IZBOR TEHNOLOKIH BAZA tanost - funkcija dijelova u sklopovima suradnja konstruktora i tehnologa osnovne povrine - zavisi funkcija proizvoda ili tehnologija dozvoljena odstupanja Sve povrine, linije i take, koja su bitne za funkciju dijela ili tehnologiju izrade, nazivaju se zajednikim imenom baze. Vrste baza i njihova podjela Prema funkciji i znaaju za proizvodnju baze mogu se podijeliti na: - konstrukcione, - tehnoloke i - mjerne baze. Konstrukcione baze - odnosu na njih se nanose kote i dozvoljena odstupanja koja definiu oblik i dimenzije predmeta Dimenzioniranje crtea mora tei odreenim redom: - izabrati i odrediti baze, - dimenzioniranje vriti od baznih povrina, - mjere koje odreuju bazne povrine moraju biti ograniene dozvoljenim odstupanjima.

Pravila izbora tehnolokih baza izbor tehnolokih baza prethodi postavljanju prve operacije obrade U prvoj operaciji moraju se zadovoljiti dva osnovna zahtjeva: - ispravno postaviti povrine koje e se obraivati u odnosu na one koje se nee obraivati, - ispravno raspodjeliti dodatke za obradu na povrine koje se u daljenjem toku procesa obrauju. Prvi zahtjev moe se ostvariti tako da se odabere bazna povrina: - koja se nee obraivati u narednom toku tehnolokog procesa, - koja e omoguiti postizanje najbolje tanosti, - od koje polaze mjere za obradu, to znai da tada postoji mogunost podudaranja tehnolokih i konstruktivnih baza, - koja ima male dodatke za obradu, - koja ima veu duinu (povrinu) i da je to ravnija i - koja moe istovremeno da poslui za obradu veeg broja povrina. IZBOR PRIPREMAKA - kvalitet materijala - oblik materijala - dimenzije materijala Izabrati polazni materijal (poluproizvod) znai utvrditi nain njegovog dobivanja (kovanjem, presovanjem, livenjem itd.), utvrditi njegove dimenzije dodavanjem odgovarajuih dodataka kako bi se obradom na mainama alatkama dobili proizvod odreenog oblika, dimenzija i kvaliteta. ekonomska analiza Poluproizvodi radioniki crte - konstruktor podatci o vrsti materijala, geometrijski oblik tehnolog - zavisno od vrste materijala i broja komada koji e se izraivati, bira se polazni poluproizvod za obradu ekonomski konstruktivni oblik osigurava mogunost primjene najracionalnijih metoda obrade sa visokom produktivnou i najmanjim gubitkom materijala Vrste poluproizvoda - odlivci od crnih i obojenih metala, - otkivci, - valjani poluproizvodi i - poluproizvodi od nemetala.

Tehnoloke baze - predstavljaju skup povrina, linija ili taaka u odnosu na koje se predmet orijentie u toku obrade i mjerenja. dovoenje radnog predmeta u odreeni poloaj naziva se baziranje otvorene kote tehnoloke bazne povrine osiguravaju taan poloaj radnog predmeta u odnosu na mainu i alat Tehnoloke baze - osnovne i pomone Mjerne baze - predstavljaju povrine, linije ili take u odnosu na koje se vre mjerenja pri izradi ili kontroli Izbor tehnolokih baza funkcija dijela u sklopu zahtijevana tanost uslovi: stabilnosti, tanosti izrade i mogunosti obrade veeg broja povrina obratka s jednim baziranjem, odnosno stezanjem Izbor baznih povrina vezan je za prvu operaciju iz koje proizlaze ostale opeacije Pri izboru baza neophodno je drati se sljedeih pravila: - bazna povrina mora omoguiti lako postavljanje i centriranja radnog predmeta, kao i skidanje po zavretku obrade; - bazne povrine moraju imati dovoljnu duinu da bi obezbijedili ispravno stezanje radnog predmeta; - da osiguraju to manje deformacije radnog predmeta zbog djelovanja sila rezanja i sopstvene mase; - neobraene baze (povrine) treba koristiti samo kod prve operacije dok se ne dobiju obraene povrine koje mogu posluiti kao baze; - vrijeme postavljanja, centriranja i stezanja (baziranja) mora biti to je mogue krae; - drati se principa da se iste baze koriste kod razliitih operacija ako je mogue izvesti obradu. greke pri baziranju radnog predmeta: - greke nepravilnog izbora baza, - greke stezanja i - greke steznih alata.

Postupak izbora poetnog materijala - prikupljanje informacija o koliini proizvodnje, koliinama nabave, raspoloivim materijalima na tritu, tolerancijama, standardima itd., - odabiranje razliitih mogunosti za uporeivanje, - izraunavanje potrebnih koliina materijala, - procjenjivanje relativnih trokova, - procjenjivanje relativnih investicija, - procjenjivanje relativnih dobitaka i - donoenje odluke o izboru. Izbor optimalne varijante pripremka optimalni pripremak - zadovoljava tehniko-tehnoloke kriterije izratka i ima minimalne ukupne trokove (trokove pripremka i obrade) Ukupni trokovi mogu se prikazati u obliku: T = (Mt+R+A+S + E ) z + T0+ Tp, odnosno, varijabilni trokovi: Tv = (Mt+R+A+S+E) z = kz i fiksni trokovi: Tf=T0 + Tp = k', gdje su: Mt - trokovi osnovnog materijala, R - trokovi rada operatera, A - trokovi alata, S - trokovi maine, E - trokovi energije, To - trokovi odravanja, Tp - trokovi pribora i ureaja, z - koliina izradaka. Ukupni trokovi su: T = Tv + Tf = k z + k' Trokovi po jednom izratku su: t = k +k'/z Za tri realne varijante za izbor optimalnog pripremka: 1. varijantu: T1 = k1 z + k1', 2. varijantu: T2 = k2 z + k2',

o mikrogeometrijska odstupanja na hrapavost utiu: - radijus vrha noa (r), - posmak (s), - brzina rezanja (v) i - minimalna dubina rezanja (hmin). REDOSLJED OPERACIJA I ZAHVATA Vrsta operacija se bira tako da se obezbijedi: - obrada sa to manje operacija, - to vea jednostavnost operacija, - to vei obim obrade na jednom radnom mjestu, - to manji broj mijenjanja poloaja obratka (stezanja) zbog mogunosti unoenja greke, - to krae vrijeme obrade, - minimalni trokovi obrade i - odreeni uslovi rada. Redoslijed operacija se odreuje tako da: - to predstavlja prirodan i nuan tok transformacije pripremka u izradak, - rezultat prethodne operacije predstavlja osnovu i podrku narednoj operaciji i - se u narednoj operaciji koristi i sauva kvalitet postignut u prethodnoj operaciji. Prva operacija treba da bude takva da obezbijedi: - najvie skidanje materijala kako bi se u nastavku tehnolokog procesa transportovale to manje mase materijala, - otkrivanje to vie moguih greaka u poetnom materijalu (posebno vrijedi za odlivke i otkivke) kako bi se uloilo to manje rada u eventualno loe pripremke, - tehnoloke odnosno bazne povrine za stezanje i pravilan poloaj obratka u narednim operacijama. Ponekad prva operacija i slui samo za ovu svrhu (sluaj koritenja odlivaka i otkivaka kao pripremka za agregatne maine i transfer linije). Zadnja operacija treba biti takva da obezbjedi: - smanjenu mogunost oteivanja u daljem toku proizvodnog procesa, - olakana zavrna kontrola, - da se izradak ne zagubi (oznaavanje), - olakanu predaju skladitu ili kupcu. Vrste i redoslijed dogaaja kontrole odreuju se tako da se obezbijedi: - sigurno utvrivanje karakteristika pripremka, obratka i izratka u obraenim momentima tehnolokog procesa, - pravovremeno otkrivanje moguih greaka kako bi se sprijeilo stvaranje loeg proizvoda, smanjenje tete zbog greaka i omoguio eventualni popravak uoene greke, - metode i postupak kontrole treba da obezbijede najmanje trokove kontrole, - odgovarajui obim kontrole koji treba da odgovara karakteristikama proizvoda, karakteristikama operacija, obimu proizvodnje i tipu proizvodnje, - postupke kontrole birati tako da to manje zahtijevaju posebno mjesto kontrole. Uticajni faktori na izbor vrste i redoslijeda dogaaja u tehnolokom procesu su: - karakteristike proizvoda (oblik, dimenzije, kvalitet materijala, kvalitet obrade, broj dijelova, meusobni poloaj dijelova), - obim proizvodnje, - tip proizvodnje, - stalnost proizvodnje u vremenu, - mogunost obezbjeenja maina i alata (za nove proizvodne sistema),

3. varijantu: T3 = k3 z + k3'. Grafiki broj izradaka odreuje se iz uslova: T1 = T2 , odnosno T2 = T3 GREKE OBRADE Odstupanje u procesu izrade Tanost izraenog proizvoda predstavlja odstupanje realnog predmeta od geometrijski, idealnog prototipa greake u procesu proizvodnje - odstupanjem dimenzija, - odstupanjem geometrijskog oblika, - odstupanjem meusobnog poloaja povrina i osa, - odstupanjem kvaliteta obraene povrine. Dozvoljena odstupanja u procesu izrade Dozvoljena odstupanja predstavljaju granice u kojima se neka veliina mora kretati da bi proizvod mogao biti upotrebljiv Dozvoljena odstupanja dimenzija kota koje su znaajne za funkciju i montau ograniene su dozvoljenim odstupanjem dimenzija kote koje nemaju dozvoljenih odstupanja nazivaju se otvorenim kotama ili slobodnim mjerama Dozvoljena odstupanja poloaja Odstupanja poloaja mogu se podijeliti na: - odstupanja od paralelnosti, - odstupanja od okomitosti i - udar.

Izbor vrste i oblika polaznog oblika materijala - pripremka Na izbor vrste i oblika pripremka utie: geometrijski oblik i tehnoloka sloenost izratka, koliina proizvodnje, vrsta osnovnog materijala, zahtjevan kvalitet i funkcija izratka u eksploataciji, eksploatacijski, tehnoloki i ekonomski uslovi. Izbor dimenzija poetnog materijala biraju se vodei rauna o: - dimenzijama izratka, - zahtjevima kvaliteta obrade, posebno kvaliteta obraene povrine i tanosti oblika, - trokovima obrade, - dimenzijama materijala koji se mogu nai na tritu, - unifikaciji dimenzija zbog uslova transporta, skladitenja i nabave.

Dozvoljena odstupanja kvaliteta obraene povrine Razlikuju se sljedea odstupanja od teoretske povrine: o makrogeometrijska odstupanja, o valovitost obraene povrine i

- mogunosti postojeih maina i alata (za postojee proizvodne sisteme), - karakteristike poetnog oblika materijala (ovo je uzajamna i povratna veza). Redoslijed radnih operacija ovisi od: veliine serije (slika 4.5 i slika 4.6), raspoloivog obradnog sistema, vrste i oblika pripremka, obradnog postupka (struganje, plastino oblikovanje, lijevanje), baziranja i stezanja obratka (valjani profil, odljevak, otkovak), koncentracije operacija i zahvata, mogunosti otkrivanja greke u materijalu ili intenziteta pojave greke u procesu obrade, vrste primijenjenog alata. Izbor metoda obrade Izbor metode obrade zavisi od: tanosti i istoe obraene povrine koju je odredio konstruktor, ekonomske opravdanosti izabranog metoda za date uslove (odreenost programa, posjedovanje odgovarajue tehnoloke opreme, materijal predmeta, itd.) i zahtjeva u pogledu kvaliteta povrinskog sloja. Redoslijed obrade Obradu na mainama alatkama moe se podijeliti u tri dijela: gruba obrada, ista obrada i fina obrada. DODATCI ZA OBRADU sloj materijala koji treba odstraniti obradom da bi se ostvario proizvod odreenih dimenzija, oblika i kvaliteta obraene povrine u koliinskom smislu je razlika mase izmeu pripremka i izratka sadri u sebi sve nepravilnosti i greke koje nastaju u periodu dobijanja poluproizvoda i same obrade poveava gubitak materijala, vrijeme obrade i cijenu izrade poluproizvod - zavisno od metode njegovog dobivanja - ima vea ili manja odstupanja dimenzija i geometrijskog oblika koja se nazivaju proizvodnim odstupanjima postiglo ekonomino skidanje vika materijala - ostvarila odreena tanost dimenzija geometrijskog oblika i kvaliteta obraene povrine, obrada se moe podijelili u tri dijela: - gruba obrada 1 (mm), - ista obrada 2 (mm) i

- fina obrada 3 (mm). Ukupni dodatak za obradu ravan je zbiru dodataka za grubu, istu i finu obradu: 72 = 1 + 2 + 3 [mm]. Dodaci za obradu Dimenzije sirovog komada na osnovu ove slike: ds = d + 1 + 2 + 3 [mm].