Pr klasn VII t arsimit fi llor tetvjear

Prof. dr. Slobotka Aleksovska Prof. dipl. Liljana Antonovska

KIMIAKIMIA

CIP - . , 373.3.016:54(075.2)=163.3, VII- ! /, " . - : # $ #, 2010. - 156 . : . ;30

ISBN 978-608-226-189-81. , " []COBISS.MK-ID 84322314

Prof. dr. Sllobotka ALEKSOVSKAProf. i dipl. Liljana ANTONOVSKA

K I M I Apr klasn VII

n arsimin fi llor tetvjear

RecensentProf. dr. VALENTIN MIREVSKI, Instituti i kimis, Fakultetit matematiko-natyror, Shkup MILICA PAVLLOVA, arsimtare e kimis dhe biologjis n Sh.F. Qirili dhe Metodij fshat Stajkovci Prof. i dipl. pr biologji dhe kimi DANIELLA RADEVSKA, Sh.F. Lazo Trpkovski, Shkup

Lektor gjuhsorVioleta JOVANOVSKA

Prpunimi kompjuterikSllobotka Aleksovska

Korrektura Sllobotka Aleksovska

PrkthyesNeshe Salih

Redaktim profesionalBurhanxhait Nebiu

Lektor M-r Ismail Hamiti

Botues: Ministria e Arsimit dhe Shkencs e Republiks s Maqedonis

Shtyp: Qendra grafi ke shpkp, Shkup

Tirazhi: 16.300

Me vendim t ministrit t Arsimit dhe Shkencs t Republiks s Maqedonis nr.22-4528/1 t dats 16.08.2010, lejohet prdorimi i ktij libri.

3

PARATHNIE

Ky libr u dedikohet nxnsve t klass s shtat t arsimit fi llor. Ai sht i prpilur n pajtim me planin msimor t miratuar dhe me konceptin pr hartimin e librave pr shkollat me arsim t mesm dhe fi llor. N kt vit shkollor pr her t par fi llon msimi i kimis. Prandaj, tema e par sht hyrje n kimi n t ciln nxnsit duhet t njoftohen me at se far shkence sht kimia dhe si arrihet deri tek t vrtetat shkencore n kimi. N temn e dyt studiohen substancat vetit e tyre, ndryshimet dhe klasifi kimi i substancave t pastra dhe przierjet.sht dhn edhe ndarja e przierjeve, si edhe disa metoda themelore pr ndarjen e komponentve nga przierjet. Prve ksaj, sht dhn edhe ndarja e vet substancave t pastra substancat elementare dhe komponimet. N temn e tret fi llimisht studiohet ndrtimi i atomit dhe sistemi periodik, q mandej, n baz t njohurive t arritura, t vazhdohet me studimin e lidhjeve kimike. Me t gjitha kto njohuri t arritura, n katr kapitujt e fundit (IV, V, VI dhe VII) jan studiuar grupet themelore t komponimeve kimike (oksidet, acidet, hidroksidet dhe kriprat). N kt libr, prve njsive msimore, jan t dhna edhe pyetje dhe detyra, rikujtues i vogl, aplikimet kuriozitete, test dhe m n fund fjalori terminologjik. Prve asaj se e prmbajn tekstin themelor, njsit themelore prmbajn edhe nj numr t madh fotografi sh, tabela, skema, eksperimente dhe shembuj t detyrave t zgjedhura. E gjith kjo sht br me qllim q nxnsit m leht ti kuptojn dhe msojn faktet e ndrlikuara shkencore. Eksperimentet jan t veuara nn titull Laboratori yn i vogl, dhe gjenden n vendet e njsive msimore ku mendojm se duhet t kryhen gjat ors msimore. Eksperimentet m t thjeshta i kryejn vet nxnsit, ndrsa ato m t ndrlikuarat dhe m t rrezikshmet, i kryen arsimtari. Sa, dhe cilat prej tyre do t jen t realizuara gjat ors msimore, varet nga arsimtari dhe nga mundsit e shkolls. M me rndsi sht q, nprmjet eksperimenteve, nxnsit t kuptojn se eksperimenti sht nj ndr mjetet m t rndsishme metodike-didaktike n t msuarit e kimis. Prve ksaj, eksperimentet kan pr qllim q ta zgjojn kuriozitetin dhe frymn hulumtuese tek nxnsit. Shembujt e zgjedhur jan ashtu t paramenduara q e prcjellin rrjedhimin si dhe metodologjin e zgjidhjes s detyrs, bashk me t menduarit dhe lidhjen e fakteve. N kt mnyr nxnsit jo vetm q do ta msojn materialin, por edhe do t msojn se si duhet msuar, gjegjsisht si ti sintetizojn faktet shkencore dhe ti prdorin n raste konkrete. N disa vende t tekstit, n t a.sh.q. Shtojca jan veuar fakte t rndsishme, aplikime ose risi shkencore t lidhura me tekstin themelor. Roli i tyre sht q tjua afrojn kimin nxnsve, ta popullarizojn dhe q tjua zgjoj interesin pr t fi tuar dituri t reja. Nxnsi nuk duhet ti msoj, por sht e preferueshme q ti lexoj. N fund t do pjese tematike sht dhn rikujtues i vogl i cili, n fakt, sht rezymeja e tems. Ai i prmban t gjitha faktet e rndsishme q duhet nxnsi ti prvetsoj nga tema e dhn.

4

N fund t materialit sht i dhn testi pr vetkontrollim. Pjesa m e madhe e pyetjeve n testin jan ashtu t parashtruara q nuk krkojn vetm reproduktim t dituris, por edhe kuptim dhe prdorim t dituris s fi tuar n situat konkrete. Libri mbaron me Fjalorin terminologjik n t cilin jan t defi nuar t gjitha termet q ndodhen n kt libr. I nderuar dhe i dashur nxns, shpresojm se ky libr do ti mundsoj q ti arrish diturit themelore n degn e kimis. Prve ksaj, shpresojm se tek ty do ta zgjoj dashurin ndaj shkencs, e veanrisht ndaj kimis, dhe do t motivoj q t krkosh dituri t reja dhe t hulumtosh. Kur do ta prdorsh kt libr, vizitoje edhe ueb-faqen: http://www.chemistry.schools.edu.mk, e poashtu edhe faqet e ngjashme.

Pr t gjitha pyetjet tuaja, sugjerimet, diskutimet e kimis, drejtohu n kto e-mail adresa:

bote@pmf.ukim.mk ose bote.aleksovska@gmail.com

antonovskaliljana@yahoo.com

dshirojm pun t kndshme dhe t suksesshme!

UTORT

5

Termet:

Kimia Metod shkencore Vzhgim Eksperiment Mjete laboratorike

I.HYRJE

6

ka studion kimia dhe cilat jan qllimet e saja? Me kimin je ballafaquar edhe n arsimimin e deritanishm. Kshtu, shumica e termeve dhe ligjeve q i ke msuar n lndt q jan t lidhura me natyrn jan lnd studimi t kimis. Natyra sht lnd e pashtershme pr hulumtim dhe laboratori m i madh. Ajo sht e pandashme dhe unike, e me t mbizotrojn ligjet natyrore. gjithat, ajo sht aq voluminoze dhe e ndrlikuar, q duhet t studiohet n m shum shkenca. Shkencat t cilat e studiojn natyrn dhe ligjet q mbisundojn n t, quhen shkencat natyrore. Shkencat natyrore jan fi zika, kimia dhe biologjia. Kto tri shkenca kan lnd t ndryshme studimi, por prsri ato ndrmjet veti jan t lidhura dhe e plotsojn njra tjetrn, pikrisht pr shkak t natyrs s vetme q ekziston. Kimia sht shkenc natyrore e cila i studion substancat. Substancat jan gjithkund rreth nesh: ajrin q e thithim, ujin q e pim, toka n t ciln haprojm, ushqimin q e konsumojm, bimt, shtazt, trupi i njeriut etj., jan t ndrtuar nga substancat. Kimia e zbulon prbrjen e substancave dhe vetit e tyre, ndrsa n varshmri nga vetit e tyre, substancat prdoren pr qllime t ndryshme. Por, substancat vazhdimisht ndryshojn, ndrsa ato jan veanrisht t rndsishme pr kimistt. Duke i ditur ndryshimet kimike dhe ligjshmrit t cilat ato u nnshtrohen, kimistt mund ti studiojn ndryshimet n natyr, por edhe t formojn substanca t reja. Sipas gjith ksaj, pr kimin mund ta japim defi nicionin e poshtshnuar:

Kimia sht shkenc e cila i studion substancat, prbrjen e tyre, vetit dhe ndryshimet e tyre dhe ligjet sipas t cilave zhvillohen ato ndryshime.

Natyrisht, substancat dhe ndryshimet e tyre jan lnd shum e gjer e hulumtimit. Disa substanca hyjn n prbrjen e natyrs jo t gjall, ndrsa t tjerat,

n prbrjen e organizmave t gjalla, e disa t tjera i ka krijuar njeriu. Shndrrimet e shumta t substancave kryhen n mnyr spontane, e disa njeriu vet i ka krijuar. N organizmat e gjalla vazhdimisht ndodhin shndrrime kimike t substancave. Derisa edhe emocionet jan t lidhura me shndrrimet kimike t disa substancave!

I.1 LND STUDIMI DHE QLLIMET E KIMIS SI SHKENC

Fig. I. 2. Edhe dashuria sht kimi!

Fig. I.1. Natyra, bukuria e saj fascinuese, fuqia dhe fshehtsia sht inspirimi m i madh pr shkenctart

7

Pr shkak se i studion substancat dhe shndrrimet e tyre, kimia sht themel pr zhvillimin e shum t a.sh.q shkenca aplikative. Prandaj, prve se sht shkenc natyrore, kimia sht edhe shkenc elementare. Lidhja e kimis me shkencat t tjera natyrore dhe me disa shkenca aplikative sht e dhn n fi gurn I.3.

Fig. I.3. Lidhja e kimis me shkencat e tjera.

Q t tri shkencat natyrore nuk munden prerazi t ndahen njra nga tjetra, prandaj nga kto jan zhvilluar ato kufi tare, ose t a.sh.q shkenca interdisciplinare si kimia fi zike, biokimia, biofi zika etj. Nga ana tjetr, vet kimia sht shkenc aq e gjer, ashtu q pr studim m t leht ajo duhet t jet e ndar n m shum deg si jan:kimia inorganike, kimia organike, kimia analitike etj.

Kimia dikur dhe sot

Kimia i ka rrnjt e saja q nga koht e lashta, pr shkak t prdorimit t saj n jetn e prditshme t njeriut. Q nga koha e gurit, nga materiet natyrore njeriu ka fi tuar ngjyra dhe materie me er. Madje, sht msuar t shkrij xehe dhe nga ato t prodhoj lnd t ndryshme, dhe po ashtu e ka zhvilluar edhe prfi timin e produkteve qeramike.

Por, kimia nuk sht shkenc e cila merret vetm me fakte, por do her krkon prgjigje n pyetjen pse, gjegjsisht mundohet ti shpjegoj faktet. Prpjekjet q t kuptohet se pse substancat e ndryshme kan veti t ndryshme (ngjyra, era etj.) dhe pse kalojn npr ndryshime nn ndikimin e ndonj faktori, kan mundsuar deri tek parashtrimi i teorive t para pr natyrn. Kshtu, grekt e vjetr e kan llogaritur se uji, zjarri, toka dhe ajri jan katr elemente kryesore nga t cilat jan ndrtuar gjithka q ekziston.

Fig. I.4 Katr elemente kryesore nga t cilat grekt e vjetr e kan llogaritur se gjithka sht e ndrtuar

Zjarri

Toka

Uji

Ajri

Fizika

Teknologjia

Metalurgjia

Ekologjia

BiologjiaMjeksia

Farmacia

Gjeologjia

KIMIA

8

Dshira pr ar ka mundsuar paraqitjen e alkimis. Alkimistt, duke e krkuar gurin e menuris n t cilin kan besuar se metalet munden t shndrrohen n ar, kan pasur sukses t fi tojn shum komponime t reja dhe ti zhvillojn proceset e ndryshme kimike.

Sidoqoft, kimia sht br shkenc e vrtet pas zbulimit t ligjit pr ruajtjen e mass nga Antoan Lavuazie. Ai sht munduar q n baz t fakteve eksperimentale t nxjerr prfundim me ka e ka paraqitur metodn shkencore n kimi. Prandaj, Lavoazieu njihet si babai i kimis.

M tutje, kimia sht zhvilluar m intensivisht, ndrsa shekulli i kaluar m sakt mund t quhet si shekulli i kimis. Sot, jeta nuk mund t paramendohet pa kimi. Shum lnd n amvisri, veshje, materiale ndrtimore dhe t tjerat, jan rezultat i prparimit t kimis. N zgjidhjen e problemeve pr prfi timin e ushqimit, kimia ka kontribut t rndsishm pr shkak t prodhimtaris s plehrave artifi ciale, lndve pr mbrojtje t bimve nga smundje t ndryshme dhe dmtuesve si dhe ato t cilat e shpejtojn rritjen e bimve. Mjeksia moderne dhe farmacia prparimin e tyre n shkall t lart e kan arritur fal prparimit t kimis. Shum smundje t

pashrueshme tani jan t shrueshme fal zbulimit t barnave t reja. N krkimin e burimeve t energjis, kimia luan rol t rndsishm. Prve ksaj, ajo sht n krkim t vazhdueshm t substancave t reja q do t ken veti t dshiruara. Nj shembull i ktill jan materialet plastike me t cilat do dit ballafaqohemi.

Fig.I.7. Laborator modern kimik

Fig. I.5. Foto nga laboratori i lasht alkimik

Fig.I.6. ntoan Lavoazie babai i kimis moderne.

9

Q t arrihet deri tek e vrteta shkencore, shkenca prdor metod shkencore ose metod pr hulumtim. Metoda shkencore prfshin: vzhgim, parashtrim t hipotezs, eksperimentin, parashtrimi i teoris, kontrolli i teoris. Vend kryesor n metodn shkencore merr eksperimenti.

Eksperimenti paraqet mnyr e kontrolluar dhe e menduar, saktsisht e defi nuar ku kryhen ndryshime fi zike dhe/ose kimike. Gjat eksperimentit kryhet vzhgimi dhe matja.

Vzhgimi paraqet ndjekje t kujdesshme, t koncentruar t lndve, substancave, dukurive dhe ndryshimet q ndodhin n natyr ose gjat eksperimentit. Gjat vzhgimit mbledhim t dhna t caktuara. Sipas ksaj at q e vrejm gjat vzhgimit, nxjerrim prfundime t duhura. Me matje fi tohen prfundime kuantitative. Matja paraqet krahasim t madhsis s vetis q e masim me madhsin e po t njjts veti e cila sht e marr si standard. Pr shembull, kur e masim gjatsin e nj lnde, e krahasojm me gjatsin e 1 metri, domethn e njjta madhsi e marr si standard.

Vzhgimi dhe eksperimenti na nxisin q t mendojm se pse kryhet ndonj dukuri, pse ndonj veti sht pikrisht e till si sht etj., gjegjsisht t mendojm pr problemin shkencor q duhet ta zgjidhim. Q ti shpjegojm t gjith kto gjra, m s pari e parashtrojm hipotezn. Hipoteza sht supozim pr at se si mundemi ta zgjidhim problemin shkencor. Por, q ta vrtetojm hipotezn, prsri kryejm eksperimente. Nse hipoteza vrtetohet, ather mund t arrihet n teori. gjithat, do teori vazhdimisht duhet t kontrollohet nprmjet eksperimenteve t reja. Ashtu q, do teori vazhdimisht sht nn thjerrn e shkencs. Shkenctart shpeshher i mbledhin faktet e tyre shkencore me paraqitjet t cilat quhen ligje shkencore. Lidhja ndrmjet eksperimentit, hipotezs, teoris dhe ligjeve sht e dhn n fi gurn I.10.

I.2 KIMIA SHT SHKENC EKSPERIMENTALE

Fig.I.8. Gjat eksperimentit kryhet vzhgimi dhe matja.

10

Fig. I.9. Gjat eksperimentit kryhet vzhgimi dhe matja.

Gjat studimit t kimis, shpeshher edhe ti do t kesh rolin e shkenctarit. Do t duhet t eksperimentosh, hulumtosh dhe zgjidhsh problem konkret. Prandaj, q n fi llim duhet t njoftohesh me mjetet themelore laboratorike q prdoren n kimi dhe se si t punosh me to. Mjetet themelore laboratorike jan t dhna n fi gurn I.10. Gjat msimit t kimis, poashtu do t prdorsh edhe kemikale t ndryshme.Disa kemikale mund t jen t rrezikshme dhe t dmshme, prandaj sht e nevojshme edhe t njoftohesh me shenjat pr paralajmrim (bela I.1), si dhe me rregullat pr pun t sigurt. Ja disa nga rregullat themelore:

Vzhgim

Mbledhja e t dhnave, eksperiment Ligje shkencore

Testimi i hipotezs me eksperimente Teoria

Parashtrim hipotezs

Nj pjes e masave pr kujdes dhe rregullat e sjelljes gjat kryerjes s eksperimenteve

Prdor mjetet mbrojtse t parapara, veanrisht syze laboratorike.

Kujdes n shenjat pr paralajmrim. Substancat mos i prek direkt me dor dhe mos e

provo shijen. Mos e merr ern direkt mbi en t hapur, por

hern e par me lvizjen e dors merre ern mbi en t hapur

Kur e kryen eksperimentin, veanrisht kur bn nxehje, hapjen e epruvets ktheje nga ana q nuk ka dikush.

Pas puns s mbaruar, laj mjetet laboratorike dhe kemikalet ktheji n vendet e duhura;

dhe t tjera.

Fig. I.10. Syze laboratorike. Ato duhet vazhdimisht t mbahen gjat kryerjes s eksperimenteve.

i

11

Tabela I.1 Shenjat pr paralajmrim dhe pr rrezik potencial

SIMBOLI KUPTIMI I SIMBOLIT SIMBOLIKUPTIMI I SIMBOLIT

SUBSTANC IRRITUESE(IRITANT)

MJET OKSIDUES

(KSIDANS)

SUBSTANC E DMSHME

PR SHNDETIN

SUBSTANC RADIOAKTIVE

SUBSTANC KORROZIVE:t gjitha acidet

dhe bazat e koncentruara.

SUBSTANC EKSPLOZIVE

SUBSTANC Q NDIZET

LEHT

SUBSTANC Q SHT NDOTS I

AMBIENTIT JETSOR

SUBSTANC ME NDEZJE EKSTREME

SUBSTANC KANCERO-

GJENE

SUBSTANC TOKSIKE

(HELMUESE)

SUBSTANC E

RREZIKSHME BIOLOGJIKE

12

Fig. I. 11. Mjete themelore laboratorike

1. Epruveta 2. En laboratorike 3. Hink 4. rlenmaer

5.nzur 6. lba me baz t rrafsht 7. Shishe laboratorike

8. lba me baz t rrumbullakt

9. Qelqore e ors 10. En porcelani 11. Bluj 12. Lug metalike

13. Spatul 14. Masha metalike

15. Mbajts pr epruveta

16. Llamb spiritusi17. Lug pr

djegie18. Kapsi prej drurit

13

Ktu shkurtimisht do t prmendim prse shrbejn mjetet themelore laboratorike. N kt pjes do t kthehesh shum shpesh, sepse me disa nga kto terme q jan t dhna ktu do t ballafaqohesh m tutje duke e lexuar materialin, e veanrisht gjat zhvillimit t eksperimenteve.

Epruvetat (1) shrbejn pr kryerjen e reaksioneve kimike me sasi t vogla t substancave.

Gotat laboratorike (2) shrbejn pr kryerjen e reaksioneve kimike, pr tretjen e substancave, mbledhjen e fi ltratit, nxehje etj.

Hinkat laboratorike (3) shrbejn pr fi ltrim dhe pr derdhjen e lngjeve prej njrn n en tjetr.

rlenmaer (4). Shrbejn pr kryerjen e reaksioneve kimike, pr mbledhjen dhe ruajtjen e lngjeve etj.

nzurat (5) marrin pjes n t a.sh.q en matse dhe t cilat shrbejn pr matjen e vllimit t caktuar t lngjeve.

lbat me baz t rrafsht (6) marrin pjes n t a.sh.q en matse t cilat, m s shpeshti, shrbejn pr prgatitjen dhe ruajtjen e vllimit t caktuar t tretsirs.

Shishe laboratorike (7) shrben pr ruajtjen e substancave t ngurta dhe t lngta.

8. lbat me baz t rrumbullakt (8) shrbejn pr kryerjen e reaksioneve, nxehjeve, mbledhjen e gazrave, distilim etj.

Qelqoret e ors (9) shrbejn pr kryerjen e kristalizimit n temperatur t zakonshme (avullim deri n t that), pr matjen e substancave t ngurta, pr mbulimin e enve n t cilat ndodhen disa substanca etj.

En porcelani (10) shrben pr avullim deri n t that t tretjeve n sasi t vogla, pr shkrirjen e substancave, mbledhjen e fi ltratit, kryerjen e reaksioneve kimike etj.

Bluja (11) sht en porcelani me mure t trasha. Shrben pr imtsimin dhe coptimin e substancave t ngurta.

Mbajts pr epruveta (12) Spatul (13) shrbejn pr marrjen e sasive t vogla t substancs s ngurt. asha metalike (14) shrbejn pr mbajtjen dhe zhvendosjen e enve t nxehura. Lug metalike (15) prdoret pr marrjen e substancave t ngurta. Llamb spiritusi (16) si edhe fl akdhns t tjer shrbejn si mjete pr nxehje. Lug pr nxehje (17) prdoret pr nxehjen e ndonj substance t ngurt, direkt n

fl ak t hapur.

Kaps prej druri (18) shrbejn pr mbajtjen e epruvetave gjat nxehjes s shkurtr n fl ak t hapur.

14

KA MSOVE?

1. Krko informata pr rolin e kimis n farmaci, metalurgji, ndrtimtari dhe n deg t tjera.

2. N baz t emrit, prcakto lndn pr studimin e biokimis, gjeokimis dhe agrokimis.

3. Cilin mjet mund ta prdorsh pr nxehjen e substancs s ngurt? 4. ka do t kishe prdorur nse dshiron ta derdhsh ndonj lng prej nj ene n

en tjetr?

HULUMTO!

Zgjidh dy objekte interesante, substanca ose lnd dhe vzhgoi me kujdes. Shnoi vrejtjet e tua gjat vzhgimit.

Me ndihmn e arsimtarit mate masn e nj qelqore t ors s zbrazt. Mandej n t vendos ndonj substanc dhe prsri mate. Sa sht masa e substancs?

Me menzur mate 35 ml uj. Arsimtari do tju jap udhzime se si ta lexosh vllimin e lngut.

Nga laboratori shkollor merr disa shishe me kemikale dhe shikoi etiketat n to. Gjej shenjat pr paralajmrim e rrezikut dhe nxjerr prfundim pr at se cilat prej tyre jan t njjta pr m shum substanca.

RIKUJTUESI I VOGL

Kimia sht shkenc natyrore dhe eksperimentale e cila i studion substancat, prbrjen e tyre, ndryshimet e tyre dhe ligjet sipas t cilave zhvillohen kto ndryshime.

Kimia ka ndikim t madh n t gjitha fushat e jets. Q t arrihet deri tek e vrteta shkencore, n kimi prdoret metoda shkencore.

Ajo e prfshin hulumtimin, q shpeshher e pranon vzhgimin, eksperimentin dhe matjen.

Eksperimenti paraqet mnyr e kontrolluar dhe e menduar, saktsisht e defi nuar ku kryhen ndryshimet fi zike dhe/ose kimike.

Eksperimentet zhvillohen me ndihmn e mjeteve laboratorike. Shenjat pr paralajmrim dhe masat e kujdesit gjat puns me substancat kimike

duhet t dihen dhe t respektohen

Termet:

Substanca

Vetit fi zike

Vetit kimike

Ndryshime fi zike

Ndryshime kimike

Substanca t pastra

Przierjet

Przierje homogjene

Przierje heterogjene

II.1.SUBSTANCAT-VETIT,

NDRYSHIMET DHE KLASIFIKIMI

16

Substancat ndryshojn sipas vetive t tyre

Q nga fi llimi i ktij libri prmendm se substancat jan kudo rreth nesh. Por, ka sht substanca? Nn termin substanc nnkuptojm nj nga format e paraqitura t materies. E gjith natyra e gjall dhe jo e gjall, e dukshme dhe e padukshme, sht e ndrtuar nga substancat. Me substancat jemi n kontakt t prhershm, por edhe vet ne prbhemi nga substancat. Ajo ka sht e rndsishme t theksohet n lidhje me substancat sht se substancat zn vllim t caktuar dhe kan mas. Ato substanca ose przierje t substancave t cilat kan kuptim teknik dhe teknologjik dhe nga t cilat prodhohen lnd t ndryshme quhen materiale. Ekziston nj numr i madh i a.sh.q substanca natyrore, por ekzistojn edhe t atilla t cilat i ka krijuar njeriu.

Fig. II.1.1. Substanca t ndryshme. a) Shkmbinjt n natyr prbhen nga shumica e substancave. b) Disa substanca, si sht bakri q sht i paraqitur n kt fi gur, kan kuptim teknik. c) Substancat, si sht sheqeri i cili sht i paraqitur n fi gur, e prdorim si ushqim. d) Kto gota plastike prbhen nga substancat q i ka krijuar njeriu.

Shumica e substancave ndrmjet veti dallohen sipas vetive t tyre. N prgjithsi, kur fl asim pr vetit mendojm n karakteristika t caktuara, gjegjsisht tipare q jan tipike pr dika ose pr dik. Ashtu q, nse dshirojm ta prshkruajm ndonj person do t themi se si sht ngjyra e fl okve dhe syve t tij, sa sht i gjat etj., ndrsa mundet edhe ta prshkruajm karakterin e tij sipas reaksioneve t tij n situata t caktuara. Sipas prshkrimit t prgjithshm, kt person do t mund ta dallojm nga t tjerat. N mnyr t ngjashme veprojm edhe kur fl asim pr substancat. do substanc ka shum veti. Disa nga vetit mund t jen t njjta pr m shum substanca. Pr shembull, ekzistojn nj numr i madh i substancave n gjendje t ngurt agregate me ngjyr t zez, ose, nj numr i madh substancash q jan gazra pangjyr etj. gjithat, ajo q sht e rndsishme t theksohet sht se nuk munden t gjitha vetit pr dy substanca t jen t njjta. Domethn, shumica e vetive e karakterizon nj substanc t caktuar. Natyrisht, njohja e vetive t substancave sht shum e rndsishme, para s gjithash q t mund ti dallojm njrn nga tjetra, por edhe q t mundemi, n baz t vetive t prbashkta, ti klasifi kojm n grupe t caktuara. Veanrisht me rndsi sht q t dihet se prdorimi i substancave varet nga vetit e tyre. N prgjithsi, vetit e substancave ndahen n fi zike dhe kimike.

II.1.1. SUBSTANCAT DHE VETIT E TYRE

a dcb

17

Vetit fi zike

Vetit fi zike t substancave jan m t dukshme sesa ato kimike, sepse nj pjes e ktyre vetive mund ti regjistrojm me shqisat tona. Kshtu, substancat ndodhen n gjendje agregate t caktuar, kan ngjyr t caktuar, disa kan edhe er dhe shije t caktuar etj. gjithat, edhe pse mundemi ti shohim se si nj substanc e ngurt shkrihet, temperaturn e sakt t shkrirjes nuk mundemi ta regjistrojm me shqisat tona. Pr kt qllim prdorim termometr. Ekzistojn edhe veti t tjera fi zike t cilat mund ti caktojm me instrumente, e jo me shqisa. Kshtu jan, pr shembull, dendsia, prueshmria elektrike, temperatura e vlimit, viskoziteti etj. Nga kjo, mund t themi se:

Vetit fi zike t substancave jan ato veti t cilat mund ti vrejm me shqisat tona ose ti regjistrojm dhe ti matim me instrumente.

Disa veti fi zike t substancave t veanta (nj, substanc e pastr) quhen veti fi zike karakteristike, si jan: dendsia, fortsia, temperatura e shkrirjes, temperatura e vlimit, tretshmria, prueshmria elektrike dhe e nxehtsis e t tjera.

Fig. II.1.2. Nj nga vetit e substancave sht era e saj e kndshme.

Fig. II.1.3. N limon gjenden substanca q kan veti t shijes s thart.

Fig.II.1.4. Mjalti sht substanc e cila, prve se ka shije t mbl, ka edhe viskozitet t madh.

Fig.II.1.5. T gjitha sub-stancat q jan t paraqi-tura ktu jan n gjendje t ngurt agregate, por kan ngjyra t ndryshme.

Fig.II.1.6. Nj veti e rnd-sishme e hekurit sht se mun-det t farkohet, telzohet etj.

18

Vetit karakteristike fi zike nuk varen nga madhsia e mostrs, gjegjsisht nga sasia e substancs. Pr shembull, kripa e kuzhins (sipas prbrjes kimike klorur natriumi), mund t jet n form t pluhurit t imt ose po n form t kristaleve t mdha t krips gurore, por sidoqoft, do shembull t krips s kuzhins, n sasi t fardoshme, ka dendsi t njjt prej 2,163 g/cm3, temperatur t shkrirjes prej 803 C, ndrsa n temperatur t dhoms do her treten 35,86 gram t krips s kuzhins n 100 gram uj.

Ekzistojn disa veti q jan tipike vetm pr nj numr t vogl t substancave. Kshtu pr shembull, hekuri ka veti magnetike, q domethn se mund t jet i trhequr nga magneti.di, po ashtu, ka veti t sublimoj gjegjsisht t kaloj nga gjendja agregate e ngurt, direkt n gjendje t gazt.

Vetit kimike

Vetit kimike sht m vshtir q ti vrejm, por sidoqoft, t provojm ti shohim nprmjet shembujve nga jeta e prditshme. E ke t njohur se nn ndikimin e faktorve t jashtm gozhdt metalike, si dhe lndt e tjera t hekurit ndryshken, ku sht e dukshme se kryhen ndryshime n prbrjen kimike. Ari, edhe pse sht nn ndikim t kushteve t jashtme nuk pson n asnj ndryshim. Domethn, hekuri ka aftsi t psoj ndryshime t caktuara, ndrsa ari jo (Fig. II.1.10).

Fig. II.1.10. Sendet e hekurta n ajr ndryshken (), por jo edhe t arit (b).

Fig.II.1.8. Dendsia e lngjeve matet me mjetin t njohur me emrin areometr.

Fig.II.1.9. Hekuri ka veti magnetike dhe prandaj magneti i trheq.

Fig.II.1.7. mperaturat e shkrirjes s substancave t ngurta mund t maten me t a.sh.q. aparat i ileit.

a) b)

19

Natyrisht, e dim se benzina ka aftsi t digjet gjat s cils fi tohen substanca t gazta, ndrsa uji nuk ka aftsi t digjet. Nse n cop shkumsi derdhet acidi klorhidrik nga amvisria do t vrehet ndryshim i dukshm. Por nse acidin klorhidrik e pikojm n plastik, nuk do t ndodh asnj ndryshim. Ekzistojn edhe shum shembuj t ktill, por edhe kto jan t mjaftueshme q ta defi nojm termin veti kimike.

Veti kimike sht aftsia e substancs t psoj lloj t caktuar t ndryshimit kimik (ndryshim i identitetit t tij) nn ndikimi e substancave t tjera ose nn ndikimin e faktorve t jashtm.

E tr ajo q u tha m sipr, sht sublimuar n foton e mposhtme:

Fig. II.1.11. Rezyme pr vetit kimike dhe fi zike t substancave.

KA MSOVE?

1. Lexoje tekstin e dhn: Sulfuri, substanc e ngurt me ngjyr t verdh, e cila leht imtsohet. Nuk tretet n uj. Nse ndizet, digjet n ajr. Vlon n temperatur prej 445C. Ka aftsi t bashkohet me metalet. Cilat veti fi zike dhe kimike t sulfurit mund ti prmendsh nga ky tekst i dhn?

HULUMTO!

Puna n grupe: Pr krkesn e mposhtme, parashtroni hipotez, bni plan pr pun, hulumtoni dhe/ose kryeni eksperiment dhe jepni prfundim. Prfundimet mund ti prezantoni me tabel.

Shqyrto nj pjes t vetive fi zike dhe kimike t ktyre substancave: sheqer, krip t kuzhins, vaj pr ushqim, cop qelqi dhe letr.

VETIT E SUBSTANCAVE

VETIT FIZIKE

ngjyraeradendsiatemperatura e shkrirjestemperatura e vlimitngurtsia

VETIT KIMIKE

aftsia e substancs t p-soj ndryshim kimik (ndry-shim i identitetit t tij) nn ndikimin e substancave t tjera ose nn ndikimin e fak-torve t jashtm.

20

Substancat n natyr, si ato q i ka krijuar njeriu jan t nnshtruara n ndryshime. Ndonjher ndryshimet ndodhin nn ndikimin e faktorve t jashtm ose, njeriu me vetdijen e tij i shkakton. Ashtu q, shkmbinjt bien, qelqi mund t thyhet, qiriu mund t digjet, sheqeri t tretet n uj, uji t avullohet etj. Gjegjsisht, si ekzistojn nj numr i madh i substancave, ekzistojn edhe nj numr i madh i ndryshimeve t ndryshme n t cilat ato u nnshtrohen. Dhe ngjashm si edhe vetit e substancave, edhe ndryshimet e tyre mund t jen fi zike dhe kimike.

Ndryshimet fi zike

Pam se n kushte t caktuara substancat tregojn veti t caktuara fi zike. Kshtu, pr shembull, e dim se n kushte normale uji sht lng pa ngjyr. Por, nse e zmadhojm temperaturn ai do t shndrrohet n avull, ndrsa nse e zvoglojm deri n 0 C do t ngrij. Domethn, gjendja e tij agregate sht ndryshuar. Nga jeta e prditshme e dim se kur tretim sheqer n uj, nse e zmadhojm temperaturn, do t mund t tretim sasi m t madhe t sheqerit n vllimin e njjt t ujit. Kjo domethn se sht zmadhuar tretshmria e sheqerit ose, m saktsisht, vlera e tretshmris. Kto shembuj jan ilustrim pr ndryshime fi zike. Q m mir ta kuptojm se ka ndodh gjat ndryshimeve fi zike, do t bjm disa eksperimente:

II.1.2. NDRYSHIMET E SUBSTANCAVE

Laboratori yn i vogl Eksperimenti II.1.1: Ndryshi-mi i gjendjes agregate t ujitMjetet e nevojshme dhe substan-cat: got, qelqore e ors, llamb spiritusi, cop akulli.Veprimi: N nj got vendos disa cop akull dhe gotn nxehe n llamb spiritusi. Nxehe derisa uji t vloj. N hapjen e gots ven-dos qelqoren e ors. ka vren? Cila sht substanca n muret e qelqores s ors?

Laboratori yn i vogl Eksperimenti II.1.2: Ndry-shimi i forms s substancs Mjetet e nevojshme dhe substan-cat: bluj, krip deti.Veprimi: Merr nj cop m t mad-he t krips s detit. Merr shijen e krips, e mandej n bluj t pastr dhe me shtyps t pastr, imtsoje. Pasi q ta imtsosh, prsri provo shijen e saj.

Fig. II.1.12. ) N 0C uji ngrin, ndrsa n temperatura m t larta (b) uji kalon n avull. Ndryshimi i gjendjes agregate paraqet ndryshim fi zik.a b

21

Nga eksperimentet e kryera sigurisht ke vrejtur se gjat ndryshimit t gjendjes agregate, ndryshimit t forms dhe tretjes ndodhin ndryshime fi zike. N donjrn nga eksperimentet e kryera para se t shkaktosh ndryshim fi zik, pikspari identifi kon substancat sipas vetive t tyre. Prandaj, sigurisht ke vrejtur se pas mbarimit t ndryshimit, srish e fi tove t njjtn substanc. Prandaj, nga e gjith kjo q deri tani e theksuam, mund t prfundojm se:

Ndryshimet fi zike jan ndryshime t atilla gjat s cils vjen deri tek ndryshimi i vetive fi zike, ose t vlerave t tyre, por nuk vjen deri tek ndryshimi i identitetit t substancs. Gjat ndryshimeve fi zike nuk formohen substanca t reja.

Si do t shohim, plotsisht e kundrta ndodh gjat ndryshimeve kimike.

Ndryshimet kimike

Pr dallim nga ndryshimet fi zike t cilat jan mjaft t dukshme, ndryshimet kimike ndonjher shum leht vrehen, por ndonjher sht vshtir t dallohen. Q m mir ti kuptojm ndryshimet kimike, do t kryejm disa eksperimente.

Laboratori yn i vogl Eksperimenti II.1.3: Tretja e sheqeritMjetet e nevojshme dhe substan-cat: gota, thupra e qelqt, llamb spiritusi, cop sheqer.Veprimi: Merr nj cop sheqeri dhe provo shijen. T njjtn cop t sheqerit vendose n got me uj dhe trete. Pasi do t tretet, gotn nxehe derisa t avulloj i gjith uji. Provo shijen e substancs q do t mbetet pas avullimit t ujit.

Laboratori yn i vogl Eksperimenti II.1.4: Nxehja e pambukut Mjetet e nevojshme dhe substan-cat: en porcelani, llamb spiritusi dhe pambuk.Veprimi: Vzhgo copn e pambu-kut dhe jep prfundim pr disa nga vetit e pambukut. Mandej, ven-dose n en porcelani dhe nxehe. far vetish ka substanca e fi tuar n krahasim me pambukun?

Laboratori yn i vogl Eksperimenti II. 5. Djegia e magneziumit Mjetet e nevojshme dhe sub-stancat: masha metalike, llamba e spiritusit, qelqorja e ors, shiriti i magneziumit. Veprimi: Merr cop t shiritit t magneziumit, vzhgoje dhe vreji vetit e tij. Mandej, me mash met-alike merre copn e shiritit t mag-neziumit dhe vendose n fl ak.ka vren? Substancn e bardh t fi tuar mblidhe n qelqoren e ors. Vzhgoje kt substanc dhe krahasoje me magnezin para se ta nxehsh.

22

Nga eksperimentet e kryera sigurisht ke vrejtur se, pas mbarimit t procesit, jan fi tuar substanca t reja, sepse ato kan plotsisht veti t ndryshme nga substancat fi llestare. Ashtu, nga pambuku i bardh, gjat djegies s tij nuk mbetet substanc e bardh (ajo sht, n fakt, karboni). Po ashtu, edhe nga shiriti i magneziumit fi tohet substanc e cila ka veti plotsisht t ndryshme nga magneziumi. Prej ktu mund t prfundojm se:

Ndryshimet kimike jan ndryshime t atilla ku nn ndikimin e faktorve t jashtm ose gjat interaksionit me substanca t tjera vjen deri tek ndryshimi i prbrjes s substancave. Kshtu q, substancat fi llestare e humbin identitetin e tyre dhe fi tohen substanca t tjera.

Ndryshimet kimike quhen edhe si reaksione kimike, si edhe procese kimike. Ajo q sht me rndsi t theksohet sht se do ndryshim kimik sht i prcjellur me ndryshime fi zike. Kt me qartsi mund ta shohim duke i krahasuar vetit fi zike t substancave fi llestare dhe t substancave q jan fi tuar si rezultat i ndryshimit kimik. Prve ksaj, gjat eksperimenteve q i bm ishte e nevojshme q ti nxehim gjegjsisht t prdorim energji. Nga ana tjetr, gjat djegies s magneziumit u lirua nj drit e fort. Gjegjsisht, gjat do ndryshimi kimik duhet t vij deri tek kmbimi i energjis. Gjat disa ndryshimeve t substancave sht e nevojshme t sillet energji, e nga t tjerat lirohet energji. S fundmi, ja disa shembuj pr ndryshime kimike nga jeta e prditshme. Ndryshime t ktilla jan: fotosinteza, frymmarrja, tretja e ushqimit, ndryshkja (korrozioni) i hekurit, thartimi i qumshtit dhe i vers dhe shum t tjera.

KA MSOVE?1. Cilat nga kto procese jan fi zike, e cilat kimike: ) djegia e qiririt, b) thyerja

e qelqit, c) djegia e drurit, d) przierja e ujit dhe vajit, e) fermentimi i vers, f) sublimimi i jodit, g) avullimi i ujit t detit e) shkrirja e akullores.

2. Jep ndonj shembull pr ndonj ndryshim kimik nga jeta e prditshme e cila zhvillohet me an t energjis.

HULUMTO!Puna n grupe: Pr krkesn e dhn, parashtroni hipotez, bni planifi kim pr punn, hulumto dhe/ose kryeni eksperiment dhe sillni prfundim. Jepni sqarim pr prfundimin?

Hulumto se vall kur mbi copn e shkumsit do t derdhet uthull, do t kryhet ndryshim kimik ose fi zik!

Fig. II.1.13. Gjat djegies s mag-neziumit lirohet drit.

23

N natyr ndodhen substanca t ndryshme, n t gjitha tri gjendje agregate (fi zike): e ngurt, e lngt dhe e gazt. Sipas ksaj vetie substancat ndahen n sub-stanca t ngurta, lngje dhe gazra. Por, nga aspekti i prbrjes kimike, substancat n natyr mund t gjenden ose si substanca t pastra ose, t prziera me substanca t tjera. Przierjet e ktilla t substancave quhen przierje. N natyr substancat, m s shpeshti ndodhen si przierje, e shum m rrall si substanca t pastra. Pam se substancat kan veti t caktuara dhe se ndrmjet tyre dallohen pikr-isht sipas vetive. Prandaj pr substancat e pastra mund t themi se:

Substanca t pastra, n kushte t caktuara, kan prbrje t njjt dhe veti fi zike dhe kimike t njjt. N substancat e pastra me asnj mnyr nuk mundet t vrtetohet prania e substancs tjetr.

Nga substancat e pastra t cilat gjenden n natyr ktu do ti pr-mendim arin, argjendin, bakrin, sul-furin, kripn e kuzhins dhe t tjera. gjithat, pr nevojat e veta, njeriu, vazhdimisht sintetizon, substanca t pastra me veti saktsisht t caktuara, t cilat do t gjejn prdorim pr-kats. Prandaj, numri i substancave t pastra do dit zmadhohet. Pr ndarjen e substancave t pastra do t fl asim m tutje.

Przierjet

Me przierje jemi n kontakt vazhdimisht n jetn e prditshme. Toka, ajri, uji i detit, i lumit, i liqenit, por edhe ujin q e pim, numri m i madh i produkteve ushqimore, etj. jan przierje. Vet ne do dit prgatisim przierje, pr shembull, kur prgatisim kafe, aj, sallat, kur e prziejm vajin me uthulln etj. Prej ktu, shum leht mund t prfundojm se ka sht przierja:

Przierjet paraqesin przierje t dy ose m shum substancave t pastra.

Gjat prgatitjes s przierjeve, prbrsit nga t cilat sht e prbr przierja (komponentt) m s shpeshti i marrim n sasi t ndryshme. Pr shembull, przierja e kafes dhe sheqerit mund t prgatitet nse e marrim nga nj lug nga t dyja, nga dy, ose n sasi t tjera fardo qoft. Sipas ksaj, mund t prfundojm se, pr dallim nga substancat e pastra, przierjet nuk kan prbrje t prhershme. Q t vrejm se far vetish kan przierjet do t zhvillojm disa eksperimente.

II.1.3. LASIFIKIMI I SUBSTANCAVE

Fig. III.1.14. Sulfuri (substanc e pastr me ngjyr t verdh) n natyr ndodhet si substanc e pastr, e njo-hur me emrin sulfuri natyror.

24

Nga eksperimenti i par mund t vresh se hekuri dhe sulfuri n przierje nuk e kan ndryshuar gjendjen e tyre agregate, e as ngjyrn, ndrsa hekuri edhe n przierjen i ruan vetit e tij. gjithat, sigurisht ke vrejtur se edhe przierja e cila prmban m shum sulfur nga hekuri ka ngjyr e cila m shum sht e verdh, sesa e hirit. N baz t gjith ksaj, mund ta prfundojm kt:

Substancat n prbrjen e przierjeve i ruajn vetit e tyre. Vetit e przierjeve jan t ndryshueshme, por varen nga sasia e komponentve t veanta n przierjen.

Nga t hulumtuarit e przierjeve t prgatitura n eksperimentin 2, mund t vresh se przierja e ujit dhe alkoolit duket sikur kemi nj substanc, sepse nuk mund t shihen pika t veanta t alkoolit ose ujit. Por, n przierjen e ujit me vajin, mjaft qart duket kufi ri ndrmjet vajit dhe ujit. Gjegjsisht, bhet fjal pr dy lloje t ndryshme t przierjeve. Faktikisht, przierjet jan t ndara n przierje homogjene dhe przierje heterogjene. Kshtu,Przierjet heterogjene jan przierje me prbrje dhe veti jo t barabarta n t gjitha pjest e saja. dhe homogjene. Tek ato nuk ekziston kufi t shprehur (t dukshm) ndrmjet prbrsve t veant t przierjes.

Shembull pr przierjen heterogjene t ciln m ve e prmendm sht vaji dhe uji, por po ashtu edhe hekuri dhe sulfuri formojn przierje heterogjene.

Laboratori yn i vogl Eksperimenti II.6: Prgatit-ja e przierjes prej hekurit dhe sulfurit dhe shqyrtimi i vetive t tyre.

Mjetet e nevojshme dhe sub-stancat: letr fi ltruesi, lug meta-like, magnet, copza t hekurit dhe pluhur sulfuri.

Mnyra: Para se t fi llosh me pr-gatitjen e przierjes shqyrtoi mir copzat e hekurit dhe sulfurin Vreji vetit e tyre. Shqyrto vall hekuri ka veti magnetike. N nj cop t letrs s fi ltruesit vendos nga nj lug pluhur sulfuri dhe copza t hekurit, ndrsa n le-trn tjetr fi ltruese nj lug copza t hekurit dhe tre lug sulfur. Przi-erjet przieji mir. Vreje ngjyrn e t dyja przierjeve. Nn letrn e fi ltruesit t t dyja prz-ierjeve kalo me magnet. ka vren?

Laboratori yn i vogl Eksperimenti II.7: Prgatit-ja e przierjes s vajit dhe ujit dhe t przierjes s ujit dhe alkoolit. Mjetet e nevojshme dhe substan-cat: dy gota, thupra t qelqit, uj, vaj dhe alkool.Mnyra: N dy gota vendos uj, e mandej n njrn vaj, ndrsa n tjetrn alkool. T dyja przierjet prziej me thupr t qelqit. Vall a vren ndonj ndryshim ndrmjet dy przierjeve.

25

Przierje heterogjene jan edhe: rra dhe uji, tymi, shkmbinjt t ndryshm, xehet etj.Nga ana tjetr,

przierjet homogjene jan przierje me prbrje dhe veti t njjt n t gjitha pjest e saja. Ndrmjet komponentave t przierjes homogjene nuk vrehet kufi i dukshm ndrmjet prbrsve t veant n przierjen.

Przierje homogjene jan, pr shembull: ajri si dhe numri m i madh i przierjeve t gazrave, tretje t ndryshme, legura t ndryshme etj. Prndryshe, przierjet heterogjene dhe homogjene ekzistojn n t gjitha tri gjendjet agregate.

Tretsirat

Nj nga llojet e przierjeve m t rndsishme dhe m shum t prdorshme jan przierjet homogjene tretsirat. Pr tretjet ke dgjuar n jetn e prditshme, e sigurisht edhe ke prgatitur tretje. Tretjet mund t fi tohen me przierjen e substancave nga t gjitha gjendjet agregate, po edhe vet tretjet gjenden n t gjitha gjendje agregate. Pr shembull, ajri sht tretje e gazt, uji i detit dhe i liqenit jan tretje t lngta, po ashtu edhe uji i ezms. Shembuj pr tretje t substancave t ngurta jan legurat. Nga t gjitha kto lloje t tretjeve, m s shpeshti prdoren tretjet t lngta.

Fig.II.1.16. N ujin mineral, prve substancave tjera, n uj sht i tretur edhe gazi i dyoksidit t karbonit.

Fig. II.1.17. Tretjet ujore t substancave t ndryshme t ngjyrosura.

Fig.II.1.15. Przierje heterogjene jan: ) przierja e substancs s lngt dhe t ngurt, b) przierja e dy substancave t ngurta (hekuri dhe sulfuri), c) shkmbinjt jan przierje heterogjene nga substancat t ngurta.

)

c)

b)

26

Tretja prbhet nga tretsi dhe substanca e tretur. Trets sht substanca q sht n sasi m t madhe dhe e cila sht n gjendje t njjt agregate me tretjen e fi tuar. M s shpeshti si trets pr m shum substanca prdoret uji. Tretjet e tij jan m t rndsishme n kimin, por po ashtu edhe pr jetn e njeriut. Faktikisht, vet qelizat prmbajn uj n t ciln jan tretur substanca t ndryshme.

Nga se varet tretshmria e substancave?

Nga jeta e prditshme e dim se disa substanca treten n uj, e disa nuk treten n uj por n disa substanca t tjera. Pr shembull, vajrat nuk treten n uj, por treten n substanca t tjera. Po ashtu, e dim se disa substanca m leht treten n uj, e disa m vshtir ose pasi tretja do t nxehet, etj. Gjegjsisht, tretshmria varet nga m shum faktor. S pari do t theksojm se substancat t caktuara treten n trets t caktuar, por n shkaqet pr kt nuk do t ndrhym. Prve ksaj, ktu do t kufi zohemi vetm n tretjet ujore.

Uji tret shum substanca t ndryshme. Procesi i tretjes s substancave n uj mund ti shqyrtojm nprmjet t tretjes s substancs s ngurt n uj, pr shembull gur kali. Nse shtojm gradualisht nga gur kali n uj, do t vrejm se ai menjher zhduket, ndrsa tretja e fi tuar ngjyroset n t kaltr. Nse vazhdojm me shtimin e gur kalit, ai edhe m tej do t tretet, ndrsa tretja do t fi toj ngjyr t kaltr m intensive. Sidoqoft, n nj moment gur kali i shtuar nuk do t mundet t tretet m shum n uj. Gjegjsisht, n sasi t caktuar t ujit mund t tretet vetm sasi t caktuar t substancs s tretur.

Sipas sasis s substancs s tretur n sasi t caktuara t tretsit, tretja mund t jet e pangopur, e ngopur dhe e tejngopur. Tretja e pangopur sht tretje n t ciln, n kushte t dhna, tretsi mund t tret ende nga substanca e tretur. Tretje e ngopur sht tretja e cila, n kushte t dhna, n tretsin sht tretur sasi maksimale e mundshme e substancs s tretur. Tretsi, n kushte t ktilla nuk mund t tret m shum nga substanca. N kushte t caktuara, mund t fi tohet edhe tretje t tejngopur. Tretja e ktill prmban sasi m t madhe t substancs s tretur nga ai i ngopur. Nga tretjet e ktilla teprica e substancs s tretur precipiton (fundrron). Tretshmria e substancave n uj (dhe n trets t tjer), mund t ndryshoj me ndryshimin e temperaturs. M s shpeshti, me zmadhimin e temperaturs tek shumica e substancave t ngurta tretshmria zmadhohet.

Fig. II.1.18. Gur kali leht tretet n uj, ndrsa tretja e fi tuar sht, po ashtu, me ngjyr t kaltr.

27

Kjo domethn se me rritjen e temperaturs n tretsin do t treten sasi m t madhe t substancs s tretur. Por, ka edhe raste t kundrta. Disa substanca m leht treten nse zvoglohet temperatura. Ashtu, pr shembull, kur tretet glqerja e shuar ose acidi sulfurik, tretjen duhet ta ftohim.

Ekzistojn mnyra t ndryshme q me formula t shprehet sasia e substancs s tretur q sht e tretur n sasi t caktuar t tretsit, por pr ato tani nuk do t msosh. Ktu do t prmendim vetm pr tretjet t cilat prmbajn sasi t vogl t substancs s tretur, shpeshher prdoret termi tretje e holluar, prderisa nse tretja prmban sasi m t madhe t substancs s tretur prdoret termi tretje e koncentruar.

KA MSOVE?

1. Cilat nga substancat e mposhtme jan substanca t pastra, e cilat jan przierje ) nafta, b) sheqeri, c) vera, ) hidrogjeni d) avull uji, e) qumshti?

2. Cila nga kto przierje sht homogjene, e cila sht heterogjene: ) rra dhe uji, b) rakia, c) aji, d) krip dhe biber, e) uthull?

3. Numro disa przierje heterogjene dhe disa tretje me t cilat ballafaqohesh n jetn e prditshme.

4. N cilat nga rastet e dhna do t formohet tretje nse przihen kto substanca: ) uj dhe miell, b) krip dhe uj, c) vaj dhe uthull, d) uj dhe acidi klorhidrik?

5. N nj en gjendet nj substanc e pastr, ndrsa mbi t tretja e saj. far tretje sht mbi substancn e ngurt: e pangopur, e ngopur ose e tejngopur?

Fig. II.1.19. )Kjo tretje e gur kalit sht e pangopur. b) tretja e gur kalit ka qen e tejngopur, dhe prandaj nga ai sht precipituar teprica e gur kalit. Tretja mbi precipitatin sht i ngopur.

) b)

28

HULUMTO!

una n grupe: Pr donjrn prej krkesave t dhna, parashtroni hipotez, bni planifi kimin e puns, kryeni eksperimentin dhe jepni prfundim. Jepni sqarim pr prfundimet?

Nga substancat e dhna prgatitni przierje t ndryshme: uj, vaj, miell,alkool, krip, sheqer, gur kali, hekur, shkums. Cilat nga kto przierje jan heterogjene, e cilat jan tretje?

Prgatitni tretje t pangopura dhe t ngopura nga: a) uji dhe sheqeri, b) uji dhe kripa, c) uji dhe gur kali.

Prgatit forma t ndryshme kristalore me ngjyr t bardh dhe t kaltr. Ndihm. Q t fi tosh kristale t kaltra prdor tretje t gur kalit, ndrsa q t fi tosh kristale t bardha prdor tretjen e stipzs (pr kt substanc arsimtari do tju jep informata). Duhet t prgatissh tretje t tejngopur n temperatur m t lart, e cila mandej do ta lsh ngadal t ftohet. Shembull pr kt se si ta bsh formn t caktuar sht e dhn n kt fotografi .

Pam se, substancat e pastra n prbrjen e przierjeve i ruajn vetit e tyre. Prandaj, nse e dim prbrjen e przierjes dhe vetit e komponentave t veanta n t, do t mund ti ndajm nga przierja.

Faktikisht, mund t themi se ndarja e komponentave nga przierjet bazohet n ndryshimet n vetit fi zike t komponentave t veanta n przierjen. Prderisa ndonj nga komponentat n przierjen ka ndonj veti karakteristike q komponentat t tjera nuk e kan, sht mir t prdoret pikrisht kjo veti q t ndahet komponenta e duhur.

Pr shembull, hekuri ka veti magnetike, dhe prderisa n przierjen nuk ka komponenta t tjera me veti magnetike, hekuri mund t ndahet nga ajo ashtu q kah przierja do t afrohet magneti. Ose,

di ka veti t sublimoj, nga przierja n t ciln nuk ka substanca t tjera q sublimojn, do ta ndajm pikrisht n baz t t ksaj vetie. (fi g III.1.21.).

II.1.4. NDARJA E PRBRSVE NGA PRZIERJET

Fig. II.1.20. Hekuri mund t ndahet nga przierja n baz t vetive t tija magnetike

29

Shum shpesh n przierjet nuk ka komponenta me disa veti karakteristike. N kt rast pr ndarjen e komponentave nga przierja zgjidhet vetia e atill pr t ciln ekzistojn ndryshime t dukshme n vlerat e tyre tek t dyja komponenta t veanta. N baz t zgjedhjes s vetis sipas s cils do t ndahen komponentat nga przierja dhe nga lloji i przierjes (homogjene ose heterogjene) jan zhvilluar metoda dhe teknika t ndryshme pr ndarjen e komponentave nga przierja. Ktu do ti prmendim ato t cilat m s shpeshti prdoren.

Dekantimi sht metod pr ndarjen e komponentave nga przierja heterogjene. Ajo bazohet n ndryshimet n dendsin e substancave n przierjen, dhe sipas ksaj, mund t prdoret vetm n raste kur ai ndryshim sht i dukshm. Me dekantim m s shpeshti ndahen przierjet nga komponenta e ngurt dhe e lngt, por mund t prdoret edhe pr ndarjen e dy lngjeve n przierjen heterogjene. Q m mir ta msosh dekantimin do ta kryejm eksperimentin e mposhtm pr ndarjen e dy lngjeve q nuk przihen prdoret e a.sh.q hinka ndarse (fi g. III.1. 22).

Filtrimi sht operacion i cili prdoret pr ndarjen e substancs s ngurt nga lngu n przierjen heterogjene. Ajo bazohet n ndryshimin n madhsit e thrrmijave. Pr kt qllim jan t nevojshme materialet t cilat jan poroze dhe npr t cilat do t kalojn thrrmijat me madhsi m t vogl, ndrsa do t mbeten ato m t mdha. Materialet e ktilla quhen fi ltra. Lngu i cili kalon npr poret e fi ltrit quhet fi ltrat, ndrsa substanca e ngurt q mbetet n siprfaqen e saj quhet precipitat. N laboratori m s shpeshti prdoret letr fi ltruesi. T kryejm nj eksperiment ku do t bjm fi ltrim.

Fig. II.1.21. N temperatur normale jodi sht substanc e ngurt me ngjyr vjollce t errt, por gjat nxehjes sublimon, gjegjsisht, direkt kalon n avuj me ngjyr vjollc, pa u lngzuar. Nse n kahjen e avujve vendoset ndonj lnd e ftoht, avujt nga jodi kalojn n gjendje t ngurt. Kjo veti e jodit mund t shrbej pr nderjen e tij nga przierjet.

Laboratori yn i vogl Eksperimenti II.1.8: Dekantimi Mjetet e nevojshme dhe substan-cat: dy gota, thupr e qelqt, rr, uj.

Mnyra: N nj got prziej rr dhe uj. Vendose gotn t qndroj q rra t bjer n fund t gots.Mandej, ujin derdhe n got tjetr me kujdes npr muret e thuprs s qelqit.

Fig.II.1.22. Hinka ndarse. Me hapjen e rubinetit, lngu n pjesn e poshtme do t derdhet n enn ku ai mblidhet.

30

Destilimi sht metod n t ciln ndahen komponentat nga tretja n baz t ndryshimeve n temperatur t vlimit. Procesi prbhet prej asaj se bhet nxehja e przierjes, ku lngu me temperatur m t ult t vlimit avullon, e mandej ftohja e avujve t saj ku ato prsri kalojn n lng. Lngu i fi tuar quhet destilat. Me destilimin mund t ndahen substancat nga tretjet e substancave t ngurta n trets t lngt, si dhe tretjet nga substancat e lngta. N rastin e fundit bhet fjal pr t a.sh.q distilim fraksional, ndrsa destilatet e ndara quhen fraksione. Aparatura pr distilimin sht e dhn n fi gurn II.1. 24.

Fig. II.1.24. Aparatur pr distilim

Laboratori yn i vogl Eksperimenti II.1.9: FiltrimMjetet e nevojshme dhe substan-cat: stativ dhe unaz metalike, got, hink, thupr qelqi, erlenmaer, letr fi ltruesi, shkums, uj.

Mnyra: Vendosi pajisjen si sht e paraqitur n fi gurn III.1.23. N gotn prziej shkumsin t imt-suar dhe ujin. Me kujdes prziej, e mandej npr muret e thuprs s qelqt me kujdes derdhe n hinkn.Si sht lngu q mblidhet n er-lenmaerin? ka mbetet n letrn fi ltruese?

Fig. II.1.23. Pajisje pr fi ltrim. Npr letrn fi ltruese kalon lng i kthjellt, ndrsa n letrn fi ltruese mbetet substanca e ngurt.

31

Nse nj substanc e ngurt sht tretur n lng, ajo mund t ndahet me nxehjen e tretjes dhe avullimin e tretsit. Pas avullimit t lngut, n enn mbetet substanca e ngurt. Ndarja e substancs s ngurt mund t kryhet edhe me zvoglimin e tretshmris, ashtu q avullon nj pjes e tretjes ose ndryshon temperatura. N t dyja rastet fi tohet tretje e tejngopur nga e cila ndahet substanca e ngurt. Kjo mnyr quhet kristalizim. Substanca e ngurt, kristalet, nga lngu ndahen me fi ltrim.

KA MSOVE?1. N dallim n ciln veti bazohet ndarja e substancave nga przierja me dekantim?

2. Ciln metod do ta kishe prdorur q ta ndash etanolin nga przierja e tij me ujin? N ka bazohet kjo metod?

3. Cila nga substancat e dhna ka veti t sublimoj: ) kripa e kuzhins, b) d, c)sulfur, ) hekur, d) klor?

4. Cila nga substancat e dhna: shkumsi, rra, kripa, mielli dhe sheqeri mund t ndahen me metodn e kristalizimit nse jan n przierje me ujin?

HULUMTO!

una n grupe: Pr donjrn nga krkesat e mposhtme, parashtroni hipotez, planifi koni punn, kryeni eksperimentin dhe jepni prfundim.Jepni shpjegim pr prfundimet?

1. Zgjidhni dy substanca nga t cilat do t bni przierje nga e cila mandej do t mund ti ndani me dekanitim dhe me fi ltrim. Kryeji kto veprime

2. Prgatitni tretje t gur kalit me uj, e mandej kryeni distilimin e tretjes. Ndihm: Distilimi mund t kryhet n aparatur t improvizuar. Tretjen vendoseni n epruvet m t madhe dhe fi ksoni, n pozit t pjerrt, n stativ. Epruvetn mbylleni me tap npr t ciln kalon nj gyp i lakuar qelqi. Fundin e gypit vendoseni n epruvet t that t vendosur n got me uj t ftoht. Epruvetn e madhe me kujdes nxeheni deri n vlim. Vreni se far ngjyre kan pikat e para t destilatit, e mandej ndrpriteni distilimin.

3. PROJEKT: Prgatisni przierje nga rra, jodi dhe krip kuzhine, e mandej ndani komponentat nga przierja.

Fig. II.1.25. Kristalizimi nga tretja.

32

TRETJET E TEJNGOPURA

Tretjet e tejngopura fi tohen vetm n kushte t veanta. Ato jan shum jostabile dhe gjat ndryshimit m t vogl t kushteve vjen deri tek kristalizimi i substancs s tretur. Sidoqoft, tretje t tejngopura ndodhen edhe n natyr. Shembull i ktill sht mjalti. Mjalti sht tretje e tejngopur t sheqerit glukoz (por e prmban edhe sheqerin fruktoz) n uj. Ndonjher, me ndejtjen e tij, glukoza kristalizon ose, si thot populli, mjalti sht shndrruar m sheqer. Shum sheqerna dhe mblsira prmbajn tretje t tejngopur t sakarozs (sheqer i thjesht). Pikrisht pr kt shkak ndonjher mundemi t vrejm se nga mblsira kristalizon sheqeri. Disa verra prmbajn sasi t madhe t tretur t nj kripe t a.sh.q guri i vers (hidrogjentartarat kaliumi). ur vera ftohet, tretja e ksaj kripe bhet i tejngopur dhe pas nj kohe t konsiderueshme mund t paraqiten kristalet. Q t mnjanohet guri i vers nga vera, para se ti vendossh n shishe, personat q e prgatisin vern e ftohin vern n rreth 0C dhe n t shtohen disa kristale t gurit t vers.Ashtu, i gjith guri i vers do t kristalizoj, e mandej vera fi ltrohet.

SHTOJC

33

KA MSOVE?

Substancat ndryshojn ndrmjet veti sipas vetive t tyre t cilat mund t jen fi zike dhe kimike.

Vetit fi zike zbulohen me an t shqisave dhe me matje.

Veti kimike sht aftsia e substancs, q gjat interaksionit me substanca t tjera ose nn ndikimin e kushteve t jashtme, t psoj ndryshime t caktuara, gjat s cils fi tohen substanca t tjera.

Ndryshime fi zike jan ndryshime t atilla q vjen deri tek ndryshimi i ndonj vetie fi zike ose t vlers s tij, por nuk vjen deri tek ndryshimi i identitetit t substancs.

Gjat ndryshimeve kimike, nn ndikimin e substancave t tjera ose nn ndikimin e faktorve t jashtm nga substancat e dhna fi tohen substanca t tjera.

Substancat gjenden si substanca t pastra dhe n przierje.

Substancat e pastrta kan veti fi zike dhe kimike t zakonshme dhe n to nuk mund t vrtetohet prania e substancs tjetr.

Przierjet jan t prbra nga substanca t ndryshme,ndrsa vetit i kan t ndryshme dhe varen nga vetit dhe sasia e prbrsve t veant.

Przierjet mund t jen homogjene dhe heterogjene.

Tretjet jan przierje homogjene t prbra nga tretsi dhe substanca e tretur.

Prbrsit e przierjes ndahen n baz t ndryshimeve n vetit e prbrsve t veant.

Pr ndarjen e prbrsve nga przierja prdoren mnyra t ndryshme si: dekantim, fi ltrim, distilim, kristalizim, sublimim dhe t tjera.

35

Termet:

Thrrmij

Atom

Molekul

Element

Substanc elementare

Komponimet

Metalet

Jometalet

Gjysmmetalet

II.2.NDRTIMI I

SUBSTANCAVE T PASTRTA DHE NDARJA

E TYRE

36

Atomi njsi themelore ndrtuese e substancave

Q t fi tojm pasqyr t plot pr substancat, duhet t dim se nga se jan t ndrtuar dhe n ciln mnyr. Kt pyetje kan parashtruar qysh n kohn e lasht. Duke i vzhguar substancat rreth tyre, Grekt e vjetr, para rreth 400 vjetsh para ers son, kan debatuar pr at se vall mundet materia t ndahet n m shum dhe m shum, pa kufi j, pafund, ose mundet ekziston dika aq e vogl q n nj far mnyre nuk mund t ndahet n asgj m t vogl. Nj grup fi lozofsh, t udhhequr nga Zenoni, kan konsideruar materien se mund t ndahet deri n pakufi .Nga ana tjetr, Leukip dhe nxnsi i tij Demokriti (460 370 p.e.s), kan cekur se ekziston nj kufi sipas t cilit materia m tutje nuk mundet t ndahet. Pjesa m e vogl e materies deri n t ciln ajo mund t ndahet, e kan quajtur tom q n greqisht domethn i pandashm. Prve ksaj, Demokriti ka treguar se atomet jan prmbajtsit e vetive t materies. gjithat, m von, fi lozoft e njohur si Platoni dhe Aristoteli nuk e kan pranuar kt koncept, kshtu q nn ndikimin e autoritetit t tyre ai me shekuj ka qen i braktisur. Me zhvillimin e shkencs, ky koncept prsri sht br aktual, ndrsa pr pranimin e tij t srishm merit m t madhe ka shkenctari anglez Dalton. Kshtu, n shkencn e sotme njihet se substancat jan t ndrtuara nga njsit ndrtuese t ndryshme. Njsit ndrtuese t substancave, me emr t prbashkt, quhen thrrmija. Pr t gjitha lloje t ndryshme t thrrmijave t prbashkta, q ekzistojn sht ajo q ato jan aq t vogla q nuk mundemi ti shohim as me sy, e as me mikroskop. N ndrtimin e substancave marrin pjes disa lloje t ndryshme t thrrmijave, por thrrmija themelore nga e cila mund ta llogarisim se jan t ndrtuar t gjitha substancat sht atomi.

II.2.1. SUBSTANCAT JAN T NDRTUARA NGA THRRMIJAT

Fig.II.2.2. M e madhe, m e vogl, edhe m e vogl....

Fig.II.2.1. Demokriti, fi lozof i vjetr grek i cili i pari pr ndrtimin e materies e ka prdorur fjaln atom.

37

N shkenc, pr themelues i teoris atomike njihet Xhon Dalton. Ai, po ashtu edhe Demokriti, kan llogaritur se atomi sht thrrmija m e vogl e cila m tutje nuk mund t ndahet. Po ashtu, ai ka vrejtur se atomi ka mas. Daltoni ka supozuar se do element sht i ndrtuar nga atomet identike t cilat dallohen nga atomet e elementeve t tjera. Atomet e elementeve t ndryshme ndrmjet veti mund t kombinohen n mnyra t ndryshme. Me zhvillimin e mtutjeshm t shkencs, teoria e Daltonit ka psuar ndryshime, por sidoqoft rndsia e saj sht baz pr t msuar ndrtimin t materies.

tomi sht thrrmij e prbr

Pr at se nuk kan qen n t drejt, as Demokriti e as Daltoni, sht se atomi sht thrrmij e pandashme. Faktikisht, tomi prbhet nga thrrmija ende m t vogla, e ato jan: protonet, neutronet dhe elektronet. Protonet dhe neutronet e formojn brthamn atomike. Rreth brthams lvizin elektronet, t cilat e formojn mbshtjellsin elektronik t atomit. Pr at se si jan t shprndar elektronet n mbshtjellsin elektronik, do t msosh n kapitullin III.1. Nga ana tjetr, edhe Demokriti edhe Daltoni kan patur t drejt pr at se atomi ka mas. sa e atomit sht, kryesisht, e koncentruar n brtham, pr shkak se protonet dhe neutronet kan mas t caktuar (prafrsisht t barabart pr t dyja), ndrsa elektroni ka mas mjaft t vogl n krahasim me t tyren. Thrrmijat ndrtuese t atomit ndryshojn ndrmjet veti dhe sipas ngarkess elektrike, pr t cilat do t msosh m tutje n fi zik. Sidoqoft, pr qllimet tona t tanishme, me rndsi sht t dish se protonet jan thrrmija me elektrizim pozitiv, elektronet kan ngarkes t barabart me protonet, por me ngarkes negative, ndrsa neutronet nuk jan t elektrizuar. N prgjithsi, atomi nuk sht thrrmij e elektrizuar, dhe prandaj leht mund t prfundojm se numri i protoneve dhe elektroneve n nj atom doemos t jet i njjt. Numri i neutroneve nuk sht e domosdoshme t jet i barabart me numrin e tyre. Thniet e deritanishme, mundemi n mnyr skematike ta paraqesim n kt mnyr:

Fig. II.2.3. Xhon Dalton, fi zicien anglez i cili n shkenc e ka themeluar teorin e atomit.

ROTONE (+)

BRTHAM ATOMIKE NEUTRONE (0)

LEKTRONE (-)MBSHTJELLSI ELEKTRONIK

38

Prve atomit, n ndrtimin e substancave marrin pjes edhe dy lloj thrrmija. Njra nga ato fi tohen gjat lidhjes s atomeve ndrmjet veti, dhe quhen molekula. Domethn, molekulat jan t ndrtuara nga dy ose m shum atome t cilat, si do t shohim, mund t jen t njjta ose t ndryshme. Lloji tjetr i thrrmijave fi tohen kur elektronet q jan m shum t larguara nga brthama atomike, n kushte t dhna, do t largohen nga atomi, ose kur kah atomi do t kyen numr i vogl i elektroneve tjera. N t dyja rastet fi tohen thrrmija t elektrizuara t a.sh.q ne t cilat, njlloj si dhe atomet edhe molekulat, jan njsi ndrtuese t disa substancave pr t cilat do t msojm n kapitullin e tret. Domethn, mund t themi se, njsit ndrtuese t substancave jan: tomet, molekulat dhe net.

N Kapitullin II.1. Substancat i ndam n substanca t pastrta dhe przierje.Por, q t mundemi ti dallojm substancat e ndryshme t pastrta, pikspari duhet t shohim se ka sht element. Tani, pasi dim disa t dhna themelore pr ndrtimin e atomit, kt do t mund ta bjm leht. Pam se protonet dhe elektronet jan thrrmija t elektrizuara, por neutronet nuk kan ngarkes. Kjo domethn se nse ndryshon numri i tyre n brthamn atomike, nuk do t prishet elektroneutraliti i atomit. Prandaj, numri i tyre nuk sht karakteristik e rndsishme pr nj lloj atomi t caktuar. N atomin neutral numri i protoneve dhe elektroneve duhet t jet i barabart.Faktikisht, ai numr sht i ndryshm tek atomet e ndryshme. Domethn, numri i tyre sht karakteristik e rndsishme pr atomin, shenj sipas s cils atomet do t ndryshojn njri nga tjetri. tomet q kan numr t barabart t protoneve dhe elektroneve kan karakteristika t njjta, dhe pr kto themi se jan tome t llojit t njjt ose atome t njjta. gjithat, kur pak m par i prmendm jonet, tham se numri i elektroneve q jan m larg nga brthama atomike, n kushte t dhna, mund t ndryshoj. Gjegjsisht, kur fl asim pr nj lloj t caktuar t atomit, thjesht dika q nuk ndryshon sht numri i protoneve n brtham. Domethn, numri i protoneve sht karakteristik m e rndsishme e cila prcakton se pr far atomi bhet fjal. Prej ktu sht defi nuar edhe termi element.

Bashksia e atomeve me numr t njjt protonesh quhet ELEMENT KIMIK

Pr shembull, atomet e elementit kimik hidrogjen kan nj proton, t azotit 7 protone, t oksigjenit 8 protone, t hekurit 26 etj. Deri tani pr njeriun jan t njohura 118 elemente kimike. Nga ato, n substancat n natyr gjinden 92, ndrsa t tjerat njeriu i ka fi tuar n mnyr artifi ciale.

Fig II.2.4. dele t molekulave: ) me toptha dhe shkoptha, b) dhe c) me kalota.

)

b)

c)

II.2.2. ELEMENT KIMIK

39

DEMOKRITI DHE ZENONI

Pr themelues t t msuarit e thrrmijs m t vogl nga e cila sht e ndrtuar materia jan Leukipi dhe nxnsi i tij Demokriti (460-370 p.e.s). sht interesante se si Demokriti ka ardhur deri tek ideja pr atomin. Sipas asaj, Demokriti ka qen i ulur n buz t detit, ndrsa n duar ka mbajtur moll dhe ka menduar: Nse molln e pres n gjysm, do t fi toj gjysm molle.Nse mandej at gjysm e presim n dy pjes, do t fi toj nj t katrtn e molls. Nse vazhdoj ashtu t pres, n dor do t kem nj t tetn, nj t gjashtmbdhjetn etj. Vall, nse vazhdoj kshtu ndarja mundet t m shpie n at q, pjesa e mbetur t mos ket m veti t molls? Pas nj t menduari m t gjat, fi lozofi ka ardhur deri n prfundim se ndarja e molls nuk mund t shkoj deri n pakufi dhe ajo thrrmij e cila nuk mundet m shum t ndahet e ka quajtur atomos, q n greqisht domethn i pandashm. Prandaj, n historin e shkencs ai sht i njohur si babai i atomit. undet q kjo t jet legjend, por me siguri jan t njohura argumentet me t cilat Demokriti i sht prgjigjur msimit t Zenonit, fi lozof i njohur i cili e ka formuar t a.sh.q Shkolln stoike. Gjegjsisht, Zenoni ka menduar t kundrtn nga Leukipi dhe Demokriti. Ai ka menduar se materia mund t ndahet deri n pakufi . Q t vrtetojm se ekzistojn atomet, Demokriti sht shrbyer me nj argument t Zenonit. Ai ka sqaruar se:,,Nse lndt ndahen pakufi n pjes sa m t imta dhe t imta, ather do t ket numr t pakufi shm pjessh. Nse ato kan madhsi, sado t jen t vogla, shuma e pjesve t vogla t pakufi shme do t jet pakufi lnd e madhe. Por, nse kto pjes nuk kan madhsi, ather shuma e numrit t pjesve t pakufi shm t nj lnde, q nuk kan madhsi, jep lnd pa madhsi. Sipas ksaj, ka thn Demokriti, supozimi se ndarja e do lnde shkon deri n pakufi sht absurde, sipas ksaj logjikisht rrjedh se do lnd q ka madhsi t caktuar sht i prbr nga atomet.

SHTOJCA

40

Pasi msuam pr vetit e substancave dhe pr thrrmijat nga t cilat ato jan t ndrtuar, mund t prgjigjemi edhe n pyetjen vall ekzistojn lloje t ndryshme t substancave t pastrta, e nse ekzistojn, n ka prbhet dallimi ndrmjet tyre. Faktikisht, substancat e pastrta dallohen sipas prbrjes s tyre, ndrsa n baz t ksaj, jan t ndar n: substanca elementare (t thjeshta) dhe komponime. M posht do ti shqyrtojm kto dy lloje t substancave t pastrta.

Substanca elementare (e thjesht)

Substancat elementare jan substancat t pastra n prbrjen e s cils merr pjes vetm nj element. Ato mund t jen t ndrtuara nga atomet ose nga molekulat, t ndrtuara prej nj lloj atomi.

T shqyrtojm disa shembuj: Substanca elementare ba-

kri sht e ndrtuar nga nj numr i madh atomesh t elementit bakr.

Substanca elementare ok-sigjen sht e ndrtuar nga molekulat t ndrtuara nga dy atome t elementit ok-sigjen.

Substanca elementare fos-for sht e ndrtuar nga katr atome t elementit fosfor.

Pr shkak t njsive ndrtuese t ndryshme dhe pr shkak t mnyrs s lidhjes s tyre, substancat elemen-tare dallohen ndrmjet veti sipas vetive t tyre. Sidoqoft, substancat elementare, sipas vetive t tyre mund t nda-hen n dy grupe m t mdha, dhe ato jan: metale dhe jometale. N temperatur t dhoms metalet jan n gjendje agregate t ngurt. Prjashtim i vetm sht zhiva, e cila, n temperatur t dhoms, sht n gjendje agregate t lngt. Numri m i madh i metaleve kan ngjyr hiri, ndrsa n prerje kan shklqim metalik. Ato jan prues t mir t nxehtsis dhe elektricitetit. Me prjashtim t nj numri m t vogl t metaleve t cilat jan t buta, shumica jan t ngurta dhe leht mund t farkohen.

II.2.3. LLOJET E SUBSTANCAVE T PASTRTA

Fig.II.2.5. Substanca elemen-tare bakr sht e ndrtuar nga nj numr i madh atomesh t elementit bakr.

Fig.II.2.6. delet e molekuls oksigjen ) me kallota b) me top-tha dhe shkoptha.

)

b)

Fig.II.2.7. dele t molekuls s fosforit ) me kalota b) me toptha dhe shkoptha.

)

b)

41

Ndr metalet, nga jeta e prditshme, sigurisht e din hekurin, bakrin, zinkun, plumbin, aluminin, arin, argjendin, zhivn etj. Por metale jan edhe shum substanca elementare t tjera me t cilat m pak i ke hasur, si pr shembull natriumi,kaliumi, kalciumi, kobalti, nikli etj. )

N temperatur t dhoms, jometalet ndodhen n t tri gjendje agregate, por numri m i madh i tyre jan n gjendje agregate t gazt. Ato jometale t cilat jan n gjendje agregate t ngurt, si pr shembull sulfuri dhe jodi, jan t ashpr. N jometale marrin pjes: oksigjeni, azoti, karboni, fosfori, klori, sulfuri dhe t tjera. Numri i metaleve sht shum m i madh nga numri i jometaleve, por jometalet, si substanca elementare jan dukshm m prezent n Tok. sht e mjaftueshme t thuhet se komponentat kryesore t ajrit jan azoti dhe oksigjeni. Disa substanca elementare kan veti edhe t metaleve edhe t jometaleve.Ato quhen gjysmmetale ose semimetale. Ktu marrin pjes, siliciumi, germaniumi, arseni, antimoni etj.

Fig. II.2.9. Jometale t ndryshme: ) klori sht substanc e verdh e gazt, b) bromi sht lng me ngjyr kafe c) di substanc e ngurt me ngjyr vjollce t errt i cili sublimon n avuj vjollc, ) sulfuri sht i verdh, substanc e ngurt.

Fig. II.2.8.Metale t ndryshme: ) hekuri, b) magneziumi, c) luminiumi, ) bakri, d) ari, e) zhiva,i vetmi metal i lngt, f) natrium, g) kalcium.

) b) c) )

d) e) f) g)

42

Komponimet

Pr dallim nga substancat elementare, komponimet jan t ndrtuara m s shpeshti nga molekulat. gjithat, pr dallim nga molekulat e substancave elementare t cilat prbhen nga atomet e llojit t njjt, molekulat e komponimeve prbhen nga m s paku dy atome t ndryshme. Domethn, n prbrjen e komponimeve marrin pjes m s paku dy elemente t ndryshme. Pikrisht prandaj themi se ato jan m t komplikuara nga substancat e thjeshta. Prve ksaj, komponimet mund t jen t ndrtuara edhe nga nj numr i madh jonesh me ngarkesa t kundrta. T shqyrtojm disa shembuj:

N prbrjen e krips s kuzhins (klorid natriu-mi) marrin pjes dy ele-mente: natrium dhe klor. Ajo sht e ndrtuar nga nj numr i madh i jone-ve t natriumit dhe klorit.

Uji sht i ndrtuar nga molekulat n prbrjen e s cils marrin pjes atomet e dy elementeve: hidrogjenit dhe t ok-sigjenit.

Ktu duhet t prmendim se nga atomet e elementeve hidrogjen dhe oksigjen jan t ndrtuar edhe molekulat e nj komponimi tjetr, peroksidi i hidrogjenit (e njo-hur edhe si hidrogjen). Megjithat, si mund t shihet nga fi gurat II.2.11. dhe II.2.12, molekula e ujit prbhet prej nj atomi t oksigjenit dhe dy atome t hidrogjenit, ndrsa molekula e peroksidit t hidrogjenit prej dy atomeve t oksigjenit dhe dy atome t hi-drogjenit.

Ekzistojn shum komponime t ndry-shme t cilat prbhen prej elementeve t njjta, por numri i atomeve t elementeve prkatse n molekulat e tyre sht i ndry-shm. Pr shembull, acidi i acetik dhe eta-noli jan t ndrtuar nga elementet e njjta: karbon, hidrogjen dhe oksigjen. gjithat, n molekuln e acidit acetik ka 2 tome karbon, 4 tome hidrogjen dhe 2 tome oksigjen, ndrsa n etanolin ka 2 tome karbon, 6 tome hidrogjen dhe 1 tom ok-sigjen. Prej ktu mund t prundojm se komponimet kan prbrje t caktuar t prhershme.

Fig. II.2.10. Kripa e kuzhins sht e ndrtuar prej joneve t natriumit dhe klorit.

Fig.II.2.11. Uji sht i ndrtuar nga molekulat n prbrjen e s cils marrin pjes atomet e elementeve oksigjen dhe hidrogjen

Fig. II.2.12. N molekuln e peroksidit t hidrogje-nit ka dy atome oksigjen dhe dy atome hidrogjen. Domethn, edhe pse prbhet nga elementet e njjta si edhe uji, ato jan komponime t ndry-shme, pr shkak se prmbajn numr t ndry-shm t atomeve n molekulat e tyre.

43

Pr shkak t mundsis q atomet t elementeve t ndryshme t lidhen ndr-mjet veti me nj numr t madh kombinimesh, ekzistojn shum komponime t ndry-shme. Numri i komponimeve t cilat ndodhen n natyr sht shum i madh, ndrsa kimistt, duke fi tuar komponime q nuk gjinden n natyr, edhe m shum e zmadho-jn at numr. Ktu duhet t cekim se n prbrjen e komponimeve marrin pjes lementet, por jo edhe substancat elementare! N t vrtet, disa komponime fi tohen me bash-kimin e substancave elementare t ndrtuar nga atomet nga t cilat sht e prbr edhe komponimi, por komponimi i fi tuar ka mjaft veti t ndryshme nga substancat elmentare nga e cila fi tohet. Pr shembull, n prbrjen e ujit marrin pjes elementet hidrogjen dhe oksigjen, por uji ka plotsisht veti t ndryshme nga substancat elemen-tare hidrogjen dhe oksigjen: ato jan substanca t gazta, uji sht lng etj. Si mundet direkt t fi tohen nga substancat e tyre elementare, ashtu komponi-met mund t zbrthehen n substanca elementare. Pr dallim nga ato, substancat elementare nuk mund t zbrthehen n substanca m t thjeshta.

Ndarja e substancave pr t ciln prmendm n kapitullin e mparshm, si dhe ndarja e substancave t pastrta, mund ta paraqesim n kt mnyr:

SUBSTANCAT

SUBSTANCAT E PASTRTA PRZIERJET

HOMOGJENE

HETEROGJENE

SUBSTANCA EL-EMENTARE KOMPONIME

GJYSMMETALE

TALE

JOMETALE

44

KA MSOVE?

1. N brthamn atomike t ndonj atomi ka 12 protone. Sa do t jet numri i elektroneve n mbshtjellsin elektronik?

2. Amoniaku prbhet nga elementet azot dhe hidrogjen. Vall molekula e amoniakut sht e ndrtuar nga atomet e llojit t njjt ose t llojit t ndryshm?

3. Pr ka dallohen atomet e sulfurit dhe t fosforit?

4. Vall a mundet molekulat t jen njsi ndrtuese edhe t substancave elementare edhe cilat komponime?

5. N baz t shprehjeve t dhna prcakto se cilat susbtanca jan elementare, e cilat jan komponime: ) Substanca azot prbhet nga molekulat t ndrtuara nga dy atome t elementit azot. b) Substanca sulfur sht e ndrtuar nga molekulat q prbhen nga tet atome. c) Substanca e amoniakut mund t zbrthehet n substancat azot dhe hidrogjen. ) Substanca e diamantit prbhet nga nj numr i madh i atomeve t elementit karbon. d) Substanca e dyoksidit t karbonit prbhet nga molekulat t ndrtuar nga nj atom i karbonit dhe dy atome t oksigjenit.

6. Cila nga vetit e mposhtme jan t prbashkta pr metalet: ) leht treten n uj, b) kan shklqim metalik, c) kan er frymznse, d) projn rrymn elektrike.

7. Nj substanc elementare gjendet n gjendje agregate t ngurt. Nse shtypet, me shtypsin menjher do t imtsohet. Gjat nxehjes s dobt shkrihet. Sipas ktyre t dhnave, vall kjo substanc e thjesht sht metal ose jometal?

HULUMTO!

Bj nj prmbledhje t metaleve dhe jometaleve t cilat i ke n prdorim n jetn e prditshme. Vzhgoi dhe prshkruaj vetit q mund ti vresh tek do metal dhe jometal n prmbledhjen. Vreji disa ndryshime t rndsishme n vetit e tyre. Shqyrtoi prmbledhjet nga bashkpunuesit tuaj. Shiko animacionet pr strukturn e atomit dhe video inizimet pr substancat e pastrta dhe komponimet q jan t dhna n ueb faqen http://www.chemistry.schools.edu.mk

45

RIKUJTUES I VOGL

Njsit themelore t substancave me emr t prbashkt quhen thrrmija.

Thrrmija themelore nga e cila mendojm se jan ndrtuar substancat quhet atom.

tomi sht thrrmij e ndrlikuar dhe prbhet nga thrrmija ende m t vogla: protone, neutrone dhe elektrone.

olekulat jan thrrmija m t ndrlikuara se atomi. und t jen t ndrtuar nga atomet t llojit t njjt ose atome t ndryshme.

Substancat e pastrta ndahen n substanca elementare dhe komponimet.

Substancat elementare jan t ndrtuar vetm nga nj lloj atomesh gjegjsisht vetm nga nj element kimik.

Sipas vetive t tyre, substancat elementare ndahen n metale, jometale dhe gjysmmetale.

Komponimet formohen me lidhjen e atomeve t llojit t ndryshm. Ato jan t prbr nga dy ose m shum elemente t ndryshme.

Komponimet mund t zbrthehen n substanca elementare t ndrtuar nga elementet t cilat marrin pjes n prbrjen e tyre, ndrsa substancat elementare nuk mund t zbrthehen n substanca m t thjeshta.

!

"

TERME:

Simbolet kimike (shenjat)

Formulat kimike

Indeksi stehiometrik

Valenca

Barazimi kimik

Reaktantt

Produktet

Koefi cienti stehiometrik

Reaksionet e komponimit

Reaksionet e zbrthimit

Reaksionet e zvendsimit

II.3.GJUHA E KIMIS

48

Njerzimi vazhdimisht prparon sepse njerzit vazhdimisht i projn mendimet e tyre, idet dhe arritjet, duke komunikuar ndrmjet tyre. Mjetet themelore pr komunikim ndrmjet njerzve, qoft n komunikimin direkt ose elektronik, jan t folurit dhe t shkruarit. Por, ekzistojn gjuh dhe alfabete t ndryshme n t cilat komunikojn njerzit. Pr kt shkak, njerzimi vazhdimisht krkon mnyra t reja, universale t komunikimit. Kjo veanrisht sht e rndsishme kur bhet fjal pr shkencn. Kshtu, numrat dhe simbolet matematikore i kuptojn matematicientt nga e gjith bota, sepse ato jan t njjt n t gjith vendet e bots. Shenjat e madhsive fi zike jan, po ashtu t unifi kuara, por sht e parapar edhe sistemi ndrkombtar i njsive i cili vlen n mbar botn. Sidoqoft, edhe kimistt kan gjuh t vet dhe alfabet me t cilin ata komunikojn, i shprehin idet e tyre, zbulimet dhe arritjet. Vend kryesor n kimi marrin substancat, ndrsa kto,po ashtu, jan t ndrtuara nga elementet. Prandaj, shenjat e tyre jan, faktikisht, gjuha e kimis. Gjat zhvillimit t shkencs, elementeve u jan dhn emra t ndryshm. Disa elemente i kan fi tuar emrat sipas ndonj vendi, ndonj shkenctari ose vetie t substancs elementare t ndrtuar nga ai element. Shum elemente kan emra n gjuhn n t ciln fl itet n at vend. Q t unifi kohet emrtimi i elementeve n gjith botn, t gjith elementeve i jan dhn emra latine. Sidoqoft, derisa edhe emrat latin n gjuh t ndryshme, ndryshe shqiptohen. Por, do substanc e ndrtuar nga elemente t caktuara, dokund n bot, ka veti t caktuara pa dallim se si do t vendosim ti quajm. Prandaj, edhe m e rndsishme nga emrtimi i elementeve sht q ato t ken shenja n mnyr t unifi kuar. Sipas sugjerimit t kimistit suedez Bercelius, kjo pr her t par sht harmonizuar n fi llim t shek. XIX. Pr shnimin e elementeve kimike ka qen e preferuar t prdoren shenja t shkurtra t nxjerra nga emrat e tyre latin. Kto shenja jan quajtur simbole kimike (shenja). Domethn,

simbolet kimike jan shenja t shkurtra pr elementet kimike t nxjerra nga emrat e tyre latin.

N shumicn e rasteve, simboli i elementit shnohet vetm me nj shkronj t madhe nga latinishtja, e cila sht shkronja e par nga emri i tij latin.

Shembull II.3.1. Simbolet e elementeve me nj shkronj: Emri latin i hidrogjenit sht hydrogenium, ndrsa simboli i tij sht H. Emri latin i borit sht borum, ndrsa simboli i tij sht B. Emri latin i karbonit sht carbonium, ndrsa simboli i tij sht C. Emri latin i azotit sht nitrogenium, ndrsa simboli i tij sht N. Emri latin i oksigjenit sht oxigenium, ndrsa simboli i tij sht O.

gjithat, ekzistojn raste kur emrat latin t dy ose m shum elemente fi llojn me shkronj t njjt. N kt rast, merret edhe nj shkronj tjetr nga emri, e cila shpesh her sht shkronja e dyt, por mund t jet edhe ndonj shkronj tjetr.

II.3.1. SIMBOLET KIMIKE (SHENJAT)

49

Shembull II.3.2. Simbolet e elementeve me dy shkronja:

Emri latin i:

neonit sht neon, ndrsa simboli i tij sht Ne. natriumit sht natrium, ndrsa simboli i tij sht Na. niklit sht niccolum, ndrsa simboli i tij sht Ni. nobeliumit sht nobelium, ndrsa simboli i tij sht N. niobiumit sht niobium, ndrsa simboli i tij sht Nb.

Si mund t vrehet nga shembujt e dhn, shkronja e par e simbolit kimik sht madhe, ndrsa e dyta sht do her shkronj e vogl.

Prve shkrimit, shum e rndsishme sht leximi i sakt i simboleve kimike. Gjat leximit t shkronjave n latinisht, lexohet do shkronj n veanti.

Shembull II.3.3. Leximi i simboleve kimike:

Simboli i elementit kimik:

silicium, Si,lexohet si s-i (e jo, si!) kalciumi, Ca, lexohet si ce- (e jo, ca!) hekuri, Fe, lexohet si f- (e jo, fe!) natriumi, Na, lexohet si n- (e jo,na!) bariumi, Ba, lexohet si b- (e jo, b!)

M n fund, duhet t themi se prve se me simbolet kimike paraqiten elementet kimike, me to, paraqitet nj atom nga elementi, ndrsa n disa raste edhe substancn elementare. Pr shembull,

Ca

paraqet:

lementin kalcium Substancn elementare kalcium Nj atom kalcium

bela II.3.1. Emrat dhe simbolet e disa elementeve q m shpesh i hasim

Emri SimboliHCNOFNaMgAlPbP

Emri Simbolihidrogjeni

karboniazotoksigjenfl uor

natriummagneziumluminiumplumbifosfori

klor

kaliumkalciumsulfurhekur brom

d

bakrzink zhiva

ClKCaSFeBrICuZnHg

50

PARAQITJA E ELEMENTEVE KIMIKE

Paraqitja e elementeve kim-ike ka histori t vet. Shenjat e para pr elementet kimike, edhe pr substanca t ndryshme q m shpesh jan prdorur, kan qen t paraqitur nga ana e alkimistve. Pr kt qllim ato kan prdorur vizatime t ndryshme (shiko fo-ton n t majt). Pr shembull, t shtat metalet e njohura nga koha e alkimistve kan qen t identifi -kuar dhe t paraqitur me t shtat trupat qiellor t njohur nga sistemi Diellor.

Babai i kimis, Lavuazie, ka prpiluar nj tabel t komponi-meve elementare dhe t substan-cave t thjeshta (fotoja e djatht) I pari i cili e ka shprehur paraqitjen e elementeve me shkronja ka qen Berceliusi. Por, q nda fi llimi, nga disa shkenctar ideja e tij ka ha-sur n pengesa.

Xhon Dalton, i cili ka qen kundrshtar i ides t Berceliusit pr paraqitjen e shenjave me shkronja, ka pa-sur shenja t veta t paraqi-tura pr elementet (fotoja e majt).

SHTOJCA

Bakri Hekuri

Uji eliku

Sulfuri Ari

Ajr

51

Nse simbolet kimike jan alfabeti i kimis,ather formulat kimike jan fjalt. Emrat e elementeve paraqiten me an t simboleve kimike, prderisa, emrat e kom-ponimeve shkurtimisht paraqiten me formulat kimike. Ja disa shembuj t substan-cave t njohura:

Shembull II.3.4. Formulat kimike t komponimeve: Uj H2O Kripa e kuzhins (klorur natriumi) NaCl Glqerori (karbonat kalciumi) CaCO3 Glqerja e shuar (hidroksid i kalciumit) Ca(OH)2 Sheqer (sakaroza) C12H22O11 Sod e buks NaHCO3

gjithat, me formula kimike paraqiten edhe disa substanca elementare t cilat jan t ndrtuar nga molekulat. Numri i tyre sht i vogl, ja disa shembuj:

Shembull II.3.5. Formulat kimike t substancave elementare: Hidrogjen H2 zot N2 Oksigjen O2 Fosfor P4 Sulfur S8

Nga shembujt II.3.4 dhe II.3.5, leht mund t vrehet se formulat kimike i prm-bajn simbolet e elementeve nga t cilat sht i ndrtuar komponimi, t shnuar njri pas tjetrit, dhe numrat t cilat vendosen n indeksin e poshtm t djatht afr simbolit t elementit. Numri nj, n formulat, asnjher nuk shnohet. Formulat kimike, qofshin t jen t komponimeve ose t substancave elemen-tare, kan kuptim t caktuar dhe na japin informata t caktuara. Kshtu, prve asaj q formula kimike mund t paraqes ndonj komponim konkret, ajo paraqet edhe nj molekul t komponimit. gjithat, n kapitullin e mparshm tham se komponimet nuk duhet t jen t ndrtuara vetm nga molekulat, por mund t jen t ndrtuar edhe nga jonet. N kt rast, formula kimike paraqet t a.sh.q njsin formulare. Pr shkak se me molekula i paraqesim edhe substancat elementare, formulat kimike paraqesin edhe nj molekul prej nj substance elementare. Ja disa shembuj, pr at se ka paraqesin formulat kimike:

II.3.2. FORMULAT KIMIKE

52

Prve asaj se formulat kimike na shrbejn q dika t paraqesim, ato na japin edhe informata t caktuara. Kshtu, simbolet kimike n formuln na japin informata t caktuara. ur me formul kimike paraqesim substanc, ather simbolet kimike n formuln i paraqesin elementet nga e cila prbhet substanca. Kur me formuln duam t paraqesim nj molekul ose njsi formulare t komponimit, ather simbolet kimike paraqesin atome (ose ne) nga elementi prkats. Por, si mund t shohim, n formulat e komponimeve paraqiten edhe numra, t cilat shnohen si indeks t djatht t poshtm. Kta numra quhen indekse ste-hiometrike ose, m shpesh, vetm indekse. Ato jan shum t rndsishme, sepse na tregojn se komponimet kan prbrje t prhershme. Kshtu, nse komponimi sht i ndrtuar nga molekulat, indekset n formuln na paraqesin se sa atome prej do elementi ka n nj molekul nga komponimi. Prderisa, komponimi sht i ndrtuar nga jonet, indekset n formuln na paraqesin se sa jone prej do elementi ka n nj njsi formulare t komponimit. Nse ndonj grupacion atomesh prsritet m shum her, ather n formuln ajo vendoset n kllap t vogl, e mandej shnohet indeksi, i cili tregon se sa her prsritet ai grupa-cion. Kt do ta ilustrojm me shembullin II.3.7.

Shembull II.3.6. ka paraqesin formulat kimike: ) CO2, b) NaCl, c) P4?

Zgjidhje: Kto formula kimike paraqesin:

) Komponimi dioksid karboni. Nj molekul dioksid karboni.

b) Komponimin klorur natriumi. Nj njsi formulare e klorur natriumit.

c) Substanc elementare fosfori. Nj molekul nga substanca elementare fosfor.

Hidrogjen

zot

Karbon

Oksigjen

Fig.II.3.1. Q t dallohen atomet e ndryshme n molekulat, n modelet e molekulave prdoren toptha me ngjyra t ndryshme. Ngjyrat t cak-tuara i prgjigjen elementeve t cak-tuara.

53

Shembull II.3.7. far informata na japin formulat kimike t: ) H2SO4 b) NaCl c) P4?

Zgjidhje: Simbolet kimike n formulat e ktyre komponimeve paraqesin se:

) Komponimi acidi sulfurik prbhet nga elementet hidrogjen, sulfur dhe ok-sigjen

Nj molekul e acidit sulfurik prbhet prej dy atomeve t hidrogjenit, nj atom t sulfurit dhe katr atome t oksigjenit.

b) Komponimi klorur natriumi prbhet nga elementet natrium dhe klor. Nj njsi formulare e klorur natriumit prmban nj jon t natriumit dhe nj jon

t klorit.

c) Nj molekul t substancs elementare t fosforit prbhet prej katr ato-mesh t fosforit.

H2O indeksi 1 nuk shnohet

indeksi 2 paraqet se n molekuln e ujit ka 2 tome hidrogjen

Ca(OH)2 indeksi 2 paraqet dy -OH grupe

indeksi 1 nuk shnohet.

Fig.II.3.2. Modele me kallota t disa molekulave: ) lekula e ujit (H2O) prbhet prej nj atom ok-sigjen (kalot e kuqe) dhe dy atome hidrogjen(kalota t badha). b) Molekula e amoniakut (NH3) pr-bhet prej nj atom i azotit (kalot e kaltrt) dhe tre atome t hidrogjenit (kalota t bardha) c) Molekula e acidit sulfurik(H2SO4) prbhet prej nj atomi t sulfurit (kalot e verdh), katr atome t oksigjenit (kalota t kuqe) dhe dy atome t hidrogjenit (kalota t bardh). alot sht top i prer!

a) b) c)

54

KA MSOVE?1. Cila nga shenjat e dhna sht simboli kimik i fosforit: ) F b) Fo c) P ) Ph

2. Lexoji kto simbole kimike: Cu, Tl, Mn, I, Rb, Ga, Sb.

3. Shnoji simbolet kimike t elementeve, nse simbolet lexohen n kt mnyr: ) s- b) h- c) c-d ) l-dhe d) s-r.

4. Duke e prdorur sistemin periodik t elementeve, gjeji simbolet e t gjitha elementeve q fi llojn n shkronjn: ) b) c) B dhe mundohu q ti lexosh.

5. Cila nga formulat e mposhtme jan formula t substancave elementare, e cilat t kom-ponimeve: ) Br2 b) H2CO3 c) SO2 ) N2O5 d) O3?

6. Cila do t jet formula e komponimit nse dihet se ajo prbhet prej klorit dhe oksigjenit dhe nse indeksi i klorit sht 2, ndrsa i oksigjenit 7?

7. Formula e etanolit sht C2H6O. Prej cilave elemente prbhet komponimi? Sa atome prej do elementi ka n nj molekul etanol?

ka sht valenca?

Pam se komponimet kan prbrje t prhershme, q domethn se kur for-mohen molekulat prej ndonj komponimi, numr i caktuar atomesh prej nj elementi lidhen me numr saktsisht t caktuar atomesh prej ndonj elementi tjetr. Pr sh-embull, kur formohet molekula e ujit (H2O), me nj atom oksigjen lidhen dy atome hidrogjen, ndrsa kur formohet molekula e amoniakut (NH3) me nj atom azoti lidhen tre atome t hidrogjenit. M tutje, me nj atom t oksigjenit lidhen dy atome t klorit kur formohet molekula e diklor oksidit (Cl2O), por me nj atom oksigjen lidhet nj atom i azotit kur formohet monoksidi i azotit (NO). Natyrisht, ktu bhet fjal pr veti t cak-tuar t atomeve t elementeve kur lidhen ndrmjet veti. Kjo veti mund ta defi nojm n kt mnyr:

Vetia e atomeve t ndonj elementi t lidhen me numr t caktuar atomesh t ndonj elementi tjetr quhet valenc.

N formulat valenca shnohet me numr mbi simbolin e elementit. Pr shembull: I II

H2, hidrogjeni sht njvalent, oksigjeni sht dyvalentIII I

NH3, zoti sht trevalent, hidrogjeni sht njvalent.

II.3.3. VALENCA

55

Prcaktimi i valencs s elementeve

Numr m i madh i elementeve, n komponime t ndryshme, kan t a.sh.q valenc t ndryshueshme. Pr shembull, n komponimin diazot oksid (N2O), me nj atom oksigjen lidhen dy atome azot, ndrsa n komponimin monoksid azoti, me nj atom oksigjen lidhet nj atom azot. Domethn, azoti ka valenc t ndryshueshme. Prandaj, valencn e elementeve n komponimet nuk duhet ta mbajm mend, por duhet t dim se si ta prcaktojm. Por, pr kt qllim, duhet t ekzistoj ndonj standard n baz t asaj q do t mund ta prcaktojm valencn e disa elementeve. Dhe n t vrtet, ekzistojn elemente t cilat n t gjitha komponime t veta kan valenc t njjt, ose si thuhet valenc t prhershme. Numri i elementeve t ktilla sht i vogl, ndrsa nga ato m t rndsishme jan hidrogjeni dhe oksigjeni, dhe prandaj valenca e elemeneve n komponimet do ta prcaktojm nprmjet t ktyre dy elementeve.

Prcaktimi i valencs sipas hidrogjenit

Prcaktimi i valencs sipas hidrogjenit sht e thjesht, sepse hidrogjeni n t gjitha komponimet e tij sht do her njvalent. Kjo domethn se atomi i hidrogjenit mund t lidhet vetm me nj atom t ndonj elementi tjetr. Sipas ksaj, valenca e elementeve t cilat formojn komponime me hidrogjenin (ose e zvendsojn n komponimet e tyre), sht i barabart me numrin e atomeve t lidhura t hidrogjenit. Ja disa shembuj:

Shembull II.3.8. Sa sht valenca e ) sulfurit n H2S b) hekurit n FeS c) zotit n NH3 ) karbonit n CH4?

Zgjidhje:) Sulfuri n H2S sht i lidhur me dy atome t hidrogjenit njvalent, dhe prandaj,

n kt komponim, ai sht dyvalent. b) Hekuri n FeS ka zvendsuar dy atome t hidrogjenit, sipas asaj, n kt

komponim, ai sht dyvalent.c) zoti n NH3 sht i lidhur me tre atome t hidrogjenit njvalent, sipas ksaj n

kt komponim, ai sht trevalent.) Karboni n CH4 sht i lidhur me katr atome t hidrogjenit njvalent, sipas ksaj

ai sht katrvalent.

Prcaktimi i valencs sipas oksigjenit

Valenca mund t prcaktohet edhe n baz t oksigjenit, pr shkak se ai n komponimet e tija do her sht dyvalent. Nse e dim se oksigjeni sht dyvalent, ather nse me t lidhet vetm nj atom t ndonj elementi, ai element duhet t jet, po ashtu, dyvalent ; nse lidhen dy atome t ndonj elementi me nj atom oksigjen, ather ai element sht njvalent; nse me nj atom t ndonj elementi lidhen dy atome t oksigjenit dyvalent, ather ai atom duhet t jet katrvalent etj. Prve hidrogjenit dhe oksigjenit, ekzistojn edhe disa elemente t tjera q kan valenc t prhershme. Ato jan t dhna n tabeln II.3.2.

56

Faktikisht, do her kur e dim valencn e njrit element, mundemi ta prcak-tojm valencn e elementit tjetr. Prandaj, ekziston ky rregull:

Pr do komponim t ndrtuar prej dy ele-mentesh, prodhimi i indeksit dhe valencs s njrit element, duhet t jet i barabart me prodhimin e indeksit dhe valencs s elementit tjetr.

AxBy

m valenca e elementit x indeksi i elementit n valenca e elementit By indeksi i elementit B

Shembulli II.3.9. Sa sht valenca e ) zotit n N2O5 b) sulfurit n Al2S3?

Zgjidhje:

) E dim formuln e komponimit, sipas asaj i dim edhe indekset n formuln: pr azot 2, pr oksigjen 5. E dim se valenca e oksigjenit sht 2. E prdorim rregulln e lartprmendur:

2 x = 5 2Prej ktu,

10: 2 = 5Sipas ksaj, azoti n N2O5 sht pesvalent.

b) Nga formula e komponimit shohim se indeksi pr aluminiumin sht 2, ndrsa i sulfurit 3. N komponimet aluminiumi sht do her trevalent. E prdorim rregulln e lartprmendur:

2 3 = 3 xPrej ktu,

6: 3 = 2

Sipas ksaj, n l2S3 sulfuri sht dyvalent.

bela II.3.2. Disa elemente m t rndsishme dhe valenca e tyre.

mx = ny

m n

Prcaktimi i valencs s el-ementeve n komponimet do ta prezantojm n kto shembuj:

Element ValencaH, Li, Na, K,Rb, Cs, Fr

I

O, Mg, Ca, Sr,Ba, Zn, Cd II

Al, Ga, Sc III

57

Prcaktimi i formuls s komponimit n baz t valencs s elementeve

Njohja e valencs s elementeve mund t nevojitet pr prcaktimin e formulave t komponimeve t ndrtuara prej dy atomesh (t a.sh.q komponime binare). N kt rast veprohet n kt mnyr:

krkohet SHVP (shumfi shi m i vogl i prbashkt) nga t dyja valencat; SHVP i fi tuar ndahet me valencn e elementit prkats; numri i fi tuar sht indeksi i atij elementi n formuln kimike.

Kt do ta ilustrojm me shembujt e mposhtm:

Shembulli II.3.10. Cila sht formula e komponimit q prbhet prej )hekur trivalent dhe sulfur dyvalent b)plumbit katrvalent dhe oksigjeni?

Zgjidhje:

) Jan t dhna valencat e hekurit dhe sulfurit. Prej tyre krkojm SHVP. Pr 3 dhe pr 2, SHVP sht 6. Q ta fi tojm indeksin e hekurit, SHVP e ndajm me valencn e hekurit: 6: 3 = 2. Domethn, indeksi i hekurit n formuln sht 2. N mnyr t ngjashme veprojm edhe q ta fi tojm indeksin e sulfurit: 6: 2 = 3. Domethn, indeksi i sulfurit n formuln sht 3. Sipas ksaj, formula e komponimit sht Fe2S3.b) sht dhn se valenca e plumbit sht katr, por e dim se oksigjeni sht dyvalnt. Pr 4 dhe pr 2, SHVP sht