Krijueshmëria Tek Fëmijët e Arsimit Fillor
-
Upload
aurela-elezaj -
Category
Documents
-
view
849 -
download
15
description
Transcript of Krijueshmëria Tek Fëmijët e Arsimit Fillor
-
KRIJUESHMRIA TEK FMIJT E ARSIMIT FILLOR #MesueseAurela
1
TEM
DIPLOME KRIJUESHMRIA TEK
FMIJT E ARSIMIT FILLOR
-
KRIJUESHMRIA TEK FMIJT E ARSIMIT FILLOR #MesueseAurela
2
Prmbajtja Abstrakt fq 2
Hyrje fq 4
Kapitulli 1 fq 5-18
1.`sht krijueshmria, proesi krijues? fq 5-10
2.Shpirti krijues tek fmijt e arsimit fillor. fq 10- 14
3.Karakteristikat e fmijve krijues. fq 14-18
Kapitulli 2 fq 18-35
1.Roli i msuesit n inkurajimin e krijueshmris. fq 19-28
2.Roli i familjes n nxitjen e krijueshmris. fq 28-34
3.Klima krijuese n shkoll dhe familje. fq 34-39
Kapitulli 3 fq 36-45
1.Loja dhe roli i saj n krijueshmri. fq 40-46
2.Krijueshmria n praktik. fq 46-49
3.Roli i personaliteteve krijuese ne progresin e prgjithshm shoqror. fq 49-53
Konkluzione. fq 54
Bibliografia. fq 55
-
KRIJUESHMRIA TEK FMIJT E ARSIMIT FILLOR #MesueseAurela
3
ABSTRAKT
Individi i mijvjecarit t tret duhet jo vetm t kuptoj dhe t jetoj realitetin, por duhet t
shoh me sy dhe me mendje, t kap, t imagjinoj dhe t jetoj n botn e ireales. Ky funksion do ta
ndihmoj individin pr t prballuar kaosin dhe dinamizmin e shoqrise dhe t jets n kt mijvjecar.
Qllimi kryesor arsimit sht q t krijojm njerz, t cilt jan t aft t bjn gjra t reja, jo
thjesht ta prsritin at q e kan br brezat e tjer, njerz q jan krijues, shpiks dhe zbulues.
Mungesa dhe nevoja q ka arsimi yn pr kt kategori t t menduarit, njoftimi me kt kategori
dhe vetdijsimi pr rndsin e t menduarit krijues, mund t na ndryshoj mnyrn e t jetuarit n t
ardhmen .
E pikrisht shkas pr prgatitjen e ksaj teme, u bn konstatimet mbi rolin kryesor q ka
msimdhnia n kompleksitetin e saj, n zhvillimin e krijueshmrise tek fmijt e arsimit fillor
Krijueshmria sht nj tem e gjer ku n t ndrthuren koncepte, terma, metoda, faktor nga m
t ndryshmet.
E pr ti ilustruar ato m mir n kt abstrakt prej disa paragrafesh un do tiu informoj pr cshtjet
kryesore q kam trajtuar n kt teme.
ne do t njihemi se csht n t vertete krijueshmeria, ku konsiston ajo, karakteristikat t cilat i bjn
fmijt t jen t dallueshm nga njri-tjetri pr aftsite e tyre kreative.
M pas do t trajtojm rolin e familjes dhe t shkolls n nxitjen e zhvillimit t nj mndjeje krijuese.
Gjithashtu do t trajtojm dhe komponent t tjer plotsues si dhe ann praktike t ktij
procesi nga prvoja personale e imja dhe kolegve t mi n fushn e msimdhnies.
-
KRIJUESHMRIA TEK FMIJT E ARSIMIT FILLOR #MesueseAurela
4
HYRJE
do fmije sht nj bot e vogl m vete. Njeriu sht nj qnie komplekse polivalente, me shume
kahe, me nj potencial t madh personaliteti. Njeriu sht nj fmij i natyrs. Duke qen nj qnie
biologjike sht kthyer n nj qnie sociale. Ktu qndron ndryshimi midis tij dhe t gjitha qnieve t
gjalla, sado t zhvilluara t jen ato. Ktu qndron dhe eprsia e tij mbi do lloj qnie tjetr. Tek njeriu
sht i zhvilluar proesi njohs, intelektual, nga ndijimi e prceptimi, e deri tek t menduarit abstrakt.
Dy fuqit e mdha t njeriut jan:
prcaktuese prgjithsuese
Me an t ktyre njeriu deprton n t fshehtat m t fshehta t natyrs, t shoqrise njerzore. Ai ka
ndjenja dhe emocione t fuqishme t cilat e shtyjn at m tej pr veprimtari, pr pun, pr zhvillim
dhe pr krijueshmri.
Njeriu ka nj vullnet t fort e t uditshm, durim, kmbngulje t madhe pr arritjen e qllimit, pr
nxitjen e krijueshmrise n t gjitha fushat ku mundet dhe i krkohet.
Fmijt jan t ndryshm q kur lindin, jan me ngjyresa t theksuara individuale dhe t trashguara.
Tek ata hasim prirjet e tyre, dhuntit, aftsit, talentin t cilat nse zbulohen me koh, ndihmohen, ato
zhvillohen dhe arrijn rezultate krijuese.
E kundrta ndodh kur ato nuk gjejn terrenin e duhur, vendin pr tu zhvilluar m tej. Pr kt nevojitet
nj ndihmes e posame profesionale, t ciln ia jep shkolla gjat procesit msimor, gjithmon n
bashkpunim me familjen.
-
KRIJUESHMRIA TEK FMIJT E ARSIMIT FILLOR #MesueseAurela
5
Kapitulli 1
1. `sht krijueshmria, proesi krijues?
Qllimi kryesor i arsimit sht t krijoj njerz q jan t aft t bjn gjra t reja, jo thjesht t prsritin at q kan br brezat e tjer, njerz q jan krijues shpiks dhe zbulues. (- Piazhe-)1
T nxnt riprodhues, prvetsimi i nj mase t dhn njohurish kulturore, aftsit e pranuara,
pikpamjet, metodat dhe rregullat e prcaktuara ishin t mjaftueshme pr tu orientuar n situatat e
njohura dhe t prsritura. T nxnt riprodhues ishte i drejtuar nga nj model i prcaktuar i shoqris.
Ai zhvillonte aftsin e zgjidhjes s problemeve pr nj gam t prcaktuar dhe t njohur problemesh.
T nxnt riprodhues i prgjigjej nevojave t mbijetess s individve t shoqris s kaluars. Ai
vazhdon t jet i nevojshm sot, por nuk sht i mjaftueshm. Ajo q nevojitet pr mbijetesn n t
ardhmen sht t nxnt novator. Jetojm n nj bot q ndryshon do minut, do or dhe do
vazhdoj t ndryshoj, si pasoj e ksaj del si detyr kryesore e msuesve e shkolls t prgatit nxns,
individ t aft pr t`iu prshtatur ksaj bote, t aft pr t qen pjes e saj dhe t aft pr ta ndryshuar
at.
1.1 `sht t menduarit krijues?
Krijueshmria ka t bj me aftsin e nj individi, t nj grupi pr t imagjinuar, ndrtuar, vn n loj
nj koncept, objekt t ri, pr t zgjedhur n mnyr origjinale nj problem.
Krijueshmria lidhet m tepr me imagjinatn se sa me arsyen. Krijueshmeria sht nj prpjekje e
shpirtit dhe mndjes njerzore. Ajo ka t bj me predispozitn q ekziston te do inivid n nj
mjedis t caktuar. Diskutohet shpesh rreth faktit se akti krijues prbn nj fakt t rndsishm, q
manifestohet nga nj numr i caktuar artistsh dhe shpiksish origjinal, n momente frymzimi.
T menduarit konvergues, i cili ka t bj me konformizmin, me gjetjen e nj prgjigje t vetme, i
prshtatet t msuarit riprodhues .T menduarit divergues, i cili ka t bj me origjinalitetin, me gjetjen
e t gjitha prgjigjeve t mundshme, i prgjigjet t menduarit novator, t menduarit krijues.Pra
krijueshmria, sht e lidhur me t menduarin divergues sepse krkon nj zgjidhje origjinale t re.
1 Psikologji edukimi, Bardhyl Musai fq 35
-
KRIJUESHMRIA TEK FMIJT E ARSIMIT FILLOR #MesueseAurela
6
1.2 far krkon krijueshmria?
Idet krijuese t jen t nj frymzimi t veant. Kjo do t thot se idet krijuese vijn pas nj prpjekje t gjat n nj aktivitet t caktuar.
Krijueshmria krkon nj nivel t lart inteligjence. Krijueshmria ekziston vetm n forma specifike, pr shembull: krijimtari shkencore-teknike, artistike
etj..Nj nxns krijues n letrsi nuk e manifeston krijueshmrin n lndt e tjera.
Nj evolucion t vazhdueshm (kjo do t thot, se krijueshmria tek individi sht me periudha). Ka periudha me krijimtari maksimale, por, ka edhe periudha me krijimtari modeste.
Krijueshmria sht nj process, q kultivohet n mnyr t vazhdueshme nga faktort social,
kulturor, institucional. Krkimet kan nxjerr n pah se fmijt jan m tepr krijues se t rriturit. Kjo
krijueshmri nuk qndron n boshllk, por mbshtetet tek aftsit e arsyetimit dhe tek
inteligjenca.Vlera e t menduarit krijues sht q ai on fleksibilitet n zgjidhje.
T menduarit krijues sht mjet pr gjenerimin e ideve q, n nj far mnyre, mund t zbatohet n
botn e vrtet. Kjo shpesh ka t bj me zgjidhjen e problemeve, duke prdorur aspekte t veanta t
inteligjencs, pr shembull inteligjenca gjuhsore, matematike dhe ndrpersonale.
Proesi shpesh sht m i rndsishm n nxitjen e shpirtit krijues sesa zgjidhja apo produkti
prfundimtar. Produktet mund t jen sende jetshkurtra, por prgatitja gjat proesit mund t ket nj
vler q zgjat pr t gjith jetn.
Meq krijueshmria sht nj mnyr t menduari dhe mnyrat e t t menduarit u japin form
qndrimeve, krijueshmria, gjithashtu, sht nj proes pr t zhvilluar qndrimet.
Jan identifikuar disa hapa n funksionimin e proesit krijues.
Kto jan:
Nxitja Zbulimi Planifikimi Veprimtaria Rishikimi
-
KRIJUESHMRIA TEK FMIJT E ARSIMIT FILLOR #MesueseAurela
7
Kto hapa mund t bien mbi njri- tjetrin dhe fmija mund t hyj ose t dal nga proesi n secilin prej
tyre. Fmija mund t mos e kaprcej fazn e nj nxiteje fillestare, mund t qndroj n fazn e
zbulimit( si shum prej lojrave krijuese)
Ose mund t ngec n fazn e planifikimit dhe t mos zbatoj asnjher skemn krijuese. Disa fmij
mund t japin produkte, por t mos arrijn kurr tek rishikimi dhe vlersimi i puns s tyre krijuese.2
A. Nxitja
T menduarit krijues nuk ndodh n boshllk, ai krkon nj nxitje, nj lloj prmbajtje mbi t ciln t
punohet, dhe ska sesi nj njeri t jet krijues kur nuk ka njohuri mbi t. N secilin fmij ekziston nj
impuls krijimi i gatshm pr t`u zgjuar. Ai vjen nga prirja pr t qn kureshtar, pr t vrar mendjen
dhe pr t br pyetje.Nxitja fillestare mund t jepet nga t qnit i ndrgjegjshm, se ka nj problem q
duhet zgjidhur, ose nga nj ndjenj e mjergullt, se ekziston nj ide q nuk shte kapur mir apo
realizuar plotsisht. Shpesh kjo gjendje shkaktohet nga nj sfid q i bhet t t menduarit t fmijs
nga prindi apo msuesi. Detyra e msimdhnies sht q t ndez shkndijen e impulsit krijues brenda
fmijs dhe t mbshtes proesin e zbulimit.3
B.Zbulimi
sht thn se krijueshmria prbhet n nj mas t madhe nga riorganizimi i asaj q dim, pr t
gjetur at q nuk dim. Shum fmij nuk e realizojn potencialin e tyre krijues sepse ata kapin iden e
par apo zgjidhjen e par q u del prpara mund t jen t vjetra dhe t rndomta. Fmijt mund t
ndihmohen t shkojn prtej ideve fillestare dhe t marrin parasysh alternativa t tjera prpara sesa t
marrin vendime. Pr t menduar n mnyr krijuese fmijve u duhet t jen n gjndje t shqyrtojn m tej dhe t
shohin edhe nj hre gjrat q zakonisht i marrin si t dhna e t pandryshueshme.
2 Hyrje ne teori dhe filozofi edukimi, M.Topciu, M. Tulina. fq 66-70 3 Po aty
-
KRIJUESHMRIA TEK FMIJT E ARSIMIT FILLOR #MesueseAurela
8
Disa parime ose teknika mund t zbatohen pr t prmirsuar gamn dhe cilsin e ideve t mbledhura
jan:
-T menduarit divergjent -Lloji i t menduarit q sjell shum prgjigje t ndryshme dhe q nuk kufizohen n t menduarit kovergjent, q krkon nj prgjigje absolute apo t drejt.
-Shtyrja e gjykimit -Parimi Mendo tani, gjyko m von q heq ankthin e t pasurit t drejt dhe nuk lejon q prfytyrimi t pengohet nga gjykimi. sht i dobishm kur fmijt punojn vetm,
bluajn ide apo nxjerrin mendime n grup.
-Shtrirja e prpjekjeve. -Dhnia e mundsis q sasia t oj n cilsi. Mnyra m e mir pr t pasur nj ide t mir sht t kesh shum ide.(-Lains Poling-)4
-Koh e mjaftueshme.-Ashtu si artistt krijues, q punojn me disa projekte njkohsisht, fmijve mund t`u duhen minuta, or ose dit pr t ngrohur zgjidhjen e nj problemi. Ata
mund t msojne kt teknik t dobishme pr do veprimtari q ka t bj me zgjidhje
problemesh, ta ln at pr nj far kohe dhe t`i kthehen m von me forca t reja.
-Nxitja e lojs. -Pr t par se sa larg shkon ideja, nxitni lojn me t, silleni nga t gjitha ant, zbatojeni n situate t reja, ndrtoni mbi t, vizatojeni, prfaqsojeni me sende, dramatizojeni dhe
provojeni n veprim.
C.Planifikimi
Kur analizohen ndryshimet midis fillestarve dhe specialistve, n fardo fushe krijuese, del n pah
nj element ky. Specialistt priren t harxhojn m shum koh me planifikimin. Kjo faz zakonisht
prfshin tri pjes q shpesh przihen me njra-tjetrn.
Prkufizimi i nj problemi ose detyre. -Cili sht qllimi i t menduarit? Fmijt shpesh humbin sensin
e drejtimit ose ngatrrohen sepse, nuk e kan t qart problemin apo detyrn.T`u krkosh t
prkufizojn at q po bjn, shpesh mund t`i ndihmoj pt t sqaruar idet.
-Mbledhja e informacionit. -Faktet dhe vzhgimet jan ndihmse t t menduarit. Mund t ket fakte pa menduar, por nuk mund t ket t menduar pa fakte (-Xhon Djui-)
Sa m shum fakte dhe prshtypje shqisore t ket femija aq m i sofistikuar bht modeli i ideve t tij.
4 http://www.dardania.de/vb/upload/showthread.php?t=21758
-
KRIJUESHMRIA TEK FMIJT E ARSIMIT FILLOR #MesueseAurela
9
-T menduarit bhet i dukshm, kur fmijt mund t ndihmojm q t ndrgjegjsohen pr proesin e tyre t t menduarit prmes t menduarit me z t lart, prdorimit t figurave, vizatimit apo shkrimit. T
menduarit mund t prmirsohet duke ua thn t tjerve ose duke e mbajtur shnim. Blloqet e
shnimeve t Leonardo DA Vinit, fletoret e skicave t Bethovenit, projekt-punimet e poetve dhe
planet e arkitektve jan t gjitha mnyra pr t shprehur t menduarit dhe pr t treguar t menduarit n
process. Konkretizimi i mendimeve i lidh idet me realitetin e letrs dhe nuk lejon q ato t humbin apo
t zbehen n kujtes. Konkretizimi i brendshm ndihmon gjithashtu t menduarit me z t lart dhe
krijimin e figurave mendore.5
D.Veprimtaria
Proesi krijiues fillon me nj ide ose me nj grup idesh. Ai bn me idet dika q ka rndsi n jet.
mund t bjm me kt ide?; Ku na on ajo?; Si mund ta vm n zbatim?- T gjitha kto jan
pyetje q na ndihmojn t prqndrohemi n prodhimtarin e ideve. Ne duhet t`u japim fmijve
mundsin pr t realizuar t menduarit e tyre krijues n veprim.
E.Rishikimi
Kjo sht faza kur proesi krijues i nnshtrohet t menduarit kritik. Duke i ndihmuar fmijt t
reflektojn mbi prpjekjet e tyre krijuese, ata njkohsisht do t nxiten q t jen m aktiv n
vlersimin e parrullave dhe mendimeve t gatshme, si edhe t bindsve t fshehur q jan pjes e
mjedisit t tyre.
Edhe kjo faz prshkohet nga nj seri pyetjesh. far kemi br?; A iu arrit qllimit?; A duhet
prmirsuar?; Etj
Kjo mund t ofrohet q n mosha t vogla, dhe kshtu ata do t jen aktiv n vlersimet e mendimeve
t gatshme.
5 Drejt edukimit te n je humanizmi te ri, F.gjini fq 55
-
KRIJUESHMRIA TEK FMIJT E ARSIMIT FILLOR #MesueseAurela
10
2. Shpirti krijues tek fmijet e arsimit fillor
Shpirti krijues sht konsideruar si nj tipar i veant dhe misterioz .Studiuesit e kan lidhur kt tipar
m nj ose disa prej katr aspekteve t shpirtit krijues:
Ideja dhe produkti krijues Proesi i krijimit Personaliteti krijues Mjedisi krijues
2.1 Ideja dhe produkti krijues
Shpirti krijues sht dika q njerzit krijues e prdorin pr t br produkte krijuese. Idet ose
produktet krijuese zakonisht prkufizohen si origjinale dhe t prshtatshme. Produktet krijuese
prfshijn vepra arti dhe teori shkencore. Nj produkt i riprodhuar apo stereotip nuk quhet krijues sado
i prkryer t jet nga ana artizanale. 6
2.2 Proesi i krijimit
Shpirti krijues sht, gjithashtu, nj bashksi qndrimesh dhe aftsish q e bjn nj njeri t prodhoj
mendime, ide apo imazhe krijuese. Nj pjes ktij proesi qndron n prdorimin e intuits dhe t
lidhjeve t rastsishme q japin frut.
Shpirti krijues lidhet me:
Intuitn Dijen Imagjinatn
6 Hyrje ne teori dhe filozofi edukimi, M.Topciu, M.Tulina fq 69-73
-
KRIJUESHMRIA TEK FMIJT E ARSIMIT FILLOR #MesueseAurela
11
Imagjinata sht m e rndsishme se dija. Sepse dija sht e kufizuar, kurse imagjinata prfshin tr
botn (-Ajshtajni-)7
Arsyeja pse intuita dhe aspektet e tjera t shpirtit krijues duken kaq misterioze sht se ato mbshteten
tek elementt e ndrgjegjes. N shum drejtime, mendja sht si nj ajzberg, ku ne jemi n dijeni
vetm pr pjesn e dukshme, t ndrgjeshme, t modeleve t fshehura dhe t njohurive t harruara.
2.3 Personaliteti krijues
Ka dy lloje t proesit t t menduarit njerzor: njri i vullnetshm, i mundimshm dhe i
ndrgjegjshm, tjetri i automatizuar, pa mund dhe i pandrgjegjshm. T mendosh dika t re krkon
mund. sht m e leht t mbshtetemi n proeset tona automatike, sepse ato krkojn pak mendim,
pak mund, por kan dhe dy t meta t mdha. Ato kan prirje ta bjn mendimin t varur nga nxitja dhe
t varur nga shprehja. Imagjinata mund t ngatrrohet me inteligjencn. Individ me koifient t lart
inteligjence quhen GJENI, dhe tek kto individ krijueshmria zhvillohet q n mosh t vogl. Pra,
krijueshmria sht aftsia, mundsia e nj individi, pr ti dhn sa m shum zgjidhje nj problemi t
caktuar. Gjithka q tejkalon kufinjt e rutins dhe prfshin qoft edhe 1 gram risi mund t quhet
proes krijues.
Sipas Thrstou nj aspekt ky i inteligjencs sht q ajo mund t vr n kontroll
paprmbajtshmrin.8 Sjellja e paprmbajtur synon tek plotsimi i menjhershm i nj nevoje, dshire
apo impulse, ajo nuk arrin t marr parasysh zgjedhje alternative t cilat mund t sjellin rezultate t
knaqshme.
Inteligjenca qndron tek aftsia pr t marr parasysh dhe vlersuar drejtime t ndryshme veprimi, pa u
angazhuar vrtet n to. Vlera e t menduarit krijues sht q ai on fleksibilitet n zgjedhje.
Shum shkrimtar kan kontrastuar dy lloje t t menduarit. Disa dallime midis ktyre dy lloje t t
menduarit jan:
7 http://www.dardania.de/vb/upload/showthread.php?t=21758 8 Po aty
-
KRIJUESHMRIA TEK FMIJT E ARSIMIT FILLOR #MesueseAurela
12
T menduarit krijues T menduarit kritik
Zbulues Analitik
Induktiv Deduktiv
Krijim hipoteze Provim hipoteze
T menduarit joformal T menduarit formal
T menduarit aventuror T menduarit e mbyllur (Bartlett)
T menduarit divergjent T menduarit kovergjent
T menduarit ansor T menduarit vertikai ( De Bono)
Nj nga konceptet e gabuara q mund t dal pr shpirtin krijues sht se ai, sht dika krejt e
shkputur nga t menduarit kritik.
Krijueshmria nuk sht e lidhur me t menduarit kritik.
Ndarja e t menduarit n dy lloje reflekton ndarjen fizike t funksioneve midis hemisferave t trurit.
Reflekton, gjithashtu, ndryshimin konceptual midis analizimit t elementve t nj problemi logjik(
trajtimi kritik) dhe rikombinimi i ktyre elementve, ose t parit e nj problemi nga nj kndvshtrim
krejt i ndryshm( trajtimi krijues).Shumica e problemeve i krkojn t dyja llojet e t menduarit.
2.4 Mjedisi krijues
Shpirti krijues nuk sht thjesht shtje e krijimit t zgjedhjeve t reja pr problemet, por krijimit t
zgjedhjeve m t mira dhe kjo krkon t menduarit kritik. Pr t gjetur zgjidhje origjinale pr nj
problem t ndrlikuar nga ana logjike mund t krkoj aftsi krijuese t shpikjes. Nj arsimim q
mbshtetet vetm n njrin prej llojeve t t menduarit do t ishte i paplot dhe jo i baraspeshuar.
Kur prmenden fjalt krijim, krijueshmri zakonisht mendojm pr nj piktur nj piktor, pr nj
shkrimtar nj poezi, por rrall mund t na shkoj mendja tek shkencat apo matematika. Kjo sepse
-
KRIJUESHMRIA TEK FMIJT E ARSIMIT FILLOR #MesueseAurela
13
shpirtin krijues e kemi menduar si nj funksion t arteve, por jo t shkencs. Por do veprimtari q ka
t bj me prfytyrimin dhe origjinalitetin mund t mendohet si krijuese.9
Nj sup e klasit t par sht m krijuese sesa nj piktur e dors s dyt(-Abraham Maslo-).10
do zbulim shkencor prmban nj element t paarsyeshm apo intuitn krijuese.(-Karl Popper-)11
Gjja m e bukur q mund t prjetojm sht misteriozja. Ajo sht burimi i t gjith artit dhe
shkencs. (-Ainshtajni-).12
Shprehjet e msiprme na tregojn q veprat e artit dhe studimet shkencore jan t dyja zbulime,
vzhgime t aspekteve t ndryshme t natyrs, t dyja krkojn prfytyrim, arsyetim dhe angazhim
emocional.
Krijueshmria sht m e thjesht t bsh sipas mndjes tnde.
Shpesh na duket se specialistt q punojn me ndonj fush krijuese krijojn me nj aftsi t
pamundimshme. Mosvmendja e tyre, n dukje, mund t vij prej dy arsyeve: mbshtetja n nj
frymzim t nndrgjegjshm, ose prdorimi i nj aftsie t rafinuar nga nj prvoj e gjat. Astronomi
Kepler kishte shtat vjet q po punonte ligjin e tij pr levizjen nderplanetareThomas Edison
punonte deri n 20 or n dit, pr 13 vjet, prpara se t arrinte momentin e suksesit me shpikjen e
fonografit. N krkimin e tij pr filamentin e duhur t llamps s par elektrike ndriuese ai bri
eksperimente me mbi 1800 substanca, prandaj dhe sht shprehur Gjenia sht 99% djersitje dhe 1%
frymzim.
T menduarit krijues krkon motivim t lart me kmbngulje t madhe, dhe ndodh gjat nj kohe
relativisht t gjat ose me nj intensitet mundi t madh. Nj virtyt i fmijris sht se ka koh t
msoj vlern e praktiks dhe t kmbnguljes, t msoj se n fardo fushe prpjekjet do t sjellin nj
ndryshim krijues.
Athere prindrit dhe msuesit duhet t nxisin fmijt t jen kmbnguls dhe t`i motivojn ata, kjo
nprmjet krijimit t klims s prshtatshme krijuese.
9 Hyrje ne teori dhe filozofi edukimi, M.Topiu, M.Tulina fq 75-78 10 http://zunal.com/teacherspage.php?w=62386 11 Po aty 12 Po aty
-
KRIJUESHMRIA TEK FMIJT E ARSIMIT FILLOR #MesueseAurela
14
3.Karakteristikat e fmijve krijues
Kreativiteti sht aktiviteti i cili lind dika t re nga ana cilsore q n t kaluarn nuk ekzisonte kurr.
Kjo tem mund t preket edhe nga pikpamja filozofike ashtu si edhe nga ajo psikologjike. Psikologjia
e kreativitetit studjon proedurn, mekanizmin psikologjik nga ku buron veprimi i kreativitetit
Nxnsit krijues kan kto karakteristika:
3.1 Aftsi konginitiv pra, t lindura
Tek kto nxns elemett konigitiv prbjn bazn pr t menduarit krijues. Nga kto mund t
prmendim kujtesn dhe vlersimin. Elementt e tjer divergjent jan t pranishm si fleksibiliteti,
ndjeshmria dhe origjinaliteti. Nj tjetr veori karakteristike e mendimit krijues sht edhe aftsia pr
drejtimin e proesin te zgjidhjes s problemeve.
Duke iu referuar krijueshmris sipas Lesnr dhe Hillmen ata mendojn se ka tri stade t
ndryshimeve krijuese.
a.Nga lindja deri n moshn 11 vje sht periudha e pasuris s brendshme. Gjat ksaj
periudhe, fmijt zhvillojn personalitetin e tyre, i cili sht i dallueshm.
b.Nga mosha 12-60 vje sht koha e pasuris s jashtme krijuese. Gjat ksaj periudhe
ndodh tranzicioni drejt orjentimit t jashtm dhe vetdijes sociale.
c.Nga mosha 60 vje e deri n vdekje sht periudh e vetvlersimit krijues n kt periudh
individt vlersojn prfundimet e jets s tyre.
3.2 Motivimi interesi
Njerzit krijues jan kurioz, ata shprehin dshirn pr t punuar, pr t vn n veprim idet. Kan
nevoj pr nivel t lart arritjesh, jan kmbnguls, krkojn sfida, tolerojn pasigurin.
Gjrat i vshtrojn n nj mnyr t re, kan vendosshmri t madhe n punn e tyre.
Personaliteti sht veori tjetr e ktyre njerzve . 13
13 Psikologji edukimi, Bardhyl Musai, fq 195-198
-
KRIJUESHMRIA TEK FMIJT E ARSIMIT FILLOR #MesueseAurela
15
3.3 Karakteristikat te tjera jan edhe keto ne vazhdim:
Lehtsi shprehjeje. Fleksibilitet -Individi sht i aft t analizoj nj gam t madhe afrimesh pr ndonj problem, por
pa humbur nga syt qllimet kryesore t tij.
Ndjeshmri ndaj problemeve -Merret me zbulimin, jo vetm pr t zgjidhur problemet, atje ku t tjert nuk kuptojn asgj t uditshme.
Origjinaliteti- Ai ushqehet me habin, ndryshimin (udhtimet, ndryshimin e aktiviteteve, zhytje drejt s papriturs), ka nevoj t rinovoj eksperiencat.
Kureshtja- sht aftsia pr t admiruar. Nevoja sht nna e t gjitha zbulimeve , por babai sht kureshtja.
Hapje ndaj mallngjimeve dhe nnvetdijes- Nevojitet q dikush t ket m tepr energji, me tepr vrull, tu prgjigjet mallngjimeve dhe ndjenjave m mir se gjith t tjert.
Ka kauza- Ka nj dshir t fort pr t krijuar, nj ndjenj t thell t prgjegjsis dhe detyrs, si dhe t qllimit q do t arrij. Jeton n t tashmen.
Durim dhe prqndrim- Nj total i prpjekjeve t dshtuara nxit krijimtarin, aktivizon proesin e vetdijshm t meditimit dhe inkubacionin e ideve. Pa seanca pune, vetdija ruan qndrueshmrin
e saj.
Aftsia pr t menduar me figura- Nevojitet q dikush ti prceptoj figurat mendore para se t kaloj tek stadi i formimit eklektik t koncepteve q gjeti, sepse prndryshe mund t shkoj n
pikn e prishjes s tyre.
Aftsia pr t luajtur me idet, si nj nj stretching psikologjik.-E ndihmon individin q t gjej rastsisht zgjidhje fantastike pr probleme disa vjeare.
Aftsia e analizs dhe sintezs- Analiza sht coptimi i t dhnave, ndrsa sinteza krijuese sht q t riformoj elementt e ndryshm n mnyr q t rezultoj nj element i ri, rezultat i gjykimeve
trsore.
Durim n gjrat e ndryshme- Nuk i ka frik paqartsit. sht i vetdijshm dhe i sigurt pr shumicn e gjndjeve q jan t nderlikuara, absurde, dhe kaotike.
Dallueshmri dhe eklektizm-Aftsia q t dalloi dikush thelbsoret nga ato q jan jo thelbsore.
-
KRIJUESHMRIA TEK FMIJT E ARSIMIT FILLOR #MesueseAurela
16
Aftsia e durimit gjat izolimit, n mnyr q t jet i aft q t krijoj. Kujtes krijuese, e cila ka nevoj pr rrjedhshmri dhe dinamik n elementt e saj dinamik.14
Njerzit krijues jan t pavarur, t prirur pr t marr prsipr rreziqe, jan t pashtershm ,aventurier
dhe kompleks. Kan nj sens shum t lart humori dhe jan t shoqrueshm me t
tjert.
Nse do t shikojm prfundimet e prpjekjeve t Deisit (1989), ku ai thekson se shum njerz mund t
prpunojn aftsit e tyre krijuese duke konkluduar pr periudhat kulmore t krijimtaris shohim kto
rezultate:
Periudhat
Moshat
Pr meshkuj (vje) Pr femra (vje)
1 0-5 0-5
2 11-14 10-13
3 18-20 18-20
4 29-31 29-31
5 40-45 40-45
6 60-65 60-65
Pr qllimin e studimit tim, un do ti referohem moshs nga parashkolloret e deri n moshn 13 vje.
E nj rndsie t veant sht periudha 10-14 vje, ku nxnsit e ksaj moshe bjn prpjekje pr t
prcaktuar vet konceptet e tyre dhe sipas Deisit, sht mosha m ideale pr t nxitur krijueshmrin,
pasi n kt mosh kta nxns jan t hapur ndaj ideve t reja dhe shtrojn pun pr krkimin e
identitetit t tyre.
14 http://www.dardania.de/vb/upload/showthread.php?t=21758
-
KRIJUESHMRIA TEK FMIJT E ARSIMIT FILLOR #MesueseAurela
17
3.4 Si mund ti ndihmojm kto nxns q t plotsojn potencialin e tyre krijues? Krijimtaria nga natyra krkon nj terren pjellor me t cilin ajo do t lulzoj. N rastin e shkolls m i
rndsishmi sht klasa dhe pr kt msuesi duhet t marr parasysh disa sygjerime si:
1.Sigurimi i materialit t duhur pr t nxitur krijimtarin n klas n prputhje me zhvillimin mendor t nxnsit. Materiali t jet sa me konkret dhe i deprtueshm n botn e fmijs.
2.Tu jap nxnsve prvoja q t ken sa m shum prgjigje t mundshme. Psh: pr far mund t prdorim nj libr? E lexojm ,si mas, pr peshim, pr vizore, pr penges etj...
3. Tu jap nxnsve ushtrime imagjinare pr t shkuar prtej t dhnave. Psh: Bni nj udhtim imagjinar me disk fluturues.
4. T nxis nxnsit t krijojn lidhje ose marrdhnie. Provat e krijimtaris krkojn lidhje ose marrdhnie psh: fjala sport- atletik, futboll, not, etj...
5.T ndihmojn nxnsit t tolerojn ambiguitetet (fjale me dy kuptime). Kjo aftsi sht nj nga aspektet m t rndsishme pr krijimtari.Frika nga dshtimi ose frika nga e
panjohura, i detyrojn nxnsit q t gjejn disa zgjidhje t drejta apo jo. N kt rast duhet tu
edukojm nxnsve q sht m e favorshme heshtja, zhytja n mendime, krkime pr zgjidhje sa
m t arrira.
6.T inkurajoj tek nxnsit q t jn fleksibl n punn e tyre, n zgjidhjen e problemeve duke prdorur metoda q ai i mson vet, pra t provoj.
Duke u nisur nga prfundimet q kan kryer studiues t ndryshm q nxnsit krijues karakteizohen nga: optimizmi dhe vetbesimi, prania ambiguitetit dhe pasiguris, interesa t gjra, fleksibiliteti,
kompetenca t gjera, kompetenca linguistimi, kurioziteti, energji dhe kmbngulje, pavarsia, jo
konformizmi dhe rreziku, ndodh q kta nxns jan pesimist dhe nuk kan besim tek vetja, nuk
durojn pasigurin dhe paqartsin, kan interesa t ngushta dhe jan t ngurt, ndihen t varur dhe
kan frik t rrezikojn. N kt rast kemi t bjm me dy shtje:
a.Jan, nuk jan apo sa krijues jan nxnsit. b.Si t ndihmojm kto nxns t jen krijues ose t zbulojn kapacitetin e vet krijues.
Prandaj, msuesi duhet t jet i kujdesshm n rradh t par pr zbulimin e tij dhe m pas pr
kapacitetin dhe potencialin e tij. Pra, msuesi gjithmon duhet t jet mbshtets dhe inkurajues.15
15 Psikologji edukimi, Bardhyl Musai, fq 195-198
-
KRIJUESHMRIA TEK FMIJT E ARSIMIT FILLOR #MesueseAurela
18
Kapitulli 2
1. Roli i msuesit ne inkurajimin e krijueshmeris
Shpesh flitet pr edukimin e nxnsve me mendimin krijues, por msuesit kt e shohin si shum t
leht pr tu zbatuar. Akoma msuesit vazhdon ti shoqroj nj empirizm, q i pengon ato n punn e
prditshme pr faktin se ata vazhdojn t edukojn nxns riprodhues dhe kan frik t dalin nga
kornizat e teorizmave brenda ors s msimit dhe shum pak msues e shohin dhe e testojn etapn e
pasmsimdhnies duke e par at etap n kndvshtrimin e krijimtaris, dhe duke reflektuar pak n
kt drejtim. Vetm nj msues reflektiv krijues mund t edukoj nxns krijues. Esht diskutuar
shum, q mesimdhnia sht art apo shkenc? N prgjigje t ksaj pyetje n lidhje me krijimtarin,
mund t theksojm , se nj msues ekspert q zotron artin dhe shkencn e msimdhnies , jo vetm q
e instrukton nxnsin n punn e tij krijuese, por e mbshtet dhe e vlreson at n kt proes.
Nxnsit
Tmenduarit
kritik
Tmenduaritkrijues
Tmenduaritproblemor
-
KRIJUESHMRIA TEK FMIJT E ARSIMIT FILLOR #MesueseAurela
19
Msuesi duhet t dij se jo gjithnj nj nxns inteligjent sht krijues dhe anasjelltas, duhet ta ket t
qart nj baz njohse me aftsi, q ndikon n aftsit krijuese t nxnsit luan klima e krijuar n
klas.Ai duhet t mendoj se strategji didaktike duhet t prdor pr kt qllim, gjithashtu duhet t
mendoj mir sesi t ndrtoj pyetjet pr t inkurajuar kto nxns.Krijimtaria nuk konsiderohet si
pron e nj individi t vetm, aftsia e nj truri t veant dhe brilant, por si fryt i ndrveprimit t tre
prbrsve q jan:
Individi me potencialin dhe aftsit e tij. Bagazhi i njohurive q ai ka. Ambjenti social q e rrethon.
Msuesit ndoshta nuk e marrin si krijamtari veprimin e nj fmije q prballet pr her t par me nj
situat krijuese.
1.1 Puna e msuesit n lidhje me kreativitetin, veprimtarit e tij n klas
Zhvillimi i mendimit krijues n fushn e msimdhnies dhe t nxnit n nivelin ndrpersonal dhe n
fusha shkencore dhe teknike prbn nj pririoritet. Mendimi krijues sheh prpara, parashikon,
ushqen, plotson, planifikon, zbulon, avancon, bn t lind, eksploron, kombinon, transeferon,
prpunon dhe trajton eksperienca n mnyr globale, realitetin n mnyr novatore (-Alex Osborn 98-)16
Zhvillimi i forcs krijuese t fmijs duhet t realizohet shum hert, q n moshn parashkollore dhe
ciklin fillor nprmjet edukimit. Gjat puns s tij msuesi duhet ti kushtoj kujdes indetifikimit t
nxnsit krijues. Megjithse se nxnsi krijues mund t jet i vshtir t indetifikohet, edukimi i
krijimtaris sht me shum vler.
Pr t kryer kt proes para msuesit ofrohen teknika dhe metoda t reja pr msimdhnien , t cilt
bjn t mundur, q ai t ndihmohet n kt drejtim.
16 Drejt nje humanizmi te ri, F. Gjini, fq 160
-
KRIJUESHMRIA TEK FMIJT E ARSIMIT FILLOR #MesueseAurela
20
Pse u japim pun krijuese nxnsve?
Sepse:
o Fantazin o Vullnetin o Kmbnguljen o Prgjegjsin o Punn e pavarur o Krkesn ndaj vetes o Krenarin pr punn o Konurencn
E D U K O J M :
o Individualitetin o Luftn ndaj egoizmit o Luftn ndaj mndjemadhsis o Vmendjen ndaj puns o Komunikimin me t tjert o Ndergjegjen o Mendimin krijues o Mendimin kritik
Duke u nisur nga ka thash m sipr, duhet q t prcaktohen kushtet n t cilat duhet t zhvillohet
krijimtaria, vendin q do t zr ajo n hartimin e programeve n ciklin fillor.
Duke iu referuar kurrikuls shkollore pr ciklin fillor, n t gjitha lndt duke filluar nga Gjuha shqipe,
Matematika, Dituri Natyre, Vendlindja, Edukimi Figurativ, Edukimi Fizik, Edukimi Muzikor, ka vend
t flitet q secila lnd m vete me temat e tyre kan vlera t shumta pr nxitjen e krijueshmris.
-
KRIJUESHMRIA TEK FMIJT E ARSIMIT FILLOR #MesueseAurela
21
1.2 Kreativiteti n matematik
Pyetje q t gjith i bjm jan: A mund t jemi krijues n matematik? Si mund t jemi krijues?
Shum mund t mendojn se nuk mund t jemi krijues n matematik mjafton t msojm disa rregulla
dhe t`i zbatojm ato n ushtrime. Edhe n matematik sht e nevojshme t jemi krijues. Gjetja e
zgjidhjes s nj ushtrim, i cili haste pr her t par nga nxnsi, duke vne n zbatim at q ka msuar
n teori sht nj krijim.Pasi nxnsi i rikompozon disa element pr t marr nj produkt t ri, zgjidhjen
e ushtrimit.Pr nj ushtrim t caktuar ai mund t gjej disa zgjidhje t ndryshme t cilat nuk jan thn
m par edhe n kt rast ai sht krijues .Nj nga qllimet e arsimit sht t nxisim t menduarit
krijues.Prpara msuesit shtrohet problemi i gjetjes s rrugs s duhur, t metodave t duhura pr t
nxitur dhe pr t zhvilluar m tej potencialin krijues tk nxnsit. Msuesi n prgjithsi dhe ai i
matematiks ka nj ndikim t madh n zhvillimin e potencialit krijues t nxnsit.
Prvetsimi formal i njohurive matematike frenon zhvillimin e mendimit llogjik dhe krijues t
nxnsve.
Shpesh n shkollat tona mbizotrojn shabllonet e gatshme, ku kujtesa mbizotron mbi prmbajtjen
dhe teoria shkputet nga praktika. Nxnsit nuk duhet thjesht t msojn prmndsh, n mnyr
mekanike vetm ann e jashtme t shtjeve matematike,q por duhet t deprtojn n thelbin e tyre.At
q ai e mson prmndsh e harron shpejt dhe duke qn se e ka msuar n mnyr mekanike do t
has vshtirsi n zbatimin e tyre n ushtrime, problema dhe m von do t has vshtirsi n zbatimin
e tyre n praktik, n jetn reale.
Si do disiplin edhe matematika, fizika kan nj struktur logjike t ndrtimit t saj, ku prfshihen
ligjet, teorit, dukurit.nxnsi gjat prdorimit t librit duhet t synoj t vr n dukje komponentt
themelore dhe t analizoj informacionin e marr, t mendoj n mnyr kritike rreth tij. N kt
mnyr puna me librin do t jet aktive, krijuese dhe dijet e nxnsit do t jen m t qndrueshme.
Proesi i vetveprimit te nxnsve n msimin e matematiks, sht gjallrimi tek ata i veprimit krijues
n ushtrime, problema dhe n shtje teorike.
Duke vendosur nxnsin n pozitat e rizbuluesit, t vertetimeve matematike, duke prmirsuar
do dit, do or msimi kto pozita nuk ka se si t mos gjallrohet vazhdimisht aftsia e nxnsit, pr
t kaprcyer situata problemore q shfaqen para tij n saj t prvojs, pra n mnyr krijuese. Krkohet
q nxnsit t jen m shum krijues. Rol t dukshm ka luajtur dhe luan tendenca pr t thjeshtuar
-
KRIJUESHMRIA TEK FMIJT E ARSIMIT FILLOR #MesueseAurela
22
konceptet matematike, pr t konkretizuar n mnyr q msimi t mos duket abstrakt, i
pakuptueshm.qllimi i matematiks dhe detyra e saj n shkoll sht t zhvilloj tk nxnsit aftsin,
pr t manovruar me numra, ekuacione, figura etj. Dhe t zhvilloj tek ai forcn e abstraksionit.
Vetveprimi krijues sht e lidhur ngusht me aftsin pr t abstraguar, pr t`u shkputur nga sendet q
e rrrethojn.
Metodat tradicionale e transmetimit t njohurive, shprehive e vendosin nxnsin n nj gjndje
pasive. Nxnsi vetm degjon msuesin i cili shpjegon gjat gjith kohs duke mos drejtuar pyetje ose
duke drejtuar pyetje q krkojn vetm riprodhim t asaj q sht lexuar.
Msuesi duhet t prdor metoda do t nxisin mendimin krijues.
Ai duhet t udhheqi prpjekjet e nxnsit pr t dprtuar n thelbin e shtjeve duke stimuluar
nismn krijuese t tyre. Nxnsi duhet t hulumtoj nn udhheqjen e msuesit lidhje e teoris me
praktikn, zbatimi i teoris n praktik do t rriste interesin e nxnsve pr matematikn si dhe do t
nxiste nismn e tyre.
1.3 Metodat dhe teknikat inciuese pr t menduarit krijues:
Ndryshimi i sistemit t msimdhnies nga ai klasik (tradicional) n at interaktiv (bashkkohor).
Komunikimi i ndrsjell verbal dhe jo verbal n klas.
Mnyra e parashtrimit t pyetjeve dhe dhnia e prgjigjeve.
Planifikimi i ors msimore me metoda q do t ndikojn n aftsit e t menduarit.
Futja e aktiviteteve t lira, dhe kreative n plan dhe programin msimor.
Vmendje e posame secilit nxns, dhe hapsir pr problemet e tyre personale.
Zgjimi I t menduarit kreativ dhe zbulimi I talentit t nxnsit n ndonj lmi t veant.
-
KRIJUESHMRIA TEK FMIJT E ARSIMIT FILLOR #MesueseAurela
23
1.4 Metodat me n qndr nxnsin
Metodat me n qndr nxnsin nxisin t menduarit krijues.Kto metoda kan n qndr
veprimtarin e nxnsve, prshkohen nga parimi se nxnsi nx m mir duke vepruar vet.
Nj nga kto metoda sht msimi zbulues.
T msuarit e nxnsve sht m i plot e i kuptueshm kur zbulon dhe nxjerr vet njohurit, se sa kur
nxnsi i merr t gatshme ato nprmjet shpjegimit.T msuarit e nxnsve n shkoll duhet t imitoj
t menduarit e shkenctarit dhe hulumtuesit t ardhshm.Element thelbsor n msimin zbulues sht
nxjerrja prfundimeve nga nxnsit, prgjithsimi ose zbatimi i tyre n situate t reja.Kjo mund t
arrihet n dy mnyra: nj mnyr esht pajisja e nxnsit me informacionin e nevojshm pr t nxjerr
m pas prfundime, mnyr e dyt nxnsit argumentojn vet nj ose disa prova e pastaj nxjerrin
prfundimet vet. N kt mnyr nxnsit arrijn vet t krkoj, hulumtoj e zbuloj. Pjesa m e
madhe e shtjeve n msimin zbulues, mund t jet nj kombinim i msimdhnies induktive me at
deduketive. Pr t qen t suksesshm n msimin zbulues, msuesi duhet t ndrtoj situate
problemore, t shfrytzoj, prvojat e fituara m par, t cilat e ndihmojn n paraqitjen e elementve
thelbsore. N kt metod roli i msuesit sht t udhheq proesin e t msuarit e jo t`i tregoj
nxnsit far duhet t bj e far jo.Msimi zbulues nxit mendimin krijues.
Metoda problemore sht nj metod q vn nxnsin n pozita aktive dhe ndihmon n zhvillimin e t
menduarit krijues.
Metoda problemore sht nj metod e bazuar mbi pse-t dhe n argumentin llogjik t gjithkaje q
zhvillohet n orn e msimit. N praktikn e punn msimore-edukative metodat nuk prdoren t
izoluara, prkundrazi ato prdoren t kombinuara.
Konceptet nuk msohen por formohen.17
17 Hyrje ne teori dhe filozofi edukimi, M.Topciu, M. Tulina 2011.
-
KRIJUESHMRIA TEK FMIJT E ARSIMIT FILLOR #MesueseAurela
24
1.5 Ushtrimet dhe problemat
Nj tjetr element n matematik prve metodave q nxisin mendimin krijues jan ushtrimet
dhe problemat.
Puna me ushtrime dhe problema sht shprehje konkrete e t msuarit krijues ku nxnsi vihet para nj
situate t panjohur dhe prdor njohurit q ka pr ta trajtuar situatn.
Nprmjet qndrimit kritik t nxnsve ndaj ktyre problemave pr t gjetur zgjidhjen i strvit ata t
jen krijues. Msuesi mund t nxiste nismn krijuese t nxnsit nprmjet ushtrimeve problemave me
nj pafundsi zgjedhjesh, ose pa zgjidhje, problema me munges ose tepric t dhnash ose problema
me mangsi n kusht e prfundim.
Ushtrimet n lndn e matematiks, lozin rol prcaktues n zbrthimin , konkretizimin dhe ilustrimin e
fakteve matematike, ndihmojn intensivisht n zhvillimin e aftsive prgjithsuese dhe krijuese t
nxnsve dhe n veanti, shpien n formimin e shkathtsive e shprehive zbatuese t tyre. Nga ana tjetr
ajo krijon mundsi t madhe pr t pr t vn n jet krkesn pr t`i aftsuar ata t vetmsojn n
jet.
N punn me ushtrime duhet patur kujdes n dy drejtime kryesore: n zgjedhjen me kujdes t
ushtrimeve dhe ne mnyrn e paraqitjes, trajtimit t zgjedhjes s tyre.
1.6 Disa krkesa t prgjithshme pr zgjidhjen e ushtrimeve, t cilave mund tu
referohemi jan:
1. Ushtrimet q prdoren pr ilustrime t ndryshme, pr interpretiminme apo si kundrshembuj n
fakte teorike me t cilat nxnsi sapo njihet t jen sa m t thjeshta, me qllim q t mbahen
mend dhe t mos largohet vmndja nga eshtja kryesore.
2. Q nj koncept apo shtje t prvetsohet n mnyr llogjike dhe aktive, krkon q trsia e
ushtrimeve ta ndrioj at nga t gjitha ant dhe t prmbaj situata t atilla ku nxnsi t vihet
n pozita aktive vepruese, duke mobilizuar trsisht potencialin mendor t tyre.
3. Nj aspekt i rndsishm jan dhe detyrat e shtpis t cilat duhet t jen vazhdim dhe thellim i
puns s br n klas dhe s bashku me to t realizoj formimin e plot matematik t nxnsve
pr shtjen q shqyrtohet.
-
KRIJUESHMRIA TEK FMIJT E ARSIMIT FILLOR #MesueseAurela
25
4. Vend t rndsishm n seancn e ushtrimeve duhet t zen problemat praktike t marra n
konditat reale e q prbjn nj ndr hallkat e lidhjes s matematiks me jetn. N kt drejtim
nxnsit vihen prball detyrs q informacionin e caktuar shkencor, q prshkruan situatn
reale, ta shndrroj e madeloj matematikisht.
5. Me rndsi n formimin matematik t nxnsve jan edhe ushtrimet komplekse dhe
prgjithsuese.18
1.7 Komente q ndikojn n nxitjen e t menduarit krijues:
Komente de motivuese Komente nxitse
Njher nuk e qllove pyetjen ! Mendim I mir, vetm duhet t plotsohet.
Ku ishe me mendje kur un e shpjegova? Ku e ke t paqart pr ta sqaruar?
Prgjigju tani n at q t pyeta. Mundohu t shprehesh me fjalt e tua ashtu si e ke kuptuar.
Hern tjetr mos gabo t flassh gjra koti. Radhn tjetr bashkrisht do ta zgjedhim kt.
St vjen turp pr moshn q ke t japsh prgjigje t ktill!
Dika ndryshe, por interesante, vazhdo m tej.
Mos gaboni t kopjoni prej dikujt! Prpiquni vet ta bni sht e leht,e di se secili do ta bj
shum mir. 19
18 Mesimdhnia dhe te nxenet nderveprues, Modele per zhvillimin e te menduarit kritik te nxenesve, B.Musai 19 http://zunal.com/teacherspage.php?w=62386
-
KRIJUESHMRIA TEK FMIJT E ARSIMIT FILLOR #MesueseAurela
26
1.8 Msuesi dhe nxnsi n nj bashkveprim aktiv
Msuesi q shpjegon gjithka, q prgjon me vigjilenc do gabim, qorton dhe jep kshilla
moralizuese sht n distanc t madhe me t msuarit aktiv. Nxnsi q kryen nj veprimtari, q
punon dhe jep prgjigje, ndoshta edhe t gabuara duhet respektuar m shum se sa ai q prgjigjet
prmndsh pa futur gjykimin e tij , qndrimin vetjak ndaj atyre q riprodhon.
Msimdhnia duhet t konceptohet si nj proces i gjall e dinamik. Nuk duhet t kemi frik nga zhurma
q krijohet n klas nga pyetjet e nxnsve, nga diskutimet e tyre, pasi kjo ndihmon n prvetsimin m
mir t asaj q ata jan duke msuar n klas.N klasat e shkollave tona, ku ka nj numr t madh
nxnsish msuesit priren t mos e lejojn kt gjallri n klas, pasi e kan t vshtir t ruajne
qetsi n mnyr q nxnsit t dgjojn njri-tjetri. sht e vshtir t menaxhohet nj klas me 30-
40 nxns t ndryshm.Por q nxnsi t jet i prfshir duhet t bej pyejte, t`i drejtohen pyetje edhe
kur prgjigjet e tij t jen t gabuara t mos paragjykohet.Nj nga arsyet q nxnsi nuk bhet aktiv
gjat mesimit dhe nuk i drejton pyetje msuesit, nuk prfshihet n diskutim sht frika q ka nga
mendimi q mund t krijoj msuesi pr t. Ajo q duhet t bj nj msues i mir sht t krijoj nj
mjedis n klas t till q nxnsi t ndihet i mirpritur pr t br pyejte, pr t diskutur, pr tu br
aktiv gjat ors s msimit duk nxitur kshtu tek ai mendimin krijues.
-
KRIJUESHMRIA TEK FMIJT E ARSIMIT FILLOR #MesueseAurela
27
2. Roli i familjes n nxitjen e krijueshmris
Sado q pavarsia si cilsi e personit sht e lidhur ngusht me ambjentimin n shoqri, suksesi dhe
gjeturin n pun,marrdhniet me t tjert etjparakusht i rndsishm sht edhe zhvillimi i
kreativitetit individual ,mungesa e pavarsis varet n mas t madhe nga liria e paraqitjes s ideve
kreative, mendimeve, veprave
Pasi familja sht mjedisi i pare shoqror i fmijs, un ktu do t ndalem n rolin e saj n zhvillimin e
pavarsis dhe kreativitetit t fmijve.
Para s gjithash, prindrit duhet t jen t hapur ndaj ideve t reja, duke nxitur pavarsine dhe
vetiniciativn dhe duke trimruar fmijen pr punn e tij. Edhe pse qllimi i tyre sht ti ndihmojn
n pun, duhet ta lejojn q me vetiniciativ t kryej disa pun t caktuara.
Fmija pas mundit t br dhe pasi ka dika q ka br vet do t ndihet m kopetent dhe i knaqur me
at ka br.
Do t jet i vetdijshm q kt e ka br me vetiniciativ dhe jo si produkt i pun s prindrve.Kjo
prparsi do t sjell vetiniciativn plotesuese pr ide t reja kreative.
Marrdhniet ndrnjerzore n familje diktojn zhvillim t kreativitetit fmijror .
-
KRIJUESHMRIA TEK FMIJT E ARSIMIT FILLOR #MesueseAurela
28
2.1 Marrdhnia shkoll- familje
Roli i familjes n formimin e fmijs sht determinant dhe i pallogaritshm. Fmija sht dhe
mbetet produkt i familjes.
Shkolla i mson fmijt si t zgjidhin t panjohurat, ndrsa familja e formon fmijn. Shkolla e drejton
fmijn si t msoj , kurse familja e ka formuar fmijn jo vetm fizikisht dhe psikologjikisht por edhe
moralisht ,pr t zene nesr nj vend , nj shoqri apo mjedis shoqror q jan n funksion t vlerave
t msuara n mjedisin familjar.
Me t vrtet krijueshmria si vecori e personalitetit sht e lidhur me socializimin , por suksesin dhe
gjeturin n pun , fmija e ka n raport me njerzit e tjer.
Prandaj ky raport sht predispozit e rndsishme pr zhvillimin kreativ t personalitetit , sepse
pikrisht nga mvetsia n mas t madhe varet dhe liria e kreativitetit n realizimin e ideve.
Mvetesia dhe fryma garuese nxitin kreativitetin fminor , por duhet patur kujdes q prpjekje t
tilla edukuese t mos sjellin skajshmri, ashtu, q mund t shkaktojn kundrefekt n edukimin kreativ
t fmijs. Nga ana tjetr ndrvarsia e antarve t familjes mund t ket efekte t mira
edukuese.Esht konstatuar q fmijt q arrijn rezultate t larta shkencore rrjedhin nga familje q jan
kohzive dhe t orjentuara drejt fmijs dhe n t cilat indetifikimi prind-fmij sht i fuqishm , gj
q rezulton me shkall t lart.
Pra, mvetsia dhe pavarsia nga prindrit sht parakusht i mir i zhvillimit kreativ t fmijs
prderisa lidhshmria e tij me prindrit sht parakusht pr zhvillim t mir intelektual.
Prapseprap, m s miri sht q n shtjen e mvetsis s fmijve t gjendet mesi, d.m.th ti
mundsohet fmijs shprehje e lir e ideve dhe pun e mvetsishme, por prap t mos lihet fmija q
t punoj plotsisht vet, por her pas here t kontrollohet puna e br, t lavdrohet fmija pr
rezultatin e arritur , t mbshtetet , t ndihmohet dhe t drejtohet dhe nse sht e nevojshme t
trimrohet pr punn e mtejshme.
Nj fmij q flet dhe nuk merr prgjigje , mson se nuk ia vlen t flas. Ai trhiqet ,bhet
indiferent dhe nuk krkon t tregoj vlerat e tij.20
Me rndsi t vecant sht fakti q fmjve t mos ua imponojm zgjidhjet kreative sepse po t
ndodh kshtu vem re se, ata do t kopjojn punn e t rriturve dhe me kt ata do t stopojn
idet e tyre krijuese. 20.Psikologji per femijet, J.Kincher
-
KRIJUESHMRIA TEK FMIJT E ARSIMIT FILLOR #MesueseAurela
29
Pr ta ilustruar kt un po jap nj shembull nga praktika:
Me rastin e fests s 1 Qershorit n klasn time disa prindr bisnezmen shprndan disa dhurata pr
nxnsit. Dhuratat ishin pr cdo nxnes. Pasi ia shprndava fmijv n prani t tyre ,i udhzova q ata
ti hapin n shtpi , ti shikojn me kujdes dhe t punojn vet me to, pasi iu komunikua q i kan
sjell fletore pr ngjyrosje ,(formim figurash me ane te ngjyrosjes pasi t kryenin disa veprime
matematike) dhe lodra formimi t cilat me an t bashkimit t pjeszave t shkputura mund t
formonin figura t ndryshme (kafsh ,personazhe prrallash etj..)
Cfar/rezultoi?
Kur erdhn t nesrmen n shkoll zhvilluan nj bised rreth dhuratave , knaqsive q u kishin dhn
ato ,dhe i pyeta pr punn q kishin br. Nga biseda doli se 5 nga 23 fmij q kam n klas nuk
kishin punuar fare ,por ua kishin zbuluar t rriturit n familje. 6 t tjer kishin punuar me ndihmn e t
rriturve , ndrsa pjesa tjetr kishin punuar t pavarur , madje ata than q dhuratn prindrve ua kishin
treguar pasi kishin zbuluar enigmn.
2.2 Konflikti n familje Nj fenomen tjetr q bhet penges pr frenimin e krijueshmris sht edhe konflikti n familje.Konflikti sht pjes e jets s do individi.N familje individi prballet pr her t par me
konfliktin dhe aty mson mnyrn e zgjidhjes s tij. Konflikti ndikon n gjendjn psikologjike dhe
emocionale t individit, sidomod tek fmijt duke u br penges dhe frenues I mendimeve dhe
ndjenjave t tij.Tensionet dhe grindjet n familje kan pasoja negative tek fmijt, ata bhen shkas pr
frenimin e kreativitetit tek ata.Nj fmij q rritet n nj familje me konflikte mund t harroj shum
gjra nga jeta e tij, vullneti dhe ndrrat e tij marrin nj drejtim t caktuar.sht detyr e familjes t
mbroj fmijt, botn e tyre dhe t jet shtytse dhe shembull pr t ardhmen e tij.Familja sht baza ku
fmija mson t bashkbisedoj dhe bashkpunoj me njerz dhe gjithka q ai ka prreth.Brnda
familjes ai mson sit sillet, sit msoj, sit krijoj dhe sit doj t tjert.N familje ai formohet nga
do drejtim.N jetn reale prindrit n mnyr t vullnetshme ose jo, u transmetojn fmijve qendrime
positive ose negative. Fmijt jan pasqyr e prindrve dhe ata mundohen ti imitojn prindrit e tyre.
sht detyr e prindrve q t mos vendos kritere t vshtira ndaj tij, port a lr at t lir n veprimet
e tij, duke e br nxits n at q ai krijon dhe jo frenues.
-
KRIJUESHMRIA TEK FMIJT E ARSIMIT FILLOR #MesueseAurela
30
2.3 Prindr jokreative Krijues mund t jet ai fmij , i cili ,me gzim, zbulon aftsit dhe sukseset e tij pa kufizim nga
jasht e pa imponim pr qellim final, ndrsa fmija duhet t ket dshirn nga elementet q i ka pron
te tij , t krijoj dika n loj pr vete dhe pr ne ,ashtu si ai mundet dhe ka dshir t shprehet
lirshm.
Kjo ndodh tek ata prindr t cilt duke mos ditur q te fmija shuajm shkndijen e tyre kreative, duke
menduar se ata po ua lehtsojn kryerjen e ndonj pune fmijs s tyre duke ia imponuar zgjedhjet e
veta. M posht jap disa shembuj n t cilat prindrit bhen shkak pr prishjen e kreativitetit tek
fmijt:
Nuk i lejojn fmijs t vizatoj , t pres me grshr ose t bj pis duart me ngjyra t ndryshme.
Injorojn punn e tyre duke mos i dhn rndsi krijimtaris s tij. Nuk e nxisin fmijn q t hulumtoj vet. Nuk u interesojn ato fusha n t cilat fmijt shprehin aftesi , deshire . Mundohen q fmija verbrisht t pasoj idet , mendimet dhe qendrimet e tyre si rrjedhoj e
bjn fmijn konformist dhe jo personalitet t lir qe t jet i hapur pr ide t reja.
Fmijs nuk i kushtojn koh t mjaftueshme q ai t ket mundsi t gjej veten atje ku do dhe jo tu imponohet zgjidhja.
Nuk shprehin interes q ata vet t hulumtojn pr t br dika kreative por e prqndrojn n gjra dhe ndodhi monotone.21
Pra ,nga raporti i prindrve ndaj kreativitetit varet dhe zhvillimi kreativ i fmijve.
Rrethi dhe klima familjare luajn rndsi t madhe n nxitjen dhe zhvillimin e ksaj cilsie.
Mjerisht ndodh q n vend t kreativitetit , prindi tek fmija nxit sjellje t ngurtsuara.
21 http://www.ikub.al/GJENIU_CATEGORY/1005047472/Article-Si-te-mesosh-gjera-kreative-femijeve-.aspx
-
KRIJUESHMRIA TEK FMIJT E ARSIMIT FILLOR #MesueseAurela
31
3. Kushtet n mjedis q frenojn kreativitetin dhe nxisin sjellje t ngurtsuara jan :
o Detyrat q orientojn individin q tefiksohet pas nj metode t caktuar . o Faktort q zvoglojn motivimin intensiv pr zgjidhjen e problemit . o Stresi pas zgjidhjes s problemit , irritimi . o Pasojat potenciale negative te mossukesit n zgjidhjen e problemit . o Pevoja e varfr individuale n sfern e zgjidhjes s problemit . o Kufizimet e pakufijshme, pengesat dhe hutimi n situata problematike .
T rriturit jan ato qe rrnojne zhvillimin e kreativitetit tek fmijt ,sepse iu imponojn
pikpamjet e veta rreth jets , zgjidhjet e veta , qndrimet , pra ato vet jan jokreativ dhe si t till pa e
kuptuar rrnojne dhe kreativitetin tek fmijt e tyre .
Prandaj pr t qen ne gjndje t nxisin kreativitetin tek fmijet e tyre ,ato fillimisht duhet t punojn
per kreativitetin e vet .
Pr t mundsuar rrjedhjen e ideve kreative dhe shprehjen e lir t kreativitetit ,t rriturit
(prindrit)duhet t lirohen nga egoizmi i tyre , nga normat e vendosura t sjelljes , nga stereotipat .
Duhet t kuptojn se nuk jan t vetmit q kan cdo her t drejt , se gjrat mund t vshtrohen n
aspekte t ndryshme dhe se pr cshtje t caktuara nuk ka vetm nj prgjigjje , prkundrazi mund t
jepen shum prgjigje , por patjter ato duhen t jen t sakta . D.m.th duhet liruar nga mendimi
tradicional sipas t cilit ,mund t jet akoma i pamenduar , q dicka n jet mund t jet ndryshe nga
ajo e zakonshmja madje edhe m e bukur .
Prvec ksaj ,nj nga arsyet q t rriturit nuk e shprehin lirisht kreativitetin e tyre ose nuk e
mbshtesin dhe nxisin at pr faktin ,se tek ata sht krijuar bindja se kjo karakteristik (kreativiteti)
sht virtyt vetm i shkenctarve , artistve , apo disa njerzve t posacm, pa u thelluar nga fakti q
edhe kto njerz kan dal nga radht e tyre...
Kjo bindje e ktyre prindrve sht apsolutisht e gabuar , sepse duke menduar kshtu ata harrojn se
ndrydhin shpirtin krijues t fmijve t tyre , dmtojn individualitetein dhe personalitetin e tyre .
-
KRIJUESHMRIA TEK FMIJT E ARSIMIT FILLOR #MesueseAurela
32
Pr kt sht nj arsye m tepr q t rriturit t lirohen dhe lvizin naventure pr krkimin e
kreativitetit , pr vet faktin q nga kreativiteti dhe qndrimi i tyre varet n mas t madhe dhe
kreativiteti i fmijve t tyre .
2.5Kshilla pr prindrit q t gjejn kreativitetin te vetja :
sht e rndsishme q prindrit t kuptojn q pr kreativitet nuk nevojitet mund ,as ushtrime t vecanta t prqndrimit , por ndryshime t zakonshme t mnyrs s jetess . Nevojitet edhe
imagjinata e cila sht e lidhur ngusht me kreativitetin pr ndryshim telogjiks dhe mndjes,
sepse eleminojnat q sht e re dhe e panjohur duke e kthyer dhe br t njohur n mnyr
q mund ta prpunojn .
Me rndsi sht q prindrit t kuptojn se kreativiteti sht brnda tyre dhe mund ta gjej nse vrtet kt e dshirojn, dhe mundohen ta gjejn . Kyci i rndsis sht q ata t kuptojn
se sa i rndsishm sht kreativiteti n jetn e secilit individ , duke i kushtuar gjetjes s tij , nj
vmndje dhe rndsi t vecante. Deri te idete kreative nuk arrihet me pun mentale t
mundshme , por pr kt mjafton t lirohet shpirti dhe ti lejojm ata q t vijn vet .
Rndsi gjithashtu pr prindrit sht q t shohin cfar jan idet kreavtive . Ndodh q monotonia ,rutina dhe veset e prsritura nganjher t paraqesin shprehje kreative si psh.
mnyra e veshjes , mnyra e shtrimit t tryezs , e rregullimit t vitrinave t librave , mnyra e
komunikimit , e zgjidhjes s problemeve etj. Pra nuk ekziston fush veprimi njerzor , q nuk
mund t vshtrohet aspekti kreativ . Nuk ekziston vetm nj zgjidhje kreative . Sa m shum t
ket aq me afr jemi ne prsosjen e ndjenjave tona pr kreativitet . Aq m t mira do t jen
dhe rezultatet .
Vetm kur prindrit t bhen vet kreativ , do e munden q et cilsi shum t rnsishme ta
nxisin dhe zhvillojn edhe tek fmijt e tyre .
-
KRIJUESHMRIA TEK FMIJT E ARSIMIT FILLOR #MesueseAurela
33
3.Klima krijuese n shkoll dhe familje
T gjith fmijt lindin me aftsi krijuese, por varet nga ne q t`u sigurojm atyre nj klim q
mbshtet prpjekjet krijuese t fmijs. Psikologu Karl Roxhrs ( Carl Rogers) thot se qniet
njerzore kan nevoj pr dy kushte q t funksionojn n mnyr krijuese:
1.Siguria psikologjike
2.Liria psikologjike
Kuptimi i fmijs pr sigurin psikologjike mund t vij nga tri proese t lidhura me njri-tjetrin:
1.Pranimi i fmijs si individ me vler t pakushtzuar dhe pasja besim tek ai, pavarsisht nga gjndja e tij e e
tanishme
2.Shmangia e vlersimeve t jashtme dhe nxitja e vetvlersimit
3.Vnia e vetes n pozitat e fmijs, prpjekja pr ta botn nga kndvshtrimi I tij, t kuptuarit dhe t pranuarit e
saj.
3.1 Siguria psikologjike
I rrituri udhrfyes nuk duhet t ngurroj t shpreh reagime t tilla si sjellja jote nuk m plqen ti
je mistrec, je gabim, je dembel. Ndryshimi sht shum i vogl, por ka nj ndikim ky n klimn e
krijueshmris. Shpirti krijues i fmijs ushqehet nga ngrohtsia dhe nga miratimi pozitiv i t rriturve
t rendsishm n jeten e tij. Fmijt, ashtu si ne t gjith, do t priren t krijojn at q duan.22
3.2 Liria psikologjike Liria psikologjike nxit krijueshmrin, duke u lejuar fmijve lirin e shprehjes. Sjellja e fmijve ka nevoj t kt kufinj dhe t formohet sipas nevojave t shoqris, por
shprehja e tyre simbolike nuk duhet t jet e prcaktuar rigorozisht, fmijt duhet ta ndjejn veten mjaft
t sigurt q t provojn gjra t reja dhe tu jepet liria pr ta br kt, brnda kufinjve. Liria e tyre e
shprehjes nuk duhet t pengoj lirin e t tjerve. N nj klim krijuese t rriturit dhe fmijt vlersojn
origjinalitetin ndaj konformizmit, jo njllojshmrin, por ndryshueshmrin e ideve. N duhet t
mbshtesim veten ton eksperimentuese dhe jo at ruajtse.23
Tek fmijet ne duhet t forcojm veten arsyetuese, ruajtse, n nj bot krcnimesh dhe reziqesh, por
gjithashtu duhet t nxitim veten shprehse dhe eksperimentale.
22 Hyrje ne teori dhe filozofi edukimi, M.Topiu, M. Tulina 2011. fq 77-78 23 Po aty
-
KRIJUESHMRIA TEK FMIJT E ARSIMIT FILLOR #MesueseAurela
34
M posht disa nga karakteristikat e t dy vetve:
Vetja ruajtse Vetja eksperimentuese
Dyshuese pr t ren E hapur ndaj prvojave
E kujdesshme Kureshtare
I qndron metodave t njohura Hamndson
Konvencionale Jokomvencionale
I plqen t ndjek rregullat Esht intuitive
Mbshtetet tek t tjert Tregon pavarsi
U shmanget rreziqeve Ndrmerr rreziqe
Dnon gabimin Nuk e ka problem gabimin
Vigjilent pr reziqet Krkon modele t reja
Ka frik nga pasojat I plqen t luaj
sht serioze Shikon ann e knaqshme t gjrave
U shmanget t papriturave I plqen t papriturat
Krkon miratim Prdor prfytyrimin e vet
I mban ndjenjat t mbyllura. Flet pr ndrrat
-
KRIJUESHMRIA TEK FMIJT E ARSIMIT FILLOR #MesueseAurela
35
3.3 Komunikimi
Klima krijuese realizohet nprmjet komunikimit. Shpesh, mnyra sesi shprehesh, ka rndsi dhe
krijon impakte t ndryshme.
Duke prdorur shprehje si m posht ne rrezikojm t zbehim besimin n vetvete t fmijes:Ku e gjete
kt budallallk?, Mos bj pyetje t tilla idiote!, Nuk bn dot nj her nj gj tamam?, S`ka pr
t qen kaq e leht sa e mendon ti., Si nuk mendove nj her., kaq mund t mendosh pr kt?,
Pse nuk mendon para se t flassh?, Gj t menur na the.Prdorimi i shpesht me fmijt i ktyre
thnieve nuk e nxit mendimin krijues, prkundrazi, e frenon at. Ai zbeh shum besimin n vetvete t
fmijs, e dekurajon at, hern tjetr ai do t jet m i trhequr, do t shprehet m pak nga frika e
gjykimit ton.
Ne duhet t`i trajtojm fmijet me mirkuptim, duke lavdruar prpjekjet e tyre n vend t vnies
gjithmon n dukje t gabimeve t tyre, sepse n rast t kundrt fmija do t mendoj se ai mund t bej
vetm gabime dhe do t mbyllet n vetvete.
Krkesat e larta t prindrve ndaj fmijve do t ndikojn n reagimet e fmijs ndaj t menduarit dhe
t nxnit. sht e rndsishme q fmija t nxitet dhe t lejohet t merret me fushn e vet t suksesit.
T menduarit krijues prfshin dhe ndrrmarrjen e rreziqeve. Gadishmria pr t mbrojtur idet dhe
djenjat e veta krkon nje baz t shndosh vlersimi pr veten dhe kjo arrihet nga besimi q i japim
fmijs npermjet fjalve, veprave tona si dhe nga shembulli q japin ne si prindr dhe si msues.
Asnjhre nuk duhet t harrojm se ne jemi modeli me i afrt dhe m i shpesht q fmija priret ta
imitoj.
A. FRENIMI
Shpesh shkolla nuk e stimulon si duhet krijueshmrin. Frenon mendimin krijues:
Mos stimulimi e ideve t reja t nxnsve nga ana e msuesve duke dmtuar aftsit krijuese t nxnsve. Nxnesit duhet ti stimulojm t mendojn at ka sht origjinale dhe, se nuk ka
rndsi sesi mendojn t tjert pr kndvshtrimin e tyre. Edukimi i ktyre shprehive ndihmon
n zhvillimin e mendimit krijues, n rritjen e respektit pr veten, uljen e ankthit para nevojs s
zgjidhjes s detyrave.24
24 Hyrje ne teori dhe filozofi edukimi, M.Topiu, M.Tulina. fq. 80
-
KRIJUESHMRIA TEK FMIJT E ARSIMIT FILLOR #MesueseAurela
36
Konformizmi, t qenurit konform vlerave krkesave t t tjerve, t msuesve t shokve, sht nj tipar q frenon mendimin krijues.
Dnimi i guximit t nxnsve pr t br pyetje, kritikat e parakohshme, jan qndrime t msuesve q frenojn mendimin krijues,
Faktor t tjer q frenojn mendimin krijues jan: mbingarkesa n shkoll, manual t ngjeshura dhe t
organizuara n mnyr dedukitve, duke paraqitur nj abstrakt t fushs n mnyr konize, duke i
krijuar prshtypje nxnsit se njeriu i ka zbuluar t gjitha.
B. NXITJA
Nj msues sht nxits ather kur:
Komunikimi i tij m nxnsin sht i lirshm, i natyrshm larg skenave shkollore, stilit t fryr e t shtrir.
Komunikimi sht shoqror e miqsor larg stilit zyrtar e autoritarist. Komunikimi i edukatorit sht demokratik, i hapur me alternativa, larg stilit direkt, arbitrar e
detyrues.
Komunikimi i edukatorit sht i but, i qet larg stilit komandues udhrues.komunikimi sht nxits dhe i diferencuar sipas ndryshimeve individuale dhe jo globalizuese dhe mbikqyrs i
vrazhd.
Komunikimi i msuesit me nxnsin sht i bazuar n mirkuptim dhe respektin e ndrsjellt dhe jo diskriminues paragjykues.
Komunikimi prcjell mesazhe besimi optimizmi. Studimet t psikologjis eksperimentale, vrojtimi i gjat pedagogjik dhe prvojat tona n fushn e t
msuarit provojn se komunikimi me tiparet e msiprme sht ve t tjerash edhe nj parakusht
kryesor i edukimit mendor t nxnsve.
-
KRIJUESHMRIA TEK FMIJT E ARSIMIT FILLOR #MesueseAurela
37
3.4 Karakteristikat e te menduarit te nxenesve
Me nj msues q mbart cilsit e msiprme, t menduarit e nxnsve kan kto karakteristika:
Produktiv Logjik Kritik Intuitiv dhe racional Krijues e imagjinar Analitik Krahasues Konvergjent Divergjent Fleksibl Alternative Aktiv dhe realizues25
T menduarit krijues sht mjet pr gjenerimin e ideve, q n nj far mnyre mund t zbatohen n
botn e vrtet.
Per kete eshte detyre e shkolles dhe e familjes qe ne bashkepunim me njera-tjetren, te krijojne nj klim
nxitse, pr t rritur kreativitetin tek fmijt.
25 Po aty
-
KRIJUESHMRIA TEK FMIJT E ARSIMIT FILLOR #MesueseAurela
38
Kapitulli 3
1 .Loja dhe roli i saj n krijueshmri
Loja sht aktiviteti kryesor i fmijs ku ai tregon vetveten duke pasqyruar botn q e rrethon. Fmija n loj krijon ato situata q percepton m shpesh n jet. Duke imituar lojn, jetn, marrdhniet
shoqrore t njerzve q e rrethojn, mendimet dhe veprimet e tyre, aktivitetin e kryer n pun, n
mikromjedisin shoqror dhe n familje.
N loj krijohen kushtet pr zhvillimin e gjith proeseve psiqike. Loja gjithmon e detyron fmijn t
vrej, t mendoj, t riprodhoj dhe t zhvilloj kuriozitetin pr dije dhe imagjinat krijuese.
Imitimi
Fmijt duke imituar veprimet e t rriturve, punn e tyre, me imagjinatn e tij krijon n loj nj situat
t till, s cils i nnshtron gjith vullnetin e tij. Po t shohim nj fmij ai e vzhgon me kujdes
shoferin si e nget makinn, si i bie boris dhe kto veprime ai i bn n loj me lodrat e tij.
Fantazia
Fantazia e tij shkon edhe m tutje duke krijuar shum gjra t ndryshme, q nuk i kan par nga t
tjert. Pr kt prindrve u duhet t bjn ndrhyrjen e tyre pr pasqyrimin e prmbajtjes s lojs dhe
pr edukimin e vullnetit pr ti prfunduar deri n fund detyrat e veta para lojs.
Imagjinata dhe krijimtaria lidhen me veprimtarin.
U prket prindrve dhe msuesve q t nxisin kto proese pr t inkurajuar kreativitetin tek fmijt.
Formimi i personalitetit
Loja sht bashkudhtare e pandar n jetn e fmijs. Ajo luan rolin kryesor n formimin e
personalitetit t tij. Esht vrtetuar se loja sht mjeti m i mir ku fmija zhvillohet si nga ana psiqike
ashtu dhe nga ana fizike. Loja q bn nj fmije n marrdhnie me t tjert, me normat, krkesat dhe
rregullat shrben si shkoll e par pr fmijt.
-
KRIJUESHMRIA TEK FMIJT E ARSIMIT FILLOR #MesueseAurela
39
Loja nuk e largon fmijn nga bota e t rriturve, prkundrazi, sht prpjkje e suksesshme e fmijs
pr ta njohur botn e tyre. Ajo sht rruga e prfshirjes n jetn e t rriturve. Loja i shkakton fmijs
ndjenja, gjndje emocionale pozitive si: gzim, optimizm, besim n forcat e veta, siguri dhe humor t
kndshm. Loja i jep fmijs ndjenja t ngrohta dashurie pr bashkmoshatart e tij, msuesit dhe
prindrit. 26
1.1 Loja n shkoll
N loj fmija sht krijues, v n pun imagjinatn, prandaj sht e rndsishme prfshirja e lojs n
praktikn shkollore, n klas. Nprmjt lojs edhe n matematike, msuesit arrijn q nxnsit t
prfshihen n orn e msimit, t jen t interesuar, t japin mendim dhe nxitin mendimin krijues.
Shembuj:
Si mund ti prdor msuesi avantazhet e lojs n matematik; -Pr t dhn kuptimin e trupave
gjeometrik , n nj or msimi t zhvilluar me nxnsite klass s katr,ata t ndar n grupe, duke
prdorur letra me ngjyra, ngjitse, dhe me ndihmn e msuesit ndrtuan disa trupa gjeometrik si kube,
kuboide, piramid, prizm etj.. M pas prcaktuan sa faqe ka secili trup. N tabel msuesja u dha
formulat pr gjetjen siprfaqes s secilit trup. Kjo veprimtari q nxnsit e quajtn loj i ndihmoi ato
t ndrtojn m mir konceptet pr trupat gjeometrik dhe pr gjetjen e siprfaqes s tyre. Puna e
pavarur e tyre pr ti ndrtuar vet trupat, ia lehtsoi konceptin mbi siprfaqen dhe kto nohuri tek
nxnsit rezultuan m t qndrueshme.27
Fmijt e vegjl kan dshir t luajn e t flasin pr lojn. Loja luan nje rol t rndsishm n
procesin krijues .Loja sht interaktiv dhe shoqerore. Loja bhet pa presion . Loja sht
simbolike.Nprmjet lojs fmijt iniciojn ide t reja dhe situata t ndryshme,marrin vendime,
planifikojn, gjejn alternativa, zgjidhin probleme, hulumtojn dhe shpjegojn idet e tyre. Kto te
gjitha jan tipare t rndsishme t procesit t t nxnit q u nevojitet nxnsve t zbatojn n
jet .
Fmijt i konstruktojn njohurit e tyre dhe t kuptuarit e bots, nprmjet ktyre proceseve q
nxisin nprmjet lojs.
26 Psikologji e femijes. J. .Kincher 27 Marre nga praktika, nga zhvillimi i nje ore te hapur ne kuadrin e kualifikimit bdrenda shkolles, Kl IV
-
KRIJUESHMRIA TEK FMIJT E ARSIMIT FILLOR #MesueseAurela
40
Nse msuesi si msimdhns do ta prdor lojn n kontekst t kurrikuls shkollore, kjo mund ta
shtoj suksesin n mnyr t konsiderueshme. Rreth zhvillimit t lojs ka pikpamje t
ndryshme . Disa msues jan t mendimit se loja shte me kuptim plot kur fmijet e lidhin
at me dika . (msimin ). Disa t tjer mendojn se aktivitetet e lojs jan jasht kontekstit t
kurrikuls s shkolls, duke besuar se fmijet gjat lojs duhet t zhvillojn ide dhe tema t
veta.
Hapsira e lojs mund t jet klasa apo ndonj hapsir tjetr , ku gjnden fmijt dhe
msimdhnsit . Loja mund t prfshij nj varg aktivitetesh dhe msuesi mund t vendos se
far sht m e prshtatshme pr nj koh t caktuar . M posht po paraqes disa aktivitete ku
mund t zhvillohet loja :
Loj imagjinative |loj me role psh : (n shtpi , n dyqan , n ambulanc .) Loje n arte psh :(vizatim , kolazh ose vizatim me shkums) Hulumtim psh :(me balt , me uj e dhe) Aktivitete leximi dhe shkrimi psh:(recituesi m i mir , shkrimi m i bukur ) Matematik psh:(aktivitete me trajta t ndryshme , apo me koncepte kohore ) Aktivitete muzikore psh : (koncert me kngt m t bukura , duke perfshir edhe instrumenta
me goditje ose dhe kasetofon).
Konstrukion psh:(modelime , aplikacione etj).
1.2 Roli I lojs n aspekte t ndryshme
Fmijt krijojn situata te tilla ku bhen protagonist pr t shfaqur individualitetin dhe kjo
shte e lidhur ngusht me lojrat e tyre dhe shprehjen prmes tyre . Prandaj kreativiteti sht i
domosdoshm pr t shfaqur botn e tyre shpirtrore .
Lojrat i japin zhvillim fmijve si n aspektin shpirtror ashtu edhe n at fizik .Prmes lojrave
fmijt arrijn deri n at shkall t prfyryrimit objektiv dhe subjektiv , zhvillimit t fantazis pr
gjra reale dhe joreale dhe kjo arrihet fal kompleksitetit q lojrat prbjn n vetvete . Ato jan
pjes t pandashme , t ndjeshme, emocionuese ,t lira saq nuk mund t paramendojn q n
-
KRIJUESHMRIA TEK FMIJT E ARSIMIT FILLOR #MesueseAurela
41
aktivitetet e tyre t prditshme t mos ket lojra (pikrisht ato i japin impulsionin e duhur n
zgjerimin e mundsive dhe shkathtsive pr t shprehurr dhe treguar individualitetin ). Prmes tyre
vihen n pah aftsit e tyre t brndshme t trashguara n mnyre gjenetike , pozicionimet
individuale , fantazia (pr objektet reale dhe imagjinare )kreativiteti , interpretimi (i pavarur ) dhe
prms aktiviteteve dgjimore t vazhduesheme bhen protagonist t vrtet t individualitetit n
grup dhe n rreth . Loja fmijve u sjell knaqesi, argtim , vetbesim , ndjenj pr t bukurn , ku
prms saj , ata perceptojn , prekin botn meteriale dhe shpirtrore dhe bhen pjes e realitetit t
cilit jetojn. Rndsia e lojs pr fmijt konsiston n deprtimin drejt bots s tyre t brndshme n
shprehjen e tr potencialit shpirtror , n ekzistencn e jovarsis tek ta pr gjra t prekshme dhe
t paprekshme , ku pikrisht prms lojs fmijt reagojn , reflektojn e krijojn n mnyren e tyre
individuale .
Loja sht ajo q sjell freskin e kujtess tek fmijt , nxjerr n pah ant pozitive ku fmijt
vetevetiu paraqesin pozitivitetin , pastrtin shpirtrore , pavarsin dhe n loj fmijt krijojn
idealet e tyre dhe reflektojn si lider . Kreativiteti nprmjet lojs z nj vend t posam n
do lnd .
N lndn e gjuhs mund t prnendim, lojn me role,dramatizimet, t cilat nxisin shpirtin krijues tek
fmijt.
N lndn e matematiks mund t prmendim gjetjen e enigmave .
N lndn e edukates shoqrore mund t prmrndim veprimtari praktike si psh : shtrimi i tryezs pr
ngrnie .
Pra kreativileti tek fmijt zhvillohet nprmjet lojs n t gjitha lndt msimore . Por un do t
ndalem m konkretisht n lndn e edukimit muzikor , e cila sht baza e zhvillimit t kreativeitetit
n t gjtha lndt e tjera .
Roli artit muzikor tek fmijt sht mjaft i rndesishm n edukimin e prgjithshm dhe n
zhvillimin intelektual dhe spiritual t fmijeve . Tek fmijt e ciklit fillor ska qllim t vetdijshm per
t krijuar dika konkrete artistike , por n kt mosh ata nisin hapat e para t krijimit dhe pr kt
mosh rndsi paraqet proesi i fillimit t krijimit dhe jo rezultatet .
T gjitha ato q i bjn fmijt e ksaj moshe i realizojne prms lojs me materiale tingullore pa
ndihmn e msuesit .
-
KRIJUESHMRIA TEK FMIJT E ARSIMIT FILLOR #MesueseAurela
42
Fmijve i duhet mundsuar q t knaqen , t shfaqin natyrn e tyre pr fillimet e t krijuarit
duke i prpunuar prjetimet e tyre prms kngve , pjesve melodike t shkurtuara , gjesteve e
lvizjeve .
Tgjitha energjit q ato akumulojn (premes prjetimevem]duhet ti shndrrojn n praktik ,
duke qen vet nismtar pr t krijuar at q do t jet produkt i tyre dhe vetm i mndjes
s tyre . I tr aktiviteti krijues (ku ne sygjerojm q tek ata t rritet ndjenja e kreativitetit t
bhet n formn e lojs , ku ata duhet t motivohen sepse ky sht parakushti i
krijueshmris .
Kjo do t ishte baza e nj `proesi me t ciln ata do t shfaqin talent dhe kt talent ta
zhvillojn edhe ne fusha t tjera. Lvizja dhe vallzimi paraqesin aktivitetin baz perms, t
cilave nxnsit shprehin prjetimet e tyre muzikore por ata duhet t inkurajohen q edhe
kreativitetin ta shprehin prmes artit figurativ dhe shprehjeve gjuhsore, n kt rast nxnsit n
mnyr spontane krijojn at far ndjejn.
Ktu dua t theksoj se t gjith fmijt e talentuar, talentin e tyr e shperhin aty ku ata e ndjejn
m t leht dhe m t mundur (prmes vizatimeve dhe ngjyrosjeve , prmes poezive , tregimeve ,
prmes ritmit dhe melodies dhe prmes imagjinats individuale ).
Prmes lojrave artistike, ne arrijm te realizojm pjesn m t rndsishme t edukimit
muzikor,ata eksperimentojn materiale t ndryshme prmes dgjimeve muzikore . Dgjimet
muzikore zbulojn botn e tyre te brndshme , bhen shprehjes te kreativitetit tek ata .
Arti muzikor sikurse dhe cdo art tjeter mund te shprheje dhe korrelacionin e shprehjes s
kreativitetit dhe t tjera mjaft aktive ,mbreslnse edhe n fusha t tjera t artit (artin
figurativ, dramatik , koreografik ,aplikativ, gjuhsor etj.)
Prandaj shfrytezimi i potencialit muzikor per te arritur rezultate edhe ne arte te tjera eshte i
deshiruar . Degjimet muzikore japin impuls pre te perfytyruar , imagjinuar dhe zhvilluar
kreativitetin tek femijet sepse ngjall ndjenjen e shpirtit krijues .
Pra nprmjet lojs forcohet puna krijuese e fmijve, rritet kreativitet tek ata , gj q on n
formimin e tij si individ .
Loja ka nj forc t jashtzakonshme edukimi . n loj fmijt e ndjejn veten t lir, t
ngroht , t pavarur dhe jasht pasioneve dhe tutelave t ndryshme. Kjo sht e vrtetuar edhe
nga trajtimi q i ka br pedagogu i madh Frobel, rolit dhe rndsis s lojs n edukimin e
fmijve , i cili mbetet aktual pr t sotmen dhe t ardhmen .
-
KRIJUESHMRIA TEK FMIJT E ARSIMIT FILLOR #MesueseAurela
43
Loja sht emocion, lvizje , fantazi, prfyryrim, mendim krijues , prgatitje fizike , menuri, etj
.Aty fmijt vetveprojn pa tutor . Madje n loj fmijt shpenzojn energjit e teprta te
organizmit . 28
1.3 Videolojrat
Hulumtimet kan treguar q fmijt e zhvillojn kreativitetin edhe nprmjet videolojrave .
Fmjet q luajn n videolojra jan m kreativ .
Nga hulumtimet q ka kryer nj studiuese psikologe, e cila quhet Linda Jaskson, ka
rezultuar se :
Djemt dhe vajzat qe luajn n videolojra jan m kreativ se ata q nuk luajn. Prdorimi i telefonit dhe kompjuteri nuk shte i lidhur me zhvillimin e imagjinats. sht zbuluar se djemt luajn lojra t dhunshme , kurse vajzat luajn lojra ku
ekziston nje lloj ndrveprimi.
Megjithat , pavarsisht nga gjinia , rraca apo lloji i lojs, studimet kan zbuluar q
videolojrat jan teknologjia e vetme q ka lidhje me kreativitetin .
Linda Jakson ka thn se ky studim do ti ndihmoj dizanjert e videolojrave q t nxisin
sa m shum kreativitetin tek fmijt .29
sht detyr e msuesit dhe prindit q t zbatojn dhe t vzhgojn lojn si veprimtari inkurajuese e
domosdoshme pr t nxitur kreativitetin tek ata nprmjet imitimit, fantazis, imagjinats dhe lojrave
q zhvillohen n kuadrin e praktiks shkollore.
28 Musa Kraja Pedagogjia fq.195-198 29 http://edugamesresearch.com/blog/tag/linda-jackson/
-
KRIJUESHMRIA TEK FMIJT E ARSIMIT FILLOR #MesueseAurela
44
2.Krijueshmria n praktik
Ky funksion do t ndihmoj individin pr t prballuar kaosin dhe dinamizmin e shoqris dhe t jets
n kt mijvjear.Prandaj sht detyr e shkolls dhe e edukatorve t nxisin krijueshmrin tek
fmija duke mbshtetur aftsit e tyre t lindura krijuese.
Krijueshmria n praktik krkon nj reagim q lidhet si me ndjenjat, ashtu dhe me t menduarit,
qndrimet krijuese t kombinuara (me fusha t ndryshme te shkencs) dhe me aftsit njohse.
Qndrimet krijuese apo prirjet emocionale e bjn fmijn t jet kureshtar, t ndrmarr rreziqe, t
prdor ide t ndrlikuara dhe t ushtroj prfytyrimin.
Aftsit njohse i lejojn fmijs q t krijoj, t prpunoj dhe t luaj me idet e tij.
Esht zbuluar se ekzistojn katr aspekte t aftsive divergjente krijuese t t menduarit, si:
rrjedhshmria, prshtatshmria, origjinaliteti dhe prpunimi.
2.1 Rrjedhshmria
Rrjedhshmria e t menduarit: sht lehtsia q i krijohet individit pr ta prdorur informacionin e
ruajtur kur ai e ka t nevojshme.Sa m shum t prdorn mendja dhe muskujt, sa m shum ti nxitim
ata dhe t shfrytzohen burimet e saj, aq m e madhe do t jet aftsia prpunuese e informacionit.
Thn ndryshe sa m shum ide ti lindin fmijs gjat lojs, aq m i rrjedhshm do t jet ai n gjetjen
zgjidhjeve pr problemet e vrteta dhe t rdsishme t jets. Prandaj msuesi duhet ti stimuloj
fmijt, qe ti shprehin idet e tyre q i lindin gjat puns dhe lojs.
Pr shembull: Loj fjalsh
Sa fjal fillojn me t njejtn shkronj? Etjj
-
KRIJUESHMRIA TEK FMIJT E ARSIMIT FILLOR #MesueseAurela
45
2.2 Prshtatshmria Prshtatshmria sht aftsia q ka individi pr t kaprcyer pengesat mendore duke ndryshuar metodn
e trajtimit t problemit. Pr shembull:
Vizatoni katr vija t drejta q t kalojn npr nnt pika.
Vizatoni nj peshk pa e shkputur lapsin nga fleta.
Nxnsi me prpjekjet e tij mundohet pr t dal nga situata duke shfrytzuar t gjitha njohurit e
marra, potencialin e tij pr ta kaprcyer kt penges mendore dhe n rastin tjetr, sht msuesi ai q e
orienton drejt gjetjes s mundshme.
2.3 Origjinaliteti Origjinaliteti shfaqet me nj reagim t pazakont ose t rrall.Shfaqet si risi. Tipike pr pyetjet q
provojn kt aftsi, sht thirrja pr prdorime interesante pr sende t zakonshme. Pr shembull: Sa
prdorime t tjera mund t ket nj laps? Po libri
2.4 Prpunimi Prpunimi realizohet nga numri i shtesave q mund ti bhet nj nxitjeje t thjesht pr ta br at m
t ndrlikuar.
Numri i krkesave dhe mjeteve pr ta nxitur krijueshmrin sht i pafund, por kjo nuk ka shume
rendesi pr vet faktin, se pr t nxitur krijueshmrin mjafton ta lm fmijn t lir qoft edhe
zhgarravis, sepse ai kshtu do t fantazoj.
Tendenca pr t rritur krkesat dhe pr t siguruar sa m shum mjete pr nxitjen e krijueshmris sht
nj tendenc denigruese, sepse fantazia dhe krijueshmria kan nevoj pr nj baz solide informacioni
dhe njohurish.30
30 Hyrje ne teori dhe filozofi edukimi M.Topiu, M.Tulina fq 77
-
KRIJUESHMRIA TEK FMIJT E ARSIMIT FILLOR #MesueseAurela
46
2.5 Disa teknika t reja: Pr t gjeneruar idet tek fmijt dhe msuesit jan krijuar disa teknika si:
1.Lista SKAMPER q zbrthehet n:
-Seleksiono Mendo far mund t vendossh n vend t tij. -Kombino Bashko me t tjert idet dhe kombino. -Adapto Mendo far tjetr sht si kjo. -Modifiko Zmadho, zvoglo etjj.. Prdor gjra t tjera:
-Elimino Hiq at q duhet shmangur. -Riorganizo Provo model tjetr -Plus ant e mira.
2.PMI: -Minus ant e kqija.
-Pse ju duket interesante.
Prdorimi i ktyre teknikave ka si qllim t prmirsoj planifikimin dhe marrjen e vendimeve.
2.6 Ushtrime pr nxitjen e kreativitetit n praktik:
1.Rishikon mesazhin e pjess: -Pr shembull: (Breshka & Lepuri) Jep mundsi tjetr.
2.A t plqen prfundimi? Rishiko mbylljen. Mund t ket prfundim tjetr? Jep mendimin tnd.
3.Prshkruaj nj personazh filmi q ty t plqen. Pr shembull: (Shreku).
4.Prdorimi i inversionit nj element material mund t vishet nga aftsi pr t vepruar njsoj si nj
qnie njerzore. Pr shembull: Uji nuk sht nj substanc q e pim, por nj substanc q pi.Pr kt
mund t arrihet n shprehjen poetike O Zot , ki mshir pr ujrat e mija q po shuhen nga etja.
5.Mendoni nj kompozim prej mse dhjet fjalish me tem: far thot qeni im pr mua?
6.Si i mendoni njerzit n vitin 2200? Si do ta ken pamjen, far gjuhe do t flasin, me far do t
udhtojn dhe far filozofie do t ken pr jetn? Etj
7.Si mund ta ndalojm kohn n vend?
8.far mund t bjm pr mbrojtjen e natyrs?
9.Numroni sa m shum gjra t pamundura.
10.Si e mendon veten pas 50-vjetsh?
11.Jepet nj shkronj: Cili gjen m shum emra t prvem me kt shkronj? (emra t ndryshm).
-
KRIJUESHMRIA TEK FMIJT E ARSIMIT FILLOR #MesueseAurela
47
3. Roli i personalitetit krijues n progresin e pergjithshm shoqror
N historin e njerzimit ka shum q kan ndryshuar rrnjsisht mnyrn e jetess duke e
prmirsuar at.Po p