Ke Aupuni Mö‘ï - Ulukauulukau.org/elib/collect/kam/index/assoc/D0.dir/doc3.pdf ·...

29

Transcript of Ke Aupuni Mö‘ï - Ulukauulukau.org/elib/collect/kam/index/assoc/D0.dir/doc3.pdf ·...

Page 1: Ke Aupuni Mö‘ï - Ulukauulukau.org/elib/collect/kam/index/assoc/D0.dir/doc3.pdf · 2005-09-28 · h e l u 78 Hana alanui ‘o Boti; komo nä ali‘i i ka hale pule ‘o Kawaiaha‘o
Page 2: Ke Aupuni Mö‘ï - Ulukauulukau.org/elib/collect/kam/index/assoc/D0.dir/doc3.pdf · 2005-09-28 · h e l u 78 Hana alanui ‘o Boti; komo nä ali‘i i ka hale pule ‘o Kawaiaha‘o

Ke Aupuni Mö‘ï

Page 3: Ke Aupuni Mö‘ï - Ulukauulukau.org/elib/collect/kam/index/assoc/D0.dir/doc3.pdf · 2005-09-28 · h e l u 78 Hana alanui ‘o Boti; komo nä ali‘i i ka hale pule ‘o Kawaiaha‘o

Samuel Mänaiakalani Kamakau

Page 4: Ke Aupuni Mö‘ï - Ulukauulukau.org/elib/collect/kam/index/assoc/D0.dir/doc3.pdf · 2005-09-28 · h e l u 78 Hana alanui ‘o Boti; komo nä ali‘i i ka hale pule ‘o Kawaiaha‘o

Ke Aupuni Mö‘ï

Ka Mo‘olelo Hawai‘i no Kauikeaouli

keiki ho‘oilina a Kamehameha a me

ke aupuni äna i noho mö‘ï ai

Samuel Mänaiakalani Kamakau

‘O ia ho‘i käna mo‘olelo i käkau ai

a i ho‘opuka ‘ia aku ma ka nüpepa k u o k o a

mai ka lä iwakäluakumamälua o Pepeluali, 1868

a hiki i ka lä ‘eiwa o Ianuali, 1869,

a ma ke au okoa mai ka lä ‘ehiku o Ianuali, 1869

a hiki aku i ka lä ‘umikumamähä o ‘Okokopa o ia makahiki

kamehameha schools press

honolulu 2001

J

Page 5: Ke Aupuni Mö‘ï - Ulukauulukau.org/elib/collect/kam/index/assoc/D0.dir/doc3.pdf · 2005-09-28 · h e l u 78 Hana alanui ‘o Boti; komo nä ali‘i i ka hale pule ‘o Kawaiaha‘o

Ho‘opuka ‘ia e

Kamehameha Schools Press

Kuleana Kope © 2001 Kamehameha Schools

Pa‘a nä kuleana a pau. Hiki ‘ole ke ho‘ohana ‘ia a kope ‘ia

paha kahi mähele o nei puke , ma ke ‘ano pa‘i pepa a ‘ano ‘ë

a‘e paha, me ka ‘ole o ka ‘ae, i käkau lima ‘ia, mai ka mea pa‘i

puke mai, koe na‘e ka po‘e loiloi, i hiki ke ho‘ohana i mähele

pökole ma ke ‘ano he puana‘ï ma ka mo‘olelo loiloi.

Kamehameha Schools Press

1887 Makuakäne Street

Honolulu, Hawai‘i 96817-1887

Ho‘okö ka pepa ma këia puke i nä koina aupuni ‘Amelika

no ke külana mau o ka pepa ma nä pono waihona puke

ansi z39.48-1992

isbn 0-87336-066-4 ‘ili pa‘a

isbn 0-87336-067-2 ‘ili pepa

Ho‘olälä ‘ia a ho‘onohonoho ‘ia e

Barbara Pope Book Design

ke ki‘i alo

Samuel Mänaiakalani Kamakau.

He ki‘i i kaha kala ‘ia mai ka waihona mai o

Mrs. B. L. Kamakau o Näpo‘opo‘o, Kona, Hawai‘i.

Pa‘i ‘ia me ka ‘ae o ka Hale Hö‘ike‘ike ‘o Pïhopa,

Honolulu, Hawai‘i.

ke ki‘i ma ka ‘ao‘ao xxvi

Ka pöhaku ho‘omana‘o o

Samuel Mänaiakalani Kamakau

ma ka pä ilina ‘o O‘ahu. Pa‘i ki‘i ‘ia e

N. Barney-Campbell, 1996.

Page 6: Ke Aupuni Mö‘ï - Ulukauulukau.org/elib/collect/kam/index/assoc/D0.dir/doc3.pdf · 2005-09-28 · h e l u 78 Hana alanui ‘o Boti; komo nä ali‘i i ka hale pule ‘o Kawaiaha‘o

Ho‘ola‘a hou ‘ia ka ho‘opuka ‘ia ‘ana o ka mähele ‘alua o këia mo‘olelo iä

Mary Kawena‘ulaokalaniahi‘iakaikapoliopelekawahine‘aihonuanäleilehuaapele Wiggin Püku‘i

ma kona ‘ano he lamakü no nä hanauna ma hope mai ona.

J

Page 7: Ke Aupuni Mö‘ï - Ulukauulukau.org/elib/collect/kam/index/assoc/D0.dir/doc3.pdf · 2005-09-28 · h e l u 78 Hana alanui ‘o Boti; komo nä ali‘i i ka hale pule ‘o Kawaiaha‘o
Page 8: Ke Aupuni Mö‘ï - Ulukauulukau.org/elib/collect/kam/index/assoc/D0.dir/doc3.pdf · 2005-09-28 · h e l u 78 Hana alanui ‘o Boti; komo nä ali‘i i ka hale pule ‘o Kawaiaha‘o
Page 9: Ke Aupuni Mö‘ï - Ulukauulukau.org/elib/collect/kam/index/assoc/D0.dir/doc3.pdf · 2005-09-28 · h e l u 78 Hana alanui ‘o Boti; komo nä ali‘i i ka hale pule ‘o Kawaiaha‘o
Page 10: Ke Aupuni Mö‘ï - Ulukauulukau.org/elib/collect/kam/index/assoc/D0.dir/doc3.pdf · 2005-09-28 · h e l u 78 Hana alanui ‘o Boti; komo nä ali‘i i ka hale pule ‘o Kawaiaha‘o

❲ i x ❳

‘Ölelo Mua x v

‘Ölelo Ho‘äkäka x i x

English Summary x x i i i

Mo‘olelo Pilikino no S. M. Kamakau x x i v

h e l u 61 Ka ho‘iho‘ina mai Beretania mai; he mo‘o kü‘auhau ali‘i 1

h e l u 62 Ka mo‘o kü‘auhau no Keöpüolani 3

h e l u 63 Ka mo‘olelo no Keöpüolani 6

h e l u 64 Ka lilo ‘ana o Keöpüolani i ali‘i haipule Kalikiano 9

h e l u 65 Ka hänau ‘ana o Kauikeaouli a me kona hänai ‘ia ‘ana 12

h e l u 66 No Kauikeaouli ke külana mö‘i; ka make ‘ana o Kaumuali‘i 14

h e l u 67 Ke kaua ‘ana ma Kaua‘i ma hope o Kaumuali‘i 17

h e l u 68 Ka pau ‘ana o ke kaua ma Kaua‘i; ka ‘aha o nä ali‘i ma O‘ahu 20

h e l u 69 Ka paipai nui ‘ana o Kauikeaouli i ka na‘auao me ke a‘o 23

h e l u 7 0 Ka hö‘oia‘i‘o ‘ana o nä ali‘i i ka ‘ölelo a ke akua Kalikiano 2 5

h e l u 71 Lilo ‘o Boti ke Kuhina nui; hiki mai ka ma‘i ahulau kunu 28

h e l u 72:1 Ka hana kü‘ë a Boti, ke kahu nui o ka Mö‘ï Kauikeaouli 31

h e l u 72:ii Hala ‘o Kalanimoku; ke kua ‘ana i ka lä‘au ‘ala 34

h e l u 73 Kï pökä ‘ia ‘o Lahaina; hana ‘ino ‘o Käpena Bäkala iä Mï Rikeke 37

h e l u 74 Paipai ‘o D. Malo iä Ka‘ahumanu e ho‘oku‘u iä Mï Rikeke 40

h e l u 75 Kipa ‘o Kauikeaouli i ka lua pele; kü‘ë ‘o Boti iä Ka‘ahumanu 43

h e l u 76 Mana‘o ‘öhumu ‘o Boti e pepehi iä Ka‘ahumanu 46

h e l u 77 Ho‘omäkaukau ‘o Boti e pepehi iä Ka‘ahumanu a loli ka mana‘o 49

h e l u 78 Hana alanui ‘o Boti; komo nä ali‘i i ka hale pule ‘o Kawaiaha‘o 52

h e l u 79 Lohe ‘ia ke ‘ano o Nänäpua, he ‘äina nui o ka lä‘au ‘ala 55

h e l u 80 Ka holo ‘ana o Boti mä i Nänäpua, me ka hopena o ia huaka‘i 58

h e l u 81 Lilo ‘o Liliha i hope no Boti, a kä‘ili ‘o Ka‘ahumanu i ka mö‘ï 61

h e l u 82 Kau känäwai ‘o Ka‘ahumanu a holo ka‘apuni me Kauikeaouli 64

h e l u 83 Ho‘omäkaukau ‘ia ke kaua ‘o Kapahikaua e Liliha mä 67

h e l u 84 Holo ‘o Ulumeheihei i O‘ahu e ho‘opau i ke kaua 70

h e l u 85 Hänau ‘o Kïna‘u iä Lota Kapuäiwa; ho‘okumu ‘ia ‘o Lahainaluna 73

NÄ MÄHELE O LOKO

Page 11: Ke Aupuni Mö‘ï - Ulukauulukau.org/elib/collect/kam/index/assoc/D0.dir/doc3.pdf · 2005-09-28 · h e l u 78 Hana alanui ‘o Boti; komo nä ali‘i i ka hale pule ‘o Kawaiaha‘o

h e l u 86 Paipai ‘o Ka‘ahumanu i ke a‘o; ka hala ‘ana o Ka‘ahumanu 75

h e l u 87 No ke ali‘i ‘ana o Ka‘ahumanu 79

h e l u 88 Ka lilo ‘ana o Ka‘ahumanu i wahine na Kamehameha 82

h e l u 89 Ke külana ali‘i o Ka‘ahumanu i ke au o Kamehameha 85

h e l u 90 Ke külana ki‘eki‘e o Ka‘ahumanu i ke au o Kamehameha 87

h e l u 91 Ka hana a Ka‘ahumanu; ka mana‘o haipule o Kauikeaouli 91

h e l u 92 Ka mana‘o haipule o Nähi‘ena‘ena me Kalanimoku 93

h e l u 9 3 Ka mana‘o o Ka‘ahumanu a me käna mau hana ‘imi na‘auao 9 6

h e l u 94 No ka hiki ‘ana mai o ka ho‘omana Kakolika ma Hawai‘i 99

h e l u 95 Kökua ‘o Boti i ka po‘e Kakolika a päpä aku ‘o Ka‘ahumanu 101

h e l u 96 Ka ho‘oma‘au ‘ana a Ka‘ahumanu i ka po‘e ho‘omana Kakolika 104

h e l u 97 Ho‘okahua ‘ia ka ‘ekalesia Roma 106

h e l u 98 Nä hana e pili ana i nä ‘ano ho‘omana ma Hawai‘i nei 111

h e l u 9[9]:i Ke aupuni o Kaomi; ka hana kuhina nui a Kïna‘u 115

h e l u 99:ii Nä hana a Nähi‘ena‘ena a me kona hala ‘ana 122

h e l u 100 Lilo ‘o Mï Rikeke i kumu a‘o no ka mö‘ï; ka mo‘olelo no Kïna‘u 127

h e l u 101 Ka mo‘olelo no Kïna‘u a me ka mo‘olelo no Kaikio‘ewa 132

h e l u 102 Ka hala ‘ana o Ulumeheiheihoapili a me ka mo‘olelo o kona ola 139

h e l u 10[3] Ka noho kuhina nui ‘ana a Miriama Kekäuluohi 145

h e l u 104 Nä hana a George Paulet me ka lilo ‘ana o ke aupuni iä ia 150

h e l u 108 Nä koi a Käpena Mallet no nä kähuna pule Kakolika 157

h e l u 110:i Holo ‘o Mï Rikeke me Ha‘alilio i ka ‘imi kü‘oko‘a ‘ana 162

h e l u 110:ii ‘Ae nä aupuni mana o ke au i ke külana kü‘oko‘a o Hawai‘i 183

h e l u 112 Ka lilo ‘ana o ke aupuni Hawai‘i i aupuni kumukänäwai 189

h e l u 113 Nä külana o känaka ma loko o ke aupuni kumukänäwai 194

h e l u 114 Nä känäwai hou o ke aupuni 199

h e l u 115 Ka huli ‘ana o ke aupuni a me nä kuleana o Kauikeaouli 203

h e l u 116 Nä kuleana o nä känaka; ka ho‘okumu ‘ana i ka ‘aha ‘ölelo 208

h e l u 117 Ke koho ‘ana i nä kia‘äina hou me nä luna nui o ke aupuni 213

h e l u 118:i Ka mo‘olelo no Kapi‘olani 218

ke aupuni mö‘ï

❲ x ❳

Huki ‘ia a ho‘onoho hou ‘ia i mua he iwakäluakumamäkolu mau paukü mai ka paukü 3 o ka mokuna

24:i a hiki i ka paukü 8 o ia mokuna a‘e, 24:ii. ‘O ia ke ka‘ina i käkau ‘ia e S. M. Kamakau a ua

ho‘opuka hewa ‘ia ma ka nüpepa.

Page 12: Ke Aupuni Mö‘ï - Ulukauulukau.org/elib/collect/kam/index/assoc/D0.dir/doc3.pdf · 2005-09-28 · h e l u 78 Hana alanui ‘o Boti; komo nä ali‘i i ka hale pule ‘o Kawaiaha‘o

h e l u 118:ii Ka hala ‘ana o Kaheiheimäliehoapiliwahine a me kona mo‘olelo 223

h e l u 119 Ka mo‘olelo no Kaheiheimälie a no Kaluaikonahalekuakini 228

h e l u 120 Ka mo‘olelo no Kaluaikonahalekuakini a no Kekäuluohi 233

h e l u 121 No Kekäuluohi a no ke aupuni ma hope mai ona 239

h e l u 122:i Nä leka a S. M. Kamakau me ka mö‘ï no nä luna aupuni haole 244

h e l u 122:ii Ke Kuhina Kälai‘äina; ka hö‘ike a ke Kuhina A‘o Palapala 249

h e l u 123:i Ka hö‘ike a ke Kuhina A‘o Palapala Rikeke, a me kona hala ‘ana 254

h e l u 123:ii Ka hö‘ike a J. Ricord, ke kökua luna känäwai nui a ka mö‘ï 261

h e l u 124 Ka hopena o kä J. Ricord hö‘ike me ka hö‘ike a Keoniana 266

h e l u 125 Ka hö‘ike a Keoniana, ke kuhina kälai‘äina; ke ‘ano o ke akamai 273

h e l u 126 Ka ho‘äkäka ‘ana i nä känäwai; ka hiki ‘ana mai o ka ma‘i ahulau 279

h e l u 127 Ka ho‘opi‘i i ka ‘akimalala Palani no ka uhaki ‘ana i ke ku‘ikahi 286

h e l u 128 Ka ho‘onohonoho ‘ana a ka ‘aha ‘ölelo i kumu känäwai hou 291

h e l u 129 Ke kumukänäwai hou; ka hiki ‘ana mai o ka ma‘i hepela 298

h e l u 130 Ho‘opa‘apa‘a ka ‘aha ‘ölelo no ‘Äinahou; hala ‘o Kauikeaouli 304

h e l u 131:i Ka hala ‘ana o Kauikeaouli, Kamehameha III 311

h e l u 131:ii Nä hana kaulana a Kauikeaouli, Kamehameha III 317

h e l u 132 Nä hana lokomaika‘i a Kauikeaouli i pömaika‘i ai ‘o Hawai‘i 324

h e l u 133 Ka lälani mö‘ï a me ka ho‘oili ‘ana i ke külana mö‘ï 330

Papa Kuhikuhi 3 3 5

nä mähele o loko

❲ x i ❳

Page 13: Ke Aupuni Mö‘ï - Ulukauulukau.org/elib/collect/kam/index/assoc/D0.dir/doc3.pdf · 2005-09-28 · h e l u 78 Hana alanui ‘o Boti; komo nä ali‘i i ka hale pule ‘o Kawaiaha‘o

167

168–

169

170

171

172

1 He leka a Käpena Mallet o ka manuä Palani i ke kia‘äina o O‘ahu ma ka

lä 27 o ‘Aukake i hö‘ike no kona käko‘o ‘ana i ka ho‘omana Pope ma o ka

ho‘ouna ‘ana i mau känaka o ka manuä e hele i ka pule. [Waihona Palapala

Kahiko o Hawai‘i, ka‘ina 402, pahu 7, pü‘ä 177]

2 He mo‘olelo o ka häläwai ma ka lä mua o Kepakemapa, 1842, ma waena

o Käpena Mallet me kekahi po‘e Palani a me Kauikeaouli mä. Koi ‘ia aku

ka mälama pono ‘ana i ke ku‘ikahi a me nä kumu Pope ma Hawai‘i. Ho‘o-

maopopo maila ‘o Mallet iä Kauikeaouli no ka lilo ‘ana o Nu‘uhiwa ma ka

lima o ka po‘e Palani a me ka mana‘o o nä käpena Palani e holo mau mai

i Hawai‘i e nänä i ka mälama pono ‘ia o ke ku‘ikahi. [Waihona Palapala

Kahiko o Hawai‘i, ka‘ina 402, pahu 7, pü‘ä 178]

3 He leka këia a ka Mö‘ï Kauikeaouli me ke Kuhina Nui Kekäuluohi iä

Käpena Mallet ma ka lä 4 o Kepakemapa, 1842. I nä ‘ao‘ao ‘ehä o ka leka,

hö‘ike ‘ia ka mana‘o o ke aupuni Hawai‘i no nä hihia ma lalo o ke ku‘ikahi

me ke aupuni Palani. Kuhi ‘ia aku ke külana o nä känäwai hou ma Hawai‘i,

nä hemahema o ia wä, ka mana‘o maika‘i o ke aupuni Hawai‘i, a me ka ‘imi

‘ana o ke aupuni i ku‘ikahi hou. [Waihona Palapala Kahiko o Hawai‘i,

ka‘ina 402, pahu 7, pü‘ä 178]

4 Käkau a unuhi ‘ia këia palapala i ka lä 25 o Pepeluali, 1843, na ka Mö‘ï

Kauikeaouli me ke Kuhina Nui Kekäuluohi e ho‘olilo ana i ka mana aupuni

no Hawai‘i i ka lima o Käpena George Paulet ma muli o ka hiki ‘ole o ke

aupuni e ‘ae aku i nä koi a ia käpena. Ho‘oku‘u ‘ia ka mana aupuni no ke

ali‘i wahine o Pelekania Nui a hiki i ka manawa e ho‘oponopono ‘ia ai ka

hihia. [Waihona Palapala Kahiko o Hawai‘i, ka‘ina 402, pahu 8, pü‘ä 192]

5 He leka a Keküanäo‘a iä Kuakini ma ka lä 27 o Pepeluali, 1843, no ka lilo

‘ana o ke ea Hawai‘i iä Pelekania Nui, a me ke kau ‘ana o ka hae Pelekania

ma nä wahi like ‘ole o ka pae ‘äina. Hö‘ike ‘ia ka mana‘olana no ka hana

pono a Mï Likeke me Ha‘alilio, nä ‘elele i holo i ‘Enelani. [Waihona

Palapala Kahiko o Hawai‘i, ka‘ina 402, pahu 8, pü‘ä 195]

❲ x i i ❳

WEHEWEHENA PALAPALA

helu palapala ‘ a o ‘ a o

Page 14: Ke Aupuni Mö‘ï - Ulukauulukau.org/elib/collect/kam/index/assoc/D0.dir/doc3.pdf · 2005-09-28 · h e l u 78 Hana alanui ‘o Boti; komo nä ali‘i i ka hale pule ‘o Kawaiaha‘o

173–

177

178

179

180

181

182

wehewehena palapala

❲x i i i ❳

6 Ma ka lä 10 o Malaki, 1843, käkau akula ‘o G. P. Judd i këia leka iä

Ha‘alilio, kekahi o nä ‘elele i ho‘ouna ‘ia i ‘Enelani e ‘imi i ka pono o ke

aupuni. Wehewehe ‘ia ke külana o Hawai‘i ma lalo o ka malu o Käpena

George Paulet, ke kau ‘ana o ka hae Pelekania, ka loli ‘ana o nä inoa moku

a pëlä aku. Koi ‘o ia iä Ha‘alilio e ‘imi i ka pono o ka ‘äina a e mälama iä ia

iho nö ho‘i. [Waihona Palapala Kahiko o Hawai‘i, ka‘ina 402, pahu 8,

pü‘ä 197]

7 ‘O këia ka palapala a ka Mö‘ï Kauikeaouli me ke Kuhina Nui Kekäuluohi

i ka Mö‘ï Palani, ‘o Louis Philippe ma ka lä 10 o Malaki, 1843, e ho‘o-

maopopo ana iä ia i ka hihia o Hawai‘i me Pelekania Nui a e noi ana

i kona kökua ma ke ‘ano he ali‘i Kalikiano o nä aupuni nui o ke ao.

Ho‘ouna ‘ia kekahi palapala ma këia ‘ano iä John Tyler, ka pelekikena

o ‘Amelika Huipü‘ia. [Waihona Palapala Kahiko o Hawai‘i, ka‘ina 402,

pahu 8, pü‘ä 197]

8 Hö‘ike këia palapala i ka mäkaukau o ka Mö‘ï Kauikeaouli e ho‘olilo aku

i ka mana aupuni o Hawai‘i i nä aupuni o Palani me ‘Amelika a hiki i ka

manawa e ho‘oponopono ‘ia ai nä hihia e kupu ana. He palapala këia i

ho‘omäkaukau ‘ia ma ka lä 23 o Pepeluali, 1843, ‘a‘ole na‘e i ho‘ohana ‘ia.

[Waihona Palapala Kahiko o Hawai‘i, ka‘ina 402, pahu 8, pü‘ä 194]

9 ‘O këia ka unuhi ‘ana o ka leka mua a ka ‘Akimalala Richard Thomas i nä

ali‘i Hawai‘i ma ka lä 26 o Iulai, 1843, e noi ana i häläwai, kahi e ho‘iho‘i

‘ia ai ka mana aupuni i ho‘olilo mua ‘ia aku. [Waihona Palapala Kahiko

o Hawai‘i, ka‘ina 402, pahu 9, pü‘ä 212]

10 He ho‘olaha këia a ke Kuhina Nui Kekäuluohi ma ka lä 31 o Iulai, 1843, e

huikala ana i nä känaka i ho‘ähewa ‘ia i ka wä i pa‘a ai ke aupuni iä Pelekania

Nui, a e ho‘oku‘u ana i nä hana aupuni no ‘umi mau lä i hiki ai i ka lehulehu

ke komo i ka le‘ale‘a no ia wä hau‘oli. [Waihona Palapala Kahiko o Hawai‘i,

ka‘ina 402, pahu 9, pü‘ä 215]

11 He külana mua këia o ka leka a ka Mö‘ï Kauikeaouli i ka Mö‘ï Wahine

Victoria i ka lä 4 o ‘Aukake, 1843, ma hope pono o ka ho‘iho‘i ‘ana a

‘Akimalala Thomas i ka mana aupuni iä Kauikeaouli. [Waihona Palapala

Kahiko o Hawai‘i, ka‘ina 402, pahu 9, pü‘ä 216]

helu palapala ‘ a o ‘ a o

Page 15: Ke Aupuni Mö‘ï - Ulukauulukau.org/elib/collect/kam/index/assoc/D0.dir/doc3.pdf · 2005-09-28 · h e l u 78 Hana alanui ‘o Boti; komo nä ali‘i i ka hale pule ‘o Kawaiaha‘o
Page 16: Ke Aupuni Mö‘ï - Ulukauulukau.org/elib/collect/kam/index/assoc/D0.dir/doc3.pdf · 2005-09-28 · h e l u 78 Hana alanui ‘o Boti; komo nä ali‘i i ka hale pule ‘o Kawaiaha‘o

❲x v ❳

kü‘oko‘a ✦ okakopa 20 ✦ 1 8 6 6

‘ÖLELO MUA

Mai ka moku mua ‘ana mai o ka pawa o ke ao ma kai loa aku o ka lae ‘o Kumukahi a ka

wahï ‘ana iho o ke kapa pö lipo i nä moku häpapa ma ‘ö a‘e o Lehua, a mai ke

ki‘eki‘ena o luna loa a i ka ha‘aha‘ana o lalo iho me nä kü‘ono like ‘ole o ke ao äkea

nei, he welina ke aloha i nä hoa e heluhelu mai nei i këia puke heluhelu a mo‘olelo

kupuna a ke Käkau Mo‘olelo Hawai‘i, Samuel Mänaiakalani Kamakau. ‘O këia ka

lua o nä puke ma ke ka‘ina, a ‘o ka hapa hope ia o ka mo‘olelo äna i käkau ai no ke

au iä Kamehameha Na‘i Aupuni a me kona mau ho‘oilina, ‘o Kalanikualiholiho,

Kamehameha II me Kauikeaouli, Kamehameha III; ‘o ka puke mua ‘o Ke Kumu

Aupuni.1 Na Kamakau i hö‘ili‘ili maila nä hune ‘ike me nä mo‘olelo i waiwai ai këia

mau puke, eia na‘e, na ka limahana o këia au i ho‘onohonoho hou i käna mo‘olelo

ma ke ‘ano i puka a‘e ai, no laila, me ka hiki ‘ole ke hö‘oia i ka pololei loa o ia

mähele hana a mäkou nei, noi hou a‘ela ka luna ho‘oponopono, nona iho a no nä

hoa hana a pau i komo pü i loko o ia pü‘ali limahana, e ahonui mai ka mea heluhelu

ma kahi hemahema ke ‘ike ‘ia ihola, a mai ‘ae i ka ‘äke‘ake‘a ‘ia mai o ka hoihoi a me

ka nanea ma ka heluhelu ‘ana a‘e i nei mo‘olelo Hawai‘i.

‘O këia puke ka mähele hope o kä Kamakau mo‘olelo no ke aupuni a

Kamehameha i ho‘okahua ai ma këia pae ‘äina, ia mähele i pili i ke aupuni o ke au iä

Kauikeaouli, Kamehameha III. Hö‘ike ‘ia nä hana a Kamehameha III a me nä luna

aupuni i ia mau makahiki ‘öehuehu o ka ‘äina: ka ho‘opa‘a ‘ana i nä ku‘ikahi me nä

‘äina ‘ë, ka lilo a me ka pa‘a hou ‘ana o ke aupuni, ke komo ‘ana o Hawai‘i i ka

‘ohana aupuni o ke ao, ke kükulu ‘ana i aupuni kumukänäwai ma o ka ho‘okumu

‘ana i nä känäwai me nä kuleana o känaka, a me ka ho‘onohonoho ‘ana i nä mähele

like ‘ole o ke aupuni i kü pa‘a ma ke ‘ano he aupuni kü‘oko‘a. He ‘ike maka ‘o

Samuel Mänaiakalani Kamakau no ia mähele holo‘oko‘a o ka mo‘olelo Hawai‘i, a

he waiwai lua ‘ole käna ha‘i akahele ‘ana mai i ke ka‘ina hanana o ia mau makahiki.

Ma ka möhala hou ‘ana a‘e o ka hoihoi i ka ‘ölelo Hawai‘i ma waena o ka po‘e

Hawai‘i a me ka po‘e ‘ë a‘e i mahalo i nä pono o këia ‘äina, nui nä hana ha‘aheo i

ho‘okö ‘ia e nä mänaleo, nä kumu me nä haumäna ma ka pa‘a hou ‘ana o ka ‘ölelo

Hawai‘i i ko këia au e holo nei. Akäka nö na‘e ke külana ko‘iko‘i o ka ho‘omaopopo

‘ana i ka mo‘olelo Hawai‘i kahiko ma ke ‘ano i maopopo ai i ka po‘e o mua aku nei,

‘oiai ‘o ka mo‘olelo kekahi mea e ho‘okino mai ana i ka no‘ono‘o ‘ana o ka Hawai‘i.

‘O ke külana mua o nä mo‘olelo, ma ke ‘ano a me ke ka‘ina i ho‘oili ‘ia ai e nä

küpuna kahiko i ko läkou ëwe pono‘ï, a ma ka ‘ölelo i ha‘i ‘ia ai, ‘o ia ihola ke kahua

pono kahi e ho‘omaka ai ia ho‘omaopopo ‘ana. He wahi pöhaku këia puke i ke

kïpapa hou ‘ia ‘ana o ia kahua no ka po‘e o këia au.

He nui nö nä mo‘olelo ma ka ‘ölelo Hawai‘i i pa‘a mua ma nä nüpepa a me nä

1 Ke Kumu Lama/‘Ahahui ‘Ölelo Hawai‘i, 1996.

Page 17: Ke Aupuni Mö‘ï - Ulukauulukau.org/elib/collect/kam/index/assoc/D0.dir/doc3.pdf · 2005-09-28 · h e l u 78 Hana alanui ‘o Boti; komo nä ali‘i i ka hale pule ‘o Kawaiaha‘o

puke o ke kenekulia mua o ke käkau ‘ana i ka ‘ölelo Hawai‘i, a he käka‘ikahi ka ‘ike

‘ana i ia mau mo‘olelo kumu i këia lä. He hakiwale a pipi‘i ho‘i nä puke o ia au, a

pëlä nä nüpepa; he mea mälama ‘ia e ka hale hö‘ike‘ike a pülamahia paha e ka

‘ohana näna ia waiwai. Ho‘ohana nui ‘ia ka mikini hana kope a me ka lola ki‘i aka i

ka ‘imi ‘ana i ia mau mo‘olelo i këia lä. He mea küpono ho‘i ka ho‘olako hou ‘ana i

ka po‘e hoihoi o këia au me ia ‘ano pono o ka ho‘ona‘auao, ma ke ‘ano he puke

ha‘awina, he puke ho‘onanea a i puke e ho‘okino maila i ke külana hou o ka ‘ölelo

Hawai‘i i ‘ölelo ola ma ke au e holo nei. ‘O ka pahuhopu nui, ‘o ia ka loa‘a hou ‘ana

mai o kahi waihona puke maoli i këlä me këia kanaka e hoihoi ana i ka ‘ölelo

Hawai‘i a me nä mo‘olelo ma ia ‘ölelo ‘öiwi ho‘okahi o ka ‘äina nei, a he mea këia

puke e ho‘okö iki aku i ia mana‘o.

he mahalo

He helu nui nä lima kökua i komo pü mai i nä mähele hana o këia puke. Ua

ho‘omaka ‘ia këia mo‘olelo a S. M. Kamakau ma ke ‘ano he puke ho‘okahi a

ho‘oka‘awale ‘ia auane‘i i mau puke ‘elua, a no laila, mahalo hou ‘ia ka po‘e i helu-

papa ‘ia mai ma ka puke mua, ‘oiai ua komo ka nui o läkou i ka hana i pa‘a ai nä

puke ‘elua. Na Näkila Steele i ho‘oulu maila i këia papahana pa‘i puke, a komo pü

‘o ia i ka hana heluhelu ho‘ohälike, ka ho‘oponopono ‘ana a me ke ka‘ina hana no

këia pa‘i ‘ana. Näna nö ho‘i i ho‘olako mai i ke kälä i pono ai. Na Lalepa Koga i

hö‘ili‘ili i nä mähele nüpepa a ho‘okomo i ka mo‘olelo holo‘oko‘a ma ka lolouila, a

komo ‘o ia i ka hana ho‘oponopono no ka mo‘olelo me ka haku a ho‘oponopono

‘ana i ka papa kuhikuhi nö ho‘i. ‘O Sähoa Fukushima kekahi hoa hana i ku‘upau

maila i nä mähele hana like ‘ole mai kinohi mai o ka papahana nei, e la‘a ka ho‘ohä-

likelike ‘ana o ka mea i kikokiko ‘ia me ka mo‘olelo kumu, ka ho‘oponopono ‘ana i

ke kaha ‘ölelo ‘ana, a näna ho‘i i haku ka papa kuhikuhi no këia puke. Ua mau nö

kona kökua ma ka wae ‘ana i nä ki‘i me nä palapala e ho‘okä‘oi ana i ka puke, a me

ka ho‘onoho ‘ana i ke ka‘ina ‘ao‘ao o loko. Na këia mau käne ‘ekolu i ho‘oholomua i

ka puke nei, a e ‘ole läkou, puka mai ai ‘o Ke Aupuni Mö‘ï i ke ao mälamalama.

Mahalo ‘ia nä lima kuhi o nä waihona ‘elua i kauka‘i nui ‘ia, ‘o ia ho‘i, Dr.

Chieko Tachihata o ka Waihona Hawai‘i o ka Hale Waihona Puke ‘o Hamilton ma

ke Kulanui o Hawai‘i ma Mänoa, me Betty Kam ma ka Hale Hö‘ike‘ike ‘o Pïhopa.

Mahalo pü ‘ia nä limahana like ‘ole o ia mau hale waihona, pü nö me nä hoa hana o

ka Hale Waihona Palapala Kahiko o Hawai‘i näna i kökua mau i ka ‘imi a loa‘a nä

mea e pa‘a ai këia puke.

He mea ko‘iko‘i ka po‘e i ho‘ohälikelike i ka mea i kikokiko ‘ia me ka mo‘olelo

kumu, a i ia hui hana ‘o Tuti Kanahele, Kaleimakana Lenci, Kawehi Lucas,

Kahäho‘omalu Kanada, Noenoe Silva, a me kekahi mau hoa ‘ë a‘e i ‘auamo pü mai i

ia mähele o ka hana. He mahalo ‘ia kä läkou hana me ka mo‘olelo holo‘oko‘a i ‘ike

‘ia ma nä puke ‘elua. Na Dr. Tachihata i a‘o ka haku papa kuhikuhi, a ma ka

ho‘oponopono ‘ana, ua käko‘o mai ‘o Noenoe Barney-Campbell me Kahikina Del

❲ x v i ❳

ke aupuni mö‘ï

Page 18: Ke Aupuni Mö‘ï - Ulukauulukau.org/elib/collect/kam/index/assoc/D0.dir/doc3.pdf · 2005-09-28 · h e l u 78 Hana alanui ‘o Boti; komo nä ali‘i i ka hale pule ‘o Kawaiaha‘o

Rocco. Mahalo mau ‘ia ke kökua. A he mahalo nui ‘ia nä hoa ho‘oponopono i komo

i ka hana no këia mähele ‘elua o ka mo‘olelo, ‘o ia ‘o Lökahi Antonio me Puhi

Adams, he mau hoa i kauka‘i nui ‘ia no ka ‘ike, ka ho‘omaopopo me ka maka‘ala i nä

hune ‘ike like ‘ole i ‘ike ‘ia ma loko.

He ‘ai‘ë nui ko mäkou i ka po‘e küpuna a po‘e mänaleo i pane mau mai i nä

nïnau like ‘ole i ‘upu a‘e e pili ana i ka ho‘omaopopo ‘ana, i ka puana, i ka mo‘o

kü‘auhau a pëlä aku, a ‘o kekahi o läkou ‘o Edith Kawelohea McKinzie, Patience

Nämaka Bacon, Kamuela a me Ululani Kumukahi, Kainoa Wright, Lolena

Nicholas, Edward Ka‘ananä, me Kaleilehua Lindsey, he mämä aloha i hala aku i ke

ao o kona akua. Mahalo ‘ia ka makana o ko läkou ‘ike a me ke ahonui i ke kä‘ana

like ‘ana mai. Pëlä ho‘i ka po‘e ‘ë a‘e i kökua ma ka hana ‘imi me ka hana ho‘okö, ‘o

ia ‘o Ludmilla Finney, Dorothy Barrère, David Forbes, Luella Kurkjian, Lei

Belcher, DeSoto Brown a me Sandy Purdy. He mea nui ka hi‘ia ‘ana mai o këia

puke e Nä Kula ‘O Kamehameha a he mahalo nui loa ko mäkou i nä luna alaka‘i o

ia kula a me nä limahana o Kamehameha Schools Press no ka paipai ‘ana mai a me

ka ‘alu pü ‘ana mai me mäkou. A aia ka mahalo nui iä Barbara Pope, Tia Reber a me

nä hoa hana o Barbara Pope Book Design näna i ahonui i ke ala käpekepeke o këia

ka‘ina hana, mai mua a hope a‘e nei.

‘O kekahi kumu ko‘iko‘i e mahalo aku ai, ‘o ia nö ‘o Mary Kawena Püku‘i, no

käna mau hana i ka ho‘omöakäka ‘ana a me ka wehewehe ‘ana i ka mana‘o a me nä

hana a ka po‘e Hawai‘i o ke au mua. Ma muli o käna unuhi mau ‘ana i nä mo‘olelo

kahiko, pü nö me nä mo‘olelo a S. M. Kamakau, ua hiki ke ho‘ohana ‘ia käna mea i

hö‘ike ai ma ke ‘ano he alaka‘i no ka ho‘omaopopo ‘ana a me ka ho‘omäkaukau ‘ana

i këia mo‘olelo ma ka ‘ölelo Hawai‘i. ‘Oi loa a‘e ka ma‘alahi a me ka möakäka o ka

ho‘omaopopo ‘ana i nä hune pohihihi o kahi mo‘olelo kahiko inä hele mua ‘ia ia ala

e nä kapua‘i wäwae o kahi kupa, ka mea i alahula ai ka ‘äina. He waiwai palena ‘ole

käna mau hana i waiho ai no ka pono o nä hanauna ma muli ona; he kumu ‘o ia na

käkou päkahi, a he alaka‘i nö ma kona mau ala ‘ike manamana i ma‘a loa ai. Ho‘ola‘a

hou ‘ia kä mäkou mähele hana ma këia puke iä ia, iä Mary Kawena‘ulaokalani-

ahi‘iakaikapoliopelekawahine‘aihonuanäleilehuaapele Püku‘i, i wahi ho‘okupu e

ho‘okino mai i ka ‘oia‘i‘o o ia ‘ölelo no‘eau a nä küpuna kahiko, “Ola nä iwi.”

A ‘o ke panepo‘o na‘e, ka mea mua a mea hope e mahalo aku ai, ‘o ia nö ‘o

Samuel Mänaiakalani Kamakau, Kauakahiakahäola, kama o ke ehu kai o Wa i a l u a ,

no kona aloha i ka lähui Hawai‘i a no kona mahalo i nä hana ha‘aheo a nä küpuna o

kona ëwe ho‘okahi. Na wai lä e ‘ole kona külana ko‘iko‘i i ka ho‘omau ‘ia ‘ana o nä

loina a me ka ‘ike o Hawai‘i kahiko a ili mai i nä hanauna o këia au e holo nei a i ko

këia mua a‘e. He lamakü ‘o ia no ka mölehulehu o ke au pohihihi i hala loa aku, a he

kahu mälama ‘o ia no ka waiwai o ka po‘e Hawai‘i, ‘o ia ho‘i ka mo‘olelo o ka ‘öiwi o

ka ‘äina.

Puakea Nogelmeier

Luna Ho‘oponopono

‘ölelo mua

❲x v i i ❳

Page 19: Ke Aupuni Mö‘ï - Ulukauulukau.org/elib/collect/kam/index/assoc/D0.dir/doc3.pdf · 2005-09-28 · h e l u 78 Hana alanui ‘o Boti; komo nä ali‘i i ka hale pule ‘o Kawaiaha‘o
Page 20: Ke Aupuni Mö‘ï - Ulukauulukau.org/elib/collect/kam/index/assoc/D0.dir/doc3.pdf · 2005-09-28 · h e l u 78 Hana alanui ‘o Boti; komo nä ali‘i i ka hale pule ‘o Kawaiaha‘o

kü‘oko‘a ✦ okakopa 20 ✦ 1 8 6 6

‘ÖLELO HO‘Ä K Ä K A

❲x i x ❳

‘O ka mähele hope këia o ka mo‘olelo Hawai‘i a Samuel Mänaiakalani Kamakau i käkau

ai no Ka Nupepa Kuokoa a no Ke Au Okoa ma hope mai, ma ke po‘omana‘o ‘o K a

Moolelo o Kamehameha I, a kapa hou ‘ia auane‘i ‘o Ka Moolelo o na Kamehameha. U a

‘ohi ‘ia nä mähele a pau o ia ka‘ina i loa‘a, a ho‘onoho ‘ia i mo‘olelo ho‘okahi. No ka

nui a lö‘ihi o ka mo‘olelo, ua ho‘ohapa ‘ia iho, a pa‘i ‘ia ka hapa mua ma ka puke K e

Kumu Aupuni e hö‘ike ana i ka wä mai ka hänau ‘ana o Kamehameha I a hiki i ka hala

‘ana o käna keiki a ho‘oilina, Kalanikualiholiho Kamehameha II i ka makahiki 1 8 2 4.

Ho‘omau ‘ia maila ka mo‘olelo ma këia puke me ka mähele no ke au iä

Kauikeaouli Kamehameha III, ka mea nona ke aupuni i ka hala ‘ana o kona

kaikua‘ana, Kamehameha II, ma ‘Enelani. Hö‘ike ‘ia ke ka‘ina hana o ka ‘ane‘ane

kanakolu makahiki o kona noho ali‘i ‘ana, kahi i pa‘a ai ke külana o Hawai‘i i aupuni

mö‘ï kumukänäwai, a i aupuni kü‘oko‘a o ka hui aupuni o ke ao. Aia ka panina o

këia mo‘olelo ma ka hala ‘ana o Kauikeaouli i ke ala ho‘i ‘ole mai ma ke kanahäku-

mamäkahi o kona makahiki.

Ma ka helu ‘ana a nä nüpepa, he haneli me kanakolukumamäkolu ka huina

mähele ma këia mo‘olelo, akä, ‘o ka helu maoli i puka mai, he haneli me kanahäku-

mamähä, ‘oiai ua pa‘i pälua ‘ia ka helu like, a helu hewa paha, ma kekahi o nä pule i

puka ai. Ua loa‘a mai nä mähele a pau i pa‘i ‘ia, koe ‘elima mai loko mai o këia hapa

hope o ka mo‘olelo. ‘O nä mähele nüpepa i loa‘a ‘ole mai, ‘o ia nä mähele o Ke Au

Okoa i pa‘i ‘ia ma ka lä ‘elua o Pepeluali, nä lä ‘ehä, ‘umikumamäkahi me iwakälua-

kumamälima o Malaki a me ka lä ‘umikumamälima o ‘Apelila o ka makahiki 1 8 6 9.

Ua pa‘i ‘ia nö ka nüpepa Ke Au Okoa i ia mau pule, ‘a‘ohe na‘e kope koe ma nä wai-

hona puke a waihona palapala kahiko o ka ‘äina nei, a pëlä me nä waihona nui ma

nä moku‘äina o ‘Amelika Huipü‘ia, kahi i ‘imi nui ‘ia ai.

He mau köä ko ka mo‘olelo no kekahi o ka makahiki 1 8 4 2 me 1 8 4 3 ma muli o ia

mau mähele ‘elima i nalo honua aku, a pili ka nui o ia mähele i ka ho‘iho‘i ‘ia ‘ana o ka

mana aupuni i hopu ‘ia e Lö Paulet o ‘Enelani. Pili ho‘i kekahi köä i ka pilikia o ke

aupuni Hawai‘i me ka po‘e Palani ma muli o nä kähuna pule Kakolika i noho ma ka

‘äina nei. I mea e ho‘opihapiha i ia mau köä, ua ‘imihia a loa‘a kekahi mau leka a pala-

pala mai ia mau makahiki mai i pili i nä kumuhana ‘elua. Ho‘okomo ‘ia nä ki‘i o ia

mau palapala ma waena konu o ka puke, a ma laila e hiki ai i ka mea heluhelu ke

ho‘onui a‘e i kona ‘ike no ke ‘ano o ia wä i waiho hakahaka ‘ia mai ma ka mo‘olelo nei.

ka ho‘ono honoho ‘ana

He mana‘o kumu a he mana‘o ho‘okele ka ho‘opuka ‘ana i ka hana a Samuel

Mänaiakalani Kamakau ma kona ‘ano i ho‘opuka ‘ia aku ai ma nä nüpepa o ke

kenekulia aku nei. Mälama ‘ia ke ka‘ina o käna mo‘olelo, ‘oiai ua ho‘omaka ‘o ia me

Page 21: Ke Aupuni Mö‘ï - Ulukauulukau.org/elib/collect/kam/index/assoc/D0.dir/doc3.pdf · 2005-09-28 · h e l u 78 Hana alanui ‘o Boti; komo nä ali‘i i ka hale pule ‘o Kawaiaha‘o

ka hänau ‘ana o Kamehameha a ka‘i mai a i ke au iä Kauikeaouli. I kona manawa i

‘auana aku ai ma kahi kumuhana ‘oko‘a, ua mälama ‘ia ia mähele ma kona wahi i

ho‘okomo iho ai, no ka mea he ‘ano ho‘omöakäka ia no ka mo‘olelo e ha‘i ‘ia maila.

Mälama ‘ia ke kinona o käna mo‘olelo, ‘o ia ho‘i ke kölamu, no ka ma‘alahi o ka

heluhelu ‘ana me ke ka‘a hewa ‘ole ‘ana o ka maka ma kahi laina o luna a lalo paha o

kahi e heluhelu ‘ia ana. A mälama ‘ia kona ho‘onoho ‘ana i ka paukü, ‘oiai ma ka

paukü i ho‘onohonoho ‘ia ai ka mana‘o nui o ka mea käkau. ‘A‘ole lawa ka ‘ike o

käkou e ho‘omaopopo pono ai i ka hopena inä ‘oko‘a loa ke kinona o käna mo‘olelo

i ka pa‘i ‘ana ma ke ka‘ina ‘oko‘a, ma ka laina lö‘ihi loa a‘e a ho‘onohonoho hou ‘ia

paha nä paukü. ‘Oko‘a auane‘i paha ko käkou ho‘omaopopo ‘ana, a like paha? No ia

kumu i mälama ‘ia ai ke ka‘ina me ka ho‘onohonoho ‘ia o ka paukü.

I kekahi manawa ua ho‘opili ‘ia a ho‘oka‘awale ‘ia paha kahi mämala‘ölelo me ka

ho‘ololi ‘ana i ke kiko pau, eia na‘e, hö‘ike mau ‘ia ia hana a ka luna ho‘oponopono

me nä kaha‘apo kuea [ ]. Ho‘ololi ‘ia ka pela ‘ana i kekahi manawa, a inä he kau

hewa a nä keiki ho‘onohonoho hua ma ka nüpepa, a he pela ‘oko‘a ‘ana wale nö,

hö‘ike mau ‘ia ka ho‘ololi me nä kaha‘apo kuea [ ]. Pëlä nö inä ho‘okomo ‘ia nä kaha

puana‘ï (“) e ka luna ho‘oponopono o nei puke ma kahi i komo ‘ole ai ma ka

nüpepa. Inä ho‘ololi ‘ia nä kaha ho‘omaha (,) a me nä kaha ‘ë a‘e o ka ho‘ono-

honoho ‘ana iä loko o ka mämala‘ölelo (koe ke kikopau), ‘a‘ole i hö‘ike ‘ia. Hana ‘ia

ia mau loli i möakäka ai ka mana‘o o ka mämala‘ölelo, a inä he känalua ko ka mea

heluhelu, pono ke nänä i ka pepa kumu.

Ma këia pa‘i ‘ana, helu ‘ia nä paukü o ka mähele päkahi, i mea kökua no ke kuhi

‘ana aku a ke kumu a hoa heluhelu paha i ka paukü kahi e heluhelu ana. A he mea ia

e ma‘alahi ai ka hana a ka po‘e noi‘i i ka ho‘ohälikelike ‘ana me ka nüpepa kumu.

Helu ‘ia nä mähele o ka mo‘olelo ma loko nö o nä nüpepa Kuokoa me Ke Au Okoa, a

mälama ‘ia nö ho‘i ia mau helu ma nei pa‘i ‘ana. Ma kekahi o nä nüpepa, ua komo

pälua ka helu mähele no ‘elua pule, a ma ia wahi, helu ‘ia ka mähele me ka päku‘i o

ka helu :I/:II. Inä puka ka helu hewa o kahi mähele ma ka nüpepa, hö‘ike ‘ia ka helu

küpono i mahu‘i ‘ia ma ia ka‘ina, ma loko na‘e o nä kaha‘apo kuea [ ].

ka pela ‘ana a m e k a ho ‘onohonoho ‘ana i nä hua‘ölelo

Pela ‘ia a ho‘onoho ‘ia nä hua‘ölelo o këia mo‘olelo ma muli o nä lula i ‘aelike ‘ia ma

ka ‘Aha Kaha ‘Ölelo a ka ‘Ahahui ‘Ölelo Hawai‘i i ka makahiki 1978. Ho‘ohana ‘ia

ka ‘okina a me ke kahakö ma nä wahi i puana ‘ia ai e ka mänaleo. Hahai ‘ia ka puke

wehewehe ‘ölelo a Pukui me Elbert,1 koe ma nä wahi i ‘oko‘a ai ka lula o ka ‘Aha

Kaha ‘Ölelo a ‘oko‘a paha ka puana ‘ana a ka po‘e mänaleo.

‘A‘ole ho‘opili ‘ia mai kekahi mau hua‘ölelo i hua‘ölelo ho‘okahi inä he mana‘o

kü‘oko‘a ko nä mähele päkahi i hiki ke ho‘omaopopo ‘ia nona iho. Me këia lula,

ke aupuni mö‘ï

❲x x ❳

1 Pukui, Mary Kawena and Samuel H. Elbert, Hawaiian Dictionary—H a w a i i a n - E n g l i s h/E n g l i s h - H a w a i i a n ,

rev. and enl.; University of Hawaii Press 1 9 8 6.

Page 22: Ke Aupuni Mö‘ï - Ulukauulukau.org/elib/collect/kam/index/assoc/D0.dir/doc3.pdf · 2005-09-28 · h e l u 78 Hana alanui ‘o Boti; komo nä ali‘i i ka hale pule ‘o Kawaiaha‘o

‘a‘ole pono e ho‘oka‘awale i ka ‘ölelo makuahine, eia na‘e, hiki ke ho‘oka‘awale ‘ia ‘o

makua wahine a me makua käne. Na ka luna ho‘oponopono ka pilina o këia lula i nä

hua‘ölelo, a ma muli o ke ‘ano känalua o kekahi o ia ho‘oholo ‘ana, e ‘oko‘a ana

paha ka mana‘o o ka hoa heluhelu ma kekahi mau wahi. ‘O ka mea nui ka pela like

‘ana i nä hua‘ölelo mai ka mua a ka hope o ka puke, i mea e huikau ‘ole ai ka

heluhelu ‘ana.

Pela ‘ia nä inoa Hawai‘i a pau ma ke ‘ano he hua‘ölelo ho‘okahi, me ka hualeka

mua wale nö i ho‘onui ‘ia, a me ka ‘ole o ke kaha maha a pëlä aku. Ma nä inoa haole,

hahai ‘ia ka loina no laila mai ia mau inoa, a ho‘oka‘awale ‘ia nä inoa i mau inoa

ka‘awale. Ma nä inoa Hawai‘i a pau, ‘o ia ho‘i nä inoa kanaka, inoa ‘äina, heiau,

makani, ua, kaua, a pëlä aku, ‘imihia i kumu e maopopo ai ke kaha pono ‘ana i ka

inoa.

Ho‘ohana nui ‘ia nä hana a Kawena Püku‘i i ‘ike ‘ia ma nä puke i pa‘i ‘ia ma muli

ona, a ‘oiai ‘a‘ole ‘o ia i kaha mau i nä inoa me ka ‘okina a me ke kahakö, ua

ho‘okomo pinepine i nä kaha like ‘ole a me ka ho‘oka‘awale ‘ana i nä mähele o ka

inoa i kökua no ka puana pololei ‘ana a ma laila i ho‘oholo ‘ia ai kahi o ka ‘okina me

ke kahakö. Ho‘ohana ‘ia nä puke ‘ë a‘e kahi i wehewehe ‘ia ai ka mana‘o a me ka

puana ‘ana paha o kekahi mau inoa Hawai‘i. Nänä nui ‘ia ka hana a me nä waihona

a Edith Kawelohea McKinzie no ka nui o käna hana i ka mo‘o kü‘auhau Hawai‘i, a

he kökua nui käna waihona ‘ike. Me kekahi o nä inoa, ua ‘imi ‘ia kahi lälä a mamo o

ia lälani a nïnau ‘ia ma laila. Noi ‘ia nä mänaleo a me ka po‘e kama‘äina o nä moku

päkahi e kökua me nä inoa o këlä me këia mokupuni, ‘o ia ho‘i nä inoa ‘äina, nä ua,

nä makani a pëlä aku. ‘A‘ole ho‘i hiki ke hö‘alo i ka hewa koe ma ia hana, a he mihi

wale nö ko ‘one‘i.

Me kekahi o nä inoa he kuhi wale nö ka hopena, i ho‘okele ‘ia e ka mana‘o akäka

o loko o ka inoa. Inä hiki ke ‘ike ‘ia kekahi mau mana‘o ma ka inoa ho‘okahi, a pili

loa na‘e kekahi i ke ‘ano i ‘ike ‘ia ma nä inoa o ia au, ‘o ia pela ‘ana ka i wae ‘ia. I ka

manawa i hiki ai ke ‘ike i nä mana‘o ‘oko‘a ma ka inoa ho‘okahi a ‘a‘ohe kumu näna

e ho‘okele mai i ke kaha ‘ana, waiho ‘ia ia inoa me ka ‘okina a kahakö ‘ole, a na ka

mea ‘ike e puana pololei. ‘A‘ole nui nä inoa i waiho wale ‘ia mai ma ia külana ma

muli o ka mana‘o ho‘oholo e ho‘ohana nö i nä kaha ma kahi e hiki ai, eia na‘e he

hö‘ailona nö ia mau inoa no ka hana i koe.

Me këia mau wehewehe ‘ana i hö‘ike lö‘ihi ‘ia a‘e nei, he mana‘olana ko‘u i ka

hiki ke heluhelu a ho‘omaopopo maika‘i ‘ia ka mo‘olelo waiwai a Samuel

Mänaiakalani Kamakau i waiho ai no kona hanauna pono‘ï a no nä pua e ‘öpu‘u mai

ana ma nä lälä o ia kumu ho‘okahi. Näna ka mo‘olelo, no kona lähui a no ka po‘e a

pau i hoihoi i nëia kumuhana, i mea e mau ai ka mo‘olelo o ka Hawai‘i. Na‘u na‘e

ka hewa a hemahema paha ke ‘ike ‘ia ihola ma këia pa‘i ‘ana.

Puakea Nogelmeier

Luna Ho‘oponopono

‘ölelo ho‘äkäka

❲ x x i ❳

Page 23: Ke Aupuni Mö‘ï - Ulukauulukau.org/elib/collect/kam/index/assoc/D0.dir/doc3.pdf · 2005-09-28 · h e l u 78 Hana alanui ‘o Boti; komo nä ali‘i i ka hale pule ‘o Kawaiaha‘o
Page 24: Ke Aupuni Mö‘ï - Ulukauulukau.org/elib/collect/kam/index/assoc/D0.dir/doc3.pdf · 2005-09-28 · h e l u 78 Hana alanui ‘o Boti; komo nä ali‘i i ka hale pule ‘o Kawaiaha‘o

❲x x i i i ❳

Hö‘ulu‘ulu Pökole Pelekane

This book is the second half of Samuel Mänaiakalani Kamakau ’s landmark text on the

history of Kamehameha and the kingdom he established. Written in Hawaiian as a

serial column over three years, it ran from October 20, 1866, to October 14, 1869,

in two consecutive Hawaiian newspapers: K u o k o a and Ke Au Okoa. Publication of

this portion began on February 22, 1868.

Due to its length, the account has been published in two parts. Ke Kumu Aupuni1

or “The Foundation of Nationhood,” tells of Kamehameha’s birth, his rise to

power and conquest of the islands, his death and that of his son and heir,

Kalanikualiholiho, Kamehameha II. This book, Ke Aupuni Mö‘ï or “The King-

dom,” gives an account of Hawai‘i under the reign of Kamehameha’s other sacred

son, Kauikeaouli, Kamehameha III, a time of great formation and change.

This book presents the work of Samuel Mänaiakalani Kamakau as he presented

it to his own people and his peers, in the language and order in which he wrote it.

S. M. Kamakau has been relied upon for nearly 130 years as a singularly important

historian and Hawaiian author. Material has been drawn from this and other of his

works to create critical history and cultural texts.2 These publications have utilized

translations of Kamakau’s work, often reordered for clarity or continuity, changes

which are not included in this text.

Existing originals of this historical account are rare, fragile and often nearl y

unreadable, thus the material has been retyped, maintaining the column, paragraph

and sentence format of the original, except where noted. The glottal stop and

macron are added to aid modern second-language readers, and paragraphs are

numbered for easy reference.

This book was made possible by many persons, and was made necessary by the

reflowering of interest in Hawaiian language, history and culture that has been tak-

ing place in the last two decades. This renaissance has resulted in a rapidly growing

audience of Hawaiian language readers who will find Kamakau’s writing to be both

educational and enjoyable. The text also addresses the current demand for renewed

access to historical and cultural materials for research and cultural inquiry. An

extensive index, created for this text, facilitates access to the contents even for those

not fluent in the Hawaiian language.

1 Ke Kumu Lama/‘Ahahui ‘Ölelo Hawai‘i, 1 9 9 6.

2 Kamakau, Samuel Mänaiakalani—Ruling Chiefs of Hawaii, Kamehameha Schools Press 1961, 1992; K a

Po‘e Kahiko, Bishop Museum Press 1 9 6 4; The Works of the People of Old, Bishop Museum Press 1 9 7 6; T a l e s

and Traditions of the People of Old, Bishop Museum Press 1 9 9 1.

kü‘oko‘a ✦ okakopa 20 ✦ 1 8 6 6

ENGLISH SUMMARY

Page 25: Ke Aupuni Mö‘ï - Ulukauulukau.org/elib/collect/kam/index/assoc/D0.dir/doc3.pdf · 2005-09-28 · h e l u 78 Hana alanui ‘o Boti; komo nä ali‘i i ka hale pule ‘o Kawaiaha‘o

He Kü‘auhau” ka ‘ölelo i kälai ‘ia i ka pöhaku ho‘omana‘o o Samuel Mänaiakalani

Kamakau i ka pä ilina ‘o O‘ahu, ma Nu‘uanu, O‘ahu, a he mähele wale nö na‘e ia

‘ölelo ho‘omana‘o e hö‘ike maila i ke külana ko‘iko‘i o këia kanaka i ka mo‘olelo o

ko Hawai‘i pae ‘äina. He kanaono ona makahiki i kona hala ‘ana i ka makahiki 1876,

a i kona wä e ola ana, he nui nö käna mau ‘oihana i noho loea ai. He mo‘o kü‘auhau

nö ‘o ia, a he pa‘a mele a he pa‘a mo‘olelo nö ho‘i. He haku mele a he käkau

mo‘olelo ho‘i ‘o ia, he kumu a‘o, he po‘o kumu, he luna aupuni, he luna känäwai, a

he lunamaka‘äinana no ka ‘aha ‘ölelo o ke aupuni mö‘ï.1

Ho‘omana‘o mau ‘ia ‘o S. M. Kamakau no kona ‘ike pau lehia i nä mo‘o kü‘au-

hau ali‘i Hawai‘i mai kahiko mai, a no kona ‘ike möakäka i nä hunehune o ka mo‘o-

lelo Hawai‘i. I ka nïnau ‘ana a kekahi iä John Papa‘ï‘ï no ka pololei a hewa paha o ka

mo‘olelo Hawai‘i a S. M. Kamakau i ho‘opuka aku ai ma nä nüpepa, pane ihola ‘o

Papa‘ï ‘ï i kona mana‘o no Kamakau penei:

He kupanaha këia kanaka. Me he lä ua ‘ike maka, pa‘a na‘au nä mea a pau,

nä wahi a‘u i hele ai me nä ali‘i, Kauikeaouli – Ka‘ahumanu; me he lä ‘o ia

ala kekahi. He ‘u‘uku loa nä mea hemahema . . . 2

He loea nö ‘o John Papa‘ï‘ï ma ka mo‘olelo Hawai‘i a he kanaka ‘o ia i noho pü i ke

aloali‘i o Kamehameha mä, no laila, he hö‘ike nö ia ‘ölelo käko‘o a‘e nei a Papa‘ï ‘ï e

hö‘oia ana i ka hilina‘i a ko Kamakau po‘e hoa o ke ëwe ho‘okahi no kona ‘ike a no

ka pololei loa o käna mau mo‘olelo i käkau ai.

Hänau ‘ia ‘o Samuel Mänaiakalani Kamakau i ka lä 29 o ‘Okakopa, 1815, m a

Mokulë‘ia, Waialua, O‘ahu, keiki a Kapakanaka (k) me Kihapüpü (w). He O‘ahu nö

‘o ia; wahi a käna ‘ölelo ma ka nüpepa Ke Au ‘Oko‘a, 23 Iulai, 1866:

. . . loa‘a iho ‘o S. M. Kamakau, keiki a Kapakanaka, keiki a Kühenuioka-

lani, keiki a Hä‘upunuimaunaki‘eki‘e. Ma ka ‘ao‘ao o ka makuahine o

Mänaiakalani, S. M. Kamakau, [‘o] Kihapüpü, ke keiki a Ka‘oä‘oäkahaiao

[w], kaikamahine a Ka‘önohiokalä [k] me Leihuluhulunuiakamau [w], ke

kaikamahine a Kükalaniho‘one‘enu‘u me Kaho‘owahakananuha. He ‘Ewa

Uli a La‘akona, he ‘Ewa a La‘akea, a Hoalani, kü ea ‘Ewa, noho iho ‘Ewa.

kü‘oko‘a ✦ okakopa 20 ✦ 1 8 6 6

SAMUEL MÄNA IAKALANI K AM AKAU

❲x x i v ❳

1 No ka ‘ike hou aku e pili ana i ke ola o S. M. Kamakau, e nänä iä Thos. G. Thrum, Brief Sketch of the

Life and Labors of S. M. Kamakau, Hawaiian Historian, Hawaiian Historical Society Annual Report, 1917;

a nänä pü iä M. N. Chun, Nä Kukui Pio ‘Ole, First People’s Productions, 1993.

2 Ma ka leka a E. Helekunihi iä Kahu O. Emerson, 2/25/1893. Bishop Museum Archives.

Page 26: Ke Aupuni Mö‘ï - Ulukauulukau.org/elib/collect/kam/index/assoc/D0.dir/doc3.pdf · 2005-09-28 · h e l u 78 Hana alanui ‘o Boti; komo nä ali‘i i ka hale pule ‘o Kawaiaha‘o

‘O ka ‘äina ‘o Manu‘a‘ula i Kamananui ke ëwe, mai nä pali Lïhu‘e o Kükani-

loko a Wahiawä i Pöamoho ka honua o ko‘u po‘e küpuna no ko‘u makua käne.

‘O ke ëwe a me ka honua o ko‘u makuahine mai Waikele a Kalauao; ‘o ka

‘Ewa a La‘akona.

Hänai ‘ia ‘o Mänaiakalani e kona po‘e küpuna a hiki i kona makahiki ‘umikümäkahi.

Ma o ka hänai ‘ia ‘ana, ua a‘o ‘o ia i kekahi o nä hana a ka po‘e kahiko a ua ‘ike maka

nö ‘o ia i kekahi o ia mau hana. He lälani kahuna kona ‘ohana, he kilo hökü kekahi a

he po‘e koa nö ho‘i kekahi. Ua pili nö nä küpuna i nä ali‘i o O‘ahu me Kaua‘i.

Ua komo auane‘i ‘o S. M. Kamakau i ke kulanui ma Lahainaluna i ka makahiki

1832, ‘o ia ka ‘umikümähiku o kona makahiki, a ma laila ‘o ia i noho ai a a‘o, i hau-

mana a i kumu, no ‘umikümähä mau makahiki. Ua hai mua ‘ia ‘o ia no ke a‘o ‘ana

aku a me ke käkau ‘ana ma Lahainaluna i ka makahiki 1834 ‘oiai he haumana ma ke

kula, a he hö‘ailona ia hana a nä luna o ke kula i ka mahalo o käna po‘e kumu i ka

‘a‘apo a me ke akamai o ia käne ‘öpio. He haumana ‘o ia no ‘ehiku makahiki a lilo i

kumu kökua a i kumu a‘o, ia külana äna i noho ai a hiki aku i ka makahiki 1846.

I loko o ia mau makahiki o ka noho ‘ana ma Lahainaluna, ua nui käna mau hana

ma waho aku o ka lumi papa. Ua kökua ‘o ia i nä mikionali i ka unuhi ‘ana i nä

mo‘olelo baibala ma ka ‘ölelo Hawai‘i a käko‘o nö ho‘i ‘o ia ma ke käkau ‘ana i ‘elua

mau puke wehewehe ‘ölelo Hawai‘i. Hö‘ili‘ili ‘o ia i nä mo‘olelo o Hawai‘i kahiko

ma nä mokupuni like ‘ole a ho‘omaka ‘o ia e käkau i ia mau mo‘olelo no nä nüpepa.

Komo pü akula ‘o ia i ka ho‘okahua ‘ana i ka ‘Ahahui ‘Imi I Nä Mo‘olelo Kahiko, ‘o

ia ka ‘ahahui mua loa o ia ‘ano ma Hawai‘i. Ua pili käna mau hana a pau i ka

ho‘opa‘a ‘ana i ka ‘ike kupuna a me ka ho‘olaha ‘ana aku i ia ‘ike.

I ka makahiki 1841, ho‘okumu ihola ‘o Davida Malo, Kahu Sheldon Dibble a me

S. M. Kamakau i ka ‘Ahahui ‘Imi I Nä Mo‘olelo Kahiko me ke käko‘o ‘ana mai o

Kauikeaouli, Kamehameha III. ‘O S. M. Kamakau ka pu‘ukü o ia ‘ahahui a nona ke

kuleana e ‘imi i nä hunehune mo‘olelo no Kihaapi‘ilani. Mälama ‘ia maila ka ‘aha-

hui no ‘ekolu wale nö makahiki, a ho‘opau ‘ia akula kä läkou hana ‘ahahui ma muli

o ka hala ‘ana o Kahu Dibble me ka ne‘e ‘ana aku o ka ‘aha ‘ölelo a me ke aloali‘i

mai Maui aku a i Honolulu. ‘A‘ole loa na‘e ‘o Kamakau i ho‘opau aku i käna ‘imi

noelo ‘ana i ka mo‘olelo Hawai‘i ma muli o ka hopena o kä läkou ‘ahahui, a he hana

mau ia noi‘i mo‘olelo ‘ana näna no kona ola holo‘oko‘a.

Ma mua aku o kona manawa i hana pü ai me nä lälä o ka ‘Ahahui ‘Imi I Nä

Mo‘olelo Kahiko, ho‘omaka maila ‘o Kamakau i kona käkau ‘ana ma nä nüpepa

‘ölelo Hawai‘i. He mau mo‘olelo pökole käna ma ka nüpepa ‘o Ke Kumu Hawai‘i i

ka makahiki 1838, a laila ho‘omaka nö ‘o ia e käkau i nä mo‘olelo no Hawai‘i kahiko.

‘O kekahi mea mua i ho‘opuka ‘ia aku ma laila, ‘o ia kahi mo‘olelo no ka mo‘o

kü‘auhau ali‘i i pa‘i ‘ia ma ka nüpepa ‘o Ka Nonanona (1 1 / 25/ 1 8 4 2). Ho‘ohalahala ‘ia

käna ho‘opuka ‘ana i nä mo‘o kü‘auhau e A. Unauna, he pa‘a mo‘o kü‘auhau o ia wä,

me ka ‘ölelo he ‘ike huna nö ia. ‘A‘ole ‘o Unauna kona mea ho‘okahi i ho‘ohalahala

samuel mänaiakalani kamakau

❲x x v ❳

Page 27: Ke Aupuni Mö‘ï - Ulukauulukau.org/elib/collect/kam/index/assoc/D0.dir/doc3.pdf · 2005-09-28 · h e l u 78 Hana alanui ‘o Boti; komo nä ali‘i i ka hale pule ‘o Kawaiaha‘o

samuel mänaiakalani kamakau

❲x x v i ❳

‘ia ai. Eia na‘e, ua kü‘ë mau aku ‘o Kamakau i ia mana‘o o Unauna mä no ka pono e

ho‘omalu i ka ‘ike Hawai‘i, a noke nö ‘o ia i ka ho‘opuka ‘ana aku i nä mo‘olelo, nä

mele a me nä loina o ka Hawai‘i a hiki loa aku i ka hopena o kona ola. Ho‘opuka pü

aku ‘o ia i nä mo‘olelo e hö‘ike ana i kona mau mana‘o pono‘ï no ka hana a ke

aupuni a me kona mana‘o ho‘i no ka po‘e käkau ‘ë a‘e o kona wä.

‘O ka nui o käna mau mea i ho‘opuka ai ma nä nüpepa, aia ma luna a‘e o

ka ‘ekolu haneli. Ho‘opuka ‘ia kekahi mau mo‘olelo lö‘ihi ma ka nüpepa no ‘elua

a ‘oi makahiki, i pa‘i ‘ia i mau mokuna ma këlä me këia mähele o ka nüpepa. Aia

käna mo‘olelo hope i ho‘opuka ai ma ka nüpepa Kuokoa me Ke Au Okoa i Hui ia

(10/30/1875), he mo‘olelo e ho‘ohalahala ana i ka hana a ka ‘Aha Ki‘eki‘e.

I ka makahiki 1841, ‘oiai ‘o ia ma Lahainaluna, ua male ‘o S. M. Kamakau iä

Sarah Hainakolo o Kïpahulu, Maui. Ua noho nö läua ma Kïpahulu ma hope o kä

Kamakau ha‘alele ‘ana iä Lahainaluna, a lilo ‘o ia i po‘o kumu no ke kula ma Kïpa-

hulu. Koho ‘ia ‘o ia i luna maka‘äinana no Häna i ia wä, a ‘o ia kona noho mua ‘ana

ma ia külana ma ka ‘aha ‘ölelo. Ua koho hou ‘ia ‘o ia i luna maka‘äinana ma hope

mai no Wailuku, a no O‘ahu nö ho‘i. Mai Kïpahulu aku, ne‘e akula läua a noho ma

Nä Wai‘ehä, a ma hope aku, aia ho‘i ma Lahaina, Maui, kahi i noho ai i luna känä-

wai. Lawe auane‘i ‘o Kamakau i kona ‘ohana i O‘ahu e noho ai, aia ma Waialua, a

laila ne‘e akula läkou i Honolulu.

Ma ke alanui ‘o ‘Ema, i Kahëhuna, Honolulu, ka hale o läkou i ka manawa i hala

aku ai ka pa‘a mo‘olelo kaulana o Hawai‘i i ka hola ‘ekolu o ka ‘auinalä i ka lä ‘elima

o Kepakemapa, 1876. He mau keiki kä läua ‘o käna wahine, ‘a‘ole na‘e i hahai aku

kekahi ma ka meheu o ka makua i ka noi‘i ‘ana me ke käkau ‘ana i ka mo‘olelo

Hawai‘i a me nä loina kahiko o këia pae ‘äina. ‘A‘ohe lua o Samuel Mänaiakalani

Kamakau ma ka ho‘opa‘a ‘ana a me ka ho‘olaha ‘ana i nä mo‘olelo a me

nä loina o ka po‘e Hawai‘i. He mahalo palena ‘ole ko ke au e

holo nei i käna ‘ike waiwai i ho‘oili mai ai, a he ho‘oilina

maoli nö ia no ia hanauna aku a ia hanauna

aku e ho‘omaopopo ai.

Page 28: Ke Aupuni Mö‘ï - Ulukauulukau.org/elib/collect/kam/index/assoc/D0.dir/doc3.pdf · 2005-09-28 · h e l u 78 Hana alanui ‘o Boti; komo nä ali‘i i ka hale pule ‘o Kawaiaha‘o

Ke Aupuni Mö‘ï

Page 29: Ke Aupuni Mö‘ï - Ulukauulukau.org/elib/collect/kam/index/assoc/D0.dir/doc3.pdf · 2005-09-28 · h e l u 78 Hana alanui ‘o Boti; komo nä ali‘i i ka hale pule ‘o Kawaiaha‘o