananın binası qarşısındakı meydançada bibliomobil (mo-bil kitabxana xidmətləri kompleksi) və əhalinin məşğulluq mər-kəzinin mobil ofisi açılmışdı.

Maraqlı tərəfdaşların cəlb edilməsi və sonrakı əməkdaşlığın perspektivi, həmçinin şəhər sakinlərinin bu hadisəyə səmimi ma-rağı aksiyanın şübhəsiz uğuru oldu, onlar bir daha yəqin edə bildi-lər ki, kitabxana – elektron informasiya ilə işləmək bacarıqlarının əldə edilməsində etibarlı köməkçidir.

2011-ci ildə “Elektron Arxangelsk vilayəti” uzunmüddətli məqsədli proqram çərçivəsində “Arxangelsk vilayətinin kütləvi kitabxanalarında informasiyaya və elektron hökumət xidmətlərinə ictimai keçid mərkəzlərinin inkişafı” layihəsinin reallaşdırılması başlanmışdır. Ayrılan büdcə vəsaitlərinin həcmi Arxangelsk vila-yətinin şəhər və rayonlarında 146 bələdiyyə kütləvi kitabxanası əsasında iki yüzdən çox ictimai məlumata keçid məntəqəsi yarat-mağa imkan verməlidir. Bu layihə Rusiya Federasiyasında infor-masiya cəmiyyətinin inkişafı üzrə dövlət siyasətinin regionda reallaşdırılması və Arxangelsk vilayəti sakinlərinin dövlət elek-tron xidmətlərindən istifadə etmək imkanlarının təmin edilməsi üçün son dərəcə əhəmiyyətlidir.

284

СОВРЕМЕННЫЕ ПОДХОДЫ К ОРГАНИЗАЦИИ ЦЕНТРОВ ДОСТУПА

К ОБЩЕСТВЕННО ЗНАЧИМОЙ ИНФОРМАЦИИ В ПУБЛИЧНЫХ БИБЛИОТЕКАХ

И.А.Макаренко

Заведующая Электронным читальным залом Архангельской областной научной библиотеки им.

Н.А.Добролюбова В конце 90-х годов прошлого века одним из приоритет-

ных направлений деятельности общедоступных библиотек России стала работа с правовой информацией. «Программа создания Публичных центров правовой информации» – так назывался проект, который стал реализовываться по инициа-тиве Министерства культуры РФ, Федерального агентства правительственной связи и информации, Российского фонда правовых реформ. Впервые в истории страны в электронной форме гражданам и организациям стали доступны россий-ские нормативные правовые акты федерального, региональ-ного и муниципального уровня, документы международного права и иная информация юридического характера. За корот-кие сроки в стране была создана сеть центров правовой ин-формации, открытых преимущественно на базе библиотек.

В 1999 г. в числе первых в Архангельской областной науч-ной библиотеке открылся Центр правовой информации (ЦПИ). За ним последовало открытие подобных центров в центральных районных библиотеках региона. Помимо предоставления сво-бодного доступа к нормативным документам, ЦПИ проводили и широкую просветительскую деятельность, способствующую росту правосознания и правовой культуры граждан.

С течением времени появились новые тенденции внутрен-ней политики России, тесно связанные с развитием информа-

285

ционно-коммуникационных технологий. Государственные стра-тегические и программные документы по построению инфор-мационного общества в России подняли задачи доступа граж-дан к информации на новый, более высокий уровень. Это, несомненно, сказалось на деятельности библиотек – перед ними были поставлены задачи организации пунктов общественного доступа, предназначенных для оказания информационных ус-луг населению. Говоря об общественном доступе, мы стали рас-сматривать правовую информацию как часть более широкого понятия – социально значимая информация. Под социально зна-чимой информацией мы имеем в виду определенный тип ин-формационных ресурсов – тех, которые связаны с жизнеобес-печением, т.е. с обеспечением сохранения и нормального про-текания жизни конкретного человека, информацию, обладание которой влияет на качество и безопасность жизни.

К социально значимым мы может отнести источники ин-формации по следующим темам: деятельность государствен-ных и муниципальных органов, участие граждан в системе местного самоуправления, социальная защита, состояние ок-ружающей среды, организации здравоохранения, обеспече-ние жильем, жилищно-коммунальное обслуживание, образо-вательные услуги, профориентация, трудоустройство, призыв на службу вооруженные силы.

Сегодня в России формируется национальная модель электронного правительства – новый способ предоставления информации и оказания набора государственных услуг граж-данам, при котором личное взаимодействие между государ-ством и человеком сведено к минимуму и максимально ис-пользуются возможности информационных технологий. Соз-даны порталы государственных услуг: федеральный, регио-нальные. Все больше сервисов оказывается на сайтах различ-ных ведомств. На многих сайтах есть возможность задать вопрос чиновникам и получить ответ. Делать доступными эти новые электронные услуги – задача центров общественного доступа к информации (ЦОДИ) в библиотеках.

286

Обозначим задачи, которые стоят перед ЦОДИ: обеспечение свободного доступа к социально значи-

мым интернет-ресурсам и к государственным и муниципаль-ным услугам в электронном виде;

информационная поддержка обращений граждан к сов-ременным электронным сервисам, направленным на повыше-ние качества жизни;

образовательная поддержка граждан по вопросам при-менения интернет-технологий;

организация просветительской деятельности в области обеспечения гражданских прав и свобод и социальных гарантий.

Основные функции ЦОДИ: предоставление компьютеров с выходом в Интернет; предоставление доступа к законодательной и норма-

тивной информации; предоставление доступа к тематическим веб-сайтам по

проблемам социального обеспечения, образования, здравоох-ранения, трудоустройства, налогообложения, жилищно-комму-нальной сферы, обеспечения прав граждан, транспортного об-служивания, культуры;

мониторинг соответствующего сегмента интернет-пространства, отбор и оценка новых веб-ресурсов;

информирование пользователей об имеющихся инфор-мационных ресурсах и технологиях работы с ними;

подготовка адресно-справочных материалов, содержа-щих сведения о действующем наборе онлайновых электрон-ных услуг;

проведение обучающих мероприятий по работе с интер-нет-технологиями и использованию электронных услуг;

организация просветительских мероприятий. В рамках деятельности по организации доступа граждан к

социально-значимой информации в 2011 г. в Архангельске состоялся «День гражданина информационного общества». Инициаторами акции, помимо библиотеки, стали департа-

287

мент информационных технологий администрации Губерна-тора и Правительства Архангельской области. Акция была приурочена к Всемирному дню информационного общества, который в соответствии с резолюцией Генеральной Ассам-блеи ООН отмечается 17 мая. Ее цель – раскрыть преиму-щества информатизации и использования интернет – техно-логий в повседневной жизни каждого человека.

Программа Дня началась с экспресс-сессии «Электрон-ные ресурсы и услуги – для каждого», на которой можно было узнать, что такое информационное общество и каковы его преимущества для каждого человека.

На специализированной площадке Инфодром проходила демонстрация современных электронных услуг и информа-ционных ресурсов, которые уже предоставляются гражданам различными учреждениями и организациями. Там было орга-низовано несколько тематических зон: Площадь государст-венных услуг, Библиотечный бульвар и Правовой перекрес-ток, Банковская улица и Пресс-авеню. Свои электронные ре-сурсы и услуги представили около 20 организаций: Управле-ния федеральных служб по Архангельской области: налого-вой и миграционной, службы государственной регистрации, кадастра и картографии, региональное отделение Пенсионно-го фонда, Агентство по труду и занятости населения Архан-гельской области, городской Центр занятости населения, уп-равление внутренних дел, Мэрия Архангельска. Среди участ-ников были также: Центр спецсвязи и информации ФСО России в Архангельской области, региональные информаци-онные центры «КонсультантПлюс» и «Гарант», банки: Сбер-банк, ВТБ, Московский индустриальный банк, региональные электронные информационные агентства:«Двина-Информ», «Норд Портал», «29.ру». Свои электронные ресурсы предста-вили библиотеки города: областная научная библиотека им. Н.А.Добролюбова, центральная городская библиотека имени М.В.Ломоносова, областная детская библиотека им. А.П.Гай-дара.

288

Состоялась презентация программы долгосрочной целе-вой программы «Электронная Архангельская область» в рам-ках работы тематических кабинетов, представляющих круп-ные проекты программы. Многие посетители захотели уви-деть электронную карту жителя Архангельской области, ко-торую каждый сможет получить уже в 2012 году.

В этот день в электронном читальном зале библиотеки состоялось открытие Информационного пункта электронных услуг. В Информационном пункте посетители имеют возмож-ность бесплатно работать с веб-порталами федеральных и муниципальных органов управления, получать государствен-ные и иные социально-значимые услуги в электронном виде. Здесь можно узнать адресно-справочные сведения о дей-ствующем наборе онлайновых электронных услуг, получить консультацию, приобрести навыки использования интернет-технологий.

В рамках акции для всех желающих специалисты библио-теки провели бесплатные обучающие семинары по темам – «Основы поиска информации в Интернете», «Электронные услуги он-лайн», «Архангельская область в Интернете».

В холле первого этажа библиотеки в течение дня трансли-ровалось выступление Президента РФ Дмитрия Медведева по проблемам информационного общества.

На площадке перед зданием библиотеки были открыты для посещения библиомобиль (мобильный комплекс библио-течного обслуживания) и мобильный офис центра занятости населения.

Несомненной удачей акции стало привлечение интерес-ных партнеров и перспектива дальнейшего сотрудничества, а также искренний интерес к событию жителей города, кото-рые могли еще раз убедиться, что библиотека – надежный помощник в приобретении навыков работы с электронной информацией.

В 2011 году в рамках долгосрочной целевой программы «Электронная Архангельская область» началась реализация

289

проекта «Развитие центров общественного доступа к инфор-мации и услугам электронного правительства в общедоступ-ных библиотеках Архангельской области». Объем выделяе-мых бюджетных средств должен позволить создать свыше двухсот точек общественного доступа к информации на базе 146 муниципальных общедоступных библиотек в городах и районах Архангельской области. Этот проект имеет крайне важное значение для реализации регионом государственной политики по развитию информационного общества в Россий-ской Федерации и обеспечения доступа жителей Архангель-ской области к государственным электронным услугам.

290

KİTABXANALAR RƏQƏMSAL KONTENTİN LEQAL YAYILMASI SİSTEMİNDƏ

V. K. Stepanov

Moskva Dövlət Mədəniyyət və İncəsənət Universitetinin Elektron Kitabxanalar, İnformasiya Texnologiyaları və Sistemləri

kafedrasının professoru Bütün sahələrdə rəqəmsal texnologiyalara keçid bəşəriyyətin

inkişafının indiki mərhələsinin müəyyənedici amilidir. Həyatın bütün sahələrinə nüfuz etmiş və istehsal üsullarını, iqtisadiyyatın, elmin, mədəniyyətin, təhsilin və asudə vaxtın əsaslarını kökündən dəyişdirən rəqəmsal əlavələr, getdikcə daha aşkar şəkildə müasir sivilizasiyanın, keyfiyyətcə fərqli texnoloji paradiqmanın bünöv-rəsi kimi dərk edilir. Rəqəmsal era öz əhəmiyyətinə görə, haqlı olaraq tunc və ya dəmir dövrü, buxar və ya elektrik əsri ilə müqa-yisə edilə bilər.

Bəşəriyyətin bütün informasiya potensialının rəqəmsal trans-formasiyası eyni vaxtda bir çox sahələrdə indiyədək görünməmiş dəyişikliklərə səbəb olur. Ənənəvi “əşyavi” obyektlər – kitablar, dövri nəşrlər, qrafik təsvirlər, audio – və videoyazılar tamamilə başqa cür yaradılan, saxlanılan və yayılan vahidlərin və sıfırların görünməyən axınları ilə əvəz ediləcəkdir. Musiqi irsinin, kino – və televiziya məhsullarının ən aktual hissəsi artıq bu taleni yaşa-mışlar. Dünyanın texnoloji cəhətdən inkişaf etmiş ölkələrində mətbu nəşrlərin əsas massivi yaxın 3-5 ildə rəqəmsal formata çev-riləcəkdir.25

252011-ci ilin aprelindən başlayaraq Amazon İnternet-nəhəngi kağız daşıyıcılar-dakı kitablardan daha çox elektron kitablar satır. ABŞ-da satılmış hər 100 mətbu nəşrə 105 Kindle üçün nəşr düşür. (http://pro-books.ru/sitearticles/7294 ) Amerika Naşirlər Assosiasiyasının məlumatına görə, 2011-ci ilin fevralında ABŞ-da elektron kitabların satış həcmi ilk dəfə olaraq kağız kitabların satış göstəricilərində yüksək olmuşdur. (http://www.kommersant.ru/doc/1621894 )

291

Son “məhsulların” təbiətinin dəyişməsi sözün geniş mənasında informasiya fəaliyyətinin bütün aspektlərinə, ilk növbədə nəşriyyat işlərinin, musiqi və kino sənayesinin iqtisadi tərkib hissəsinə böyük təsir göstərir. Buna səbəb – intellektual mülkiyyət obyektlərinin istehsalı və yayılması üsullarının dəyişməsidir. Buraya bir sıra qeyri-ləri ilə yanaşı, kitablar, audio – və videoyazılar da aiddir. Rəqəmsal eradan əvvəlki dövrdə mətbu nəşrlər şəklində intellektual mülkiyyət məhsullarının yaradılması və yayılması üçün xüsusi poliqrafiya qur-ğuları və şaxələndirilimiş kitab yayımı şəbəkəsi tələb olunurdusa, rəqəmsal mühitdə kitabların elektron versiyalarının yaradılması və yayılması iki milyardlıq İnternet istifadəçiləri auditoriyasının istəni-lən üzvü tərəfindən praktik olaraq bir anda, hər hansı ciddi çətinlik-lərlə qarşılaşmadan həyata keçirilə bilər.

Elektron nəşrlərin və bundan daha artıq dərəcədə – audioyazı-ların və filmlərin yaradılmasının və Şəbəkə vasitəsilə ötürülməsi-nin asanlığı, bütün müsbət cəhətlərinə baxmayaraq, müasir nəşriy-yat biznesi, musiqi və kino sənayeləri üçün əsas problemlərdən bi-rinə çevrilmiş və faktiki olaraq, yaradıcılıq fəaliyyəti məhsulları-nın istehsalı sahəsində get-gedə dərinləşən böhrana gətirib çıxar-mışdır. Şəbəkənin istifadəçiləri kitabları, musiqi yazılarını və filmləri İnternetdən pulsuz almaq imkanı əldə etmişlər. Bu məh-sulların keyfiyyəti bəzən orijinallardan əsla geri qalmır. Ona görə də belə istifadəçilərin həmin məhsulları rəsmi təchizatçılarından almağa marağının itirilməsi təbiidir. Bu vəziyyətdə intellektual əmək məhsullarını yaradanların və yayanların fəaliyyəti praktiki olaraq mənasını itirir, çünki istehsala qoyulmuş investisiyalar nəinki mənfəət gətirmir, heç öz xərcini də ödəmirlər.

Biznesin mənfəətli olması intellektual kontentin istehsalçıları-nın mövcudluğu üçün zəruri şərtdir. Onlar bu problemi qanunların sərtləşdirilməsi yolu ilə həll etməyə, bu məqsədlə rəqəmsal for-mada intellektual mülkiyyət məhsullarına girişi maksimal məh-dudlaşdırmağa və öz məhsullarının qanunsuz yayılmasından də-yən zərəri ödəyə biləcək vasitəli dolayı vergilər tətbiq etməyə ça-lışırlar. Lakin təcrübə göstərir ki, birinci tədbirlərin səmərəsi az-dır, ona görə ki, kiminsə mülkiyyəti olan faylların Şəbəkədə döv-

292

riyyəsinə nəzarət etmək çətindir; tədbirlərin ikinci qismi isə ye-kunda son istifadəçilər üçün xidmətlərin dəyərinin artımında əks olunur, onlar heç də həmişə ədalətli olmur və problemi əsla həll etmirlər, uzaqda deyillər və bu səbəbdən qanuni hüquq sahiblərinə münasibətdə cəmiyyətdə kəskin qıcıqlanma yaradırlar.

Bu vəziyyət son nəticədə iqtisadiyyat üçün təhlükəli “qapalı dairə” yaradır: istehlakçılar tərəfindən əsasən pirat məhsullarından istifadə edilməsi intellektual kontent istehsalçılarını yeni “mallar” istehsal etmək stimulundan məhrum edir. Leqal ticarət dövriyyəsi-nin olmadığı şəraitdə dövlət qanuni vergi ayırmaları almır, bu isə büdcəni tükədir və nəticə etibarilə elə həmin istifadəçilərin ma-raqlarına zərbə vurur.

Yaranmış vəziyyətdən real çıxış yolu – intellektual mülkiyyət obyektlərinin leqal dövriyyəsi sisteminin formalaşmasıdır. Bu sis-temdə eyni zamanda həm əsərlərin müəlliflərinin və ifaçıların, nəşriyyatların, telekanalların, kino – və musiqi studiyalarının, həm də son istifadəçilərin: oxucuların, dinləyicilərin, tamaşaçıların maraqları nəzərə alınmalıdır. Aşkardır ki, belə sistemin formalaş-ması intellektual mülkiyyət obyektlərinə pullu girişin tətbiqinə əsaslanır. Qərb ölkələrində bu sistemin xüsusiyyətləri getdikcə daha aşkar görünür. Belə qərarın iqtisadi cəhətdən məqsədəuyğun olmasına şübhə yoxdur, lakin belə sistemin yaradılması geniş ictimaiyyətin bədii və elmi cəhətdən ən aktual və qiymətli resurs-lara yolunu “bağlayır”, bu isə avtomatik olaraq, ölkə vətəndaşları arasında informasiya bərabərsizliyi yaradır.

Rəqəmsal eradan əvvəlki dövrdə kitabxanalar intellektual kontentə ümumi girişi təmin etməli olan ictimai institut idi. Onlar yarandığı vaxtdan, ənənəyə görə, mətbu nəşrlərin bütün növləri-nin, qrammofon vallarının və maqnit lentində videoyazıların top-lanması, emalı, saxlanması və müvəqqəti istifadəyə verilməsi əməliyyatlarını həyata keçirirdilər.26 Beləliklə, istifadəçilərin ma-

26 Əlbəttə, zaman keçdikcə informasiya daşıyıcılarının növləri dəyişirdi. Müxtəlif tarixi dövrlərdə kitabxanaların fondlarının əsasını gil lövhələr, papirus bağlamaları, tozağacı qabığında yazılmış fərmanlar və ya perqamentdə əlyazmalar təşkil edirdi.

293

liyyə imkanlarının səviyyəsindən asılı olmayaraq bəşəriyyətin ya-ratdığı elm və incəsənət əsərlərinin daim genişlənən müxtəlifliyi-nin ictimaiyyət üçün əlyetərliliyi təmin olunurdu.

İnformasiya massivinin təbiətinin dəyişməsi – onun rəqəmsal formaya transformasiyası kitabxanaların roluna və əhəmiyyətinə son dərəcə mənfi təsir göstərmişdir. Rusiyada intellektual məhsul-lara üzərində hüquqların sahibləri bəzən ədalətli qaydada, bəzən də məsələnin mahiyyətinin lazımınca anlamamaq səbəbindən, rəqəmsal formada məlumatlarla iş vaxtı kitabxanaların imkanları-nı qanunvericilik qaydasında son dərəcə məhdudlaşdırmışlar. Mülki Məcəllənin 1274 maddəsinin 4-cü hissəsinə müvafiq ola-raq, “kitabxanalar tərəfindən müvəqqəti pulsuz istifadəyə verilən əsərlərin rəqəmsal formada ifadə edilmiş nüsxələri, o cümlədən kitabxana resurslarının qarşılıqlı istifadəsi qaydasında, yalnız kitabxanaların binalarında, bu əsərlərin rəqəmsal formada surətlə-rini yaratmaq imkanının istisna olunması şərti ilə verilə bilər”. Xidmətlərin bu qədər məhdud siyahısı artıq İnternet-servis xid-mətlərinə qoşulmuş oxucuların maraqlarını yalnız minimal dərə-cədə təmin edə bilər, buna görə də kitabxanalar rəqəmsal kommu-nikasiyaların formalaşdırıldığı sistemdən faktiki olaraq sıxışdırılıb çıxarılır. İstər-istəməz, yalnız mətbu nəşrlərlə işlə kifayətlənməyə məcbur olan kitabxanalar özlərinin əvvəlki missiyasını yerinə yetirmək iqtidarında olmur və rəqəmsal infrastruktur inkişaf et-dikcə, sosial statusu daha da zəifləyən, arxaik və əhəmiyyətsiz müəssisələrə çevrilirlər.27 Bu şəkildə kitabxanalar getdikcə daha çox hallarda ayrı-ayrı təşkilatlardan başlayaraq və bütövlükdə dövlətə qədər öz təsisçilərinin büdcəsi üçün ballast hesab edilir.

Kitabxanalar üçün təhlükəli, bütövlükdə dövlət üçün və ayrı-ayrılıqda onun bütün vətəndaşları üçün son dərəcə əlverişsiz olan vəziyyəti rəqəmsal kommunikasiyalar sistemində kitabxanaların mühüm rolunun dərk edilməsi və bu məsələyə yenidən baxılması hesabına aradan qaldırmaq olar. Mövcud kitabxana şəbəkəsi in-

27 Baş İnformasiya-Hesablama Mərkəzinin məlumatına görə, Rusiya kitabxanalarının ümumi sayı 1996-cı ildəki 53.470-dən 2009-cu ildə 46.697-yə qədər azalmışdır.

294

tellektual əmək məhsullarının yayılmasının heç nə ilə müqayisə edilə bilməyəcək magistral kanallarından biri kimi tətbiq oluna bilər və tətbiq olunmalıdır. Məhz kitabxanalar, öz təbiətinə görə, elə müəssisələrə çevrilə bilər ki, vətəndaşlar onların vasitəsilə rə-qəmsal formatda təqdim edilmiş müasir kitabların, audioyazıların, kino məhsullarının və başqa intellektual məhsulların bütün müx-təlif növlərindən pulsuz müvəqqəti istifadə edə biləcəklər.

Kitabxanaların ölkənin informasiya bazarının əsas oyunçuları sırasına qayıtması – onlara “ikinci nəfəs” verilməsi iki istiqamətdə ciddi iş aparılmasını tələb edir. Birinci istiqamət qanunvericilik fəaliyyəti ilə, ikinci istiqamət – yaradıcı əməyin məhsullarına kitab-xana girişinin təşkilati-texniki baxımdan reallaşdırılması ilə bağlıdır.

Qanunverici fəaliyyət qanuni şəkildə mülki dövriyyəyə daxil edilmiş əsərlərin rəqəmsal formada nüsxələrinin kitabxanalarda dövriyyəsi üçün maneələri aradan qaldırmalıdır. Kitabxanalara bütün müxtəlif rəqəmsal resursları qanuni təchizatçılardan əldə etmək və onları oxuculara “vermək” hüququ verilməsi ölkədə intellektual kontentin leqal dövriyyəsi sisteminin formalaşmanın ayrılmaz şərtini və yaxın perspektivdə kitabxanaların ictimai tə-sisatlar kimi qorunub saxlanmasının əsasını təşkil edir. Hər şey-dən əvvəl, Mülki Məcəlləyə dəyişiklik edilməsinə ehtiyac du-yulur. Xüsusi halda, 1274-cü maddənin “Əsərdən informasiya, el-mi, tədris və ya mədəni məqsədlər üçün sərbəst istifadə edilməsi” adlı 2-ci bəndi aşağıdakı şəkildə və ya mənaca ona yaxın redak-siyada verilə bilərdi: “Kitabxana qanuni şəkildə mülki dövriyyəyə daxil edilmiş əsərlərin nüsxələrinin müvəqqəti pulsuz istifadəyə verdiyi halda, müəllifin və ya başqa hüquq sahibinin razılığı ol-madan və haqq ödənilmədən belə istifadəyə icazə verilir. Bu halda rəqəmsal formada ifadə edilmiş əsərlərin nüsxələri həm kitabxana daxilində, həm də onun hüdudları xaricində, o cümlədən İnternet kompyuter şəbəkəsi vasitəsi ilə verilə bilər”.

Öz növbəsində rəqəmsal kontentin oxuculara “verilməsi” üçün kitabxana fondları rəqəmsal tərkib hissəsinə tətbiqən, intel-lektual mülkiyyət məhsullarından “vicdanlı istifadə” anlayışının hüquqi aspektlərinin ətraflı və dəqiq araşdırılması zəruridir. Ki-

295

tabxanalar maksimum səy göstərməlidirlər ki, onun tərəfindən müvəqqəti istifadəyə verilən rəqəmsal surətlər piratlıq üçün mən-bə olmasın. Xarici ölkələrin təcrübəsi göstərir ki, bu məsələnin optimal həlli belə ola bilər: əvvəlcədən belə bir məcburi qeyd-şərt edilir ki, kitabxana materiallarından yalnız şəxsi məqsədlər üçün istifadə edilə bilər və həmin materiallar heç bir halda üçüncü şəxslərə verilə və ya Şəbəkədə yerləşdirilə bilməz (bu məqsədlə, çox vaxt oxucuya rəqəmsal formada verilmiş mənbəyin hər bir sə-hifəsi müvafiq disklaymer ilə təchiz edilir). Bu halda kitabxana tərəfindən verilmiş resursla qanunsuz hərəkətlər üçün məsuliyyət konkret oxucuya həvalə edilir.

Bu məsələdə Rusiya təcrübəsini Mülki Məcəllənin “Şəxsi məqsədlər üçün əsərin sərbəst təkrar istehsalı” adlı 1273-cü mad-dəsi nümunəsində göstərmək məqsədəuyğundur. Həmin maddədə kitabxana materiallarının “şəxsi məqsədlər üçün təkrar istehsalı” sərhədləri dəqiq müəyyən edilməlidir. Artıq xatırlatdığımız 1274-cü maddənin “Əsərdən informasiya, elmi, tədris və ya mədəni məqsədlər üçün sərbəst istifadə edilməsi” adlı 2-ci bəndinə belə bir göstəriş əlavə edilməlidir ki, “əsərlərin rəqəmsal formada ifadə edilmiş nüsxələri (onlara giriş) bu şərtlə verilir ki, kitabxanalar oxucuları belə əsərlərdən yalnız şəxsi məqsədlər üçün istifadə edə bilmələri haqqında məcburi qaydada məlumatlandırmış olsun”.

Təbii ki, kitabxanaların hüdudları xaricində fondun rəqəmsal tərkib hissəsinə geniş girişin verilməsi alınmış mənbələrin qeyri-qanuni yayılması üçün oxucuların məsuliyyətinin kəskin artması ilə birləşməlidir. Hüquqşünaslar nəzarət mexanizmləri və istifa-dəçilərin məsuliyyət dərəcəsi üzərində operativ işləməlidirlər. Bu sahədə hüquq sahiblərinin əmlak maraqlarına ciddi ziyan vura biləcək pozuntuları törətmiş şəxslər barəsində onların oxucu bile-tindən məhrum edilməsi şəklində deyil, azadlıqdan məhrum edil-məyə qədər real cəza tədbirləri görülməlidir.

Vətəndaşların pullu rəqəmsal kontentdən kitabxanalar vasitə-silə istifadə qaydasını təmin edən və ətraflı tənzimləyən hüquqi məsələlərin həlli ilə paralel olaraq, bu prosesin reallaşdırılmasının təşkilati-texniki mexanizmininin formalaşdırılması zəruridir. Bu

296

məsələnin optimal həlli elektron komplektləşdirmə mərkəzləri və ya elektron kitabxana kollektorları adlandırıla biləcək prinsipcə yeni strukturlar yaradılmasından ibarətdir. Belə mərkəzlərin funk-siyaları, ən ümumi şəkildə, rəqəmsal materiallardan istifadəyə və rəqəmsal resursların kitabxanalarda dövriyyəsi prosesinin texniki reallaşdırılması üçün hüquq sahiblərindən lisenziyalar alınmasıdır.

Onların fəaliyyətlərinin təşkilati tərkib hissəsi kitabxana kol-lektorlarının ənənəvi funksiyaları ilə oxşardır. Fərq ondan ibarət-dir ki, informasiya massivi və onunla əlaqədar bütün əməliyyatlar virtual sahəyə keçir, çünki rəqəmsal faylları fiziki mənada istehsal etməyə, anbarda saxlamağa və ya onların yerini dəyişdirməyə eh-tiyac yoxdur. Bunun əvəzinə, hüquqi tərkib hissə, məhz, rəqəm-sal resurslardan hüquq sahiblərinə onların buraxdığı məhsuldan gəlir əldə edilməsinə zəmanət verən istifadə üçün lisenziyanın şərtlərinin razılaşdırılması və onların yerinə yetirilməsinə nəzarət xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Təbii ki, vasitəçilər qismində çıxış edən elektron komplektləşdirmə mərkəzləri həm təchizatçılarla, həm də kitabxanalarla lisenziya sazişləri bağlayırlar.

Qapalı rəqəmsal resursların kitabxanalar vasitəsi ilə leqal dövriyyəsi prosesinin texniki cəhətdən reallaşdırılması xüsusi proqram təminatı ilə təchiz olunmuş İnternet-server vasitəsilə hə-yata keçirilir. Serverlərə malik olan elektron kollektorlar hüquq sahiblərindən alınmış materialları həmin serverlərdə yerləşdirirlər, kitabxanaların oxucuları bu materialları distant rejimdə və ya öz kitabxanasına şəxsən baş çəkən vaxt təkrar istifadə üçün öz qurğularına yükləyə bilərlər.28 Maraqlıdır ki, bu halda fondun rə-qəmsal hissəsinə bütün texniki xidməti kitabxanalar özləri deyil, məhz belə kollektorlar həyata keçirirlər. Bu, ixtisaslaşdırılmış proqram təminatı vasitəsi ilə hazırlanır. Proqram təminatının vəzi-fələrinə, başqa məsələlərdən əlavə, oxucuların eyniləşdirməsi, tələb edilən faylın qorunmuş surətinin generasiyası, müəyyən ki-tabxana tərəfindən nəşrin alınması üçün əldə edilmiş lisenziyala-rın sayının eyni zamanda həmin nəşrdən istifadə edə biləcək oxu-

28 Kitabxana tərəfindən oxuma üçün qurğular deyil, məhz fayllar verilir.

297

cuların sayı ilə tutuşdurulması, resursdan istifadə vaxtının başa çatmasına nəzarət və s. məsələlər daxildir.

Hər kitabxananın resurslarının verilməsi üçün şəxsi serverlər yaratmasına və onlara xidmət etməsinə heç bir ehtiyac yoxdur: İnternetə xas olan üstünlük – məsafə məhdudiyyətinin olmaması sayəsində ölkənin, regionun və ya ayrıca bir idarənin bütün kitab-xanaları üçün vahid server meydançaları yaradılması mümkündür. Bir belə serverdə eyni zamanda on minlərlə kitabxanaya xidmət edilə bilər. Bu halda hər kitabxananın oxucuları məhz onların kitabxanasının əldə etdiyi resurslara giriş imkanı alırlar, lakin kitabxananın saytından belə serverə keçid maksimal şəffaf hazırlanır, ona görə də yalnız hər şeylə maraqlanan oxucular hiss edəcəklər ki, nəşrləri bilavasitə kitabxana saytından almırlar. Be-ləliklə, Fondun elektron hissəsinin dövriyyəsi sahəsində kitabxa-naların vəzifələri yalnız oxucular üçün potensial dəyərə malik olan rəqəmsal nəşrləri, video – və audio məhsulları “komplektləş-dirməyə” və onların haqqını operativ ödəməyə yaxınlaşır.

Pullu rəqəmsal resursların dövriyyəsi ilə bağlı bütün təşkilatı-texniki funksiyaların kitabxanaların hüdudlarından kənara çıxarıl-ması və bir neçə elektron kollektorda cəmləşdirilməsi ölkənin bü-tün kitabxana şəbəkəsini qüvvə və vasitələrin səmərəsiz xərclən-məsindən azad edir. Kollektorların özlərinin yaradılması federal və ya yerli büdcələrdən əlavə vəsait xərclənməsini tələb etmir. Onlar hamısı, tipik biznes-lahiyələr olaraq, hüquq sahiblərindən alınan və kitabxanalara çatdırılan resursların dəyərində fərq şək-lində, həmçinin, ola bilsin ki, göstərilən xidmətlərin müqabilində kitabxanalardan kiçik abunə haqqı şəklində gəlir əldə edəcəklər. Belə mərkəzlər rolunda həm artıq mövcud olan kitabxana kollektorları, həm də başqa təşkilatlar, məsələn, hazırda elektron kitab mağazaları kimi işləyən İnternet-layihələr və ya kitabxana-larla əməkdaşlığın ən böyük təcrübəsinə malik olan tammətnli məlumat bazalarının aqreqatorları çıxış edə bilər. Bizim fikrimiz-cə, optimal variant – Rusiyada bir neçə elektron komplektləşdir-mə mərkəzi yaratmaqdır, həmin mərkəzlər arasında rəqabət kitab-xanalara göstərilən xidmətlər verilənlərin səviyyəsini artırmağın

298

rəhni olacaq və təqdim edilən materialların dəyərini əsassız artır-mağa imkan verməyəcəkdir.

Hüquq sahibləri, elektron kollektorlar, kitabxanalar və oxu-cular arasında münasibətlərin düzülməsi ayrı müzakirəyə və detallaşdırmaya layiqdir, ancaq onun əsas xarakteristikalarına “elastik komplektləşdirmə” modelinin tətbiqi aiddir. Bu halda konkret mənbəyə cari tələbatdan asılı olaraq lisenziyaların möv-cudluğu və sayı (faktiki olaraq – fond tərkibi və nüsxələrin miqdarı) dəyişir. Proqram vasitələri real vaxtda tələbatı avto-matik izləmək qabiliyyətinə malik olmalıdır, buna əsasən kitab-xanalar əlavə lisenziyaları əldə edəcək və ya artıq lisenziya-lardan imtina edəcəklər. Bu halda oxucular nəinki kitabxanada mövcud olan massivdən istifadə etmək, həm də onları maraq-landıran əsərlər üçün kitabxanaya sorğular göndərərək, onlara lazım olan materialların sifarişinə birbaşa təsir etmək imkanına malik olurlar. Daha çox tələbat olan nəşrlərə, audio – və video məhsullara lisenziyaların əldə edilməsi, kitabxanaların həm oxu-cuların tələbatını daha tam təmin etməsinə, həm də öz büdcəsini daha səmərəli xərcləməsinə imkan verəcəkdir.

Verilən materialların texniki müdafiəsinin təmin edilməsi föv-qəladə əhəmiyyət kəsb edən ayrıca bir məsələdir. Ümummilli rə-qəmsal kontentin kitabxanalar vasitəsilə leqal dövriyyəsi sistemi-nin yaradılması imkanı məhz həmin məsələnin müvəffəqiyyətlə reallaşdırılması ilə müəyyən edilir. Bir dəfə ictimai dövriyyəyə düşmüş rəqəmsal obyektlərin “surətini çıxarmağın” və planet miqyasında yayılmasının sadəliyi hüquq sahiblərini onların mül-kiyyətinin sistematik itkisini güman edən istənilən layihələrə son dərəcə ehtiyatla yanaşmağa məcbur edir. Bu səbəbdən kitabxana-lar onların vasitəsilə alınan materialların Şəbəkədə yayılmayaca-ğına mümkün qədər maksimal zəmanət verməlidirlər.

Kitabxana nüsxələrinin müdafiəsi bir neçə səviyyədə nəzərdə tutulmalıdır. Hər şeydən əvvəl, istənilən surət fərdiləşdirilmiş ol-malıdır: onun kim tərəfindən (oxucunun logini), nə vaxt (verilmə-nin dəqiq vaxtı), haradan (hansı kitabxanadan) və hansı müddətə alınması göstərilməlidir. Belə “kitabxana ştampı” kitabın, dövri

299

nəşrin və ya ayrıca məqalənin birinci səhifəsində yerləşməlidir, videofayllar üçün ilk kadr olmalıdır, audiofayl səsləndirilərkən proqram-pleyerlərdə vizual şəkildə təkrarlanmalıdır. “Ştamp” özü proqram yolu ilə verilən faylların bütün növlərinin məzmununa dərindən inteqrasiya olunmalıdır ki, onu silmək (müdafiəni qır-maq) cəhdi faylı qeyri-işlək vəziyyətə gətirsin.

Müdafiənin ikinci səviyyəsi materiallardan istifadə vaxtının məhdudiyyətinə əsaslanmalıdır. Adi kitabxana praktikasında oldu-ğu kimi, hər kitabxana tərəfindən müəyyən edilən qaydalardan asılı olaraq verilən nüsxə yalnız onun verilməsi müddəti daxilində işləmək qabiliyyətini saxlamalıdır. Bu halda fayl təkcə onun ilkin variantının köçürüldüyü qurğuda deyil, istənilən qurğularda yeni-dən hasil olmalıdır. İstifadə vaxtı başa çatandan sonra fayl işlə-mək qabiliyyətini itirməli və istifadəçi tərəfindən silinməlidir. İsti-fadə müddətinə nəzarət məsələsi elektron kollektorun serverinin vəzifəsinə daxildir: bu server konkret fayl üçün verilmiş lisenziya-ların vaxtından və sayından asılı olaraq onu bu kitabxananın baş-qa oxucuları tərəfindən köçürülmək üçün edir, müvafiq olaraq, açır və ya bağlayır.

Çoxsəviyyəli etibarlı texniki müdafiə, kitabxanaların istifadə-çilərinin ciddi hüquqi məsuliyyəti və dövlətin intellektual konten-tin dövriyyəsi sahəsində qayda yaratmaq əzminin bir yerdə cəm-ləşməsi, heç şübhəsiz, rəqəmsal məhsulun təchizatçılarının kitab-xanalarla işləmək arzusuna müsbət təsir edir, onlar yuxarıda gös-tərilən şərtlərə əməl etsələr, hüquq sahibləri üçün mənfəətin xeyli hissəsini təmin edən etibarlı tərəfdaşlara çevrilirlər.

Beləliklə, rəqəmsal iqtisadiyyatın ən ciddi münaqişələrindən biri – biliklərdən və mədəniyyətin nailiyyətlərindən pulsuz bəhrə-lənməyin tərəfdarları ilə çörək pulunu intellektual məhsullar ya-ratmaq yolu ilə qazananlar arasında münaqişə qeyri-maddi əm-təələrin istehsalçılarının maraqlarına riayət etməklə hər kəsin zə-kanın nailiyyətlərindən bəhrələnmək hüququna zəmanət verən kitabxanalar vasitəsilə bütün müxtəlif biliklərdən və mədəni də-yərlərdən istifadə etmək imkanı verilməsi vasitəsi ilə həll edilə bilər. Bu halda kitabxanalar onlara tarixən xas olan sosial qarant

300

rolunu yerinə yetirməkdə davam edərək, öz büdcəsini intellektual dəyərlərə ictimai girişin təminatına xərcləyirlər.

İctimai girişin sadə və rahat modelinin formalaşması, hər şey-dən əlavə, dəyərlərdən istifadənin bu dəyərlərə üzərində mülkiy-yət hüququna nisbətən prioriteti şüarı ilə pərdələnən rəqəmsal pi-ratların fəaliyyətinin mənəvi təməlini sarsıdacaqdır. Belə istifadə imkanı bütün vətəndaşlar üçün ədalətlə təmin edildiyi şəraitdə piratların fəaliyyəti nəcib quldurlar haqqında romantik təsəvvür-lərdən məhrum olur və hamılıqla pislənilən və ciddi cəzalandırıl-mağa layiq olanı açıq oğurluq xarakteri kəsb edir.

Artıq baş vermiş dəyişikliklərin hiss olunmasına baxmayaraq, rəqəmsal era hələ öz təkamülünün başlanğıc dövründədir. Analoq-lar dünyasının reallıqları üzərində qurulmuş kommunikasiyalar sistemi sürətlə keçmişə çevrilməkdədir və onun bütün iştirakçı-larının – kino və ya səsyazma studiyalarının, media agentlikləri-nin, nəşriyyatların və ya kitabxanaların özlərini dəyişməkdə ge-cikməməsi onlar üçün həyati əhəmiyyətli məsələdir, əks halda şə-rait özü onları dəyişməyə məcbur edəcək və vəziyyət tamamilə nəzarətdən çıxmağa başlayacaqdır.

Kitabxana şəbəkəsi əsasında intellektual fəaliyyət məhsulların-dan pulsuz istifadə sisteminin formalaşması bacarıqlı intellektual əməyin nəticələrinin dövriyyəsi sahəsində vəziyyəti normallaş-dırmağa, bəzi insanlar üçün yaradıcılıq imkanlarını qoruyub saxla-mağa, başqaları üçün – bədii və elmi yaradıcılığın məhsullarından maneəsiz bəhrələnməyə qabil olan real vasitəyə çevrilə bilər.

301

БИБЛИОТЕКИ В СИСТЕМЕ ЛЕГАЛЬНОГО РАСПРОСТРАНЕНИЯ

ЦИФРОВОГО КОНТЕНТА

В. К. Степанов профессор кафедры электронных библиотек,

информационных технологий и систем Московского государственного университета культуры и искусств

Определяющим фактором нынешней ступени развития че-

ловечества является повсеместный переход к цифровым техно-логиям. Цифровые приложения, проникшие во все сферы жиз-ни и кардинально меняющие способы производства, устои эко-номики, науки, культуры, образования и досуга, все явственнее осознаются в качестве фундамента современной цивилизации, качественно иной технологической парадигмы. По своей значи-мости цифровая эра может быть справедливо уподоблена брон-зовому или железному векам, веку пара или электричества.

Трансформация всего информационного потенциала че-ловечества в цифровую форму вызывает небывалые доселе преобразования сразу во множестве отраслей. Традиционные «вещные» объекты – книги, периодические издания, графи-ческие изображения, аудио– и видеозаписи преобразуются в невидимые потоки единиц и нулей, которые совершенно по-иному создаются, хранятся и распространяются. Эта судьба уже постигла наиболее актуальную часть музыкального нас-ледия, кино– и телепродукции. В ближайшие 3-5 лет в техно-логически развитых странах мира будет преобразован в циф-ровой формат и основной массив печатных изданий29.

29Начиная с апреля 2011 года Интернет-гигант Amazon продает больше электронных книг, нежели бумажных. На каждые 100 проданных в США печатных изданий приходится 105 изданий для Kindle.(http://pro-books.ru/sitearticles/7294)

302

Изменение природы конечных «продуктов» оказывает огромное влияние на все аспекты информационной деятель-ности в ее широком понимании и, прежде всего, на экономи-ческую составляющую издательского дела, музыкальной и киноиндустрии. Причина этого – в изменении способов про-изводства и распространения объектов интеллектуальной собственности, к которым, в числе прочих, относятся книги, аудио– и видеозаписи. Если в доцифровую эру для создания и распространения продуктов интеллектуальной собствен-ности в виде печатных изданий требовались специальные по-лиграфические мощности и разветвленная сеть книгораспро-странения, то в цифровой среде создание и распространение электронных версий книг может быть практически мгновен-но осуществлено любым из двухмиллиардной аудитории пользователей Интернет без каких-либо серьезных усилий.

Легкость создания и передачи через Сеть электронных из-даний, а в еще большей мере – аудиозаписей и кинофильмов, несмотря на все свои положительные стороны, превратилась в одну из главных проблем для современного издательского биз-неса, музыкальной и киноиндустрии и, фактически, привела к углубляющемуся кризису в сфере производства продуктов творческой деятельности. Пользователи Сети, получившие возможность бесплатно получать из Интернет книги, музы-кальные записи и кинофильмы, качество которых подчас со-вершенно не уступает оригиналам, закономерно утратили ин-терес к приобретению этой продукции у их официальных пос-тавщиков. Деятельность же создателей и расспространителей продуктов интеллектуального труда в этой ситуации откро-венно теряет смысл, поскольку вложенные в производство инвестиции не окупаются и, тем более, не приносят прибыли.

Производители интеллектуального контента, для которых прибыльность бизнеса является условием существования, пы- По данным Ассоциации американских издателей в феврале 2011 года объем продаж электронных книг в США впервые превысил показатели продаж бумажных книг. (http://www.kommersant.ru/doc/1621894)

303

таются решить проблему путем ужесточения законов, стре-мясь максимально ограничить доступ к продуктам интел-лектуальной собственности в цифровой форме и ввести кос-венные налоги, способные покрыть убытки от незаконного распространения своей продукции. Однако, практика показы-вает, что первые меры малоэффективны по причине сложнос-ти контроля за обращением в Сети файлов, представляющих чью-либо собственность; вторые, отражающиеся в итоге на повышении стоимости услуг для конечных пользователей, ни-коим образом не решают проблему, далеко не всегда справед-ливы и по этой причине создают повышенное раздражение в обществе в отношении законных правообладателей.

Итогом такого положения дел становится гибельный для экономики замкнутый круг: использование потребителями преимущественно пиратской продукции лишает производите-лей интеллектуального контента стимула к производству новых «товаров». При отсутствии легального торгового обо-рота государство не получает законных налоговых отчисле-ний, что обедняет бюджет и рикошетом бьет по интересам тех же пользователей.

Выходом из сложившейся ситуации является формирова-ние системы легального обращения объектов интеллектуаль-ной собственности, которая одновременно предусматривала бы учет интересов авторов и исполнителей произведений, из-дательств, телеканалов, кино– и музыкальных студий, равно как и конечных пользователей: читателей, слушателей, зрите-лей. Очевидно, что формирование подобной системы, черты которой все более явственно проступают в западных странах, основывается на введении платного доступа к объектам интел-лектуальной собственности. Такое решение, безусловно, це-лесообразно экономически, однако, создание подобной систе-мы по определению «закрывает» наиболее актуальные и цен-ные в художественном и научном отношении ресурсы от ши-рокого общественного доступа, что автоматически порождает информационное неравенство среди граждан страны.

304

В доцифровую эру общественным институтом, призван-ным обеспечить всеобщий доступ к интеллектуальному кон-тенту, были библиотеки. С момента своего образования они традиционно осуществляли сбор, обработку, хранение и вы-дачу во временное пользование всех видов печатных изда-ний, грампластинок и видеозаписей на магнитной ленте30. Этим обеспечивался общественный доступ к постоянно рас-ширяющемуся многообразию создаваемых человечеством произведений науки и искусства вне зависимости от уровня финансовых возможностей пользователей.

Изменение природы информационного массива – его трансформация в цифровую форму – в высшей степени отри-цательно сказалось на роли и значимости библиотек. Россий-ские владельцы прав на интеллектуальные продукты порою справедливо, а порою из-за недопонимания, в законодатель-ном порядке предельно ограничили возможности библиотек при работе с данными в цифровой форме. В соответствии со статьей 1274 4-й части Гражданского Кодекса «выраженные в цифровой форме экземпляры произведений, предоставляе-мые библиотеками во временное безвозмездное пользование, в том числе в порядке взаимного использования библиотеч-ных ресурсов, могут предоставляться только в помещениях библиотек при условии исключения возможности создать копии этих произведений в цифровой форме». Столь скудный перечень услуг лишь в минимальной степени может удовлет-ворить интересны уже приобщившихся к Интернет-сервисам читателей, в результате чего библиотеки фактически выклюю-чаются из формирующейся системы цифровых коммуникаций. Поневоле ограничиваясь работой с печатными изданиями, библиотеки не в состоянии выполнять свою изначальную мис-сию и по мере дальнейшего развития цифровой инфраст-

30 Разумеется, виды носителей информации менялись с течением времени. Основу фондов библиотек в разные исторические эпохи составляли глин-яные таблички, папирусные свитки, берестяные грамоты или рукописи на пергаменте.

305

руктуры все более превращаются в архаичные и малозна-чимые учреждения с понижающимся социальным статусом31. В таком виде библиотеки все чаще рассматриваются в ка-честве балласта для бюджета своих учредителей, начиная с отдельных организаций и заканчивая государством в целом.

Ситуация, гибельная для библиотек и крайне невыгодная ни государству в целом, ни всем его гражданам в отдельнос-ти, может быть преодолена за счет осознания и кардинально-го пересмотра роли библиотек в системе цифровых коммуни-каций. Существующая библиотечная сеть, как ничто другое, может и должна найти применение в качестве одного из магистральных каналов распространения продуктов интел-лектуального труда. Именно библиотеки, в силу своей приро-ды, в состоянии стать теми учреждениями, через которые граждане смогут бесплатно получать во временное пользова-ние все разнообразие современных книг, аудиозаписей, кино-продукции и иные интеллектуальные продукты, представлен-ные в цифровом формате.

Возвращение библиотек в число ключевых игроков ин-формационного рынка страны – придание им «второго дыха-ния», – требует серьезной работы в двух направлениях. Пер-вое связано с законотворческой деятельностью, второе – с ор-ганизационно-технической реализацией библиотечного дос-тупа к продуктам творческого труда.

Законотворческая деятельность должна снять преграды для обращения в библиотеках правомерно введенных в граж-данский оборот экземпляров произведений в цифровой фор-ме. Наделение библиотек правом приобретать у легальных поставщиков и «выдавать» читателям все многообразие циф-ровых ресурсов является неотъемлемым условием формиро-вания в стране системы легального обращения интеллек-туального контента и лежит в основе сохранения библиотек

31 По данным ГИВЦ с 1996 по 2009 годы общее число российских библи-отек сократилось с 53.470 до 46.697.

306

как общественных институтов в ближайшей перспективе. В изменении нуждается, прежде всего, Гражданский кодекс. В частности, пункт 2 статьи 1274 «Свободное использование произведения в информационных, научных, учебных или культурных целях» мог бы быть представлен в следующей или близкой по смыслу редакции: «В случае, когда библио-тека предоставляет экземпляры произведений, правомерно введенные в гражданский оборот, во временное безвозмезд-ное пользование, такое пользование допускается без согласия автора или иного правообладателя и без выплаты вознаграж-дения. При этом экземпляры произведений, выраженные в цифровой форме, могут предоставляться как в помещении библиотек, так и за ее пределами, в том числе и посредством компьютерной сети Интернет».

В свою очередь «выдача» читателям цифрового контента невозможна без детальной и четкой проработки правовых аспектов понятия «добросовестного использования» продук-тов интеллектуальной собственности применительно к циф-ровой составляющей библиотечных фондов. Библиотеки обя-заны сделать максимум возможного, чтобы предоставляемые ею во временное пользование цифровые копии не стали ис-точником для пиратства. Зарубежная практика свидетельст-вует, что оптимальное решение в данном случае заключается в обязательном предварительном оговаривании того, что биб-лиотечные материалы могут быть использованы исклюючи-тельно в личных целях и ни в коем случае не могут быть предоставлены третьим лицам или размещены в Сети (не редко соответствующим дисклаймером снабжается каждая страница выданного читателю источника в цифровой форме). Ответственность за неправомерные действия с выданным библиотекой ресурсом в этом случае полностью возлагается на конкретного читателя.

Российскую практику в данном вопросе целесообразно обозначить в статье 1273 ГК – «Свободное воспроизведение произведения в личных целях», четко определив границы

307

«воспроизведения в личных целях» для библиотечных мате-риалов. Уже упоминавшийся пункт 2 статьи 1274 «Свободное использование произведения в информационных, научных, учебных или культурных целях» должен быть дополнен ука-занием на то, что «выдача (предоставление доступа) к экзем-плярам произведений, выраженным в цифровой форме, осу-ществляется при условии обязательного информирования читателей библиотек о возможности использования таких произведений исключительно в личных целях».

Естественно, что предоставление широкого доступа к цифровой составляющей фонда за пределами библиотек должно сочетаться с резким повышением ответственности читателей за противозаконное распространение полученных источников. Юристам предстоит оперативно проработать механизмы контроля и степень ответственности пользовате-лей. Нарушения в данной сфере, как могущие принести су-щественный вред имущественным интересам правообладате-лей, должны караться отнюдь не лишением читательского билета, а реальным наказанием вплоть до лишения свободы.

Параллельно с решением правовых вопросов, обеспечи-вающих и детальным образом регламентирующих порядок доступа граждан к платному цифровому контенту через биб-лиотеки, необходимо сформировать организационно-техни-ческий механизм реализации этого процесса. Оптимальное решение заключается в создании принципиально новых структур, которые можно обозначить как центры электронно-го комплектования или электронные библиотечные коллек-торы. Функции подобных центров в самом общем виде вклю-чают закупку у правообладателей лицензий на пользование цифровыми материалами и техническую реализацию процес-са обращения цифровых ресурсов в библиотеках.

Организационная составляющая их деятельности схожа с традиционными функциями библиотечных коллекторов. От-личие заключается в том, что информационный массив и все операции с ним переходят в виртуальную область, поскольку

308

цифровые файлы нет нужды физически производить, скла-дировать или перемещать. Вместо этого ключевое значение приобретает юридическая составляющая, а именно, согла-сование и контроль выполнения условий лицензии на исполь-зование цифровых ресурсов, гарантирующее правооблада-телям получение доходов от выпущенной ими продукции. Естественно, что выступая посредниками, центры электрон-ного комплектования заключают лицензионные соглашения как с поставщиками, так и с библиотеками.

Техническая реализация процесса легального обращения закрытых цифровых ресурсов посредством библиотек осу-ществляется через Интернет-сервер, оснащенный специаль-ным программным обеспечением. Владеющие серверами электронные коллекторы размещают на них приобретенные у правообладателей материалы, которые читатели библиотек удаленно или при личном посещении своей библиотеки мо-гут выгрузить для воспроизведения на собственных устрой-ствах32. Характерно, что в данном случае именно подобные коллекторы, а не сами библиотеки осуществляют всё техни-ческое обслуживание цифровой части фонда. Делается это посредством специализированного программного обеспече-ния, в задачу которого, помимо прочего, входит идеентифи-кация читателей, генерация защищенной копии требуемого файла, сопоставление числа лицензий на приобретенные оп-ределенной библиотекой издания с числом читателей, ко-торые могут одновременно получить к ним доступ, контроль истечения времени пользования ресурсом и т.д.

Каждой библиотеке создавать и обслуживать собствен-ные серверы выдачи нет никакой необходимости: преиму-щество Интернет, заключающееся в отсутствии расстояний, делает возможным создание единых серверных площадок для всех библиотек страны, региона или отдельного ведомства. На одном таком сервере могут обслуживаться одновременно

32 Библиотекой выдаются именно файлы, а не устройства для чтения.

309

десятки тысяч библиотек. При этом читатели каждой биб-лиотеки получают доступ к ресурсам, которые приобрела именно их библиотека, а переход с сайта библиотеки на подобный сервер делается максимально прозрачным, так что только самые дотошные читатели заметят, что получают издания не непосредственно с библиотечного сайта. Задачи библиотек в сфере обращения электронной части фонда сво-дятся, таким образом, лишь к «комплектованию» потенциаль-но ценных для читателей цифровых изданий, видео– и аудиопродукции и их оперативной оплате.

Выведение всех организационно-технических функций, связанных с обращением платных цифровых ресурсов, за пределы библиотек и сочетание их в нескольких электронных коллекторах освобождает всю библиотечную сеть страны от нерационального расходования сил и средств. Создание самих коллекторов не требует дополнительного расхода сред-ств из федерального или местных бюджетов. Все они, являясь типичными бизнес-проектами, будут получать прибыль от разницы в стоимости приобретаемых у правообладателей и поставляемых библиотекам ресурсов, а также, возможно, за счет небольшой абонентской платы от библиотек за пре-доставляемые услуги. Выступить в роли таких центров могут как уже существующие библиотечные коллекторы, так и иные организации, например, Интернет-проекты, функциони-рующие ныне в качестве электронных книжных магазинов, или аггрегаторы полнотекстовых баз данных, обладающие наибольшим опытом сотрудничества с библиотеками. Опти-мальным видится создание в России нескольких центров электронного комплектования, конкуренция между которыми явится залогом повышения уровня предоставляемых библио-текам услуг и не позволит необоснованно завышать стои-мость предоставляемых материалов.

Выстраивание взаимоотношений между правообладателя-ми, электронными коллекторами, библиотеками и читателями заслуживает отдельного рассмотрения и детализации, однако к

310

ее основополагающим характеристикам относится применение модели «гибкого комплектования» когда наличие и число лицензий (фактически – состав фонда и количество экземпля-ров) изменяются в зависимости от текущего спроса на конкрет-ный источник. Программные средства должны обладать спо-собностью автоматически отслеживать спрос в реальном време-ни, на основе чего библиотеки будут приобретать дополнитель-ные лицензии или отказываться от излишних. Читатели при этом получают возможность не только пользоваться уже име-ющимся в библиотеке масссивом, но и прямо влиять на заказ необходимых им материалов, направляя в библиотеку запросы на интересующие их произведения. Приобретение лицензий на пользующиеся повышенным спросом издания, аудио– и видео-продукцию позволит библиотекам не только полнее удовлет-ворять читательский спрос, но и эффективнее расходовать соб-ственный бюджет.

Отдельной и чрезвычайно важной задачей, успехом реали-зации которой определяется сама возможность создания общенациональной системы легального обращения цифрового контекта через библиотеки, является обеспечение технической защиты выдаваемых материалов. Простота копирования и распространения в масштабах планеты единожды попавших в общественный обиход цифровых объектов заставляет право-обладателей крайне настороженно относиться к любым проек-там, предполагающим систематическую утечку их собствен-ности. Именно поэтому библиотеки должны предоставить максимально возможные гарантии того, что получаемые через них материалы не будут распространяться в Сети.

Защита библиотечных экземпляров должна предусматри-вать несколько уровней. Прежде всего, любая копия должна быть персонифицирована: содержать в себе указание на то кто (логин читателя), когда (точное время выдачи), откуда (указание библиотеки) и на какой срок ее получил. Подобный «библиотечный штамп» должен располагаться на первой странице книги, периодического издания или отдельной ста-

311

тьи, являться заставочным кадром для видеофайлов, визуаль-но воспроизводиться в программах-плеерах при звучании аудиофайла. Сам «штамп» должен быть программно глубоко интегрирован в содержание выдаваемых файлов всех видов с тем, чтобы попытка его удаления (взлома защиты) приводила к приведению файла в нерабочее состояние.

Второй уровень защиты должен основываться на ограни-чении времени пользования материалами. Как и в обычной библиотечной практике, в зависимости от правил, устанавли-ваемых каждой библиотекой, выдаваемый экземпляр должен сохранять работоспособность исключительно в пределах сро-ка его выдачи. При этом файл должен воспроизводиться на любых устройствах, а не только на том, на который произве-дена его первоначальная выгрузка. По истечении времени пользования, файл должен терять работоспособность и удал-яться пользователем. Контроль срока пользования входит в задачу сервера электронного коллектора, который в зависи-мости от времени выдачи и числа лицензий на конкретный файл делает его, соответственно, закрытым или открытым для выгрузки другими читателями данной библиотеки.

Сочетание надежной многоуровневой технической защи-ты с серьезной правовой ответственностью пользователей библиотек, подкрепленные решимостью государства навести порядок в сфере обращения интеллектуального контента, не-сомненно, положительно повлияют на желание поставщиков цифровой продукции иметь дело с библиотеками, которые, при выполнении описанных выше условий, превращаются для правообладателей в надежных партнеров, обеспечиваю-щих немалую долю прибыли.

Таким образом, один из важнейших конфликтов цифро-вой экономики – между сторонниками бесплатного доступа к знаниям и достижениям культуры, и теми, кто зарабатывает на жизнь созданием интеллектуальных продуктов, может быть разрешен посредством предоставления доступа ко все-му многообразию знаний и культурных ценностей через биб-

312

лиотеки, гарантирующие каждому право на приобщение к достижениям разума при соблюдении интересов производи-телей нематериальных товаров. Библиотеки при этом продол-жают выполнять исторически присущую им роль социаль-ного гаранта, расходуя свой бюджет на обеспечение общест-венного доступа к интеллектуальным ценностям.

Формирование простой и удобной модели общественного доступа, помимо прочего, выбьет моральную почву из-под деятельности цифровых пиратов, прикрывающихся лозунгом приоритета доступа к ценностям над правом собственности на эти ценности. В условиях, когда такой доступ справедливо обеспечен для всех граждан, деятельность пиратов лишается романтического ореола благородного разбойника и приобре-тает характер откровенного воровства, единодушно осуждае-мого и заслуживающего серьезного наказания.

Несмотря на ощутимость уже произошедших изменений, цифровая эра находится лишь в начале своей эволюции. Сис-тема коммуникаций, выстроенная на реалиях аналогового мира, стремительно уходит в прошлое и всем ее участникам, будь то кино– или звукозаписывающие студии, медийные агентства, издательства или библиотеки, жизненно важно не опоздать с трансформацией самих себя, меняясь прежде, чем это вынудят сделать обстоятельства и ситуация начнет окон-чательно выходить из-под контроля.

Формирование системы бесплатного доступа к продуктам интеллектуальной деятельности на основе библиотечной сети способно стать реальным рычагом, способным нормaлизо-вать ситуацию в сфере обращения результатов интеллек-туального труда, сохранив возможность одним творить, а другим беспрепятственно наслаждаться произведениями ху-дожественного и научного творчества.

313

“YENİ NƏSİL” KİTABXANASI: WEB 2.0-DAN WEB 3.0-A –

GƏLƏCƏYƏ APARAN YOL

Moşkovskaya T. V. “A.F. Losev evi” Rus fəlsəfə

və mədəniyyət tarixi kitabxanası, İnformasiya texnologiyaları üzrə

direktor müavini (Moskva) Bu gün müasir kitabxanalarda peşə maraqları müxtəlif olan

mütəxəssislərin diqqətini cəlb edən ən maraqlı məqam proqram və texnoloji təminatı sahəsində yeni qərarların təsiri altında həmin kitabxanalarda baş verən dəyişikliklərdir. Kitabxanaların hətta “ata-baba” və ya klassik funksiyalarının icrasında: axın-axın sə-nədlərin toplanması, saxlanması və geniş istifadəyə verilməsində baş verən dəyişikliklər buna tipik nümunə hesab edilə bilər.

Kitabxana sisteminin təşkilinin konseptual modelində baş ver-miş, mərkəzləşdirilmiş fond sxeminə əsaslanan dəyişiklikləri əvvəlki “əlyetərli olmaq üçün qoruyub saxlamalı” düsturu əvəzinə “qoruyub saxlananı əlyetərli etməli” düsturu ilə təsvir etmək olardı. Dəyişik-liklərin bu sadə alqoritmi, əslində, “Yeni nəsil” kitabxanasının bütün fəlsəfi konsepsiyasının mahiyyətini təşkil edir. Bu konsepsiyanın mərkəzində kitabxana fondu deyil, istifadəçi dayanır.

Bu məqalənin əsas məqsədi həmin dəyişikliklər prosesini izlə-mək və təsvir etmək, ən əsası – mümkün qədər kitabxanaların gələ-cəyinə, onların potensial imkanlarına və risklərinə nəzər salmaqdır.

İnformasiya–telekommunikasiya texnologiyalarının (İKT) in-kişafının bugünkü vəziyyətinə kitabxana təcrübəsində onlardan istifadə edilməsi nöqteyi-nəzərindən aşağıdakı aşkar nəticələrə gəlmək olar: kitabxanalar öz işində İKT-dən geniş istifadə edilmə-si ilə əlaqədar mühüm dəyişikliklərə məruz qalır və cəmiyyətdə özünü keyfiyyətcə yeni səviyyədə təqdim etmək istiqamətində müəyyən addımlar atırlar.

314

Keçən yüzilliyin 90-cı illərinin ortalarından başlayaraq kitab-xanaların yeni tipləri meydana çıxırlar, yeniləmənin elementləri artıq həmin yeni kitabxana tiplərinin adlarında əks olunmuşdu:

• Kitabxana – mədəni – maarifçilik mərkəzi; • Kitabxana–muzey və ya memorial mərkəz (memorial kitabxana); • Kitabxana – institut; • Kitabxana – informasiya mərkəzi; • Kompyuter kitabxanası; • Kitabxana – fond və başqaları. İnformasiya texnologiyalarının mövcudluğu və onlardan fəal isti-

fadə şəraitində elmi və kütləvi (ictimai) kitabxana anlayışları arasında, onlarda saxlanılan sənədli massivlərin həcminə görə bir-birindən prin-sipial olaraq fərqlənən kitabxanaların informasiya imkanları arasında sərhədlər silinməyə başlamışdır. Bir tərəfdən, Kitabxana özünün əsas funksiyasını adında vurğulayaraq, Sosial mühitdə öz əhəmiyyətini ar-tırmağa, qabartmağa çalışır, bu halda hakimiyyətin diqqətini daha çox cəlb etməyə və deməli, böyük maliyyə investisiyaları əldə etməyə ümid bəsləyirdi. Digər tərəfdən, kitabxana ənənəyə görə muzey, mə-dəni–maarif və ya təhsil xidmətləri təqdim edən mədəniyyət müəs-sisələrinin başqa növləri: muzeylər, klublar və təhsil müəssisələri üçün əsas hesab edilən illər: fəaliyyət növlərini qanunlaşdıraraq və özünün nizamnaməsində nəzərdə tutulan fəaliyyət növləri kimi təsbit edərək, getdikcə daha çox hallarda regionda, bələdiyyə qurumunda və sair sə-viyyələrdə mədəniyyət və asudə vaxt mərkəzinə çevrilir və bu da onun statusunu yüksəldirdi. İnformasiya intellekt-mərkəzlərinin yaranması da həmin zəncirin həmin sıranın davamı, indi əhalinin tələbat duy-duğu, hakimiyyət orqanlarının nəzərində aydın və əhəmiyyətli olan fəaliyyət növlərinə legitimlik verilməsi deməkdir.

“Yeni nəsil” kitabxanasının və onun informasiya resurslarının möv-cudluğu ilk növbədə texnoloji mühitlə və belə kitabxananın qurulması üçün müasir mərhələdə qəbul edilmiş peşəkar prinsiplərlə müəyyən edilir. Texnologiya mühiti haqqında danışarkən qeyd etmək lazımdır ki, Rusiya kitabxana cəmiyyətində praktik olaraq bütün son onillikdə ki-tabxana təcrübəsində yeni texnoloji həllərin öyrənilməsi, tədqiq edilmə-si və praktiki aprobasiyası prosesi gedir. Bu prosesin başlanması İKT-in

315

sürətli inkişafı ilə bağlıdır. Həqiqətən, XX yüzilliyin 80-ci illərindən etibarən, Rusiya kitabxanaları öz işində kompyuter texnikasından və İnternet texnologiyalarından fəal istifadə etməyə başlamışlar.

İnternetin Rusiya sektorunun fəal genişlənməsi, bu informasi-ya resursuna ehtiyac olmasının və insan fəaliyyətinin ən yeni tele-kommunikasiya texnologiyaları ilə əlaqədar müxtəlif sahələrinin praktik qarşılıqlı təsirinin dərk edilməsi, Rusiya kitabxanalarında baş verən texnoloji dəyişikliklərdə də öz əksini tapmışdır. Kitab-xanaların kompyuterləşdirilməsi və avtomatlaşdırılması sahəsində həyata keçirilən proqramlar çox vaxt həmin kitabxana sistemləri-nin İnternetin qlobal şəbəkə resurslarına qoşulması proseslərinə keçirdi. Bundan başqa, İKT bazarının strukturu sürətlə dəyişirdi. Bu bazarı tədqiq edən analitiklərin əksəriyyəti qeyd edirdi ki, mo-billik, simsiz texnologiyaların tətbiqi və genişzolaqlı rabitəyə ke-çid bu dəyişiklikləri müəyyən edən əsas amillərdir.33

Həmin texnoloji mühitlərin təsiri altında kitabxanaların qurul-masının əsas peşəkar prinsipləri də dəyişirdi. İndi onlar hamısı get-dikcə daha artıq dədəcədə açıq sistemlər statusu əldə edirdilər. Bu halda kitabxananın əsas funksiyası – informasiyanın toplanması və saxlanılması – bu informasiyanın əlyetərli olmasının və ondan kor-porativ istifadənin təmin edilməsi funksiyası ilə əvəzlənirdi. Bu pro-seslərdə əsas məqamlardan biri də elektron kataloqların xidmətinin inkişafı, biblioqrafik bazaların yalnız elektron formada dəstəklənmə-si və aparılması sisteminə keçid oldu. Şəbəkə texnologiyaları kitab-xanaların vahid informasiya məkanında işləməsinə imkan verir, bu halda çox vaxt kitabxana həmin məkana vahid giriş nöqtəsinə çevrilir və toplu və ya bölünmüş korporativ elektron kataloqlar tex-nologiyalarına əsaslanaraq, öz istifadəçi auditoriyasının istənilən informasiya sorğularını təmin edə bilirdi.

Qeyd etmək lazımdır ki, son zamanlar biblioqrafik məlumat bazalarının və elektron kataloqların yaradılması ilə yanaşı, rəqəm-

33 Шрайберг Я.Л. «Библиотеки и университеты в электронно-информационной среде: первые шаги на пути от информационного общества к обществу зна-ний»/Я.Л.Шрайберг//Ежегодный доклад Конференции «Крым-2005».– Судак; М.,2005.– С.9.

316

sal elektron kitabxanaların və ya mətnlərin virtual kolleksiyaları-nın təşkili üzrə layihələrin reallaşdırılmasını da kitabxana təcrübə-sində telekommunikasiya texnologiyalarından istifadənin əsas prioritetlərinə aid etmək olar.

XX əsrin 90-cı illərində elektron kitabxana texnologiyaları sürətlə inkişaf etməyə başlamışdı. Məhz həmin vaxt informasiya-nın yaranması və toplanması templəri artmış, biliklər qazanılması-na yanaşmalar mürəkkəbləşmiş, mütaliə və yazının yeni formaları və tipləri (məsələn, metamütaliə) yaranmışdı. Bütün bunlar elek-tron kitabxanalar texnologiyasının instrumental bazasının inki-şafına kömək edirdi, bu baza müxtəlif bilik sahələrinə aid olan, dünyanın müxtəlif yerlərindəki “anbarlar” üzrə paylanmış infor-masiyanın təşkili, saxlanması və ona sürətli müraciətin təmin edil-məsi funksiyalarını həyata keçirməli idi.34

O vaxtdan kitabxanaların işində aşkar sıçrayışa və bu işin key-fiyyət göstəricilərinin artan dinamikasına baxmayaraq, onlar infor-masiya xidmətlər bazarında indi də əvvəlki kimi sərt rəqabət vəziy-yətindədirlər. Oxucularını get-gedə, o cümlədən İnternet-texnologi-yaların təsiri altında itirən kitabxanalar ciddi seçim qarşısında qal-mışlar: ya kitabxanalar dəyişməlidir, ya da onlar bir sosial ictimai institut kimi yox olacaqlar. Xüsusən ona görə ki, kitabxanaların öz mövqelərini qoruyub saxlaması üçün onların qurulmasının hansı modelinin qəbul edilməli olması artıq indi aşkar görünür. “Yeni nə-sil” kitabxanası kimi müəyyən edilə biləcək bu modelə uyğun kitabxanalarda işin təşkili prinsipləri daha yüksək texnoloji səviy-yədə qurulmuşdur və onlar öz işində ənənəvi texnologiyalardan istifadə edən kitabxanalardan ciddi fərqlənirlər.

Dünya kitabxana cəmiyyətinin peşəkar dairələrində kitabxanala-rın növbəti nəsli üçün müxtəlif xidmətlər “Kitabxana 2.0” adını almış kitabxana xidmətinin yeni modeli şəklində fəal tətbiq edilir. Belə ki-tabxananın mərkəzində konkret binalarda yerləşən kitab fondları deyil, bu cür kitabxanada baş verən bütün dəyişikliklərə təsir etməyi bacaran

34 Земсков А.И. Электронные библиотеки как элемент информационного общества//Науч. и тех.б-ки.-2002.– №6.-С.5-15

317

istifadəçi dayanır. Web–2.0 texnologiyasından prioritet vasitə kimi istifadə edilməsi kitabxanalar rolunu əhəmiyyətli dərəcədə də-yişdirməyə öz istifadəçilərinin dəyişən ehtiyacları ilə eyni zamanda inkişaf etməyə imkan verir. Belə yeni kitabxanalar sosial şəbəkə la-yihələrində geniş yayılmış interaktiv iş formalarından istifadə edirlər. Kitabxana 2.0 modelində müştərinin biliklərindən kitabxana xidmət-lərinin genişləndirilməsi və yaxşılaşdırılması üçün istifadə etməyə ça-lışırlar. İstifadəçilərin şərhləri, “bloqlar”, xəbər kanalları, rəylər, teqlər şəklində xüsusi kontestin təşkil edilməsi və bir sıra başqa vasitələr oxucuların yeni nəslinin istifadə edə biləcəyi informasiya məhsulu ya-radır. “Yeni nəsil” kitabxanası yeni texnoloji vasitələrin köməyi ilə öz informasiya məhsullarını və xidmətlərini əksəriyyəti kibernetik mə-kanda işləyən və öz asudə vaxtını həmin məkanda keçirən istifadə-çilərin geniş əhatə dairəsi üçün təqdim edə bilər.

“Web 2.0” termini indi artıq uzaqda qalmış 2001-ci ildə Tim O'Reyl tərəfindən dövriyyəyə daxil edilmişdir. Bu anlayış tezliklə ki-tabxana mühitinə translyasiya edilmiş, 2005-ci ildə isə amerikalı ki-tabxanaçı və tədqiqatçı Maykl Keysi özünün “Library Crunch” adlı şəxsi bloqunda ilk dəfə “Kitabxana 2.0” terminindən istifadə etmiş-dir.35 Veb 2.0 konsepsiyasında çox geniş fərdiləşdirilmiş başlanğıcdan istifadə edir. Əbəs deyil ki, Veb 2.0-ı həm də “sosial Veb” adlandırır-lar. Bu istiqamətin proqram alətlərinin malik olduğu bütün funksional imkanlar sayəsində Şəbəkənin milyonlarla istifadəçisi onlayn rejimdə öz kontentinin və ya ümumi kontentin sərbəst qurulması prosesində özlərini bu prosesin iştirakçıları kimi hiss edirlər. Bu multimedia kon-tentin təşkili axına bənzər xüsusiyyətlərə malikdir, çünki onu rəqəmsal foto və videokameralar, mobil telefonlar, kompyuterlər və s. müxtəlif alətlərin köməyi ilə yaratmaq asan və sadədir. Veb 2.0 anlayışının özü dəqiq tərifi və formul kateqoriyaları olmayan çox şərti anlayışdır. “Veb 2.0 çoxluğunun” altçoxluğu kimi yaranmış “Kitabxana 2.0” və “Kitabxanaçı 2.0” anlayışlarının xarakteristikaları da dəqiq deyil. Buna görə “Kitabxana 2.0” termini indiyə qədər polemika mövzusu 35 Золотова Н.Ю. Веб 2.0 и Американские библиотеки/Н.Ю.Золотова//Откры-тый доступ: Библиотеки за рубежом 2008: сборник.– М.: Центр книги ВГБИЛ им. М.И. Рудомино,2009 – С.47.

318

olaraq qalır. Peşəkarların çoxu bu istiqamətin gələcəyini görmür və onu yalnız “konektur” oyuncaq hesab edir. Amma əgər Web 2.0 alət-lərinin özləri və kitabxana işi təcrübəsində onlardan istifadə məsələsi üzərində diqqətlə və ətraflı dayansaq, müasir kitabxanaların fəaliyyəti üçün geniş bir sahə olduğunu görmək olar. Bir neçə nümunəyə baxaq;

Web 2.0 texnologiyasında elektron kataloqun işi

Müasir kitabxanada elektron kataloq yalnız kitabxana sisteminin

işinin texnoloji sxemləri öyrənilməsi üçün predmet deyil, həm də onun əsas informasiya resursu, müasir informasiya xidmətlərinin inkişafının əsası hesab edilə bilər. Xidmətlərin bu növləri, ilk növbədə, istifa-dəçilərin “yeni nəsli” adlandırıla biləcək virtual oxucu auditoriyası ilə işləmək üçün nəzərdə tutulmuşdur. Onlar Web 2.0 və Web 3.0-ın texnoloji imkanlarına əsaslanan İnternet mühitində ciddi iş təcrübəsinə malikdirlər. “Odnaklassniki.ru”, “VKontakte”, “Face Book”, “My Space” kimi sosial şəbəkə layihələrinin, “Vikipediya” və sair elmi la-yihələrin fəal iştirakçıları olan bu şəbəkə auditoriyası yeni kitabxana servisləri və xidmətləri ilə işləməyə praktik olaraq hazırdır.

İstifadəçi tərəfindən tapılmış biblioqrafik yazı əsasında oxşar tematik oriyentasiyalı və elektron kataloqun başqa istifadəçiləri üçün əlyetərli şəbəkə resurslarının linkləri şəklində şəxsi biblio-qrafiyanın təşkil edilməsi buna misal ola bilər. Təqdim edilən xidmət SFX (Special Effects for Libraries) texnologiyasının vasi-tələrindən edilməklə təşkil oluna bilər. SFX OpenURL standartı əsasında İnternetdə biblioqrafik informasiyanı tapmağa, bu resur-sa müraciət edən istifadəçini elektron jurnallar və onların yeri haqqında məlumatların qabaqcadan hazırlanmış cədvəlindən isti-fadə edərək, autentifikasiya etməyə, məhz istifadəçi üçün tələb edilən sənədin surətini ala biləcəyi elektron sənədlər anbarlarına istinadlar təqdim etməyə imkan verən xidmətin formalaşması tex-nologiyasıdır. Beləliklə, OpenURL və SFX birlikdə, istifadəçilər tərəfindən lazımlı informasiya mənbələrinin tapılması, həmçinin onlara elektron çatdırma xidmətində surət sifariş edilməsi, ən ya-xın ənənəvi kitabxanada həmin informasiyanın çap versiyasının

319

olub-olmamasının yoxlanılması və sair əlavə xidmətlər təqdim edilməsi problemlərinin həlli üçün nəzərdə tutulmuşdur.36

Xidmətin digər variantı RSS texnologiyasından – predmet ax-tarışı hissəsində biblioqrafiyaya tətbiq edilə bilən xəbərlər kana-lından istifadə edilməsi variantıdır. Bu halda müəyyən rubrikaya abunə olmuş istifadəçi üçün bütün yeni biblioqrafik informasiya avtomatlaşdırılmış müraciət rejimində toplanacaqdır.

Bundan əlavə, elektron kataloqların yeni nəslində biblioqrafik ax-tarışın əhatə dairəsini əhəmiyyətli dərəcədə genişləndirən texnologiya-lar getdikcə daha çox tətbiq edilir. Həm media –, audio – və videoma-teriallar şəklində kitabxananın internet resursları, həm də xarici şəbəkə resursları vahid axtarış interfeysinə qoşulur. Belə araşdırmaların prak-tikada reallaşdırılması onlayn kataloqun yeni bir funksiyasının – ümu-mi naviqasiya funksiyasının yaranmasına səbəb olmuşdur. Müxtəlif aparat və proqram mühitlərində təşkil edilmiş, həmçinin məlumatların saxlanılması formatları müxtəlif olan sistemlərin qarşılıqlı təsirinin hə-yata keçirilməsi son illərdə elektron kataloqlar sistemi ilə əlaqədar ən gözəçarpan innovasiyalardan biri olmuşdur. Komplektləşdirmə, kata-loqlaşdırma, saxlama və girişin həyata keçirilməsi kimi texnoloji pro-seslər üçün korporativ işi təşkil etməyə imkan verən, artıq məşhurlaş-mış Z39.50 protokolundan37 başqa, JDBS (Java DataBase Connecti-vity) kimi Web 2.0 interfeyslərindən də istifadə etməyə başlamışlar. Java dilində yazılmış bu tətbiqi proqram interfeysi SQL–sorğuların ic-rası, o cümlədən məlumat bazaları ilə birləşmələrin qurulması, SQL–sorğular göndərilməsi və alınmış məlumatların işlənməsi üçün nəzərdə tutulmuşdur. Bu interfeys relyasiya tipli VB-lərin demək olar ki hamı-sına SQL-sorğular göndərməyə imkan verir, bu isə proqram məhsul-ları istehsalçılarını hər bir VBİS (Informix, Oracle və s.) üçün ayrıca tətbiqi proqram yazmaq zərurətindən azad edir, çünki hər bir tətbiqi proqram müxtəlif platformalara keçirilə bilər.

36 Воройский Ф.С. Веб-технологии второго поколения и их развитие [Текст] /Ф.С. Воройский// Научно-технические библиотеки.– М.,2008.-№10. – С.30 37 Гончаров М.В. Практическая реализация библиотечного интернет-ком-плекса: науч.-практ. пособие/ М.В. Гончаров, К.А. Колосов.– М.:ФАИР-ПРЕСС, 2005.-192 с.

320

Əlbəttə, Web 2.0 mühitində işləyən kitabxana cəmiyyətində Wiki texnologiyası – istifadəçilərin girişi üçün sərbəst olan və on-ların kontenti asanlıqla redaktə etməsinə və yeniləşdirməsinə im-kan verən saytların yaradılması və onlara ümumi adlar verilməsi texnologiyası da diqqətdən kənarda qalmamışdır. 2005-ci ildən başlayaraq, son istehlakçılara istiqamətləndirilmiş başqa texnolo-giyalarla – yuxarıda bəhs etdiyimiz bloqlar, virtual mühazirələr və RSS texnologiyaları ilə yanaşı, bu texnologiyanın da kitabxana saytlarında çox sürətli yayılması müşahidə olunur.

Web 2.0 alətləri kitabxanaçıların şüurunu dəyişdirməklə bərabər, kitabxananın informasiya resurslarına da ciddi təsir göstərir. İndi oxucuların çoxu kitabxanaya rəqəmsal kontent xatirinə gəlir. Artıq bu kontent yalnız kitabxanaçılar tərəfindən deyil, həm də istifadə-çilər tərəfindən yaradılır, beləliklə onun keyfiyyət və kəmiyyət xa-rakteristikaları dəyişir. “Yeni nəsil” kitabxanasının “mərkəzində” is-tifadəçi dayanır, bu kitabxana “sosial” və “multimedia” tipli kitabxa-naya çevrilir. Bu fikir düzgündürmü? Kitabxanaya belə inqilabi də-yişikliklər lazımdırmı? Çox tez-tez belə bir fikir səslənir ki, Web 2.0 kitabxanaların nüfuzunu azalda, onların peşəkar kontentini və bu-nunla bağlı xidmətləri pisləşdirə bilər. Lakin kitabxanalar dəyiş-məlidir, Şəbəkədə açıq və sərbəst ünsiyyət saxlamaq, öz resurslarını yaratmaq, bilik və təcrübələrini başqaları ilə bölüşmək imkanına malik olan milyonlarla istifadəçi kitabxanalardan bunu gözləyir.

Web 3.0 konsepsiyası, istər-istəməz, kitabxanaçıları da bu pro-seslərə cəlb edəcəkdir. Axı bəzən mötəbərlik səviyyəsi şübhə doğuran çox böyük miqdarda kontenti süzgəcdən keçirmək lazım gələcəkdir. Bu fəaliyyətlə yalnız müvafiq sertifikatlar və lisenziyalar verilmiş pe-şəkarlar məşğul olacaqlar. Onda 3.0 Kitabxanaçılara həqiqətən ciddi tələbat olacaq, onların özlərinə inamı artacaq, kitabxananın Kontentin Sertifikatlaşdırılma Mərkəzi kimi mövcudluğu məsələsi artıq mübahi-sə mövzusu olmayacaq və ya şübhə altına qoyulmayacaqdır. Kitabxa-naların gələcəyi İnternetin təsiri altında dəyişəcəkdir, lakin onun əlverişli inkişafı üçün kitabxanaçılar ona hazırlaşmalı, bütün sosial və texnoloji dəyişiklik proseslərini izləməlidirlər. Onda bu gələcək aydın və ümidverici olacaqdır.

321

БИБЛИОТЕКА «НОВОГО ПОКОЛЕНИЯ»: ОТ WEB 2.0 К WEB 3.0 –

ПУТЬ В БУДУЩЕЕ

Мошковская Т. В. Заместитель директора по информационным

Технологиям Библиотека истории русской философии и культуры

«Дом А.Ф. Лосева»

Самое интересное, что происходит сегодня в современ-ных библиотеках и к чему приковано внимание специалистов различных профессиональных интересов – это изменения, происходящие в них под воздействием новых решений в области программного и технологического обеспечения. Ти-повой пример таких изменения можно увидеть даже в выпол-нение так называемых «родовых» или классических функций библиотек: собирание, хранение и предоставление широкого доступа ко всему спектру документальных потоков.

Преобразования, которые произошли в концептуальной модели организации библиотечной системы, имеющие фон-доцентрическую схему построения, можно было бы проил-люстрировать такой формулой: изначальное «хранить – что бы осуществлять доступ» на измененное «осуществлять дос-туп на то, что хранится». В этом простом алгоритме преобра-зований заложена по сути вся философская концепция биб-лиотеки «нового поколения», в центре которой стоит пользо-ватель, а не библиотечный фонд.

Основная задача данной статьи проследить и описать процесс данных преобразований, и главное, насколько это возможно, заглянуть в будущее библиотек с их потенциаль-ными возможностями и рисками.

322

Рассматривая сегодняшнее состояние развития информаци-онно–телекоммуникационных технологий (ИКТ) c точки зрения использованиях их в библиотечной практике можно сделать следующие очевидные выводы: библиотеки претерпевают зна-чительные изменения в связи с широким использованием в сво-ей работе ИКТ и осуществляют определенные шаги в позици-онировании себя в обществе на новом кАчественном уровне.

С середины 90–х годов прошлого столетия появляются новые типы библиотек, в названиях которых уже были зало-жены элементы обновления:

Библиотека – культурно – просветительский центр; Библиотека – музей или мемориальный центр (мемо-

риальная библиотека); Библиотека – институт; Библиотека – информационный центр; Компьютерная библиотека; Библиотека– фонд и др. При существовании и активном использовании информа-

ционных технологий, стали размываться границы между понятиями научной и массовой (публичной) библиотекой, информационными возможностями библиотек, принципиаль-но отличающихся по объему хранящихся в них документаль-ных массивов. С одной стороны, Библиотека стремилась уве-личить, прописать свою значимость в Социуме, вынося в свое название основную функцию, надеясь при этом получить большее внимание властей, а значит и большие финансовые инвестиции. С другой стороны, узаконивая и делая устав-ными те виды деятельности, которые традиционно считаются основными для иных видов учреждений культуры: музея, клуба, образовательного учреждения, предоставляющих му-зейные, культурно–просветительские или образовательные услуги, библиотека все чаще становилось центром культуры и досуга в регионе, муниципальном образовании и т.п., что также повышало ее статус. Появление информационных ин-

323

теллект-центров – это продолжение той же цепочки, того же ряда, придание легитимности тем видам деятельности, кото-рые являются сейчас востребованными населением, понятны-ми и значимыми в глазах власти.

Существование библиотеки «нового поколения» и ее ин-формационных ресурсов определяется в первую очередь техно-логической средой и принятыми на современном этапе про-фессиональными принципами построения такой библиотеки. Говоря о технологической среде следует отметить, что прак-тически все последнее десятилетие в российском библиотечном сообществе идет процесс изучения, исследования и практичес-кой апробации новых технологических решений в библиотеч-ной практике. Начало этого процесса связано со стремительным ростом ИКТ. Действительно, начиная с 80–х годов XX сто-летия, российские библиотеки начали активно использовать в своей работе компьютерную технику и Интернет–технологии.

Активный рост российского сектора Интернет, осознание востребованности данного информационного ресурса и практи-ческого взаимодействия различных отраслей человеческой дея-тельности, связанных новейшими телекоммуникационными технологиями, отразился и на технологических изменениях, происходящих в российских библиотеках. Проводимые прог-раммы в области компьютеризации и автоматизации библиотек очень часто переходили в процессы подключения данных библиотечных систем к глобальным сетевым ресурсам Интер-нет. Кроме того, сама структура рынка ИКТ стремительно менялась. Большинство аналитиков, исследующих данный ры-нок, отмечало что мобильность, внедрение беспроводных тех-нологий и переход на широкополосную связь, являются теми основными факторами, определяющими эти изменения.38

38 Шрайберг Я.Л. «Библиотеки и университеты в электронно-информационной среде: первые шаги на пути от информационного общества к обществу зна-ний»/Я.Л.Шрайберг//Ежегодный доклад Конференции «Крым-2005».– Судак; М.,2005.– С.9

324

Под воздействием данных технологических сред менялись и основные профессиональные принципы построения библиотек. Теперь они все больше приобретали статус открытых систем, когда основная функция библиотеки – накопление и сохранение информации, преображалась в функцию доступа и корпора-тивного использования этой информации. Одним из ключевых моментов в этих процессах стало развитие службы электронных каталогов и переход на систему поддержки и ведения биб-лиографических баз только в электронном виде. Сетевые техно-логии позволили библиотекам работать в едином информацион-ном пространстве, когда библиотека зачастую становилась еди-ной точкой доступа к этому пространству и могла обеспечивать любые информационные запросы своей пользовательской ауди-тории, опиираясь на технологии корпоративных сводных или распределенных электронных каталогов.

Следует отметить, что в последнее время к основным приоритетам использования телекоммуникационных техно-логий в библиотечной практике, кроме создания библиогра-фических баз данных и электронных каталогов, можно отнес-ти реализацию проектов по организации цифровых электрон-ных библиотек, или виртуальных коллекций текстов.

Бурный рост технологий электронных библиотек пришелся на 90–е годы XX века, когда ускорились темпы создания и накопления информации, усложнились подходы к получению знаний, а также появились новые формы и типы чтения и письменности (например, метачтение). Все это содействовало развитию инструментальной базы технологии электронных библиотек, которая должна была осуществлять организацию, хранение и быстрый доступ к различным областям знаний, распределенным по мировым хранилищам информации.39

Несмотря на очевидный прорыв и нарастающую динами-ку качественных показателей работы библиотек, в настоящее

39 Земсков А.И. Электронные библиотеки как элемент информационного общества//Науч. и тех.б-ки.-2002.– №6.-С.5-15

325

время они по-прежнему находятся в состоянии жесткой кон-куренции на информационном рынке услуг. Библиотеки, неу-клонно теряющие своих читателей, в том числе и под вли-янием Интернет-технологий, встали перед выбором: либо библиотека исчезнет как социальный общественный инсти-тут, либо она должна измениться. Тем более уже сейчас оче-видно какая модель построения библиотеки должна быть принята, что бы сохранить свои позиции. Данная модель мо-жет быть определена как библиотека «нового поколения», в которой принципы организации работы построены на более высоком технологическом уровне и существенным образом отличаются от библиотек, использующие традиционные тех-нологии в своей работе.

В профессиональных кругах мирового библиотечного со-общества активно внедряются различные сервисы для следу-ющего поколения библиотек в виде новой модели библиотеч-ного обслуживания, получившей название «Библиотека 2.0». Центром такой библиотеки является пользователь (а не книж-ные фонды, находящиеся в конкретных зданиях), способный оказывать воздействие на все перемены, происходящие в такой библиотеке. Использование технологии Web–2.0 как приоритетной, позволяет существенно изменять роль биб-лиотек и одновременно развиваться с изменяющимися по-требностями своих пользователей. Такая новая библиотека использует интерактивные формы работы, которые получили широкое распространение в социальных сетевых проектах. Модель Библиотеки 2.0 стремится использовать знания кли-ента для дополнения и улучшения библиотечного обслужива-ния. Комментарии пользователей, «блоги», новостные кана-лы, организация собственного контента в виде отзывов, тегов и многое другое, создает тот информационный продукт, ко-торый может быть использован новым поколением чита-телей. Библиотека «нового поколения» с помощью новых технологических инструментов способна продвигать свои ин-формационные продукты и услуги для широкого круга поль-

326

зователей, многие из которых работают и проводят свой до-суг в киберпространстве.

Термин « Web 2.0» был введен в оборот Тимом О’Рейли в далеком теперь уже 2001 году. Это понятие транслировалось в библиотечную среду, и в 2005 году американский библио-текарь и исследователь Майкл Кейси в своем персональном блоге «Library Crunch» впервые употребил термин «Библио-тека 2.0».40 Концепция Веб 2.0 использует в себе очень широкое персонализированное начало. Недаром Веб 2.0 на-зывают еще «социальным Вебом». Программные инструмен-ты этого направления обладают всем функционалом для того, что бы миллионы пользователей Сети почувствовали себя соучастниками процесса в самостоятельном онлайновом строительстве своего или общего контента. Этот мультими-дийный контент имеет лавинообразные свойства организа-ции, потому что его легко и просто создавать с помощью раз-нообразных инструментов: цифровых фото и видеокамер, сотовых телефонов, компьютеров и т.д. Само понятие Веб 2.0 является весьма условным, не имеющих четких определений и формульных категорий. Тем более вытекающее из «мно-жества Веб 2.0» понятие подмножества «Библиотека 2.0» и «Библиотекарь 2.0» также не имеет строгих характеристик. Поэтому термин «Библиотека 2.0» до сих пор имеет поле-мизированный оттенок. Многие профессионалы не видят за этим направлением будущего, считая его «конъектурной» игрушкой и не более того. Но если внимательно и подробно остановиться на самих инструментах Web 2.0 и их использовании в библиотечных практиках, то можно увидеть огромное поле деятельности для современных библиотек. Рассмотрим некоторые примеры;

40 Золотова Н.Ю. Веб 2.0 и Американские библиотеки/Н.Ю.Золотова //Открытый доступ: Библиотеки за рубежом 2008: сборник.– М.: Центр книги ВГБИЛ им. М.И. Рудомино, 2009 – С.47

327

Работа электронного каталога в технологии Web 2.0 Электронный каталог в современной библиотеке – это

предмет для изучения не только технологических схем рабо-ты библиотечной системы, но он также может рассматривать-ся в качестве ее основного информационного ресурса, на базе которого развиваются современные информационные сер-висы. Данные виды сервисов направлены в первую очередь на работу с виртуальной читательской аудиторией, которых можно называть пользователями «нового поколения». Они имеют серьезный опыт работы в Интернет – среде, по-строенной на технологических возможностях Web 2.0 и Web 3.0. В качестве активных участников сетевых социальных проектов таких как «Однаклассники.ru», «ВКонтакте», «Face Book», «My Space», научных проектов «Викопедия» т.п., данная сетевая аудитория практически готовы работать с новыми библиотечными сервисами и услугами.

Например, организация пользователем на базе найденной библиографической записи собственной библиографии в ви-де линков сетевых ресурсов сходной тематической ориента-ции и доступных для других пользователей электронного каталога. Представленный сервис может быть организован средствами технологии SFX (Special Effects for Libraries) – технология формирования сервиса, позволяющего найти в Интернет библиографическую информацию по стандарту OpenURL, аутентифицировать обращающегося к этому ре-сурсу пользователя и, используя заранее подготовленную таблицу электронных журналов и сведений об их местополо-жении, представить ссылки именно в те электронные храни-лища документов, где пользователь может получить копию требуемого документа. Таким образом, SFX совместно с OpenURL, призваны решать проблемы нахождения пользова-телями необходимых источников информации, а также пред-ставления им смежных услуг, таких как заказ копии в службе

328

электронной доставки, проверка наличия печатной версии в ближайшей традиционной библиотеке и т.д.41

Другой вариант сервиса – это использование технологии RSS–новостного канала, который применим к библиографии в части предметного поиска. В этом случае при подписке по заданной рубрике, пользователю будет собираться вся новая библиографическая информация в автоматизированном ре-жиме доступа.

Кроме того, в электронных каталогах нового поколения все больше применяются технологии существенно расшир-яющие рамки библиографического поиска. В единый поиско-вый интерфейс включаются как интеранет–ресурсы библио-теки в виде медийных, аудио и видео–материалов, так и внешних сетевых ресурсов. Реализация на практике таких разработок обусловило появление новой функции онлайново-го каталога – функции общей навигации. Одной из самых заметных инноваций последних лет, связанных с системой электронных каталогов явилось осуществление взаимодейст-вия систем, организованных в различных аппаратных и прог-раммных средах, а также имеющих различные форматы хра-нения данных. Кроме уже известного протокола Z39.50, поз-воляющего организовывать корпоративную работу для таких технологических процессов как комплектование, каталоги-зация, хранения и осуществление доступа42, стали исполь-зоваться такие интерфейсы Web 2, 0 как JDBS (Java DataBase Connectivity) – прикладной программный интерфейс, написан-ный на языке Java для выполнения SQL–запросов, включая установление соединений с базами данных, отсылку SQL–запросов и обработку полученных данных. Данный интерфейс позволяет отсылать SQL–запросы почти ко всем реляционным

41Воройский Ф.С. Веб-технологии второго поколения и их развитие [Текст] /Ф.С. Воройский// Научно-технические библиотеки.– М.,2008.-№10. – С.30 42Гончаров М.В. Практическая реализация библиотечного интернет-ком-плекса: науч.-практ. пособие/ М.В. Гончаров, К.А. Колосов.– М.:ФАИР-ПРЕСС, 2005.-192 с.

329

БД, что избавляет разработчиков программных продуктов от необходимости для каждой СУБД (Informix, Oracle и т.д.) писать отдельное приложение, поскольку каждое приложение может переноситься на различные платформы.

И, конечно, не осталось без внимания в библиотечном со-обществе, работающем в среде Web 2,0 технология Wiki – технология построения и общее наименования сайтов, откры-тых для свободного доступа пользователей и представляю-щих им возможность легко редактировать и обновлять кон-тент. С 2005 г. наблюдается стремительное расспространение этой технологии и на библиотечных сайтах наряду с други-ми ориентированными на конечных потребителей техноло-гиями – блогами, виртуальными лекциями и RSS, о которых говорилось ранее.

Инструменты Web 2.0 изменяют сознание не только биб-лиотекарей, но также оказывают существенное воздействие на информационные ресурсы библиотеки. Цифровой контент, ради которого читатель приходит в библиотеку, создается уже не только библиотекарями, но и пользователями, изме-няя его качественные и количественные характеристики. Библиотека «нового поколения» становится «пользователе-цинтричной», «социальной» и «мультимидийной». Верно ли это? Нужны ли такие революционные преобразования библи-отеке? Очень часто высказываются мнения, что Web 2.0 спо-собен подорвать авторитет библиотек, позволяющих ухуд-шать свой профессиональный контент и услуги с ним связан-ные. Но библиотеки должны меняться, миллионы пользовате-лей Сети, имеющие возможность открыто и свободно об-щаться, создавать свои ресурсы, делиться знанием и опытом ждут этого от библиотек.

Концепция Web 3.0 вольно или невольно включит биб-лиотекарей в данные процессы. Ведь огромное количество контента, имеющего порой сомнительный уровень достовер-ности, нужно будет отфильтровывать и обустраивать. Зани-маться этим будут только профессионалы, имеющие серти-

330

фикаты и лицензии на такую деятельность. И тогда Библио-текари 3.0 станут абсолютно востребованными и имеющими твердую почву под ногами. Вопрос существования биб-лиотеки как Центра сертификации контента уже не будет ос-париваться или ставиться под сомнение. Будущее Библиотек будет меняться под воздействием Интернет, но для его благоприятного развития библиотекари должны к нему гото-виться, отслеживать все процессы социальных и технологи-ческих преобразований. Тогда это будущее будет понятным и дающим надежду.

331

MÜASİR SOSİOMƏDƏNİ KONTEKSTDƏ KİTABXANA İNNOVASİYALARI

Quseva Y. N.

Rusiya Dövlət Kitabxanasının elmi-tədqiqat kitabxanaşünaslıq şöbəsinin kitabxana-informasiya sferasının innovasiyalı inkişafı sektorunun müdiri,

pedaqoji elmlər namizədi

Yeni biliklərin istehsalının və onlardan istifadənin miqyası və tempi bu gün nəinki ayrı-ayrı təsərrüfatçılıq subyektlərinin – mü-əssisə və təşkilatların, həm də bütöv dövlətlərin rəqabətə davamlı-lığını artıran əsas uğur amillərinə çevrilməkdədir. Mütəxəssis-lərin, iqtisadçı, politoloq və sosioloqların həmrəy qənaətinə görə, “…XXI əsrdə dünya iqtisadiyyatının inkişaf dinamikası və insan-ların rifah səviyyəsi istehsalın qərarlaşmış postsənaye xarakteri ilə müəyyən edilir, inkişafın əvvəlki mərhələlərindən fərqli olaraq bu mərhələdə qeyri-maddi aktivlər və maddi nemətlərin istehsalında həmin aktivlərdən səmərəli istifadə etmək qabiliyyəti vardır”.43 Bu qabiliyyət qabaqcıl texnologiyaların və onların idarə edilməsi metodlarının tətbiq olunması templərini, həmçinin belə texnologi-yalarla işləyən personalın əsas səlahiyyətlərini və ixtisas səviyyə-sini ehtiva edir. Ona görə də, bu gün innovasiyaların rolu əhəmiy-yətli dərəcədə artır: innovasiyalar inkişafın spontan şəkildə törə-yən, zəif idarə olunan amilindən daim təsir göstərən, məqsədyönlü qüvvəyə çevrilirlər. Hesab edilir ki, innovasiyaların xarakterinin belə dəyişməsinə və innovasionluq məsələlərinə diqqətin artma-sına səbəb sosial, o cümlədən demoqrafik və iqtisadi dəyişikliklər, sosial və iqtisadi nemətlərin istifadəçilərinin üstünlük verdiyi is-tehlak dəyərlərinin dəyişməsidir.44

43 Горшенин В.П. Управление инновационным потенциалом персонала кор-по-рации: автореф. дис. … д-ра эк. наук / Южно-Уральский гос. ун-т. ― Челя-бинск, 2006. ― С. 3. 44 Отнюкова, М.С. Инновации в социально-культурной сфере и туризме: осо-

332

Təkcə iqtisadi sahədə deyil, həm də cəmiyyətin həyat fəaliyyə-tinin bütün başqa sahələrində baş verən dərin transformasiyalar bu sa-hələrin inkişafının sonrakı yolları və istiqamətləri haqqında suallar do-ğurur. Kitabxanalar təkcə mədəniyyət, təhsil və elm sahələrinin deyil, həm də cəmiyyətin iqtisadiyyatının mühüm elementləridir və buna görə də onlar öz sonrakı inkişaf yollarını müəyyən edərkən, öz dövlə-tində və dünyada artıq baş vermiş və hələ baş verməkdə olan ictimai dəyişiklikləri mütləq nəzərə alırlar. Bizim fikrimizcə, məhz bu baxım-dan, müasir sosial varlığın innovasiya fenomeni və innovasiyalı inki-şaf kimi fəaliyyət istiqaməti üzərində ətraflı dayanmaq faydalı olar.

Tədqiqatçılar innovasiyalar haqqında danışarkən çox vaxt, ya bilə-bilə, ya özləri də bilmədən onları yeniliklərlə eyniləşdirirlər; bu halda “yenilik” termini “innovation” ingilis sözünün birbaşa tərcüməsidir. İqtisadi və idarəçilik mənasında, yeniliklər idarə olunan inkişafın bir formasıdır. Məşhur müasir rusiyalı sosioloq, yeniliklərin tətbiqi və idarə edilməsi problemləri üzrə mütəxəssis A.İ.Priqojin yeniliyə “tətbiq mühitinə yeni, nisbətən sabit ele-mentlər daxil edən məqsədyönlü dəyişiklik” kimi tərif verir.45 Bu elementlər həm maddi, həm də sosial xarakterli ola bilər.

İnnovasiyaya iqtisadçı müəlliflər tərəfindən təklif edilən təriflərin böyük əksəriyyətində bu hadisəni bəsitləşdirərək, bir halda onu prak-tiki tətbiq məhsulu ilə (belə yanaşma Rusiya üçün səciyyəvidir), ikinci halda – tətbiq prosesi ilə eyniləşdirirlər (bu yanaşma Qərb üçün sə-ciyyəvidir). Təəssüf ki, belə təriflər innovasiyaların tətbiqinin iqtisadi və texnoloji aspektləri hüdudundan kənara çıxmır, onların sosiomə-dəni aspektlərini və cəmiyyətin həyatının siyasi sosial, elmi və başqa sahələrində innovasiyaların təzahür formalarını əhatə etmir.

İnnovasiya fenomenini anlamağı çətinləşdirən daha bir məqam ondan ibarətdir ki, “innovasiya” anlayışı ilə “kəşf” və “ixtira” kimi anlayışlar arasında qarşılıqlı əlaqə vardır. Bütün bu anlayışları əsasını “yeni” və “yaradıcılıq” kateqoriyaları təşkil edir. Lakin in-

бенности внедрения в России // Россия: тенденции и перспективы развития. Ежегод. Вып. 3. Часть I. – М.: ИНИОН РАН, 2008. – С. 432-434. 45 Пригожин, А.И. Нововведения: стимулы и препятствия (социальные про-блемы инноватики). – М.: Политиздат, 1989.– С. 36.

333

novasiya – cəmiyyətdə müəyyən tanınma səviyyəsinə çatmış elmi kəşfdir. Kəşfin innovasiya kimi qəbul olunması üçün o, translyasi-ya edilən olmalıdır, yəni, onu təkrar istehsal etmək imkanı olmalı-dır və o, iqtisadi baxımdan səmərəli olmalıdır.46 Bu halda, hər kəşf innovasiya ola bilmir, həm də hər innovasiya yeni kəşfi reallaşdır-mır, onu tətbiq etmir. Kəşflər (onların böyük əksəriyyəti) mənfəət əldə etmək məqsədi güdmür; innovasiya isə həmişə hər hansı effekt, nəticə, hiss olunan mənfəət əldə etmək məqsədi güdür.

Elmi kəşf elmi axtarışın, elmi tədqiqatların nəticəsidir. Elmi kəşf təbiətin və cəmiyyətin əvvəllər məlum olmayan və ya izah edilməmiş hadisələrinin öyrənilməsi ilə, innovasiya – bazarda tə-ləbat olan və ya başqa sosial effektə malik olan məhsuldar, yara-dıcı fəaliyyətin nəticəsi ilə bağlıdır, ixtira dedikdə isə, adətən, müəyyən yeniliyə və orijinallığa malik olan hər hansı konkret tex-niki məsələnin həlli başa düşülür. Bu halda yenilik və orijinallıq həm nəticənin özündə, necə həm də nəticənin əldə edilməsi yol-larında ola bilər. Buna görə, ixtira – innovasiynın “sələfi”dir.

İnnovasiya kimi mürəkkəb sosial və iqtisadi hadisənin mahiy-yətini daha yaxşı anlamaq üçün hökmən nəzərə almaq lazımdır ki, hələ innovatikanın banisi Y.Şumpeter innovasiyaya dəyişiklik va-sitəsilə tərif vermək ənənəsinin əsasını qoymuşdur.47 Müasir elmi ədəbiyyatda tez-tez iddia edirlər ki, məhz dəyişikliklər innovasi-yanın spesifik məzmununu təşkil edir; başqa fikir ondan ibarətdir ki, innovasiya yalnız keyfiyyətcə müsbət, idarə olunan, şüurlu şəkildə həyata keçirilən dəyişiklikləri nəzərdə tutur.48 Qeyd edək ki, real fəaliyyətdə innovasiyanın gətirdiyi bilavasitə dəyişiklik ilə birincinin nəticələri olan dəyişikliklər arasında mühüm fərqi müt-ləq nəzərə almaq lazım olur. Bu dəyişiklik-nəticələr innovasiyanın

46 Князева, Е.Н. От открытия к инновации: Синергетический взгляд на судь-бы научных открытий // Эволюция. Наука. Познание: сб. ст. – М.: ИФРАН, 1995. – С. 76-93. 47Шумпетер, Й. Теория экономического развития /пер. с нем. В.С.Автономо-ва и др.; общ. ред. А.Г. Милейковского. – М.: Прогресс, 1982. – 455 с. 48 Фатхутдинов, Р.А. Инновационный менеджмент: учеб. – СПб.: Питер, 2005. – 448 с.; Тёркина, А.И. Инновация как социокультурный феномен: дис. … канд. философ. наук / Моск. гум. ун-т. – М., 2006. – 165 с.

334

tətbiqi sahəsindən fərqli sahələrdə də reallaşdırıla bilər və bu nə-ticələr heç də həmişə müsbət olmur.

Yeniliklərin tətbiqinə həsr edilmiş ədəbiyyatda “innovasiya” termininə əsasən üç mənada baxmaq qəbul edilmişdir:49

• kulturoloji mənada: mədəniyyətin bir tipinin predmet identifika-torlarının əxz edilməsi, başqa mədəniyyət tipinə tətbiq edilməsi kimi;

• texniki mənada: yeniliyin ideyadan kütləvi tətbiq etməyə və ticarət tətbiqinə qədər həyat dövrəsi kimi;

• sosial mənada: planlaşdırılmamış və (və ya) orijinal ixtira-lar, yaradıcı fəaliyyətin məhsulları kimi.

İnnovasiya – idarəetmə obyektinin dəyişdirilməsi və hər hansı nəticə (sosial, iqtisadi, elmi-texniki, təşkilat effekti) əldə edilməsi məqsədi ilə yeniliyin tətbiqinin son nəticəsidir.50 “İnnovasiya”, “innovasiyalı inkişaf” və “modernləşdirmə” kimi anlayışları ey-niləşdirmək və xüsusən, bu anlayışların birini digəri ilə əvəz et-mək lazım deyil. Ən ümumi mənada, modernləşdirmə dedikdə, obyekti (bir qayda olaraq, maşınları, avadanlıqları, texnoloji pro-sesləri) yeni (müasir) tələblərə və normalara, texniki şərtlərə, key-fiyyət göstəricilərinə uyğunlaşdırmaq məqsədi ilə onun təkmilləş-dirilməsi, yaxşılaşdırılması, yenilənməsi başa düşülür.51 Filosoflar modernləşdirmənin müxtəlif növlərini, onun müxtəlif – sosial, dəyişikliklərin texniki, mədəni aspektlərini, müxtəlif səviyyələrini fərqləndirirlər.52 Lakin modernləşdirmə özünün istənilən variant-

49 Пригожин, А.И. Нововведения: стимулы и препятствия (социальные проб-лемы инноватики). – М.: Политиздат, 1989.– 271 с.; Хотяшева, О.М. Иннова-ционный менеджмент: учеб. пос. – 2-е изд. – СПб.: Питер, 2006. – 384 с. 50Фатхутдинов, Р.А. Инновационный менеджмент: учеб.– СПб.:Питер, 2005.– С.15. 51 Современный экономический словарь /Райзберг Б.А., Лозовский Л.Ш., Старо-дубцева Е.Б. – 5-е изд., перераб. и доп. – М.: ИНФРА-М, 2007. – 495 с. режим доступа – http://slovari.yandex.ru/ модернизация /Экономический%20 словарь/ Модернизация/ 15.04.2011. 52 Bax, məs.: Федотова, В. От догоняющей модернизации к национальной: теоретический аспект. режим доступа –http://www.perspektivy.info/rus/gos/ot dogonayushhey_modernizasii_k_nacionalnoy_teoreticheskiy_aspekt_2007-12-07.htm 15.04.2011.

335

larında yeniliklərə və dəyişikliklərə əsaslanır. Buna görə deyə bilərik ki, istənilən modernləşdirmə prosesində innovasiyalar bir komponent kimi mövcüd olur və istənilən innovasiyanın strateji (məhz strateji, qlobal, perspektiv) hədəfi cəmiyyətin müasir və-ziyyətinə uyğun olmaq və bu cəmiyyəti daha çox müasirləşdir-mək, modernləşdirmək cəhdidir. Buna görə deyə bilərik ki, mo-dernləşdirmə və innovasiya prosesləri öz hədəflərinə görə bir-biri-nə yaxındır, lakin modernləşdirmə öz qarşısında daha çox strateji məsələlər qoyursa, innovasiya taktiki, operasional daha çox üs-tünlük verir. “İnnovasiya” və “modernləşdirmə” anlayışlarına ka-teqoriyalar kimi yanaşdıqda isə onların arasındakı əlaqəni hissə və tam arasındakı əlaqə ilə müqayisə etmək olar.

Müasir idarəetmə belə bir anlama əsaslanır ki, istənilən fəa-liyyət daimi, çox vaxt gözlənilməz dəyişikliklərdən ibarətdir, la-kin istənilən təşkilatın menecmenti həmin təşkilatın bəyan edilmiş məqsədlərinin davamlı icrasının təmin edilməsinə yönəldilmiş ol-malıdır. Hesab edilir ki, bazar şəraitində müəssisənin müvəffə-qiyyəti onun xarici mühitin dəyişikliklərinə uyğunlaşmaq qabiliy-yəti ilə təmin olunur, bu isə yalnız fəal innovasiya siyasətinin he-sabına mümkündür.

Başa düşmək lazımdır ki, müasir müəssisədə (onun hansı sahədə fəaliyyət göstərməsinin əhəmiyyəti yoxdur) praktik olaraq bütün fəaliyyət sahələrində innovasiyalar həyata keçirilir və onlara inkişa-fın baza elementi kimi baxırlar. İnnovasiyaların gətirdiyi dəyişiklik-lərin xarakterindən asılı olaraq, aşağıdakı qrupları fərqləndirirlər:

1. Mövcud fəaliyyət çərçivəsində innovasiyalar. Buraya aşa-ğıdakılar daxildir: müəssisənin funksionalının yenilənməsi; siste-min hissələrinin yenidən strukturlaşdırılması (yenə də fəaliyyəti yaxşılaşdırmaq məqsədi ilə); sistemin komponentlərinin qarşılıqlı əlaqələrinin yaxşılaşdırılması üzrə tədbirlər; ən sadə keyfiyyət də-yişiklikləri. Xarici terminologiyada belə innovasiyaları “inkre-mental” adlandırırlar.

2. Fəaliyyətin bütün konsepsiyasını (missiyasını, hədəfini, is-tiqamətini) dəyişdirən innovasiyalar. Buraya aşağıdakılar daxildir: sistemin baza xüsusiyyətlərinin dəyişməsi, sistemin fəaliyyətinin

336

konsepsiyasının dəyişməsi; sistemin fəaliyyətinin nəticələrinin də-yişməsi.53 Onları “radikallar” adlandırmaq olar.

İnnovasiyaların başqa növləri və qruplaşmaları da mövcuddur. Beləliklə, bu gün hamılıqla qəbul edilmişdir ki, innovasiya

fəaliyyəti sosial mühitin inkişafının əsas şərti kimi çıxış edir. Ma-arifləndirici, elmi, sosial, siyasi innovasiyaların mövcudluğu cə-miyyətin və təbii ki, mədəniyyət sahəsinin də, daim yeniliklər ax-tarışına və tətbiqinə meyilli olmasına dəlalət edir. Buna görə də kitabxana mütəxəssisləri, kitabxana sahəsinin rəhbərləri kitabxana innovasiyaları haqqında fikirləşir, onları kitabxanaların inkişafının strateji istiqaməti hesab edirlər.

Cəmiyyət və dövlət hakimiyyəti mədəniyyətin, elmin, təhsi-lin, ictimai kommunikasiyaların inkişafında kitabxanaların xüsusi missiyasını bəyan edir. Kitabxana yaranmaqda olan biliklər cə-miyyətinin informasiya infrastukturu kimi qəbul edilir, getdikcə mürəkkəbləşən texnologiyalar isə bu fikri daha da möhkəmlədir. Lakin bu deklarasiyalar heç də həmişə real hərəkətlərlə təsdiqlən-mir. Peşəkar kitabxana cəmiyyəti də, öz növbəsində, kitabxanala-rın sosial çoxfunksionallığının güclənməsini və cəmiyyətlə kitab-xana arasında münasibətlərin stereotiplərinin dəyişməsini etiraf edir. Lakin kitabxanaların əhəmiyyətinin cəmiyyət tərəfindən (ki-tabxanaların xidmətlərinin real və potensial istehlakçıları tərəfin-dən) dərk edilməsi, kitabxanaların öz fəaliyyətini istifadəçilərinin xeyrinə dəyişdirmək, möhkəmləndirmək və yaxşılaşdırmaq cəhdi və müasir kitabxanaların real fəaliyyət təcrübəsi arasında açıq zid-diyyət mövcuddur, kəskin və xroniki maliyyə çatışmazlığı vəziy-yətinə düşmüş kitabxanalar informasiyanın həm rəqəmsal, həm də ənənəvi sənədli formalarda (“analoq” deyilən formada) verilməsi sahəsinin “oyunçularının” böyük qrupu ilə rəqabət aparmağa məc-burdurlar.

Kitabxana fəaliyyətinin spesifikasına, kitabxananın missiyası-nın lap əvvəldən “qeyri-bazar” xarakterli olmasına görə, iqtisadi səmərə əldə etmək məqsədi ilə yeniliklərin istehsalı və onların icti-

53 Колосов, В.Г. Основы инноватики: учеб. пос. – СПб: СПбГТУ, 1999. – 69 с.

337

mai praktikaya tətbiq edilməsi haqqında danışmağa dəyməz (fəa-liyyətin bu növü “innovasiya sahibkarlığı” adlanır və ümumiyyətlə innovasiya fəaliyyətinin bir hissəsidir). Lakin bu heç də o demək deyildir ki, kitabxananın özünün fəaliyyətində innovasiyalar ola bilməz və o öz istehlakçılarına yeni, maraqlı, daha yaxşı keyfiyyətli məhsullar və xidmətlər təklif edə bilməz. Kitabxana innovasiyala-rının hədəfi, kommersiya və istehsal sahələrindəkindən fərqlidir.

Kitabxana innovasiyalarının xüsusiyyətlərini aydınlaşdırmaq üçün biz aşağıdakı tərifi təklif edirik: kitabxana innovasiyası — fəaliyyətin (məhsulların, xidmətlərin) tətbiq edilmiş, prinsipcə ye-ni, keyfiyyət xarakteristikası mütləq və ya nisbi yenilik olan, mə-nimsənmiş ənənələrin hüdudlarından kənara çıxan, peşəkar fəa-liyyəti prinsipcə yaxşılaşdırılmış və ya keyfiyyətcə yeni səviyyəyə çatdıran nümunəsidir.

Kitabxana innovasiyalarının əksəriyyətinin bazası informasiya-kommunikasiya texnologiyalarıdır (onların aparat və proqram tərkib hissələrinin məcmusudur). Kitabxanaların innovasiya fəaliyyəti həm də strateji planlaşdırma və proqram-məqsədli inkişaf, keyfiyyət me-necmenti və sosial əməkdaşlığa əsaslanır və bu elementləri üzvi şəkildə ehtiva edir. Lakin innovasiyaların, onların tətbiq edilməsi və irəliləyişi üzrə fəaliyyətin əsas nəticəsi kitabxana tərəfindən təqdim edilən məhsulların və xidmətlərin keyfiyyətin artırılması olmalıdır.

Kitabxanada innovasiyaların reallaşdırılması üçün kitabxana fəa-liyyətinin reallıqları nəzərə alınmaqla məxsusi işlənib hazırlanmış idarəetmə konsepsiyası (və texnologiyası), “kitabxana innovatikası” lazımdır. Kitabxana innovatikasının əsas vəzifəsi – kitabxanaların uzunmüddətli davamlı inkişafını təmin etməyə imkan verən idarəet-mə mexanizmlərini üzə çıxarmaq və onlardan istifadə etməkdir. Ki-tabxanaların innovasiya fəaliyyətinin məqsədləri:

1. Kitabxana-informasiya resurslarının formalaşması, qorunub saxlanması və inkişafı üçün normativ şəraitin və həmin resursların əlyetərli olmasının təmin edilməsi.

2. Regionun sosial və mədəni məsələlərinin həlli üçün, ölkə-nin inkişafı üçün kitabxananın potensialından səmərəli istifadə edilməsi.

338

3. Kitabxana xidmətlərinin keyfiyyətinin dünya tələbləri sə-viyyəsinə çatdırılması məqsədi ilə menecment sisteminin inkişafı.

Bu halda kitabxana sahəsində innovasiyalar aşkar ifadə edil-miş bir sıra spesifik əlamətlərə malikdir. Bu əlamətlər aşağıdakı-lardan ibarətdir:

1. Yumşaqlıq, yəni radikal innovasiyaların nadir halda, inkre-mental (modernləşdirici) innovasiyaların kifayət qədər tez-tez tət-biq edilməsi: kitabxana fəaliyyəti sahəsində prinsipial olaraq yeni məhsullar və xidmətlər tez-tez yaranmır; lakin yeni informasiya texnologiyalarından istifadə edilməsi, resurs bazasının modernləş-dirilməsi, informasiya fəaliyyətinin intellektuallaşdırılması, isteh-lakçıların tələblərinin nəzərə alınması hesabına artıq mövcud olan məhsullar və xidmətlər daim təkmilləşdirilir.

2. Daimilik: kitabxana-informasiya sferasında innovasiya in-kişafı – kitabxananın strukturunda və funksiyalarında, onun fəa-liyyətində daimi və dönməz dəyişikliklər prosesidir.

3. Sistemlilik: kitabxanalarda innovasiyalar müxtəlif, çox vaxt kompleks, sistem xarakterli və kəmiyyətcə artmağa meyilli olur (onlara innovasiya klasterləri deyilir).

4. Dönməzlik: hər hansı innovasiyanı tətbiq edərkən nəzərə almaq lazımdır ki, mənfi nəticə alındıqda və ya nəticə alınmadıq-da sosiomədəni sistemi (kitabxananı) geriyə, “innovasiyadan əv-vəlki” vəziyyətə qaytarmaq mümkün deyil.

Müasir filosoflar, mədəniyyət üzrə ekspertləri, politoloqlar getdikcə daha çox hallarda sivilizasiyanın inkişafına müxtəlif (təkcə iqtisadi xarakterli olmayan) fəaliyyət sahələrində innovasi-yaların ardıcıl zənciri kimi yanaşırlar. Buna görə də innovasiyalı inkişaf mövzusu sadəcə aktual və bəzi hallarda hətta dəbdə olan mövzudan ən müxtəlif fəaliyyət sferalarında və iqtisadiyyatın ən müxtəlif sahələrində sonrakı hərəkətlərə aid olan bir sıra strateji araşdırmalarda üstünlük təşkil edən mövzuya çevrilir. Bəzi müəl-liflər innovasiyalar dedikdə, məhz postsənaye cəmiyyəti üçün spesifik bir vəziyyəti, həmçinin bu cəmiyyətin oriyentasiyasını dəyişərək ictimai inkişafın strateji, praktik olaraq tükənməz re-sursları olan informasiyaya və biliyə doğru yönəltməyin ilkin şərti

339

və başlıca amili nəzərdə tuturlar.54 Müasir cəmiyyətin (onun bü-tün sferalarının) daimi və zəif idarə edilən dəyişkənliyinin və cəmiyyətin ictimai-iqtisadi inkişafının əsas trendi olan cəmiyyətin formalaşması və biliklər iqtisadiyyatı amilinin əhəmiyyətinin get-gedə artması ilə əlaqədar, kitabxana sferasında innovasiya fəaliy-yətinin spesifik xüsusiyyətlərinin, tətbiq sərhədlərinin, forma və növlərinin aydınlaşdırılması məsələsi, son dərəcə mühüm məna kəsb edir.

54 Тёркина, А.И. Инновация как социокультурный феномен: дис. … канд. философ. наук / Моск. гум. ун-т. – М., 2006. – 165 с.

340

БИБЛИОТЕЧНЫЕ ИННОВАЦИИ В СОВРЕМЕННОМ СОЦИОКУЛЬТУРНОМ

КОНТЕКСТЕ

Гусева Е. Н. Зав. сектором инновационного развития

библиотечно-информационной сферы НИО библиотековедения Российской государственной

библиотеки, кандидат педагогических наук

Основными факторами успеха, повышающими конкурен-тоспособность не только отдельных хозяйствующих субъек-тов – предприятий и организаций, но и целых государств се-годня становятся масштаб, темпы производства и использова-ния нового знания. Специалисты, экономисты, политологи, социологи солидарны в том, что «… динамика развития ми-ровой экономики в XXI веке и уровень благосостояния людей определяются сложившимся постиндустриальным характе-ром производства, который отличается от предыдущих эта-пов развития наличием и способностью эффективно исполь-зовать нематериальные активы при производстве материаль-ных благ»55. Эта способность включает в себя темпы внедре-ния передовых технологий и методов управления ими, а также ключевые компетенции и квалификацию персонала, работающего с такими технологиями. А потому, сегодня роль инноваций существенно возрастает: из спонтанного, сла-боуправляемого фактора развития инновации становятся постоянно действующей, целенаправленной силой. Причина-ми такого изменения характера инноваций и повышенного внимания к вопросам инновационности считаются социаль-

55 Горшенин В.П. Управление инновационным потенциалом персонала корпорации: автореф. дис. … д-ра эк. наук / Южно-Уральский гос. ун-т. – Челябинск, 2006. – С. 3.

341

ные изменения, в том числе, демографические и экономичес-кие, меняющиеся потребительские предпочтения пользова-телей социальных и экономических благ56.

Глубокие трансформации не только в экономической сфере, но и во всех остальных областях жизнедеятельности общества, ставят вопрос о дальнейших путях и направления развития этих сфер. Библиотеки являются значимым элемен-том не только культурной, образовательной и научной сфер общества, но и его экономики, и поэтому, определяя пути своего дальнейшего развития, обязательно учитывают уже произошедшие и происходящие общественные изменения и в своем государстве, и в мире. Думается, что именно в этом аспекте будет полезно остановиться на таком феномене сов-ременного социального бытия, как инновация, и таком на-правлении деятельности как инновационное развитие.

Во многих случаях, говоря об инновациях, исследователи вольно или невольно отождествляют их с нововведениями; и термин «нововведение» в данном случае является прямым пе-реводом английского слова innovation. В экономическом и управленческом смысле, нововведения — это форма управля-емого развития. Известный современный российский социо-лог, специалист по проблемам внедрения и управления ново-введениями, А.И. Пригожин определяет нововведение как такое целенаправленное изменение, которое вносит в среду внедрения новые, относительно стабильные, элементы57. Причем, эти элементы могут быть как материальными, так и социальными.

Предлагаемые авторами-экономистами определения ин-новации в подавляющем большинстве упрощают это явление, в одном случае, до продукта практического внедрения (такой

56 Отнюкова, М.С. Инновации в социально-культурной сфере и туризме: осо-бенности внедрения в России //Россия: тенденции и перспективы развития. Ежегод. Вып. 3. Часть I. – М.: ИНИОН РАН, 2008. – С. 432-434. 57 Пригожин, А.И. Нововведения: стимулы и препятствия (социальные проб-лемы инноватики). – М.: Политиздат, 1989.– С. 36.

342

подход характерен для России), во втором – до процесса (что характерно для Запада). К сожалению, подобные определения не выходят за пределы экономики и технологических аспектов внедрения инноваций, не охватывают их со-циокультурные аспекты и формы их проявления в политичес-кой, социальной, научной и других сферах общественной жизни.

Еще одну сложность для понимания феномена инновации представляет то, что во взаимосвязи с понятием «инновация» находятся такие понятия как «открытие» и «изобретение». Основанием для этого выступают ключевые для всех этих понятий категории «новое» и «творчество». Но инновация – это научное открытие, которое достигло некоторого уровня признания в обществе. Чтобы открытие квалифицировать как инновацию, оно должно быть транслируемо, то есть, должна быть возможность его воспроизведения, и оно должно быть экономически результативно58. При этом, не каждое от-крытие может стать инновацией, но и не каждая инновация реализует, внедряет новое открытие. Открытие (в подавляю-щем большинстве случаев) не преследует целью получить выгоду; инновация же всегда ставит своей целью получить какую-либо осязаемую выгоду, эффект, результат.

Научное открытие – результат научного поиска, исследо-вания – связано с изучением ранее неизвестных или необъяс-ненных явлений природы и общества, инновация – с ре-зультатом продуктивной, созидательной деятельности, об-ладающим рыночным спросом или другим социальным эф-фектом, а под изобретением обычно понимают решение не-кой конкретной технической задачи, обладающее определен-ной новизной и оригинальностью. Причем новизна и ори-гинальность могут присутствовать как в самом результате,

58 Князева, Е.Н. От открытия к инновации: Синергетический взгляд на судь-бы научных открытий // Эволюция. Наука. Познание: сб. ст. – М.: ИФРАН, 1995. – С. 76-93.

343

так и в путях достижения результата. Поэтому, изобретение – это «предшественник» инновации.

Для лучшего понимания такого сложного социального и экономического явления как инновация, надо обязательно учитывать, что еще Й.Шумпетером – отцом инноватики – была заложена традиция определять инновацию через изме-нение59. В современной научной литературе часто утверж-дают, что специфическое содержание инновации составляют именно изменения; другое мнение состоит в том, что инно-вация подразумевает собой только качественно положитель-ное, управляемое, сознательно предпринимаемое измене-ние60. Заметим, что в реальной деятельности обязательно приходится учитывать существенное различие между непос-редственным изменением, которое вносит инновация, и из-менениями-следствиями от первоначального. Эти изменения-следствия могут реализовываться необязательно в сфере при-менения инновации, а также, могут быть не всегда положи-тельными.

В литературе, посвященной внедрению новшеств, приня-то рассматривать термин «инновация» в трех основных зна-чениях61:

в культурологическом смысле: как перенос, заимствова-ние, предметных идентификаторов одного типа культуры в другую;

в техническом смысле: как жизненного цикла ново-введения – от идеи до массового внедрения и коммерческого применения;

59 Шумпетер, Й. Теория экономического развития / пер. с нем. В.С. Автоно-мова и др.; общ. ред. А.Г. Милейковского. – М.: Прогресс, 1982. – 455 с. 60 Фатхутдинов, Р.А. Инновационный менеджмент: учеб. – СПб.: Питер, 2005. – 448 с.; Тёркина, А.И. Инновация как социокультурный феномен: дис. … канд. философ. наук / Моск. гум. ун-т. – М., 2006. – 165 с. 61 Пригожин, А.И. Нововведения: стимулы и препятствия (социальные проб-лемы инноватики). – М.: Политиздат, 1989.– 271 с.; Хотяшева, О.М. Ин-новационный менеджмент: учеб. пос. – 2-е изд. – СПб.: Питер, 2006. – 384 с.

344

в социальном смысле: как незапланированные и (или) оригинальные изобретения, продукты созидательной деятель-ности.

Инновация – конечный результат внедрения новшества с целью изменения объекта управления и получения какого-либо результата (социального, экономического, научно-тех-нического, организационного эффекта)62. Не следует отож-дествлять такие понятия как «инновация», «инновационное развитие» и «модернизация», и, тем более, подменять одно другим. В наиболее общем смысле, модернизация, это усо-вершенствование, улучшение, обновление объекта (как пра-вило, это машины, оборудование, технологические процесс-сы) с целью приведения его в соответствие с новыми (совре-менными) требованиями и нормами, техническими услови-ями, показателями качества63. Философы выделяют разные виды модернизации, разные аспекты ее — социальный, тех-нический, культурный, разные уровни изменений64. Но в любых своих вариантах модернизация базируется на нов-шествах и изменениях, а потому, можно сказать, что в лю-бом процессе модернизации инновации присутствуют как компонент, и стратегической целью любой инновации (но именно стратегической, глобальной, перспективной) являет-ся стремление соответствовать современному состоянию об-щества и делать это общество еще более современным, мо-дернизированным. Можно, поэтому, утверждать, что модер-низация и инновация как процессы близки по целям, но

62 Фатхутдинов, Р.А. Инновационный менеджмент: учеб. – СПб.: Питер, 2005. – С. 15. 63 Современный экономический словарь /Райзберг Б.А., Лозовский Л.Ш., Стародубцева Е.Б. – 5-е изд., перераб. и доп. – М.: ИНФРА-М, 2007. – 495 с. режим доступа – http://slovari.yandex.ru/ модернизация/ Экономиический %20 словарь/Модернизация/ 15.04.2011. 64 См., напр.: Федотова В. От догоняющей модернизации к национальной: тео-ретический аспект. режим доступа – http://www.perspektivy.info/rus/gos/ot dogonajushhej_modernizacii_k_nacionalnoj_teoreticheskij_aspekt_2007-12-07.htm 15.04.2011.

345

модернизация ставит перед собой более стратегические за-дачи, а инновация – более тактические, операциональные, а как категории «инновация» и «модернизация» могут быть соотнесены как часть и целое.

Современное управление основывается на понимании, что любая деятельность состоит из постоянных, часто не-предсказуемых, изменениях, но менеджмент любой организа-ции должен быть направлен на обеспечение устойчивого вы-полнения организацией заявленных целей. Считается, что в рыночных условиях успешность предприятия обеспечивается способностью предприятия адаптироваться к изменениям внешней среды, что возможно только за счет активной инно-вационной политики.

Надо понимать, что на современном предприятии (неваж-но, в какой сфере оно действует) инновации проводятся прак-тически во всех сферах деятельности, и их рассматривают как базовый элемент развития. В зависимости от характера изменений, которые вносят инновации, выделяются следую-щие групппы:

1. Инновации в рамках существующей деятельности, куда входят: обновление функционала предприятия; реструк-туризация частей системы (опять-таки с целью улучшения функционирования); действия по улучшению взаимодействия компонентов системы; простейшие качественные изменения. В зарубежной терминологии такие инновации носят название «инкрементальные».

2. Инновации, изменяющие всю концепцию (миссию, цель, направление) деятельности, куда входят: изменение ба-зовых свойств системы, изменение концепции деятельности системы; изменение результатов деятельности системы65. Их можно обозначить как «радикальные».

Существуют и другие разновидности и группировки ин-новаций.

65 Колосов, В.Г. Основы инноватики: учеб. пос. – СПб: СПбГТУ, 1999. – 69 с.

346

Итак, на сегодня общепризнанно, что инновационная дея-тельность выступает главным условием развития социума. Наличие образовательных, научных, социальных, полити-ческих инноваций говорит об ориентации общества и, естест-венно, сферы культуры, на постоянный поиск и внедрение нового. И потому библиотечные специалисты, руководители библиотечной отрасли задумываются о библиотечных инно-вациях, рассматривая их как стратегическое направление развития библиотек.

Общество и государственная власть декларируют особую миссию библиотек в развитии культуры, науки, образования, общественных коммуникаций. Библиотека признается ин-формационной инфрастуктурой нарождающегося общества знаний, а усложняющиеся технологии только укрепляют это понимание. Но не всегда эти декларации подкрепляются ре-альными действиями. Библиотечное профессиональное сооб-щество, в свою очередь, признает усиление социальной мно-гофункциональности библиотек и изменение стереотипов взаимоотношений между обществом и библиотекой. Однако, существует явное противоречие между осознанием значимос-ти библиотек обществом (реальными и потенциальными потребителями их услуг), стремлением библиотек изменить, упрочить и улучшить свою деятельность на благо своих поль-зователей и реальной практикой функционирования совре-менных библиотек, когда библиотеки поставлены в условия жесткого и хронически недостаточного финансирования и вынуждены конкурировать с большой группой «игроков» сферы предоставления документированной информации в цифровой и традиционной (т.н. аналоговой) формах.

В силу специфики библиотечной деятельности, изначаль-но «нерыночной» миссии библиотеки говорить о производст-ве новшеств, внедрении их в общественную практику с целью получения экономической выгоды – а такая деятель-ность именуется «инновационным предпринимательством» и является одной из частей инновационной деятельности вооб-ще – нельзя. Но это отнюдь не означает, что инноваций в

347

деятельности самой библиотеки быть не может, и она не мо-жет предлагать своим потребителям новых, интересных качественно лучших продуктов и услуг. Цель библиотечных инноваций иная, чем в коммерческой и производственной сферах.

Для уяснения особенности библиотечных инноваций на-ми предлагается следующее определение: библиотечная ин-новация – это внедренный, принципиально новый образец деятельности (продуктов, услуг), имеющий качественной ха-рактеристикой абсолютную или относительную новизну, вы-ходящий за пределы усвоенных традиций, выводящий про-фессиональную деятельность на принципиально улучшенный или качественно новый уровень.

Базой большинства библиотечных инноваций являются информационно-коммуникационные технологии (в совокуп-ности их аппаратной и программной составляющих). Иннова-ционная деятельность библиотек опирается и органично вкл-ючает в себя также стратегическое планирование и програм-мно-целевое развитие, менеджмент качества и социальное партнёрство. Но главным результатом инноваций и деятель-ности по их внедрению и продвижению должно стать повы-шение качества предоставляемых библиотекой продуктов и услуг.

Для реализации инноваций в библиотеке необходима специально разработанная, учитывающая реалии библио-течной деятельности, концепция (и технология) управле-ния, которую можно обозначить как «библиотечную инно-ватику». Основная задача библиотечной инноватики – выявление и использование механизмов управления, поз-воляющего обеспечить долговременное устойчивое раз-витие библиотек. Целями инновационной деятельности библиотек являются:

1. Обеспечение нормативных условий формирования, сохранения и развития библиотечно-информационных ресур-сов библиотеки и их доступности.

348

2. Эффективное использование потенциала библиотеки для решения социальных и культурных задач региона, для развития страны.

3. Развитие системы менеджмента с целью повышения качества услуг библиотеки до уровня мировых требований.

При этом инновации в библиотечной сфере имеют ярко выраженную специфику, которая состоит в следующем:

1. Мягкость, что можно обозначить как редкость ради-кальных и достаточную частоту инкрементальных (модерни-зирующих) инноваций: в сфере библиотечной деятельности принципиально новые продукты и услуги появляются не-часто; но постоянно происходит совершенствование уже име-ющихся продуктов и услуг за счет использования новых ин-формАционных технологий, модернизации ресурсной базы, интеллектуализации информационной деятельности, учета требований потребителей.

2. Постоянство: инновационное развитие в библиотечно-информационной сфере – это процесс постоянных и необра-тимых изменений в структуре и функциях библиотеки, ее деятельности.

3. Системность: инновации в библиотеках имеют разно-образный, часто комплексный, системный характер и тенден-цию к количественному росту (так называемые, кластеры ин-новаций).

4. Необратимость: при любом внедрении инновации не-обходимо понимать, что при отрицательном результате или его отсутствии вернуть социально-культурную систему (биб-лиотеку) назад, в состояние «до инновации» невозможно.

Развитие цивилизации современные философы, культуро-логи, политологи всё чаще рассматривают как последователь-ную цепь инноваций в различных – не только экономической – сферах деятельности. Поэтому тема инновационного развития из просто актуальной и даже, в некоторых случаях, модной становится превалирующей во многих стратегичес-ких разработках, касающихся дальнейших действий в самых

349

разных сферах деятельности и отраслях экономики. Неко-торые авторы понимают под инновациями явление, специфи-чное именно для постиндустриального общества, а также предпосылку и фактор дальнейшей переориентации его на информацию и знание как стратегические, практически неис-черпаемые ресурсы общественного развития 66. В связи с воз-растающим пониманием фактора постоянной и слабоуправ-ляемой изменчивости современного общества (всех его сфер) и такого основного тренда общественно-экономического раз-вития как формирование общества и экономики знаний, зада-ча уяснения специфики особенностей, границ применимости, форм и видов инновационной деятельности в библиотечной сфере приобретает крайне важное значение.

66 Тёркина, А.И. Инновация как социокультурный феномен: дис. … канд. философ. наук / Моск. гум. ун-т. — М., 2006. — 165 с.

350

ELEKTRON KİTABXANALAR İNFORMASİYA RESURSLARININ SAXLANILMASI VƏ İNFORMASİYA CƏMİYYƏTİNİN İNKİŞAFINDA

ƏVƏZSİZ VASİTƏDİR

Samir Abbasov AMEA-nın Mərkəzi Elmi Kitabxanasının aspirantı,

Mədəniyyət və Turizm Nazirliyi Kitabxana sektorunun məsləhətçisi

Elektron kitabxanalar – insanları informasiyanın yığılması,

yenidən işlənməsi, ötürülməsi və istifadəsi kimi çətin əməliyyatla-rın qismən və ya bütünlüklə yerinə yetirilməsindən azad edən tex-niki proqram vəsaiti, iqtisadi-riyazi metod və idarəetmə sistemi kimi başa düşülür.

Elektron kitabxanaların təşəkkül tapması və inkişafı bütün elm sahələrinə, mədəniyyət, tibb və təhsil müəssisələri, nəşriyyat-lar, muzeylər və başqa fəaliyyət sahələrinin özləri üçün də priori-tet təşkil edir. Həmin sahələrə uyğun yaradılmış ayrı-ayrı elektron kitabxanalar bu sahələrə aid sənədlərlə operativ əməliyyat həyata keçirən xüsusi cəhətlərinə görə fərqlənir. “Elektron kitabxana” tə-səvvürü geniş məna kəsb edir. Onun “ənənəvi kitabxana”dan əsaslı fərqi kompyuter texnologiyasının bazası əsasında kitabxana xidmətindən istifadəsidir ki, bu da müasir oxucuya müasir kitab-xana sistemindən ona lazım olan nəşrləri tapmasına imkan verir.

Hazırda dünyada informasiyanın elektron forması daha etibar-lıdır və sənədləri kompakt qorumağa, yaymağa, onlardan istənilən formada istifadə etməyə imkan verir. Beləliklə, informasiyanın elek-tron formada təqdim edilməsi, elektron sənədlərin yaranması, elek-tron nəşrlərin meydana gəlməsi, müxtəlif elektron kolleksiyaların və elektron kitabxanaların çoxalması günün dəbi yox, tələbatıdır.

Son illər kitabxanalar istifadəçilərə təqdim etmək üçün elek-tron nəşrlərdən daha geniş istifadə edirlər. Elektron məhsullardan

351

istifadə etmək məsələsini həll edərkən, kitabxana gərək elektron informasiya məhsulları bazarını və onun inkişafı perspektivlərini, elektron nəşrlərin ənənəvi formalardan üstünlüyünü, iqtisadi xərc-ləri, təqdim olunan informasiyaların və bütünlüklə elektronlaş-maya daxil olmanın keyfiyyətini müəyyən etməlidir.

Bizim yaşadığımız XXI yüzilliyin əvvəlllərində informasiya-laşdırmanın magistral istiqaməti – elektron kitabxanaların inteqra-siyalı kompyuter şəbəkələridir. İndiki informasiya cəmiyyətində elektron kitabxanaların dəyərini ifadə etmək, onların əhəmiyyətini qiymətləndirmək olduqca çətindir. Bu gün elmə, mədəniyyətə, ədəbiyyata xidmətin ən ümdə vəzifəsi informasiya ehtiyatlarından kütləvi şəkildə istifadənin (zaman və məkandan asılı olmayaraq) yüksək səviyyədə təmin olunmasıdır. Aydındır ki, bu məsələ ümummilli, ümumbəşəri əhəmiyyət kəsb edir.

Artıq dünyanın bir sıra inkişaf etmiş ölkələri və beynəlxalq təşkilatlar informasiya sahəsində müxtəlif proqram və layihələrlə çıxış edir və informasiya texnologiyalarının inkişafı üçün mühüm tədbirlər həyata keçirirlər. Buna misal olaraq, YUNESKO-nun elan etdiyi «İnformasiya hamı üçün» adlı proqram bəşəriyyətin in-kişafı, habelə yeni informasiya erasında cəmiyyətin informasiya tələbatının ödənilməsi istiqamətində atılmış bir addımdır.

BMT-nin Elm, təhsil və mədəniyyət bölməsi (YUNESKO) Proqram üzrə xüsusi Dövlətlərarası Şura yaratmışdır. Bu Şuraya YUNESKO-nun üzvü olan 36 dövlətin nümayəndələri daxildir. Dinindən və dilindən, irqindən, biliyindən, təhsilindən, harada ya-şamasından və əqidəsindən asılı olmayaraq tam hüquq bərabərliyi əsasında hazırlanmış «İnformasiya hamı üçün» proqramı dünya-nın qlobal informasiya mühitində çox böyük əhəmiyyəti olan ümumbəşəri əlaqə mənbəyi hesab edilir. Həmin proqram dünya-nın qlobal informasiya mühitindən ümumi istifadə, informasiya-nın təhlükəsizliyi sahəsində beynəlxalq siyasət, informasiya və kommunikasiya texnologiyalarının etik, hüquqi və ictimai nəticə-lərinə dair geniş diskussiyalar üçün platforma yaradır.

Azərbaycanda da sözügedən Proqramın Azərbaycan Komitəsi-nin yaradılması Azərbaycan Respublikası Prezidentinin Sərəncamı ilə təsdiq edilmiş «Azərbaycan Respublikasında kitabxana-infor-

352

masiya sahəsinin 2008-2013-cü illərdə inkişafı üzrə Dövlət Pro-qramı»nın həyata keçirilməsi üzrə Tədbirlər Planının 2.8.1 bəndinə əsasən həyata keçirilmiş və 2011-ci ildə «İnformasiya hamı üçün» YUNESKO Proqramının Azərbaycan Komitəsi yaradılmışdır.

Son illər elektron kitabxanaların yaranması və fəaliyyətinin təmin olunması sahəsində ciddi təcrübələr aparılmış, müvəffəqiy-yətlər əldə edilmişdir.

İlk dövrlərdə Azərbaycan kitabxanalarının avtomatlaşdırılması sahəsində mütəxəssislər müxtəlif fikirlər irəli sürürdülər. Bir sıra yerli mütəxəssislər ölkənin milli Avtomatlaşdırılmış Kitabxana-İn-formasiya Sisteminin (AKİS) yaradılmasını təklif edir və bu sahədə inkişaf etmiş qərb ölkələrindən mütəxəssislər və ekspertlərin respub-likaya dəvət etmək və xarici təcrübədən yararlanmağı təklif edirdilər. Lakin digər mütəxəssis qrupu isə böyük maliyyə vəsaiti, əziyyət və vaxt sərf etməklə yaradılacaq AKİS-in əvəzinə ölkə kitabxanaları üçün dünyanın qabaqcıl dövlətləri tərəfindən hazırlanmış və özünü uğurla doğrultmuş AKİS-in alınmasını və onun milliləşdirilməsini təklif edirdilər. Zaman göstərdi ki, bu təklif daha real və Azərbaycan kitabxanaları üçün məqbul variant kimi özünü doğrultdu.

Artıq Azərbaycanda kitabxana-biblioqrafiya proseslərinin av-tomatlaşdırılması istiqamətində mühüm işlər həyata keçirilmişdir. Azərbaycanda Prezident Kitabxanası, Milli Elmlər Akademiya-sının Mərkəzi Elmi Kitabxanası, Bakı Dövlət Universitetinin Elmi Kitabxanası, Neft Akademiyasının kitabxanası, Dövlət Dillər Universitetinin kitabxanası, Dövlət Tibb Universiteti, Polis Aka-demiyasının kitabxanası, Texniki Universitetin kitabxanası, F.Kö-çərli adına Respublika Uşaq Kitabxanası, C.Cabbarlı adına Res-publika Gənclər Kitabxanası, Respublika Gözdən Əlillər Kitab-xanası, habelə respublikanın 28 şəhər (rayon) mərkəzi kitabxanası İRBİS-64 Avtomatlaşdırılmış Kitabxana-İnformasiya Sistemi tət-biq olunmuş və sözügedən kitabxanalarda Elektron kataloq və Elektron kitabxnanın yaradılması işinə başlanmışdır.

Elektron kitabxanalar inkişaf edib formalaşdıqca onların qarşı-sında duran problemlər də artmağa başlamışdır. Ənənəvi kitabxana fondlarına nisbətən elektron kitabxanalarda ədəbiyyatın «komplekt-

353

ləşdirilməsi» daha sürətlə həyata keçirilir, elektron daşıyıcılarının ağ-lasığmaz dərəcədə artması, İnternet imkanlarının gündən-günə geniş-lənməsi, orada hər dəqiqə yeni-yeni «səhifələrin» açılması, istifadə-çilərin özlərinə lazım olan məlumatları ənənəvi kitabxanaya nisbətən daha tez və asan əldə etməsi informasiya əsrinin əsas xarakterik cəhətlərindəndir. Buradakı bütün materiallar öz oxucularına kağız daşıyıcılarda deyil, elektron sənədlər yormasında çatdırılır.

Artıq ənənəvi kitabxanalar öz oxucularını vaxtında və keyfiy-yətli informasiya ilə təmin edə bilmir, yaxud onların xidmətləri müasir dövrün tələblərinə cavab vermir. Bu xüsusilə tez inkişaf edən sahələrin (texnika, tibb, biologiya və s.) nümunəsində özünü qabarıq göstərir.

Son onillikdə biz «Elektron Avropa» (eEurope) adlı nəhəng bir siyasi layihənin startının şahidi olmuşuq. Bu layihə Avropa İttifaqına üzv olan ölkələrin vətəndaşlarının informasiya inqilabından mak-simum səmərə əldə etməsinə, Avropa ölkələrinin isə ABŞ-la və dün-yanın qalan ölkələri ilə rəqabət mübarizəsində ciddi dəstək və yeni prioritetlər əldə etməsinə yönəlmişdir. 1999-cu ildə Avropada infor-masiya cəmiyyəti yaradılmasına dair işlərin planında elan edilmişdir ki, nəzərdə tutulan 4 əsas fəaliyyət istiqamətindən biri Avropa ölkə-lərinin mədəni və dil sərvətlərinin dəstəklənməsi, kütləvi informasiya sektoru isə Avropa üçün ən mühüm resurs elan edilmişdir.

Elektron kitabxanaların yaradılmasında ən nüfuzlu beynəlxalq layihələrdən biri “Bibliotheca Universalis” layihəsidir. “Bibli-otheca Universalis” layihəsi əsasında yaradılan kitabxanaların əsas məqsədi qlobal informasiya şəbəkəsinin yaradılmasıdır. La-yihə “Böyük Yeddilik” ölkələrinin himayəsi altında həyata keçiri-lən 11 layihədən biridir. Hazırda 1995-ci ildən başlayan layihədə Fransanın – Mədəniyyət Nazirliyi, Milli Kitabxanası, Yaponiya Milli kitabxanası, ABŞ-ın Konqress Kitabxanası, Britaniya Mu-zey Kitabxanası, Almaniya Bundestaq Kitabxanası, Kanada Milli kitabxanası, İtaliya Dövlət kitabxanası iştirak edirlər:

1995-ci ildə ABŞ Konqress Kitabxanası tərəfindən həyata ke-çirilən 15 böyük Universitet kitabxanasını birləşdirən Milli Elek-

354

tron Kitabxananın və “Amerika Yaddaşı” layihəsinin xüsusi qeyd etmək lazımdır.

Fikrimizcə dünya kitabxanalarında gedən avtomatlaşdırma prosesini təhlil etsək bu sahədə ABŞ kitabxanalarının və məlumat mərkəzlərinin daha fəal və əhəmiyyətli işlər həyata keçirməsi mə-lum olur. ABŞ-da bu sahədə həyata keçirilən işlər digər ölkələrdə bu istiqamətin inkişafı üzrə stimul və zəmin yaradır.

Milli status almış kitabxanaların qarşısında indi daha bir sıra mü-hüm məsələlərin həlli vəzifəsi durmaqdadır: İnternetdə mövcud olan və digər elektron daşıyıcılarda nəşr edilən informasiyaların tam mət-nini toplamaq və sistemləşdirərək oxucuların onlardan istifadəsini tə-min etmək. Bu məsələ ilə kitabxanalar və ya digər təşkilatlarmı məş-ğul olmalıdır? – sualında yəqin ki, birinciyə üstünlük veriləcəkdir.

355

ЭЛЕКТРОННЫЕ БИБЛИОТЕКИ КАК НЕЗАМЕНИМЫЙ ИНСТРУМЕНТ ДЛЯ ХРАНЕНИЯ ИНФОРМАЦИОННЫХ РЕСУРСОВ И РАЗВИТИЯ

ИНФОРМАЦИОННОГО ОБЩЕСТВА

Самир Аббасов, Аспирант Центральной научной библиотеки Национальной Академии наук Азербайджана,

консультант библиотечного сектора Министерства культуры и туризма

Азербайджанской Республики

Под электронными библиотеками подразумевается систе-ма программно-технических средств и экономико-математи-ческих методов управления, предназначенных для частично-го или полного освобождения людей от исполнения трудоем-ких операций по сбору, обработке, передаче и использованию информации.

Формирование и развитие электронных библиотек являя-ется одной из приоритетных задач во всех отраслях науки, культурных, медицинских и образовательных учреждениях, издательствах, музеях и других сферах деятельности. Разные электронные библиотеки, созданные в соответствии со специ-фикой этих сфер деятельности, отличаются друг от друга по оперативным действиям с документами, относящимися к конкретной сфере деятельности. «Электронная библиотека» – достаточно широкое понятие. Главное отличие между «элек-тронной» и «традиционной» библиотекой состоит в том, что организация услуг «электронной библиотеки» основана на применении компьютерных технологий, позволяющих совре-менному читателю найти необходимые ему издания в совре-менной библиотечной системе.

Ныне широко применяемые во всем мире электронные виды информации являются более надежными и позволяют

356

организовать сохранение, распространение и любое исполь-зование документов в компактной форме. Таким образом, представление информации в электронном виде, создание электронных документов, появление множества электронных изданий, электронных коллекций и электронных библиотек – это не дань моде, а требование нашего времени.

В последние годы библиотеки все чаще пользуются электронными публикациями для того, чтобы представить их пользователям. При этом, решая вопроса об исполь-зовании электронной продукции, библиотеки должны учесть такие факторы, как состояние и перспективы развития рынка электронной информационной продукции, преиму-щества электронных изданий перед традиционными фор-мами, экономические издержки, а также качество пред-ставляемой информации и, в целом, преимущества перехода к электронизации.

В наше время – в начале XXI столетия – создание интег-рированных компьютерных сетей электронных библиотек представляет собой магистральное направление информати-зации. Трудно переоценить значение электронных библиотек в современном информационном обществе. Сегодня одной из наиболее важных задач обслуживания науки, культуры, ли-тературы является обеспечение высокого уровня масссового использования информационных ресурсов (независимо от времени и пространства). При этом очевидно, что речь идет о вопросе общенационального, мирового значения.

В настоящее время ряд развитых стран мира и междуна-родных организаций осуществляют очень важные меры по реализации различных программ и проектов, направленных на развитие информационно-коммуникационных технологий. В частности, в наше время, справедливо считающимся эрой информации, программа «Информация для всех», объявлен-ная по инициативе ЮНЕСКО, – это важный шаг, направ-ленный на развитие человечества, а также на удовлетворение информационных потребностей общества.

357

Организацией Объединенных Наций по вопросам образо-вания, науки и культуры (ЮНЕСКО) создан специализиро-ванный межгосударственный Совет по реализации Програм-мы «Информация для всех». В состав Совета входят предста-вители 36 государств-членов ЮНЕСКО. Программа «Инфор-мация для всех», подготовленная на основе полного равен-ства прав всех людей, независимо от их вероисповедания и языка, расовой принадлежности, уровня знаний и образова-ния, месстожительства и убеждений, считается важным источником общечеловеческих связей, имеющим большое значение в глобальной информационной среде. Эта Про-грамма создает платформу для широких дискуссий по воп-росам совместного пользования глобальной информационной средой, международной политики в сфере информационной безопасности, а также по этическим, правовым и социальным последствиям развития информационно-коммуникационных технологий.

В соответствии с пунктом 2.8.1 Плана действий по осу-ществлению «Государственной Программы по развитию би-блиотечно-информационной сферы в Азербайджанской Рес-публике в 2008-2013 гг.», утвержденной Распоряжением Пре-зидента Азербайджанской Республики, в 2011 году был соз-дан Азербайджанский комитет Программы ЮНЕСКО «Ин-формация для всех».

В последние годы проводились серьезные эксперименты по созданию электронных библиотек и обеспечению их дея-тельности, достигнуты определенные успехи в этом деле.

В первое время специалистами в области автоматизации азербайджанских библиотек выдвигались разные мнения. Ряд местных специалистов предлагали пригласить из развитых западных стран авторитетных специалистов и экспертов этой сферы, и, пользуясь зарубежным опытом, создать националь-ную автоматизированную библиотечно-информационную систему (АБИС). А другая группа специалистов предлагала, вместо создания так называемой «национальной АБИС», что

358

потребовало бы значительных финансовых средств, затрат труда и времени, приобрести оправдавшую себя в практике АБИС, разработанную ведущими государствами мира, и «на-ционализировать» ее путем адаптации к условиям библиотек нашей страны. Время показало, что это было наиболее реа-листичным и приемлемым вариантом для азербайджанских библиотек.

Проделана большая работа по автоматизации библиотеч-но-библиографических процессов в Азербайджане. Так, в Президентской библиотеке, Центральной научной библиоте-ке Национальной академии наук, Научной библиотеке Бакин-ского Государственного Университета, библиотеке Нефтяной академии, библиотеке Государственного университета язы-ков, библиотеке Государственного медицинского университе-та, библиотеке Полицейской академии, библиотеке техничес-кого университета, Республиканской Детской библиотеке имени Ф.Кочарли, Республиканской Юношеской библиотеке имени Дж.Джаббарлы, Республиканской библиотеке для ин-валидов по зрению, а также в 28 центральных городских (ра-йонных) библиотеках республики успешно внедрена автома-тизированная библиотечно-информационная система IRBIS-64, началась работа по созданию Электронного Каталога и Электронной Библиотеки в вышеназванных библиотеках.

По мере развития и становления электронных библиотек, растут и проблемы, стоящие перед ними. Более высокие тем-пы «комплектации» электронных библиотек по сравнению с фондами традиционных библиотек, невероятно бурный рост электронных ресурсов, ежедневное расширение возможнос-тей Интернета, ежеминутное открытие новых "страниц", воз-можность более быстрого и легкого, по сравнению с тради-ционными библиотеками, доступа пользователей к необ-ходимым сведениям – таковы основные характерные черты информационной эры. При этом все материалы доставляются читателям в виде электронных документов, а не на бумажных носителях.

359

Традиционные библиотеки уже не в состоянии своевре-менно обеспечить своих читателей качественной информа-цией, либо их услуги не отвечают современным требова-ниям. Это особенно наглядно проявляется на примере таких быстро развивающихся отраслей, как техника, медицина, биология и т.д.

В течение последнего десятилетия мы стали свидетелями старта гигантского политического проекта «Электронная Европа» (eEurope), направленного на обеспечение гражданам стран-членов ЕС максимальную выгоду от информационной революции, а европейским странам – значительную поддерж-ку и новые приоритеты в конкурентной борьбе с США и ос-тальными странами мира. В соответствии с Планом работ на 1999 год по созданию Информационного общества в Европе, содействие сохранению и развитию культурного наследия и языков объявлено одним из 4 основных направлений деятель-ности европейских стран, а сектор средств массовой инфор-мации – наиболее важным ресурсом для Европы.

Одним из самых престижных международных проектов по созданию электронных библиотек является проект "Bibliotheca Universalis" – один из 11 проектов, осуществля-емых под эгидой стран "Большой семерки". Главная цель библиотек, созданных на базе "Bibliotheca Universalis", зак-лючается в создании глобальной информационной сети. Ра-боты в рамках проекта "Bibliotheca Universalis" начались в 1995 году. В настоящее время участниками этого проекта являются Министерство культуры Франции и Национальная библиотека Франции, Национальная библиотека Японии, Библиотека Конгресса США, Библиотека Британского Му-зея, Библиотека Германского Бундестага, Национальная библиотека Канады, а также Государственная Библиотека Италии.

Особо следует отметить реализованные Библиотекой Конгресса США проекты «Национальная электронная библи-отека», объединяющий 15 университетских библиотек (рабо-

360

ты по данному проекту начаты в 1995 году), а также проект "Память Америки", работы по которому начаты в 1990 году.

Анализ работ по автоматизации библиотечных процессов, происходящих в мире, позволяет сделать вывод о том, что наибольшую активность в этой сфере проявляют библиотеки и информационные центры Соединенных Штатов. Прово-димая в США важная работа в этой области создает необхо-димые предпосылки и стимул для развития этого направле-ния и в других странах.

Библиотекам, имеющим статус национальных библиотек, предстоит решить целый ряд важных задач по сбору всей текстовой информации, опубликованной в Интернете и на других электронных носителях, обеспечению систематиза-ции этой информации, и предоставлению ее в распоряжение читателей. Кто же должен заниматься решением этих задач – библиотеки или другие организации? Скорее всего, в этом вопросе предпочтение будет отдано первым.

361

AZƏRBAYCANDA TURİZMİN KİTABXANA-İNFORMASİYA TƏMİNATI.

İŞ TƏCRÜBƏSİ VƏ İNKİŞAF PERSPEKTİVLƏRİ

Gülşən Mehdiyeva Azərbaycan Turizm İnstitutunun

Kitabxana İnformasiya Mərkəsinin müdiri Hörmətli qonaqlar! Hörmətli həmkarlar! Mən turizm sənayesinin təmsil etdiyim üçün Azərbaycanın

təqdimat video çarxını göstərmək istərdim. Mən İnstitutun yaran-ması tarixindən öncə o zamanın sosial-siyasi mühit və şəraitdən danışmaq istəyitəm. Belə bir təhsil müəssisəsinin yaradılmasını hansı zərurət gündəmə gətirdi?

Respublikamızın inkişafının müəyyən bir mərhələsində yəni, bu əsrin 2000-ci illərində, ikinci neft bumu, neft sənayesinin sür-ətlə inkişafı başlamışdır. Bu neft müqavilələrin imzalanması, yeni neft yataqlarının kəşfi ilə sıx bağlı idi. Azərbaycanda "Holland sindromu"nun əlamətləri özünü biruzə verməyə başladı. Bu təhlü-kəli əlamətlərin qarşısını almaq üçün, iqtisadiyyatın qeyri-neft sektorlarının inkişafı haqqında qərar qəbul edilmişdir. Bu istiqa-mətin əsas qollarından biri olan turizmə də aid idi. Hal-hazırda, Azərbaycanın qeyri-neft sektorunun artım tempi neft sektorundan sürətlidir. Kənd təsərrüfatı, informasiya, rabitə, nəqliyyat, ətraf mühit və turizm sahələrinin inkişaf etdirilməsi bütün iqtisadiyya-tın müsbət artımını göstərir. Həmçinin Azərbaycanın prioritet isti-qaməti sayılan turizm sahəsinin inkişafı da göz qabağındadır. Onun nəticəsi olaraq ölkəmizi ziyarət edən turistlərin sayı 1,962 milyona çatıb.

Bu gün Azərbaycanda dünya brendləri olan otellər açılır. Bunlardan "Kempinski", "Hilton", “Şeraton” brendlərini göstər-mək olan. Bu yaxınlarda “Four seasons” və “ Meriott” otelləri də açılmaqdadır.

362

Turizmin inkişafına təsir göstərən digər amil "Eurovision-2011" mahnı müsabiqəsində Azərbaycanın qələbəsidir. Gələn il "Eurovision-2012" Azərbaycanda keçiriləcək. Bu qələbə ölkədə turizm xidmətlərinin daha da təkmilləşdirilməsində mühüm rol oynayacaqdır.

Şöhrət və nüfuzdan başqa bu müsabiqə problemlər və gələn qonaqların böyük sayı ilə bağlı çətinliklər yarada bilər. Qələn qo-naqların rahat yerləşdirilməsi üçün ölkədə turizm xidmətləri infra-strukturunun radikal yüksəltmək zəruridir.

Bildiyiniz kimi 2011-ci il Turizm ili elan edilib. Bu il turizm sahəsinin infrastrukturunun yaxşılaşdırılması üçün vacib bir mər-hələ olacaq. Turizm il çərçivəsində əlamətdar hadisələr, sərgilər, konfranslar planlaşdırılmış və həyata keçirilmişdir.Və bu da bey-nəlxalq aləmdə Azərbaycanın pozisiyasının dəyişdirirlməsinə xid-mət edir. Azərbaycan artıq dünyada Qərb praqmatizmi və Şərq mentaliteti olan bir ölkə kimi tanınır.

Turizmin inkişafına mühüm təkan verən iki dövlət proqramla-rının qəbul edilməsi olmuşdur.

Turizm sahəsini yüksək keyfiyyətli kadrlarla təmin etmək üçün 2006-cı ildə Azərbaycan Respublikası Prezidentinin sərənca-mı ilə Azərbaycan Turizm İnstitutu (ATİ) yaradılmışdır. Birinci il biz 2 kafedra və 300 tələbə ilə tədris ilini başlamışdıq. Bu gün bizim İnstitut müstəqil və təhsil sahəsində qabaqcıl ali təhsil mək-təbi kimi tanınır. Burada Bolonya və kredit qiymətləndirilməsi sistemi tədbiq edilib, təhsilin keyfiyyətinə böyük diqqət yetirilir. 2011-ci ildə ali təhsil müəssisələrinin reytinqinə əsasən, ATİ öl-kədə beş ən yaxşı universitetlər siyahısına daxildir.

Altı il ərzində İnstitutun kafedralarının sayı yeddiyə catmış-dır, ixtisasların sayı – 13-ə, biz tərcüməçi, nəqliyyat xidməti mü-təxəssisləri, qida mühəndisləri, bələdçi, tərcüməçi və s. kimi mü-təxəssislər yetişdiririk. Bakalavr dərəcəsində təhsil alan tələbələr iki diplom əldə etmək imkanına malikdirlər. Avstriyanın Krems şəhərinin Tətbiqi Elmlər Universiteti ilə 2006-ci ildə bağlanan memorandum əsasında, ATİ-nin tələbələri həm milli qrup dərslə-rini, həm də və Krems Universitetinin proqramı ilə məşğul olaraq

363

dərsləri ingilis dilində dinləyirlər. Nəticədə, uğurla iki proqram üzrə oxuyan tələbələr iki diploma layiq olurlar. Bu il yeni memo-randum əsasında magistr dərəcəsində oxuyan tələbələr üçün də belə bir imkan yaradılıb.

ATİ kitabxanası İnstitutla bir ildə, yəni 2006-cı ildə yara-dılmışdır. Altı il ərzində kitab fondu səkkiz minə yaxınlaşıb. Fon-dun əsas tərkib hissəsini Mədəniyyət və Turizm Nazirliyi tərə-findən Lətifə xanım Məmmədovanın təşəbbüsülə bizim kitabxana üçün Rusiyada alınan kitablar təşkil edir. Bu il bir daha Lətifə xanım Məmmədovanın sayəsində Rusiyadan 1000 nüsxəyə yaxın yeni kitab alınıb.

Bizimfond unikaldır və onun unikallığı ondan ibarətdir ki, öl-kədə turizm sahəsində yeganə kolleksiyadır. Əfsuslar olsun ki, bu fonddan ölkənin bütün turizm sənayesi işçiləri bəhrələnə bilmir.

Milli dövri mətbuat nəşrləri ilə yanaşı, biz turizm sahəsi üçün çox dəyərli rusiya nəşrlərinə abunə olmuşuq. Məsələn, "Turizm. Pravo i Ekonomika", "Turizm. Praktika. Problemı. Perspektivı", "Obşepit. Biznes i iskusstvo"," Turbiznes dlya professionalov", "Otel i restoran. Biznes i Upravleniye". Bu nəşrlər də öz unikallığı ilə seçilir, çünki bizim kitabxanamızdan başqa bu nəşrləri heç bir kitabxana almır.

Ümidvaram ki, bu il MTN-nin Kitabxana sektorunun kömək-liyilə biz AKİS "İRBİS" proqramını əldə edə biləcəyik və onu instalyasiya edəcəyik, bu da kolleksiyalarımızın bütün müxtəlifli-yini istifadəçilərə elektron kataloq vasitəsilə təqdim etmək üçün real imkandır.

Lakin problemlərə baxmayaraq, bizim qapılarımız kolleksiya-lara ehtiyacı olan bütün oxucular üçün açıqdır. Biz müəllimlər və respublikanın digər universitetlərinin tələbələri və turizm sənaye-sinin kurslarına da xidmət göstəririk.

Kitabxanamızda xidmət adətən ənənəvi üsullarla aparılır. Bu abonement və oxu zalıdır. Oxu zalında internet bağlantısı olan kompyuterlər var.

Qeyd etmək lazımdır ki təhsil texnologiyaları surətlə inkişaf edir və biz də çalışırıq öz fəaliyyətimizdə onlara uyğun çevik

364

strategiyalardan istifadə edək. Kafedralarla sıx əməkdaşlıq tədris prosesinin və ayrı-ayrı fənlərin informasiya ehtiyaclarını təmin etməyə imkan verir.

ATİ-nin KİM–i öıkədə analoqu olmayan böyük perspektivlə-rə malik olan informasiya resurs mərkəzidir. Yaxın gələcəkdə, KİM-i turizm kolleclərinin kitabxanalarının metodiki və təşkilati mərkəzinə çevriləcək. Biz turizm sahəsi üçün zəngin fonda və keyfiyyətli xidmətə malik olan kitabxanalar şəbəkəsini yaratmaq arzusundayıq. Tələbə və müəllim həyətinin sərəncamına turizm təhsil müəssələrinin fondları, dövri mətbuat və elektron kataloq və nəşrlər təqdim olunacaqdır.

Qeyd etdiyim kimi, turizm sahəsində kadrlar böyük rol oyna-yır. Bizim İnstitutumuzda tədriz olan ixtisasların informasiya tə-ləbatını nəzərə alaraq və onları dəstəkləyərək biz müxtəlif məlu-mat bazaları yaratmaqdayıq. Məsələn, abidələrin məlumat bazası, muzeylər üzrə məlumat bazası, elektron bazaları və sair. Bu gü-nün aktual məsələlərindən biri olan regionlar haqqında məlumat bazası, digər ölkələr haqqında məlumat bazası artıq hazırdırlar. Demək olar ki, bu materiallar damla-damla toplanıb. Buraya bə-lədçi kitabları, videomateriallar, CD-lər və sair materiallar daxil-dir.

Beləliklə, bizim əsas iş təcrübəmizin istiqamətləri və gələcək perspektivlərimiz bunlardan ibarətdir.

Diqqətinizə görə təşəkkür edirəm, hörmətli həmkarlar.

365

ОПЫТ РАБОТЫ И ПЕРСПЕКТИВЫ РАЗВИТИЯ БИБЛИОТЕЧНО-

ИНФОРМАЦИОННОЙ ПОДДЕРЖКИ ТУРИЗМА В АЗЕРБАЙДЖАНЕ

Мехдиева Гюльшен

Заведующая Библиотечно-Информационным Центром Азербайджанского Института Туризма

Дорогие гости! Дорогие коллеги! Поскольку я здесь представляю туристическую отрасль, хо-

тела бы показать вам презентационный ролик Азербайджана. Свою презентацию я бы хотела начать с предистории соз-

дания нашего института. Каковы были предпосылки для соз-дания такого учебного заведения?

На определенном этапе развития нашей республики, а именно в 2000-ых годах нашего века начался второй нефтя-ной бум а Азербайджане, нефтяная отрасль начала развивать-ся с большой скоростью. Этому способствовало подписание нефтяного контракта, обнаружение новых месторождений нефти. Нефтяной бум был опасен тем, что в Азербайджане стали проявляться симптомы «голландского синдрома». В целях предотвращения этих опасных симптомов было приня-то решение развивать ненефтяные секторы экономики, в том числе туризм.

В настоящее время уровень роста ненефтяного сектора экономики Азербайджана превышает темпы роста в нефтя-ном секторе, что обеспечивает положительный рост всей эко-номики страны. Развитие сельскохозяйственной, информаци-онной, коммуникационной, транспортной, экологической, ту-ристической сфер является приоритетным направлением эко-номического развития Азербайджана

366

В настоящее время туризм входит в число приоритетных отраслей экономики, который также развивается большими темпами. Наглядным результатом этого стало количество ту-ристов в 1 миллион 962 тысячи человек.

Сегодня в Азербайджане открыты такие отели как "Kem-pinski", "Hilton", в самое ближайшее время должны распахнуть свои двери брендовые отели "Fermond", "Four seasons", что о многом говорит. К примеру, отели "Four seasons" есть далеко не в каждой стране.

Другим фактором, влияющим на развитие туризма явля-ется в 2011 году победа Азербайджана на конкурсе «Евро-видение-2011». Эта победа сыграет свою роль в улучшении туристического сервиса в стране, ведь в следующем году Азербайджан станет столицей «Евровидения-2012». А это, кроме славы и престижа – проблемы и трудности, связанные с огромным количеством участников и гостей, которые при-едут на конкурс. Чтобы комфортно разместить всех желаю-щих, а их ожидается от 50 тыс. до 100 тыс. человек, при-дется радикально модернизировать инфраструктуру турис-тического сервиса в стране. Победа азербайджанских пред-ставителей на конкурсе также послужила толчком для влас-тей страны по разработке проекта развития туристической инфраструктуры.

2011 год объявлен годом туризма. Он станет важной ве-хой в улучшении всей туристической инфраструктуры. В рамках этого года запланированы и проведены крупные ме-роприятия, выставки, конференции, способствующие измене-нию позиционирования Азербайджана на мировой арене как стране с западным прагматизмом и восточным менталитетом.

Важным стимулом для развития туризма явилось приня-тие двух Государственных Программ по развитию туризма в республике.

Так вот, чтобы обеспечить всю туристическую отрасль высококвалифицированными профессиональными кадрами была вызвана необходимость создания специализированного

367

учебного заведения. В 2006-ом году по указу Президента Азербайджанской Республики был создан Азербайджанский Институт Туризма (АИТ). Начинали мы с 300-ми студентами с 2-мя кафедрами. Сегодня наш Институт, это высшее учеб-ное заведение, открытый всему новому и прогрессивному в образовании, здесь внедряется Болонская система, кредитная система оценивания, уделяется большое внимание качеству образования. По рейтингу высших учебных заведений рес-публики в 2011-ом году АИТ вошел в пятерку лучших вузов страны.

За шесть лет существования института количество ка-федр выросло до 7, количество специальностей – до 13, мы готовим таких специалистов узкого профиля, как гидов, пере-водчиков, специалистов транспортого сервиса, технологов по приготовлению пищи и др.

Студенты, обучающиеся на степень бакалавра, имеют возможность получения двойного диплома. На основе подпи-санного меморандума с Австрийским Университетом Прик-ладных Наук города Кремс, студенты АИТ посещают занятия и в национальной группе, и в группе Австрийского Универ-ситета, где занятия проходят на английском языке. В итоге студенты, успешно обучающиеся в обеих группах получают два липлома, один национальный, другой– австрийский. В этом году был подписан меморандум с Австрийским Универ-ситетом Прикладных наук г. Кремс об обучении наших сту-дентов на степень магистра и получении ими диплома об око-нчании вышеназванного университета.

Библиотека АИТ была создана в том же году, что и Инс-титут. За шесть лет фонд вырос до 8 тыс. единиц. Хочу отме-тить, что костяк фонда был сформирован из российских книг усилиями Министерства Культуры и Туризма во главе с Лятифой ханум Мамедовой, закупленных специально для нашей библиотеки. В этом году опять же благодаря усилиям Лятифы ханум Мамедовой мы получили большую партию книг из России.

368

Этот фонд уникален тем, что является единственной большой коллекцией по туризму в республике. И очень жаль, что мы пока не имеем возможность показать все разнообра-зие фонда путем его раскрытия для всей туристической от-расли страны.

Наряду с национальными периодическими изданиями, мы являемся абонентами таких специализированных российских изданий, как «Туризм. Право и экономика», «Туризм. Практика. Проблемы. Перспективы», «Общепит. Бизнес и искусство», «Турбизнес для профессионалов», «Гостиница и ресторан. Биз-нес и управление». Эти издания тоже являются уникальными для страны, потому что кроме нас, их никто не получает.

В этом году мы надеемся приобрести и инсталлировать АБИС «ИРБИС», что является не самоцелью, а реальной воз-можностью информировать пользователей о наших фондах с помощью электронного каталога посредством Интернет.

Но, несмотря на ограниченные возможности, наши двери открыты для всех читателей, нуждающихся в наших фондах. Мы обслуживаем педагогов и студентов других вузов респуб-лики, слушателей курсов и работников туристской отрасли.

Обслуживание, как правило, традиционное. Это абоне-мент, читальный зал. В читальном зале имеются компьютеры с доступом в Интернет.

Надо отметить, что мы стараемся строить нашу страте-гию работы таким образом, чтобы она была гибкой и быстро подстраивалась под постоянно меняющиеся образовательные технологии. Тесное сотрудничество с кафедрами позволяет быстро реагировать на потребности учебного процесса и от-дельных предметов в плане информационной поддержки ку-рикулумов.

БИЦ АИТ – это информационно-ресурсный центр с большими перспективами развития, не имеющий аналогов в республике. В ближайшем будущем БИЦ превратится в мето-дический и организационный центр для библиотек 5 турист-ских колледжей, открывающихся в регионах республики,

369

которые являются центрами различных видов туризма. Мы планируем создать сеть библиотек с хорошими книжными фондами и качественным обслуживанием студентов. В рас-поряжении студентов и преподавателей будут предоставлены фонды всех туристских учебных заведений, электронные из-дания, периодика.

Для развития туризма в нашей стране важную роль игра-ют высокопрофессиональные кадры. Учитывая те специаль-ности, которым у нас обучаются, для их информационной поддержки необходимо создавать различные базы данных, такие например, как базы данных по памятникам, музеям, электронные базы данных и т.д. Сегодня в центре уже сфор-мированы базы данных по странам мира, регионам Азербайд-жана. По крупицам были собраны путеводители, диски, виде-оматериалы по вышеназванным базам.

Таковы основные направления деятельности и перспек-тивы развития БИЦ АИТ.

Спасибо за внимание, уважаемые коллеги. Надеюсь все сказанное о туризме в моем докладе нагляд-

но демострирует отношение руководства республики к туриз-му.

370

"BİBLİOŞƏHƏR" KİTABXANA-İNFORMASİYA SİSTEMİ

MOSKVA ŞƏHƏRİNDƏKİ İCTİMAİ KİTABXANALARIN İNKİŞAFININ PERSPEKTİVİ KİMİ

Kulikova Y. V.

N.A. Nekrasov adına Mərkəzi Universal Elmi Kitabxananın

baş direktorunun elmi və tədris fəaliyyəti üzrə müavini

Dövlət kütləvi kitabxanalarının informasiya-kitabxana resurs-

larının birləşdirilməsi ideyası artıq bir neçə ildir ki, Moskva kütlə-vi kitabxanalarında fəal müzakirə edilir. Belə birləşmənin üs-tünlükləri aşkardır: şəhər büdcəsinin vəsaitlərinə qənaət, bir sıra kitabxana proseslərinin təkrarlanmasına son qoyulması və ən əsası – əhaliyə kitabxana-informasiya xidmətlərinin keyfiyyətinin ar-tırılması. Bu layihə “Biblioqorod” Kitabxana-İnformasiya Sistemi adı ilə məşhurdur (sonrakı mətndə – BiblioQorod KİS).

Moskva şəhər Hökumətinin “Moskva şəhərinin əhalisinə ki-tabxana-informasiya xidmətləri haqqında” 23.09.2009-cu il tarixli 36 №-li Qanununa əsasən, Moskva şəhərinin dövlət kütləvi kitab-xanalarının informasiya və təşkilatı-texnoloji resurslarını birləşdi-rəcək və bununla da həmin kitabxanaların ümumi kitabxana-infor-masiya resurslarından və müvafiq xidmətlərdən şəhərin hər bir sakininin operativ və açıq istifadə etməsi imkanını təmin edəcək, bir sistem yaradılması nəzərdə tutulmuşdur.

Buna nail olmaq üçün kitabxana işçiləri məqsəd və vəzifələrin ümumi anlamının işləyib hazırlamalı və ən əsası – birgə işlənib hazırlanmış planların reallaşdırılması üzrə xeyli səy göstərmə-lidirlər. Eyni zamanda, bu gün moskvalılara kitabxana-informa-siya xidməti sahəsində mövcud olan aşağıdakı problemləri həll etməyə imkan yaranar:

371

İstifadəçilərə kitabxana xidmətlərinin təqdim edilməsi. Moskvanın kütləvi kitabxanalarının informasiya və maddi-texniki infrastrukturunun tərkibi müxtəlifdir, ayrı-ayrı mərkəzləşdirilmiş kitabxana sistemlərinə daxil olan kitabxanalarla inzibati dairələr arasında informasiya və texnologiya əlaqələri zəif nizamlanmışdır. Buna görə də istifadəçilər kitabxana-informasiya xidmətlərindən tam həcmdə istifadə edə bilmirlər. BiblioQorod KİS çərçivəsində kitabxanaların sistemli qarşılıqlı fəaliyyəti – Moskvanın kütləvi ki-tabxanalarının vahid elektron kataloqunun, vahid elektron oxucu biletinin yaradılması və bu əsasda uzlaşdırılmış kitabxana-informa-siya və servis xidmətlərinin göstərilməsi nəzərdə tutulmuşdur.

Kitabxanaların fondları. Moskva kitabxanaları arasında ko-operasiya əlaqələri olmadığından, fondlardan lokal miqyasda istifadə olunur, bu isə fondların xeyli hissəsinin təkrarlanmasına və kitabxanaların komplektləşdirilməsi üçün Moskva büdcəsin-dən artıq vəsait xərclənməsinə gətirib çıxarır. BiblioQorod KİS-in yaradılması Moskvanın kütləvi kitabxanalarının komplektləşdir-məsində ixtisaslaşma və profilləşməni müntəzəm inkişaf etdirmə-yə, həmçinin istifadəçilərin sifariş verdiyi sənədləri ən yaxın ki-tabxanaya çatdırmağa imkan verəcəkdir.

İnformasiya-kommunikasiya texnologiyaları. BiblioQorod KİS-in yaradılması Moskvanın kütləvi kitabxanalarının vahid pro-qram-texnoloji təchizatına nail olmaq üçün təşkilati səylərini birləş-dirməyə, informasiya resurslarının yaradılması və onlardan istifadə məsələlərinin razılaşdırılmış şəkildə həll edilməsinə imkan verəcək-dir.

Kitabxana kadrları. Kitabxanalarda tətbiq edilən müasir texniki və proqram vasitələri informasiya texnologiyalarına bələd olan, informasiyanı təhlil etməyi və onu istifadəçilərə strukturlaş-dırılmış şəkildə təqdim etməyi bacaran ixtisaslaşdırılmış kadrlar olmasını tələb edir. Kütləvi kitabxanaların işçilərinin əksəriyyəti-nin müasir informasiya texnologiyaları sahəsində bilikləri azdır. Onların kitabxana işinin müxtəlif istiqamətləri üzrə ixtisas bilik-lərini, həmçinin kompyuter savadı sahəsində səylərini əhəmiyyət-li dərəcədə artırmaq lazımdır.

372

BiblioQorod KİS-in əsas təşkilati prinsipləri aşağıdakılardır: • iştirakın könüllülüyü. BiblioQorod KİS – kitabxanaların

tərəfdaşlıq ittifaqına əsaslanan birlikdir. Hüquqi şəxs statusuna malik olan, “Əməkdaşlıq haqqında müqavilə”nin şərtlərini qəbul etmiş istənilən kitabxana və ya mərkəzləşdirilmiş kitabxana siste-mi şəbəkənin iştirakçısı ola bilər;

• paylanmış resurslardan istifadə. BiblioQorod KİS-ə daxil olan kitabxanalar, inzibati və təsərrüfat münasibətlərində bir-bi-rindən asılı deyildir, onlar təşkilati, texnoloji, texniki və proqram vasitələrinin vahid kompleksindən istifadə edirlər;

• iştirakçılar üçün bərabər istifadə imkanları. BiblioQo-rod KİS-in korporativ və birləşdirilmiş informasiya resursları bu resursların yaradılmasında iştirak edən iştirakçı kitabxanalara sər-bəst və pulsuz təqdim edilir;

• sosial xidmətlərin əlyetərli xarakteri. kitabxanalardan is-tifadənin razılaşdırılmış qaydalarına uyğun olaraq BiblioQorod KİS-in informasiya resursları iştirakçı kitabxanaların istifadəçilə-rinə sərbəst və pulsuz təqdim edilir.

Moskva kütləvi kitabxanalarının BiblioQorod KİS-ə inteqra-siyası Moskva şəhərinin kitabxanalarının korporativ şəbəkəyə bir-ləşməsini təmin edən ümumi təşkilati, proqram-texnoloji və texni-ki mühit yaradılmasını tələb edəcəkdir. İstifadəçilərə kitabxana-informasiya xidmətlərinin bütün kompleksini təqdim etmək imka-nına malik olmaq üçün;

• istifadəçilərə vahid elektron oxucu bileti əsasında xidmət edilərkən, nəşrlərin saxlanma yerindən asılı olmayaraq nəşrlərin bütün növlərindən, həmçinin tammətnli elektron sənədlərin surət-lərindən (Mülki Məcəllənin IV hissəsinin tələblərinə uyğun ola-raq) istifadə edilərkən;

• BiblioQorod KİS-in məcmu kitabxana-informasiya resurs-larının formalaşması və həmin resurslarından istifadə vaxtı, həm-çinin korporativ elektron resursların yaradılması və aktuallaşdır-ması mərhələlərində;

• korporativ məlumat bazaları əsasında biblioqrafik və sorğu-in-formasiya xidmətləri göstərilməsi, lokal məlumat bazalarının və soraq məlumatının istifadəçilərə şəbəkə vasitəsilə təqdim edilməsi vaxtı;

373

• normativ-təlimat və metodik materialların hazırlanması vaxtı və başqa hallarda BiblioQorod KİS çərçivəsində fəaliyyətin koordinasiyası və kooperasiyası həyata keçirilir.

Gözlənilir ki, BiblioQorod KİS-in yaradılması nəticəsində: • bütün sakinlərin, o cümlədən virtual istifadəçilərin, əhalinin

xüsusi qruplarının – uşaqların, gənclərin, əlillərin, pensiyaçıların, qaçqınların və başqalarının BiblioQorod KİS-in iştirakçıları olan kitabxanaların kitabxana resurslarından və xidmətlərindən tam və rahat istifadə etmək imkanının təmin edilməsi sayəsində paytaxt əhalisi kitabxana-informasiya xidmətləri ilə daha tam əhatə ediləcək;

• Moskva şəhərinin kütləvi kitabxanalarının ümumi kitabxa-na-informasiya resurslarından səmərəli istifadə edilməsi və həmin resursların əlyetərli olması hesabına kitabxana-informasiya xid-mətlərinin, o cümlədən on-line rejimdə təqdim edilən xidmətlərin həcmi artacaq, onların repertuarı genişlənəcək;

• rəqəmsal xidmətlərdən istifadə etmək imkanları baxımından əhalinin ayrı-ayrı kateqoriyalarının qeyri-bərabərliyi aradan qal-dırılacaq;

• kitabxana proseslərinin təkrarlanması hallarının aradan qal-dırılması hesabına büdcə vəsaitlərindən optimal və səmərəli istifa-də ediləcəkdir.

374

БИБЛИОТЕЧНО-ИНФОРМАЦИОННАЯ СИСТЕМА «БИБЛИОГОРОД»

КАК ПЕРСПЕКТИВА РАЗВИТИЯ ПУБЛИЧНЫХ БИБЛИОТЕК ГОРОДА МОСКВЫ

Куликова Е. В.

заместитель генерального директора ЦУНБ им. Н.А. Некрасова

по научной и учебной деятельности

В московских публичных библиотеках уже несколько лет активно обсуждается идея объединения информационно-биб-лиотечных ресурсов государственных публичных библиотек. Преимущества такого объединения очевидны: экономия го-родских бюджетных средств, прекращение дублирования многих библиотечных процессов, а главное – повышение ка-чества библиотечно-информационных услуг для населения. Данный проект известен как библиотечно-информационная система «Библиогород» (далее – БИС БиблиоГород).

Создание системы, которая объединит информационные и организационно-технологические ресурсы государственных публичных библиотек г. Москвы и тем самым обеспечит каждому жителю города оперативный и открытый доступ к их совокупным библиотечно-информационным ресурсам и услугам, предусмотрено Законом города Москвы «О библио-течно-информационном обслуживании населения города Москвы» (№ 36 от 23.09.2009 г.).

Такое объединение потребует от библиотечных работни-ков выработки общего понимания целей и задач, а главное – значительных усилий по реализации совместно выработан-ных планов. Вместе с тем оно способно решить следующие проблемы, которые существуют сегодня в библиотечно-ин-формационном обслуживании москвичей:

375

Предоставление услуг пользователям библиотек. По-скольку информационная и материально-техническая инфра-структура публичных библиотек Москвы неоднородна, а информационные и технологические связи между библиоте-ками разных ЦБС и административных округов налажены слабо, пользователи не могут получить библиотечно-инфор-мационные услуги в полном объеме. В рамках БИС Библио-Город предусмотрено системное взаимодействие библиотек – создание единого электронного каталога публичных библио-тек Москвы, единого электронного читательского билета и оказание на этой основе согласованных библиотечно-инфор-мационных услуг и сервисов.

Фонды библиотек. В связи с отсутствием координации и кооперации фонды московских библиотек используются ло-кально, что приводит к дублированию значительной части фондов и перерасходу средств московского бюджета на ком-плектование. Создание БИС БиблиоГород позволит плано-мерно развивать специализацию и профилирование в ком-плектовании публичных библиотек Москвы, а также достав-ку пользователям заказанных ими документов в ближайшую библиотеку.

Информационно-коммуникативные технологии. Соз-дание БИС БиблиоГород даст возможность публичным биб-лиотекам Москвы объединить организационные усилия для достижения единого программно-технологического оснаще-ния публичных библиотек, согласованного создания и ис-пользования информационных ресурсов.

Кадры библиотек. Современные технические и програм-мные средства, применяемые в библиотеках, требуют нали-чия квалифицированных кадров, владеющих информaцион-ными технологиями, умеющими анализировать информацию и предоставлять ее пользователям в структурированнном виде. Работники публичных библиотек в основной массе недостаточно владеют современными информационными технологиями. Необходимо повышение их квалификации по

376

разным направлениям работы библиотек, в том числе сущест-венное наращивание усилий в области повышения компь-ютерной грамотности.

Сформулированы следующие основные принципы орга-низации БИС БиблиоГород:

добровольность участия. БИС БиблиоГород – это объединение библиотек, основанное на партнерском союзе. Участником сети может стать любая библиотека или ЦБС, имеющая статус юридического лица, принявшая условия «Договора о сотрудничестве»;

использование распределенного ресурса. В БИС БиблиоГород входят библиотеки, независимые одна от дру-гой в административном и хозяйственном отношении, ис-пользующие единый комплекс организационных, технологи-ческих, технических и программных средств;

равные возможности доступа для участников. Кор-поративные и объединённые информационные ресурсы БИС БиблиоГород предоставляются в свободный и бесплатный доступ библиотекам-участницам БИС, участвующим в созда-нии данных ресурсов;

общедоступный характер социальных услуг. Ин-формационные ресурсы БИС БиблиоГород предоставляются в свободный и бесплатный доступ пользователям библиотек-участниц в соответствии с согласованными правилами поль-зования библиотеками.

Интеграция московских публичных библиотек в БИС БиблиоГород потребует создания общей организационной, программно-технологической и технической среды, обеспе-чивающей объединение библиотек города Москвы в корпора-тивную сеть. Для того, чтобы иметь возможность предоста-вить пользователям весь комплекс библиотечно-информаци-онных услуг, в рамках БИС БиблиоГород осуществляются координация и кооперация деятельности:

при обслуживании пользователей на основе единого электронного читательского билета всеми видами изданий,

377

независимо от места их хранения, а также копиями полно-текстовых электронных документов (в соответствии с требо-ваниями IV части Гражданского кодекса);

при формировании и использовании совокупных биб-лиотечно-информационных ресурсов БИС БиблиоГород, в том числе создании и актуализации корпоративных электрон-ных ресурсов;

при осуществлении библиографического и справочно-информационного обслуживания на основе корпоративных баз данных и предоставления в сетевой доступ пользователям локальных баз данных и справочной информации;

при разработке нормативно-инструктивных и методи-ческих материалов и др.

Ожидается, что в результате создания БИС БиблиоГород будет достигнуто:

увеличение охвата населения столицы библиотечно-информационным обслуживанием благодаря обеспечению всем жителям, в том числе виртуальным пользователям, осо-бым группам населения – детям, молодежи, инвалидам, пен-сионерам, беженцам и др. полного и комфортного доступа к библиотечным ресурсам и услугам библиотек–участниц БИС БиблиоГород;

рост объема и расширение репертуара библиотечно-информационных услуг, в том числе в режиме on-line, за счет эффективного использования и раскрытия совокупных биб-лиотечно-информационных ресурсов публичных библиотек г. Москвы;

ликвидация цифрового неравенства отдельных катего-рий населения;

оптимизация и рациональное использование бюджет-ных средств за счет ликвидации дублирования библиотечных процессов.

378

UŞAQ KİTABXANASI MÜSTƏQİLLİK YOLLARINDA

Zahirə Dadaşova,

F.Köçərli adına Respublika Uşaq kitabxanasının direktor müavini

Müstəqil yaşamaq, taleyinin sahibi olmaq, öz dövlətini qur-

maq hər bir xalqın arzusudur. Azərbaycan xalqı da həmişə bu is-təklə yaşamışdır. 1991-ci il oktyabrın 18-də respublikanın qanun-vericilik orqanı parlament Azərbaycanın dövlət müstəqilliyi haq-qında Konstitusiya Aktı qəbul etdi və bununla da respublikamızın müstəqilliyi bərpa olundu. Həmin vaxtdan bəri xalqımız azad ya-şayır, öz milli dövlətini möhkəmlədərək inkişaf etdirir. Qısa müd-dətdə müstəqil Azərbaycan siyasi, sosial-iqtisadi, mədəni sahə-lərdə böyük nailiyyətlər əldə etmişdir. Müstəqillik illərində Azər-baycan mədəniyyətinin inkişafına və mədəni sərvətlərimizin mü-hafizə olunaraq gələcək nəsillərə çatdırılmasına böyük diqqət və qayğı ilə yanaşan ulu öndərimiz Azərbaycanda kitabxana işinin inkişafına da öz töhfələrini vermişdir.

Kitabxana insanların informasiya təlabatını ödəmək üçün dünya biliklərinə açılan pəncərə, mədəni dəyərlərin mühafizəsini təmin edən və nəsillərdən-nəsillərə çatdıran bir elm müəssisəsidir. Kitabxana bitib-tükənməyən, hesaba gəlməyən informasiya sərvə-tini özündə cəmləşdirməklə yanaşı, insanların məlumat bazasının zənginləşdirilməsinə və elmi dünyagörüşünün kamilləşməsinə, cə-miyyətin maariflənməsinə xidmət göstərir. Bizim kitabxanamız 1965-ci ildə yaranmış, 45 ildən çoxdur ki, fəaliyyət göstərir. Bu gün kitabxanalara dövlət tərəfindən xüsusi diqqət və qayğı ilə yanaşılır. Kitabxanalar beynəlxalq – Krım, İFLA, Anapa, Lipetsk konfranslarda iştirak etməklə Müstəqil Azərbaycanımızın kitabxana işi sahəsindəki uğurları dünya ictimaiyyətinə çatdırırlar.

379

2003-cü ildə Azərbaycan kitabxanaçıları beynəlxalq qonaqlar üçün təşkil olunmuş proqramda iştirak etməklə ABŞ-ın 5 ştatında olmuş, hazırda həmin ştatların kitabxanaları ilə əlaqə saxlanılmaq-dadır. Həmçinin Amerikanın ölkəmizdəki səfirliyinin köməyi ilə ingilis dilində uşaq kitabları, tərcümə mərkəzinin sifarişi ilə “Tutu” nəşriyyatında buraxılan azsaylı xalqların və digər gözəl uşaq kitabları kitabxanaya hədiyyə edilmişdir. İsveçrə, Türkiyə, Ukrayna, Almaniya, Bosniya ölkələrinin şəhərlərinin kitabxana cəmiyyətləri ilə müqavilə yaradılmış, həmin ölkələrə Azərbaycan uşaq ədəbiyyatı göndərilmişdir.

2009-cu ildə Almaniyanın Azərbaycandakı səfiri Per Kristo-fer Stançinanın təşəbbüsü ilə kitabxanada alman uşaq ədəbiyyatı sərgisi keçirilmişdir. Tədbiri keçirməkdə məqsəd alman mədəniy-yətinin təbliği, uşaq ədəbiyyatı nümunələrinin daha aydın şəkildə göstərilməsi, ona maraq yaratmaqdan idi. Sərgidə alman uşaq ədəbiyyatının multimedia nümayişi oxucuların diqqətinə çatdı-rılmışdır. Almaniyanın Azərbaycandakı səfiri Per Kristofer Stan-çina çıxışında qeyd etmişdi ki, kitablar və plakatlardakı nağıl qəhrəmanlarının, heyvanların dili ilə sülhə səs verək, müharibəyə yox deyək, bərabərlik, dinindən, irqindən, milliyətindən asılı ol-mayaraq tolerantlıq kimi hisslər bizimlə olsun. Həmin mövzuda üç plakatı kitabxanaya hədiyyə etmişdi.

1999-cu ildə quvvəyə minmiş “Kitabxana işi haqqında” Azər-baycan Respublikasının Qanunu, Azərbaycan Respublikasının Pre-zidenti cənab İlham Əliyevin imzaladığı 2004-cü il 12 yanvar ta-rixli “Azərbaycan dilində latın qrafikası ilə kütləvi nəşrlərin həyata keçirilməsi haqqında”, 2004-cü il 27 dekabr tarixli “2005-2006-cı illərdə Azərbaycan dilində latın qrafikası ilə çapı nəzərdə tutulan əsərlərin siyahısının təsdiq edilməsi haqqında” sərəncamları və 6 oktyabr 2008-ci il tarixli “Azərbaycan Respublikasında kitabxana-informasiya sahəsinin 2008-2013-cü illərdə inkışafı üzrə Dövlət Proqramı”nın təsdiq edilməsi barədə sərəncamı – kitabxana işinin inkişafında yeni bir mərhələyə başlanğıc verən bu mühüm sənəd ölkə Prezidentinin bütövlükdə mədəniyyətə və mədəni dəyər-lərimizə diqqət və qayğısının bariz nümunəsidir”.

380

Kitab bilik mənbəyi olmaqla yanaşı, mədəniyyət daşıyıcısıdır. Buna görə də inkişaf etmiş xalqlar kitaba xüsusi önəm verir, onun yazarına, nəşrinə və təbliğinə qayği ilə yanaşırlar. Uşaqların informasiya tələbatının ödənilməsi, onların mütaliəyə cəlb edil-məsi uşaq kitabxanaları qarşısında duran ən vacib məsələlərdən biridir. Bizim kitabxanamız bu gün yeniyetmələr içərisində daha çox oxunan yazıçı Varisin kitablarının üz qabığında getmiş şüa-rından deviz kimi istifadə edib oxu zalında uşaqların diqqətinə çatdırmışdır: “Kitab oxumağın vaxtı yetişdi”.

Son illərdə Dövlət Proqramının həlli istiqamətində atılan ad-dımlardan biri də 2010-cu ildə rayonlarda aparılan monitorinqlər, uşaq kitabxanalarında keçirilən rəy sorğularıdır. Aparılan monito-rinqlər, sorğulardan sonra F.Köçərli adına Respublika Uşaq kitab-xanası Bakı şəhər uşaq və məktəb kitabxanaçıları üçün “Kitabxana-ya uşaqların cəlbi: Mütaliə haqqında düşüncələr” mövzusunda elmi konfrans keçirmişdi. Konfransda müəllimlər, valideynlər, uşaq və məktəb kitabxanaçıları, yazıçılardan Nüşabə Məmmədli, Rafiq Yusifoğlu, Sevinc Nuru qızı, Gülzar İbrahimova, “Mədənəyyət” qəzetinin müxbiri, Ombusdman nümayəndəliyindən, “Uşaqdan uşağa sülh şəbəkəsi” iştirak edirdilər. Konfransı keçirməkdə əsas məqsəd uşaqların mütaliəyə cəlb olunması ilə bağlı qarşıda duran problem məsələlərin aradan qaldırılması və həlli istiqamətində mütəxəssis rəylərinin bir araya gəlməsi idi. Bütün konfrans iş-tirakçıları tərəfindən Azərbaycan Respublikası Mədəniyyət və Tu-rizm Naziri Əbülfəs Qarayevə müraciət qəbul olundu:

1. Respublikada fəaliyyət göstərən bütün uşaq kitabxanaları-nın bina şəraiti, maddi texniki baza ilə təmin olunması, uşaq ədə-biyyatının və uşaqlar üçün dövrü mətbuatın alınması ilə bağlı di-gər nazirliklər, o cümlədən Təhsil, Maliyyə Nazirliyi qarşısında məsələ qaldırılsın.

2. Bakı şəhər uşaq kitabxanalarında , məktəblərdə uşaq ədə-biyyatının, “Göyərçin”, “Göy qurşağı” jurnallarının və uşaq qə-zetlərinin alınmaması ilə bağlı işlər həyata keririlsin.

3. Ən yaxşı uşaq kitablarının işlənilib hazırlanması və qiymət-ləndirilməsi üzrə araşdırmalar aparılsın.

381

4. Ən yaxşı uşaq kitabları üçün müsabiqə elan edilsin. 5. Orta yaş qrup uşaqlar üçün (11-14yaş) kitablar çap olunsun. 6. Kitabxanaların maddi-texniki bazasının möhkəmləndiril-

məsinə və müasir informasiya texnologiyaları ilə təchizatına diq-qət yetirilsin.

Respublikamızda kitaba marağın azalması ağrılı hal olsa da, artıq ölkəmizdə fəaliyyət göstərən istər dövlət, istərsə də özəl nəşriyyatlar poliqrafik baxımdan keyfiyyətli uşaq kitablarının nəşrini getdikcə artırır. Bu gün paytaxtın kitab mağazalarından öz məhsullarımız olan və bir cox keyfiyyətlərinə görə alıcını qane edən belə uşaq kitablarına rast gəlmək olar. Kitabların tanıdılması və oxucuya sevdirilməsi işinin ağırlığı isə daha çox biz kitabxa-naçıların üzərinə düşür.

Müstəqilliyimizin 20 illiyi ərəfəsində digər mədəni-kütləvi tədbirlərlə yanaşı, kitab nəşri və təbliğinə həsr edilən görüşlərin, sərgilərin keçirilməsi bu səpkidən olan tədbirlərin önəmlisidir. Belə tədbirlərdən biri məhz Firudin bəy Köçərli adına Respublika Uşaq Kitabxanasının Mədəniyyət və Turizm Nazirliyinin təşkilati dəstəyi ilə gerçəkləşdirdiyi 29 sentyabr – 05 oktyabr 2011-ci il “Kitab karvanı: uşaq kitabları İpək yolu ilə” adlı uşaq və yeniyet-mələr üçün səyyar kitab sərgisidir. Paytaxtdan yola çıxan karva-nın ilk dayanacağı Goranboy, son dayanacığı isə Qazax rayonu oldu. Rayon mərkəzindəki yamyaşıl Heydər Əliyev adına parkda kitab karvanı ilə gəlmiş kitabxana işçilərini, uşaq yazıçı və şairlə-rini, kütləvi informasiya vasitələrinin əməkdaşlarını, ilk növbədə, məktəblilər, mədəniyyət və təhsil işçiləri, bu tədbirə böyük maraq göstərən rayon sakinləri, bir sözlə bütün kitabsevərlər qarşıladı.

Tədbir, əvvəlcə, ulu öndərimizin adını daşıyan parkda təşkil edilən kitablara baxışla və onların tanıdılması, sərgilənməsi ilə başladı. Həmin kitablar Bakıda fəaliyyət göstərən “Altun”, “Təh-sil”, ANS Press Nəşriyyat Evi, “Kitab klubu”, “Beşik”, “Çinar-çap”, “Turan” və digər nəşriyyatların məhsulları idi. Sərgidə uşaqlar üçün nəşr edilən qəzet və jurnalların da ayrı-ayrı sayları və onların əlavələri olan müxtəlif səpkili kitablar da vardı. Uşaq mət-buatımızın ən populyar nəşri olan “Tumurcuq” qəzetinin və “Gö-

382

yərçin” jurnalının xüsusi buraxılışları və “Tətil kitabları”, “Sehrli dünya” jurnalının yeni nəşri təqdim olundu. Altı rayona İpək yolu ilə səfərə çıxan kitab karvanı hər bir rayon uşaq kitabxanasına 900-dən çox uşaq kitabları hədiyyə etdi. Həmin kitablar 2005-2009-cu illərdə nəşr olunmuş gözəl tərtibatlı uşaq kitabları idi.

İlk kitab karvanını qarşılayan Goranboy rayon MKS-nin uşaq şöbəsi oldu. Mədəniyyət və Turizm şöbəsinin müdiri qiymətli hədiyyələrə görə təşəkkür etdi və bildirdi ki, hazırda rayon kitab-xanalarında məhz uşaq ədəbiyyatına dair yeni kitablara böyük ehtiyac var. Professor Zahid Xəlil, uşaqların sevimlisi İlyas Tap-dıq, “Sehrli dunya” jurnalının redaktoru Gülzar İbrahimova və Qarabağ mövzusunda gözəl əsərlər yazan “Yazıçı qadınlar” İcti-mai Birliyinin sədri Nüşabə Məmmədli tədbirin əhəmiyyəti barə-də öz fikirlərini söylədilər. Uşaqlar da qonaqlara borclu qalmadı-lar. Onlar uşaq ədəbiyyatının nümunələri əsasında hazırladıqları səhnəcikləri göstərdilər, şeirlər söylədilər, milli rəqslərimizi ifa etdilər və bir-birindən şən mahnılar oxudular. Kiçik yaşlılar ara-sında “Tap görüm” viktorinası da uşaqları sevindirdi. Sualları düzgün cavablandıran məktəblilər mükafatlandırıldi. Kitab sərgisi ilə yanaşı, düzənlənən “Bu da mən” rəsm müsabiqəsi də uğurla keçdi. Bir sözlə, kitab karvanı Goranboydan başladı, Qazaxda tamamlandı, məktəblilər üçün əsil bilik bayramına çevrildi və hər bir rayonda günəş batanadək davam etdi.

“Uşaq kitab karvanı – İpək yolu ilə” regionlararası tədbir Goranboy, Gəncə şəhəri, Şəmkir, Tovuz, Ağstafa rayonlarında uğurla keçdi, tədbir sözügedən şəhər və rayonların ictimaiyyətinin böyük marağına səbəb oldu.

Cəmiyyətin həssas və kövrək zümrəsi olan uşaqlar ölkəmizdə daim yüksək qayğı, diqqət və nəvazişlə əhatə olunmuşlar. Azər-baycan cəmiyyəti həmişə uşaqlara məhəbbətlə yanaşıb, onların sağlam və gümrah, eyni zamanda, savadlı və vətənpərvər böyü-mələri üçün hər cür şərait yaratmağa çalışıb, necə deyərlər, hər şeyin yaxşısını uşaqlara verib.

Bəllidir ki, Azərbaycanda uşaq problemlərinin həlli bu mü-hüm sahədə dövlət siyasətinin prioritet istiqamətlərindən birini

383

təşkil edir. Ümummilli lider Heydər Əliyev tərəfindən əsası qo-yulmuş dövlət uşaq siyasəti ölkəmizdə uşaqların hərtərəfli və ahəngdar inkişafının təmin edilməsinə yönəlmişdir. Ulu öndər öz çıxışlarında dəfələrlə vurğulamışdır ki, müstəqil dövlətimizdə uşaqların yüksək mənəvi-əxlaqi mühitdə, milli dəyərlər əsasında kamil tərbiyə alaraq layiqli şəxsiyyət kimi yetkinləşməsi olduqca mühüm əhəmiyyət kəsb edir.

Bəli, bu gün dövlətimiz hər bir azərbaycanlı uşağının yüksək sosial-mənəvi mühitdə böyüməsinə çalışır. Ölkəmizdə dövlətin hüquq sisteminin əsasını təşkil edən Konstitusiya və qanunlarla uşaq hüquqlarına etibarlı təminat mexanizmləri yaradılıb. Məq-səd uşaqların layiqli, firavan yaşayış səviyyəsinin, təlim-tərbi-yəsinin, təhsilinin, sosial müdafiəsinin, sağlamlığının yüksək sə-viyyədə təşkil edilməsidir.

1991-ci il oktyabrın 18-də özünün dövlət müstəqilliyini elan etmiş Azərbaycan Respublikası çox keçmədən, daha dəqiq desək bir il sonra, 1992-ci ildə həmin konvensiyaya qoşuldu.

Uzaqgörən siyasi lider olan Heydər Əliyevin yaratdığı və nə-sillər üçün miras qoyduğu ənənələr bu gün də uğurla davam etdi-rilir. Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyevin uşaq hüquqlarının müdafiəsi sahəsində atdığı addımlar, Heydər Əilyev Fondunun gördüyü işlər bu ənənələrin hələ uzun illər yaşayacağına və Azər-baycan körpələrinin taleyində əhəmiyyətli rol oynayacağına zə-manət verir. Son illər ərzində sürətli inkişaf yolu ilə irəliləyən Azərbaycanda tibb ocaqları, təhsil müəssisələri, idman-sağlamlıq kompleksləri ilə yanaşı uşaq mədəniyyət və incəsənət mərkəzləri də istifadəyə verilib. Təbii ki, onların böyük əksəriyyəti bu gün birbaşa uşaqların sərəncamındadır. Azərbaycan Respublikasının Prezidenti cənab İlham Əliyevin 2008-ci il 22 dekabr tarixli sərəncamı ilə 2009-cu ilin "Uşaq ili" elan edilməsi də Azərbaycan dövlətinin uşaqlara sonsuz qayğısının bariz təzahürü sayılmalıdır. Bu mühüm kampaniya çərçivəsində respublikamızda uşaq hüquq-ları sahəsində ardıcıl və məqsədyönlü xarakter daşıyan tədbirlər həyata keçirilmişdir. Amma əslində təkcə 2009-cu ildə deyil, bütün sonrakı illərdə də uşaqların problemlərinin həllinə Azərbay-

384

can dövləti öz diqqətini bir an belə azaltmamış, əksinə, daim artırmağa çalışmışdır.

Uşaq Hüquqları Konvensiyasının qəbul edilməsinin 20 illiyi, həmçinin 2009-cu il uşaq ili ilə əlaqədar kitabxanamız Hüquq həftəsi çərçivəsində Bakının Binəqədi rayonundakı 144 saylı məktəbin IX və X sinif şagirləri arasında (40 nəfər) “Hüquq bili-ciləri” adlı maariflənmə işi aparmış, diskussiya təşkil etmişdir. Tədbirdə Ombudsman nümayəndələrindən hüquqi maarifləndirmə sektorunun baş məsləhətçisi Rəşid Rumzadə, insan hüquqları mü-dafiəsi şöbəsinin məhbusların hüquqlarının müdafiəsi sektorunun böyük məsləhətçisi Lalə Əzimova, Bakı baş təhsil idarəsinin əməkdaşı Fəttah müəllim, tarix və ədəbiyyat müəllimləri iştirak etmişdir. Tədbirdə hüquq həftəsi çərçivəsində keçirələn tədbirlər-dən, “Baş rolda mənim hüquqlarım” adlı rəsm müsabiqəsindən söhbət açılmış, diskussiyada uşaqlar maraqlı suallarla çıxış etmiş-lər. Tədbirin sonunda uşaqlar arasında komandalar şəklində inte-raktiv oyun keçirilmişdir. Test tapşırıqlarını düzgün həll edən, plakatı hazırlayıb yaxşı təqdimat hazırlayan komandalar müka-fatlandırılmışdır.

Hüquq həftəsi çərçivəsində yekun olaraq 1 saylı məktəbdə “Uşaqları qoruyaq” adlı bayram keçirilmiş, “Baş rolda mənim hü-quqlarım” adlı rəsm müsabiqəsinə yekun vurularaq qaliblər mükafatlandırılmışdır. Bayram (sözləri Gülnur Aslan, musiqisi Novruz Aslan) Rəşad İlyasovun ifasında “Uşaqları qoruyaq” kli-pinin proyektor vasitəsilə nümayişi ilə başlamışdı. Tədbirdə müx-təlif yaş qrupları üzrə 70-dən çox uşaq iştirak edirdi. Ombudsman nümayəndələrindən hüquqi maarifləndirmə sektorunun baş məslə-hətçisi Rəşid Rumzadə, uşaq hüquqları müdafiəsi sektorunun böyük məsləhətçisi Fərqanə Məmmədxanova, Bakı baş təhsil idarəsinin əməkdaşı Yaqut Məmmədova, Təhsil nazirliyindən Aysel Hacıyeva, Bülbül adına musiqi məktəbinin özfəaliyyət kol-lektivi, məktəbin tarix, ədəbiyyat, psixologiya müəllimləri iştirak etmişdir. “Baş rolda mənim hüquqlarım” adlı rəsm müsabiqəsinin qaliblərinə diplom və hədiyyələr verilmiş, bayram “Qoy həmişə günəş olsun” musiqisinin müşayiəti ilə sona çatmışdı.

385

F.Köçərli adına Respublika Uşaq Kitabxanası artıq neçə illər-dir ki, R.Zorge adına parkda, dahi klassikimiz Nizaminin heykəli qarşısında müasir Azərbaycanın müstəqilliyinin memarı, qurucu-su olan ulu öndərimiz, ümummilli liderimiz Heydər Əliyevin ana-dan olması günü ilə əlaqədar hər il “Uşaq kitab bayramı” keçirir. Uşaqlar arasında keçirilən “Heydər Əliyevin şah əsəri – Müstəqil Azərbaycan” adlı şəkil müsabiqəsinin qaliblərini şəxsən Mədəniy-yət və Turizm naziri Ə.Qarayev təbrik edərək onlara fəxri diplom-ları təqdim etmişdir. Kitab bayramında uşaqların çox sevdikləri nağıl kitablarının paradı keçirilərək bütün kitabsevərlərin diq-qətini cəlb etdi. Kitablar öz ürək sözlərini nəşriyyatlara, yazıçı-lara bildirdilər.

Tədbirdə təşkil olunmuş “Heydər baba – Millət atası”, “Hey-dər Əliyev və uşaqlar”, “Əsrin müqaviləsindən başlanan yol”, “Mən fəxr edirəm ki, Azərbaycanlıyam!”, “Xalqa, Vətənə, Dövlə-tə sədaqət”, “Təbiət bizim evimizdir”, “Millətin xilaskarı”, “Mənim nağıllı dünyam”, “Sənin maraq dünyan”, “Göyərçin–50”, “Yeddi rəngli kəmərim” kitab sərgilərilərinə uşaqlar maraqla baxmış, A.Şaiq adına Kukla Teatrının hazırladığı “Cik-cik xanım” tamaşası da balacaları sevindirmişdi. Dövlət Uşaq Filarmoniyası, Bülbül adına musiqi məktəbi, T.İsmayılov adına Uşaq və Gənclər Yaradıcılıq Sarayı, Bakı şəhər məktəbləri, rayon uşaq kitabxana-ları, İncəsənət gimnaziyasının şagirdləri də öz maraqlı ifaları ilə yadda qalmışlar.

Kitabxanaçılar kiçik yaşlılar arasında viktorina keçirmiş, vik-torinada suallara düzgün cavab verənlər kiçik hədiyyələrlə müka-fatlandırılmışdı. Tədbirdə uşaq yazıçı və şairlərindən Ələmdar Quluzadə, Rafiq Yusifoğlu, Sevinc Nuruqızı, Gülzar İbrahimova çıxış edərək bayram münasibətilə uşaqları təbrik etmişdir. Kitab bayramları bir daha oxucuların Müstəqil Azərbaycanımızda kitab-xanaya, kitaba olan sevgisini nümayiş etdirirdi.

2009-cu il Uşaq İli ilə əlaqədar “Dünya uşaq ədəbiyyatının inciləri” adlı beynəlxalq kitab sərgisinin açılışı olmuşdu. Tədbirdə uşaq yazıçı və şairləri, naşirləri, sərgidə iştirak edən dövlətlərin səfirliklərinin nümayəndələri, KİV nümayəndələri, nəşriyyatların

386

redaktorları, kitabxananın işçiləri, məktəblilər, uşaq baxçasının məktəbə hazırlıq qrupunun uşaqları iştirak edirdi. Tədbiri ke-çirməkdə məqsədimiz kitab mədəniyyətinin təbliği, dünya uşaq ədəbiyyatı nümunələrinin daha aydın şəkildə geniş oxucu kütləsi-nə göstərilməsi, ona maraq yaratmaqdan ibarət idi. Sərgidən sonra kitabxanaya hədiyyə olunmuş kitablar kitabxananın dünya uşaq ədəbiyyatı fondunda saxlanılır və geniş oxucu kütləsinin istifa-dəsinə verilmişdir. Türkiyə, Amerika, Böyük Britaniya, Almani-ya, Yaponiya, Rusiya, Ukrayna, Belarusiya, Litva, İran, Hin-distan, İtaliya, Polşa, Norveç, Bolqarıstan, Estoniya, İspaniya və digər ölkələrin səfirlikləri öz uşaq ədəbiyyatlarını kitabxanada nümayiş etdirməklə təkcə uşaq ədəbiyyatı nəşri ilə məşğul olan nəşriyyatların, redaktorların, yazarların deyil, həmçinin uşaqların marağına səbəb oldu. Tədbiri kitabxananın direktoru F.Quliyeva açmış, səfirliklərdən nümayəndələr və uşaq yazıçıları, naşirlər sərgi ilə bağlı öz fikirlərini söyləmiş, kitabxananın rəy dəftərinə öz fikirlərini yazmışdılar. Təxminən 1500-ə yaxın dünya uşaq ədəbiyyatı nümunələri sərgidə nümayiş etdirildi, sərgidən sonra isə kitabxananın fonduna hədiyyə edildi. İtaliyanın Azərbaycan-dakı səfiri Mario Baldi özünün uşaqlıq kitablarını kitabxanamıza hədiyyə etdi. Amerika səfirliyinin tərcümə layihəsi əsasında çap edilmiş azsaylı xalqların nağılları, “Göy qurşağı ” jurnalı, kitabxa-nanın adı həkk olunmuş qələm və təqvimlər, Azərbaycan nağılları sərgi iştirakçılarına paylandı.

2010-cu ildə F.Köçərli adına Respublika Uşaq Kitabxanas ilk dəfə olaraq Mədəniyyət və Turizm Nazirliyinin dəstəyi ilə Xaç-maz rayonunda 2010-cu il ekologiya ilinə həsr olunmuş “Ekoloji kitab bayramı” keçirdi. Tədbiri keçirməkdə məqsədimiz təkcə ekologiyaya deyil, müxtəlif mövzulara dair ədəbiyyatın ictimaiy-yətin diqqətinə çatdırılması, kitab bayramı ilə mütaliəyə maraq yaratmaq idi. Keçirilən “Ekologiya və biz” adlı rəsm müsabiqəsi, “Yurdumuzu gülüstana çevirək”, “Yaşıl həyat” adlı aksiyalarda uşaqlar iştirak etməklə ekologiyaya aid kitablarla daha yaxından tanış oldular. Tədbirdə kiçik yaşlı uşaqlar kitab, təbiətin mühafi-zəsi ilə bağlı şeirlər söylədi, mahnılar oxudular. Kitabxanaçılar

387

təbiətdə davranış qaydaları ilə bağlı kiçik yaşlılarla viktorina keçirdi və viktorinada suallara düzgün cavab verənlər kiçik hədiyyələrlə mükafatlandırıldı.

BMT 21 mart gününü – Beynəlxalq Novruz Günü elan etmiş-dir. Bununla əlaqədar F.Köçərli adına Respublika Uşaq Kitabxa-nası 16 mart 2011-ci ildə “Rusiya–Azərbaycan: İki mədəniyyətin dialoqu” adlı telekörpü keçirmişdi. Tədbiri keçirməkdə əsas məqsəd Rusiyada yaşayan Azərbaycanlı uşaqlara elimizin gözəl bayramı olan Novruzla bağlı məlumat vermək, uşaqların ifasında el şənliyini göstərməklə milli, mənəvi dəyərlərimizin dünyanın hər bir yerində qorunub saxlanması olmuşdur. Bayram şənliyi kitabxananın oxu zalında oldu. Tədbirdə Novruz bayramı ilə əla-qədar kitab sərgiləri, bayram süfrəsi təşkil olunmuşdu. Bayramda uşaqların sevimli yazıçılarından Nüşabə Məmmədli, Sevinc Nuruqızı, Gülzar İbrahimova, Mədəniyyət və Turizm Nazirliyi Kitabxana sektorunun müdiri Lətifə xanım Məmmədova, həmin şöbənin məsləhətçiləri, Rusiyanın Azərbaycandakı səfirliyinin əməkdaşı, Dünya Azərbaycanlıları Həmrəyliyi İctimai Birliyinin sədri Tofiq Əlizadə, Azərbaycan Dövlət Uşaq Filarmoniyasının rəqs kollektivi iştirak edirdi.Volqoqrad şəhəri Vilayət Uşaq Kitabxanasında təşkil olunmuş telekörpüdə Volqoqrad Vilayət Mədəniyyət Komitəsinin katibi Qepfner Viktor Petroviç, Milli Məsələlər üzrə Komitənin katibi Rəna Qasımova, “Ümumrusiya Azərbaycan Konqresi” Volqoqrad Vilayəti üzrə regional şöbənin katibi Teymur Həsənov, kitabxana işçiləri, Azərbaycanlı uşaqlar və valideynlər iştirak edirdi. Tədbiri giriş sözü ilə F.Köçərli adına Kitabxananın direktoru F.Quliyeva açaraq Rusiyadakı həmkarları, Azərbaycanlıları salamladı, qonaqları təqdim etdi. Sonra qo-naqlardan Rusiya səfirliyinin nümayəndəsi Svetlana Vladimirov-na Kosıçkina, Mədəniyyət və Turizm Nazirliyi Kitabxana sektoru-nun müdiri Lətifə xanım, yazıçılar çıxış etdilər.

Rusiya Federasiyası Volqoqrad Vilayət Uşaq Kitabxanasının direktoru Tatyana Aleksandrovna, müavini Olqa Qlebova çıxış edərək kitabxanamızın onlara göndərdiyi 100 ədəd Azərbaycan uşaq ədəbiyyatı əsasında təşkil etdikləri sərgidən, həmçinin xüsusi

388

buraxılışla nəşr olunmuş, Novruz bayramına həsr olunmuş “Göy qurşağı” jurnalının Azərbaycanlı uşaqların necə sevincinə səbəb olmasından söhbət etdilər. Bayram şənliyi təqdim olundu. Uşaqlar milli geyimdə çıxış edərək, şeirlər və mahnılar söylədilər, səməni və xonçalarla rəqs etdilər, novruz çərşənbələrindən danışdılar, papaqatdı, yumurta döyüşü, ocaq üzərindən tullanma kimi qədim adətlərimizi göstərdilər. Bahar qızı, Bənövşə tədbir iştirakçılarını salamladı, Kosa və Keçəl isə öz məzəli səhnəcikləri ilə uşaqları xeyli güldürdü.

Uşaqlar arasında “Boxçadan suallar” adlı viktorina keçirildi, suala düzgün cavab tapanlar Cırtdanın torbasından hədiyyə qazan-dılar.

Bu il 1 iyun Uşaqların Beynəlxalq Müdafiə Günü və Müstə-qilliyimizin 20 illiyinə həsr olunmuş “Dünyanı verək uşaqlara” adlı Uşaq Kitabı Bayramı keçirildi. Tədbir “Müstəqil Azərbay-can” adlı sənədli filmin nümayişi ilə başladı. Tədbirdə uşaq yazı-çıları, naşirlər iştirak edirdi. “Müstəqilliyimizin təntənəsi” adı altında reallaşmış tədbirdə dövlət müstəqilliyimizin bərpa tarixi haqqında ətraflı məlumat verildi. Müstəqilliyimizin möhkəmlən-dirilməsində, əbədiliyinin və dönməzliyinin təmin edilməsində müasir müstəqil Azərbaycanın memarı və qurucusu, ümummilli lider Heydər Əliyevin əvəzsiz tarixi xidmətləri vurğulandı.

Məktəblilərin asudə vaxtının düzgün təşkili onların müəyyən fəaliyyətə cəlb olunması deməkdir. Asudə vaxt düzgün təşkil olun-duqda məktəblidə əməyə maraq güclənir, onlarda mədəniyyət və incəsənət nümunələri ilə tanış olmaq həvəsi artır. Asudə vaxtdan düzgün istifadə forması şəxsiyyətin şüur və əqidəsinə, həyata ba-xışına təsir edir, onların inkişafına təkan verir.

Uşaq kitabxanaları gənc nəslin tərbiyəsində misilsiz təsir qüv-vəsinə malikdir. Gənc nəslin tərbiyəsi və mütaliəsi ilə məşğul olan hər bir kitabxanaçı işini elə qurmalıdır ki, yetişən hər bir gənci dövrün tələbinə cavab verə biləcək və bir səviyyəyə çatdıra, bilik və bacarıqlara yiyələndirə bilsin. Uşaqların savadlı, zəhmətsevər, ağıllı və sağlam yetişməsində kitabxanalar da eyni dərəcədə ma-raqlıdır.

389

Kiçik yaş qrup oxu zalında uşaqların boş vaxtlarının səmərəli keçməsi üçün onlara həm oxumaq, həm də rəngləmək üçün «Elli», «Cırtdan», «Bala dili», «Göyərçin», «Günəş», «Elli» jur-nalına əlavə olunan «Elli Boya» jurnallarını verirlər. Kitabxa-namızda balaca uşaqlar üçün təşkil olunmuş nağıl otağında uşaq-lar sərbəst, valideynin, kitabxanaçının köməyi ilə istədiyi nağıl kitabını oxuyur, diskə qulaq asır, multifilmlərə baxırlar.

Məktəbəqədər və kiçik yaşlı qrupu oxucularının asudə vaxtını daha maraqlı keçirmək üçün kitabxanada təşkil olunmuş ekskursiya yaxşı səmərə verir. Uşaq kitabxanaları məktəblərlə əlaqəli işlədiyin-dən həmin məktəbin kiçik yaşlılarının kitabxanaya ekskursiyaları, ki-tabxanalarda onlar üçün yaradılmış ən müasir nağıl otaqları, multi-media zalları, dərnəklərlə tanışlıq olmaqla, kitaba, mütaliəyə daha çox maraq göstərirlər. Kitabxanalarda təşkil edilən bütün tədbirlər, xüsusən, dərnək məşğələləri, söhbətlər, disput və müzakirələr, ədəbi-bədii gecələr və s. tədbirlər oxucuların asudə vaxtının səmərəli keç-məsinə geniş şərait yaradır, mütaliəyə marağı artırır.

Müasir kitabxana işini yeni informasiya və kommunikasiya texnologiyaları olmadan təsəvvür etmək bir qədər çətindir. İnformasiya və kommunikasiya texnologiyalarının insan fəaliyyə-tinin bir sıra sahələrində olduğu kimi kitabxana işində də tətbiqi ənənəvi kitabxana proseslərinin sürətlənməsinə və optimallaşma-sına gətirib çıxarır. Kitabxana işinin avtomatlaşdırılması təcrübəsi dünya ölkələrinə ötən əsrin 60-cı illərindən tanış olsa da, Azər-baycanda bu tip fəaliyyətin həyata keçirilməsi 90-cı illərin son-larına təsadüf edir. Hələ 2001-ci ildə Amerika səfirliyi nəzdində fəaliyyət göstərən Treninq Mərkəzində “Kitabxanalarda avtomat-laşdırılmış idarəetmə sistemləri” ilə bağlı kurslarda iştirak etdik, bu sahədə bir az anlayışımız olsa da və bu işi həyata keçirmək istəsək də sözügedən fəaliyyətlər nəticəsiz qalmışdı. Yalnız Mə-dəniyyət və Turizm Nazirliyinin təşəbbüsü ilə kitabxanalarda bu iş başladı. “İRBİS-64” avtomatlaşdırılmış proqramı alınaraq kitabxanalarda tətbiq olunmağa başladı. Məlumdur ki, kitabxana proseslərinin avtomatlaşdırılması vahid avtomatlaşdırılmış kitab-xana informasiya sistemi vasitəsilə həyata keçirilməli, kitabxa-

390

nada tətbiq olunan proqram təminatı bu və ya digər tələblərə cavab verməlidir.

Kitabaxanamız öz iş prosesini dünya kitabxanları səviyyəsinə çatdırmağa səy göstərir. Bundan sonra da informasiya təminatı istiqamətində fəaliyyətinin səmərəsinin artırılması, inkişafı və təkmilləşdirilməsi məqsədilə günün tələbləri səviyyəsində mütə-rəqqi iş üsullarından istifadə edəcək.

Müstəqilliyimizin 20-ci ildönümü ilə bağlı kitabxanaçılar ara-sında ən yaxşı nağıl deyən, barmaqlı nağıl personajları hazırlayan-lar arasında “Can nənə bir nağıl de” adlı müsabiqə keçiriləcəkdir. Ən yaxşı nağıl deməyi bacaran kitabxana işçisi kitabxananın nağılçısı adına layiq görülməklə ilin sonunda mükafatlanacaq və “Biri var idi, biri yox idi...” adlı 1 dekabr – Nağıl günü təşkil olunacaq.

Kitabxanada daim həyat qaynayır, uşaqların dünyagörüşlərinin formalaşması, mütaliəyə cəlb olunması ilə bağlı daha maraqlı işlər keçirilməsi üçün elmi tədqiqat işləri aparılır, sorgular keçirilir.

Azərbaycanın dövlət müstəqilliyi xalqımızın tarixi nailiyyəti-dir. Müstəqil dövlətimizin qədrini bilmək, onu qorumaq, inkişafı-na əlimizdən gələn köməyi göstərmək hər birimizin müqəddəs borcudur.

391

ДЕТСКАЯ БИБЛИОТЕКА НА ПУТЯХ НЕЗАВИСИМОСТИ

Захира Дадашева зам.директора

Республиканской детской библиотеки им.Ф.Кочарли

Независимость Азербайджана – источник гордости наше-

го народа. На протяжении веков наш народ жил мечтой о самостоятельном государстве и независимости. Именно пос-ле достижения независимости Азербайджана перед библиоте-ками открылся прямой доступ к величайшим сокровищницам человеческой мысли – крупнейшим международным биб-лиотекам. Глобальный прогресс и информатизация всех об-ластей человеческой деятельности напрямую сказывается на библиотечной работе. Азербайджанская национальная биб-лиотечная система сегодня соответствует самым передовым и развитым странам.

Наша библиотека создана в 1965 году, действует на протя-жении 45 лет. Библиотека активно участвует в работе между-народных конференций – Крымской, Липецкие Чтения и других. В связи с объявлением ООН 21 марта Международным днем Новруза, в 2011 году впервые мы провели телемост «Россия – Азербайджан: Диалог двух культур» с Волгоград-ской областной детской библиотекой. В нашу библиотеку пришли представители посольства Российской Федерации.

В 2003 году группа библиотечных работников Азербайд-жана побывала в США, где посетила пять штатов и с тех пор у нас тесные отношения с американским посольством. Во многих районах есть американские уголки при библиотеках, где волонтеры «Корпуса мира», американской общественной

392

организации бесплатно учат детей английскому языку. И библиотечный фонд, который передан правительством США Азербайджану, не остается мертвым грузом на полках. Несколько раз Американское посольство передавало библио-теке детские книги. Постоянно действует выставка книг.

Создана сеть городов– побратимов ряда стран, среди ко-торых Швейцария, Турция, Украина, Босния, Германия. Мы передали им азербайджанскую детскую литературу для соз-дания Фонда Азербайджана. В 2009 году в библиотеке была проведена международная книжная выставка "Жжемчужины мировой детской литературы", с целью пропаганды книж-ной культуры, создания интереса к мировой детской лите-ратуры среди детей и подростков. В ней участвовало 20 по-сольств. На выставку приходили не только школьники и их родители, но и дошкольники с воспитателями. Также в рам-ках этой своеобразной международной книжной выставки прошел час толерантности «Германия и Азербайджан – будет дружить». На встречу с читателями был приглашен пред-ставитель азербайджано-немецкого культурного центра. Дети познакомились с культурой народа. Прошла презентация дет-ских книг. Были выставлены книги о Германии. А также кни-ги на немецком и азербайджанском языках.

Мировой опыт показывает, что наибольших успехов до-биваются в тех странах, где проводится государственная по-литика в области чтения и где акцент в этой политике сделан на чтении детей и юношества. В первую очередь Работникам детских библиотек нужно осознать и донести до своих чи-тателей (в том числе и до родителей) стратегическую важ-ность этой задачи – приобщения к чтению.

Государственное внимание к развитию библиотек не слу-чайно. Они были и продолжают оставаться одним из важней-ших очагов знаний, да и культуры в целом. Их поддержание и приведение в соответствие с требованием времени как раз и предусматривает «Государственная программа развития биб-лиотечно-информационной сферы Азербайджанской Респуб-

393

лики в 2008-2013 годах». В рамках ее реализации в стране проведена немалая работа.

Сейчас, когда прошло уже больше половины срока, отве-денного на осуществление госпрограммы, можно уже и оце-нить то, что было сделано. Капитально отреставрированы здания многих библиотек, и не только в столице, но и в регионах, а также построены новые здания, обновлены фон-ды. Не меньшее внимание государственная программа удел-яет и развитию человеческого потенциала.

Мы поставили перед собой задачу – в независимом государ-стве развить в детях стремление к тому, чтобы чтение стало для них насущной необходимостью. Слова азербайджанского писателя Вариса, автора азербайджанского бестселлера 2010 года: «Пришло время читать» стали девизом осуществления Государственной программы в нашей библиотеке.

Выполняя решения программы, в 2010 году в Баку и в ре-гионах проведены мониторинги, что способствовало созда-нию полного представления о текущем состоянии библиотек и чтения детей. Итоги исследовательской работы подведены на конференции «Чтение детей: книга и развитие личности», В конференции приняли участие педагоги, библиотекари, психологи, научные работники, родители, писатели, изда-тели. Участники конференции обсуждали такие вопросы как привлечение общественного внимания к проблемам Мотива-ции чтения, необходимости обеспечения доступности инфор-мации о книгах для детей и взрослых, усиление внимания к качеству чтения детей и взрослых. Как разработка критериев оценки качества чтения в науке и читательской практике, роль чтения в кругу семьи, использование электронных ре-сурсов в развитии интереса к чтению, библиотекарь как пе-дагог в работе с учителями и родителями.

После проведения конференции стало очевидной важ-ность немедленной поддержки районных детских библиотек. Проект «Книжный караван: детские книги по Шёлковому пути» поддержал лично министр по культуры и туризма азер-

394

байджанской Республики Абульфас Караев, что сделало про-ект успешным.

Впервые в истории независимого Азербайджана 29 сентя-бря – 05 октября 2011 года по 6 районам республики (Ге-ранбой, Гянджа, Шамкир, Товуз, Акстафа, Казах), по исто-рическому маршруту Шелкового пути, в дорогу отправился караван – Караван Детской Книги.

В каждый район караван доставил лучшие научно-попул-ярные и художественные детские книги 2005-2009 годов из-дания. Основу комплекта из чем более 900 экземпляров но-вых детских книг на азербайджанском, русском, английском языках составили произведения современных азербайджан-ских авторов для младшего школьного возраста.

Первыми с книгами познакомились работники ЦБС Ге-ранбойской районной детской библиотеки, затем уже они организовали выставку, даря детям возможность познако-миться с тем, что им интересно. В мероприятии участвовали дети и взрослые (родители, преподаватели, библиотекари, представители исполнительной власти). Презентация книг сопровождалась концертом художественной самодеятельнос-ти детских коллективов. Маленькие зрители приняли участие в литературной викторине «А ну-ка, угадай», получили по-дарки.

Праздник длился до конца дня. Во всех районах его осве-щало местное телевидение. Книжная выставка будет гостить в районной детской библиотеке, а затем отправится в стран-ствие по сельским библиотекам района через МБА до конца года.

По этому сценарию работали в 6 районах. За 6 дней, по нашим оценкам, проект охватил семь тысяч школьников. Такого успеха не ожидали даже сами организаторы, ведь как показывает практика – отсутствие современной детской литературы в районе становится причиной потери интереса детей к чтению, детские библиотеки теряют целые поколения читателей.

395

Успех книжной экспедиции дает надежду на развитие районный библиотек по всей республики – такой интерес вызвал «Книжный караван». Ведь вместе с интересом у читателей повышается и статус районной библиотеки.

Широко известно выражение: «Дети не могут ждать». Также широко известно и часто в риторических целях исполь-зуется выражение «Дети – наше будущее». Вместе с тем детей необходимо готовить именно к настоящему – к тому, чтобы они нашли свое место в реальной жизни. Детство – особая стадия развития человека. Именно в детские годы закладыва-ются культурные интересы и предпочтения, навыки и потребности в освоении культурных ценностей. Детская библиотека не только обслуживает детей разного возраста, но и работает с детьми, которые имеют какие-либо особенности в развитии, – ода-ренными детьми, детьми-инвалидами. Для них детская библиотека должна стать местом, где можно найти новую интересную и полезную информацию, новых друзей, попробо-вать себя в новой Деятельности (писать стихи, рисовать, играть в спектаклях и т.д.). Одаренным детям детская библиотека пре-доставляет среду, в которой их таланты могут развиваться и находить признание у сверстников и взрослых.

Важным направлением является также развитие детского творчества. Различные кружки, студии, клубы помогают ре-бенку раскрыть творческие способности, адаптироваться в том коллективе, который он выбирает сам, заниматься инте-ресующей его деятельностью, органично связанной с книгой и чтением: рисовать книжные иллюстрации, участвовать в спектаклях по литературным произведениям, создавать руко-писные книги, писать стихи и прозу и т.д.

Ведущую роль в создании позитивного имиджа библио-теки и привлечении читателей играет сотрудничество со средствами массовой информации. В связи с переездом на-шей библиотеки в новое здание и для привлечения читателей мы воспользовались таким методом, как реклама. Мы помес-тили информацию о своей библиотеке везде, где могли – на

396

остановках, в городском транспорте, в метро. Раздавали бук-леты, визитные карточки и закладки, организовали показ рекламных роликов на местном телевидении и радио. Эти усилия вызвали резонанс – в библиотеку за новинками приш-ли и записались дети, которые никогда прежде не были у нас.

Хорошая реклама – удовольствие очень дорогое, и поэто-му доступно далеко не всем. Чаще всего сюжеты о деятель-ности библиотек носят информационный характер. Всего сюжетов о деятельности библиотек (2010 г.): в местных газе-тах и журналах (13), сюжеты на радио (12) и на местном теле-видении (9).

В нашей библиотеке уже несколько лет существует кру-жок литературы, руководителем которого является нацио-нальный публицист, драматург, поэт Теюб Курбан. Под его руководством четверо юных авторов написали книжки, кото-рые мы помогли издать. Кроме этого была проведена презен-тация этих книг для их одноклассников и читателей.Наша библиотека провела Экологический праздник книги в 2010 году, который был объявлен в Азербайджане годом экологии. В рамках праздника был проведен марафон, акции, конкурс рисунка. В журнале «Гей гуршагы» (Радуга) (издается с 2005 года, первый в республике орган детской библиотеки) в руб-рике «Больше читай, больше узнай» представляем новинки книг, полученных библиотекой.

До конца 2011 года в РДБ имени Кочарли идет конкурс среди библиотекарей «Бабушка, расскажи мне сказку» на лучшую постановку сказок. Лучший библиотекарь в конце года получит приз и звание сказочника.

Привлечению детей и юношества к чтению способствует проведение такого мероприятия, как «Фестиваль детской книги, музыки и театра», который совместно готовят для ребят работники различных учреждений культуры и образо-вания города.

Традиционными стали «Праздники Детских книг» в на-шей библиотеке, которые проводятся совместно педагогами и

397

библиотекарями. Мамы и папы будущих первоклассников узнают о том, как подготовить ребенка к школе, получают информацию о самых интересных и лучших книгах для всех возрастов.

В читальном зале для младшего возраста детской библио-теки была разработана программа по работе с дошкольника-ми «Открываем страну чудес». Рабочий план реализации программы включает организацию сектора для целенаправ-ленной работы с дошкольниками и их родителями, разработ-ку плана основных мероприятий на 2008-2013 годы, установ-ление партнерских отношений с заинтересованными органи-зациями (дошкольными образовательными учреждениями).

Естественно, что воздействие на самых маленьких чита-телей осуществляется через родителей, привлечение их к чте-нию педагогической литературы и рекомендацию «малых» форм фольклора. Опыт показывает, что дети и их родители с удовольствием посещают «Комнату сказок» библиотеки и остаются ее постоянными читателями.

Сделать каждого ребенка читателем – непростая работа. Сегодня библиотекари используют все формы индивидуаль-ной и массовой работы, обращая особое внимание на чтение сложных категорий читателей: детей-инвалидов, детей из не-благополучных семей, «трудных» подростков.

Для того, чтобы родители ничего не забыли, мы подгото-вили специальную памятку «Научите ребёнка любить книгу». Эту памятку мы отнесли также в детский сад, в детские больницы, в дом творчества детей (ведь там бывают многие родители). И мы уже видим молодых родителей дошкольни-ков, заинтересованных в том, чтобы их дети любили книгу, и с удовольствием посещающих библиотеку вместе с детьми.

Большое внимание уделяем индивидуальной работе с родителями. У нас уже есть родители, а также бабушки и дед-ушки, которые используют наши советы. Для родителей мы составляем рекомендательные списки: «Что читать малышу», «Рассказы и сказки » и «Книги о живой Природе» и т.д. Мы с

398

удовлетворением можем сказать, что наша работа востреебо-вана, и, по отзывам родителей, оказывает существенную по-мощь в приобщении детей к чтению.

Библиотечная программа «Отдыхаем с книжкой: летнее чтение» включает в себя привлечение детей в библиотеку, организацию их летнего досуга через игру и книгу, тесное общение маленького читателя с библиотекарем, распростра-нение среди участников программы краеведческих знаний, воспитание чувства любви к Родине. Уже четвертый год под-ряд в летние каникулы при библиотеке работает передвиж-ной читальный зал в парке «Коала», Парке Офицеров и Рес-публиканском Детском Санатории, цель которого привлечь детей к чтению в летнее время.

Широко раскрыть фонд библиотеки помогают книжные выставки. Наша библиотека по договорам со школами выс-тавляет в коридорах книжные новинки в помощь ученикам и педагогам. Книжные выставки предназначены для того, что-бы привлечь внимание читателя, заинтересовать его, удовлет-ворить читательский интерес или информационную потреб-ность.

В последние годы заметно усиливается работа детских библиотек по привлечению к чтению в виртуальном про-странстве. Все большее число детских библиотек поддержи-вает собственные веб-сайты в Интернете. Создание веб-сай-тов в Интернете дает детской библиотеке следующие воз-можности. Быть доступной для пользователей 24 часа в сутки. Быть доступной для пользователей, проживающих в иной местности. Найти новую аудиторию, которая никогда не ходит в библиотеку в реальной жизни. Увеличить число пользователей библиотеки и обращений к ее ресурсам. Прод-вигать информацию, которая заслуживает наибольшего вни-мания пользователей.

Детская библиотека – место, где ребенок встречается с «содружеством» традиционных печатных и современных элек-тронных носителей информации. Возможности библиотек ос-

399

нованы на сочетании накопленных культурных традиций и современных цифровых технологий, поэтому именно библиоте-карь может помочь ребенку осознать, что книга и компьютер не противоречат, а дополняют друг друга. Именно поэтому необ-ходимо наладить постоянную обратную связь с читателями. Детские библиотеки все больше внимания в работе по привле-чению к чтению уделяют пользованию современных техноло-гий (мультимедийных, сетевых и др.).

Опыт работы показывает, что использование мультиме-диа является весьма полезным в обслуживании читателей. Как отмечают специалисты, человек запоминает 10 процен-тов от прочитанного, 20% услышанного и 30% увиденного, а из одновременно увиденного и услышанного – 50–70%. Наряду с приобретением новых знаний, умений и навыков у детей формируется положительное отношение к получению информации в библиотеке.

В своей работе мы используем различные формы и методы привлечения детей и подростков к чтению. Любовь к чтению насильно не привьешь, но можно создать условия и предпосылки для возникновения любви к чтению. Именно этим и занимается коллектив нашей библиотеки

Жизнь в детской библиотеке никогда не стоит на месте. Здесь всегда кипит бурная деятельность, рождаются новые идеи и воплощаются интересные проекты.

400

BAKI ŞƏHƏRİNDƏ KİTABXANA RESURSLARININ YERLƏŞMƏSİ VƏ ONUN KADR TƏMİNATININ

MÜASİR VƏZİYYƏTİ

Oruc Quliyev, Xətai rayon MKS-in direktoru AMEA-nın MEK-in dissertantı

“Azərbaycan Respublikasında kitabxana – informasiya sa-

həsinin 2008-2013-cü illərdə inkişafı üzrə Dövlət Proqramı”nda göstərilir ki, tarixi-mədəni, ədəbi-bədii və elmi-fəlsəfi irsin top-lanıb saxlanılmasında, nəsildən-nəslə çatdırılmasında və cəmiy-yətin intellektual, mənəvi potensialının inkişafında əvəzsiz rol oynayan kitabxanaların fəaliyyətinin təkmilləşdirilməsi bu sahə-də əsaslı islahatların aparılmasını, fondların müasir informasiya daşıyıcıları ilə zənginləşdirilməsini, dünyanın qabaqcıl kitabxa-na-informasiya müəssisələrinin təcrübəsindən istifadə edilməsi-ni, elektron məlumat banklarının yaradılmasını, kitabxanaların maddi-texniki bazasının möhkəmləndirilməsini zəruri edir və bütün bunlar mədəniyyət sahəsində dövlət siyasətinin əsas prio-ritetlərindəndir.

Azərbaycan Respublikasının Mədəniyyət və Turizm Nazirli-yinin kitabxana şəbəkəsində müxtəlif formada 40 milyon nüsxəyə yaxın informasiya daşıyıcıları və digər ənənəvi sənədlər qoru-nub saxlanılır. Son illər ərzində ölkədə kitabxana işinin inkişafı sahəsində bir sıra mühüm sənədlər qəbul edilmişdir. Azərbaycan Respublikası Prezidentinin “Azərbaycan dilində latın qrafikası ilə kütləvi nəşrlərin həyata keçirilməsi haqqında” 2004-cü il 12 yan-var tarixli 56 nömrəli və “2005-2006-cı illərdə Azərbaycan dilin-də latın qrafikası ilə çapı nəzərdə tutulan əsərlərin siyahısının təs-diq edilməsi haqqında” 2004-cü il 27 dekabr tarixli 562 nömrəli sərəncamları ilə təsdiq edilmiş siyahı üzrə latın qrafikası ilə nəşr

401

olunmuş kitablar ölkənin bütün kitabxanalarına hədiyyə edilmiş-dir. Hazırda bu istiqamətdə işlər davam etdirilir. “Azərbaycan Respublikası regionlarının sosial-iqtisadi inkişafı Dövlət Proqramı (2004-2008-ci illər)”, “Bakı şəhərinin qəsəbələrinin sosial-iqtisadi inkişafının sürətləndirilməsinə dair tədbirlər Proqramı”, “Azər-baycan Respublikasında rabitə və informasiya texnologiyalarının inkişafı üzrə 2005-2008-ci illər üçün Dövlət Proqramı (Elektron Azərbaycan)”, “Azərbaycan Respublikası ümumtəhsil məktəbləri-nin informasiya və kommunikasiya texnologiyaları ilə təminatı Proqramı (2005-2007-ci illər)” kimi mühüm sənədlərdə kitabxa-na-informasiya sahəsinin inkişafı və modernləşdirilməsi üzrə təd-birlərin həyata keçirilməsi də nəzərdə tutulmuşdur.

Məlumdur ki, kitabxanaçı-biblioqraf kadrların sayı və təhsil səviyyəsi kitabxana-informasiya resurslarından səmərəli istifadə-nin ən mühüm amillərindən biridir. Azərbaycan kitabxana-biblio-qrafiya mədəniyyətinin tarixən formalaşmasında görkəmli kitab-xanaçı-biblioqraflar mühüm rol oynamışdır. XX əsrin 30-40-cı illərindən respublikada orta və ali ixtisas təhsilli kitabxanaçı kadr-lar hazırlığı sistemi yaranmış, bu sistem formalaşmış və bu kadr-lar milli mədəniyyətimizin bu gün də əsas daşıyıcıları sırasında öndə gedirlər. Sovet birliyinin mövcudluğunun sonlarında Azər-baycan Respublikasında əhalinin hər 10 min nəfərinə 12 kitabxa-na işçisi düşürdü [9,67]. Halbuki anoloji vəziyyət Ukraynada 11,5, Özbəkistanda 8, Tacikistanda 9 nəfər təşkil edirdi [9,67].

Kitabxana işçilərinin sayının oxuculara xidmətə birbaşa təsiri-ni nəzərə alsaq, həmin illərdə Azərbaycanda 10 min əhaliyə düşən çap məhsulunun ümumi həcmi 107,3 min nüsxə təşkil etmişdir [9,67]. Bu göstərici baxımından respublikamız Tacikistan, Ermə-nistan, Türkmənistan, Özbəkistan respublikalarından irəlidə ol-muşdur.

Azərbaycan Respublikası eyni zamanda əhalinin kitabxana xidməti ilə əhatə olunması baxımından lider respublikalar sırasın-da olmuşdur. Belə ki, Azərbaycanda əhalinin 57,2%-nin kitabxana

402

xidməti ilə əhatə olunması barədə aparılan tədqiqatların nəticələri çap olunmuşdur.

Bütün bu prinsiplərin əsasında respublikada ali və orta ixtisas təhsili sisteminin optimal fəaliyyət göstərməsi durmuşdur.

Bu sistemin yaranması və inkişaf tarixi əməkdar elm xadimi, professor A.Xələfovun əsərlərində kompleks şəkildə işlənmişdir [3;4].

Azərbaycanda kitabxanaların kadr təminatı, onun tərkibi, ayrı-ayrı regionlarda kadrların yerləşməsi vəziyyəti kitabxanaşü-naslıq elmində müstəqil tədqiqat obyekti olmamışdır. Bu baxım-dan təqdim edilən məqalə ilk təşəbbüs kimi Bakı şəhərində, onun ayrı-ayrı inzibati rayonlarında, ən böyük kitabxanalarında kadrla-rın yerləşməsi vəziyyətini təhlil etmək, onun ümumi mənzərəsini yaratmaq məqsədilə yazılmışdır.

Abşeron iqtisadi rayonu Bakı şəhəri, Sumqayıt şəhəri, Ab-şeron və Xızı iqtisadi inzibati rayonları daxildir. Regionun ərazisi 5,5 min km2 olub, ölkə ərazisinin 6,3%-ni təşkil edir. 2002-ci ilin məlumatına görə iqtisadi rayonda əhalinin sayı 2166916 nəfər olmuşdur. Təbii ki, əhalinin 82,5%-i Bakı şəhə-rində, 17,5%-i isə digər inzibati rayon və şəhərin payına düşür. Rayonda yaşayan əhalinin milli tərkibində 89,1%-ni azərbay-canlılar, 5,7%-ni ruslar, qalan 5,2%-ni isə digər milli və etnik qruplar təşkil edir. İqtisadi rayonun əhalisinin ¼-i təhsil alan şagird və tələbələrdir. Onlardan 94%-i Bakı və Sumqayıt şəhərlərində təhsil alır. [5,16-56.]

2009-cu ilin statistik məlumatlarına əsasən Bakı şəhərində 717 kitabxana fəaliyyət göstərir. Bu respublika kitabxana resursla-rının 8,4%-ni təşkil edir. Eyni zamanda Bakı şəhərində mövcud olan kitabxana resurslarının şəhər yerlərində yerləşdiyini nəzərə alsaq, bu rəqəm həmin meyar üzrə ölkə kitabxana ehtiyatlarının 30,9%-i deməkdir. [6,26-27]

Bakı şəhərinin rayonları üzrə kitabxana resursları aşağıdakı kimi yerləşdirilmişdir.

403

№ İnzibati

rayonların adı

Kitabxanaların sayı

Yekuna görə %-lə

ədəd %-lə cəmi Şəhər yerlə-rində

Kənd yerlərin-

də Bakı şəhəri-cəmi 717 100 8,4 30,9

1 Yasamal rayonu 99 13,8 1,2 4,2

2 Sabunçu rayonu 83 11,5 1 3,6

3 Xəzər rayonu 79 11,0 0,9 3,4

4 Nərimanov rayonu 72 10 0,8 3,1

5 Binəqədi rayonu 66 9,2 0,8 2,8

6 Nəsimi rayonu 63 8,7 0,7 2,7

7 Səbail rayonu 60 8,3 0,7 2,6

8 Xətai rayonu 57 7,9 0,7 2,5

9 Nizami rayonu 49 6,8 0,6 2,1

10 Suraxanı rayonu 46 6,4 0,5 2,0

11 Qaradağ rayonu 43 5,9 0,5 1,9

*Cədvəl Dövlət Statistika Komitəsinin “Kitabxanaların fəaliyyəti haq-qında” statistik müayinəsinin nəticələri barədə statistik bülletendən istifadə etməklə hazırlanmışdır.

Aparılan araşdırmalar göstərir ki, Bakı şəhəri üzrə kitabxana-

ların yerləşməsinə təsir edən əsas amillərdən biri onların müxtəlif idarə mənsubiyyətinə malik olmasıdır.

Bakı şəhərinin rayonları üzrə kitabxana resurslarının idarə mənsubiyyəti üzrə yerləşməsi vəziyyətini (1) aşağıdakı kimidir:

404

Rayonların adı

K/x-ların sayı

Məd.və Tur.N.

k/x-ları

Elmi k/x-lar

Ali təhsil müəs.

k/x-ları

Orata ixt.təh.

müəs.k/x-ları

Ümumtəh. məkt.

k/x-ları

Peşə məkt.k/x-

ları

Musiqi məkt.

k/x-ları

Səh.müəs. k/x-ları

Digər

Binəqədi rayonu

66 8; 12,1%

4; 6,1%

2; 3%

2; 3%

32; 48,6%

5; 7,6%

3; 4,5%

1; 1,5%

9; 13,6%

Xəzər rayonu 79 8; 10,1%

2; 2,5%

2; 2,5%

_____ 44; 55,7%

2; 2,5%

4; 5,1%

4; 5,1%

13; 16,5%

Xətai rayonu

57 7; 12,2%

1; 1,8%

3; 5,3%

_____ 38; 66,6%

4; 7%

3; 5,3%

_____ 1; 1,8%

Qaradağ rayonu

43 10; 23,3%

____

____ _____ 26; 60,5%

5; 11,6%

1; 2,3%

_____ 1; 2,3%

Nərimanov rayonu

72 6; 8,3%

4; 5,6%

10; 13,9%

5; 6,9%

26; 36,2%

6; 8,3%

5; 6,9%

3; 4,2%

7; 9,7%

Nizami rayonu

49 7; 14,3%

2; 4,1%

1; 2%

2; 4,1%

28; 57,2%

5; 10,2%

2; 4,1%

1; 2%

1; 2%

Nəsimi rayonu

63 6; 9,5%

5; 7,9%

6; 9,5%

5; 7,9%

31; 49,3%

1; 1,6%

2; 3,2%

1; 1,6%

6; 9,5%

Sabunçu rayonu

83 15; 18,1%

____ ____ 3; 3,6%

50; 60,3%

6; 7,2%

2; 2,4%

3; 3,6%

4; 4,8%

Səbail rayonu 60 7; 11,7%

7; 11,7%

6; 10%

1; 1,7%

17; 28,2%

1; 1,7%

4; 6,7%

1; 1,7%

16; 26,6%

Suraxanı rayonu

46 6; 13%

1; 2,2%

____ ____ 35; 76,2%

______ 2; 4,3%

_____ 2; 4,3%

Yasamal rayonu

99 8; 8,1%

30; 30,3%

9; 9,1%

5; 5,1%

27; 27,2%

______ 4; 4%

5; 5,1%

11; 11,1%

Bakı şəhəri üzrə cəmi

717 88; 12,3%

56; 7,8%

39; 5,4%

23; 3,2%

354; 49,4%

35; 4,9%

32; 4,5%

19; 2,6%

71; 9,9%

404

405

Cədvəldən göründüyü kimi Bakı şəhərinin inzibati rayonları üzrə kitabxanaların sayına görə Milli Elmlər Akademiyasının kitabxana şəbəkəsinin, ali məktəb kitabxanalarının daha çox yer-ləşdiyi Yasamal rayonu aparıcı yer tutur. İqtisadi rayonda 99 ki-tabxana fəaliyyət göstərir. Bu kitabxanaların 8-i (8,1%-i) Mədə-niyyət və Turizm Nazirliyi sisteminin, 30-u (30,3%-i) elmi müəs-sisə kitabxanaları, 9-u (9,1%-i) ali məktəblərin, 5-i (5,1%-i) orta ixtisas təhsili müəssisələrinin, 27-si (27,2%-i) ümumtəhsil mək-təblərinin, 4-ü (4%-i) musiqi məktəblərinin, 5-i (5,4%-i) səhiyyə ocaqlarının, 11-i (11,1%-i) digər idarə və müəssisə kitabxanaları-nın payına düşür.

Kitabxanaların sayına görə Sabunçu rayonu ikinci yerdə durur. Belə ki, rayon ərazisində 83 kitabxana əhalinin informasiya təminatı-nı həyata keçirir. Bu kitabxanaların 15-i (18,1%) Mədəniyyət və Tu-rizm Nazirliyinin tabeliyində olan kitabxanalardır. 3-ü (3,6%) orta ixtisas təhsili müəssisələrinin, 50-si (6,5%) ümumtəhsil məktəblə-rinin, 6-sı (7,2%) peşə təhsili müəssisələrinin, 2-si (2,4%) musiqi məktəblərinin, 3-ü (3,6%) səhiyyə müəssisələrinin, 4-ü (4,8%) digər idarə və müəssisə kitabxanalarıdır. Bakı şəhər Sabunçu rayonu ərazi-sində ali məktəblərin olmaması da kitabxana resurslarının düzgün yerləşdirilməməsinə səbəb olan amillərdən biridir.

Bakı şəhərinin ərazicə ən böyük rayonlarından biri Xəzər ra-yonudur. Bu rayondakı kitabxanaların sayı 79-dur. Bu kitabxana-ların 8-i (10,1%) Mədəniyyət və Turizm Nazirliyinin tabeliyində olan kitabxanalardır. Rayonda yerləşən kitabxanaların 2-si (2,5%) elmi kitabxanalar və elmi müəssisələrin, 2-si (2,5%) ali təhsil müəssisələrinin, 2-si (2,5%) ilk peşə-ixtisas təhsili müəssisələri-nin, 44-ü (55,7%) ümumtəhsil müəssisələrinin, 4-ü (5,1%) musiqi məktəblərinin, 4-ü (5,1%) səhiyyə müəssisələrinin, 13-ü (16,5%) digər müəssisələrin kitabxanalarıdır.

Bakı şəhərində kitabxanaların sayına görə 4-cü yeri Nərima-nov rayonu tutur. Belə ki, bu rayonun ərazisindəki kitabxanaların ümumi sayı 72-dir. Bu kitabxanalardan 6-sı (8,3%) Mədəniyyət və Turizm Nazirliyinin tabeliyində, 4-ü (5,6%) elmi müəssisələr-də, 10-u (13,9%) ali təhsil müəssisələrində, 6-sı (8,3%) ilk peşə-

406

ixtisas təhsili müəssisələrində, 7-si (9,7%) isə digər müəssisələrdə fəaliyyət göstərən kitabxanalardır.

Binəqədi rayonu Bakı şəhərində kitabxanaların sayına görə 5-ci yerdə durur. Bu rayonda yerləşən kitabxanaların ümumi sayı 66-dır. Həmin kitabxanaların 8-i (12,1%) Mədəniyyət və Turizm Nazirliyinin tabeliyində olan kitabxanalardır. Rayon ərazisində yerləşən digər kitabxanalardan 4-ü (6,1%) elmi müəssisələrin, 2-si (3,0%) ali təhsil müəssisələrinin, 2-si (3,0%) orta ixtisas təhsili müəssisələrinin, 5-i (7,6%) ilk peşə-ixtisas təhsili müəssisələrinin, 32-si (48,6%) ümumtəhsil müəssisələrinin, 3-ü (4,5%) musiqi məktəblərinin, 1-i (1,5%) səhiyyə müəssisələrinin, 9-u (13,6%) isə digər müəssisələrin kitabxanalarının payına düşür.

Kitabxanaların sayına görə Bakı şəhəri üzrə növbəti yeri Nə-simi rayonu tutur. Belə ki, bu rayonun payına düşən kitabxanala-rın ümumi sayı 63-dür. Bu kitabxanalardan 6-sı (9,5%) Mədəniy-yət və Turizm Nazirliyinin, 5-i (7,9%) elmi müəssisələrin, 6-sı (9,5%) ali təhsil müəssisələrinin, 5-i ( 7,9%) orta ixtisas təhsili müəssisələrinin, 1-i (1,6%) ilk peşə-ixtisas təhsili müəssisələrinin, 31-i (49,3%) ümumtəhsil müəssisələrinin, 2-si (3,2%) musiqi məktəblərinin, 1-i (1,6%) səhiyyə müəssisələrinin, 6-sı (9,5%) isə digər müəssisələrin kitabxanalarıdır.

Səbail rayonu üzrə kitabxanaların sayı 60-dır. Həmin kitabxa-nalardan 7-si (11,7%) Mədəniyyət və Turizm Nazirliyinin, 7-si (11,7%) elmi müəssisələrin, 6-sı (10,0%) ali təhsil müəssisələri-nin, 1-i (1,7%) ilk peşə-ixtisas təhsili müəssisələrinin, 17-si (28,2%) ümumtəhsil müəssisələrinin, 4-ü (6,7%) musiqi məktəb-lərinin, 1-i (1,7%) səhiyyə müəssisələrinin, 16-sı (26,6%) isə di-gər müəssisələrin payına düşən kitabxanalardır.

Bakı şəhərinin ən böyük rayonlarından biri olan Xətai rayonun-da 57 kitabxana yerləşir. Bu kitabxanalardan 7-si (12,2%) Mədə-niyyət və Turizm Nazirliyinin tabeliyindədir. Qalan kitabxanalardan 1-ni (1,8%) elmi müəssisələrin, 3-nü (5,3%) ali təhsil müəssisə-lərinin, 4-nü (7,0%) ilk peşə təhsili müəssisələrinin, 38-ni (66,6%) ümumtəhsil müəssisələrinin, 3-nü (5,3%) musiqi məktəblərinin, 1-ni (1,8%) isə digər müəssisələrinin kitabxanaları təşkil edir.

407

Nizami rayonunda kitabxanaların ümumi sayı 49-dur. Bu ki-tabxanalardan 7-i (14,3%) Mədəniyyət və Turizm Nazirliyin tabe-liyində, 2-i (4,1%) elmi müəssisələrdə, 1-i (2,0%) ali təhsil müəssisələrində, 2-i (4,1%) orta ixtisas təhsili müəssisələrində, 5-i (10,2%) ilk peşə-ixtisas təhsili müəssisələrində, 28-i (57,2%) ümumtəhsil müəssisələrində, 2-i (4,1%) musiqi məktəblərində, 1-i (2,0%) digər müəssisələrdə fəaliyyət göstərən kitabxanalardır.

Suraxanı rayonu kitabxanaların sayına görə 10-cu yerdə du-rur. Burada 46 kitabxana fəaliyyət göstərir. Bunlardan 6-ı (13,0%) Mədəniyyət və Turizm Nazirliyinin, 1-i (2,2%) elmi müəssisə-lərin, 35-i (76,2%) ümumtəhsil məktəblərinin, 2-i (4,3%) musiqi məktəblərinin, 2-i (4,3%) digər müəssisələrin kitabxanalarıdır.

Bakı şəhərinin kitabxanalarının sayına görə sonuncu yerdə Qaradağ rayonu durur. Burada fəaliyyət göstərən kitabxanaların sayı 43-dür. Bunlardan 10-u (23,3%) Mədəniyyət və Turizm Na-zirliyin tabeliyində, 5-i (11,6%) ilk peşə-ixtisas təhsili müəssisələ-rində, 26-sı (60,5%) ümumtəhsil məktəblərində, 1-i (2,3%) musiqi məktəblərində, 1-i (2,3%) digər müəssisələrdə fəaliyyət göstərən kitabxanalardır.

Bakı şəhəri ölkənin kitabxana informasiya resurslarının for-malaşdığı əsas mərkəzlərdən biridir. Belə ki, ölkənin informasiya resurslarının 49,8 %-i, başqa sözlə yarısı Bakı şəhərində yer-ləşir67. Bu resurslar Bakı şəhərinin rayonları üzrə aşağıdakı kimi yerləşmişdir:

1. Səbail rayonu üzrə– 50,5 % 2. Yasamal rayonu üzrə– 18,1 % 3. Nəsimi rayonu üzrə– 8,0 % 4. Nərimanov rayonu üzrə– 4,4 % 5. Sabunçu rayonu üzrə– 4,1 % 6. Binəqədi rayonu üzrə– 3,6 % 7. Xətai rayonu üzrə– 2,5 % 8. Xəzər rayonu üzrə– 2,5 %

67 Hesablama müəllif tərəfindən statistik materialların təhlili əsasında müəy-yənləşdirilmişdir

408

9. Suraxanı rayonu üzrə– 2,1 % 10. Nizami rayonu üzrə– 2,0% 11. Qaradağ rayonu üzrə– 1,6 % Göründüyü kimi ölkənin kitabxanaların resurslarının 0,7 %-

nin, Bakı şəhərinin kitabxanalarının 8,3 %-nin yerləşdiyi Səbail rayonunda şəhər kitabxanalarının informasiya resurslarının 50,5 %-i cəmləşmişdir. Bu da Səbail rayonunun ölkənin mədəni, informasiya və bütövlükdə kitabxana mühitində çox mühüm rol oynadığını göstərən amillərdən biridir.

Məlumdur ki, Bakı şəhərinin kitabxana mühitinin formalaş-masında elmi müəssisələrin kitabxanaları mühüm yer tutur. Bu kitabxanalar ölkənin kitabxana resurslarının 0,8%-ni təşkil edir. Belə kitabxanaların hamısı (72 ədəd) şəhər yerlərində yerləşir. Bu da həmin parametr üzrə şəhər kitabxana resurslarının 3%-i de-məkdir.

Elmi müəssisə kitabxanalarının regionlar üzrə yerləşməsi pro-sesinin təhlili göstərir ki, bu kitabxanalar təbii olaraq şəhər ya-şayış məskənlərində yerləşir.

Bunu aşağıdakı cədvəldən aydın görmək olar:

№ İqtisadi rayonun adı Ədəd %

1. Abşeron iqtisadi rayonu 63 0,7

2. Gəncə-Qazax iqtisadi rayonu 5 0,4

3. Şəki-Zaqatala iqtisadi rayonu 1 0,1

4. Lənkəran iqtisadi rayonu - -

5. Quba-Xaçmaz iqtisadi rayonu 0,1

6. Aran iqtisadi rayonu - –

7. Yuxarı-Qarabağ iqtisadi rayonu

- -

8. Kəlbəcər-Laçın iqtisadi rayonu

– -

9. Dağlıq Şirvan iqtisadi rayonu - -

10. Naxçıvan iqtisadi rayonu 2 0,4

Cəmi: ölkə üzrə 72 0,8

409

Elmi müəssisə kitabxanalarının Bakı şəhərinin inzibati ra-yonları üzrə yerləşməsi mənzərəsini aşağıdakı cədvəldən aydın görmək olar:

1. Yasamal rayonu – 30 kitabxana 2. Səbail rayonu – 7 kitabxana 3. Nəsimi rayonu – 5 kitabxana 4. Nərimanov rayonu – 4 kitabxana 5. Binəqədi rayonu – 4 kitabxana 6. Nizami rayonu – 2 kitabxana 7. Xəzər rayonu – 2 kitabxana 8. Xətai rayonu – 1 kitabxana 9. Suraxanı rayonu – 1 kitabxana Cədvəldən göründüyü kimi Bakı şəhərinin Qaradağ və Sabun-

çu rayonlarında elmi müəssisə kitabxanası yoxdur. Statistik məlumatların təhlili göstərir ki, Bakı şəhərində yerlə-

şən elmi müəssisələrin kitabxana resursları şəhərin kitabxana ehtiyatlarının 7,8%-ni təşkil edir. Bu kitabxanalar Yasamal rayo-nu kitabxana resurslarının 30,3%-i, Səbail rayonunun kitabxana resurslarının 11,7%-i, Nəsimi, Binəqədi və Nərimanov rayonu elmi kitabxana resurslarının müvafiq olaraq 7,9%-i, 6,1%-i və 5,6%-i təşkil edir.

Başqa sözlə Bakı şəhərinin inzibati rayonları arasında elmi müəssisələrin qeyri-bərabər paylanması onun elmi kitabxana şə-bəkəsinin də yerləşməsinə mənfi təsir göstərən əsas amillərdən biridir.

Elmi müəssisə kitabxanalarının fondu öz zənginliyi və xüsusi çəkisi baxımından diqqəti cəlb edir. Bu kitabxanaların informasi-ya resursları 23719951 nüsxədən ibarətdir ki, bu da ölkə və şəhər kitabxanalarının informasiya resurslarının müvafiq olaraq 21,4%-ini və 29,4%-ini təşkil edir. Deməli bu kitabxanalarda ölkə kitab-xanalarının informasiya resurslarının 1,5%-i, şəhərlər üzrə in-formasiya resurslarının təqribən 1/3-i mühafizə olunur. Başqa söz-lə, elmi müəssisə kitabxanaları informasiya resurslarının ümumi həcminə görə Təhsil Nazirliyi kitabxanalarının informasiya resurslarından (45%), Mədəniyyət və Turizm Nazirliyi kitabxana

410

şəbəkələrinin informasiya resurslarından (32,2%) sonra üçüncü yerdə durur. Bu da həmin kitabxana şəbəkəsinin sayca az olmasına baxmayaraq informasiya ehtiyatlarının xüsusi çəkisinə görə ölkənin informasiya arealında xüsusi mövqeyə malik olması deməkdir.

Elmi müəssisə kitabxanalarının informasiya resurslarının tər-kibi başqa kitabxana şəbəkələrindən fərqli olaraq informasiya mənbələrinin növlərinə görə də fərqlənir. Əgər kitablar ölkə kitabxanalarının informasiya resurslarının 80,5%-ni təşkil edirsə, bu kitabxanalarda kitablar 25,9%-dir. Lakin jurnallar ölkə infor-masiya resurslarının 3,5%-ini təşkil etməsinə baxmayaraq, bu ki-tabxanaların fondlarının 11,3%-ini təşkil edir. Diqqəti cəlb edən cəhətlərdən biri bəhs edilən kitabxanalarda informasiya resursları-nın 60,1%-ini elektron nəşrlər də daxil olmaqla digər nəşrlər də təşkil edir ki, bu rəqəm ölkə üzrə ümumi informasiya resurslarının 14%-ini təşkil edir. Deməli xüsusi növ nəşrlər həmin kitabxana-larda müvafiq fond üzrə orta göstəricidən 4 dəfədən də artıqdır. Fikrimizcə elmi-tədqiqat işi ilə məşğul olan mütəxəsislərin infor-masiya sorğularının ödənilməsinin əsas vasitələrindən olan xüsusi nəşrlər həmin kitabxanaları digər kitabxanalardan fərqləndirən əsas xüsusiyyətlərdən biridir.

Məlumdur ki, kitabxanaların missiyasının müvəffəqiyyətlə həyata keçirilməsi onların kadr təminatından əsaslı dərəcədə asılı-dır. Bu baxından Bakı şəhəri ölkənin bütün regionlarından fərqlə-nir. Azərbaycan Respublikasında regionlarda kadrların yerləşmə səviyyəsi aşağıdakı kimidir:

1. Bakı şəhəri– 3158– 36,1 % 2. Aran iqtisadi rayonu– 1932-22,1 3. Gəncə-Qazax iqtisadi rayonu– 1125-12,8 4. Lənkəran iqtisadi rayonu– 734-8,4 5. Naxçıvan iqtisadi rayonu– 691-7,9 6. Şəki-Zaqatala iqtisadi rayonu– 640-7,3 7. Quba-Xaçmaz iqtisadi rayonu– 569-6,5 8. Yuxarı Qarabağ iqtisadi rayonu– 560-6,4

411

9. Kəlbəcər-Laçın iqtisadi rayonu– 369-4,2 10. Dağlıq Şirvan iqtisadi rayonu– 338-3,8 11. Abşeron iqtisadi rayonu– 169-1,9 Bakı şəhərində əhaliyə kitabxana-informasiya xidmətinin

təşkilində kitabxanaçı-biblioqraf kadrlar mühüm rol oynayır. Şəhərin mədəni mühitinin formalaşmasında kitabxanaçı kadr-ların rolu əvəzsizdir. Statistik məlumatlara görə Bakı şəhərində 3158 kitabxana mütəxəssisi fəaliyyət göstərir. Bu da ölkə kitabxana-informasiya işçiləri korpusunun 36,1 %-ni təşkil edir. Bütövlükdə ölkə kitabxana resurslarının 8,4 %-nin, kitabxana-informasiya ehtiyatlarının 49,8 %-nin Bakı şəhərində yerləş-diyini nəzərə alsaq, kəmiyyət baxımından kitabxanaçı kadrlarla təminatı ölkənin başqa regionları ilə müqayisədə normal hesab etmək olar.

Bakı şəhərinin inzibati rayonlarının kitabxanaçı-biblioqraf kadrlarla təminatı səviyyəsi aşağıdakı cədvəldən aydın görünür:

№ Rayonun adı Nəfər %

1. Səbail rayonu 795 25,1

2. Yasamal rayonu 745 23,5

3. Nəsimi rayonu 422 13,3

4. Nərimanov rayonu 222 7

5. Sabunçu rayonu 209 6,6

6. Xətai rayonu 170 5,3

7. Binəqədi rayonu 155 4,9

8. Xəzər rayonu 144 4,5

9. Nizami rayonu 112 3,5

10. Suraxanı rayonu 94 2,9

11. Qaradağ rayonu 90 2,8

Bütövlükdə cədvəldən göründüyü kimi Bakı şəhərində fəaliy-yət göstərən kitabxana işçilərinin 62%-i Səbail, Yasamal və Nəsi-mi rayonlarının payına düşür. Bu da həmin rayonların ümumən ölkənin, o cümlədən Bakı şəhərinin mədəni, elmi, tədris və infor-

412

masiya arealında mühüm rol oynaması ilə bilavasitə əlaqədardır. Belə ki, Milli kitabxana, Prezident kitabxanası, Milli Elmlər Aka-demiyasının MEK-ı, BDU-nun, habelə bir sıra ali və orta ixtisas məktəblərinin, elmi-tədqiqat müəssisələrinin, Ali hakimiyyət or-qanlarının kitabxanalarının bu rayonlarda yerləşməsi bu mənzərə-nin formalaşmasına ciddi təsir edən amillər sırasına daxildir. Ki-tabxanaçı kadrlarla təminat baxımından sonuncu yerdə duran Qaradağ rayonunda fəaliyyət göstərən kitabxanalardır.

Kitabxanaçı-biblioqraf kadrlar korpusunun aparıcı qüvvəsi tə-bii ki, ali ixtisas təhsilli mütəxəssislərdir. Aparılan təhlillər göstə-rir ki, Bakı şəhərinin kitabxanalarında çalışan işçilərin 37,8 %-i, başqa sözlə 1186 nəfəri ali ixtisas təhsilli kadrlardır. Bu da ölkə-nin regionları ilə müqayisədə ən yüksək göstəricidir və respubli-kanın orta göstəricisindən təqribən 2 dəfədən də (18,1) yüksəkdir.

Bakı şəhərinin inzibati rayonları üzrə ali ixtisas təhsilli kitab-xanaçı kadrların yerləşməsinin öyrənilməsi göstərir ki, inzibati ra-yonlarda bu mənzərə bir-birindən kəskin şəkildə fərqlənir. Bunu aşağıdakı cədvəldən də görmək olar:

№ Bakı şəhərinin

inzibati rayonları

Ali ixtisas təhsillilərin sayı

İnzibati rayonda olan kitabxana işçilərinin ümumi sayına nisbəti

Nəfər %

1. Səbail rayonu 424 53,3

2. Yasamal rayonu 306 41,1

3. Nəsimi rayonu 159 37,7

4. Nərimanov rayonu 71 32,0

5. Sabunçu rayonu 49 23,4

6. Xətai rayonu 45 26,5

7. Binəqədi rayonu 42 27,1

8. Xəzər rayonu 28 19,4

9. Nizami rayonu 28 25,0

10. Suraxanı rayonu 22 23,4

11. Qaradağ rayonu 12 13,3

Bakı şəhəri üzrə cəmi 1186 37,6

413

Bakı şəhərində kiatbxanaların kadr tərkibində orta ixtisas təhsilli işçilər mühüm yer tutur. Ölkə üzrə bu kadrların xüsusi çəkisi 20,2% təşkil edir. Bakı şəhərində orta ixtisas təhsilli kadrların sayı ümumi ölkə göstəricisi ilə üst-üstə düşür (20,5 %). Lakin inzibati rayonlar üzrə bu proses 12-36 % arasında dəyişir. Belə ki, orta ixtisas təhsilli kadrların xüsusi çəkisinin yüksək olması Sabunçu (35,9%), Xəzər (33,3%), Binəqədi (32,9%), Suraxanı (31,9%), Xətai (30,0%), Nizami (29,5%) rayonlarında müşahidə olunur. Bakının Səbail, Yasamal, Nəsimi, Nərimanov rayonlarında bu kadrlar müvafiq olaraq 12,2% Yasamal; 16,1% Nəsimi; 16,1% Səbail; 72,5% Nərimanov rayonunda təşkil edir.

Bakı şəhərində ümumi orta təhsilli kadrlar kitabxanaların kadr potensialının 8,1%-ni təşkil edir. Bu rəqəm Azərbaycan Respubli-kası üzrə kitabxanalarda işləyən ümumi orta təhsilli kadrlarla mü-qayisədə ( 32,2%) 4 dəfə aşağıdır. Ümum orta təhsilli kadrlar da-ha çox Bakının Qaradağ (38,9%), Xəzər (16,8%), Sabunçu (14,8%), Suraxanı (11,7%), Binəqədi (11,0%) rayonlarında müşa-hidə olunur. Aparılan müşahidələr göstərir ki, şəhərin mərkəzin-dən uzaqlaşdıqca orta təhsilli kadrların xüsusi çəkisi artır. Qara-dağ rayonunda isə bu kadrların 38,9% təşkil etməsi, ali ixtisas təh-silli kadrların Bakı şəhəri üzrə ən aşağı göstərici olması (13,3%) bu sahədə problem situasiyasının olmasına səbəb olmuşdur. Bu problem birinci növbədə rayon kitabxanalarının ali ixtisas təhsilli kadrlarla təminatı sistemini yaratmaqla, orta təhsilli kadrların fasi-ləsiz təhsilə cəlb edilməsi yolu ilə həll edilə bilər.

Bakı şəhərində kitabxana resurslarının idarə olunmasında qeyri-ali ixtisas təhsilli kadrlar mühüm rol oynayır. Kitabxanala-rın kadr korpusunda bu kateqoriyadan olan işçilərin xüsusi çəkisi 24,6 %-dir. Respublika üzrə göstəricidən (15,1 %) yüksək olan bu kadrlar şəhərin rayonları üzrə müxtəlif cür yerləşmişdir. Qeyri-ali ixtisas təhsilli kadrlar daha çox Nəsimi rayonunda (35,8 %), Nərimanov rayonunda (30,2 %), Yasamal rayonunda (29,2 %), Nizami rayonunda (28,6 %)-dır. Bu kateqoriyadan olan işçilərin az yerləşdiyi rayon Qaradağ (7,8 %), Xətai (13,5 %), Sabunçu (13,9 %) rayonlarıdır.

414

Bakı şəhərində kitabxanaçı kadrların yerləşməsindən bəhs edərkən qeyri-orta ixtisas təhsilli kadr korpusunu da qeyd etmək lazımdır. Respublika üzrə bu kateqoriyadan olan işçilərin xüsusi çəkisi 14,4 % təşkil edir. Bakı şəhəri üzrə isə bu rəqəm 9,2 %-dir. Şəhər üzrə qeyri-orta ixtisas təhsilli kadrların yerləşməsinə görə Xətai rayonu aparıcı mövqeyə malikdir. Belə ki, bu rayonda 170 kitabxana mütəxəssisindən 39-u (22,9 %) məhz bu kateqoriyadan olan işçilərdir. Bu baxımdan ən aşağı göstərici Nəsimi rayonunda (5,9 %), Yasamal rayonunda (6,3 %), Səbail rayonunda (8,2 %) müşahidə olunur.

Qeyri-orta ixtisas təhsilli kadrların cəmiyyətin informasiya tə-minatındakı rolunu nəzərə alaraq mövcud olan kolleclər vasitəsilə onların əlavə təhsil sisteminə cəlb edilməsi, ixtisasartırma kursla-rı, treyninqlər vasitəsilə onların peşə səviyyəsinin yüksəldilməsi qarşıda duran vəzifələrdəndir.

Bakı şəhərinin iri kitabxanalarının kadr təminatının vəziyyətini aşağıdakı cədvəldən görmək olar [2.s.20-206; 422-425;480-490]

№

Mütəxəssis. cəmi

Ali ixtisas

Ali qeyri-ixtisas

Orta ixtisas

Qeyri-orta

ixtisas

Orta ümumtəhsil

1. M.F.Axundov ad.Azərb.Milli kx

113 62 63 27 13

2. C.Cabbarlı ad. Gənclər kx

17 2 – 15 4

3. F.Köçərli ad. Uşaq kx

31 27 11 – –

4. Gözdən əlillər üçün Resp.kx

6 7 4 – 1

5. AMEA-nın MEK 33 55 – 13 4 6. Resp.Elmi Pedoqoji

kx 13 8 – 10 -

7. Resp.Elmi Tibb kx 11 17 8 – 20 8. Resp.Elmi Kənd Tə-

sərrüfatı kx 22 2 5 – 5

9. Resp.Elmi Texniki kx

41 30 – 19 30

10. Xətai ray. MKS 9 6 15 – 4 11. Nizami ray.MKS 21 – 27,5 – 2

415

Milli kitabxananın kadr korpusunun əsasını ixtisaslı kadrlar təşkil edir. Belə ki, əgər 2007-ci ilin məlumatına görə kitabxanada işləyən mütəxəssislərin 113 nəfəri ali, 63 nəfəri orta ixtisas təhsilli kadrlar idisə, 2009-cu ilin məlumatına görə bu rəqəm müvafiq olaraq 147 və 90 olmuşdur [7]. Son bir neçə ildə kitabxanada ixti-saslı kadrların sayı artmışdır. Bu da kitabxananın fəaliyyətinin köklü dəyişməsinə səbəb olmuşdur.

AMEA-nın Mərkəzi Elmi Kitabxanasında isə 88 kitabxana mütəxəssisindən 33-ü ali ixtisas təhsilli, 55-i ali-qeyri ixtisas təh-silli, 13-ü orta qeyri-ixtisas təhsilli, 4-ü orta təhsilli kadrlardır.

Respublika əhəmiyyətli kitabxana kimi C.Cabbarlı adına Res-publika Gənclər kitabxanasında 48 nəfər mütəxəssis çalışır. On-lardan yalnız 17 nəfəri ali ixtisas təhsilli kadrlardır.

Respublika Elmi Kənd Təsərrüfatı Kitabxanasında isə 34 işçi-dən 22-si ali ixtisas təhsilli, 5-i orta ixtisas təhsillidir.

Respublika Elmi Texniki Kitabxanasında isə 120 işçidən 40 nəfəri ali ixtisas təhsilli işçilərdir.

F.B.Köçərli adına Respublika Uşaq Kitabxanasında 69 işçi-dən 31-i ali, 11-i isə orta ixtisas təhsilli kadrlardır.

Nizami rayonu MKS-də isə 29,5 ştat vahidi üzrə 27,5-i ali və orta ixtisaslı mütəxəsislərdir.

Təhlildən göründüyü kimi, Milli Kitabxana, Respublika Uşaq Kitabxanası, Respublika Elmi Texniki Kitabxanası, Respublika Elmi Kənd Təsərrüfatı Kitabxanası, Nizami rayonu MKS-i Bakı şəhərində resurslarından səmərəli istifadənin təşkilində peşəkar kadrların yeri və rolu kitabxanaların modernləşdirilməsi konteks-tində bəzi strateji vəzifələrin həyata keçirilməsini tələb edir:

– Cəmiyyətdə kitabxanaçı peşəsinin sosial statusunu yüksəlt-mək və informasiya xidmətini modernləşdirmək məqsədilə ölkə-nin intellektual, təhsil, mədəni potensialına, onların etdiyi xidmətə adekvat olaraq kitabxana işçilərinin əmək haqqının daima artırıl-ması. Bunun hüquqi əsası da vardır. Belə ki, “Kitabxana işi haq-qında” Azərbaycan Respublikasının Qanununda [1] da bu kateqo-riya işçilərin təhsil sferası işçilərinə bərabər tutulmasına dair bir-başa göstəriş vardır.

416

– Fasiləsiz kitabxana-informasiya təhsilinin inkişafının prio-ritet istiqamət kimi nəzərə alınması. Bu məqsədlə BDU-nun Ki-tabxanaçılıq-informasiya fakültəsinin, Milli Kitabxananın, respub-lika əhəmiyyətli kitabxanaların, mədəniyyət işçilərinin ixtisasar-tırma kursunun potensialından istifadə etməklə kitabxanaçı kadr-ların təkmilləşdirilməsi və yenidən hazırlanması prosesini sistemli çəkildə həyata keçirmək olar.

417

РАСПОЛОЖЕНИЕ И КАДРОВОЕ ОБЕСПЕЧЕНИЕ БИБЛИОТЕЧНЫХ РЕСУРСОВ

ГОРОДА БАКУ

Орудж Кулиев, директор ЦБС Хатаинского района диссертант Центральной Научной

Библиотеки Академии Наук, Информационное обеспечение, которое считается одним

из основных условий успешного выполнения научно-иссле-довательских работ, осуществляется посредством библиотек и информационных центров высших учебных заведений. Ме-роприятия, предусмотренные в «Государственной Программе по развитию библиотечно-информационной сферы в Азер-байджанской Республике на 2008-2013 годы», утвержденной распоряжением президента Азербайджанской Республики от 06 октября 2008 года, №3072, по созданию электронных биб-лиотек и обогащению библиотечных фондов новой литерату-рой служат еще большему улучшению информационного обеспечения науки.

В «Государственной Программе по развитию библиотечно-информационной сферы в Азербайджанской Республике на 2008-2013 годы» указывается, что в целях улучшения деятель-ности библиотек в Азербайджанской Республике, расширения возможностей всестороннего использования научно-культур-ных ценностей, повышения информационного обеспечения об-щества, а также обеспечения вхождения азербайджанских биб-лиотек в мировое информационное пространство.

В сети библиотек Министерства Культуры и Туризма Азербайджанской Республики сохраняется около 40 миллио-

418

нов разных экземпляров информационных носителей и дру-гие традиционные документы. В последние годы в республи-ке в области библиотечного дела были приняты ряд важных документов. Изданные книги, в соответствии с Распоряже-ниями Президента Азербайджанской Республики от 12 янва-ря 2004 года «Об осуществлении массовых изданий на азер-байджанском языке латинской графикой» и от 27 декабря 2004 года «Об утверждении перечня произведений, подлежа-щих изданию на азербайджанском языке латинской графи-кой. В 2005-2006 годах, были переданы в дар всей библио-течной сети страны. В данное время работы в этом направле-нии продолжаются. Предусматриваются работы по проведе-нию провести в жизнь мероприятий утвержденных по Госу-дарственным Программам по “Cоциально-экономическому развитию регионов Азербайджанской Республики (2004-2008 годы)", "Социально-экономическое развитие г. Баку и Бакин-ских поселков в 2011-2013 годах", “По развитию связи и ин-формационных технологий в Азербайджанской Республике на 2005-2008 годы (Электронный Азербайджан)”, “Модерни-зация и развитие в области информации и информационно-коммуникационной технологий общеобразовательных школ Азербайджанской Республики”.

Известно, что численность и уровень образования библиотеч-но-библиографических кадров является одним из основных фак-торов рационального использования библиотечно-информацион-ных ресурсов. В историческом формировании библиотечно-библиографической культуры Азербайджана большую роль сыг-рали известные библиотекари-библиографы. В республике в 30-40-х годах была создана и сформирована система подготовки библиотечных кадров со средним и высшим образованиями. И сейчас эти кадры находятся в первых рядах носителей националь-ной культуры. В последние годы Советской власти в Азербайд-жанской Республике на каждую душу населения приходилось 12

419

библиотекарей. Аналогичная ситуация была также: на Украине 11,5, в Узбекистане 8, Таджикистане 9 библиотекарей [9,67].

Если иметь ввиду влияние числа работников на обслужива-ние, то в те годы общее количество изданий попавшие на 10 каждую душу населения составляло 107,3 экземпляров [9,67]. Эти цифры доказывают, что наша республика была впереди от Армении, Таджикистана, Туркмении, Узбекистана.

Азербайджанская Республика была одним из лидеров среди других республик по библиотечному обслуживанию населения (57,2%). Результаты этих исследований были напечатаны.

В основе этих принципов стояло высшее и среднее биб-лиотечное образование в республике [9,67].

История образования и развитие этой системы была ком-плексно обработана в трудах заслуженного научного деятеля, профессора Абузара Халафова [3;4].

Состояние кадрового обеспечения библиотек в Азербайд-жане, его состав, расположение кадров в разных регионах не было объектом самостоятельного исследования. Это статья является первой инициативой. Она написана с целью иссле-дования расположения кадров в городе Баку и в ее отдельных административных районах.

В состав Апшеронского экономического района входят го-рода Баку и Сумгаит, административные районы Апшерон и Хызы. Территория региона составляет 5,5 тысяча км2. Это 6,3% территории страны. По сведениям 2002 года в этом районе численность населения составила 2166916 человек. 82,5% насе-ления попадает на долю города Баку. А 17,5% населения живут в других районах и городах района. По национальному приз-наку азербайджанцы составляют 89,1% , русские 5,7%, другие этнические группы 5,2% населения. 1/4 часть населения эконо-мического района составляют школьники и студенты. 94% из них учатся в городах Баку и Сумгаите [5,16-56].

По статическим сведениям в городе Баку действует 717 библиотек. Это составляет 8,4% библиотечных ресурсов. Ес-

420

ли иметь ввиду, что библиотечные ресурсы накопились в ос-новном в городе Баку, то это число составляет 30,9% библио-течных ресурсов страны [6,26-27].

Библиотечные ресурсы по районам города Баку располо-

жены так:

№ Название

административного района

Число библиотек

По итогу (%)

число % Итогов

городахв

селах1 Ясамальский район 99 13,8 1,2 4,2 2 Сабунчинский район 83 11,5 1 3,6 3 Хазарский район 79 11,0 0,9 3,4 4 Наримановский

район 72 10 0,8 3,1

5 Бинагадинский район

66 9,2 0,8 2,8

6 Насиминский район 63 8,7 0,7 2,7 7 Сабаильский район 60 8,3 0,7 2,6 8 Хатаинский район 57 7,9 0,7 2,5 9 Низаминский район 49 6,8 0,6 2,1 10 Сураханский район 46 6,4 0,5 2,0 11 Карадагский район 43 5,9 0,5 1,9 Всего: 717 100 8,4 30,9

Таблица была взята из бюллетеня статистических иссле-

дований «О деятельности библиотек» Государственного Ста-тистического Комитета.

Исследования показывают, что один из основных причин расположения библиотек в городе Баку влияет их ведом-ственный принадлежность.

Расположенность библиотек Баку по ведомственным принадлежностям указана в нижней таблице(1):

421

Название районов

Число биб.

Биб.ки Мин-ва Кульи Тур.

Науч. биб.-ки

Биб.-ки высш. учеб. зв.

Биб.-ки сред. спец. завед.

Биб.-ки сред. школ

Биб.-ки проф. теч. уч.

Биб.-ки муз. школ

Биб.-ки пред-

прия-тий.

Дру гие биб-ки

Бинага-дин-ский район

66 8 12,1%

4 6,1%

2 3%

2 3%

32 48,6%

5 7,6%

3 4,5%

1 1,5%

9 13,6%

Хазар-ский район

79 8 10,1%

2 2,5%

2 2,5%

- 44 55,7%

2 2,5%

4 5,1%

4 5,1%

13 16,5%

Хатаин-ский район

57 7 12,2%

1 1,8%

3 5,3%

- 38 66,6%

4 7%

3 5,3%

- 1 1,8%

Карадагский район

43 10 23,3%

- - - 26 60,5%

5 11,6%

1 2,3%

- 1 2,3%

Нариманов-ский район

72 6 8,3%

4 5,6%

10 13,9%

5 6,9%

26 36,2%

6 8,3%

5 6,9%

3 4,2%

7 9,7%

Низаминский район

49 7 11,7%

2 4,1%

1 2%

2 4,1%

28 57,2%

5 10,2%

2 4,1%

1 2%

1 2%

Насиминский район

63 6 9,5%

5 7,9%

6 9,5%

5 7,9%

31 49,3%

1 1,6%

2 3,2%

1 1,6%

6 9,5%

Сабунчинский район

83 15 18,1%

- - 3 3,6%

50 60,3%

6 7,2%

2 2,4%

3 3,6%

4 4,8%

Сабаильский район

60 7 11,7%

7 11,7%

6 10%

1 1,7%

17 28,2%

1 1,7%

4 6,7%

1 1,7%

16 26,6%

Сураханский район

46 6 13%

1 2,2%

- - 35 76,2%

- 2 4,3%

- 2 4,3%

Ясамальский район

99 8 8,1%

30 30,3%

9 9,1%

5 5,1%

27 27,2%

- 4 4%

5 5,1%

11 11,1%

Всего: 717 88 12,3%

56 7,8%

39 5,4%

23 3,2%

354 49,4%

35 4,9%

32 4,5%

19 2,6%

71 9,9%

421

422

Как видно из таблицы, среди административных районов по расположению и численности ведомственных библиотек первое место занимает Ясамальский район. Здесь находится библиотечная сеть Национальной Академии Наук и школьных библиотек. В районе действуют 99 библиотек. 8 из этих биб-лиотек (8,1%) находится в системе Министерства Культуры и Туризма, 30 (30,3%) попадают на долю научных учреждений, 9 (9,1%) относятся к высшим учебным заведениям, 27 (27,2%) к средним школам, 4 (4%) музыкальным школам, 5 (5,4%) медицинским, 11 (11,1%) библиотек других учреждений.

По числу библиотек на втором месте находится Сабун-чинский район. Здесь 83 библиотеки занимаются информаци-онным обеспечением населения. В этом районе нет высших учебных заведений. И это один из мешающих факторов пра-вильного использования библиотечных ресурсов.

Хазарский район один из больших районов по террито-рии в г. Баку. Число библиотек в этом районе 79. 8 (10,1%) из них в подчинении Министерства Культуры и Туризма. 2 (2,5%) из этих библиотек попадают на долю научных заведе-ний, 2 (2,5%) библиотеки высших учебных заведений, 2 (2,5%) профтехучилищ, 44(55,7%) общеобразовательных школ, 4 (5,1%) музыкальных школ, 4 (5,1%) медицинских уч-реждений, 13 (16,5%) библиотек других учреждений.

Наримановский район по числу библиотек занимает 4-ое место. Число библиотек в этом районе 72. 6 (10,1%) из них в подчинении Министерства Культуры и Туризма. 4 (2,5%) из этих библиотек попадают на долю научных заведений, 10 (13,9%) библиотеки высших учебных заведений, 6 (8,3%) профтехучилищ, 4 (5,1%) музыкальных школ, 7 (9,7%) биб-лиотек других учреждений.

Число библиотек в Бинагадинском районе 66. 8(12,1%) из них в подчинении Министерства Культуры и Туризма. 4 (6,1%) из этих библиотек попадают на долю научных заведе-ний, 2 (3,0%) библиотеки высших учебных заведений, 32 (48,6%) общеобразовательных школ, 5 (7,6%) профтехучи-

423

лищ, 43(4,5%) музыкальных школ, 9 (13,6%) библиотек дру-гих учреждений.

Число библиотек в Насиминском районе 63. 6 (9,5%) из них в подчинении Министерства Культуры и Туризма. 5(7,9%) из этих библиотек попадают на долю научных заведений, 6(9,5%) библиотеки высших учебных заведений, 1 (1,6%) профтехучилищ, 31 (49,3%) общеобразовательных школ, 2 (3,2%) музыкальных школ, 1(1,6%) медицинских учреждений, 6 (9,5%) библиотек других учреждений.

В Сабаильском районе число библиотек доходят до 60. 7(11,7%) из них в подчинении Министерства Культуры и Туризма. 7(11,7%) из этих библиотек попадают на долю науч-ных заведений, 6(9,5%) библиотеки высших учебных заведе-ний, 6(10,0%) профтехучилищ, 17(28,2%) общеобразователь-ных школ, 4(6,7%) музыкальных школ, 1(1,7%) медицинских учреждений, 16 (26,6%) библиотек других учреждений.

В Хатаинском районе число библиотек доходят до 57. 7(12,2%) из них в подчинении Министерства Культуры и Ту-ризма. 1(1,8%) из этих библиотек попадает на долю научных заведений, 3(5,3%) библиотеки высших учебных заведений, 4(7,0%) профтехучилищ, 38(66,6%) общеобразовательных школ, 3(5,3%) музыкальных школ, 1 (1,8%) библиотека на долю других учреждений.

В Низаминском районе число библиотек доходят до 57. 7(14,3%) из них в подчинении Министерства Культуры и Туризма. 2(4,1%) из этих библиотек попадают на долю науч-ных заведений, 1(2,0%) библиотека высшего учебного заведе-ний, 5(10,2%) библиотек профтехучилищ, 28(57,2%) общеоб-разовательных школ, 2(4,1%) библиотеки музыкальных школ, 1 (2,0%) библиотека других учреждений.

В Сураханском районе действует 46 библиотек. 6(13,0%) из них в подчинении Министерства Культуры и Туризма. 1(2,2%) из этих библиотек попадает на долю научных заведений, 35(76,2%) общеобразовательных школ, 2(4,3%) музыкальных школ, 2 (4,3%) библиотеки в подчинении других учреждений.

424

По числу библиотек на последнем месте находится Кара-дагский район. 43 районной библиотеки обеспечивает чита-телей с нужной информацией. 10(23,3%) из них в подчинении Министерства Культуры и Туризма. 5(11,6%) профтехучи-лищ, 26(60,5%) общеобразовательных школ, 1(2,3%) музы-кальных школ, 1 (2,3%) библиотека других учреждений.

Баку один из основных центров, где собраны 49% биб-лиотечно-информационных ресурсов страны. Распределение ресурсов по районам города Баку таковы:

1. Сабаильский район-50,5% 2. Ясамальский район-18,1% 3. Насиминский район-8,0% 4. Наримановский район-4,4% 5. Сабунчинский район-4,1% 6. Бинагадинский район-3,6% 7. Хатаинский район-2,5% 8. Хазарский район-2,5% 9. Сураханский район-2,1% 10. Низаминский район-2,0% 11. Карадагский район-1,6% Как видно, в Сабаильском районе собраны 0,7% библи-

отечных ресурсов страны, 50,5% города Баку. Это помогает району активно участвовать в культурной жизни города.

В Баку сформировалось сеть научных библиотек. Сюда входят библиотеки отраслевых академий, республиканских академий, библиотеки научных учреждений, научно-исследо-вательских институтов, театральные, музейные, музыкально-нотные, военно-технические, библиотеки учебных заведений, научно-технические (технические), библиотеки промышлен-ных предприятий. Они комплектуются специальной литерату-рой соответственно профилю предприятия, учреждения. Эти библиотеки составляют 0,8% библиотечных ресурсов страны, 3% библиотечных ресурсов города.

425

Расположение библиотек научных учреждений страны можно увидеть с таблицы:

№ Название района Число %

1. Апшеронский экономический район

63 0,7%

2. Гянджа-Казахский экономический район

5 0,4

3. Шеки-Закатальский экономии-ческий район

1 0,1

4. Ленкоранский экономический район

- -

5. Куба-Хачмазский экономический район

- 0,1

6. Аранский экономический район - - 7. Нагорно-Карабахский экономи-

ческий район - -

8. Кельбаджар-Лачинский экономи-ческий район

- -

9. Нагорно-Ширванский экономи-ческий район

- -

10. Нахичеванский экономический район

2 0,4

Всего: по стране 72 0,8

Библиотеки научных учреждений города Баку распреде-

лились так: 1. Ясамальский район– 30 2. Сабаильский район– 7 3. Насиминский район– 5 4. Наримановский район-4 5. Бинагадинский район-4 6. Низаминский район-2 7. Хазарский район-2 8. Хатаинский район-1 9. Сураханский район-1

426

Анализ статистических сведений показывает, что эти библиотеки составляют в Ясамальском 39,3%, Сабаильском 11,7%, 7,9% Насиминском, 6,1% Бинагадинском, 5,6% На-римановском районе библиотечно-информационных ресур-сов в городе. Фонды этих библиотек очень богаты и разно-образны. Информационные ресурсы этих библиотек состав-ляют 23719951 экземпляров. А это 21,4% и 29,4% библиотеч-ного фонда страны. Но неровное распространение научных учреждений по административным районам города плохо влияет на обслуживание читателей, мешает своевременной пропаганде научной литературы, нужной документации.

Расстановка кадров предполагает обоснованное и эконо-мически целесообразное распределение работников по струк-турным подразделениям и должностям в соответствии с тре-буемыми уровнем и профилем подготовки, опытом работы, деловыми и личными качествами. Решение задач по иннова-ционному развитию библиотек как информационно-аналити-ческих, культурных, образовательных и досуговых центров в первую очередь зависит от их кадрового обеспечения и про-фессиональной готовности библиотекарей осуществить ко-ренную модернизацию отрасли. Работник современной биб-лиотеки должен обладать принципиально новыми знаниями, умениями и навыками, адекватными вызовам информацион-ного общества и задачам социально-экономического развития страны. Новая философия библиотечного дела заключается в том, что библиотекарь выступает не воплощением знаний, не их непосредственным источником, а организатором доступа к информации и знанию.

Уровень расстановки кадров в регионах Азербайджана можно увидеть по следующим цифрам:

1. город Баку-3158-36,1% 2. Аранский экономический район-1932-22,1% 3. Гянджа-Казахский экономический район-1125-12,8% 4. Ленкоранский экономический район-734-8,4%

427

5. Нахичеванский экономический район-691-7,9% 6. Шеки-Закатальский экономический район-640-7,3% 7. Куба-Хачмазский экономический район-569-6,5% 8. Нагорно-Карабахский экономический район-560-6,4 9. Кельбаджар-Лачинский экономический район-369-4,2% 10. Нагорно-Ширванский экономический район-338-3,8% 11. Апшеронский экономический район-169-1,9% Уровень обеспечения библиотечными кадрами показано

в следующей таблице:

№ Название района Число кадров

%

1. Сабаильский район 795 25,1 2. Ясамальский район 745 23,5 3. Насиминский район 422 13,5 4. Наримановский район 222 7 5. Сабунчинский район 209 6,6 6. Хатаинский район 170 5,3 7. Бинагадинский район 155 4,9 8. Хазарский район 144 4,5 9. Низаминский район 112 3,5

10. Сураханский район 94 2,9 11. Карадагский район 90 2,8

В Ясамальском, Сабаильском и Насиминском районах на-

ходятся Национальная библиотека им.М.Ф.Ахундова, Прези-дентская библиотека, библиотечная сеть Академии Наук, библиотеки высших и средне-специальных учебных заведе-ний, научно-исследовательских институтов. Это помогло на-коплению библиотечных кадров здесь.

Основная масса библиотечных работников с высшим спе-циальным образованием. В Бакинских библиотеках 1186 (37,8%) человек получили высшее специальное образование. На таблице показано число этих кадров:

428

№ Административные

районы г.Баку

Число с высшим специальным образованием

человек

Соотношение к другим работникам

Библиотеки %

1. Сабаильский район 424 53,3 2. Ясамальский район 306 41,1 3. Насиминский район 159 37,7 4. Наримановский район 71 32,0 5. Сабунчинский район 49 23,4 6. Хатаинский район 45 26,5 7. Бинагадинский район 42 27,1 8. Хазарский район 28 19,4 9. Низаминский район 28 25,0

10. Сураханский район 22 23,4 11 Карадагский район 12 13,3

Всего 1186 37,6

Библиотекари со средне-специальным образованием состав-ляют 20,2% среди работников. В административных районах Баку это цифра колеблется между 12-36 процентами. Самое боль-шое число накоплено в Сабунчинском (35,9%), Хазарском (33,3%), Бинагадинском (32,9%), Сураханском (31,9%), Хатаин-ском (30,0%) и Низаминском (29,5%) районах. Эта цифра состав-ляет в Сабаильском районе 16,1%, Ясамальском районе 12,2%, Насиминском районе 16,1% и Наримановском районе 72,5%-ов.

Работники со средним образованием составляют 8,1% кад-рового потенциала библиотек города Баку. В Карадагском районе они составляют 38,9%, Хазарском районе 16,8%, Сабун-чах 14,8%, Сураханах 11,7%, Бинагадах 11,0%. Чем дальше от центра города, вес таких кадров становится больше. Эта цифра по сравнению с другими регионами 4 раза ниже (32,2%). Эту проблему можно решить с путем привлечения их к непрерывно-му учению, обеспечению библиотек кадрами с высшим специ-альным образованием.

Кадры, не имеющие специального высшего образования, составляют 24,6%. Особенный вес кадров с другими специал-ностями составляет 14,4%. Такие кадры составляют в Насимин-ском районе 35,8%, Наримановском районе 30,2%, Ясамаль-ском районе 29,2%, Низаминском районе 28,6%. В Карадагском

429

(7,8%), Хатаинском (13,5%) и Сабунчинском (13,9%) районе процент таких кадров еще ниже.

В Бакинских библиотеках работают кадры с неполным средне-специальным образованием. Особый вес таких работни-ков по республике состоит из 14,4%. По городу Баку это цифра составляет 9,2%. В этой области большую часть составляет Ха-таинский район. 39 из 170 библиотекарей с другим средне-спе-циальным образованием. Самая низкая цифра в Насиминском (5,9%), Ясамальском (6,3%) и Сабаильском (8,2%) районе.

В республиканских библиотеках состояние кадрового обес-печения можно увидеть в таблице:

№ Республиканские

библиотеки

Специалистывысшее

специальное образованием

высшее неспециальное образование

средн.– специаль-ное обра-зование

средн. неспеци-аль. обра-зование

сред. образование

1. Национальная биб-лиотека им. М.Ф.Ахундова

113 62 63 27 13

2. Республиканская Юно-шеская Библиотека им.Дж.Джаббарлы

17 2 - 15 4

3. Республиканская Детская Библиотека имени Ф. Кочарли

31 27 11 - -

4. Республиканская Биб-лиотека для слепых

6 7 4 - 1

5. Центральная Научная Библиотека Акаде-мии Наук

33 55 - 13 4

6. Республиканская Научно-Педагогичес-кая Библиотека

13 8 - 10 -

7. Республиканская Научно-Медицинская Библиотека

11 17 8 - 20

8. Республиканская Нау-чная Сельскохозяйст-венная Библиотека

22 2 5 - 5

9. Республиканская Научно-Техническая Библиотека

41 30 - 19 30

10. ЦБС Хатаинского района

9 6 15 - 4

11. ЦБС Низаминского района

21 - 27,5 - 2

430

Кадровый корпус Национальной библиотеки им. М.Ф.Ахундова в основном состоит из кадров с библиотечным образованием. В 2009 году здесь работали 147 человек с высшим, 90 человек со средне-специальным образованием.

В Республиканской Юношеской Библиотеке им. Дж. Джаббарлы работает 48 специалистов. Из них только 17 имеет высшее специальное образование.

В Республиканской Научно-Сельскохозяйственной библио-теке из 34 работников 22 с высшим специальным образованием.

В Республиканской Научно-Технической Библиотеке из 120 работников 40 человек с высшим специальным образованием.

В Республиканской детской библиотеке имени Ф. Кочар-ли из 69 работников 31 с высшим, 11 со средне-специальным образованием.

Эти библиотеки имеют хороший библиотечный потенциал. Для организации библиотечных ресурсов в городе Баку

требуется рациональное использование профессиональных работников. Для этого нужно: во первых, улучшить социаль-ный статус библиотекаря, повысить заработную плату работ-ников библиотек. Во вторых, организовать беспрерывное обучение библиотекарей. Библиотеки Азербайджана нужда-ются в системе непрерывного образования, которое включает в себя не только повышение квалификации и переподготовку кадров, но и их подготовку. В Азербайджане много лет скла-дывалась и действует многоуровневая система повышения квалификации, включавшая в себя конференции, семинары, творческие лаборатории, (пришедшие на смену школам пере-дового опыта), стажировки и т. п. (обеспечивающие знаком-ство с непосредственным опытом деятельности библиотек, активное общение с коллегами), а также развитую курсовую систему.

431

ƏLAVƏ

432

AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASININ PREZİDENTİ İLHAM ƏLİYEV

MƏDƏNİYYƏT VƏ MİLLİ DƏYƏRLƏR HAQQINDA

Azərbaycan dövlətçiliyi, Azərbaycançılıq məfkurəsi

Müasir Azərbaycan dövlətçiliyinin banisi Heydər Əliyev bizə azər-baycançılıq kimi dərin bir fəlsəfi konsepsiyanı bəxş edərək, Azər-baycan dilini, Azərbaycan tarixini, Azərbaycan mədəniyyətini və milli-mənəvi dəyərlərimizi qorumağı dönə-dönə tövsiyə etmişdir. Azərbaycan dövləti müstəqil dövlətdir, Azərbaycan dövləti öz milli və dini ənənələrinə sadiq dövlətdir. Biz köklü əsaslar üzərində – tarixi irsimizin, zəngin mədəni irsimizin əsasında müasir, güclü, dünyəvi, qüdrətli Azərbaycan qururuq və bu işdə artıq böyük nailiyyətlərə çatmışıq. Bizim ədəbiyyatımız, musiqimiz, incəsənətimiz, tarixi abidələri-miz, doğma Azərbaycan dilimiz – bunlardır Azərbaycan xalqının mənəvi əsasları. Bu möhkəm əsaslar üzərində biz müasir dövlət qururuq. Dövlət quruculuğu fəaliyyətimiz buna yönəlmişdir ki, möhkəm tarixi, mənəvi əsaslar üzərində müasir dövlət quraq, dövlətçiliyi, müstəqilliyi möhkəmləndirək, əbədi, dönməz edək və beləliklə, Azərbaycanın hərtərəfli inkişafına nail olaq. Bizim ən böyük sərvətimiz bizim müstəqilliyimizdir, bizim xalqımızdır, bizim mədəniyyətimizdir. Bizim mədəniyyət ocaqlarımız yüksək səviyyədə olmalıdır. Bütün bu sahəyə diqqət gərək yüksək olsun.

433

Bizim zəngin tarixi-mədəni irsimiz qorunub saxlanılır. Biz bu məsələyə də çox böyük diqqət göstərməliyik. Azərbaycan müsəlman dünyasının ayrılmaz parçasıdır və tarixən islam mədəniyyətinin inkişafına misilsiz töhfələr bəxş etmişdir. Azərbaycan müstəqil dövlət kimi inkişaf etdikcə, biz heç vaxt öz milli köklərimizi unutmamalıyıq. Bizim böyük tariximiz, ənənələrimiz, mədəniyyətimiz vardır. Biz özünəməxsusluğumuzu bunların sayəsində qoruyub saxlamışıq. Azərbaycanda demək olar ki, bütün tarixi abidələr bərpa edilir, yeni mədəniyyət ocaqları yaradılır, teatrlar, muzeylər bərpa olunur və ən müasir, gözəl səviyyədə yeniləri tikilir. Biz bu si-yasəti bundan sonra da davam etdirəcəyik. Azərbaycanda mədəniyyət sahəsində çox böyük işlər görülür. Azərbaycanda mədəniyyətlərarası dialoqun inkişaf etdirilməsi istiqamətində beynəlxalq səviyyəli silsilə tədbirlər həyata keçi-rilir. Avropa Şurasına üzv dövlətlərin mədəniyyət nazirlərinin iştirakı ilə “Mədəniyyətlərarası dialoq Avropa və onun qonşu regionlarında davamlı inkişafın və sülhün əsasıdır” mövzusun-da konfransın geosiyasi mövqe baxımından sivilizasiyalar qo-vuşuğunda yerləşən Azərbaycanın paytaxtı Bakı şəhərində ke-çirilməsinə dair təklif belə tədbirlərdən biri kimi Avropa Şura-sının rəhbərliyi tərəfindən dəstəklənmişdir. Azərbaycanın böyük və zəngin tarixi vardır. Bizim milli mənə-vi dəyərlərimiz vardır. Bu dəyərlər bizim üçün əsasdır. Azərbaycanın o qədər zəngin təbiəti və mədəniyyət ocaqları var ki, onları əks etdirmək, onları gözəl şəkildə nəşr etmək o qədər də asan məsələ deyildir.

434

Azərbaycanlıların milli-mənəvi dəyərlərinin, mütərəqqi ənənə-lərinin qorunub saxlanması və təbliğ edilməsi, mədəniyyət mərkəzlərinin yaradılması və səmərəli fəaliyyəti üçün məqsəd-yönlü və müntəzəm tədbirlər həyata keçirilməlidir. Bakının tarixi simasını saxlamaq, bərpa etmək şərtilə yeni mü-asir infrastrukturun yaradılması, əlbəttə ki, şəhərimizə əlavə gözəllik verir. Biz müasir dövləti köklü, əsaslı, milli dəyərlər üzərində quru-ruq. Milli dəyərlər, ənənələr Azərbaycan xalqı üçün həmişə əziz olubdur. Bu gün də bu möhkəm zəmin əsasında müasir Azərbaycanın qurulması prosesi uğurla davam edir. Biz öz gələcəyimizi dərin və zəngin tarixi köklər üzərində qu-ruruq. Bizim üçün milli-mənəvi dəyərlərimiz, ənənələrimiz başlıca rol oynayır. Bu möhkəm mənəvi zəmin üzərində Azər-baycan müasirləşir, yeniləşir və Azərbaycanda aparılan siyasi və iqtisadi islahatlar ölkəmizi gücləndirir. Bu gün Azərbaycanın uğurlu inkişafı üçün bizim milli-mənəvi dəyərlərimiz çox böyük rol oynayır. Bütün mədəniyyət ocaqları təmir olunur, bərpa edilir. Yeni muzeylər, teatrlar tikilir, əvvəllər tikilmiş mədəniyyət infra-strukturu yeniləşir, müasirləşir. Dövlət Azərbaycanın mədəni həyatının daha da inkişafı üçün öz işini davam etdirəcəkdir. Xalqımızın milli mənəvi dəyərlərinin daşıyıcısına çevrilmiş böyük tarixi şəxsiyyətlərin və qəhrəmanların xatirəsinin əbədi-ləşdirilməsinin gənc nəslin azərbaycançılıq məfkurəsinə səda-qət ruhunda tərbiyə olunması işində müstəsna əhəmiyyəti var.

435

Milli mənəvi dəyərlər üzərində müasir, dünyəvi, dünyaya açıq olan dövlət qurmaq bizim əsas məqsədimizdir. Musiqimizi, poeziyamızı, dilimizi və ənənələrimizi qoruyub saxladıq. Bu, hər hansı ölkənin inkişafı üçün ən mühüm əsasdır. Müstəqillik illərində Azərbaycan xalqının mənəvi potensialı daha da zənginləşmiş, milli mədəniyyət və incəsənət ideoloji buxovlar-dan azad olaraq azərbaycançılıq məfkurəsi əsasında inkişaf et-mişdir. Respublikanın artan iqtisadi potensialı əsasında yüksək inkişaf tempinə uyğun olaraq, mədəniyyət sahəsində ardıcıl mühüm işlər aparılır, bir sıra mədəniyyət ocaqları yaradılır, mövcud mərkəzlər üçün isə yeni binalar inşa olunur.

436

Azərbaycan kitabxanaları, Azərbaycanda kitab ənənələri və

kitab mədəniyyəti, informasiya texnologiyaları haqqında Azərbaycan bu gün informasiya texnologiyaları sahəsinin genişləndirilməsi üçün böyük imkanlara malikdir. Azərbaycan kitabxanaları Azərbaycan xalqının milli sərvətidir. Bizim gənc nəslimiz bilikli, dünyaya açıq olmalıdır, dünyada gedən proseslərə bələd olmalıdır, izləməlidir. Ən qabaqcıl tex-nologiyalar Azərbaycana gəlməlidir. Bu gün geniş kitabxana-informasiya şəbəkəsinə malik Azərbay-canda 12 mindən çox müxtəlif tipli kitabxana mövcuddur. Bu sahənin həm Azərbaycan üçün, həm də dünya üçün çox böyük perspektivləri var . Dünyada mövcud olan ən qabaqcıl texnologiyaların Azərbayca-na gətirilməsi bizim qarşımızda duran əsas vəzifələrdən biridir. XIX əsrdə Azərbaycanda maarifçilik hərəkatının güclənməsi, neft sənayesinin görünməmiş yüksəlişi və ictimai-siyasi hə-yatda baş verən dəyişikliklər ölkəmizin elm-mədəniyyət mər-kəzi kimi tanınan şəhərlərində kitabxanalar şəbəkəsinin ya-radılması və genişləndirilməsinə gətirib çıxarmışdır. İnformasiya texnologiyaları bu gün dünyada çox böyük əhə-miyyət daşıyan bir sahədir. Böyük potensialı, perspektivləri olan bir sahədir. Azərbaycan da burada geri qalmamalıdır. Biz bu sahədə də böyük addımlar atmalıyıq. Latın qrafikası ilə çapdan çıxmış yeni kitablar ölkəmizin gənc nəslinin yetişməsində mühüm rol oynayacaqdır.

437

Məhz bilik, məhz savad, yeni texnologiyalar – bunlar ölkəyə uğur, rifah gətirir, inkişaf, müasirlik gətirir. Müasir Azərbaycan cəmiyyətinin informasiya təminatının həyata keçirilməsində ölkə kitabxanalarının tutduğu mühüm yer mədəniyyətin bu sahəsində informasiya cəmiyyətinin tə-ləblərinə uyğun olaraq, müasir texnologiyaların tətbiqini zəruri edir. Ölkəmiz qədim dövrlərdən başlayaraq, öz yüksək kitab mədə-niyyəti ilə seçilmiş və zəngin kitabxanaları ilə tanınmışdır. Son üç il ərzində ümumi sayı doqquz milyona yaxın ədəbiyyat nəşr olunmuş və ölkə kitabxanalarına hədiyyə edilmişdir.

438

Milli mətbuat, nəşriyyat işi, latın qrafikalı nəşrlər haqqında

130 ilə yaxın tarixi olan Azərbaycan milli mətbuatının zəngin və şərəfli ənənələri vardır. Azərbaycan ədəbiyyatı, mədəniyyəti və elminin vaxtilə kiril qrafikası ilə çap olunmuş qiymətli nümunələrinin latın qrafika-sında yenidən kütləvi şəkildə nəşr olunması günün ən vacib mə-sələlərindən biri olaraq qalır. Azərbaycan Yazıçılar Birliyi fəaliyyətə başladığı vaxtdan etibarən müxtəlif sınaqlardan keçərək milli ədəbiyyatın, ana dilinin qo-runub yaşadılmasında böyük xidmətlər göstərmişdir. Təşkilat bu illər ərzində həmişə xalqımızın mədəniyyəti tarixini və mənəvi sərvətlər xəzinəsini bədii-estetik düşüncənin bir çox qiymətli nü-munələri ilə zənginləşdirmək işində öz vəzifəsini layiqincə yerinə yetirmişdir. Azərbaycanın mətbuat tarixində özünəməxsus dəst-xətti və mövqeyi ilə seçilən “Bakinski raboçi” qəzeti bütün dövrlərdə xalqımızın milli dəyərlərini həm ölkə daxilində, həm də beynəl-xalq aləmdə yüksək səviyyədə təbliğ etmişdir. Azərbaycanın öz dövlət müstəqilliyini bərpa etməsi ilə yeni dövrün tələblərinə cavab verən, xalqımızın həyatında baş vermiş mühüm ictimai-siyasi, tarixi, elmi və mədəni hadisələri obyektiv şəkildə əks etdirən yeni ensiklopediyanın hazırlanıb latın qrafikasında nəşr edilməsi zərurəti meydana çıxmışdır. Cəlil Məmmədquluzadənin təşəbbüsü, redaktorluğu və naşirliyi ilə çap olunan “Molla Nəsrəddin” jurnalı ölkənin ədəbi-publi-sistik həyatında müstəsna rol oynamış, milli məfkurənin forma-laşmasına öz layiqli töhfəsini vermişdir. Klassik Azərbaycan və dünya bədii fikri ənənələrindən, xalq yumorundan məharətlə

439

bəhrələnən sənətkarın milli oyanışa səsləyən yaradıcılığı həm Qafqaz xalqlarının, həm də bir sıra Şərq ölkələrinin ədəbiy-yatlarına böyük təsir göstərmişdir. Ensiklopediya Azərbaycan tarixini, Azərbaycanın bu gününü və ümumiyyətlə, Azərbaycanda bütün əsrlər boyu baş vermiş hadi-sələri oxuculara açıq-aydın, qərəzsiz, təhrifsiz çatdırmalıdır. Bu, özümüz üçün də, Azərbaycan xalqı üçün də lazımdır, eyni zamanda dünya üçün də lazımdır. Görkəmli yazıçı Cəlil Məmmədquluzadənin təşəbbüsü, redak-torluğu və naşirliyi ilə fəaliyyətə başlayan “Molla Nəsrəddin” xüsusi ədəbi məktəb yaratmış, milli mətbuatımızın inkişafının qızıl səhifələrini yazmışdır. XX əsrin sonlarında yenidən öz dövlət müstəqilliyini qazanmış ölkəmizdə milli dövlət ideyalarının və ənənələrinin möhkəm-lənməsində, demokratik dəyərlərin bərqərar olmasında, beynəl-xalq aləmdə Azərbaycanın rolunun və nüfuzunun güclənməsin-də mətbuatımızın xidmətləri xüsusi qeyd edilməlidir. XIX əsrin ortalarında milli məktəbin, milli mətbuatın və milli teatrın təşəkkülü mədəniyyətimizi daha da zənginləşdirmiş, mə-nəvi və vətənpərvərlik hisslərini gücləndirmişdir. Kitablarımızın latın qrafikası ilə çap olunmasına qısa müddət ərzində nail olduq. Əlbəttə, bu, böyük hadisədir. Amma dövlət, hökumət başqa hansı tədbirləri görməlidir ki, biz bu işdə istədi-yimizə daha da tezliklə nail olaq. Kitabların latın əlifbası ilə nəşri üçün tədbirlər görülür. Azər-baycan Milli Ensiklopediyasının hazırlanması və nəşri haqqında qə-rarlar verilibdir. Bu, bizim tariximiz üçün, gələcək üçün çox mühüm, önəmli addımlardır.

440

Latın qrafikası ilə çapdan çıxmış yeni kitablar ölkəmizin gənc nəslinin yetişməsində mühüm rol oynayacaqdır. “Molla Nəsrəddin” jurnalı ətrafında formalaşmış ədəbi cərəya-nın aparıcı simalarından olan mütəfəkkir şairin yüksək istedadla yaratdığı əsərlərin başlıca mövzusunu mənəvi saflığa, mədəni yüksəlişə və maariflənməyə çağırış təşkil etmişdir. Mürəkkəb, lakin şərəfli inkişaf yolu keçmiş milli mətbuatımız həmişə xalqımızın şanlı tarixinin güzgüsü olmuşdur. Müstəqil Azərbaycan Respublikasında həyatın müxtəlif sahə-lərində aparılan islahatlar içərisində latın qrafikalı Azərbaycan əlifbasının bərpa edilməsi böyük tarixi əhəmiyyət kəsb edir. Son üç il ərzində ümumi sayı doqquz milyona yaxın ədəbiyyat nəşr olunmuş və ölkə kitabxanalarına hədiyyə edilmişdir.

441

Şairlər, yazıçılar haqqında

Azərbaycanı dünyada tanıdan bizim ziyalılarımızdır-alimləri-miz, rəssamlarımız, şairlərimiz, yazıçılarımız, bəstəkarları-mızdır. Azərbaycanı bu insanlar tanıdırlar. Bu insanlar Azər-baycan cəmiyyətinin aparıcı təbəqəsidir, cəmiyyətin elitasıdır. Azərbaycan xalqının böyük oğlu Nizami Gəncəvinin dahiyanə əsərləri dünya mədəniyyətinin qızıl fondunun ən parlaq nümunə-lərini təşkil edir və bəşəriyyətin böyük nümayəndələrinin yarat-dıqları əbədiyaşar abidələr sırasında fəxri yer tutur. “Dahi Nizaminin əsərləri ölməzdir, dəyərlidir və bütün nəsil-lər üçün əhəmiyyətlidir. Bu əsərlər bizim üçün və gələcək nəsillər üçün daim ilham mənbəyi olacaqdır”. 2012-ci ildə böyük Azərbaycan mütəfəkkiri, milli dramaturgi-yamızın banisi, görkəmli ictimai xadim və maarifçi Mirzə Fətəli Axundzadənin anadan olmasının 200 illiyi tamam olur. Bütün həyatı boyu doğma vətəninin və xalqının tərəqqisi yo-lunda yorulmadan çalışaraq yeni dövrün irəli sürdüyü mühüm elmi, mədəni və ictimai-siyasi məsələlərə daim fəal münasibət ifadə edən və zamanın qabaqcıl ideyalarından bəhrələnməyə çağıran yaradıcılığı ilə Azərbaycan mədəniyyətinin inkişafı tarixində parlaq səhifə açan Mirzə Fətəli Axundzadənin 200 illik yubileyi təntənəli surətdə keçirilməlidir. Almas İldırımın yaradıcılığı Azərbaycan mühacirət poeziyası-nın bənzərsiz səhifələrindən birini təşkil edir. Azərbaycan dilinin poetik potensialının yeni-yeni imkanlarını üzə çıxaran Rəsul Rza yarım əsrə yaxın dövr ərzində yüksək dəyərli bədii nümunələr meydana gətirməklə yanaşı, respubli-kamızın elmi-mədəni həyatında yaxından iştirak etmiş, dol-ğun və səmərəli ictimai fəaliyyəti ilə tanınmışdır.

442

Azərbaycanın və Şərqin böyük mütəfəkkir şairi İmadəddin Nəsimi Hələb şəhərində yaşayıb-yaratmışdır. Nəsiminin əsər-ləri xalqlarımızın mənəvi sərvətidir. Böyük Azərbaycan şairi, bədii-ictimai fikir tariximizdə yeni ədəbu məktəbin banisi, görkəmli maarifpərvər Mirzə Ələkbər Sabirin (Məşədi Ələkbər Hacı Zeynalabdin oğlu Tahirzadə-nin) anadan olmasının 150 illiyi tamam olur. Cəlil Məmmədquluzadənin təşəbbüsü, redaktorluğu və naşir-liyi ilə çap olunan “Molla Nəsrəddin” jurnalı ölkənin ədəbi-publisistik həyatında müstəsna rol oynamış, milli məf-kurənin formalaşmasına öz layiqli töhfəsini vermişdir. Klas-sik Azərbaycan və dünya bədii fikri ənənələrindən, xalq yumorundan məharətlə bəhrələnən sənətkarın milli oyanışa səsləyən yaradıcılığı həm Qafqaz xalqlarının, həm də bir sıra Şərq ölkələrinin ədəbiyyatlarına böyük təsir göstərmişdir. Ədəbi fikir tariximizə yenilikçi şair kimi daxil olmuş Müşfiq dövrün yüksək bədii dəyərə malik, romantik ruhlu və dərin ictimai məzmunlu zəngin poeziyasını yaratmışdır. Görkəmli yazıçı Cəlil Məmmədquluzadənin təşəbbüsü, redak-torluğu və naşirliyi ilə fəaliyyətə başlayan “Molla Nəsrəddin” xüsusi ədəbi məktəb yaratmış, milli mətbuatımızın inkişafının qızıl səhifələrini yazmışdır. XX əsr milli ədəbi-bədii fikir tarixinin görkəmli nüma-yəndəsi, yazıçı Mir Cəlal Paşayev Azərbaycan ədəbiyyatının inkişafı və onun məzmunca zənginləşməsində mühüm rol oy-namışdır. XIX əsrin ikinci yarısından etibarən cərəyan edən ictimai-si-yasi hadisələr fonunda və maarifçilik hərəkatının güclü təsiri nəticəsində böyük mütəfəkkir Mirzə Fətəli Axundovun ədə-biyyatımıza yeni dram janrını gətirməsi ilə Azərbaycan teatrı

443

müsəlman Şərqində ilk dünyəvi peşəkar teatr sənətinin oca-ğına çevrilmişdir. Qüdrətli qələm ustası Cəlil Məmmədquluzadənin zəngin irsi bədii-estetik düşüncə tariximizin parlaq səhifələrindəndir. Qüdrətli qələm ustası Cəlil Məmmədquluzadənin zəngin irsi bədii-estetik düşüncə tariximizin parlaq səhifələrindəndir. Ədibin yüz il əvvəl yaratdığı “Ölülər”, milli vəhdət ideyasının carçısına çevrilmiş “Anamın kitabı”, eləcə də digər dra-maturji, nəsr və publisist əsərləri Azərbaycanın çoxəsrlik söz xəzinəsinin qiymətli incilərini təşkil edir. Milli bədii düşüncə tarixini mövzu baxımından və bir-bi-rindən parlaq xarakterlərlə zənginləşdirən Hüseyn Cavid sə-nətkar şəxsiyyətinin bütövlüyünü nümayiş etdirən ibrətamiz həyat yolu keçmişdir. Mirzə Ələkbər Sabir çoxəsrlik poeziyamızın parlaq ənənələrini layiqincə yaşatmaqla bərabər, ədəbiyyatımızı keyfiyyətcə yeni mərhələyə yüksəldərək onu ictimai məfkurə baxımından daha da zənginləşdirən söz ustası kimi geniş şöhrət tapmışdır. Molla Nəsrəddin jurnalı ətrafında formalaşmış ədəbi cərəyanın aparıcı simalarından olan mütəfəkkir şairin yüksək istedadla yaratdığı əsərlərin başlıca mövzusunu mənəvi saflığa, mədəni yüksəlişə və maariflənməyə çağırış təşkil etmişdir. Nizami bu gün də müasirimiz olaraq qalır. O, özünün ölməz humanist ideyaları ilə bəşəriyyətin işıqlı gələcəyinin qurulma-sında iştirak edir. Nizami təkcə şair, müdrik söz ustadı deyildi, həm də gözəl filosof idi. Onun əsərləri dünyanın azad fikir xəzinəsini layi-qincə zənginləşdirmiş və bütün Şərq xalqlarını bəşəriyyətin firavanlığı naminə yaxşı, xeyirxah işlərə ruhlandırmışdır.

444

Öz qaynağını milli mədəniyyətin ən dərin qatlarından alan Hüseyn Cavid yaradıcılığı Şərqin estetik fikir tarixi və dünya romantizm ənənələri ilə sıx bağlı olmuşdur. Rəsul Rza XX əsr Azərbaycan ədəbiyyatının görkəmli nüma-yəndələrindəndir. O, söz sənətimizə forma və məzmunca ye-niliklər gətirərək novator şair kimi geniş şöhrət qazanmışdır. Səməd Vurğunun yaradıcılığı XX əsr Azərbaycan ədəbiyyatı tarixinin ən parlaq və təkrarsız səhifələrindən birini təşkil edir. Müasir Azərbaycan dilinin və ədəbiyyatının zəngin-ləşməsində böyük rol oynamış sənətkarın bədii irsi mədə-niyyətimizin inkişafında bütövlükdə yeni mərhələ olmuşdur. Siz (Vaqif Səmədoğlu) respublikamızda ədəbi prosesin inki-şafına töhfələr vermiş nəslin istedadlı nümayəndəsi olduğu-nuzu sənət aləminə gəldiyiniz ilk vaxtlardan nümayiş etdir-mişdir. Onun yaradıcılığını mövzu rəngarəngliyi, poetik tə-fəkkürün genişliyi və əhatəliliyi ilə səciyyələnir. Yazıçılara, rəssamlara, ümumiyyətlə, mədəniyyət xadimlərinə həm maddi, həm də mənəvi baxımdan həmişə diqqət olubdur. Yeni dövr Azərbaycan ədəbiyyatının inkişafında istedadlı na-sir, dramaturq və tənqidçi Mehdi Hüseynin özünəməxsus yeri vardır. O, tarixi və müasir mövzulu bədii əsərlərin bir çox də-yərli nümunələrini meydana gətirməklə yanaşı, peşəkar ədə-biyyatşünas kimi sənətkarlıq və yaradıcılığın nəzəri mə-sələlərinə dair aktual mülahizələri ilə ədəbi prosesə istiqamət vermişdir.

445

Mündəricat Содержание

Qarayev Ə.Təbrik .............................................................................................. 3 Караев А. Приветствие ................................................................................... 4

Əliyev V. Azərbaycan kitabxanaları müstəqillik illərində ............................... 5 Алиев В. Библиотеки Азербайджана в годы независимости ................. 14

Qrixanov Y.A. Elektron dövrdə milli kitabxana-informasiya fondunun formalaşması .................................................................................... 24

Əlavə ........................................................................................................... 38 Гриханов Ю.А. Формирование Национального библиотечно-информационного фонда в электронную эпоху....................................... 43

Приложение ............................................................................................. 58

Kuznetsova T.Y. Rusiya kitabxanalarının modernləşdirilməsi və onların innovasiyalı sosial təcrübələri: proseslərin sistem analizi ................................................................................................................. 64 Кузнецова Т.Я. Модернизация российских библиотек и их иннова-ционные социальные практики: системный анализ процессов .............. 76

Əhmədov M., İsmayılov Z. Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin Prezident Kitabxanasının ölkəşünaslıq və diyarşünaslıq fəaliyyəti ............................................................................................................ 89 Ахмедов М., Исмайлов З. Страноведческая и краеведческая деятельность Президентской Библиотеки Управления делами Президента Азербайджанской Республики ................................. 99

Xələfov A. Kitabxana və kommunikasiya ................................................... 111 Халафов А. Библиотека и коммуникация ............................................. 122

Eyvazov Ə. Kütləvi kitabxanalarda hüquqi informasiyaya olan tələbatın ödənilməsi ............................................................................... 134 Эйвазов А. Удовлетворение спроса на правовую информацию в массовых библиотеках ............................................................................. 139

Rojkova N.P. Belqorod vilayətinin model ictimai kitabxanaları: innovasiyalı inkişaf konsepsiyası .......................................... 145 Рожкова Н.П. Модельные публичные библиотеки Белгородской области: концепция инновационного развития ...................................... 162

446

Məmmədova L. Azərbaycan kitabxanaları müstəqillik illərində (1991-2011) .................................................................................................... 180 Мамедова Л. Азербайджанские библиотеки в годы независимости (1991-2011) ........................................................................ 188

Brajnikova S.A. Müasir metodik xidmət strategiyası: Belqorod variantı ............................................................................................ 202 Бражникова С.А. Современная стратегия методическая служба: Белгородский вариант .................................................................. 215

Tahirov K. Milli Kitabxanada elektron informasiya resurslarının formalaşması və inkişafı ................................................ 229 Тахиров К. Формирование и развитие электронных инфор- мационных ресурсов в Национальной библиотеке ................................ 237

Əliyeva-Kəngərli A. Təbii və süni intellekt müasir kitabxana-informasiya prosesləri kontekstində ................................................... 246 Алиева-Кенгерли А. Естественный и искусственный интеллект в контексте современных библиотечно- информационных процессов ..................................................................... 252

Mustafina İ.N., Loqinov B.R. Rusiya kitabxanalarının toplu kataloqu – 10 il ............................................................................................... 260 Мустафина И.Н. Логинов Б.Р.Сводному каталогу библиотек России – 10 лет ........................................................................ 269

Makarenko İ.A. Kütləvi kitabxanalarda ictimai əhəmiyyətli informasiyadan istifadə mərkəzlərinin təşkilinə müasir yanaşmalar ...................................................................................................... 279 Макаренко И.А. Современные подходы к организации центров доступа к общественно значимой информации в публичных библиотеках .......................................................................... 284

Stepanov V.K. Kitabxanalar rəqəmsal kontentin leqal yayılması sistemində ........................................................................... 293 Степанов В.К. Библиотеки в системе легального распространения цифрового контента ............................................ 301

Moşkovskaya T. V. “Yeni nəsil” kitabxanası: Web 2.0-dan Web 3.0-a – gələcəyə aparan yol .................................................................. 313 Мошковская Т. В. Библиотека «нового поколения»: от Web 2.0 к Web 3.0 путь в будущее .......................................................... 321

447

Quseva Y. N. Müasir sosiomədəni kontekstdə kitabxana innovasiyaları ..................................................................................... 331 Гусева Е.Н. Библиотечные инновации в современном социокультурном контексте ............................................................ 340

Abbasov S. Elektron kitabxanalar informasiya resurslarının saxlanılması və informasiya cəmiyyətinin inkişafinda əvəzsiz vasitədir ......................... 350 Аббасов С. Электронные библиотеки как незаменимый инструмент для хранения информационных ресурсов и развития информационного общества ..................................................... 355

Mehdiyeva G. Azərbaycanda turizmin kitabxana-informasiya təminati. İş təcrübəsi və inkişaf perspektivləri ............................................. 361 Мехдиева Г. Опыт работы и перспективы развития библиотечно-информационной поддержки туризма в азербайджане ........................ 365

Kulikova Y.V. "Biblioşəhər" kitabxana-informasiya sistemi Moskva şəhərindəki ictimai kitabxanaların inkişafının perspektivi kimi ........ 370 Куликова Е.В. Библиотечно-информационная система «Библиогород» как перспектива развития публичных библиотек города Москвы ............................................................................................. 374

Dadaşova Z. Uşaq kitabxanası müstəqillik yollarında ............................... 378 Дадашова З. Детская библиотека на путях независимости .............................................................................................. 391

Quliyev O. Baki şəhərində kitabxana resurslarının yerləşməsi və onun kadr təminatının müasir vəziyyəti .............................................. 400 Кулиев О. Расположение и кадровое обеспечение библиотечных ресурсов города Баку .............................................. 417

ƏLAVƏ ......................................................................................................... 431 Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyev mədəniyyət və milli dəyərlər haqqında ......................................................... 432

Azərbaycan dövlətçiliyi, Azərbaycançılıq məfkurəsi ............................ 432 Azərbaycan kitabxanaları, Azərbaycanda kitab ənənələri və kitab

mədəniyyəti, informasiya texnologiyaları haqqında .................................... 436 Milli mətbuat, nəşriyyat işi, latın qrafikalı nəşrlər haqqında .............. 438 Şairlər, yazıçılar haqqında ....................................................... ....441

448

Toplunun materialları “Şəms” nəşriyyatında tərcümə edilib və çapa hazırlanıb.

KИTABXANALAR MИLLИ MЯDЯNИYYЯTИN

DИRЧЯLИШ RESURSUDUR

БИБЛИОТЕКИ – КАК РЕСУРС НАЦИОНАЛЬНО-КУЛЬТУРНОГО ВОЗРОЖДЕНИЯ

Няшриййат редактору:Техники редактор:Бядии редактор:Сящифяляйиъи:

 

Суьра ОСМАНОВА Рауф КЯРИМОВ Елнур ЯЩМЯДОВ Сядагят КЯРИМОВА

 Йыьылмаьа верилмишдир: 14.11.2011. Чапа имзаланмышдыр: 20.12.2011.

Няшрин юлчцсц: 60х90 1/16. Физики чап вяряги: 28,0.

Сифариш: 211/11. Сайы: 500 ядяд. Мцгавиля гиймяти иля.

Бакы, Az1122, Зярдаби пр. 78 / Тел: 4977021 Faks: 4971295 / Е-почту: office@nurprint.com

NURLAR

НЯШРИЙЙАТ-ПОЛИГРАФИЙА МЯРКЯЗИ