IMYANDIKO MFASHANYIGISHO · - Kugaragaza amategeko y’igenamajwi amategako amwe y’igenamajwi...

IKINYARWANDA

IMYANDIKO MFASHANYIGISHO

UMWAKA WA GATATU

Igitabo cy’umwarimu

iii

ISHAKIRO

IRIBURIRO v

1. INTEGANYANYIGISHO 1

2. UBUFATANYE N’UBWUZUZANYE MU MURYANGO 3

3. IKOMORAZINA MVANSHINGA: INGEREKA N’IMISOZO MUIKOMORAZINA 5

4. NYABURANGA AGURWA IMVURA 9

5. IZINA RY’URUSOBE 11

6. UMUVUGO: RWANDA NKUNDA, GIHUGU CYANJYE 24

7. IMYITOZO YO KWANDIKA UGARAGAZA UBUTINDE N’AMASAKU 26

8. KABUSHUNGWE 27

9. IHIMBAMWANDIKO: IBARUWA Y’UBUTEGETSI, UMWIRONDORO 28

10. IGITEKEREZO CYA MATAMA YA BIGEGA 32

11. INSHOBERAMAHANGA 34

12. IKINYAZINA MBANZIRIZA 35

13. UMWANDIKO: INGUFU MU KWIGISHA URUBYIRUKO KWIRINDA SIDAZIGIYE KONGERWA 37

14. IKINYAZINA NYAMUBARO, IKINYAZINA MBAZA, IKINYAZINA MBAZAMUBARE 38

15. IKORANABUHANGA MU BUVUZI RIRAKENEWE 39

16. IKINYAZINA NDAFUTURA, IKINYAZINA NDANGANTEKO 40

17. IKINAMICO: NIBAGANE ISHURI 41

18. INKURU ISHUSHANYIJE: UBURENGANZIRA BWA MUNTU NI INGENZI 43

19. INSHINGA: INSHINGA ISANZWE, INSHINGA NKENE, INGIRWANSHINGA 44

20. INDIRIMBO: RWANDANZIZA 49

21. ITANGAZO 50

22. IMIGANI MIGUFI 51

23. INYANDIKOMVUGO 52

v

IRIBURIRO

Iki gitabo ni imfasha nyigisho y’ingenzi igenewe umwarimu. azajya ayiyambaza kugirango afashe abanyeshuri be kumva imyandiko inyuranye ikubiye mu gitabo cyabo, kuyungukiramo ibitekerezo, gukungahaza imvugo yabo no kongera ubumenyi ngiro bigaragarira mu ruvange rw’imyitozo yabateganyirijwe.

Iki gitabo kandi umwarimu azakifashisha afasha abanyeshuri mu kumva no gusoba-nukirwa imiterere y’ururimi rwabo bazamura ubumenyi ngiro bugaragarira mu ruvange rw’imyitozo y’ikibonezamvugo yabateganyirijwe mu gitabo cyabo.

Cyakora si byiza ko umwarimu azafata iki gitabo cyonyine ngo acyandukuze abanye-shuri uku cyakabaye. agomba kugisoma akacyumva akagihuza n’ibyateguwe mu gitabo cy’umunyeshuri kandi agendeye kuri iki gitabo buri somo akariha intego ifutuye.

Ni ukukiyungurura ashishoje akanacyuzuza mu nteguro ye y’isomo

Iki gitabo kizafasha umwarimu guha abanyeshuri inyigisho y’ikinyarwanda ikubiyemo ib-intu bitatu by’ingenzi bikurikira: ubuvanganzo, iyigandimi n’ubumenyi ngengamibereho.

Mu buvanganzo uwiga ahura n’ingeri zinyuranye zigize ubuvanganzo nyarwanda. mu iy-igandimi umunyeshuri asobanukirwa imiterere y’ururimi rwe. Ku bijyanye n’ubumenyi ngengamibereho uwiga yunguka ubwo bumenyi asoma imyandiko Iinyuranye yaba iy’ubuvanganzo. Yaba n’inyandiko isanzwe nk’inkuru, amabwiriza, amatangazo n’indi.

Mwarimu azifashisha iki gitabo mu gufasha abanyeshuri kurushaho kumva no gusoba-nukirwa ururimi rw’ikinyarwanda ndetse no kurubakundisha

1

1. INTEGANYANYIGISHO

Ubumenyingiro ubumenyi

Umunyeshuri agomba gushobora:

- Kwisomera umwandiko gusoma umwandiko

- Gusomera abandi uwandiko mu rugero, titsa, afatanya amagambo ajyanye; nta kujijinganya

- Gukoresha amagambo yungutse mu Inyunguramagabo Mvugo no mu nyandiko

- Gushyira mu mwandiko amagambo awubuzemo

- Kuvuga ingingo z’ingenzi n’ Ingingo z’umwandiko Izizigaragira

- Kuvuga mu magambo make Ibyo yasomye

- Kuvuga igitekerezo cye mu ngingo z’umwandiko

- Kugaragaza imbata y’umwandiko Kwandika

- Kwandika nta kosa ibyo asomewe

Cyangwa yihibiye

- Gushyira utwatuzo ahakwiye

- Kwandika ibaruwa ndende ibara inkuru iyi n’iyi Kwandika

- Kurondora ibyo yabonye cyangwa Kugira mu ruhame yumvise

- Kuvuga imyandiko yafashe mu mutwe

Ahuza imvugo, igitekerezo n’ingiro

- Kwivuga

- Gusakuza

- Kujya impaka ku byo abona

Cyangwa yumva

- Kwerekana mu mwandiko Ikibonezamvugo Ibinyazina byizwe (ngenera, ngenga, Ibinyazina

Mbanziriza, mpamagazi)

- Guhimba interuro zirimo

2

IKINYARWANDA: IMYANDIKO MFASHANYIGISHO - IGItAbO cY’uMWARIMu

Ibinyazina byizwe

- Gushyira ibinyazina byizwe mu nteko

Zishobotse

- Gusanisha inshinga na ruhamwa Inshoza y’itondagura

- Gushyira inshinga yatanzwe mu bihe bikuru

Byayo akoresha indangasano zayo zose

- Kwerekana indangasano ziri mu nteruro Imbonerahamwe y’indagasano

Cyangwa ziri mu mwandiko

- Kugaragaza amategeko y’igenamajwi amategako amwe y’igenamajwi

Yakoreshejwe mu izina

- Gusoma amagambo n’interuro byanditse hagaragazwa Inozamvugo

Ubutinde n’amasaku

3

2. UBUFATANYE N’UBWUZUZANYE MU MURYANGO

2. 1. INTEGO ZIHARIYE • Kuvugaingoranen’ingarukaziterwan’ivangurairyoariryoryose

• Kuvugaibyizaby’uburinganiren’ubwuzuzanye

Ibikorwa bya mwarimu • Gusomeshabucece

• Kubazaibibazorusangekumwandiko

• Gusomeshaumwandikowosebaranguruye

• Gusomeshaumwandikoigikakukindiasobanuraamagambomashya

• Gusabaabanyeshurikuvugainyigishobakuyemumwandiko

• Kubazaabanyeshuriingarukaz’ivangurakumuryangonyarwanda

• Gusaba abanyeshuri kugaragaza ingamba bafata kugira ngo uburinganiren’ubwuzuzanye bigerweho

Ibikorwa by’umunyeshuri • Gusomabuceceadahwihwisa

• Gusomeraabandiaranguruyeyubahirizautwatuzon’iyitsa

• Kuvugainyigishoyakuyemumwandiko

• Gusubizaibibazokumwandiko

• Kuvugaingarukaz’ivangurakumuryangonyarwanda

• Kugaragazaingambabafatakugirangouburinganiren’ubwuzuzanyebigerweho

2. 2. INYUNGURAMAGAMBOTanga impuzanyito z’aya magambo:

a) Inkiko: Imipaka

b) Ishema: Ubutwari

4


c) Kubyara: Kwibaruka

d) Kwijajara: Koroherwa

e) Ikiniga: Agahinda

2. 3. INGINGO Z’INGENZI Z’UMWANDIKO 1) Uyu mwandiko ni bwoko ki?

2) Ni bande bavugwa muri uyu mwandiko?

3) a) Nyir’ukubara inkuru avuga ko yavukiye mu gihugu giteye gite?

b) Kuri wowe wumva icyo gihugu ari ikihe?

4) a) Ababyeyi bavuga ko muri uyu mwandiko bakundaga iki?

b) Birinda iki?

c) Baraharaniraga iki?

5) a) Ni uwuhe muco umwana wabo yaba yaratoye?

b) Ni iki cyamuteraga ishema?

6) Imirimo yakorwaga na nyina w’umwana mu gitondo ni iyihe?

7) a) Ese uyu mwandikiko uragaraza ko abagore aribo bakora cyane?

b) Sobanura igitekerezo cyawe

8) Umubyeyi w’umugore byaje kumugendekera bite?

9) Umugabo yabyitwayemo ate?

10) Uyu mwandiko watwigisha iki ku buringanire n’ubwuzuzanye bw’ibitsina?

5

3. IKOMORAZINA MVANSHINGA: INGEREKA N’IMISOZO MUIKOMORAZINA

3. 1. INTEGO ZIHARIYE • Kwerekanaamazinaakomokakunshinga

• Gusesenguraamazinaakomokakunshinga

• Kugaragazaamategekoy’igenamajwi

Ibikorwa bya mwarimu • Gutangainterurozirimoamazinaakomokakunshinga

• Gusesenguraayomazinayerekanauruharerw’ingerekan’imisozomuikomorazina

• Gusabaabanyeshurikuvugaandimazinaakomokakunshinga

• Gukoreshaimyitozokuikomorazina

Ibikorwa by’umunyeshuri • Gusomainteruroyahawe

• Gutahuramunteruriyahaweamazinayakomotsekunshinga

• Kuvugaingeroz’amazinaakomokakunshinga

• Kwerekanaisesenguran’amategekoy’igenamajwiyakoreshejwe

• Gukoraimyitozo

3. 2. IBISUBIZO KU MYITOZO

VUGA AMAZINA 4 AKOMOKA KU NSHINGA “GUTSINDA” UTUREMAJAMBO N’AMATEGEKO Y’IGENAMAJWIGutsinda: -intsinzi

-imitsindo

-imitsindire

-itsindwa

6


Intego n’amategeko y’igenamajwiIntsinzi: i-n/-tsind-yi

i-n/-tsind-i:d+y→z

intsinzi

imitsindo: i-mi/-tsind-o

imitsindo

imitsindire: i-mi/-tsind-ir-e

imitsindire

itsindwa: i-Ø/-tsind-w-a

itsindwa

Shaka uturemajambo n’amategeko y’igenamajwi ku magambo akurikiraInshinzi: i-n/-shing-yi

i-n/-shinz-i:g+y→z

inshinzi

ikirango: i-ki/-rang-o

ikirango

ivuga: i-Ø/-vug-a

ivuga

umukwe: u-mu/-ko-e

u-mu/-kw-e:o→w/-J

umukwe

umwandiko: u-mu/- *and-ik-o

u-mw/-*and-ik-o

umwandiko

amategeko: a-ma/-tegek-o

amategeko

7

uMWAKA WA GAtAtu

umuvugo: u-mu/-vug-o

umuvugo

Gushaka inshinga cyangwa amagambo akomoka ku nshinga bifite ingereka muri aka kandiko. Kuvuga ubwoko bw’izo ngereka zakoreshejwe, gushaka uturema-jambo n’amategeko by’izo nshinga cyangwa ayo mazina

Sida ni indwara mbi yandurira mu mibonano mpuzabitsina nimureke tuyirekere abatagirwa inama.

Yandurira: i-a/-*and-ur-ir-a

y-a/-*and-ur-ir-a:i→y/-J

y-Ø/-and-ur-ir-a:a→Ø/-J

yandurira

imibonano: i-mi/-bon-an-o

an: ingereka ngirana

imibonano

tuyirekere: tu-yi/-rek-ir-e

ir: ingereka ngirira

tu-yi/-rek-er-e:i→e/Ce‾

abatagirwa: a-ba-ta/-gi-ir-w-a

ir: ingrreka ngirira

w: ingereka ngirirwa

a-ba-ta/-g-ir-w-a:i→Ø/-J

abatagirwa

Kugaragaza uturemajambo n’amategeko yigenamajwi ku magambo aciyeho akarongo

1. Nabonye inyamaswa y’inkazi

Inkazi: i-n-/- kar-yi

i-n/-kar-i:r+y→z

inkazi

8


2. Urwangano ruba mu bantu ntacyo rumaze

Urwangano: u-ru/-ang-an-o

u-rw-ang-an-o

urwangano

3. Ibitekwa bigira akamaro mu buzima bwacu

Ibitekwa: i-bi-tek-w-a

Ibitekwa

4. Urugendo rurerure rusonga indembe

Urugendo: u-ru/-gend-o

Urugendo

Indembe: i-n/-remb-e

i-n/-demb-e:r→d/n-

5. Yubatse ivuriro atabara abarwayi

Ivuriro: i-Ø/-vur-ir-o Ivuriro

Abarwayi: a-ba/-rwar-yi

a-ba/-rway-i:r+y→y

6. Icyivugo cyuzuye kirangwa n’ibigwi n’ibirindiro

Icyivugo: i-ki-i/-vug-o

i-ky-i/-vug-o:i→y/-J

i-cy-I/-vug-o:ky→cymunyandiko

icyivugo

ibirindiro: i-bi/-rind-ir-o

ibirindiro

9

4. NYABURANGA AGURWA IMVURA

4. 1. INTEGO ZIHARIYE • Kugaragazaibirangaumugani

• Kugaragazainyigishoirimumugani

• Kugaragazaingingoz’ingenzin’iz’ingerekazigizeumwandiko


• Kubazaibibazorusangekumugani

• Gusomaumuganiwose

• Gusomeshaumuganiigikakukindiasobanuraamagambomashya

• Gusomeshaumuganiwose

• Kuvugaibirangaumugani(bishingiyekumitereren’ikivugwamo)

Ibikorwa by’umunyeshuri • Gusomabucece

• Gusomaaranguruye,adategwayubahirizautwatuzon’iyitsa

• Kuvugamurimakeicyoyumbisemumuganiakurikijeinyurabwenge

• Gusubizaibibazo

• Kuvugainyigishoakuyemumugani

4. 2. INYUNGURAMAGAMBO 1) Amapfa: Inzara ikabije cyangwa igihe kirambye cy’ibura ry’ibiribwa ku bantu no ku

matungo bitewe n’ibura ry’imvura mu gihe kirekire

2) Uruharambuga: Ahantu hatari ibyatsi

3) Gusuhuka: Kwimuka bitewe n’inzara

4) Uruhira: Ibyatsi byameze aho batwitse

5) Kurimbanya: Gukaza umurego/ Kwiyongera

10


6) Icyuzuriraho: Inzu yubatswe umunsi igahita yuzura

7) Kwangangiza: Kongoshyoshya

8) Kwivovota: Gutontoma kw’intare

9) Ibyoko: Icyerekezo cy’aho imvura ituruka

10) Inkorogoto: Ubwoko bw’ibiti byo mu ishyamba

4. 3. IBIBAZO KU MWANDIKO 1) Uyu mwandiko ni bwoko ki?

2) Ni bande bavugwa muri uyu mwandiko?

3) Ni ikihe kibazo cyari cyagaragaye i Rwanda?

4) Ni bande batanze inzira yo kubona igisubizo ku kibazo cyari cyagaragaye i Rwanda?

5) Garagaza indamuco n’izingereka ziri muri uyu mwandiko.

6) Ni izihe nyigisho twakura muri uyu mwandiko.

11

5. IZINA RY’URUSOBE

5. 1. INTEGO ZIHARIYE • Gutandukanyaizinary’urusoben’andimazina

• Kwandikaamazinay’urusobeyubahirizaamabwirizay’imyandikirey’ikinyarwanda

Ibikorwa bya mwarimu • Kwandikakukibahointerurozirimoamazinay’urusobe

• Gusobanuraizinary’urusobe

• Kwerekanaimiterereinyuranyey’izinary’urusobe

• Gukoreshaimyitozo

Ibikorwa by’umunyeshuri • Gusomainteruroyahawe

• Gutahuraamazinay’urusobearimunteruro

• Gutangaizindingeroz’amazinay’urusobe

5. 2. AMABWIRIZA Y’IMYANDIKIRE Y’IKINYARWANDAAmabwiriza ya Minisitiri no 13. 02/o3. 02/003 yo ku wa 2 Nyakanga 1985 yerekeye inyan-diko yemewe y’Ikinyarwanda.

Minisitiri w’amashuri abanza n’ayisumbuye:

Amaze kubona itegeko-nshinga rya Repubulika y’u Rwanda, cyane cyane mu ngingo yaryo ya 4:

Yongeye kubona amabwiriza ya Minisitiri no 05/03/492 yo ku wa 6 Gashyantare 1974 yerekeye ihuza ry’imyandikire y’ikinyarwanda.

Amaze kumva Inama yo mu rwego rw’Igihugu yerekeye imyandikire yemewe y’ikinyarwanda yashyizweho n’ibaruwa no 09. 02. /02. 4/30. 92 yo ku wa 3 Kanama 1983 igateranira i Nyakinama kuva ku wa 8 kugeza ku wa 13 Kanama 1983;

Atanze amabwiriza akurikira:

12


UMUTWE WA I

Imyandikire y’inyajwi

INGINGO YA MBERE

Ikinyarwandagifiteinyajwieshanuzandikishwaizinyuguti:a,e,i,o,u.

INGINGO YA KABIRI

Gukurikiranya inyajwi birabujijwe keretse mu nyandiko y’ijambo (i) « saa » rivuga igihe no mu ijambo « yee »kimwe no mu magambo y’amarangamutima (yooo!) no mu myan-dikire ya gihanga.

UMUTWE WA II

Imyandikire y’ingombajwi

INGINGO YA 3

Ingombajwi z’ikinyarwanda zandikishwa izi nyuguti: b, c, d, f, g, h, j, k, l, m, n, p, r, s, t, v, w, y, z.

INGINGO YA 4

Inyuguti ya l izakoreshwa gusa mu iyandika ry’amazina bwite y’abantu n’ay’ahantu yari isanzwe ikoreshwamo mbere y’aya mabwiriza kimwe no mu magambo y’amatirano atarin-jira mu Kinyarwanda.

Ingero: Kamali, Kigali, Angola, telefoni

INGINGO YA 5

Mu kwandika ingombajwi, birabujijwe gukurikiranya inyuguti zisa karatse inyuguti ya « n» mu gihekane « nny »

Urugero: umukinnyi

INGINGO YA 6

Inyuguti zandika ibihekane byemewe mu kinyarwanda zikubiye muri iyi mbonerahamwe. Ibitarimo birabujijwe usibye mu « bg » mu ijambo «Kabgayi »

1.─ bw by byw mb mbw mby mbyw

2.─ cw cy ─ nc ncw ncy ─

13

uMWAKA WA GAtAtu

3.─ dw ─ ─ nd ndw ndy ─

4.─ fw ─ ─ mf mfw ─ ─

5.─ gw ─ ─ ng ngw ─ ─

6.─ hw ─ ─ ─ ─ ─ ─

7.─ jw jy ─ nj njw njy ─

8.─ kw ─ ─ nk nkw ─ ─

9.─ ─ ly ─ ─ ─ ─ ─

10.─ mw my myw ─ ─ ─ ─

11.─ nw ny nyw ─ ─ nny ─

12.─ pw py ─ mp mpw mpy ─

13.pf pfw pfy ─ ─ ─ ─ ─

14.─ rw ry ─ ─ ─ ─ ─

15.─ sw sy ─ ns nsw nsy ─

16. sh shw shy shyw nsh nshw nshy nshyw

17.─ tw ty ─ nt ntw nty ─

18.ts tsw ─ ─ ─ ─ ─ ─

19.─ vw vy ─ mv mvw ─ mvy

20.─ zw ─ ─ nz nzw mvy ─

Ingerobw : ubwato

by : ibyatsi

byw : kuyobywa

mb : imbaraga

mbw : imbwa

mby : imbyino

mbyw : kurembya

cw : kwicwa

cy : icyaha

nc : incarwatsi

cw : ncweze (= nceceke)

ncy : incyamuro

dw : kudodwa

nd : inda

ndw : indwara

ndy : inda

14


fw : igufwa

mf :imfizi

mfw : imfwati (= isuka)

gw : kugwa

ng : ingoma

ngw : ingwate

hw : amahwa

jw : ijwi

jy : urujyo

nj : injangwe

njw : injwiri

njy : injyana, injyo

kw : ubukwe

nk : inka

nkw : inkwano

ly : Kalyabwite

mw : umwana

my : imyeyo

myw : kuramywa

nw : umunwa

ny : inyana

nyw : kunywa

nny : umukinnyi

pw : gucapwa

py : gupyoka

mp : imparage

mpw : impwempwe

mpy : impyisi

pf : gupfa

pfw : gukapfwakapfwa

pfy : nakapfakapfye

rw : urwara

ry : iryinyo

sw : umuswa

sy : gusya

ns : insina

nsw : konswa

nsy : insyo

sh : ishami

shw : igishwi

shy : gushya

shyw : umwishywa

nsh : inshishi

nshw : yanshwanyaguje

nshy : inshyushyu

nshyw : -

tw : gutwara

ty : ityazo

nt : intara

ntw : intwaro

nty : intyoza

ts : umutsi

tsw : kotswa

vw : guhovwa

15

uMWAKA WA GAtAtu

vy : zahovye (inzuki)

mv : imvura

mvw : urahomvomvwa (n’iki?)

mvy : yahomvomvye

zw : guhazwa

nz : inzu

nzw : kuganzwa

mv : imvura

INGINGO YA 7

Birabujijwe kwandika ibihekane kw, hw, gw bikurikiwe n’inyajwi o cyangwa u.

Ingero:

Kwanga koga ni bibi

Kubaka ni ukugereka ibuye ku rindi

UMUTWE WA III

Gukata

INGINGO Y 8

Inyajwi zisoza ibyungo na, nka kimwe n’izisoza ibigenera n’ijambo nyiri zirakatwa iyo zikurikiwe n’amagambo atangiwe n’inyajwi.

Ingero:

- Wakomerekejwe n’iki?

- Nta cyibyara nk’intare n’ingwe.

- Nyir’ubwenge aruta nyir’uburyo.

- Umubare w’amashuri y’imyuga uriyongera.

INGINGO YA 9

Inshinga ni na si kimwe n’izindi nshinga zose n’indangahantu ku na mu ntizikatwa.

Ingero:

- Amasunzu si amasaka

- Abagabo ni imyugariro

- Abana bavuye ku iriba bajya mu ishuri

16


UMUTWE WA IV

Amagambo y’inyunge

INGINGO YA 10

Amagambo y’inyunge yandikwa umujyo umwe.

Icyakora mu bisingizo no mu migani, amazina nteruro n’amagambo y’inyunge akabije uburebure yandikwa atandukanijwe kandi agashyirwa mu twuguruzo n’utwugarizo.

Ingero:

- Umwihanduzacumu

- Rugwizangoga

- Ubwo « Inshyikanya ku mubiri ya Rugema ahica » aba arahashinze.

UMUTWE WA V

Ingingo zihariyeINGINGO YA11

Ibyungo « na » « nka » bikurikiwe n’ibinyazina ngenga bivuga ba nyakubwirwa (ngen-ga ya mbere n’iya kabiri) byandikwa mu ijambo rimwe ariko bikandikwa bitandukanye n’ibinyazina muri ngenga ya gatutu (mu nteko) .

Ingero:

- Ndumva nawe umeze nkanjye

- Ndabona natwe tumeze nkamwe

- Ndumva na we umeze nka bo

- Ndabona na ko kameze nka bwo

INGINGO YA 12

Iyo ikigenera gikurikiwe n’ikinyazina ngenga byandikwa mu ijambo rimwe.

Ingero:

- Umwana wanjye

- Umurimo wacu

- Amafaranga yabo

17

uMWAKA WA GAtAtu

INGINGO YA 13

Impakanyi nta yandikwa itandukanye n’ikinyazina ngenga n’insano ngira biyikurikiye. Iyo indanganteko n’insano ngira ari inyajwi « i » cyangwa « u », indomo ihinduka inyerera « y » cyangwa « w ».

Ingero:

Nta we mbona

Nta cyo ndwaye

Iwacu nta wurwaye

Ya nka nta yagarutse

Muri iri shuri nta batsinzwe

INGINGO YA 14

Ibinyazina ndangahantu ho, yo, mo, mwo n’akajambo ko bifatana n’inshinga bikurikiye, keretse iyo nshinga ari ni cyangwa si

Ingero:

Wa mugabo nimusangayo turagenderako ntitugaruka.

Si ho ngiye.

Rya riba yarivuyemo.

Kuki yamwihomyeho?

Ni mo (mwo) mvuye.

INGINGO YA 15

Imvugo « kugira ngo » cyangwa ibinyazina biremetse nka « wa wundi » na « aho ngaho » byandikwa mu magambo abiri.

Urugero:

Kugira ngo wa wundi adasanga wagiye, ukwiriye kuba ugumye aho ngaho.

INGINGO YA 16

Aya magambo yerekana ibihe yandikwa mu ijambo rimwe: nimunsi, nijoro, nimugoroba, ejobundi. Ariko Ariko amagambo aremetse nka (i) saa tatu, (i) saa cyenda… yandikwa mu magambo abiri.

18


INGINGO YA 17

Amagambo nk’aya aranga ahantu (imuhira, hejuru, iburyo, ikambere, imbere, inyuma,) n’amagambo akomoka kuri « i » y ‘indangahantu ikurikiwe n’ikigenera wa n’ikinyazina ngenga (iwacu, iwabo, iwanyu. . .) yandikwa mu ijambo rimwe.

INGINGO YA 18

Bitavuguruje ibivugwa mu ngingo ya 117, iyi « i » y’indangahantu ikurikiwe n’izina, ry’ahantu yandikwa itandukanye n’iryo zina.

Ingero:

i Butare, i Kigali, i Kibungo.

UMUTWE WA VI

Amazina bwite

INGINGO YA 19

Amazinay’ibihugun’ay’uturere afite indomoafit indomoyandikwa atandukanyen’iyondomo, ariko yo ikandikwa mu nyuguti nto, keretse iyo itangira interuro.

Ingero:

u Rwanda, u Burundi, u Bufaransa, u Bushiru, i Gisaka, u Murera….

U Rwanda rurigenga.

INGINGO YA 20

Amazina bwite y’abantu y’amavamahanga atari ay’idini akomeza inyandiko y’aho ako-moka, nyuma bakandika mu dukubo uburyo avugwa mu Kinyarwanda.

Ingero:

Einstein (Enshiteni)

Schumacher (Shumakeri)

Fraipont (Ferepo)

INGINGO YA 21

Amazina y’ibihugu n’ay’uturere by’amahanga yandikwa uko avugwa mu kinyarwanda, nyuma bagashyira mu dukubo uko asanzwe yandikwa mu rurimi akomokamo.

19

uMWAKA WA GAtAtu

Ingero:

Cadi (Tchad)

Kameruni (Cameroun)

Wagadugu (Ouagadougou)

UMUTWE WA VII

Utwatuzo n’imikoreshereze y’inyuguti nkuru

INGINGO YA 22

Dore ibimenyetso by’utwatuzo n’imikoreshereze yabyo:

- Akabago (.) gasoza interuro ihamya.

Urugero:

Umwana mwiza yumvira ababyeyi

- Akabazo (?) gasoza interuro ibaza.

Urugero: Uzajya i Kigali ryari ngo tuzajyane?

- Agatangaro (!) gasoza interuro itangara, kagashyirwa n’inyuma y’amarangamutima.

Urugero:

- Mbega ukuntu kino kiyaga ari kini!

- Ni ingwe ni ingwe y’ingore, iyo ngira umuhoro wanjye!

- Uramwishe ntibihagaze, urabe wumva mutima muke wo mu rutiba!

- Ntoye isaro ryiza wee!

- Akitso (,) gakoreshwa mu nteruro kugira ngo bahumeke akanya gato.

Urugero:

Umunyeshuri ushaka kujijuka, yirnda gusiba, ntakubagane mu ishuri kandi agakurikiza inama za mwarimu.

- Uturegeka (…) dukoreshwa iyo berekana interurobarogoye irondora ritarangiye, cyangwa iyo mu nteruro hari ijambo bacikije

20


Urugero:

Mu rugo haba ibikoresho byinshi: ibibindi, ibyansi, ishoka, ibitebo, isekuru…

Baragenda ngo bagereb ku Ruyenzi bahahurira na mwene…simuvuze nzamuvumba!

- Utubago tubiri (:) dukoreshwa mu nteruro iyo hari ibigiye kurondorwacyangwa gusobanurwa, ariko ntidukoreshwa inyuma y’ingirwanshinga « ti ».

Urugero:

- Burya habaho imirimo myinshi: guhinga, kubaka, kubaza n’ibindi.

- Mariya ati « ibyo uvuze bingirirweho»

- Akabago n’akitso (:) bikoreshwa mu nteruro bagira ngo batandukanye inyangingo ebyeri ziremye kimwe kandi zuzuzanya.

Urugero:

Gusoma neza si ugusukiranya amagambo: gusoma neza ni ukwitonda

- Utwuguruzo n’utwugarizo (« ») dukikiza amagambo y’undi asubirwamo, imvugo itanye n’imvugo isanzwe, cyangwa ingingo igomba kwitabwaho. Utwuguruzo n’utwugarizo dukoreshwa na none iyo hari inyito ikemangwa cyangwa kugira ngo bakikize amazinanteruro n’amagambo y’inyunge akabije kuba maremare

Ingero:

Igikeri kirarikocora kiti « kuba mu bibuba si ko guhunika ibigega »

- Nuko « wa mugore » arakenyera aragenda nk’abandi bagore.

- Ubwo « Inshyikanya ku mubiri ya Rugema ahica » aba arahashinze.

Iyo utwuguruzo n’ utwugarizo twinjira mu tundi mu nteruro hakoreshwa akuguruzo n’akugarizo kamwe (‘… ’) .

Urugero:

- Umugaba w’ingabo ati « ndashaka ko ‘Inshyikanya ku mubiri ya Rugema ahica ’ aza hano »

Udukubo () dukikizaamagambocyangwaibimenyetsobifiteicyobisobanuracyangwaseicyo byuzuza mu nteruro. Banadukoresha iyo bashaka kwerekana uko basoma amagambo y’amavamahanga aruhije gusoma. Badukoresha kandi ku mazina y’ibihugu n’ay’uturere by’amahanga amenyereye kwandikwa uko avugwa mu kinyarwanda, bashaka kwerekana uko asanzwe yandikwa mu ndimi akomokamo.

21

uMWAKA WA GAtAtu

Ingero:

- Burugumesitiri yabwiye abaturage ko kugira ngo barwanye inzara, bagomba gushoka ibishanga (impeshyi) yabaye ndende kwirirwa banywa bakabifasha hasi.

- Einstein (Enshiteni)

- Schumacher (Shumakeri)

- Fraipont (Ferepo)

- Cadi (Tchad)

- Kameruni (Cameroun)

- Wagadugu (Ouagadougou)

- Akanyerezo (-) gakoreshwa ku kiganiro kugira ngo berekane iyakuranwa ry’amagambo. Gakoreshwa kandi bakata ijambo ritarangiranye n’impera y’umurongo. Banagakoresha kandi imbere n’inyuma y’interuro ihagitse.

Ingero:

Mu mvugo y’abasubizanya.

- Wari wagiye he?

- Kwa Migabo.

- Wamusanze iwe?

- Ni ho namusanze.

• mugukataijambomugiheritarangiriyekumurongobaritangiriyeho.

Urugero:

- Nahuye ihene ku gasozi ndavu

- nika.

• imberen’inyumay’interuroihagitse.

Urugero:

Ejo nzajya mu misa - sinzi niba wari uzi ko nsigaye njyayo – ntuzantegereze mbere ya saa sita.

- Udusodeko [ ] dukikiza intekerezo cyangwa insobanurobongeye mu mvugo isobanura amagambo y’undi.

22


Urugero:

- Yaravuze ati « sinshobora kurara ntariye inkoko [ayo yari amirariro] keretse narwaye ».

INGINGO YA 23

Inyuguti nkuru ikoreshwa:

- Mu ntangiriro y’interuro.

Urugero:

Isuka ibagara ubuntu ni akarenge.

- Nyuma y’akabago, y’akabazo, na nyuma y’agatangaro.

Ingero:

Twese duhagurukire kujijuka. Wabigeraho ute utazi gusoma? Ntibishoboka.

Ntoye isaro ryiza shenge wee! Reka njye kuryereka nyogokuru.

- Ku nyuguti itangira amazina y’amezi.

Urugero: Ugushyingo gushyingira Ukuboza

- Ku nyuguti itangira amazina bwite y’abantu n’aya’ahantu.

Urugero: RutayisireatuyeiButarehafiy’Akadahokwa

- Ku nyuguti itangira amazina y’imirimo, ay’inzego z’imirimo n’ay’amashyirahamwe.

Ingero: Burugumesitiri runaka.

Minisiteri y’Amashuri Abanza n’Ayisumbuye.

Umuryango Gatolika w’Abakozi.

- Ku nyuguti itangira amazina y’impamyabushobozi, ay’icyubahiro, n’ay’ubwenegihugu.

Ingero:

Dogiteri kanaka

Papa Piyo

Komini Nyarugenge

Abanyarwanda n’Abarundi

23

uMWAKA WA GAtAtu

UMUTWE WA VIII

Ibimenyetso bigaragaza ubutinde n’imiterer y’amasakuMu myandikire ya gihanga (mu mashuri no mu bushakashatsi) , imiterere y’amasaku iga-ragazwa n’agasharu ndyomoso (^) kameze nk’agatemeri ku masaku nyejuru, ku masaku nyesi nta kimenyetso bakoresha.

Ubutinde bugaragazwa n’inyajwi ebyiri zikurikiranye ku migemo miremire.

5. 3. IBISUBIZO KU MYITOZOItegereze aya mazina y’urusobe akurikira maze uyashyire mu mwanya wayo abonekamo ukurikije amoko y’amazina y’urusobe

1) Umukangurambaga: izina ry’urujyanonshinga (inshinga+izina)

Gukangura +imbaga

2) Umwihanduzacumu: izina ry’urujyanonshinga (inshinga+izina)

Kwihanduza +icumu

3) Iyicarubozo: izina ry’urujyanonshinga (inshinga+izina)

Kwica +urubozo

4) Sibomana: izina mpindurarwego

5) Nyiranyoni: izina ry’akabimburasano

6) Inzitiramibu: izina ry’urujyanonshinga (inshinga +izina)

Kuzitira+imibu

7) Nzamurambaho: izina ry’urujyanshinga (inshinga +ikinyazina ngenga cy’inyumane) kuramba +ho

8) Mugiraneza: izina ry’urujyanonshinga (inshinga +ingera y’uburyo)

Kugira +neza

9) Umunyamerwe: izina ry’akabimbura nyabyo

10) Umunyarwanda: izina ry’akabimbura nyabyo

24

6. UMUVUGO: RWANDA NKUNDA, GIHUGU CYANJYE

6. 1. INTEGO ZIHARIYE • Gusomaaranguruyeyumvikanishainjyana

• Kubwiraabandiumuvoyafashemumutweashizeamangaashyiramoisesekaza

• Guhangaumuvugomugufiya


• Kubazaibibazorusange

• Gusomeshaumuvugoikigakukindihasobanurwaamagambomashya

• Gusabaabanyeshurikuvugainyigishoirimumwandiko

• Gusomeshaumuvugowose

• Gutozaumuvugo

• Gukoreshaumwitozowoguhanga


• Gusomayubahirizainjyana

• Gusubizaibibazoyabajijwe

• Kuvugaumuvugoyatojwe

• Kugaragazainyigishoyakuyemumwandiko

• Kuvugaicyoatekerezakugukundaigihugu

• Gufataumuvugomumutwe

• Guhangaumuvugo

25

uMWAKA WA GAtAtu

6. 2. INYUNGURAMAGAMBOSobanura aya magambo

1) Ikirato: Ni ikintu cyo kwishimirwa ugaragariza abandi ubwiza bwacyo

2) Ubwuzu: Ibyishimo

3) Isheja: Ishema

4) Uburanga: Ubwiza buhebuje

6. 3. IBIBAZO KU MWANDIKO 1) Uyu mwandiko ni bwoko ki?

2) Ese muri uyu mwandiko umusizi arasingiza iki?

3) Garagaza impamvu zingenzi uyu zerekana ko uyu musizi akunda igihugu cye.

4) Ni ibihe byiza bitatse u Rwanda bigaragara muri uyu mwandiko?

5) Ni irihe somo abatuye u Rwanda n’abo hanze yarwo bakwigira muri uyu mwandiko?

6. 4. UMWITOZO: Hanga umuvugo ku nsanganyamatsiko zikurikira 1) Barezi dukunda soko y’ubumenyi

2) Afurika yacu

26

7. IMYITOZO YO KWANDIKA UGARAGAZA UBUTINDE N’AMASAKU

7. 1. INTEGO ZIHARIYE • Kwandikaamagamboagaragazaubutinden’amasaku

• Kugaragazaubutinden’amasakumunteruro

Ibikorwa bya mwarimu Kwibutsa abanyeshuri kwifashisha amagambo fatizo mu kwandika amagambo agaragaza ubutinde n’amasaku

Ibkorwa by’umunyeshuri Gukora imyitozo yo kwandika agaragaza ubutinde n’amasaku

7. 2. IBISUBIZO KU MYITOZOKugaragaza ubutinde n’amasaku by’amagambo akurikira (gabanya ibimenyetso)

1. Amagambo: amagaambo

2. Ikibonezamvugo: ikibônezamvûgo

3. Uburakari: uburaakari

4. Umunyeshuri: umunyêeshuri

5. Umukangurambaga: umukâangurambâga

6. Umuzirantege: umuziranteenge

7. Umucuruzi: umucûruuzi

8. Umudiho: umudiiho

9. Umutware: umutwaâre

10. Umuririmbyi: umurîriimbyi

27

8. KABUSHUNGWE

8. 1. INTEGO ZIHARIYE • Kugaragazaindangamucon’ingingoz’amatekazirimumwandiko

• Gutandukanyainsigamigani,umuganimuremuren’igitekerezo

• Gusobanurainsigamigani


• Gusomeshainsigamuganiigikakukindiasobanuraamagambomashya

• Gusomeshainsigamuganiyose

• Kubazaibibazokumwandiko

• Gutandukanyainsigamugani,umuganimuremuren’igitekerezo

• Kubazaindangamucon’ingingoz’amatekazirimumwandiko


• Gusomaaranguruye,yubahirizautwatuzon’iyitsa


• Kuvugaindangamucon’ingingoz’amatekazirimumwandiko

28

9. IHIMBAMWANDIKO: IBARUWA Y’UBUTEGETSI, UMWIRONDORO

9. 1. INTEGO ZIHARIYE • Kwandikaibaruway’ubutegetsiyubahirizaintêgoyayo

• Kwandikaumwirondoro

Ibikorwa bya mwarimu • Kuganiran’abanyeshurikuburyobunyuranyebwokoherezaubutumwa

• Gusobanuraibitandukanyaibaruwaisanzwen’iy’ubutegetsi

• Gusobanuraimvugoikoreshwamuibaruway’ubutegetsi

• Kwerekanaibiceby’ingenzibigizeibaruway’ubutegetsi

• Gusabaabanyeshurikwandikaibaruway’ubutegetsi

• Gusobanuraumwirondoroicyoaricyo

• Kwerekanaibicebiwugize

• Kwerekanaukowandikwa

• Gusababurimunyeshurikwandikaumwirondorowe


• Gusomaaranguruye,yubahirizautwatuzon’iyitsa


• Kuvugaindangamucon’ingingoz’amatekazirimumwandiko

• Kugaragazaibiceby’ingenzibigizeibaruway’ubutegetsi

• Kwandikaibaruway’ubutegetsiyubahirizaimyandikireyemewey’ikinyarwanda

• Kwandikaumwirondorohubahirizwaimiterereyawo

29

uMWAKA WA GAtAtu

IBARUWANDAYAMBAJE Aloyizi Ruhanga kuwa 20 Kamena 2012

Umujyi wa Kigali

Akarere ka Gasabo

Umurenge wa Rusororo

Ikigo cya Ruhanga

Umwaka wa Gatatu Bwana muyobozi ushinzwe uburezi mu karere ka GASABO.

Impamvu: Gusaba guhindurirwa Ikigo Binyujijwe ku muyobozi w’ikigo ikigo

Cya RUHANGA.

Ku muyobozi w’ikigo cya

GIKOMERO.

Bwana muyobozi,

Nejejwe no kubandikira iyi baruwa mbasaba guhindurirwa ikigo.

Bwana muyobozi nifuzaga ko mwampindurira ikigo nkava ku kigo nigaho cya RUHANGA nkajya kwiga ku kigo cya GIKOMERO kubera ikibazo cy’urugendo rurerure mpura na-cyo. MU by’ukuri niga aho I RUHANGA nabanaga na nyogokuru none yaranyirukanye. Ababyeyibanjyebatuyehafiy’ikigocyaGIKOMERO.

Mu gihe ngitegereje igisubizo cyanyu cyiza mbaye mbashimiye Bwana muyobozi.

BIMENYESHEJWE:

- Umuyobozi ushinzwe uburezi NDAYAMBAJE Aloyizi Mu murenge wa RUSORORO

- Ababyeyi banjye

I. Ibice bigize umwirondoro mu magambo makeMu magambo make umwirondoro ugizwe n’ibice bikurikira:

1. Ibiranga umuntu: niho utanga umwirondoro wawe usanzwe

2. Amashuri wize: uvuga amashuri wize (aho wahereye kugeza aho ugeze)

30


3. Ubumenyingiro: aho wakoze

Amahugurwa wakoze

4. Indimi ukoresha: indimi uvuga n’ikigero uriho mu gukoresha buri rurimi.

5. Ibindi: ibindi bintu waba ukora mu buzima bwa buri munsi

6. Indahiro: aho uvuga ko wemeza neza ko ibyo wavuze haruguru ari ukuri

7. Amazina n’umukono

8. Aho bikorewe n’itariki

UMWIRONDORO

A. IBIRANGA UMUNTU

- Amazina: MUKESHIMANA Joziane

- Amazina ya papa: NDAYAMBAJE Aloyizi

- Amazina ya mama: NIRERE Coleta

- Itariki y’amavuko: 1/3/1997

- Igihugu: Rwanda

- Irangamimerere: ingaragu

- Aho mbarizwa: akagali: Ruhanga

- Umurenge: Rusororo

Akarere: Gasabo

Umujyi wa Kigali

Telephone: 0783384871

B. AMASHURI

2003-2009: amashuri abanza ku kigo cya Ruhanga

2009-2012: icyiciro rusange ku kigo cya Gikomero

C. UBUMENYINGIRO

2008-2009: ingando y’intore yabereye mu kigo cya Kabuga

31

uMWAKA WA GAtAtu

D. INDIMI: ikinyarwanda: neza cyane

Icyongereza: neza

E. IBINDI: kuririmba muri Korari INTORE ZA KRISTU

Ndemeza Ko Ibyo Mvuze Haruguru Ari Ukuri

MUKESHIMANA Joziyane

Bikorewe I Rusororo kuwa 17/06/2012

32

10. IGITEKEREZO CYA MATAMA YA BIGEGA

10. 1. INTEGO ZIHARIYE • Kugaragazaindangamucon’ingingoz’amatekazirimumwandiko

IBIKORWA BYA MWARIMU • Gusomeshabucece


• Gusomaumwandikowose


• Gusabaabanyeshurikuvugainyigishobakuyemumwandiko

• Gusabaabanyeshurigutahuramumwandikoindangamucon’ingingoz’amateka

IBIKORWA BY’UMUNYESHURI • Gusomabucece

• Kuvugamurimakeibirimumwandikoyasomyeakurikizainyurabwenge

• Gusomaigikacy’umwandikoadategwa,yubahirizautwatuzon’iyitsa

• Gusubizaibibazoabajijwekumwandiko

• Kuvugainyigishobakuyemumwandiko

• Kutahuraindangamucon’ingingoz’amatekazirimumwandiko

10. 2. INYUNGURAMAGAMBOIsaro

Igicuku gishyira inkoko

Indongozi

Guhagatira

I bugoyi

33

uMWAKA WA GAtAtu

10. 3. KUMVA UMWANDIKO 1. Uyu mwandiko ni bwoko ki?

2. Matama ya bigega yavutse ku ngoma y’uwuhe mwami?

3. Ni bande bumvise umwana arira? Bakoze iki?

4. Ni ibuhe butumwa mugunga yashyiriye umwami?

5. Hakozwe iki kugirango umwami amenye iby’umwana wariraga?

6. Tanga impamvu yatumye Bigega ashimira mugunga .

34

11. INSHOBERAMAHANGA

11. 1. INTEGO ZIHARIYE • Gutahurainshoberamahangamumwandikoasomye • Kuzisobanuranokuzikoreshamumvugonomunyandiko

IBIKORWA BYA MWARIMU • Gusomeshaumwandiko • Gufashaabanyeshurigutahurainshoberamahangamumwandikowizwe • Kuzisobanura • Gusabaabanyeshurikuvugaizindinshoberamahangabazi • Gusabakuzikoreshamumbugonomunyandiko

IBIKORWA BY’UMUNYESHURI • Gusomaumwandiko • Gutahurainshoberamahangamumwandiko • Kuvugaizindinshoberamahangaazi • Kuzikoreshamumvugonomunyandiko

11. 2. GUSHAKA INSHOBERAMAGANGA ZIKANASOBANURWA 1. Kuruhira nyanti: kuruhira ubusa 2. Kwigira nyoni nyinshi: kwiyoberanya, kwiyumanganya 3. Kugwa agacuho: kunanirwa cyane 4. Kubera vundi kabutindi: kumumerera nabi 5. Kubura epfo na ruguru: kubura uko ubigenza 6. Kurya nk’uwicariye umwobo: kurya cyane kandi byinshi 7.Kuryank’urongoyeimfizi:kuryacyanekandibyinshi 8. Kubura byose nk’ingata imennye: kubura ibyo wizeraga byose 9. Kubika umuntu: kuvuga ko umuntu yapfuye 10. Gukubita ubusa nka sakabaka: kuburiramo

35

12. IKINYAZINA MBANZIRIZA

12. INTEGO ZIHARIYE • Gutahuraikinyazinambanziriza,ikinyazinampamagazi

• Kugaragazauturemajambotw’ikinyazinambanzirizak;ikinyazinampamagazi

IBIKORWA BYA MWARIMU • Gutangainterurozibonekamoikinyazinambanziriza;ikinyazinampamagazi

• Kwerekanaibinyazinambanziriza;ibinyazinampamagazibinyuranyebirimunteruro

• Gusesengura ibyo binyazina hagaragazwa ibicumbi bitandukanye n’amategekoy’igenamajwi

IBIKORWA BY’UMUNYESHURI • Gusomainteruroyahawe

• Gutahuraikinyazinambanziriza;ikinyazinampamagazi

• Kugaragazauturemajambotw’ikinyazinambanziriza;ikinyazinampamagazi

12. 3. IBISUBIZO KU MYITOZO 1. Kuvuga itandukaniro riri hagati y’ikinyazina mbanziriza n’ikinyazina nyereka

gifite igicumbi/-0

• Ikinyazinambanzirizakigiraisakunyejuru,kibanzirizainshingaitondaguye

Ur: uwô mvuga ni njye muzi

• Ikinyazinanyerekagifiteigicumbi/-okijyanan’izinakandikigiraisakunyesi

2. Gushaka ikinyazina mbanziriza, intego n’amategeko y’igenamajwi mu nterurozikurikira

a) Uwo mugabo aravugisha ukuri

Nta kinyazina mbanziriza kirimo ahubwo ino ‘uwo’ ni ikinyazina nyereka

b) Nabasobanuriye ko ibyo avuga abeshya

Ibyo: ikinyazina mbanziriza

36


c) Niba mutemera abo naboherereje mubivuge

Abo: ikinyazina mbanziriza

d) Icyo nzi cyo muri kumbeshya

Icyo: ikinyazina mbanziriza

e) Aho bagiye ntawahamenya

Aho: ikinyazina mbanziriza

f) Yabonye izo baragiye azitiranya n’ize

Izo: ikinyazina mbanziriza

3. Kwerekana ibinyazina mpamagazi, n’intego n’amategeko y’igenamajwi byabyo munteruro zikurikira

a. Wa mukobwa we, itonde !

Wa: ikinyazina mpamagazi

b. Yaravuze ati: «mwa bagore mwe, mujye mwubaha abagore banyu!»

Mwa: ikinyazina mpamagazi

c. Wa kana we, jya wubaha ababyeyi!


d. Erega wa mugabo we, niko bigenda mu buzima !


e. Wa mbwa we, uransuzugura nta soni


37

13. UMWANDIKO: INGUFU MU KWIGISHA URUBYIRUKO KWIRINDA SIDAZIGIYE

KONGERWA

13. 1. INTEGO ZIHARIYE • KwirindaSidan’izindandwarazifatiramumyanyandangagitsina

IBIKORWA BYA MWARIMU • Kugiranan’abanyeshuriikiganirokigufikiganishakumwandikocyangwakwitegere

no kujya impaka ku mashisho yerekaye umwandiko

• Gusomabucece



• Gusomeshaigikakukindi

• KugaragazaingarukazaSidakumunyandikonokugihugu

• Gusabaabanyeshurigutangainyigishoirimumwandiko

• Gusabaabanyeshurikugaragazaingambabafata

IBIKORWA BY’UMUNYESHURI • Kwitegerezaamashushoakayavugaho

• Gusomabucece


• Gusomaigika

• Gusubizaibibazokumwandikowose

• Kuvugainyigishoakuyemumwandiko

• KuganirakungambazafatwangobirindeSidanokuzijyahoimpaka

38

14. IKINYAZINA NYAMUBARO, IKINYAZINA MBAZA, IKINYAZINA MBAZAMUBARE

14. 1. INTEGO ZIHARIYE • Gutahuraikinyazinanyamubaro;ikinyazinambaza/mbazamubare

• Kugarazagaza uturemajambo tw’ikinyazina nyamubaro; ikinyazina mbaza/mbazamubare

IBIKORWA BYA MWARIMU • Gutangainterurozibonekamoikinyazinanyamubaro;ikinyazinambaza/mbazamubare

• Kwerekanaibinyazinanyamubaron’ibinyazinambaza/mbazamubarebinyuranyebirimu nteruro

• Gusesengura ibyo binyazina hagaragazwa ibicumbi bitandukanye n’amategekoy’igenamajwi


• Gutahuraikinyazinanyamubaro;ikinyazinambaza/mbazamubare

• Kugaragaza uturemajambo tw’ikinyazina nyamubaro; ikinyazina mbaza/mbazamubare

39

15. IKORANABUHANGA MU BUVUZI RIRAKENEWE

15. 1. INTEGO ZIHARIYE • Gutahuraibirangaikoranabuhangary’abanyarwandabohambere

• Kugaragazauruharerw’ikoranabuhangamuiterambere

IBIKORWA BYA MWARIMU • Gusomeshabucece




• Gusaba abanyeshuri gutahura mu mwandiko ibiranga ikoranabuhanga biri mumwandiko

• Gusaba abanyeshuri kugereranya ikoranabuhanga ry’Abanyarwanda n’iry’andimahanga

IBIKORWA BY’UMUNYESHURI • Gusomaumwandikobucece

• Kuvugamurimakeibirimumwandikoyasomweakurikizainyurabwenge

• Gusomaigikacy’umwandikoadategwa,yubahirizautwatuzon’iyitsa

• Gusubizaibibazoabajijwekumwandiko

• Kuvugaibirangaikoranabuhangabirimumwandiko

• Kujya Impaka ku ruhare rw’ikoranabuhanga mu mibereho y’Abanyarwanda bohambere

40

16. IKINYAZINA NDAFUTURA, IKINYAZINA NDANGANTEKO

16. 1. INTEGO ZIHARIYE • Gutahuraikinyazinandafutura,ikinyazinandanganteko

• Kugaragazauturemajambotw’ikinyazinandafutura,ikinyazinandanganteko

IBIKORWA BYA MWARIMU • Gutangainterurozibonekamoikinyazinandafutura;ikinyazinandanganteko

• Kwerekana ikinyazina ndafutura, n’ikinyazina ndanganteko binyuranye biri munteruro

• Gusesengura ibyo binyazina hagaragazwa ibicumbi bitandukanye n’amategehoy’igenamajwi


• Gutahuraikinyazinandafutura;ikinyazinandanganteko

• Kugaragazauturemajambotw’ikinyazina

16. 1. IBISUBIZO KU MYITOZOGuhimba umwandiko w’imirongo 6 urimo ibinyazina ndafutura birebire 6 n’ibinyazinandafutura bigufi 4

Umugabo yabajije undi ati: «abandi bagabo ko batakigaragara ». undi aramusubiza ati: «nanjye byaranyobeye». Arongera ati: «ahubwo umugore wanjye amaze iminsi ambaza aho abandi bagore baba». Yungamo ati: «reka dutegereze uwundi munsi umwe turebe». Undi ati «nibyo koko, nabo iyindi minsi yo ntawamenya »

Ese uzi n’irindi jambo, hari umusore uherutse kumbwira nawe ngo abandi basore yarababuze undi ati: «iby’iyi si ntawabimenya».

41

17. IKINAMICO: NIBAGANE ISHURI

17. 1. INTEGO ZIHARIYE • Kuvugaatajijinganyakandiashizeamanga

• Kuvugaahuzaimvugon’ingirokandiashyirahoisesekaza

IBIKORWA BYA MWARIMU • Gusomeshaikinamico

• Gusobanuraamagambomashya

• Gusabaabanyeshurigufatamumutwe

• Guhaburimunyeshuriurubugarwe(ibyoagombagukina)

• Kubatozagukina

IBIKORWA BY’UMUNYESHURI • Gusomaikinamico

• Gufatamumutweikinamico

• Kuvugainyigishoukuyemo

• Gukina

17. 2. INYUNGURAMAGAMBO

Sobanura aya magamboBiri n’amahire

Umutaru

Mukwano

Ingarambe

Kwipfobya

Atanyagura

42


17. 3. KUMVA UMWANDIKO 1. Ni bande bavugwa muri uyu mwandiko?

2.VugaabafitanyeisanonaNyagashumba

3. Mushirabwoba yatanze bisobanuro ki mu nama?

4. Erekana ukuntu Nyagashumba yari umubyeyi gito

5. Kuki umuyobozi w’inama atareze Nyagashumba?

6.Mumwandikobaravugakoishuririfitekamaroki?

7. Nyagashumba yarikosoye?

8. Iriya nama urayishima iki?

43

18. INKURU ISHUSHANYIJE: UBURENGANZIRA BWA MUNTU NI INGENZI

18. 1. INTEGO ZIHARIYE • GusomaInkuruahuzaamashushon’amagambo

• Kugaragazainyigishoirimunkuru

IBIKORWA BYA MWARIMU • Kwerekanaamashushonokubasabakuvugamumagambomakeibyobabona

• Gusomeshabucece

• Gusomeshabaranguruye

• Kubazaibibazobigaragazaisanoirihagatiy’amashushon’amagambo

• Kubazainyigishobakuyemunkurun’inganbabafashe

• Gusabaabanyeshurigukinaiyonkuru

IBIKORWA BY’UMUNYESHURI • Kuvugamumagambomakeibyobabonakumashusho

• Gusomabucecebahuzaamashushon’amagambo

• Gusomabaranguruye

• Kuvugaisanoirihagatiy’amashushon’amagambo

• Kuvugainyigishobakuyemunkuru

• Kuganirakubyangombwangohubahirizweuburenganzirabwamuntu

• Gukinabiganainkuru

44

19. INSHINGA: INSHINGA ISANZWE, INSHINGA NKENE, INGIRWANSHINGA

19. 1. INTEGO ZIHARIYE Gutandukanya inshinga ahereye ku ntêgo

IBIKORWA BYA MWARIMU • Kwandikainterurozirimoamokoanyuranyey’inshinga

• Gutahurainshingazirimo

• Kuvugaubwokobwaburinshingayatahuwe


• Gutahurainshingazirimunteruro

• Kuvugaubwokobw’inshungayabonye

19. 2. IBISUBIZO KU MYITOZO 1. gutaga inshinga zikomoka kuri aya mazina:

a. ijana: kujanisha

b. ihaho: guhaha

c. icyico: kwica

d. amizero: kwizera

2. gushaka intego n’amategeko y’igenamajwi by’amagambo ari hejuru n’inshingazayakomotseho

a) Ijana: i-Ø/-jan -a nta tegeko

Kujanisha: ku/-jan –ish –a nta tegeko

b) Ihaho: i-Ø/-hah-o

Guhaha: ku/-hah-a

45

uMWAKA WA GAtAtu

Gu/-hah-a:k→g/-GR

Guhaha

c) Icyico: i-ki/-ic-o

i-ky/-ic-o:i→y/-J

i-cy/-ic-o:ky→cymumyandikire

icyico

kwica: ku/-ic-a

kw/-ic-a: u-w/-J

kwica

d) Amizero: a-ma/-izer-o

a-m/-izer-o:a→Ø/-J

amizero

kwizera: ku/-izer-a

kw/-izer-a:u→w/-J

kwizera

Kugaragaza intego n’amategeko y’igenamajwi by’amagambo aciyeho akarongo

i.Barakamfitiyearikontacyobitwaye

Barakamfitiye:ba-ra-ka-n/-fit-ir-ye

Ba-ra-ka-m/-fit-ir-ye:n→m/-f

Ba-ra-ka-m/-fit-iy-e:r+y→y

Barakamfitiye

ii. Twari tuziranye

Twari: tu-a/-ri

Tw-a/-ri:u→w/-J

Twari

Tuziranye: tu/-z-ir-an-ye

Tuziranye nta tegeko

46


iii. Bari baruzwi na benshi

Bari: ba-a/-ri

b-a/-ri:a→Ø/-J

bari

baruzwi: ba-Ø/-ruz-w-i

baruzwi nta tegeko

iv. Uyu mwana yari umunyeshuri mwiza none ni umwana mubi sinzi aho yabikuye

Yari: a-a/ri

y-a/-ri:a→y/-J

yari

ni: ni ntihinduka

sinzi: si-n/-zi

sinzi nta tegeko

Kugaragaza intego n’amategeko y’igenamajwi by’amagambo aciyeho akarongo

Batya: ba/-ti-a

Ba/-ty-a:i→y/-J

Batya

Baribaza bati: «uriya mwana ni uwa he?»

Bati: ba/-ti

Bati

Ese murabigenza mute ko ataje?

Mute: mu/-te

Mute

Udushwiriri twose dushira dutyo

Dutyo: tu/-ti-o

Du/-ti-o:t→d-GR

Du/-ty-o:i→y/-J

47

uMWAKA WA GAtAtu

Dutyo

Inka zose zipfa zityo

Zityo: zi/-ti-o

Zi/-ty-o:i→y/-J

Zityo

Garagaza intego n’amategeko y’igenamajwi by’amagambo aciyeho akarongo

Dukwiye kwirinda uburangara bwatuma dushya

Dukwiye: tu-Ø/-kwir-ye

Du/-kwir-ye:t→d/-GR

Du-kwiy-e:r+y→y

Dukwiye

Kwirinda: ku-I/-rind-a

Kw-i/-rind-a: u-w/-J

Kwirinda

Dushya: tu-Ø/-hi-a

Du-Ø/-hi-a:t→d/-GR

Du-Ø/-hy-a:i→y/-J

Du-Ø/-shy-a:h+y→shy

Dushya

Ntitugoma kwigira uko tutari

Ntitugomba: nti-tu-Ø/-gomba

Ntitugomba nta tegeko

Kwigira: ku-i/-gir-a

Kw-i/-gir-a:u→w/-J

Kwigira

Tutari: tu-ta-Ø/-ri

Tutari

48


Ugukanira ni we umenya urugukwiye

Ugukanira: u-ku/-kan-ir-a

u-gu/-kan-ir-a:k→g/-GR

ugukanira

umenya: u-Ø/-meny-a

umenya

ntibigeze barya na busa

ntibigize: nti-ba-i/-ger-ye

nti-b-i/-ger-ye:a→Ø/-J

nti-b-i/-gez-e:r+y→z

kora neza ibyo wize n’ibyo wahuguwemo

wize: u-a/-ig-ye

w-a/-ig-ye:u→w/-J

w-Ø/-ig-ye:a→Ø/-ig-ye:a→Ø/-J

w-Ø/-iz-e:g+y→z

wize

49

20. INDIRIMBO: RWANDANZIZA

20. 1. INTEGO ZIHARIYEKuririmba Indirimbo

IBIKORWA BYA MWARIMU • Gusomeshaumwandiko

• Gusobanuraamagambomashya

• Kubazaibibazorusange

• Kumvishaabanyeshuriindirimbo

• Kuririmbisha

IBIKORWA BY’UMUNYESHURI • GusomaUmwandiko

• Gubizaibibazoyabajijwe

• Gutegaamatwiyumvainjyanan’amagambo

• Kuvugainyigishoakuyemundirimbo

• Kuririmba

50

21. ITANGAZO

21. 1. INTEGO ZIHARIYE • Kwandikaamatangazaanyuranye(abika,amenyesha,aranga,arangisha)

IBIKORWA BYA MWARIMU • Gusomeshaamatangazo

• Kuvugaubwokobwaburitangazo

• Kwerekanaibibabikubiyemuitangazo

• Kwandikishaitangazo

IBIKORWA BY’UMUNYESHURI • Gusomaamatangazo

• Kuvugaubwokobwaburitangazo

• Kwerekanaibikubiyemuitangazo

• Kwandikaitangazo

21. 2. IMYITOZOGuhimba itangazo ryawe bwite

a) Rirangisha

b) Ribika

51

22. IMIGANI MIGUFI

22. 1. INTEGO ZIHARIYE • Gusesenguraibivugwamumiganimigufi

• Gukoreshaimiganimigufi

IBIKORWA BYA MWARIMU • Gusomeshaumwandiko

• Gusabaabanyeshurikwerekanaimiganimigufiirimumwandiko

• Gusobanuraimiganimigufiyavanywemumwandiko

• Gusabaabanyeshurikuvugaimiganiivugakunsanganyamatsikorunaka

• Kwandikaimiganiyatanzwenokuyisobanura

IBIKORWA BY’ABANYESHURI • Gusomaumwandiko

• Kwerekanaimiganimigufiirimumwandiko

• Gusobanuraimigani

• Kuvugaimiganimigufiijyanyen’insanganyamatsikoyahawe

22. 2. IMYITOZO:

Sobanura iyi migani 1) ‘’Abahigi benshi bayobya imbwa’’

2) ‘’Banza ubaze iruta suma ufate’’

3) ‘’Imbwa irakira ariko ntibura guhunahuna’’

4) ‘’Ubuze ay’iburyo akama ay’ibumoso’’

5) ‘’Ujya gutera uburezi arabwibanza’’

52

23. INYANDIKOMVUGO

23. 1. INTEGO ZIHARIYEGukora inyandikomvugo yubahiriza imitere y’indandikomvugo

IBIKORWA BYA MWARIMU • Gusomeshainyandikomvugo

• Gusomeshainshozay’inyandikomvugo

• Kwerekanaibicebigizeinyandikomvugon’ibivugwamo

• Gusaba abanyeshuri gukora inyandikomvugo y’inama cyangwa y’ikiganiro nokubakosora

IBIKORWA BY’UMUNYESHURI • Gutangaibibazobyagibwahoinama

• Gutangaibitekerezokunsanganyamatsikoyemewe

• Kwandikaingingoz’ingenziz’ibivugirwamunama

• Gukorainyandikomvugo

23. 2. Umwitozo: Gerageza gukora inyandikomvugo y’ikiganiro kuri iyi nsangamatsiko:

‘’Abanyeshuri bo mu mwaka wa gatatu w’amashuri yisumbuye batsinda ikizamini gisoza ikiciro rusange ari uko biganye umwete.

IMYANDIKO MFASHANYIGISHO · - Kugaragaza amategeko y’igenamajwi amategako amwe y’igenamajwi...

Documents

Transcript of IMYANDIKO MFASHANYIGISHO · - Kugaragaza amategeko y’igenamajwi amategako amwe y’igenamajwi...