T.C. ANADOLU NVERSTES YAYINI NO: 2055

AIKRETM FAKLTES YAYINI NO: 1089

Anadolu niversitesilhiyat nlisans Program

SLM MEZHEPLERTARH

EditrProf.Dr. Mehmet Ali BYKKARA

YazarlarProf.Dr. Mazlum UYAR (nite 5, 6)

Prof.Dr. Mehmet Ali BYKKARA (nite 1, 10)Do.Dr. lyas ZM (nite 7, 8)

Do.Dr. Mehmet DALKILI (nite 3, 4)Do.Dr. mer Faruk TEBER (nite 2, 9)

ANADOLU NVERSTES

Bu kitabn basm, yaym ve satfl haklar Anadolu niversitesine aittir.Uzaktan retim tekniine uygun olarak hazrlanan bu kitabn btn haklar sakldr.

lgili kurulufltan izin almadan kitabn tm ya da blmleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kaytveya baflka flekillerde oaltlamaz, baslamaz ve datlamaz.

Copyright 2010 by Anadolu UniversityAll rights reserved

No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmittedin any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic, tape or otherwise, without

permission in writing from the University.

Genel Akademik KoordinatrlerProf.Dr. brahim Hatibolu (anakkale Onsekiz Mart niversitesi)

Prof.Dr. Ali Erbafl (Sakarya niversitesi)

Program KoordinatrDo.Dr. Cemil Ulukan

Uzaktan retim Tasarm BirimiGenel KoordinatrProf.Dr. Levend Kl

Genel Koordinatr Yardmcsretim Tasarmcs

Do.Dr. Mjgan Bozkaya

retim Tasarmcs YardmclarArfl.Gr. Mehmet Frat

Arfl.Gr. Nur zer

Grafik Tasarm YnetmenleriProf. Tevfik Fikret Uar

r.Gr. Cemalettin Yldz

lme Deerlendirme SorumlusuAyhan Tufan

Kitap Koordinasyon BirimiYrd.Do.Dr. Feyyaz Bodur

Uzm. Nermin zgr

Kapak DzeniProf. Tevfik Fikret Uar

DizgiAkretim Fakltesi Dizgi Ekibi

slm Mezhepleri Tarihi

ISBN 978-975-06-0738-7

1. Bask

Bu kitap ANADOLU NVERSTES Web-Ofset Tesislerinde 36.000 adet baslmfltr.ESKfiEHR, Eyll 2010

iii

NDEKLER

nite 1: Mezhepler Tarihine Giri 2

nite 2: Mezheplerin Ortaya k Nedenleri 26

nite 3: Ynetim, man Kfr ve Kader Meseleleri Etrafnda Oluan

lk Mezhepler 42

nite 4: Ehl-i Snnet vel - Cemaat 66

nite 5: ilik I 92

nite 6: ilik II 120

nite 7: Nusayrlik, Drzlik, Yezdilik 150

nite 8: Alevlik ve Bektalik 170

nite 9: Mehdilik nanc Temelinde Oluan Ge Dnem

Mezhepler 190

nite 10: ada slmi Akmlar 208

iv

v

NSZ

Temel slam ilimlerin en nemlilerinden birisi olan slam Mezhepleri Tarihi disiplini, gemite var olan ve bugn yaamakta olan mezhep ve akmlarn dini nasl anladklarn objektif olarak tespit etmeye ve bunlarn grlerinin tarihi, siyasi ve sosyal temellerini ortaya koymaya alr. Bununla da kalmaz, gnmzdeki durumlar hakknda zgn ettler ortaya koyarak mevcut fiili durumu aratrma masasna yatrr. Bu ynyle slam Mezhepleri Tarihi, dier slmiyt branlaryla kyas kabul etmeyecek dzeyde dnya ile, (dnk ve bugnk) siyaset ve (dndeki, bugndeki) insanlar ile ilgilidir. Bu yzden, lkemizin dnyada ve bilhassa kendi blgesinde siyasi, iktisadi ve kltrel alanlarda ok nemli misyonlar yklendii yirmi birinci yzyln iinde bulunduumuz u ilk yllarnda, lahiyat sahasnda yksek renim yapmakta olan rencilerimiz iin gnmz slam mezhepleri ve akmlarn tanmann ne kadar ufuk ac olduu herhalde tartlamaz.

nsanmz, grsel ve yazl medyada, internetin sanal dnyasnda, ajanslara ve web sitelerine yansyan satrlarda hergn mutlaka mezhep ve akmlarla ilgili haber ve yorumlarla kar karya kalmaktadr. Kreselleen dnyada, iletiim ve ulam imknlarnn ok gelitii bir zamanda, farkl dinlerden, mezheplerden, cemaatlerden olan insanlarn birbirleriyle irtibata gemesi ok kolaylamtr. Ne iyi ki bu srete, her farkll kavga ve sava nedeni grp her eyi tek tipletirmeye ve bunu baaramad takdirde de yok etmeye alk bir siyasal ve toplumsal zihniyet ikliminden, farkllklarla diyaloa geme eiliminde olan oulcu bir siyasal ve toplumsal zihniyet iklimine doru epeyce yol alm durumdayz. Fakat farkllklarn oluturduu bir zenginliin nitelik ve nicelii, erbabnca mutlaka bilinmek durumundadr. Bu bilgi, sz konusu zenginlii lkemiz, blgemiz ve dnyamz iin en verimli ekilde kullanmann yolunu bizlere gsterecektir. nsanlar birbirlerini yakndan tanyacak, varsa nyarglar bir tarafa braklacak, ihtilaf noktalar belki daha iyi anlalacak, bu noktalar zerinde durularak potansiyel atmalarn nne geilecek, tabii ki bu arada yaknlatran-birletiren ortak noktalar da kefedilecek, farkllklar istismar ederek lkemiz ve blgemizi istikrarszlatrmak isteyen kt niyetli odaklarla baetme yollar bulunacaktr. Tm bu malumat ve pratikler ilerleme, gelime, bar, kardelik dorultusunda bizlere ve lkemize uzun mesafeler katettirecektir.

Elinizdeki bu ders kitab, siz ok deerli rencilerimize, bahsettiimiz bu hedef ve idealler dorultusunda slam kkenli mezhep ve akmlar hakknda sistematik bir malumat sunmak gayesiyle hazrlanmtr. lk nitemiz, slam Mezhepleri Tarihi disiplini ve mezhep kavram etrafnda bir giri bilgisi sunmay amalamaktadr. kinci nitemizde, ilk din ve siyas

vi

ihtilaflarn k ve mezheplerin douu konu edilmektedir. nc nitemiz, kurulu temelleri birinci hicri yzylda atlan Hriciyye, Mrcie ve Mutezile mezheplerini incelemektedir. slam mmetinin ounluunu oluturan Ehl-i Snnet, drdnc nitemizin konusudur. Beinci nitemizde ilik dncesinin kkenleri hakknda malumat verilmekte, Zeydiyye ve smailiyye mezhepleri tantlmaktadr. Altnc nitemiz, i mezheplerin en by olan mmiyye-snaeriyyeyi ele almaktadr. Yedinci nitemiz, blgemizde son yllarda kendilerinden fazlaca szettiren Nusayriyye, Drziyye ve Yezidiyye frkalarna ayrlmtr. Vatandalarmzn bir kesiminin kendisini ait hissettii Alevlik-Bektalik, sekizinci nitede incelenecektir. Mehdlik dncesi ve bu dnce zemininde oluan Ahmediyye frkas ile Bblik-Bahlik dokuzuncu nitede; bir mezhep hviyetinde olmayan belli bal ada slam akmlar da onuncu nitede konu edilecektir.

Yce Allaha duamz, bizlerin ve tm inananlarn nn amas, doru yolunda buluturmas, birlik ve beraberlik ierisinde byk hedeflerde baarya ulatrmasdr.

Prof. Dr. Mehmet Ali BYKKARA (Editr)

1

2

Amalarmz

Bu niteyi tamamladktan sonra;

slm Mezhepleri Tarihini konular ve amalar bakmndan, ayrca dier din bilimleriyle ilikisi asndan tanyabilecek,

Bilim dalnn temel kaynaklarnn zelliklerini ve kaynaklardan istifade metotlarn aklayabilecek,

Bilim dalnn metodolojik sorunlarnn farknda olarak bunlarn nasl zlecei zerinde tartabilecek,

Din-mezhep ilikisi hakknda ve mezhepler ile alkal temel kavramlar hususunda deerlendirmeler yapabileceksiniz.

Anahtar Kavramlar

Mezhep

Maklt

Frka ve Tefrika

htilaf

Bidat neriler

Bu niteyi daha iyi kavrayabilmek iin okumaya balamadan nce;

Yusuf Ziya Yrkann Ebl-Feth ehristn adl kitabnn Tarih Gelimesiyle Birlikte Mezheplerin Tetkikinde Usl blmn inceleyiniz.

Ethem Ruhi Flalnn Abdlkhir Baddden yapt Mezhepler Arasndaki Farklar adl kitap evirisinin nszne bavurunuz.

3

GR

Trkede bir dinin gr, yorum ve anlay ayrlklar sebebiyle ortaya kan kollarndan her birini tanmlamak iin kullanlan mezhep szc, hem bu kollarn mensuplarn hep birden belirterek sosyolojik bir oluumu betimlemekte, hem de evresinde sz konusu mensubiyet bann gelitii fikr ve fiil bir sisteme iaret etmektedir. Arapa kkenli bu szcn dilimizdeki anlam alan, Haneflik, filik gibi fkh/hukuk ve Snnlik, ilik gibi itikad/siyas din oluumlar hep birlikte kapsamaktadr. Oysa slm Mezhepleri Tarihinin ya da orjinal ismiyle lmu Makltil-Frakn konusu, inan ve siyaset ekseninde oluan frkalamalardr. Dolaysyla bu bilim dal fkh tarihinde teekkl eden mezhepleri dorudan konu edinmez.

SLM MEZHEPLER TARH

Allahn insanlara peygamberi Hz. Muhammed vastasyla gnderdii slm dininin takipileri olan Mslmanlar, 2. nitemizde zerinde duracamz nedenlerle Hz. Muhammedin vefatndan sonra siyasi, din ve fikr konularda ayrla dtler. Bu ayrlklar hicri 30lu yllardan itibaren eitli cemaat-leme ve hiziplemelere yol at. Bunlardan bir ksm ileriki yllarda daha geni topluluklara hitap eder oldular ve kurumsallatlar. Her oluumun kendine mahsus farkl yorumlar birer kesin inan halini ald. nanlar zerine eserler yazld ve bylece bir literatr olutu.

Ksaca deindiimiz bu sre sonunda slmiyet kkenli eitli mezhepler teekkl etmi oluyordu. Baz mezhepler tarihte kaldlar, eriyip yok oldular. Bazlar ise gnmze kadar hayatta kalmay baard. Tarihte kalanlarn nemli bir blm fikirleriyle daha baka akm ve mezhepleri etkiledi.

Sz konusu sre slmiyetin on drt asrlk tarihinde deiik artlarda tekerrr etti. Gnmzde bu tekrarlar srmektedir. Gelecekte de srmesi beklenmektedir. slm Mezhepleri Tarihi, sz konusu ettiimiz sre ve oluumlar konu edinen bir bilim daldr. Tanm

Bir bilim dal olarak slm Mezhepleri Tarihi iin u tanm yapmak mmkndr: Gemite ve gnmzde siyas ve itikad gayelerle vcut bulmu slm Dnce Ekolleri diyebileceimiz beeri ve toplumsal oluumlarn; doduklar ortam, dou sebeplerini, teekkl srelerini,

Mezhepler Tarihine Giri

4

fikirlerini, mensuplarn, edebiyatn, yayldklar blgeleri ve slm dn-cesine katklarn temel kaynaklardan hareketle zaman-mekn balamnda ve fikir-hadise irtibat erevesinde betimleyici metotla ve tarafsz gzle inceleyen bir bilim daldr (Kutlu, 2008, s. 1011).

Yukardaki tanmda geen beeri ve toplumsal oluumlar ifadesi, bu akm ve mezheplerin, kendilerini dayandrdklar yahut ayrldklar din yapnn ilah zelliklerini btnyle tamadklarna iaret etmektedir. Zaman-mekn balam ile fikir-hadise irtibat ise, bilim dalnn uslyle ilgili ifadelerdir. Mezhepler ve din gruplar, batan beri mevcut olan fikir ve yaplarn temsilcileri deildir. Klsik Mezhepler Tarihi kaynaklarnda veya her oluumun kendisine ait kitaplarda byle bir yanltc izlenime rastlansa da; esas olan, sz konusu fikirlerin ve gruplamalarn eitli corafi, siyasal, sosyal ve ekonomik artlar ve zaruretlerin neticesinde ortaya kt gereidir. Bu tarihi gerekten hareketle Mezhepler Tarihi, konularn ilerken mezhep ve akmlarn doup gelitikleri zaman ve meknlarn koullarn mutlaka gz nne alr. Dnceleri incelerken de dnemin hadiselerini dikkate almakszn sonuca varmaktan kanr.

Tanmdaki betimleyici metot ifadesi, Mezhepler Tarihi aratrmacsnn taraf-szlna vurgu yapmaktadr. Dnya gr ve din kanaati ne olursa olsun bir aratrmac tarafsz olmak durumundadr. Yanlmas, kaynaklarn etkisinde kalmas mmkn olmakla birlikte bu ihtimal karsnda ona den grev, ince-ledii sosyal olguyu anlamaya almak, kural koyucu-dzgsel (normative) deil betimleyici-tasviri (descriptive) bir bilgilendirme yapmaktr. Akademik aratrmalar, polemik ieren eserler olmad gibi t ve davet aralar da deildir. Normatif tutum, modern bilimsel yntemin doasna ters bir yakla-mdr.

Amalar

ncelikle slm Mezhepleri Tarihi, slm dncesinin en nemli kaynak-larndan olan eitli mezhep, akm ve cemaatleri gemie uzanan bir perspek-tif ierisinde tm ynleriyle aratrmakta, bylece gnmz Mslmanlarnn sahip olduklar deiik dnce biimlerini daha iyi anlamamz salamak-tadr.

Konumuz olan bilim dal bu sayede yeryzndeki Mslman toplumlarn din, siyas, sosyolojik ve psikolojik bakmlardan potansiyel zaaf ve kuvvetlerinin llmesinde ok nemli verileri bulup kartabilmekte, bu veriler zerinden yararl tespitler yapmak suretiyle zmler sunabilmektedir. Elde edilen sonular, Mslmanlar arasndaki sorunlarn zmnde yeni frsatlar ortaya kartacak zelliktedir. Tabii ki bu gelime dnya barna da katk salayacak niteliktedir.

Olup bitmi hadiselerle ilgilenen tarih bilimleri asl olarak gelecee k tutmay amalamaktadr. Bu adan bakldnda Mezhepler Tarihi aratrmalar, mezhep ve din gruplarn tarihte braktklar olumlu ya da olumsuz izleri grnr klarak bugn ve geleceimiz asndan nemli dersleri toplumun ve bilhassa yetkili kiilerin nlerine koymaktadr.

Mezheplerin bir ksm, dnce ve faaliyetleriyle slm medeniyetinin geliimine nemli katklar salamtr. Tekil ettikleri serbest tartma ortamlar dnceyi gelitirmi, dier kltrlerle etkileimi kolaylatrmtr. Yazdklar eserler ve kurduklar messeseler Mslmanlar tarafndan hayrla

5

yd edilmi, yetitirdikleri ilim ve fikir adamlar bu dinin mensuplar iin her zaman iftihar kayna olmutur.

Mezhepler tarihinin dier yz ise bu kadar aydnlk deildir. Kanl mezhep kavgalar tarihin yapraklar arasnda durmaktadr. Mteassp yaklamlar ve tacizkr davranlar mslman toplumu blp paralamtr. Mezhebi kimliklerin din kimlii bastrd durumlarda en ok zarar grenler dinin bizzat kendisi ve samimi dindarlar olmutur. Mezheplerin bir din gibi sunulmas ve bu sunumun topluma dayatlmasyla birlikte oulcu yap bozulmu, dinin zndeki hogr ve kucaklayc tavr ortadan kalkmtr.

Mezhep ve din gruplarn liderleri zaman zaman yanl yollara sapmlar, siyas ya da mali karlar dorultusunda din istismarna kalkmlardr. Liderlik sultas ve liderlerin kutsanmas, mensuplar kitlesinin aldatlmas, ekonomik smrye maruz kalmas, bu balamda belirtilmesi gereken dier olumsuzluklardr. Mezhepler Tarihi tm bu yaananlar salam bir bilimsel zeminde ortaya koyarak nmz aydnlatmay amalar. Olumlu gelimelerin tekrar, olumsuzluklarn ise bir daha yaanmamas iin bir bilin kazandrmaya alr. Tarihten alnmas gereken dersleri grnr klar. Bu dersler din eitim ve retimin en verimli ekilde yaplabilmesi iin lazm olan ok nemli malzemelerdir.

Dier taraftan Mezhepler Tarihi ortaya koyduu objektif bulgularla mezhep ve gruplar arasndaki nyarglar giderici bir ilev grebilir, mminlerin birbirlerini daha yakndan tanmalarna yardmc olabilir. Szn ettiimiz yaknlama olmadan salkl ve gvenli bir toplumun inas mmkn grnmemektedir.

Konular

slm Mezhepleri Tarihinin konusunu esas olarak tarihte ortaya km ve gnmzde yaamakta olan mezhepler tekil etmektedir. Henz sosyalle-emedii, kurumsallaamad, kendine mahsus doktrinleri oluturamad iin mezhep olarak kabul edilemeyecek din gruplar, cemaatlar, akmlar, ekol ve okullar, siyas hareketler veya tarikatlar da, farkllap mezhepleme potansiyelini bnyelerinde tadklarndan Mezhepler Tarihi uzmanlarnca gzlemlenip incelemeye alnrlar. Zira gnmzn byk slm mezheple-rinden her biri, hatta Bahlik gibi slmiyet kkenli yeni bir dnya din, tarihin bir dneminde ya kk bir cemaat veya partizan bir hareket ya da tarikat olarak ortaya kt. Sonra da bir mezhep (peinden belki de Bahilik rneinde olduu gibi bir din) olmaya doru evrildi.

slm dncesinin itikad, ideolojik ve politik gemiini ve bugne yan-smasn mezhepler ve akmlar zerinden incelemek isteyen bir Mezhepler Tarihi aratrmacsnn ele alaca belli bal meseleleri u ekilde sralamak mmkndr (Kutlu, 2008, s. 239):

a) Mezhep ve akm isimlerinin kaynaklar,

b) Mezhep ve akmlarn dou sebepleri,

c) Teekkl sreleri,

d) Bulunduklar mekn ve corafya ile olan ilikileri,

6

e) Kimler ve hangi toplumsal yaplar ile baladklar,

f) lk ve sonraki temsilcileri,

g) Temel fikir ve kavramlar,

h) Oluturduklar edebiyat,

i) Yaadklar i blnmeler,

j) Yayldklar blgeler,

k) Dier din ve siyas oluumlarla ilikileri ve tartma konular,

l) Gnmzdeki durumlar,

m) slm dncesine katklar,

n) Haklarnda yaplm ada aratrmalar.

Dier Din Bilimleriyle Olan rtibat

Her bamsz bilim dal gibi kendine zg bir alan, konular ve amalar olan slm Mezhepleri Tarihi doal olarak dier ilmi disiplinlerle deiik dzeylerde irtibata gemek durumundadr. Sz konusu irtibatn en youn gerekletii disiplin kukusuz Kelam ilim daldr.

Kelam ilmi gzettii gayeler bakmndan kesin deliller kullanmak ve vaki olacak pheleri gidermek suretiyle din inan esaslarn ispata kudret kazandran bir ilim dal olarak tanmlanmaktadr. ounlukla dier dinlerden ve slmiyet ierisindeki eitli mezheplerden kaynaklanan inan esaslar zerindeki pheleri gidermeyi amalayan kelamclar, ncelikle bu phelerin niteliini ve kaynan bilmek durumundadrlar. Bu bilgi hasl olmadan yaplacak mdafaa ve reddiye gayretleri temelsiz olacandan, hedeflenen gayeler gereklemeyecek, din inan esaslar yani akid salam bir zeminde ispat edilemeyecektir.

Kelamclara lazm olan sz konusu bilginin shhatli kaynaklardan ve doru biimde elde edilmesi Dinler ve Mezhepler Tarihi aratrmalaryla mmkndr. slm dnce tarihinde Mezhepler Tarihi yazlcln siste-matik biimde ilk balatanlarn ayn zamanda Kelam usln ilk ortaya koyan Mutezile limleri olduunu burada hatrlatmak gerekir. Ehl-i Snnetin Ear, Abdlkhir Badd, ehristn gibi tannm limleri, kelamclklaryla slm Mezhepleri uzmanlklarn ahslarnda birletirmiler, Mezhepler Tarihi zerine telif ettikleri ok nemli eserler ile isimlerini dnce tarihimize yazdrmlardr.

Takprzdenin (v. 968/1560) lmu Makltil-Frak adn verdii ve ilh akdelere ilikin btl mezhepleri kaydetmekle ilgilenen bir ilimdir diye tarif ettii Mezhepler Tarihi, klsik dnemlerde genellikle batl saylan mezhepleri red; hak olan ispat gayretiyle kullanldndan, Kelam ile srekli iliki halinde olmu, dolaysyla normatif bir karakter kazanmtr. Ancak modern Mezhepler Tarihi aratrmalar betimleyici bir metodu izlemekte, hak-batl ayrm zerinde durmadan mezhep ve akmlar olduklar biimiyle anlayp yorumlamaya almakta, bu zelliiyle de Kelam ilminden farkllamaktadr.

7

Dinler Tarihi de Mezhepler Tarihinin yapt gibi klsik dnemde Kelam ilmi ile birlikte alm, yanl inan ve uygulamalar kaynaklarnda tespit ederek kelamclara veri salamtr. ehristnnin el-Milel ven-Nihal adl eserinde grld gibi baz kaynaklar, muhtevalarnda Mezhepler Tarihi ile Dinler Tarihini birletirmiler, slm kkenli mezhepleri inceleme yntemlerini dier dinlere bal mezhepleri incelerken de uygulamlardr.

Tarihte teekkl etmi baz slm mezheplerinin dier din sistemlerin inan ve pratiklerinden youn ekilde etkilendikleri bilinmektedir. Ayn etki-leimler gnmzde de baz akm ve gruplar iin devam etmektedir. Bahilik rneinde olduu gibi baz slm kkenli oluumlar bamsz bir din olmaya doru evrilmektedir. Bu nedenlerle Dinler Tarihi ile Mezhepler Tarihinin ibirlii modern dnemde de betimleyici metodu esas almak suretiyle kanl-maz olarak srecektir.

Mezheplerin inanlarna ait kavramlarn, terminolojik bakiyelerin, gele-neklerin, ritellerin yani fenomenlerin incelenmesinde Din Fenomenolojisi disiplini Mezhepler Tarihine yardmc olur. Genel olarak din ilimler, kendi disiplinlerinin konu ve yntemlerine gre din verileri alrlar. Fakat sz konusu verilerin temel zleriyle ilgilenmezler. Bu temele ini ameliyesi Din Fenomenolojisinin ilgi alandr. Bu disiplin, dinleri veya mezhepleri dier-leri ile karlatrmaya kalkmaz. Tasvirci bir yntem kullanmaz. Benzer olay ve olgular (fenomenleri), ortaya ktklar dinler, mezhepler veya dier din yaplar iinde bulur, karr, onlar biraraya getirerek gruplar halinde ele alr, mukayeseler yapar ve bylelikle onlar anlamaya alr.

Bunlar yaparken Din Fenomenolojisi, Dinler Tarihinden ve Mezhepler Tarihinden veri salar. Vard sonulardan, her iki bilim dal da istifade eder. Bu istifade tensh, hull, mehdilik, ikrar, takiyye, ricat, muta gibi kavram, terminoloji, inan, mitos, ritel ve geleneklerin derinlikli olarak anlalmasnda vazgeilmez deerdedir (Bykkara, 2005).

Mezhepler ve din gruplar sosyal gereklikler olduklarndan Din Sosyolojisinin ilgi alanna girerler. Mezhebin oluumu, isim al, bln, mezhebe giri ve mensubiyet, din grup liderlii, cemaatsel hiyerari, grupsal dayanma, ekonomik yardmlama, toplu ibadet gibi Mezhepler Tarihinin konusuna giren olgular Din Sosyolojisi tarafndan derinlikli olarak aratrl-maktadr. Din sosyologlar din gruplar ele alrken Mezhepler Tarihinin bulgularndan yararlanrlar. Buna karlk Din Sosyolojisinin tespitleri, slm mezheplerinin oluum ve geliimleri ile gnmzdeki durumlarn anlamada ok kymetli almlar salar. Sosyolojinin gzlem, anket, grme gibi ampirik yntemleri son yllarda saha aratrmalarnda mezhepler tarihileri tarafndan kullanlmaktadr.

nsanlarn din oluumlara girileri, psikolojilerin etkili olduu sosyal bir faaliyettir. Bireysel karakter farkllklar ve insan tabiatndaki psikolojik eilimler, kiileri tepkisel, aklc, geleneki, sezgici, radikal yahut uzlamac tiplerdeki gruplardan birisine girmeye sevkeder (Kutlu, 2008; Sarkaya, 2009). Kiinin mezhep ve cemaati ile aynilemesi, inancnda mteasspla-mas, grubundan olmayan dier mminleri tekiletirmesi, bazen iddete ynelmesi gibi vakalar Din Psikolojisinin ilgi alan ierisindedir. Ayn ekilde lider karizmas, din lider hezeyanlar, liderlerin kutsanmas, ilahi kaynakl olduuna inanlan yol gsterici ryalar, toplumdan soyutlanma davranlar, grup gerilemesi ve kurtarc bekleme, Kerbela rneinde olduu gibi tarihi rselenmelere bir cevap olarak yldnm tepkileri, mensuplara

8

uygulanan beyin ykama ve karizmatik ikna taktikleri yine Din Psikolo-jisinin konular dhilindedir. Dolaysyla bu ilmi disiplin, sz konusu vaka rneklerini grmek, bunlarn belirtilerini bulmak iin Mezhepler Tarihine bavurur. Buna karlk Mezhepler Tarihi, bata liderlik ve mensubiyet davranlar olmak zere mezhep ve din gruplarla ilgili olaylara Din Psikolojisinin bulgularndan hareketle bakar. Bylece vakalarn iyzn anlama ans yakalar.

Mezhepler Tarihi nihayetinde bir tarih disiplinidir. Bu nedenle slm Tarihi bilim dalyla yakndan ilgilidir. Mezhepler Tarihi aratrmalarnn dkmanlarnn nemli blm slm Tarihi kaynaklarnda yer almaktadr. Hilafet tartmalar, mezheplerin douuna zemin hazrlayan isyanlar ve i savalar, Fatmler ve Karmatler rneinde olduu gibi belli bir mezhebin kurmu olduu devlet ve hkmetler, mezhebi nitelikli kurumlar ve dier ilgili konular slm Tarihi tarafndan geni ekilde ele alnmaktadr.

Sraladmz ilm disiplinlerin yan sra Etnografi, Folklor, Antropoloji ve Siyaset Bilimlerinin gelitirdii aratrma metot ve teknikleri ile bu disiplinlerin saladklar bulgular baz aratrmaclar tarafndan Mezhepler Tarihiyle ilgili almalarda kullanlmaya balanmtr.

Din Psikolojisi hangi hususlarda Mezhepler Tarihi disiplinine yardmc olmaktadr? ki disiplin arasndaki ibirliine dair sizin de ekleyeceiniz rnekler var mdr?

nemli Terim ve Kavramlar

slm tarihindeki din ve siyas ayrlklar, ana bnyeden farkllam yeni oluumlar, yeni fikirler ve bu fikirler etrafnda toplanm olan irili ufakl, tekilatl ya da tekilatsz cemaatleri tanmlamak iin klsik kaynaklarmzda deiik terimler kullanlmtr. Maklt bu terimler arasnda sk karmza kanlardan birisidir. Bu szcn tekili olan makle, fikir, sz, kanaat, inan manalarna gelmektedir. Mezhepler Tarihi yazcl, her grup mensubunun kendi grlerini savunmas ve dier grleri eletirmesi eklinde balam, bu gayeyle yazlan ve trnn ilk rnekleri olan kk hacimli eserlere maklt denmitir. Sz konusu fikirler etrafnda toplananlar ise ashbl-maklt diye anlmtr. Ashbl-maklt ifadesinin makleler, yani farkl fikir ve dnceler zerinde uzmanl bulunan, bunlar hakknda eserler yazan kimseleri, bugnn deyiiyle mezhepler tarihilerini tanmlamak iin kullanld da grlmektedir. Ebl-Hasan el-Ear, slm mezheplerini ve onlarn grlerini tantt mehur eserine slma mensubiyeti olanlarn fikirleri anlamnda Makltl-slmiyyn adn vermitir.

oulu frak olan frka terimi ise daha yaygn bir kullanm alan bulmutur. Siyas ve itikad gayelerle vcut bulmu gruplar yannda, kendilerini slma nispet eden din, felsef ve siyas oluumlar frka terimiyle karlanm, ileride bahsedeceimiz mehur 73 frka hadisi bu terimin douuna kaynaklk ettiinden, bir stlah olarak nem kazanm ve bugne kadar anlamnda fazla bir deiiklik olmadan kullanlmtr. Nevbahtnin Fraku-a (i Gruplar) adnda ve daha sonra yazlan Baddnin el-Fark beynel-Frak (Gruplar Arasndaki Farklar) isimli kitabnda, eser bal olarak bu terim tercih edilmitir.

Kuranda inananlara seslenen Allah, Hep birlikte Allahn ipine sarln, ayrlmayn! ( /frkalamayn!) (l-i mrn: 3/103) buyurmaktadr. Bu

9

nedenle tefrika szcyle ayn kk paylaan frka szc esas itibaryla olumsuz armlar yapan bir terimdir. Takprzde bugnk slm Mezhepleri Tarihinin karl olarak ilh akdelere ilikin btl mezhepleri kaydetmekle ilgilenen bir ilimdir eklinde tanmlad ilim dalna lmu Makltil-Frak ismini vermitir. Dikkat edilirse bu isimlendirmede, grleri (maklt) kaydedilen gruplar (frak) btl inanlara sahip olduklar sylenen ayrlk gruplardr.

El-Milel ven-Nihal adl kitabnn balnda ehristnnin, farkllam ve bu yzden frkalam gruplarn inanlarn ifade etmek iin tercih ettii nhle (oulu: nihal) terimi dier terimler kadar yaygnlamamtr. nan ve akide manalarna gelen nhle kelimesinin daha ge tarihlerde terim olarak kullanmna pek fazla rastlanmamaktadr. Kitabn balndaki dier szck olan mille (oulu: milel) ise slm dndaki dinleri ifade etmektedir. Yani milel dinlerin; nihal ise frkalarn grleridir.

Mezheb (oulu: mezhib) terimi ise Mezhepler Tarihi edebiyatnda daha ok maklenin e anlamls olarak sz, kanaat, inan manalarnda kullanlmtr. Yani bu szck, mezhep ve cemaatlerin grupsal oluumlarn ifade iin deil; bu sosyal oluumlarn dnce ve inanlarn ifade iin istihdam edilmitir. Dilbilimci bn Manzr, lgatnda mezheb kelimesine takip edilen itikad anlamn vermektedir.

Bu bilgilerden anlalyor ki, szn ettiimiz Arapa kelimelerden sadece frka terimi somut bir sosyal oluumu nitelemekte, makle, nhle ve mezheb terimleri ise fikir ve dnceleri ifade etmektedir. Trkede durum biraz farkldr. Dilimizde yaygn olarak kullanlan mezhep szc hem sosyal oluumu hem de bu oluumun dnce ve pratiklerini birlikte tanmlamaktadr. slm Mezhepleri Tarihi adnda yer alan mezhep kelimesi, sz konusu iki ynyle anlalmaktadr.

Edebiyt

Mezhepler Tarihi aratrmacs, mezheplerin oluumlarna tesir etmi tarihi olaylar kaydeden bn Sad, Belzur, Yakb, Taber gibi mstakil slm tarihilerini; hadis rvlerini ve nemli tarihi ahsiyetleri tantrken eitli mezheplerin byk simalar hakknda da bilgi veren Buhr, bn Eb Htim, bn Kuteybe, bn Hallikn, Zeheb, bn Hacer gibi biyografi yazarlarn; mezhepler aras polemiklerde ok kullanlan ir ve belat numunelerine kitaplarnda yer veren Chz, bn Abd Rabbih, sfehn gibi edebiyatlar; mezheplerin mellif ve edebiytn kaydeden bnn-Nedm gibi bibliyografyaclar ve tabii ki her mezhebin kendi yazarlarn slm Mezhepleri Tarihinde bavuru kaynaklar olarak deerlendirmeye almak-tadr. Fakat bu kaynaklar bir tarafa, ilmi disiplinlerin her birinde grld gibi Mezhepler Tarihinin de kendine zg bir yazclk gelenei olduu unutulmamaldr. Bu gelenek slm dnce tarihinin hayli erken saylacak bir dneminde olumaya balam, neticede nemli hacme ve hrete sahip bir edebiyt ortaya kmtr.

Edebiytn Oluum Dnemi

Mezhepler Tarihi edebiytnn ilk rnekleri olan maklt tr eserler, batl kabul edilen grleri ret ve hak addedilen fikirleri ispat amacyla eitli mezheplere mensup melliflerce kaleme alnm kitaplardr. Bu almalar,

10

daha sonra Ehl-i Snnet adn alacak yaygn din telakkiyi ve ounluun siyas eilimini temsil eden merkezi zmrenin, ya da daha kk baka bir itikad/siyasi grubun bir veya birden fazla konudaki grn eletirmek iin yazlm eserler grnmndedir. Hicr ilk iki asra ait olduklarn bildiimiz ilk maklt rnekleri, Hricler, Mrciler, iler ve Muteziller tarafndan kaleme alnmlardr. Bunlarn byk ksm maalesef gnmze ulama-mtr. Geliim dnemi yazarlarnn bu kaynaklardan yaptklar alntlar ve eser adlar zerinden, oluum dnemi edebiyt hakknda baz kanaatlara sahip olmaktayz.

Sonradan Ehl-i Snnet adn alacak merkezi zmrenin temsilcileri olan limlerin, ilk iki asrda, dier mezhepleri eletirmek adna evrelerindeki rakip akmlarn mellifleri kadar kaleme sarlmada istekli olmadklarn gryoruz. Bu isteksizlikte, din dncenin merkezinde olmalarnn ve ounluu oluturmalarnn salad zgven mutlaka rol oynamaktayd.

Ayrca bu zmrenin belkemiini oluturan hadis taraftar ve rey (akllik) kart Ehl-i Hadis geleneinin, sapkn sayd grlere ve bu grlerin mensuplarna kar uygulad teberr (uzaklama) prensibine dayal boykot, onlar muhatap almama eklindeki bir tutumu ortaya karmt. Onlarla oturmama, szlerini dinlememe, mnakaa etmeme, kitaplarn okumama biiminde gelien sz konusu tavr, Snn gelenein bu ilk temsilcilerinin, karlarndakileri muhatap alr tarzda zel eserler yazmaylarnn kayda deer bir sebebi olabilir. Ehl-i Hadis mensuplar, daha ok Kitbl-mn veya Kitbs-Snen adn verdikleri almalarnda dorudan kendi itikad prensiplerini ortaya koyuyorlar, bu arada bazen isim vererek bazen vermeyerek, sapkn saydklar dnce ve oluumlar da eletirmi ve tabii ki dlayp telemi oluyorlard.

Rey taraftar Mutezile ile sistemleen Kelam geleneine bal limler ise, inanlar ynnden zararl grdkleri slm kkenli ya da gayri slmi akmlarn fikir ve pratiklerini dorudan muhatap alyorlar, onlarla mcadele etmeyi emr-i bil-marf prensibi uyarnca zorunlu grev kabul ediyorlard. Diyalektik argmantasyon, yani cedel, bu mcadele iin en elverili yntemdi. Bu nedenle farkl din, mezhep, frka ve felsef ekolleri tanmak, onlarn dncelerini tantarak ikazda bulunmak, bunlar nakil ve akl zemininde rtmek amacyla en fazla eser retenler Mutezile limleri olmutur. Cafer b. Harb (v. 236/850), Verrk (v. 247/861), Chz (v. 255/869), Zurkn (v. 278/891), Hayyt (v. 300/913 civar) ve Belh (v. 319/931) bunlar arasnda ne kan isimlerdir.

Ayrca Mutezile limleri mstakil konularda reddiyeler kaleme almak suretiyle dnemin farkl din grlerinin ve partizan hareketlerinin eletirisini yapmlardr. rnein devlete kar silahl ayaklanmay onaylayan kesimlere kar Asammn (v. 200/815 sonras), ilham din hkm kaynaklarndan kabul edenlere kar Chzn yazm olduu reddiyeler sz konusu yazm trnn dikkat ekici rnleridir. Him b. Hakem (v. 186/803 sonras) gibi ikinci asr i limlerinin de benzer reddiyeler yazdklarn bilmekteyiz.

Bazen de devletler, zndklk ithamyla takibe aldklar ounlukla hkmet muhalifi gruplar tantan smarlama eserler yazdryorlard. Zndklar ve grlerini ret iin kitap yazdrtan ilk kiinin Abbas halfesi el-Mehd (v. 169/785) olduu, bnl-Mukad adndaki bir ahsa frkalar ve mezhepler hakknda bir kitap yazmasn emrettii bildirilmektedir (Bykkara, 2005, s. 447).

11

Oluum dneminde yazlm eserlerde, mezhep ve din gruplar basit tasnifler altnda ve muhtasar olarak tantlmaktayd. Zaten bu dnemde ia, Ehl-i Snnet gibi byk mezhepler henz oluumlarn tamamlamamt. Yine bu dnemde genellikle kader, imamet, irc gibi tartmal meselelerden birisi zerinde odaklanlm, sadece bu konu etrafndaki ihtilaflara deinen mstakil fakat kk hacimli risaleler ortaya kmt. Baz risleler ise, fikirleri eletirilen bir ahsa dorudan reddiye eklinde yahut onun iddialarna bir cevap tarznda kaleme alnmt.

Edebiytn Geliim Dnemi

300/912-3 takip eden drdnc hicri asr, Mezhepler Tarihi edebiytnn gelimeye balad dnemdir. ia bu yzylda byk lde oluumunu tamamlamtr. Bu yzyln hemen ncesinde Nevbaht (v. 300/912) ve Kumm (v. 301/913), yazdklar eserlerde sadece ii gruplar tantmakla kal-mamlar, ayn zamanda iiliin ksa bir tarihini yazmak suretiyle mensubu olduklar mmiyye iasna tarihi meruiyet kazandrmaya almlardr.

Bu yzyldaki dier bir gelime, Ehl-i Snnet reyciliinin Kelam meto-duna ynelmesidir. Bunun tabii sonucu olarak Snni limler de mezheplerin tasnif ve tantmna dair kitaplar yazmaya balamlardr. lk Snni mte-kellimler olarak tarihe geen Mturd (v. 333/994) ve Earnin (v. 324/935) her ikisi de maklt trnden eserler kaleme almlardr. Mturdnin eseri gnmze ulamamtr. Fakat Earnin Makltl-slmiyyn adl kitab hakl bir hrete ulamtr. Bu eserin ilk blm, mezhepleri ve alt gruplar, tasnif edilmi ekilde bize tantmaktadr. kinci blm ise, zerinde ihtilaf bulunan meseleleri balklara tayarak konu merkezli biimde mezheplerin grlerini mukayese imkn sunmaktadr.

Kitabnn banda mam Ear, maklt yazarlarnn tarafgirliklerinden yaknr. Ona gre bu yazarlar, muhaliflerinin grlerini hatal aktarmakta, ya da bu grleri kapsaml ekilde vermeyerek okuyucularn yanltmaktadrlar. Bizzat muhalifleri hakknda yalan hikyeler uydurarak onlar kt gstermek isteyenlere bile rastlanmaktadr. Ear bu tip yazarlarn iyi niyetli ve iinde uzman limler olmadna hkmetmektedir (Ear, 1995, I, s. 33). Ear kitabnda, eletirdii bu yanllara dmemeye zen gstermitir.

Ancak sz konusu zenin Snn ekoln daha sonraki Mezhepler Tarihi yazarlarnca yeterince gsterilmediini tespit ediyoruz. Maklt yazm geleneinin daha gelimi ve sistemli safhalarnn rnekleri olan frak, milel ve nihal balklaryla kaleme alnm eserlerin birounda mezhep ve din gruplar tasnifte mehur yetmi frka hadisi esas alnmtr. Tek bir mezhebi kurtulua ermi, dierlerini ise sapm gsteren bu hadis, sz konusu eserlerde din oluumlar hakknda verilmi olan malumatn nesnelliine glge drmektedir. Eb Dvud, Tirmiz ve bn Mcenin naklettii bu hadiste Hz. Peygamber, gemite Yahudi ve Hristiyanlarn yetmi bir veya yetmi iki frkaya ayrldn, kendi mmetinin ise yetmi frkaya ayrlacan, bunlardan birinin cennete, dierlerinin ise cehenneme gideceini haber vermektedir.

slm Mezhepleri Tarihi edebiyatnn en tannm eserleri olan el-Fark beynel-Frakn yazar Abdlkhir Badd (v. 429/1037) ile el-Milel ven-Nihalin yazar ehristn (v. 548/1153), kurtulua eren frka olarak kaydettikleri Ehl-i Snnet vel-Cemaatin itikadn, mahiyetini ve zellik-

12

lerini kitaplarnda aklamlardr. Bunlar gibi drdnc hicri asrdan sonraya ait klsik Snn kaynaklar, ounluu oluturan ve merkezde bulunan, ancak snrlar henz netlemeyen Ehl-i Snneti belli bir tanma kavuturmular, bu yolla, rnein daha nce ehl-i hadis geleneinden birok Snn lim tarafndan dlanm olan ehl-i rey Snnliini, yani Haneflii Ehl-i Snnet kapsam iine alarak gl ve kalc bir Snn btnlemesinin nn amlardr. Ayrca ehristnnin sz konusu eseri, bata Yahudilik ve Hristiyanlk olmak zere baka dinleri ve onlarn mezheplerini, ayrca antik adan itibaren tannm felsefi ekolleri konu edinerek bir Dinler ve Dnceler Tarihi kayna olarak da hizmet etmitir.

Dnemin yazarlarndan Ear ve ehristn gibiler, mezhepleri sunarken objektif ve tarafsz kalmaya dikkat etmilerdir. Buna karlk Malat (v. 377/987) ve Badd gibi yazarlar Snnlik zaviyesinden mezheplere bakarak normatif ve tenkiti bir slup benimsemilerdir. Malat ve Badd yetmi frka hadisi ekseninde mezhepleri snflarlarken, bu konuda Earyi izleyen el-Fasl fl-Milelin mellifi bn Hazm (v. 456/1064), tasniflerinde bu rivayeti dikkate almamtr.

Mezhepler Tarihi edebiytnn geliim dnemi zelliklerini u ekilde zetlemek mmkndr: Byk blm gnmze ulaan bu dnemin kay-naklar, oluum dnemindeki edebiyta kyasla daha hacimli ve sistematik bir yapya sahiptir. Bu dnemde byk mezhepler neredeyse oluumlarn tamamlamlard. Nevbaht, Badd ve ehristn rneklerinde olduu gibi dnemin baz tannm mellifleri, eserleri vastasyla ia ve Ehl-i Snnet gibi byk mezheplerin tarihi srelerini kayda gemek ya da mensubiyet snrlar ve inan prensiplerini ortaya koymak suretiyle mezhepsel oluumun son aamasna nemli katklarda bulunmulardr. Dnemin melliflerinin ounluu Snn kelamclardr. Bunlar arasndan Mekhl en-Nesefnin (v. 318/930) er-Red alel-Bidadaki metodunu izleyen Hanef-Mturd yazarlar, dierlerine nispeten daha muhafazakr, normatif ve reddiyeci bir slup benimsemilerdir. Konumuz olan dnemin dier bir zellii, birok yazarn yetmi frka hadisini mezhep tasniflerinde esas alm olmasdr.

Mezhepler Tarihi edebiytnn geliim dneminde yetmi frka hadisinin tasniflerde esas alnmas hangi nedenlere dayanmaktadr?

Edebiytn Duraklama ve Taklit Dnemi

Mezhepler Tarihi yazcl yaklak yedinci hicri asrdan itibaren balayan bir srete, elindeki mevcut mktesabat yeniden retip tekrarlayan bir karakterle karmza kar. O gne gelindiinde Mutezile gibi byk bir mezhep bamsz bir kimlik olarak dnce dnyasndan byk lde ekilmitir. Hric hareketler etkinliklerini kaybetmitir. Bunun yannda yeni mezhep ve akmlar ortaya kmtr. Mool istilasn izleyen yllar aslnda byk fikir alkantlarnn yaand bir dnemdir. Bu nemli gelimelere ramen, konu ettiimiz dnemin Mezhepler Tarihi mellifleri, yazdklar eserlerinde geliim dneminin hretli eserlerini kk deiikliklerle taklit etmekle yetinmilerdir Yeni bilgiler sunamamlar, orjinal tasnifler gelitirememilerdir. Tasniflerde yetmi frka hadisinin yine ana ekseni oluturduu grlmektedir.

Osmanl devri eserlerine bakldnda dnemin sz konusu karakteri hemen gze arpar. bn Kemal (v. 940/1533), Birgiv (v. 979/1571) gibi yazarlar Hanef-Maturd yazm geleneini takip ederlerken; Sungur (v. 1309/1893) ve Srr Girid (v. 1310/1894) gibi yazarlar Badd ve ehristn

13

gibi Ear kelamclarn etkisinde kalmlardr. Ayrca Osmanl devri yazarlar zerinde, nl Snn-Ear kelamc Fahreddn Rznin (v. 606/1209) byk tesiri de farkedilmektedir. lk Osmanl mderrisleri genel-likle Rz ekolnn takipisiydiler. Bu ekoln eserleri Osmanl medresele-rinde ders kitab olarak yzlerce yl okundu. Rz, tikdt Frakil-Mslimn vel-Mrikn adl kitabnda yetmi frka hadisini merkeze almt. Fakat bir yenilik yaparak mezheplere ilaveten Ahvls-Sfiyye bal altnda sapkn addettii alt tasavvuf akm sralam ve haklarnda ksa malumat vermiti. irvn (v. 1036/1627) ve Akkirmn (v. 1174/1760) gibi baz Osmanl melliflerinin de ayn usul takip ettiklerini grmekteyiz (Aydnl, 2008, s. 72; Kutlu, 2008, s. 8687).

Osmanl devleti ile Safev devleti arasndaki siyas mcadele, dnemin eserlerine kuvvetli ekilde yansmt. Rfzlik ad altnda hem Safev devle-tinin resm mezhebi olan mmiyye iliine hem de Safevlerin etkisindeki Anadoludaki Kzlba-Alev zmrelere kar sulamac ve dlamac bir sylemin kitaplarn muhtevasna hakim olduunu grebilmekteyiz.

Osmanl dncesi ve halk inanlarnda ok nemli bir tesiri bulunan Naklie konumuz balamnda deinebiliriz. Bu tarikatn iki byk kolunun kurucular saylan mam Rabbn ile Mevlna Hlid Baddnin hak mezhep ve kurtulua eren frka olarak Ehl-i Snnet vel-Cemaat zerinde yapm olduklar kuvvetli vurgularn Osmanl dnemi eserlerine yansma-mas mmkn deildi. Yazl kaynaklarda gze arpan btnlik ile mcadele gayreti, bu vurgudan byk lde beslendi. Osmanl lkelerinde etkili dier bir tarikat olan Kdirlik de benzer bir duyarlla sahipti. Zira tarikatn kurucusu olan Abdlkdir Geylnnin (v. 561/1161) el-Gunye adl kitabnda yetmi frka hadisi erevesinde gl bir Ehl-i Snnet-Ehl-i Bidat ayrm yaplmaktayd (Aydnl, 2008). Osmanl devri Mezhepler Tarihi yazcl, sz konusu siyas ve tasavvufi unsurlarn etkisinde kendine mahsus bir karakter kazand.

Yakn Dnemdeki Gelimeler

II. Merutiyet (1908) sonras dnemde slm Mezhepleri Tarihi disiplini ile ilgili dikkat eken bir gelime yaand. Mstakil bir ders hviyetinde medrese mfredatna dahil edilen bu disiplin, bylece bamsz bir bilim dal olma srecinde nemli bir merhaleyi am olmaktayd. lknce Milel ve Nihal ad altnda Dinler Tarihi ile birlikte mfredatta yer bulan Mezhepler Tarihi, 1913te imam ve hatip yetitirmek iin kurulan medreselerde Mezhib-i slmiyye ve Turuk-i liye ismiyle Tasavvuf Tarihi ile birlikte okutuldu. Haydarzde brahim Efendi (v. 1933) bu derslerin muallimliine tayin edildi. Drl-Hilfetil-liye Medresesindeki dersin muallimi ise Mahmud Esad Seydiehr (v. 1917) idi. Her iki hoca da kendilerinin kaleme ald ders kitaplar zerinden derslerini okuttular (Aydnl, 2008).

Cumhuriyet dneminin ilk yllarna gelindiinde Mezhepler Tarihi disiplininin geliimi, Drl-Fnn lahiyat Fakltesinin ders programla-rndan ve Faklte dergisindeki akademik yaynlardan izlenebilir. Fakltedeki ilgili dersler Yusuf Ziya (Yrkan) Bey ile erafeddin (Yaltkaya) Bey tara-fndan verilmekteydi. Faklte 1933te renci yokluundan slm Tetkikleri Enstitsne dntrld. Enstitnn kapand 1936 ylna kadar bu kurumda Trk Dinleri ve Mezhepleri Tarihi dersini Yrkan okuttu (Aydnl, 2008; Kutlu, 2008).

14

Bu dnemin akademik ilgisi, daha ok yaayan ve Trkiyede mevcut mezhepler zerindeydi. Dnemin dier bir nemli ismi olan smail Hakk (zmirli) Bey, Yeni lm-i Kelm adl eserinde Liyevm Mevcut Olan Frkalar bal altnda Vehhblik, Ahmedlik ve baz mehdlik hareket-lerine yer vermiti. Faklte dergisindeki makalelerde ve dier yaynlarda Drzler, Yezdler, Alevler, Bektiler ve Tahtaclar zerine aratrmalar yaymland. Dnemin akademyasna hkim Trk ve rasyonalist eilimlerin bir sonucu olarak zellikle mam Mturd ve mezhebi zerinde duruldu. Tm bu yaynlar, klsik mezhepler tarihi eserlerine kyasla zengin bir muhte-vaya sahipti. Aratrma metodlar konusunda batdaki gelimeler takip edil-mekteydi. Mesel Yrkan, Durkheimin uslne bal kalacan belirtti ve itimaiyat (sosyal-pozitivist) bir metodu benimsedi. Gzlem ve grme tekniklerini kulland alan aratrmalar yaparak mezheplerin yaayan ruhu-nu bizzat toplum ierisinde tespit etmeye alt (Kutlu, 2008; Bykkara, 2005).

1949da kurulan Ankara niversitesi lahiyat Fakltesindeki Mezhepler Tarihi dersleri Yusuf Ziya Yrkan (v. 1954), Yaar Kutluay (v. 1969), Muhammed Tanc (v. 1974) ve arkasndan Ethem Ruhi Flal tarafndan okutulmutur. Yksek retim Kurumu kararyla 1991 ylnda bu disiplin tm ilahiyat fakltelerinde slm Mezhepleri Tarihi adnda ana bilim dal olmu, bunun altnda ise Klasik slm Mezhepleri Tarihi ve ada slm Akmlar ad altnda iki bilim dal oluturulmutur (Aydnl, 2008; Kutlu, 2008).

slm mezhepleri ve akmlar, klsik oryantalizmin ilgi duyduu aratrma alanlarnn ba sralarnda yer almtr. Mslmanlar arasndaki kkleri eskiye uzayan din ve siyas ayrlklar hakknda bilgi toplanmas, salt bilimsel gayeler yannda, slm dnyas zerindeki siyas hedeflerine ulamada batl smrgeci glere eitli avantajlar salayacakt. XIX. yzyldan itibaren oryantalistler, mezhep ve frkalara dair yazlm birok nemli kaynan hem neirlerini yaptlar, hem de bu eserleri bat dillerinden birine ksmen veya tamamen evirdiler. ehristnnin el-Mileli 1850de Almancaya evrildi. bn Hazmn el-Faslndaki i gruplarla ilgili blm 1907de ngilizceye aktarld. Earnin Makltnn ilk tahkikli neri 1924 ylnda yine bir oryantalist tarafndan yapld.

1979da randa gerekleen devrim, ia zerindeki aratrmalar hzlan-drd. Yeni ran ynetiminin tevik ve destei ile mamiyye iasnn temel eserlerinin modern basklar yapld. Bu gelimelerle birlikte ia aratrmala-rnda bilimsel yayn patlamas yaand. ABDdeki 11 Eyll (2001) saldrs-nn ardndan bu defa Seleflk ve Vehhblik ilgi oda oldu. Bu akmlar hakknda batda akademik dzeyde ok sayda kitap ve makale yaymland.

slm Mezhepleri Tarihinin Metodolojik Problemleri

slm Mezhepleri Tarihinin adnda her ne kadar tarih szc yer alyor olsa da, bir bilim dal o, olarak sadece tarihi deil gnmz de konu edinir. Bugnk vakalar aratrmada izledii metotlar, sosyal bilimlerin dier modern disiplinlerinin kullandklar metotlardan (deney, gzlem, anket, grme vd.) ok farkl deildir. Bugne bakan ynyle Dinler Tarihinin, Etnografinin, Folklorun, Antropolojinin, Sosyolojinin ve Siyaset Bilimle-rinin gelitirmi olduu aratrma metot ve teknikleri ile bunlar dzenleyen metodoloji, slm Mezhepleri Tarihinde de uygulanabilmektedir. Tarihi

15

vakalarn aratrlmasnda ise genel tarih metodolojisi, tarih felsefesi ve bunlarn aratrma metot ve teknikleri slm Mezhepleri Tarihi iin de geerli metot ve tekniklerdir.

Dier bilimlerle olan ortak taraflar yannda, slm Mezhepleri Tarihinin kendine zg baz zellikleri bulunmaktadr. Metodolojik problemler konusu aldnda genellikle bu zellikler dile getirilir. Bunlarn byk ksm klsik kaynaklarla alakaldr. Kaynaklar zerinde shhatli bir okuma ve anlama faaliyeti yrtmek iin sz konusu zellikler ve metodolojik problemler hakknda bilgi sahibi olunmaldr.

Mezhepleri simlendirme ve Snflamada Problemler

slm Mezhepleri Tarihinin klsik kaynaklarnda karmza kan mezhep isimlerinin byk blmnn problemli olduunu grmekteyiz. Problemler eitli nedenlerden kaynaklanmaktadr (Bykkara, 2005; Bykkara, 2006):

a) Birok mezhep ismi yapay olarak retilmitir. Bunun bata gelen nedeni 73 frka esasl tasnif sisteminden doan boluklar doldurma gayretidir. Gruplamam, belki de sadece bir lim ve etrafndaki birka rencisini kuatan bir dnce kimlii, kaynaklara bir mezhep olarak kaydedilmi, bylece batl saylan frkalarn says olan 72 rakamna ulamak amalanmtr.

b) Mezhep isimlerinin bir ksm muhalifler tarafndan aalama kastyla konulmu isimlerdir. i kelamc Eb Cafer el-Ahvelin takipilerine verilen eytniyye ismi, dztaban (eftah) olduu bildirilen Abdullah b. Cafer Sdkn takipilerine verilen Eftahiyye ismi, urbiyye (Kargaclar) ve Zemmiyye gibi isimler bu trden isimlerdir, muhalifler ya da sonraki melliflerce konulmulardr ve birounun kendi zamanlarnda bir gereklii bulunmamaktadr.

c) Klsik kaynaklarmz, Mutezile, Rfza gibi baz mezhep isimlerinin klaryla ilgili bir takm hikyeler nakletmektedirler. Bu mehur hikyelerin doruluuna ve isim kaynakl yaptklarna dair elimizde salam kantlar bulunmamaktadr. Bunlarn karalama ya da dlama amal olarak sonradan retildikleri ihtimali gz ard edilmemelidir.

d) Baz mezhep isimlerinin, ayet ve hadislerde geen isim ve kelimelerle irtibatlandrlmas da ou zaman problemlidir. Eer ayet ve hadisteki kelime olumlu arm yapyorsa mezhep ismini iyiletirip merulatrma; olumsuz arm yapyorsa bu isim zerinden mezhebi aalama gibi gayeler gdlm olabilir.

Sz konusu problemler nedeniyle mezhep isimleri kullanlrken dikkatli olunmaldr. smin armlar yanltc olabilir. Bu nedenle mezhebin ya da grubun isminden ziyade mezhebin ileri gelen mensuplar ve onlarn dnceleri zerinden bu yaplar tanmak gerekir. Ayrca mezhep isimlerinin alt gruplaryla beraber verilmesi metodolojik bakmdan daha dorudur. Mesel Nizrlik ve Mstallik, smailiyye kkenli mezhepler olmakla beraber, itikad ve amel ynleriyle birbirlerinden hayli farkl din yaplardr. Dolaysyla onlar hep birlikte smailiyye olarak anmak yerine, Mstali-smailler ya da Nizri-smailler eklinde birleik adlandrmalar yapmak daha uygun olacaktr.

16

Bir eserin ilmi ve sistematik saylmasnn artlarndan birisi, eserdeki konularn sistemli biimde sunulmas, gerektii yerlerde snflamalarn yaplmasdr. Mezhep ve din gruplar konu edinen klsik kaynaklarmz, bu yaplar eitli sistemler kullanarak snflandrmlardr. Fakat sz konusu tasnif giriimleri, isimlendirme yntemlerinde olduu gibi beraberinde baz problemleri getirmitir. Bunlarn banda 73 ubeli tasnif sisteminden kaynaklanan problemler gelmektedir.

Hereyden nce, isimlendirme sorunlarn belirtirken deindiimiz gibi, tarihi gereklikleri olmayan mezhep isimlerinin sayy 72ye tamamlamak iin icat edildiini grmekteyiz. Ana mezhep ve onun alt gruplarnn ka adet olduklar hususunda her bir kaynan farkl saylar vermesi, 73 ubeli tasnif sisteminin tamamen subjektif bir zemine oturduunu gstermektedir. Ayrca, kendi dnemlerinden sonra kacak olan mezheplerin 73l sistemi bozaca gerei karsnda melliflerimiz, tatmin edici izahlar yapmamaktadrlar.

Mezheplerin dou nedenleri ekseninde yaplan itikad, siyas veya ameli eklindeki l tasnif ise mezheplerin klarn tek bir nedene indirgeme-sinden dolay sorunludur. Oysa mezhep ve din gruplar, iinden ktklar toplumun din, siyasi, sosyal, iktisadi, kltrel artlarnn hep birlikte etkilemesiyle doar ve ekil alrlar. Dolaysyla klarnn, geliimlerinin ve gnmzdeki durumlarnn tek ynl izah doru sonulara gtrmez.

Tarihi Okumada Problemler

Klsik Mezhepler Tarihi edebiytndan tarihi okurken karlaabileceimiz belli bal metodolojik problemleri maddeler halinde sralayabiliriz:

a) Mezhepler ve din gruplar, en batan, Mesel Hz. Peygamberin zamanndan itibaren var olan fikirlerin ve yaplarn temsilcileri deillerdir. Mezhepler Tarihi edebiyt ve mezheplerin kendi kaynaklar ise yer yer bize byle bir sahte grnt vermektedirler. Tarihi gerek ise udur: Bu dnyaya ait sosyal ve psikolojik her trl art ve zaruret birbiriyle i ie ve belli bir sre iinde bu oluumlar dourmu ve onlara ekil vermitir. O halde yaplmas gereken, bir mezhebin inan ve amellerini, mutlaka mezhebin dou ve gelime dnemlerindeki tarihi, corafi, siyasi, hatta iktisadi artlar gz nne alarak anlamaya almaktr.

b) Sosyal olaylarda tek sebeplilik deil, ok sebeplilik ve fonksiyonellik ilkeleri geerlidir. Bu gerek gz nne alnmazsa, din veya ideolojik nyarglarmzla tarihi bir olayn aslnda birden fazla olan sebeplerini tek sebebe indirgeriz. Mesel ilk mezheplerin kn Arap-Fars mcadelesi ile aklarz. Yahut bunu snfsal kar atmas olarak grrz. Bu eit yanlglara dmemek iin okumalarmzda sosyal olaylarn karmakln ve ok sebeplilik ilkesini dikkate almalyz.

c) Kavramlar tarihseldir. Her kavram, ait olduu tarihin artlar iinde anlam kazanr. artlar deitike anlamlar deiebilir. Mesel Hz. Ali dneminde sylenmi szlerin, yaplan ilerin o gn nasl anlald, nasl yorumland tarihe dnmek suretiyle bulunursa, sonraki yzyllarda o sz veya fiillere yklenen anlamlarn doruluk ve geerlilii salkl olarak tespit edilebilir.

17

d) Earye gre, Mezhepler Tarihi alannda yazan ou yazar, kar olduu mezheplerin grlerini hatal aktarmakta veya grleri zetle nakletmek suretiyle okuyucuyu ister istemez yanltmaktadr. Muhalifleri hakknda yalan hikyeler uydurarak onlar kt gstermek isteyen yazarlara bile rastlanmaktadr. Bazen de, muhalif mezhebin en zayf delilini bulup kartarak sanki bu delilin onlarn tek delili olduu izlenimi yaratmaktadrlar (Ear, 1995, I, s. 33). Kaynak eserlerdeki tarafgirlik-lerin etkisinde kalmamak ve arptmalar karsnda yanlmamak iin yaplmas gereken, her mezhep ve grubun kendi eserlerine mracaat etmek ve bu eserler ile dierleri arasnda karlatrmalar yapmaktr.

e) slm tarihindeki mezhep ve gruplarn birou, kendi grlerini savunmak, din meruiyet kazanmak, toplum iindeki statlerini ykseltmek, kendilerine yneltilen eletirileri reddetmek gibi eitli amalarla gerekd isnat giriimlerinde bulunmulardr. Bu tr szl ve yazl faaliyetlerin izlerine, sz konusu gruplarn bizzat kendi kaynaklarnda ya da onlardan bahseden tarih ve rivayet kitaplarnda sklkla rastlamaktayz.

Mezhebin kendi kavramlarn Kurana isnat ederek, Kuran kavramlar mezheb ve siyas kavramlarla ayniletirmek; Hz. Peygamberin azndan kendi mezhepleri lehine yahut muhalif mezhebin aleyhine hadisler uydur-mak; geriye doru stad silsileleri icat ederek mezhep ile Hz. Peygamber arasnda bir kpr kurmak suretiyle kendi fikir ve amellerine meruiyet kazandrmak; ailesini Hz. Peygamberin soyuna balayarak siyas stat elde etmek trnden isnat giriimleri karsnda yanlmamak gerekmektedir.

Bilindii gibi, eitli mezhep ve din gruplarn neredeyse tamam internet zerinde faaliyet gstermektedir. Bu faaliyet genel olarak iki amaca yneliktir. Bunlardan ilki, kendi mensuplarn, inanlar ve savunduklar grler hakknda bilgi sahibi klmak ve i iletiimi salamaktr. Dieri ise, mezhebin veya grubun tantm ve propagandasn yapmak, kendilerine ynelen eletiri-lere cevap vermek eklinde da dnk bir gayeyi hedeflemektedir. Bu neden-lerle mezhep ve gruplarn web siteleri, Mezhepler Tarihi asndan nemli bir aratrma kayna haline gelmitir. Fakat internetin bir kaynak olarak kullanmnn tamamen sorunsuz olduu sylenemez. zellikle siber-dnyaya aina olmayan aratrmaclar, ciddi hatalara dme riskiyle kar karya kalmaktadrlar. Web sitelerine genellikle arama motorlaryla eriilmesi nedeniyle, ncelikle aratrmaclarn web sitele-rinin kimlikleri hususunda ok dikkatli olmalar gerekmektedir. Ayn mezhebe mensubiyetlerini beyan eden onlarca belki de yzlerce sitenin iinde -eer varsa- resmi/otorite bnyenin bulunarak kartlmasnda byk zorluklar yaanabilir. Alt gruplarn ya da ayrlk oluumlarn web siteleri, yanlma riskini artrmaktadr. Ayn mezhebe ait grnen farkl sitelerin elikili ierikleri, bilgi kirliliine neden olmaktadr. Hatta bazen bir grup, muhalif olduu grubun bizzat ismini kullanarak, o isimle web sitesi aarak ve kendini bu isimle tantarak internet zerinde maksatl ve yanltc faaliyetler yrtebilmektedir. Aratrmac, mezheplere ve din gruplara ait bilgisiyle ve internet kullanm tecrbesiyle bu trden yanlglara dmekten korunabilir.

MEZHEP KAVRAMI

Arapa z-h-b slas fiilinden treyen mezheb kelimesi izlenen yol, gidilen yer anlamna gelmektedir. Terim olarak ise mezhep, dinin anlalmas ve alglanmasndan, din farkllamadan kaynaklanan gruplar ve bunlarn fikir

18

ve pratiklerini, dier bir ifadeyle, farkl fikir ve pratiklerin kurumsallam halini ifade eder. Din bir inanan iin st kimlik kabul edilirse, benzer anlamlar kmesine sahip olmasna ramen mezhep, o inanan iin alt kimlii oluturur (Sarkaya, 2009, s. 15).

DinMezhep likisi

Her dinin balangta bir ana bnyesi bulunur. Bir peygamber yahut kurucu nder etrafnda toplanan ve nclk yapan ekirdek dindarlar topluluunun tebli ve gayretleriyle ilk halka geniler. Topluluk bir topluma dnr. Sonra da bazen peygamber ve nderin salnda ama ou defa onlarn lmnden sonra fikir ve amelde farkllamalar balar, ilk ayrlklar zuhur eder.

slm dininin douu ve geliiminde de ayn sosyolojik seyir izlenmitir. slmn peygamberi olan Hz. Muhammed hayatta iken itikad, sosyal ve siyas bir ayrlk ba gstermemitir. Kurann inmekte olmas, Hz. Peygamberin mminlerin arasnda bulunmas, bizzat onlar irat etmesi, din ve siyas problemleri bizzat zmesi, hayatn her sahasnda mminlere nderlik etmesi, ayrla yol aacak ihtilaflar nlemitir. Mslmanlar arasndaki ciddi toplumsal ayrlklarn onun vefatndan sonra ortaya kt grlmektedir.

Sosyal blnme, yani tefrika ilk aamada mezhepleri dourmaz. nan konusunda farkl din yorumlar, ibadet ve hukuk alannda farkl usulleri veya farkl siyas grleri benimseyen ve genellikle karizmatik vasflar olan bir limin ya da siyas nderin etrafnda kmelenen mminler, ilk merhalede din grup veya cemaat denilen oluumu tekil ederler. Bu topluluk, ya ayrlma iradesi sergileyerek din ana bnyeden kopmak ve bamsz bir alt cemaat kimlii kurmak ister. Veya ana bnyeye bal kalma iradesi sergiler. Fakat bu irade yeterli olmaz ve ana bnye tarafndan dlanr. Her iki durumda da tefrikann ilk merhalesi gereklemi olur.

ou zaman tefrika bu boyutta kalr. Daha fazla bymez. Uzun vadede ana bnyeye dnler olur veya baka bir cemaate katlm vuku bulur. Zayflamann ardndan erime ya da kaybolma ile sre sonulanr.

Bazen de tefrika byr. Sz konusu ayrlk cemaat sosyalleir, geni bir kitleye hitap eder hale gelir. Bu arada kurumsallar ve kendi iinde idari bir hiyerari gelitirir. Alimler ve nderler tarafndan kitaplar telif edilir, dolaysyla bir literatr meydana gelir. Bu srete cemaatin farkl inan ve uygulamalar kkleerek doktrinleir. Sonuta cemaat artk mezheb bir kimlie kavumu olur. Mezhepler de cemaatler gibi tarih srecinde kaybolabilirler. Blnerek baka cemaat ve mezhepleri dourabilirler. Hatta kt ana bnyeyi reddederek bamsz bir din haline bile gelebilirler (Bykkara, 2005, s. 489).

Din ile mezhep arasndaki sosyolojik balanty bu ekilde zetledikten sonra slmiyet ve slm mezhepleri konusuna dnebiliriz. Yukardaki aklamalardan da anlalaca gibi mezhepler beeri oluumlardr. lahi kaynakl vahyin ve nebevi retilerin yorumlan farkllklardr. Dolaysyla dinin yerine geemezler. Mezheplerin kendilerini din ile zdeletirmeleri yanltcdr. Belki bir zenginlik saylabilecek mezhepler, byle bir iddiada bulunmak suretiyle fitne ve atma odaklarna dnrler. Zira bir mezhebin kendisini hak dinin yegane temsilcisi olarak grmesi demek, dierlerini

19

dlamas, dalaletle sulamas anlamna gelir. Bu durumda mmetin birlik ve beraberlii kaybolur. Sosyal bar zedelenir. Dindarlar zarar grr. Dinin safiyeti bozulur. Allah Kuranda u ikazlar yapmaktadr: Topluca Allahn ipine smsk sarln ve paralanmayn! (l-i mrn: 3/103); (Ey Muhammed!) Dinlerini para para edip gruplara ayrlanlarla senin bir ilgin yoktur. Onlarn ii Allaha kalmtr (el-Enm: 6/159).

Yukardaki ayette geen dini para para etmek (ferrek dnehum), dinin itikad zn bozmak anlamna gelir. Bunu yapanlar ayn zamanda mmet ierisinde sosyal bir paralanmaya da yol am olmaktadrlar. te tefrika, hem dinin zndeki hem de toplumun btnlndeki bozulmay ifade eden bir kavramdr. Bu nedenle, ou kez yakn manalarda kullanlan ve bazen tefrika ile kartrlan ihtilaf kavramndan ayrlr. htilaf, dinin temel esaslarn kabul etmekle beraber bu esaslarn mahiyeti zerinde alternatif dnceler retmek eklinde anlalabilir. Mslmanlar arasnda ihtilafa yol aan bir mesele, onlar arasnda karlkl nefret ve ayrlk vesilesi olmuyorsa, yani tefrikaya yol amyorsa, bu eit ihtilaflar ho grlebilir, hatta slmiyet ierisinde bir zenginlik saylabilir.

Abdestin aln konusunda veya namazn rkunlar hususunda rnein Hanef mezhebi ile Cafer mezhebi arasndaki farkllklar ihtilaf m yoksa tefrika m olarak deerlendirilmelidir?

Yetmi Frka Rivayeti ve Yetmi ki Millet Sylemi

Yetmi frka hadisi diye mehur olan rivayette Hz. Peygamber, gemite Yahudi ve Hristiyanlarn yetmi bir veya yetmi iki frkaya ayrldn, kendi mmetinin ise yetmi frkaya ayrlacan, bunlardan birinin cennete, dierlerinin ise cehenneme gideceini haber vermektedir. Cennetlik grubu frka-i nciye, yani kurtulua eren grup olarak vasflayan Hz. Peygamber, bu topluluk iin benim ve ashbmn yolu zerine olanlardr demekte, rivayetin baka bir varyantnda, bu grubun ounluu ve btnl (cemat) temsil ettiini belirtmektedir.

Bu hadisin sahih olup olmad hakknda hadis ve kelam limlerince birok deerlendirme yaplmtr. Yetmi saysn hakikat olarak anlayan ve mezhep saylarn bu rakamla sabitlemeye alan yazarlar yannda, bu saynn kesretten kinaye olduunu, yani okluu bildirdiini belirten yazarlar da bulunmaktadr. Hadis hakkndaki deiik tespit ve deerlendirmeler bir tarafa, slm tarihi bize gerekten de slm mmeti ierisinde ok sayda frkalamann ortaya ktn gstermektedir. Bu klar gnmzde de srmektedir. Gelecekte de srmesi beklenmektedir. Zira slmiyet dnce serbestiyeti salayan bir dindir. Byle bir hrriyetin altnda fikr ve siyas ayrlklarn ba gstermesi tabiidir.

Konumuz olan rivayet aslnda tarihi realiteyi gstermesi asndan gerekidir. Fakat ierii itibaryla istismara msaittir. Bu yzden hemen hemen her mezhep kendisinin kurtulan frka olduunu ileri srm, dierlerini ise dalalet/sapknlk ile itham etmi, onlar cehennemlik olmaya layk grmtr. Edebiyt konu eden blmmzde belirttiimiz gibi, Badd, Malat gibi birok Mezhepler Tarihi mellifi Ehl-i Snneti kurtulan frka olarak ilan etmektedir. Buna mukabil, Mesel Mekhl en-Nesefye gre Mrcie mezhebi, Kalhatye gre bziyye mezhebi, Kd Abdlcebbra gre ise Mutezile mezhebi kurtulan frkadr (Kutlu, 2008, s. 91-2; Aydnl, 2008, s. 23).

20

Bu balamda ayn rivayetin geri planda kalm fakat hayli dikkat ekici dier bir varyant nem kazanmaktadr. Muhammed el-Makdisnin (v. 380/990) Ahsent-Teksim adl eserinde zikrettii ve isnad asndan daha salam olduunu syledii mmetim yetmi frkaya ayrlacaktr. Onlardan yetmi ikisi cennette, bir tanesi de cehennemdedir rivayeti, kucaklayc ve tefrikaya yol aan sylemi giderici bir ierie sahiptir.

Konumuz olan rivayet ile ilgili ayrntl bilgi iin Mevlt zlerin slm Dncesinde 73 Frka Kavram adl kitabn okuyunuz.

slm tasavvuf dncesinde Necmeddn-i Kbr (v. 618/1221) tarafndan dillendirilen, Allaha ulaan yollar, yaratklarn nefesleri saysncadr sylemi, Orta Asya, Anadolu ve Balkanlar kuatan corafyann din anlaynn ekillenmesinde byk tesir brakmtr. Mevlna Celleddn Rmnin (v. 672/1273), Biz pergel gibiyiz. Bir ayamz eriatta salamca durur, teki ayamz yetmi iki milleti dolar sz ayn anlay ifade etmektedir. Hac Bekt Vel, Yunus Emre gibi ahsiyetler de din yaantlarnda, irat ve tebli faaliyetlerinde yetmi iki millet kavramn ncelemiler, bu kavram dlamac yn ile deil kuatc zelliiyle kullanmaya zen gstermilerdir (Aydnl, 2008, s. 157159).

Hak Mezhep Anlay ile lgili Kavramlar

Yetmi frka hadisinin muhtevas hak mezhep anlayn ister istemez ortaya karmaktadr. Hakikati, yegne doru gereklii ifade eden hakkn karsnda, geersizlii, temelsizlii, aslszl ifade eden btl yer almaktadr. Genellikle mezhepler kendilerinin ehl-i hak, kendilerinden olmayanlarn ise ehl-i btl olduklarn ileri srmlerdir.

Mezhepler Tarihi edebiytnda benzer bir vasflama, ehl-i istikmetehl-i dallet kartlnda grlmektedir. stikmet doru yolu; dallet ise doru yoldan sapmay, sapknl anlatmaktadr. Doru yol anlamnaki srt- mstakm, Kuran kaynakl nemli bir kavramdr. Ftiha suresinde de geen bu kavram, Enam suresinde (6/153) yle gemektedir: te bu, benim dosdoru yolumdur. Buna izleyin, baka yollar izlemeyin. Zira o yollar sizi Allahn yolundan ayrr (teferreka bikm). te saknmanz iin Allah size byle tavsiye ediyor. Bu ayet ayn zamanda istikamet yolunun tek, saptrc yollarn ise birden ok olduuna iaret etmektedir.

Dallet kavram bidat kavramyla yakndan alakaldr. Bir hadiste Hz. Peygamber, Sonradan uydurulan eylerden saknn. nk sonradan uydurulan her ey bidattr. Her bidat ise dalalettir demektedir. Hadiste iaret edilen bu iliki nedeniyle bidat kavram Mezhepler Tarihi asndan nemli bir kavram haline gelmitir. Bidat szlkte nceden olmad halde sonradan icat edilen ey anlamna gelir. tikat sz konusu olduunda bidat, kader, ahiret gibi inan konularna dair Hz. Peygamber ve drt halife dneminde mevcut olmayan, sonradan ortaya kan yeni fikirler, iddialar, yorumlar, aklama usulleri, tartma metotlar iin kullanlmtr. Grld gibi bidat aslnda Reslullh ve ashbnn yolu olan snnetin kart bir kavram olarak karmza kmaktadr. Bu nedenle kendilerine ehl-i snnet adn veren geni Mslman topluluklar, itikad konularda kendi grlerini kabul etmeyen mezhep ve din gruplara bidatlar anlamnda ehl-i bidat, ashbl-bida ya da mbtedia adlarn uygun grmlerdir.

21

Ehl-i Hev ya da Ashbl-Ehv adlandrmas ise, snnetin istikametinde gitmek yerine nefislerinin arzu ve isteklerini, yani hev ve heveslerini izle-yen, bylece ilahi ve nebevi kaynaklardan uzaklaarak beeri fikir ve dncelere tabi olan, bidatlara sarlan gruplar iin kullanlmtr. Dier bir olumsuz kavram olan ehl-i furkat, mezhep ve gruplarn ayrlk zellikle-rini, frkalama eilimlerini ne kartmaktadr. Ehl-i Snnet ifadesine eklenen cemaat kelimesi ve genel olarak ehl-i cemaat kavram ise ayrlk-l ve frkalamay deil, btnlemeyi, cemaat halinde birlik ve bereberlik iinde olmay anlatmak istemektedir.

Bidat, furkat ehli, ayrlk, dalalet yollarnda dolaan, istikametten sapan, hev ve heveslerine tabi olan kesimler, genellikle slm dairesinden kartlmazlar. Bata Ehl-i Snnet olmak zere slm mezheplerinin birou sz konusu toleransl eilimi benimsemitir. Kendilerinden olmayan kesim-ler, onlar cehenneme srkleyecek hata ve gnahlarna ramen mmet ieri-sinde deerlendirilirler. Allaha, kitabna, peygamberine ve ahirete imanlar, kbleye dnerek namaz klmann farziyetine inanmalar, bu kesimleri ehl-i kble yapmaktadr. Ehl-i kblenin kfr ile sulanmamas gerektii hkm, nemli bir din kaide olarak kabul grmtr.

slm dininin dlamac olmayan kuatc zellii hakknda nemli bir klsik olarak mam Gazlnin Faysalt-Tefrika adl eserine (slmda Msamaha, Trke trc. Sleyman Uluda) bavurunuz.

zet

slm Mezhepleri Tarihini, konular ve amalar bakmndan, ayrca dier din bilimleriyle ilikisi asndan tanyabilmek.

slm Mezhepleri Tarihi, klsik dnemlerden itibaren zel bir uzmanlk alan olarak dikkat ekmektedir.. Modern zamanda ise konular, amalar ve kendine zg metodolojisiyle bamsz bir bilimsel disiplin haline gelmitir. Dier din bilimleriyle olan deiik dzeydeki ilikileri, bu disiplinin snrlarn ve farkllklarn grnr klmaktadr.

Bilim dalnn temel kaynaklarnn zelliklerini ve kaynaklardan istifade metotlarn aklayabilmek.

Mezheplerin birou kendilerini ve baka mezhepleri tantan eserler vucuda getirmilerdir. lk yazarlar daha ok Mutezile kelamclaryd. Hicri drdnc asrdan itibaren ise Snn yazarlar bu alana ilgi gstermitir. Mezheplerin sunumunda kullanlan deiik tasnif sistemleri ierisinde yetmi frka hadisi eksenli sistem daha fazla reva grmtr. Bu sistem, henz mezheplememi oluumlar mezhep olarak gstermesi nedeniyle yanltcdr.

Bilim dalnn metodolojik sorunlarnn farknda olarak bunlarn nasl zlecei zerinde fikir yrtebilmek.

Mezhepler Tarihinin klsik edebiytnn muhtevas genel olarak subjektif ve normatif karakterdedir. Bu olumsuzluu amak iin dikkatli ve karlatrmal okumalar yaplmaldr. Mezhebe mensup kiilerin grleri zerinden mezhebi tanmaya almal, mezhebin dou ve geliimine tanklk eden mekn ve tarihi artlar mutlaka gz nnde tutulmaldr.

22

Din-mezhep ilikisi hakknda ve mezhepler ile alakal temel kavramlar hususunda deerlendirmeler yapabilmek.

Dini kimlik st, mezheb kimlik ise alt bir kimliktir. Mezhepler beeri oluumlardr. Dolaysyla dinin yerine geemezler. Mezheplerin kendilerini din ile zdeletirmeleri yanltcdr. htilaf ettikleri konular nedeniyle belki bir zenginlik unsuru olan mezhepler, mutlaklk iddiasnda bulunarak tefrika odaklarna dnebilirler.

Kendimizi Snayalm

1. Aadakilerden hangisi slm Mezhepleri Tarihinin alan ile ilgili bir konu deildir?

a. Mezheplerin oluum sreleri

b. Mezheplerin inanlarnn doru olup olmad

c. Mezhep mensuplarnn yaadklar corafyalar

d. Mezhep limlerinin yazm olduklar eserler

e. Mezheplerle ilgili yaplan aratrmalar

2. slm Mezhepleri hakknda yazan ilk melliflerin Mutezile limleri olmas, aadaki nedenlerden hangisi ile aklanabilir?

a. Mutezilenin dnemin en byk mezhebi olmas

b. Bulunduklar Irak blgesinin yazm faaliyetlerine uygun olmas

c. Abbasi Devletiyle olan iyi ilikileri

d. Kelam metodunu kullanarak zararl grdkleri inanlarla mcadele etmeleri

e. Dier mezheplerle scak atmalar yaamalar

3. Aadakilerden hangisi mezheb dnce ve oluumlar anlatan terimlerden biri deildir?

a. Cemiyet

b. Frka

c. Nhle

d. Maklt

e. Milel

23

4. Aadakilerden hangisi Mezhepler Tarihi Edebiytndaki yanl ve maksatl ierik karsnda yanlgya dmemek iin alnan nlemlerden biri deildir?

a. Mezhep mensubu olan limlerin grlerine bavurmak.

b. Mezheplerin geliimindeki tarihi ve siyas artlar aratrmak.

c. Her mezhebin kendi eserlerine bakmak.

d. Mezhep isimlerinin karalama amal konulabileceini hesaba katmak.

e. Mezhepler Tarihi eserleri yerine tefsir ve hadis kitaplarna bavurmak. 5. Hak mezhep anlay ile ilgili aadaki kavramlardan hangisi anlam

ierii bakmndan dierlerinden farkldr?

a. Ashbl-ehv

b. Ehl-i furkat

c. Ehl-i istikmet

d. Ashbl-bida

e. Ehl-i dallet

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

1. b Yantnz doru deilse, slm Mezhepleri Tarihinin Konular konusunu yeniden okuyunuz.

2. d Yantnz doru deilse, Edebiytn Oluum Dnemi konusunu yeniden okuyunuz.

3. a Yantnz doru deilse, nemli Terim ve Kavramlar konusunu yeniden okuyunuz.

4. e Yantnz doru deilse, slm Mezhepleri Tarihinin Metodolojik Problemleri konusunu yeniden okuyunuz.

5. c Yantnz doru deilse, Hak Mezhep Anlay ile lgili Kavramlar konusunu yeniden okuyunuz.

Sra Sizde Yant Anahtar

Sra Sizde 1

Bireysel karakter farkllklar ve insann psikolojik eilimleri, mensubu olduu mezhebin ya da cemaatin fikir ve ritellerinin oluum ve geliiminde etkili olur. Mesel mezhep ve gruplarda rastlanan saldrgan karakterli kendini kurban ya da feda etme eylemlerini aklamak iin Din Psikolojisinin yardm gerekir.

24

Sra Sizde 2

Mezhepler Tarihi edebiytnn geliim dneminde, bata Ehl-i Snnet olmak zere byk mezhepler oluumlarn tamamlamlardr. Bu mezheplerin limleri, yazdklar Mezhepler Tarihi eserlerinde yetmi frka rivayetini tasniflerinde esas alarak, kendi mezheplerini merkeze ve hak konumuna yerletirmilerdir. Bylece mezheb bir btnlk ve zgven salamay amalamlardr.

Sra Sizde 3

htilaf, dinin temel esaslarn kabul etmekle beraber bu esaslarn mahiyeti zerinde alternatif dnceler retmek eklinde anlalabilir. Abdest ve namazn mahiyeti konusundaki ayrlklar slmn temel esaslaryla ilgili olmadndan, bu farkllama tefrika deil ihtilaf saylmal ve hogryle karlanmaldr.

Yararlanlan Kaynaklar

Aydnl, Osman. (2008). Osmanldan Cumhuriyete slm Mezhepleri Tarihi Yazcl, Ankara.

Bykkara, M. A., (2005). Bir Bilim Dal Olarak slm Mezhepleri Tarihi ile lgili Metodolojik Problemler, slami limlerde Metodoloji (Usl) Meselesi, stanbul, c.1, s.441-491.

Bykkara, M. A., (2006). slm Mezhepleri Tarihi Aratrmalarnda Terminolojiyle likili Sorunlar, slmi Aratrmalar, 19/2, s. 257271.

Ear, Ebl-Hasan Ali. (1995). Makltl-slmiyyn, nr. M. Abdlhamid, Beyrut.

Kutlu, S. (2008), Mezhepler Tarihine Giri, stanbul.

Sarkaya, M. S., (2009). slm Dnce Tarihinde Mezhepler, stanbul.

25

26

Amalarmz

Bu niteyi tamamladktan sonra;

Mezheplerin ortaya k nedenlerini aklayabilecek,

Mezheplerin ortaya knda insan tabiatndan kaynaklanan psiko-sosyal faktrleri deerlendirebilecek,

Farkl din, kltr ve medeniyetlerle olan etkileimlerin mezheplerin dou-una nasl etkide bulunduunu ayrt edebilecek,

Hz. Muhammedin vefatndan sonra Mslmanlar arasnda ortaya kan sosyo-politik gelimelerin mezheplerin douuna etkisini aklayabilecek-siniz.

Anahtar Kavramlar

Mezheplerin Douu

nsan Tabiat

Kltrlerle Etkileim

Halfe Seimleri

Savalar

neriler

Bu niteyi daha iyi kavrayabilmek iin okumaya balamadan nce;

Bu kitabn I. nitesini dikkatli ekilde okuyunuz ve mezhebin ne anlama geldiini reniniz.

Hasan Onat'n Mezheplerin nan Esaslarnn Sistemlemesinde Kurann Rol balkl makalesini okuyunuz.

27

GR

slm dini, yirmi yllk bir zaman diliminde Hz. Muhammede gelen vahiyle ekillenmi ve tamamlanm bir dindir. O hayattayken slm toplu-munun karlat pek ok problem, vahiylerle akla kavuturuluyor ve ortaya kabilecek anlamazlklar bu sayede bertaraf ediliyordu.

Hz. Muhammedin vefatyla birlikte durum deiti; Mslmanlar siyasi, sosyal, ekonomik temelli pek ok problemle yz yze geldi. Her ne kadar din tamamlanm olsa da, bu problemlerin zm noktasnda farkl yaklamlar ve tutumlar ortaya kt.

slm toplumunun snrlar geniledike Mslmanlar yeni muhataplarla karlat. Bu durum, Mslmanlarn karlatklar problemlerin hem artmasna hem de ierik itibariyle farkllamasna yol at. Bu problemlere kar gsterilen tepkiler farkl ekillerde geliti; dinle ilgili konularn anlal-masnda ve yorumlanmasnda farkl yaklam tarzlarnn ve tutumlarn domasna yol at. te bu yaklam tarzlarnn belirli bir insan topluluu tarafndan benimsenmesi ve zamanla kurumsallamas sonucunda mezhepler ortaya kt.

Mezhepler, din alanndaki farkllamalarn birer rn olup iinde gelitikleri ortamn izlerini bnyelerinde tamaktadrlar. Bu durum, mezheplerin oluumunda psiko-sosyal, politik ve ekonomik pek ok unsurun etkili olduu anlamna gelmektedir. Bu unsurlar, belirli ahslar veya fikirler etrafnda odaklamalara yol am, bylece de din anlay konusunda yer yer farkllamalar meydana gelmitir. Farkllamalarn zamanla sistematik zellik kazanarak, dnce ve davranlar etkileyen, geleneksel bir hviyete brn-mesi, kurumlaarak ve sosyal hayatta derin izler brakarak varln srdr-mesi, karmza mezhep olgusunu karmaktadr (Onat, 2009). Bu husus, mezheplerin birer beeri oluum olarak deerlendirilmesini gerekli klar. Mezhepler, dinin farkl anlalma biimleri olup, dinle zdeletirilmeleri doru deildir.

Bir mezhebin doru bir ekilde anlalabilmesi iin onu reten ve ortaya kmasna yol aan srecin doru okunmas gerekmektedir. Bu sre tek boyutlu ve dorusal bir izgide anlalamayacak kadar geni bir zeminde gereklemektedir. Dolaysyla bir mezhebin ortaya kn, tek bir insana veya olaya ya da tek bir sebebe indirgemek doru bir yaklam deildir.

Mezheplerin Ortaya k Nedenleri

28

Btncl bir yaklam tarznn oluabilmesi iin bu noktada etkili olan pek ok unsurun bilinmesi ve anlalmas bir gerekliliktir.

Mezheplerin ortaya kna zemin hazrlayan ve geliim srelerine dorudan tesir eden pek ok husus bulunmaktadr. Bu, kendiliinden ve birden gerekleen bir olgu deildir; aksine bu srece elik eden psiko-sosyal, din, kltrel ve siyasi pek ok unsur bulunmaktadr. Bu nitede bu unsurlar psiko-sosyal ve sosyo-politik erevede iki balk altnda ele alnacaktr.

PSKO-SOSYAL FAKTRLER

Psiko-sosyal faktrler temelde insanla ve insann alglama biimiyle ilikili olan hususlardr. Mezhepler sz konusu olduunda bu husus fazlasyla nem tamaktadr. Zira mezhepler, dinin insanlar tarafndan anlalma biimleri olup vahiy ve snnetin yorumlanmas ile gelimilerdir. nsan faktr devre d brakldnda mezheplerle ilgili salkl bir deerlendirme yapabilmek son derece gtr.

nsan tek bana bir varlk deildir; aksine toplumla ilikisi erevesinde kendisini ina eden sosyal bir varlktr. Bu durum onun alglama biimine de dorudan yansr. inde bulunduu toplumsal gereklik, hakikat algsnn ekillenmesinde birincil derecede ilev grr.

Mezhepler asndan bakldnda bu durum son derece anlamldr. Zira mezhepler, her ne kadar belirli bir insann ve kurucunun grleri etrafnda ekillense de, bir topluluk tarafndan sahiplenildii lde var olabilmekte-dirler. Mezhepler bu sayede hayat bulur ve tarihsel gereklie kavuur. Taraftar olmad takdirde ise tarih sahnesinden silinir. Dolaysyla mezhep-lerin oluum ve geliim srelerinde insan hem bireysel hem de toplumsal olarak aktif rol stlenmektedir.

Psiko-sosyal faktrlerle kastedilen tam da budur. Mezhepler, bireysel ve toplumsal bir kiilik olarak insann, dini anlama ve yorumlama biimlerinin zamanla kurumsallamas zerine kuruludur. Bu erevede, insann tabiat, onun Kuran naslarn alglama ve yorumlama ekli, yine insan rn olan baka kltr ve medeniyetlerin etkisi ele alnacak ve sz konusu faktrlerin mezheplerin douu ile ilgisi ortaya konulacaktr.

nsann Tabiat

slm mezheplerinin oluumunda etkili olan unsurlarn banda insann tabiatndan kaynaklanan farkllklar gelmektedir. Her insan, dnme ve yaama biimi olarak bir dierinden farkldr. kiz ocuklarn karakterlerinin bile birbirlerinden farkl olmas, insan tabiatnn farklln ve deikenliini yeterince ortaya koymaktadr. nsann yapsnn dier insanlardan farkl ve kendine zg olmas, kendisi ve kendisi dndaki dnyayla ilgili alglama biimlerini dorudan etkilemektedir. Din sz konusu olduunda bu deikenlik daha da belirgin hale gelmektedir.

nsann inan ve tutumlarnn oluumunda o insann doutan sahip olduu bireysel zelliklerin yan sra iinde yetitii kltrn ve sosyal ortamn da rol byktr. Zira insan, toplumsal bir varlktr ve iinde

29

bulunduu ortam sayesinde kendi kiilik algsn oluturur. nsann yetime tarzna elik eden unsurlar, onun dini anlama srecini de dorudan etkilemektedir.

nsann yetitii ortam, yaad zaman dilimi, karlat psiko-sosyal problemler, muhatap olduu insanlar din anlaynn ekillenmesinde kilit rol stlenmektedir. Bu durum, tek bir konuda bile birbirinden farkl ok sayda gr ayrlklarnn, farkl yorum biimleri ve tutumlarnn olumasna yol aabilmektedir. Bu farkllamalar mezheplerin oluumuna ve geliimine yn veren en temel hususlar arasnda yer almaktadr.

slmn yayld ortama bakldnda, insann psiko-sosyal eilimleri ile, yaanan hzl kltr deimelerinin, yeni dinin kabulnde ve anlalma biiminde son derece etkili olduklar grlmektedir. Medinede farkl din mensuplaryla bile birlikte yaama tecrbesine sahip Mslmanlarn slm dinini anlama biimleriyle, lden gelen bedevilerinki ayn olmamtr. Bedevilerin l ortamnn rn olan sert kiilik ve mizalar, yeni dini alglama biimlerine dorudan tesir etmi ve Hariciliin douuna zemin hazrlamtr. Bu yzden slm mezheplerinin doru bir ekilde anlalabilmesi iin insann psikolojik eilimleri ile zaman ierisinde maruz kaldklar sosyal deiim ve dnmlerin bilinmesi son derece nemlidir.

Haricilerin sert mizalar din anlaylarna ne ekilde yansmtr? Haricilerin hangi itikadi grlerinde bu mizalarnn etkisi grlmektedir?

Nasslarn Tabiat

Mezheplerin douuna yol aan farkllamalar zaman zaman nasslarn yoru-mu konusundaki gr ayrlklarndan beslenmitir. Nasslardan kast edilen Kuran ayetleri ve hadislerdir. Nasslarn mezheplerin ortaya k ve geliim sreleri asndan ok ynl etkileri olmutur. Nasslar kimi zaman gr ayrlklarnn dorudan sebebi olurken, kimi zaman da nasslardan bamsz olarak oluan yaklam tarzlarnn temellendirilmesinde kullanlmlardr.

Kurann insan aklna tand geni hareket alannn, bunda etkili olduu kukusuzdur. Pek ok ayette insan dnmeye ve akln kullanmaya davet edilmekte, kr krne bir inanma ekli iddetle eletirilmektedir. Kendisine yaklalmas iin Kurann hibir n art getirmemi olmas, her insan veya topluluun psiko-sosyal eilimleri dorultusunda Kurana yaklamalarn beraberinde getirmitir. Aslnda bu farkllamaya bizzat Kurann kendisi imkn tanmaktadr. nk Kuran- Kerimde btn insanlar tarafndan ayn ekilde anlalabilecek muhkem ayetlerin yan sra farkl ekillerde anlalabilecek ayetler de bulunmaktadr.

Mteabiht olarak adlandrlan ve ne anlama geldii hususunda dorudan deerlendirmede bulunmann mmkn olmad ayetler pek ok farkl yorumun ortaya kmasna sebep olmutur. Allahn eli, Allahn yz, Allahn ara istiva etmesi gibi anlam kapal ifadeler farkl deerlendirmelere konu olmu ve bu erevede farkl mezhebi tutumlarn ortaya kmasna yol amtr. rnein Mcessime ve Mebbihe olarak adlandrlan mezhepler, bu ayetleri zahiri anlamlar dorultusunda yorumlam ve Allaha insanlardakine benzer tarzda uzuvlar nispet etmilerdir.

30

Nasslarn kendisinden kaynaklanmayan kimi gr ayrlklar da zaman zaman yine nasslardan delil getirilerek dorulanmaya allmtr. Zira Kuran ve Snnet slm dininin en temel iki kaynadr. Bir yaklam tarznn doru olup olmadnn en temel gstergesi, bu yaklamn bu iki kaynakta herhangi bir dayanann bulunup bulunmaddr. Bu yzden Mslmanlar, hem bireysel hem de toplumsal dzeyde sahip olduklar bak alarnn doruluunu Kuran veya hadislerden bulduklar delillerle desteklemeye ve meru gstermeye almlardr.

Bunun en tipik yansmalarn Hariclikte ve ilikte grebilmek mm-kndr. Hariciler Hz. Aliyi ktlemek iin ayetlerden deliller getirmeye alrken, iiler de yine onu ve dier imamlarn stnln ortaya koymak iin Kuran ayetlerine mracaat etmilerdir. Klasik slm mezheplerinin yan sra son dnemde ortaya kan, Ahmedlik, Bblik, Bahilik gibi yeni mezhep ve dinlerin bile yaklamlarn Kurana atfta bulunarak dorula-maya almalar, nasslarn mezheplerin ortaya kndaki roln ortaya koymas bakmndan nemlidir.

Farkl Din, Kltr ve Medeniyetlerle Olan Etkileimler

slm dini, Arap Yarmadasnda dodu. Arap Yarmadas, Asya, Afrika ve Avrupa'nn kesitii nemli bir kavak noktasdr. Douda Basra ve Umman krfezlerine, gneyde Hint Okyanusuna ve batda Kzldenize kys olup, taraf denizlerle evrilidir. klim koullarnn elverisiz olmas blgede tek ve hkim bir uygarln olumasna engel tekil etmitir.

Buna karn Arap Yarmadasnn Uzak Dou, Afrika ve Akdeniz lkeleri arasndaki ticaret yolu zerinde kpr grevi grmesi, blgeyi ok sayda kltr ve medeniyetin etkisine ak hale getirmitir. slmn douu srasnda blge, kltr ve medeniyet bakmndan gl devletlerle evrelenmiti. Kuzeyinde Bizans mparatorluu, Dou'da Sasani Devleti, Gneyde Yemen ve Habeistan Krallklar bulunmaktayd. Kbe nemli bir din figr olmasnn yan sra ayn zamanda Mekkeyi bir ticaret ve kltr deiim merkezi haline getiren bir buluma noktasyd.

Blgede dini adan Yahudilik, Hristiyanlk, Mecusilik ve Putperestlik hkim inanma biimleriydi. slm, Mekke ve Medine snrlarn ap geni kitlelere ulatka, farkl dinlere ve kltrlere mensup kiileri de kendi bnyesinde eritti. Yeni Mslman olan kimseler, eski dnme ve inanma biimlerini terk etmelerine karn, eski kltrel dokularn ve yaam ekillerini belirli lde muhafaza ettiler. Bu durum, slm bnyesinde farkl alg ve dnme biimlerinin olumasna yol at. Bu farkllamalar da zamanla mezheplerin ortaya kn hazrlad. slm snrlar corafi olarak geniledike yeni Mslman olanlar araclyla yeni kltr ve medeniyetler de slm ierisinde kendine yer bulmaya balad. rnein Sasani kltrndeki yar ilah, yar insan kral anlay, slm dncesinde baz i oluumlarn zeminini oluturdu.

slm, znde ehir yaamn merkeze alan bir dindir. Medine dneminde inen ayetlerin ieriklerine bakldnda yeni dinin mesajnn toplumsal alan zerinde ekillendii dikkatlerden kamamaktadr. Hz. Peygamber dneminden itibaren Mekke ve Medine, yeni dinin merkezi olmalar dolaysyla bir cazibe merkezine dnt ve ok fazla g almaya balad. Bu durum, sz konusu ehirlerin nfusunun ksa srede artmasna ve demografik yaplarnn yeniden ekillenmesine yol at.

31

Ancak yeni durum, yeni problemlere de kap aralad: Kabile klt ierisinde yaamaya alk pek ok bedevi iin ehir yaam ekonomik, siyasi ve kltrel alardan sorunlarla doluydu. Hayatn kesin ve kat izgilerle belirlendii bir yaama biimine ve kltrne sahip olan yeni sakinler iin bu durum zaman zaman olduka bunaltc olabiliyordu. Bu bir anlamda hzl ve ba dndrc bir kltr deiimiydi ve yeni duruma intibak sorununu beraberinde tayordu. slm dncesinde ortaya kan siyasi ve itikadi ilk mezhep olan Hariciler, yeni duruma intibak edememenin en somut rneini oluturdular.

Emevler ve Abbasler zamannda slm corafyasnn snrlar daha da geniledi. Bu durum, Mslmanlarn muhatap olduu kltr ve medeniyet-lerin oalmasna yol at gibi, birebir etkileimlere de sebebiyet verdi. Bunun sonucu olarak fethedilen topraklardaki insanlarn, nemli bir ksm Mslman oldu ve Kufe gibi yeni kurulan ehirlerde toplumun eitli katmanlarnda farkl roller stlenerek yaamaya balad. Ortak paydalar slm olmasna karn, farkl kltrel aidiyetlere sahiptiler. Bu da oulcu ve katlmc bir yaama biimini gerektiriyordu. Nitekim oulcu yaama biiminin en nemli temsilcilerinden olan Mrcienin bu trden ehirlerde taban bulmas tesadf deildir.

Mslmanlarn semavi dinin dier temsilcileri olan Yahudiler ve Hristiyanlarla etkileimi genelde slm dncesine zelde de slm mezheplerinin ortaya kna belirli lde tesir etti. Her eyden nce slm dininin, son din olmas dolaysyla dierlerine kar stn olduu Mslmanlarca temellendirilmeye alld. zellikle Allahn sfatlar, kader, husun-kubuh gibi konularda Yahudi veya Hristiyan din adamlaryla tartmalara girdiler. Bu aba hem Kelam ilminin geliimine hem de Mutezilenin ortaya kna dorudan etkide bulundu.

Bata Yunan medeniyeti olmak zere eitli felsefi gelenekler de slm dncesine ve mezheplerin douuna etkide bulundu. Emevler dneminde balayan ve Abbasler dneminde artarak devam eden tercme faaliyetleri ile sz konusu medeniyetlere ait felsefi birikim slm dnyasna aktarld. Bu durum, alemin yaratlmas, Allahn sfatlar gibi konulardaki mevcut tartmalara etkide bulunduu gibi yeni konularn da slm dncesine tanmasn beraberinde getirdi. Mutezile bu tartmalarn en fazla iinde olan mezhep olarak karmza kmaktadr.

Mutezil limler, felsefecilerin tanr tasavvuruna ve yaratma ile ilgili yaklamlarna kar kan tutumlaryla slm kelamnn ekillenme srecine dorudan katkda bulundular. te yandan Yunan ve Msr medeniyetlerine ait felsefi birikim i mezhepler ierisinde deerlendirilen smailliin grlerinin ekillenmesine dorudan tesir etti. zellikle Neo-Platonist ve Gnostik dnme biimi ve fikirler smaillik araclyla slm dncesine tand.

Yabanc kltrlerden yaplan tercme faaliyetleri kapsamnda ne tr eserlerin evirisi yapld? Tercme faaliyetlerine yn veren temel faktrler nelerdi?

SOSYO-POLTK FAKTRLER

slm, yirmi yllk bir zaman diliminde Hz. Muhammede inen vahiyler erevesinde toplumsal ve tarihsel olaylarla irtibatl olarak tesis edilmi bir dindir. Vahyin temel amac, insann yaratc yeteneklerini aktif hale getirerek bir slm toplumu oluturabilmektir.

32

Nitekim bu Hz. Peygamber dneminde nemli lde baarlm ve vahiy ekseninde yepyeni bir toplumun temelleri atlmtr. Bu noktada kable asabiyeti gibi Cahiliyye dneminden kalma pek ok adet terkedildi ve kabile-sel farkllklarn tevhid ve din potasnda eritildii yeni bir sre balad. Hz. Muhammed hayattayken bu sre, kk bir iki husus dnda sekteye uramadan devam ettirildi.

Hz. Muhammedin 10/632 ylndaki lmyle birlikte, mslmanlar ilk snavlarn verdiler. Hz. Muhammedin kendisinden sonra kimin devlet bakan olacan tayin etmemi olmas, yaanan tartmalarn temelini oluturdu. Aslnda Kurann ve Hz. Muhammedin devlet bakannn kim olacana ilikin herhangi bir deerlendirmede bulunmamasnn sebebi, bu iin Mslmanlara ve olaylarn akna braklm olmasdr. Bu belirsizlik, sosyal ve siyasi ierikli kimi anlamazlklarn yaanmasna yol at, siyaset eksenli gelgitler drt halfe idaresinin belirli dnemlerinde iyiden iyiye kendisini gsterdi.

Drt Halfe dneminde yaanan bu eit anlamazlk ve gerilimler, daha sonraki srete siyasi ve itikadi mezheplerin douuna ve geliim srelerine dorudan tesir etti. lk ortaya kan farkllamalarn genelde siyasi temelli olmas, sosyo-politik gelimelerin mezheplerin douundaki roln teyit etmektedir. rnein imameti nass ve tayinle temellendiren iler, Hz. Ali dndaki tm halfelerin hilafetini geersiz saydlar. Yine Haricler, Hz. Osmann hilafetinin son alt ylyla Hz. Alinin tm halfelik dnemini, meruiyet asndan geersiz kabul ettiler.

Ayn ekilde kimi zaman karlkl silahl mcadele boyutuna varan bu ihtilaflarda birbirlerine kar savaan mslmanlarn bu dnyadaki ve ahiretteki durumunun ne olaca ile ilgili tartmalar, hem Haricilin, hem Mrcienin hem de Mutezilenin iman anlaynn ekillenmesinde dorudan etkide bulundu.

Yine Hz. Osmann ldrlmesi, Cemel ve Sffn savalar gibi isten-meyen olaylarn Allahn takdiri ile mi yoksa mslmanlarn hr iradesiyle mi gerekletii noktasndaki tartmalar, zelde Cebriyye ve Mutezile mezheplerinin ortaya kmasna sebep oldu, genelde tm mezheplerin kulun fiiileri konusundaki grlerine tesir etti.

Mezheplerin douu ile ilgili sosyo-politik faktrler, Hz. Muhammedin vefat sonrasnda, zellikle de drt halfe dneminde ortaya kan anlamazlklar ifade etmektedir. Dolaysyla bu blmde halfe seimleri, Hz. Osmann idaresi srasndaki olaylar ve Hz. Ali dneminde yaanan Cemel ve Sffn olaylar ele alnacaktr.

Halfe Seimleri

Hz. Muhammed hem dini bir nderdi hem de slm toplumunun devlet bakanyd. O lmnden nce kimin devlet bakan olacana ilikin dorudan bir deerlendirmede bulunmad. Hastal srasnda Hz. Eb Bekiri namaz kldrmakla grevlendirmi olmas istisna tutulacak olursa, herhangi birini yerine tayin etmedi. Bu yzden mslmanlar onun lmnn okunu zerlerinden atamadan devlet bakannn bir an nce belirlenmesi iin giriimlerde bulundular.

33

Halfe seimine ynelik ilk giriim Medineli mslmanlardan (Ensr) geldi. Onlar, Hz. Muhammedin davetine kulak verdikleri ve Mekkeli Mslmanlara kucak atklar iin bu ii kendilerinin hak ettiini dnmekte ve kendilerinden birinin halfe olmas gerektiini ileri srmekteydiler. Bu grlerini somutlatrmak iin de Sade Oullar glgeliinde (Sakfet Ben Sade) bir araya geldiler ve Sad b. Ubade ismi zerinde uzlatlar. Ya ileri olsa da Sad b. Ubade bu teklifi kabul etti. Yapt konumada da Ensrn mslman olmadaki nceliine, Hz. Peygamberin ve ona gnl veren Mekkeli mslmanlarn korunmas ve slmn yaanp yaatlmas konusundaki gayretine vurgu yaparak bu iin kendilerinin hakk olduunu temellendirmeye alt.

Ensrn halfe seimine ilikin yapt toplantdan, bata Hz. mer olmak zere dier mslmanlar ksa srede haberdar oldular. Hz. mer, Hz. Eb Bekir ve Eb Ubeyde hzlca Ensrn topland yere geldiler ve sorunun salkl ve karlkl anlay erevesinde zlebilmesi iin Ensr ile karlkl mzakerelere baladlar. Halfenin Medinelilerden mi yoksa Mekkelilerden mi olmas gerektii konusunda etin tartmalar yaand.

Hz. Eb Bekir ve Hz. mer, Mekkelilerin slmdaki yerine ve Arap kabile geleneindeki reislik statsne vurgu yaparak, bu iin siyaseten Mekkelilere braklmas gerektiinin altn izdiler. Yaplan karlkl grmeler neticesinde, Hz. Peygambere yaknl ve slmdaki nceliine binaen Hz. Eb Bekirin halfelii konusunda uzlald. Sad b. Ubade dnda orada bulunan tm sahbe Hz. Eb Bekire biat etti.

Hz. Ali ve Haimoullar bu srada Hz. Peygamberin defin ilemleriyle megul olduklar iin halfe seimine dorudan itirak edemediler. Ancak Hz. Eb Bekirin halfelii konusunda da farkl bir yaklam sergilemediler. Belli bir mddet gecikmeyle de olsa onlar da Hz. Eb Bekire halfe olarak biat ettiler.

Daha sonra mezhepleecek olan ilik, Hz. Alinin Hz. Peygamberin salnda iken nass ve tayin yoluyla halfe olarak atandn, Hz. Eb Bekirin ise ona ait olan halfelik hakkn gasbettiini ileri srmtr. ilere gre Hz. Peygamberin halefi olmas gereken kii, Ehl-i Beytten olan Hz. Aliydi. Nitekim Hz. Muhammed, adr-i Hum denilen yerde ashbn toplayarak, Hz. Alinin kendisinin vassi olduunu dile getirmi ve Hz. Alinin halfeliine iaret etmiti. Ancak Hz. Eb Bekir ve Hz. mer bir oldubittiye getirerek onun hakkn gasbetmilerdi. Onlarn bu tavr yalnzca Hz. Eb Bekir ile snrl kalmad; Hz. mer ve Hz. Osman da gsb olarak deerlendirdiler.

Hz. Eb Bekirin halfe olduktan sonra stesinden gelmesi gereken ilk ii, yalanc peygamberle ve Hz. Muhammedin lm sonrasnda zekt vermeyi kabul etmeyerek dinden dnen kabilelerle mcadele oldu. zellikle ikinci grubun tutumu, yeni iktidarn siyasi meruiyetinin sorgulanmas olarak algland ve devletin otoritesinin tesisi amacyla zerlerine silahl gler sevkedilerek stesinden gelindi. Bu bakmdan Hz. Eb Bekirin hem yalanc peygamberler hem de dinden dnenlere ilikin yrtt mcadele, znde dini-politik bir zeminde gerekleti. Sonuta istikrar saland ve otorite boluu ortadan kaldrld. slm toplumunun Hz. Muhammed dneminde atlan temelleri salamlatrlarak daha ileri tand.

Hz. Eb Bekirin halfe olarak seimi srasnda yaanan belirsizlik, dier halfelerin belirlenmesi srecinde de farkl ekillerde kendisini gsterdi. Bu

34

konuda en sorunsuzu Hz. merin halfelii oldu. Zira Hz. Eb Bekir lmeden nce halfe olarak Hz. meri iaret etti; mslmanlar da onun bu ynlendirmesinden memnun bir ekilde Hz. mere biat ettiler.

Hz. Eb Bekir ve Hz. mer dnemleri, fetihler yoluyla slm corafyasnn snrlarnn olduka geniledii ve slm toplumunun siyasi ve iktisadi adan salam bir ekilde tesis edilip istikrara kavuturulduu bir tarihi devir olarak hafzalara kaznd. Hz. Eb Bekir dneminde balayan ve Suriyenin fethiyle neticelenen fetih hareketleri, Hz. mer dneminde ba dndrc bir ekilde srd ve ran, Irak, Suriyenin tamam ve Msr slm topraklarna dhil edildi. Bu fetihler sayesinde slm devletinin hazinesi doldu ve toplumsal refah artt.

Hz. Eb Bekir dneminde ortaya kan yalanc peygamberler kimlerdi?

Hz. Osman Dnemi Olaylar

Geni apl fetih hareketlerinin, sosyal ve kltrel adan bir mayalama ilevi grd ve son iki halfe dnemindeki kimi olumsuzluklarn arka plann oluturduu rahatlkla dnlebilir. Hz. merin Nihavend savanda esir alnanlardan biri tarafndan ldrlmesi (v. 24/644), sonrasnda yaanacak gerilimlerin habercisi niteliindedir.

lmeden nce kendisine devlet bakannn kim olaca sorulmasna karn, Hz. mer dorudan bir isme iaret etmedi; bunu Hz. Osman, Hz. Ali, Hz. Talha, Hz. Zbeyr, Hz. Sad b. Eb Vakks ve Hz. Abdurrahman b. Avftan oluan alt kiilik bir ura heyetine havale etti. Abdurrahman b. Avfn bakanln yapt heyette, Hz. Osmann halfelii zerinde karar klnd. Onun halfe oluu Mslmanlarn ittifakyla gerekleti. Hz. Osman en uzun sre halfelik grevinde kalan kimse oldu.

Hz. Osmann on iki yl sren hilafetinin ilk alt yl, sonradan yaanacak ihtilaflarn ipularn bnyesinde tamakla birlikte genellikle sorunsuz geti. Bu srete ilk iki halfe dneminde ba