iÏfiÌ˚ Ò‚‡·Ó‰˚ · 15 14 iÏfiÌ˚ Ò‚‡·Ó‰˚ iÏfiÌ˚ Ò‚‡·Ó‰˚...

iÏfiÌ˚ Ò‚‡·Ó‰˚

Радыё Свабодная Эўропа/Радыё Свабода

ìÎ‡‰Á¥ÏÂ ÄÎÓŸ


ЗьместЭнцыкляпэдыя любові. А. Лукашук ................................................................. 12Тадэвуш Рэйтан ........................................................................................................................ 14Тадэвуш Касьцюшка .......................................................................................................... 16Тамаш Ваўжэцкі ...................................................................................................................... 18Якуб Ясінскі .................................................................................................................................. 20Стафан Грабоўскі .................................................................................................................... 22Ян Баршчэўскі ............................................................................................................................ 24Казімер Чарноўскі ................................................................................................................. 26Міхал Рукевіч ............................................................................................................................... 28Тамаш Зан ....................................................................................................................................... 30Валенці Ваньковіч ................................................................................................................... 32Міхал Валовіч ............................................................................................................................... 34Эмілія Плятэр ............................................................................................................................. 36Напалеон Орда .......................................................................................................................... 38Сымон Канарскі ...................................................................................................................... 40Генрык Дмахоўскі ................................................................................................................. 42Аляксандар Рыпінскі ......................................................................................................... 44Францішак Савіч ..................................................................................................................... 46Арцём Вярыга-Дарэўскі ................................................................................................. 48Аляксандар Незабытоўскі ........................................................................................... 50Яўстах Тышкевіч ...................................................................................................................... 52Ахіла Банольдзі .......................................................................................................................... 54Рамуальд Траўгут ..................................................................................................................... 56Людвік Нарбут ........................................................................................................................... 58Флярыян Даноўскі ................................................................................................................ 60Цэлястын Цэханоўскі ....................................................................................................... 62Міхал Цюндзявіцкі ............................................................................................................... 64Міхал Андрыёлі ......................................................................................................................... 66Каміла Марцінкевіч ............................................................................................................. 68Баляслаў Калышка ................................................................................................................. 70Кастусь Каліноўскі ................................................................................................................ 72Альгерд Абуховіч ..................................................................................................................... 74Адам Пуслоўскі ......................................................................................................................... 76Эдвард Вайніловіч .................................................................................................................. 78Мікалай Судзілоўскі ............................................................................................................ 80Янка Лучына ................................................................................................................................. 82Ігнат Грынявіцкі ...................................................................................................................... 84

Рэцэнзэнты:Алег Гардзіенка

Ўладзімер Ляхоўскі,вядучы навуковы супрацоўнікНацыянальнага архіву Беларусі

Захар Шыбека,доктар гістарычных навук, прафэсар

Шчыры дзякуй Культурна-адукацыйнай ФундацыiОрса Рамано

Уладзімер Арлоў. ІМЁНЫ СВАБОДЫ. (БібліятэкаСвабоды. ХХІ стагодзьдзе.) — Радыё Свабодная Эўропа/Радыё Свабода, 2007. — 576 с.: іл.

Рэдактар Кацярына ГарэлікМастак Генадзь МацурКарэктар Аляксандра Макавік

У кнізе выкарыстаныя фатаздымкі Пітэра Бэнінджэра, Вячасла-ва Дубінкі, Анатоля Клешчука, Джона Кунстатэра, Сяргея Плыт-кевіча, Дзяніса Раманюка, Язэпа Чаховіча, здымкі з фондаў Беларус-кага дзяржаўнага архіву кінафотафонадакумэнтаў, Беларускага дзяр-жаўнага архіву-музэю літаратуры і мастацтва, Грамадзкага аб’яднань-ня «Дыярыюш», Музэю гісторыі і культуры габрэяў Беларусі, Нацыя-нальнага архіву Рэспублікі Беларусь, Нацыянальнага музэю гісторыіі культуры Беларусі, Полацкага нацыянальнага гістарычна-культур-нага запаведніка, Саюзу беларускіх пісьменьнікаў і асабістых фота-архіваў Уладзімера Арлова, Алега Гардзіенкі, Зьмітра Герасімовіча,Ірыны Жарнасек, Віктара Жыбуля, Валер’я Задалі, Міхася Казлоўска-га, Уладзімера Ляхоўскага, Генадзя Мацура, Гальяша Патаповіча,Зьмітра Санько, Віталя Скалабана, Сяргея Харэўскага, Міхася Чар-няўскага, Сяргея Ярша.

Асаблівая падзяка за дапамогу ў працы над тэкстам і пошукуфотаілюстрацыяў належыць сваякам, сябрам і знаёмым герояў кнігі.

© Радыё Свабодная Эўропа/Радыё Свабода, 2007FOL

ISBN 978-0-929849-14-0

Магдалена Радзівіл ................................................................................................................ 86Ігнат Буйніцкі ............................................................................................................................. 88Мітрафан Доўнар-Запольскі ..................................................................................... 90Раман Скірмунт ....................................................................................................................... 92Лявон Вітан-Дубейкаўскі ............................................................................................. 94Ёсіф Стаброўскі ......................................................................................................................... 96Аляксандар Уласаў ................................................................................................................ 98Цётка .................................................................................................................................................. 100Мікалай Шамяціла ............................................................................................................ 102Васіль Захарка .......................................................................................................................... 104Мэльхісэдэк ................................................................................................................................. 106Пётра Крачэўскі .................................................................................................................... 108Іван Пуліхаў ................................................................................................................................ 110Вацлаў Іваноўскі .................................................................................................................... 112Усевалад Ігнатоўскі .......................................................................................................... 114Янка Журба ................................................................................................................................ 116Іван Луцкевіч ............................................................................................................................. 118Уладзіслаў Галубок ............................................................................................................. 120Янка Купала ............................................................................................................................... 122Якуб Колас ................................................................................................................................... 124Станіслаў Булак-Балаховіч ........................................................................................ 126Францішак Аляхновіч .................................................................................................... 128Вацлаў Ластоўскі .................................................................................................................. 130Язэп Лёсік ..................................................................................................................................... 132Антон Луцкевіч ...................................................................................................................... 134Палута Бадунова .................................................................................................................... 136Сымон Рак-Міхайлоўскі ............................................................................................. 138Вячаслаў Селях-Качанскі ............................................................................................ 140Юліяна Вітан-Дубейкаўская ................................................................................. 142Мікола Равенскі ..................................................................................................................... 144Уладзімер Пракулевіч .................................................................................................... 146Фабіян Шантыр ..................................................................................................................... 148Язэп Драздовіч ........................................................................................................................ 150Вінцэнт Гадлеўскі ................................................................................................................ 152Язэп Мамонька ....................................................................................................................... 154Даніла Васілеўскі .................................................................................................................. 156Антоні Ляшчэвіч ................................................................................................................... 158Сяргей Палуян ........................................................................................................................ 160Клаўдзі Дуж-Душэўскі .................................................................................................. 162Язэп Варонка ............................................................................................................................. 164

Макар Краўцоў ....................................................................................................................... 166Антон Баліцкі ........................................................................................................................... 168Аркадзь Смоліч ...................................................................................................................... 170Іван Саланевіч .......................................................................................................................... 172Янка Станкевіч ....................................................................................................................... 174Максім Багдановіч ..............................................................................................................176Андрэй Цікота ........................................................................................................................ 178Адам Станкевіч ...................................................................................................................... 180Рыгор Шырма .......................................................................................................................... 182Антон Сокал-Кутылоўскі ........................................................................................... 184Аляксандар Чарвякоў ..................................................................................................... 186Зоська Верас ............................................................................................................................... 188Аляксандар Ружанцоў ................................................................................................... 190Канстанцыя Буйла .............................................................................................................. 192Максім Гарэцкі ....................................................................................................................... 194Аляксандар Ляўданскі ................................................................................................... 196Кастусь Езавітаў ..................................................................................................................... 198Паўліна Мядзёлка ............................................................................................................... 200Леаніла Чарняўская .......................................................................................................... 202Казімер Смулька .................................................................................................................. 204Францішак Кушаль ........................................................................................................... 206Тамаш Грыб ................................................................................................................................ 208Ванда Лявіцкая ....................................................................................................................... 210Васіль Русак ................................................................................................................................. 212Ігнат Канчэўскі ....................................................................................................................... 214Аляксандар Орса .................................................................................................................. 216Зьміцер Прышчэпаў ........................................................................................................ 218Язэп Адамовіч .......................................................................................................................... 220Юрка Лістапад ........................................................................................................................ 222Лявон Савёнак ........................................................................................................................ 224Леў Акіншэвіч .......................................................................................................................... 226Яўхім Кіпель .............................................................................................................................. 228Якуб Харэўскі ........................................................................................................................... 230Аляксандар Адамовіч ...................................................................................................... 232Міхал Забэйда-Суміцкі ................................................................................................. 234Пётра Сергіевіч ...................................................................................................................... 236Уладзімер Дубоўка ............................................................................................................ 238Хася Прусьліна ........................................................................................................................ 240Сяргей Пясецкі ...................................................................................................................... 242Апалёнія Савёнак ................................................................................................................ 244

Міхась Зарэцкі ........................................................................................................................ 246Янка Геніюш.............................................................................................................................. 248Вацлаў Пянткоўскі ............................................................................................................. 250Міхал Ляпеха ............................................................................................................................ 252Тодар Кляшторны .............................................................................................................. 254Мікола Абрамчык ............................................................................................................... 256Натальля Арсеньнева ...................................................................................................... 258Тамара Цулукідзэ ................................................................................................................ 260Марыя Кіпель ........................................................................................................................... 262Янка Шутовіч ........................................................................................................................... 264Алесь Дудар ................................................................................................................................ 266Паўлюк Шукайла ................................................................................................................ 268Нічыпар Мяцельскі ........................................................................................................... 270Стэфанія Станюта .............................................................................................................. 272Юрка Віцьбіч ............................................................................................................................ 274Мікола Ўлашчык .................................................................................................................. 276Сяргей Новік-Пяюн ........................................................................................................ 278Аляксандра Саковіч .......................................................................................................... 280Станіслаў Станкевіч ......................................................................................................... 282Натальля Вішнеўская ..................................................................................................... 284Барыс Кавэрда ......................................................................................................................... 286Міхал Вітушка .......................................................................................................................... 288Рыгор Крушына ..................................................................................................................... 290Мікалай Лапіцкі .................................................................................................................... 292Апалёнія Пяткун .................................................................................................................. 294Яўгенія Пфляўмбаўм ....................................................................................................... 296Валеры Маракоў .................................................................................................................... 298Антон Адамовіч ..................................................................................................................... 300Лукаш Калюга .......................................................................................................................... 302Сяргей Ракіта ........................................................................................................................... 304Яніна Каханоўская ............................................................................................................. 306Пятро Конюх ............................................................................................................................ 308Ларыса Геніюш ...................................................................................................................... 310Зьмітрок Астапенка ......................................................................................................... 312Вітаўт Тумаш ............................................................................................................................. 314Уладзімер Дудзіцкі ............................................................................................................ 316Леў Гарошка ............................................................................................................................... 318Пётра Сыч .................................................................................................................................... 320Аўген Калубовіч ..................................................................................................................... 322Пятро Бітэль .............................................................................................................................. 324

Вячаслаў Шыдлоўскі ........................................................................................................ 326Тодар Лебяда ............................................................................................................................. 328Лявон Случанін ...................................................................................................................... 330Часлаў Сіповіч .......................................................................................................................... 332Уладзіслаў Чарняўскі ....................................................................................................... 334Янка Брыль .................................................................................................................................. 336Франціш Бартуль ................................................................................................................. 338Вячаслаў Зайцаў ..................................................................................................................... 340Мікалай Пятрэнка ............................................................................................................. 342Леся Беларуска ........................................................................................................................ 344Мікола Дэмух ........................................................................................................................... 346Барыс Рагуля .............................................................................................................................. 348Аляксей Карпюк ................................................................................................................... 350Язэп Юхо ....................................................................................................................................... 352Мікола Ермаловіч ................................................................................................................ 354Янка Юхнавец ......................................................................................................................... 356Лявон Луцкевіч ...................................................................................................................... 358Леанід Карась ........................................................................................................................... 360Васіль Быкаў ............................................................................................................................... 362Артур Вольскі ........................................................................................................................... 364Рыгор Клімовіч ........................................................................................................................ 366Уладзімер Салавей ............................................................................................................. 368Алесь Усюкевіч ....................................................................................................................... 370Янка Сурвіла .............................................................................................................................. 372Янка Філістовіч ....................................................................................................................... 374Лідзія Вакулоўская ............................................................................................................. 376Алесь Адамовіч ....................................................................................................................... 378Вольга Церашчатава ......................................................................................................... 380Мікола Канаш .......................................................................................................................... 382Кастусь Рамановіч ............................................................................................................... 384Міхал Дубянецкі ................................................................................................................... 386Зора Кіпель .................................................................................................................................. 388Міхась Ракевіч ......................................................................................................................... 390Міхась Лічко .............................................................................................................................. 392Васіль Мядзелец ..................................................................................................................... 394Алесь Юршэвіч ....................................................................................................................... 396Павал Жук .................................................................................................................................... 398Расьціслаў Лапіцкі .............................................................................................................. 400Лявон Баразна ......................................................................................................................... 402Алег Табола .................................................................................................................................. 404

Яўген Глебаў ............................................................................................................................... 406Ніна Асіненка .......................................................................................................................... 408Галіна Русак ................................................................................................................................ 410Вера Бартуль ............................................................................................................................... 412Уладзімер Караткевіч ..................................................................................................... 414Ангеліна Бароўка ................................................................................................................. 416Юры Карачун ........................................................................................................................... 418Мікола Прашковіч ............................................................................................................. 420Вячаслаў Адамчык ...............................................................................................................422Уладзімер Кармілкін ....................................................................................................... 424Аляксей Логвін ....................................................................................................................... 426Васіль Мельяновіч ............................................................................................................... 428Карлас Шэрман ..................................................................................................................... 430Яўген Лугін .................................................................................................................................. 432Юрка Геніюш ........................................................................................................................... 434Генадзь Каханоўскі ............................................................................................................ 436Барыс Сачанка ......................................................................................................................... 438Віктар Тураў ............................................................................................................................... 440Яўген Шабан .............................................................................................................................. 442Міхась Стральцоў ................................................................................................................ 444Мікола Купрэеў ...................................................................................................................... 446Пятро Драчоў ........................................................................................................................... 448Георгі Таразевіч ..................................................................................................................... 450Яўген Кулік .................................................................................................................................. 452Валянцін Ждановіч ............................................................................................................ 454Васіль Гроднікаў .................................................................................................................... 456Барыс Родзіч ............................................................................................................................... 458Анатоль Канапелька ......................................................................................................... 460Алесь Каралёў ........................................................................................................................... 462Уладзімер Мулявін ............................................................................................................. 464Анатоль Сербантовіч ....................................................................................................... 466Іван Ласкоў .................................................................................................................................. 468Вера Церлюкевіч .................................................................................................................. 470Міхась Ткачоў ........................................................................................................................... 472Міхась Раманюк .................................................................................................................... 474Алесь Лабанок ......................................................................................................................... 476Валеры Сьлюнчанка ......................................................................................................... 478Кастусь Мысьлівец ............................................................................................................. 480Мікола Селяшчук ................................................................................................................482Мікола Трухан ......................................................................................................................... 484

Мікалай Ільніцкі ................................................................................................................... 486Уладзімер Плешчанка ................................................................................................... 488Ібрагім Канапацкі ............................................................................................................... 490Марыя Мацюкевіч .............................................................................................................. 492Генадзь Карпенка ................................................................................................................ 494Аляксей Філіпчанка .......................................................................................................... 496Алесь Емяльянаў ................................................................................................................... 498Генадзь Кулажанка ............................................................................................................ 500Уладзіслаў Рубанаў ............................................................................................................. 502Валеры Масьлюк ................................................................................................................... 504Сяргей Кавалёў ....................................................................................................................... 506Валеры Шаблюк .................................................................................................................... 508Алесь Асташонак ................................................................................................................. 510Уладзімер Емяльянчык ................................................................................................. 512Сяргей Войчанка .................................................................................................................. 514Андрэй Грабаў ......................................................................................................................... 516Анатоль Майсеня ................................................................................................................. 518Вераніка Чаркасава ........................................................................................................... 520Анатоль Сыс ............................................................................................................................... 522Ігар Гермянчук ........................................................................................................................ 524Юры Завадзкі ........................................................................................................................... 526Аляксей Мельнікаў ............................................................................................................ 528Андрэй Пяткевіч .................................................................................................................. 530Дзяніс Хвастоўскі ................................................................................................................ 532Аўгіньня Дзянісава ............................................................................................................ 534

Паказьнік асобаў .................................................................................................................. 536Summary .......................................................................................................................................... 570Пра аўтара .................................................................................................................................... 571


Энцыкляпэдыя любові

Гэта не дапаможнік у перайменаваньні беларускіхвуліцаў, плошчаў і гарадоў, хоць, безумоўна, гэтыя імёнызаменяць на шыльдах прозьвішчы камуністычных вампіраўі імпэрскіх пярэваратняў.

Гэта не храналягічны даведнік, хоць на хвалях«Свабоды» ад 1 студзеня 2006-га да 25 сакавіка 2007-гапрагучалі сотні імёнаў, абраных аўтарам з нацыянальнагапантэону XVIII—XXI стагодзьдзяў (далёка ня ўсіх удалосязгадаць у этэры, тым больш зьмясьціць пад аднойвокладкай).

Гэта не манаграфія, хоць тут уводзіцца новаяпэрыядызацыя нацыянальна-вызвольнага руху,распрацаваныя крытэры, зробленая клясыфікацыя.

Гэта не дакумэнтальна-архіўнае дасьледаваньне, хоцьдаты, месцы і падзеі вывераныя, а многія фактызнойдзеныя і апублікаваныя ўпершыню.

Гэта не мастацкая проза і не гістарычная эсэістыка,хоць кожны разьдзел чытаецца як маланка і ўражвае якраман.

Гэта ня кніга мёртвых, хоць яе складаюць лёсы людзей,якіх ужо няма сярод жывых.

Гэта аўтарская энцыкляпэдыя любові да радзімы, волій незалежнасьці.

Гэта імёны, якія будуць жыць, пакуль жыве Беларусь.Гэта вянок нашай свабоды.Працяг будзе.

Аляксандар Лукашук,Радыё Свабода

1514 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚ i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

ТадэвушРэйтан

Тадэвуш РэйтанАхрышчаны 20.8.1742,в. Грушаўка,цяпер Ляхавіцкі раён —8.8.1780, в. Грушаўка

У лёсавызначальныя длядзяржавы моманты заўсёды знаходзяцца асобы, якія нескараюцца і ў самых безнадзейных абставінах. Няхайіх змаганьне ня мае шанцаў на посьпех. Але яно заўсё-ды мае шанец стаць прыкладам — дзеля працягу.

Галоўныя рысы характару Тадэвуша — гарачы пат-рыятызм і надзвычай высокае пачуцьцё ліцьвінскагагонару — на ўсю поўніцу выявіліся яшчэ ў раньнімюнацтве ў Віленскім калегіюме айцоў-езуітаў. Калі шка-ляры, падзяліўшыся на «ліцьвінаў» ды «маскалёў», гу-лялі ў вайну і Рэйтану выпадала быць «ліцьвінам», ён

заўсёды апынаўся ў ліку пе-раможцаў.

Праз колькі гадоў ён уба-чыць у доме сваёй нарачо-най партрэт расейскага ім-пэратара Пятра І і адразуабвесьціць пра намер ад-мовіцца ад шлюбу.

Тым часам дзяржаўнылёс Радзімы нашых продкаўапынуўся пад пагрозаю. Па-трыятычныя сілы стварылі ў1768-м узброенае аб’яд-наньне, вядомае як Барскаяканфэдэрацыя. Цягам чаты-рох гадоў Рэйтан ваяваў ушэрагах тых, хто імкнуўсяпазбавіць Вялікае КнястваЛітоўскае ад ганебнага ра-сейскага пратэктарату.

1772 год стаўся для дзяр-жавы чорным. Расея, Аў-стрыя і Прусія ўчынілі пер-шы падзел Рэчы Паспалітай.Усходнія беларускія зем-лі апынуліся ў кіпцюрах

дзьвюхгаловага арла. Пад ціскам Расеі вялікі князь ікароль Станіслаў Аўгуст даў згоду сабраць Сойм, кабузаконіць падзел.

Дэпутат (пасол) ад Наваградзкага павету Рэйтан ат-рымаў катэгарычную інструкцыю: патрабаваць безу-моўнай эвакуацыі расейскіх войскаў з абшару ВялікагаКняства.

На Сойме Тадэвуша падтрымліваюць адзінкі. Толькіза згоду пакінуць залю яму прапануюць дзьве тысячыдукатаў. У адказ Тадэвуш выхоплівае шаблю.

Асабліва драматычны характар падзеі набываюць учасе патрыятычнай прамовы другога наваградзкага пас-ла Самуэля Корсака. Калі дэпутаты-здраднікі пачалівыходзіць з залі, Рэйтан лёг крыжам перад дзьвярыма ізакрычаў: «Забіце мяне, але не забівайце Бацькаў-шчыны!»

Назаўтра расейскі пасланьнік выставіў вялікаму кня-зю і каралю ўльтыматум: альбо падпарадкаваньне, аль-бо ўвядзеньне ў Варшаву 50-тысячнага войска. Даве-даўшыся пра здраду караля, залю пакінулі апошнія аба-ронцы незалежнасьці, апрача Рэйтана, Корсака і мен-скага дэпутата Багушэвіча. Тадэвуш адмовіўся ад ежы,або, кажучы сучаснай моваю, абвясьціў галадоўку...

Неверагоднае напружаньне тых дзён не мінуласябясьсьледна. Рэйтан апынуўся ва ўладзе цяжкай хваро-бы. Рэшту жыцьця яму было наканавана бавіць у род-най Грушаўцы.

Сучасьнiкi лiчылi Тадэвуша Рэйтана нацыянальнымгероем.

Вяртаньне яго постаці ў нашую гістарычную сьвядо-масьць адбылося толькі ў1990-я. Штогод у Грушаўцыладзіцца фэст памяці героя.Людзей з лукашэнкаўскайпалаты прадстаўнікоў ці зсавету рэспублікі там ніразу не заўважалі.

1716 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚ i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

ТадэвушКасьцюшка

Андрэй ТадэвушБанавэнтураКасьцюшкаАхрышчаны 12.2.1746,фальварак Мерачоўшчына,цяпер Івацэвіцкі раён —15.10.1817, Салятурн(Салюр), Швайцарыя.Перапахаваныў Вавэльскім замку,Кракаў, Польшча

Мы звыклі ўспрымаць ягозабранзавелым і кананізаваным. А мне Касьцюшка па-дабаецца як рамантычны каханак і авантурнік. Каб нягэтыя якасьці, хто ведае, ці стаў бы ён нацыянальнымгероем Беларусі, Польшчы і ЗША і ганаровым грама-дзянінам Францыі...

Яе звалі Людвіка Сасноўская. Ейны бацька ня даўзгоды на шлюб зь сьціплым хатнім настаўнікам, і мала-дыя закаханыя рыхтаваліся да ўцёкаў. Чамусьці такіяпляны заўсёды раскрываюцца занадта рана... Так Тадэ-вуш з 80 дукатамі ў кішэні апынуўся на шляху зь Бела-

русі ў Францыю, а затым уНовы Сьвет.

У 1777 годзе змагары занезалежнасьць паўночна-амэрыканскіх калёніяў ат-рымалі над ангельцамі бліс-кучую перамогу пад Сара-

тогай, у выніку чаго было дасягнутае афіцыйнае пры-знаньне Злучаных Штатаў Амэрыкі.

Ваенныя гісторыкі ЗША сьцьвярджаюць, што зару-каю гэтага трыюмфу сталіся якраз непрыступныя фар-тыфікацыі, збудаваныя палкоўнікам-інжынэрам Кась-цюшкам...

Яго заслугі ў барацьбе за свабоду Злучаных Штатаўбылі ацэненыя надзвычай высока: званьне генэрала,найвышэйшая баявая ўзнагарода краіны — ордэн Цын-цыната, амэрыканскае грамадзянства, пажыцьцёваяпэнсія і зямельны надзел. (Пазьней, у тастамэнце, ёнперадасьць усю маёмасьць свайму добраму сябру, аўта-ру Дэклярацыі незалежнасьці ЗША Томасу Джэфэрса-ну, даручыўшы выкарыстаць грошы на выкуп нэграў-рабоў.)

Уразіўшы нядаўніх баявых таварышаў, поплеч зьякімі ваяваў сем гадоў, Касьцюшка адмаўляецца адкар’еры ў маладой амэрыканскай дзяржаве і сядае накарабель, каб вярнуцца на радзіму, у Літву-Беларусь.

На календары — 1784-ты.Празь дзесяць гадоў рэс-публіканскія ідэалы запа-ляць сэрца генэрала — і ёнстане на чале антыцарскагавызвольнага паўстаньня...

У нашых беларускіх шы-ротах час рухаецца сваім,пакручастым шляхам. І ўсёж, і ўсё ж...

У 1970-я, гады майгостудэнцтва, мы мусілі ве-даць, што Касьцюшка —паляк і герой зусім ня на-шай гісторыі. (Дарэчы, самён у жыцьцяпісе адназнач-на засьведчыў: «Нарадзіўся я ліцьвінам».) «Нашым» быўСувораў, войскі якога патапілі паўстаньне 1794 году ўкрыві.

Да 260-годзьдзя Андрэя Тадэвуша ў Мерачоўшчыне— адноўленай сядзібе Касьцюшкаў каля Косава — ад-чынены музэй.

Магчыма, мы дажывем да таго дня, калі ў гонар Кась-цюшкі будзе пераназваная менская сувораўская вучэль-ня.

Здавалася б, нейкае спа-дзяваньне на гэта дае ня-даўняе зьяўленьне помнікапаўстанцкаму правадыру,створанага скульптарамАлесем Шатэрнікам. Праў-да, помнік знаходзіцца натэрыторыі амэрыканскайамбасады...

1918 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚ i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

ТамашВаўжэцкі

Тамаш Ваўжэцкі7.3.1753, маёнтакМэйшты, цяпер Літва —5.8.1816, Варшава,Польшча.Пахаваны ў мяст. Відзы,Браслаўскі раён

Ня ведаю, ці падлічанаяколькасьць выступаў у Вярхоўным Савеце Беларусі Зя-нона Пазьняка, але дакладна вядома, што за два ста-годзьдзі да яго пасол ад шляхты Браслаўскага паветуТамаш Ваўжэцкі браў слова на гiстарычным для РэчыПаспалітай Чатырохгадовым сойме 1788—1792 гадоўроўна 169 разоў.

Параўнаньне не выглядае некарэктным, бо і тады, іна пачатку дзевяностых гадоў мінулага стагодзьдзя вы-рашаўся лёс Бацькаўшчыны.

Палымяныя прамовы Ваўжэцкага прысьвячалісярэформам, што павінныбылі пазбавіць дзяржаву за-лежнасьці ад Расеі.

Дэпутатаў, каго прыем-на, а каго — наадварот,уразіла тое, што, ставячы наабмеркаваньне прапановупалепшыць стан сялянаў,браслаўскі пасол у сваім ма-ёнтку ўжо скасаваў пан-шчыну і даў былым прыгон-ным волю.

Бліскучы прамоўца і тон-кі знаўца права, Тамаш Ваў-жэцкі спрычыніўся да пры-няцьця Канстытуцыі 3 траў-ня 1791 году — другой усьвеце (пасьля КанстытуцыіЗША) і першай у Эўропе.

Канстытуцыя выводзіладзяржаву нашых продкаў на шлях прагрэсіўнагаразьвіцьця. Абвяшчаліся свабода друку і сумленьня, га-лоснасьць і незалежнасьць суду, рэлігійная талеранцыяі стварэньне ўраду, які павінен служыць не аднаму ста-ну, а ўсяму грамадзтву.

Але час быў страчаны.

Далейшы лёс дзяржавы нашых продкаў ужо трымаліў сваіх руках замежныя манархі. У Расеі канстытуцыяйі ня пахла. Імпэратрыца Кацярына ІІ лічыла, што «кон-ституция обошлась бы стране еще дороже самодержа-вия».

У 1792-м статысячная расейская армія перайшламяжу Рэчы Паспалітай. Вынікам інтэрвэнцыі стаўсяновы, другі падзел дзяржавы.

Продкі адказалі паўстаньнем, якое ўзначаліў ліцьвінТадэвуш Касьцюшка.

Пасьля перамогі патрыётаў у Вільні Ваўжэцкі стаўсябрам паўстанцкага ўраду — Найвышэйшай ЛітоўскайРады.

Атрымаўшы званьне генэрал-лейтэнанта, ён кіраваўаддзеламі інсургентаў у Жамойці і Курляндыі, а затымпад ціскам шматкроць большых царскіх войскаў вывеўсваіх людзей у ваколіцы Горадні. Калі Касьцюшка трапіўу палон, Ваўжэцкага абралі «найвышэйшым началь-нікам» — правадыром паўстаньня ўва ўсёй Рэчы Пас-палітай.

Па капітуляцыі Варшавы Тамаш ператварыўся ўвязьня Петрапаўлаўскай фартэцы і аўтара ўспамінаў.Паводле запавету яго пахавалі на радзіме. У 1990-я гадыаднымі зь першых знайшлі сьцежку да апошняга пры-станку Ваўжэцкага сябры полацкага гістарычнага клю-бу «Вытокі».

Будзеце ў Відзах, наведайце магілу героя, што бараніўнезалежнасьць Айчыны і з парлямэнцкай трыбуны, і ззброяю ў руках.

2120 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚ i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

Ягонае імя знаходзіцца якбы ў ценю Касьцюшкі, між тым менавіта Якуб Ясінскікіраваў вызвольным паўстаньнем 1794 году на абша-рах дзяржавы нашых прадзедаў — Вялікага КнястваЛітоўскага.

У ноч на 23 красавіка патрыёты авалодалі Вільняй,дзе ўладу ўзяў у свае рукі Часовы ўрад — Найвышэй-шая Літоўская Рада. Яна прызначыла Ясінскага камэн-дантам арміі Вялікага Княства Літоўскага, іначай кажу-чы, паставіла яго на чале збройных сілаў паўстанцаў.

Трыццацітрохгадовы афіцэр належаў да гэтак зва-ных «віленскіх якабінцаў»— прыхільнікаў ідэяў Фран-цускае рэвалюцыі, што вы-ступалі з патрабаваньнямірэспублікі, роўнасьці станаўі адмены прыгону. Маючыпаэтычныя здольнасьці, ён

быў аўтарам патрыятычных твораў, у тым ліку напіса-ных па-беларуску вершаваных праклямацыяў. У ягоныхаддзелах сьпявалі «Песьню беларускіх жаўнераў»:

Нашто землю нам забралі?Пашто ў путы закавалі?Дакуль будзем так маўчаці?Годзе нам сядзець у хаце!Возьмем косы ды янчаркі,Пойдзем гордыя гнуць каркі!Пойдзем жыва да Касьцюшкі,Рубаць будзем маскалюшкі!Няхай маскаль уступае,Няхай беларусаў знае!

Інсургенты, якіх у Вялікім Княстве налічвалася со-рак тысяч, узялі Берасьце, Горадню, Наваградак, Слонім,Пінск, Ліду, Браслаў... У траўні 1794-га Ясінскі здывізіяй, у якой большую частку складалі сяляне, раз-граміў расейцаў каля Палянаў, паблізу Ашмян. За гэ-тую перамогу ён атрымаў ранг генэрал-лейтэнанта.

Але ў паўстанцкім кіраў-ніцтве не было адзінства.Напалоханы радыкалізмамЯсінскага, Касьцюшка ад-хіліў яго ад камандаваньня.Літоўская Рада была абвіна-вачаная ў сэпаратызьме йраспушчаная. Між тым уБеларусі зьявіліся рэгуляр-ныя карныя войскі на чалез Суворавым...

Паўстаньне згасала. 4 лі-стапада Сувораў штурмамзахапіў варшаўскае прад-месьце Прагу (правабярэж-жа Віслы), дзе яго салдатызь нечалавечай лютасьцюзьнішчылі ўсіх абаронцаў і жыхароў — блізу дваццаціпяці тысяч.

Чытаць сьведчаньні пра тую разьню проста вусь-цішна: расейцы не шкадавалі нікога. У мацярок адбіраліад грудзей немаўлятаў, каб ня вырасьлі і не адпомсьцілі.Манашак, што засталіся ў кляштарах, згвалцілі й зарэ-залі... Побач зь людзкімі целамі на вуліцах і пляцах гру-васьціліся трупы коней, сабак і катоў, бо разьюшаныякрывёю расейскія салдаты не выпускалі жывымі наватжывёлаў.

У той дзень мужна сустрэў сваю сьмерць у баі і ЯкубЯсінскі.

Ці чулі вы што-небудзьпра ўшанаваньне ў Беларусіягонай памяці? Ці ёсьцьдзе-небудзь вуліца ягонагаімя? Затое вуліц Суворава— дзясяткі...

ЯкубЯсінскі

Якуб Ясінскі24.7.1761,Пазнаншчына,Польшча —4.11.1794, Варшава,Польшча

2322 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚ i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

Пасьля прэзэнтацыі апош-няга выданьня маёй дзіцячай кніжкі гістарычных апа-вяданьняў «Адкуль наш род» да мяне падышла па аўто-граф маладая жанчына з сынам.

Хлопчыка звалі Стафан. Натхніўшыся гэтым нявельмі частым імем, я пажадаў малому ніколі не забы-ваць, адкуль ягоны беларускi род, іначай дзядзька Ар-лоў надае па срацы.

Прачытаўшы пагрозьлівы надпіс, мама засьмяялася,а потым сур’ёзна сказала: «А ён свой род не забудзе».

«Таму што я Стафан Грабоўскі», — картавячы, алетрэба было бачыць, зь якімгонарам, адказаў малы, а ягомаці папрасіла ў будучыхвыданьнях кніжкі абавязко-ва зьмясьціць апавяданьне іпра іх знакамітага продка.

Выданьне тое яшчэ чакаесустрэчы з чытачом, але да-дзенае на прэзэнтацыі абя-цаньне спраўджанае.

У аповедзе я пішу, якСтафан Грабоўскі, які жыўза два стагодзьдзі да свайгосучаснага юнага аднаймень-ніка, выхоўваўся ў Варшаў-скай рыцарскай школе, апотым служыў у арміі Вя-лікага Княства Літоўскага,усходняя частка якога ўжобыла адарваная й далучанаяда азiяцкай царскай імпэ-рыі.

Стафан належаў да сла-вутага пратэстанцкага роду.У XVIII стагодзьдзі адзінуюмагчымасьць кар’еры для

абмежаваных у правах пратэстантаў адкрывала вайско-вая служба, і ён упэўнена падымаўся па яе прыступках.Калі ў 1793-м Расея пасьля другога падзелу Рэчы Пас-палiтай захапіла і цэнтральныя беларускія землі, пад-палкоўнік Грабоўскі далучыўся да падрыхтоўкі патры-ятычнага паўстаньня ў Вільні.

У часе вызваленьня нашай колішняй сталіцы ад ра-сейцаў у красавіку 1794-га галоўную ролю адыграў як-раз ягоны аддзел.

У паўстанцкім войску Вялікага Княства, якім каман-даваў паплечнік Касьцюшкі Якуб Ясінскі, падначаленыяГрабоўскага былі адной з самых баявых частак.

Менавіта Стафан на чале дзьвюхтысячнага корпусузьдзейсьніў пераможны рэйд на Меншчыну й Магілеў-шчыну.

Я напісаў і пра тое, як у 1812-м Грабоўскі разам зтысячамі нашых суайчыньнікаў вітаў Вялiкую армiюНапалеона, спадзеючыся аднавіць зь яго дапамогаюстрачаную дзяржаву.

У званьні генэрал-маёра Стафан узначальваў вайско-вы камітэт у Вільні. Аднак францускі імпэратар, падсьцягамi якога ваявалi ня менш за 25 тысяч лiцьвiнаў-беларусаў, вёў сваю гульню...

Пакуль кніжка выйдзе, малы Стафан — наш су-часьнік — акурат навучыцца чытаць. Любіць Беларусьмаці яго ўжо навучыла.

СтафанГрабоўскі

Стафан Грабоўскі24.6.1767,в. Асташына,цяпер Наваградзкі раён —4.6.1847, Варшава,Польшча

2524 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚ i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

Калі вы яшчэ не чыталі кні-гу «Шляхціч Завальня, або Беларусь у фантастычныхапавяданьнях», вас чакае сапраўднае адкрыцьцё цэлагадзівоснага сьвету легендаў, паданьняў, таямнічых гісто-рыяў.

Калі ж згаданая кніга вамі ўжо прачытаная, вы пе-раканаліся, што сучасьнікі зусім не беспадстаўна па-раўноўвалі яе з усясьветна вядомым казачным цыклем«Тысячы і адной ночы».

«Шляхціча Завальню», які зрабіў бы гонар прыгожа-му пісьменству любога народу, стварыў паўтара ста-

годзьдзя таму адзін з засна-вальнікаў новай беларускайлітаратуры Ян Баршчэўскі.Дзікае запаведнае возераНешчарда на самай поўна-чы Беларусі было для Янатым, чым для ягонага су-часьніка і добрага знаёмагаАдама Міцкевіча — Сьві-цязь.

Будучы пісьменьнік яшчэпасьпеў атрымаць дыплёмПолацкай езуіцкай акадэ-міі, якая мела статус унi-вэрсытэту i была ня толькiвельмi значным цэнтрамасьветы, але i моцным ася-родкам духоўнай апазыцыiцарызму.

У той час расейскія ка-лянізатары пераходзілі дажорсткай i пасьлядоўнайпалітыкі канчатковага вы-ключэньня Літвы-Беларусі зэўрапейскага цывілізацый-нага кантэксту.

Зачыненая ў 1820 годзе Акадэмія сталася адной зьпершых ахвяраў.

Баршчэўскі глыбока перажываў барбарскую дзяль-бу і вываз у Расею велiзарнай бібліятэкі i архiву, дзе могбыць бясцэнны Полацкi летапiс, унікальных калекцыяўакадэмічнага музэю й карціннай галерэі з палотнаміРубэнза ды iншых славутых эўрапейскіх майстроў.

Непаўторныя вобразы Яна Баршчэўскага, надзелена-га адметным полацкім мэнталітэтам, несьлі магутнызарад нацыянальнай ідэі.

Невыпадкова яго галоўная кніга прыйшла да сучас-нага беларускага чытача толькі ў 1990 годзе, прычым— сьведчу гэта як рэдактар таго выданьня — першысаракатысячны наклад быў распрададзены цягам двухмесяцаў.

«Шляхціч Завальня» вытрымаў некалькі перавыдань-няў, аднак дагэтуль няма ні вуліцы Баршчэўскага ў По-лацку, ні помніка знакамітаму пісьменьніку, нi наватмэмарыяльнае дошкi ў ягоны гонар.

У цяперашніх «генэралаў ад культуры» фантазія ЯнаБаршчэўскага несумнеўна выклікае падазрэньні. Ну штотам за нейкая загадкавая Плачка блукае па Прыдзь-віньні? Што яна аплаквае? Зьнішчаныя касьцёлы і цэрк-вы? Зьніклы Крыж Сьвятой Эўфрасіньні? Выцесьненуюна задворкі мову?..

Але і «генэралаў» сьпішуць у глухую адстаўку, а«Шляхцічам Завальнем» будуць зачытвацца і ўнукі на-шых унукаў.

ЯнБаршчэўскі

Ян Баршчэўскі1790 (паводле іншыхзьвестак 1794, 1796 ці1799), в. Мурагі,цяпер Расонскі раён —12.3.1851, Чуднаў,цяпер Жытомірская вобл.,Украіна

2726 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚ i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

У Нацыянальным музэі гіс-торыі й культуры я маю два ўлюбёныя адмысловыя экс-панаты.

Першы — гармата, якая стаіць каля ўваходу, бо як-раз на яе выходзіць вакно майго гэтак званага кабінэту.Другі — мадэль субмарыны з музэйных фондаў, бо заёю — адзін з самых незвычайных лёсаў, зь якімі я суст-ракаўся ў сваіх гістарычных штудыях.

Менскі шляхціч Казімер Чарноўскі, студэнт Пецяр-бурскай мэдычна-хірургічнай акадэміі, быў арыштава-ны за прыналежнасьць да Нацыянальнага патрыятыч-

нага таварыства і мусіў па-мяняць акадэмічныя аўды-торыі на адзіночку Петра-паўлаўскай фартэцы.

Яго дапытваў сам шэфжандараў генэрал Бэнкен-дорф, які ветліва прапана-

ваў Казімеру запісацца ў платныя агенты. Тым разам угенэрала (трэба сказаць, вялікага майстра такіх угаво-раў) атрымалася асечка.

У 1829-м на стол імпэратару Мікалаю І легла папе-ра за подпісам ужо забытага небясьпечнага нелегала.Цар ня даў веры вачам: гэта была ня просьба пра паміла-ваньне, а фантастычная ідэя — пабудаваць для расей-скага флёту падводны карабель.

Але факт застаецца фактам: беларус Чарноўскі ўпер-шыню ўва ўсясьветнай практыцы прапанаваў будавацьсубмарыны цалкам з мэталу. Ён жа на чвэрць ста-годзьдзя раней за галяндца Ван Эльвіна распрацаваўканструкцыю пэрыскопа і стаў аўтарам шэрагу іншыхунікальных вынаходак.

Дзяржаўны злачынца, якога можна назваць і дзяр-жаўным вынаходнікам, чакаў калі не вызваленьня, дыкхаця б паляпшэньня турэмных умоваў. Замест гэтагапрыйшоў загад аб ягоным пераводзе ў Шлісэльбурскуюцытадэль, дзе рэжым быў яшчэ страшнейшы.

У 1834-м рэгістрацыйная кніга цытадэлі папоўніла-ся запісам пра этапаваньне злачынцы на высылку ў Ар-хангельск. Здавалася б, пасьля пяці гадоў адзіночнайкамэры можна і супакоіцца. Але Казімер запрашае дасябе на кватэру двух высланых за ўдзел у вызвольнымпаўстаньні 1831 году суайчыньнікаў, разьлівае пашклянках грог і прапануе захапіць порт і ўзяць на ка-раблях курс на Гішпанію, каб дапамагчы пірэнэйскімрэвалюцыянэрам.

Адзін з удзельнікаў змовы старанна закусвае, а вяр-нуўшыся дадому, піша данос...

Ня выключана, што сярод наведнікаў нашага Нацыя-нальнага музэю раз-пораз трапляецца айчыннае турэм-нае начальства. Магчыма, яму каля мадэлі субмарыныЧарноўскага таксама пры-ходзіць у галаву няўтульнаядумка пра ўдзельную вагукарысных для дзяржавыграмадзянаў сярод сёнь-няшніх вязьняў менскіх Ва-ладаркі й «амэрыканкі».

КазімерЧарноўскі

Казімер Чарноўскі1791,маёнтак Карытніца,цяпер Чэрвеньскі раён —8.11.1847, Сарапул, Расея

Кацярынінскі бастыён Петрапаўлаўскай фартэцы ў Санкт-Пецярбургу,дзе быў зьняволены Казімер Чарноўскі

2928 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚ i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

Ёсьць людзі, жыцьцёвышлях якіх яўляе сабой зайздросны ўзор пасьлядоўнасьцій вернасьці юначым ідэалам. Праўда, словы пра зай-здрасьць тут, відаць, ня самыя дакладныя, бо такіяжыцьці маюць уласьцівасьць зусім не заўсёды склад-вацца шчасьліва.

Бязвусым юнаком Міхал Рукевіч, спадзеючыся на ад-наўленьне незалежнасьці Вялікага Княства Літоўскага,ваяваў пад штандарамі з Пагоняй у «літоўскіх» войскахНапалеона, дзе служыла 25 тысяч нашых суайчыньні-каў. Празь дзесяць гадоў у адным з сваіх вершаў ён пісаў:

Дык калі паклічуць трубыНас у сонечны прасьцяг,Дружна ўздымем вальналюбыМы з Пагоняй нашай сьцяг!*

Зрэшты, дзесяцігодзьдзебыло прысьвечанае зусім нятолькі складаньню вершаў.Вярнуўшыся з палону, кудыМіхал трапіў у Францыі, ёнвучыўся ў Віленскім унівэр-сытэце, удзельнічаў у таем-ным патрыятычным тава-рыстве філяматаў, ствараўз аднадумцамі ягоныя філіі— таварыствы прамяністыхі філярэтаў, а потым —падпольную арганізацыю

«Згодных братоў» («Заранаў»), сябры якой, навучэнцыБеластоцкай і Сьвіслацкай гімназіяў, марылі пра вызва-леньне Радзімы ад расейскага панаваньня.

У 1825-м частка «Заранаў» увайшла ў склад узьнікла-га з ініцыятывы Рукевіча (ён жыў пад Беластокам у вёс-

цы Завыкі) рэвалюцыйнага таварыства «Ваенныя сяб-ры». Ужо сам назоў сьведчыў, што тут месца ранейшыхлетуценьняў занялі канкрэтныя і небясьпечныя для ўла-даў справы.

Арганізацыя складалася зь мясцовых чыноўнікаў,гімназістаў, шляхцічаў, а найперш з афіцэраў і жаўне-раў дысьлякаванага на Гарадзеншчыне і БеласточчынеЛітоўскага асобнага корпусу царскай арміі. У лікукіраўнікоў «Ваенных сяброў» быў капітан КанстанцінІгельстром, які трымаў сувязь з расейскім дзекабрыс-там Вільгельмам Кюхельбэкерам.

У сваіх лістах да паплечнікаў Міхал Рукевіч частапісаў пра знаёмых, што любяць танцы пад добрую му-зыку. У перакладзе з кансьпірацыйнай мовы гэта быліўдзельнікі таварыства.

Такіх «танцораў» набралася нямала — блізу пяцідзе-сяці. Яны вялі антыўрадавую прапаганду ў войсках, асваімі мэтамі абвяшчалі змаганьне за «вольнасьць» і«ўсеагульны дабрабыт».

Празь дзесяць дзён пасьля паўстаньня дзекабрыстаў«Ваенныя сябры» сарвалі прысягу Мікалаю І у сапэр-ным батальёне, дзе адной з ротаў камандаваў Ігельстром.На большае сілаў не хапіла.

Рэвалюцыянэраў арыштавалі й аддалі пад суд. Ру-кевіча й Ігельстрома прысудзілі да пакараньня сьмер-цю, якое замянілі дзесяцігадовай катаргай з далейшымпасяленьнем у Сібіры. Міхал адбываў пакараньне ра-зам зь дзекабрыстамі. Роднай Літвы-Беларусі ён большня ўбачыў.

МіхалРукевіч

Міхал Рукевіч12.11.1794, в. Гожна (?),Беласточчына —11.9.1841, в. Коркіна,Забайкальле, Расея

* Пераклад з польскай Кастуся Цьвіркі.

3130 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚ i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

Упершыню пазнаёміўшысяз гісторыяй таемных патрыятычных таварыстваў філя-матаў і філярэтаў, я быў зьдзіўлены адноснай мяккась-цю пакараньняў, атрыманых іх удзельнікамі пасьля таго,як у 1823-м яны трапілі ў рукі паліцыі.

Тых, хто выступаў ня толькі за паляпшэньне асьве-ты, але і за зьнішчэньне прыгоннага ўціску сялянаў дынацыянальную незалежнасьць народаў, у Расейскайімпэрыі павінны былі чакаць, прынамсі, турэмныятэрміны.

Як выявілася, ратуючы сяброў, усю віну ўзяў на сябевыпускнік фізычна-матэма-тычнага факультэту Вілен-скага ўнівэрсытэту, прэзы-дэнт таварыства філярэтаўТамаш Зан.

Ён быў зьняволены ў цы-тадэлі, астатніх арыштава-ных, у ліку якіх знаходзілісяАдам Міцкевіч, Ян Чачот,Ігнат Дамейка, выслаліўглыб Расеі.

Адбываючы кару ў Арэн-бургу, Тамаш, які меў схіль-насьці як да дакладных на-вук, так і да паэзіі, не зла-маўся й не замкнуўся ў сабе.Захаваліся зьвесткі, што ў1833-м ён браў удзел у змо-ве палітвысланых, што рых-тавалі збройнае паўстаньне,

каб уцячы за мяжу (спроба скончылася няўдачай).На высылцы Зан дасьледаваў прыроду Ўралу, ства-

рыў мінэралягічны музэй (што пазьней паспрыяла ат-рыманьню пасады бібліятэкара ў Пецярбурскім горнымiнстытуце), вёў дзёньнік, дзе выказваў намер пісаць намове свайго дзяцінства — беларускай.

Трэба меркаваць, што гэтыя памкненьні не засталісятолькі словамі, асабліва калі выгнанец вярнуўся ў 1841-мна радзіму і грунтоўна заняўся вывучэньнем беларуска-га фальклёру, якім проста прасякнутыя шмат якія яго-ныя творы.

Літаратурная спадчына Зана, што дайшла да нашыхдзён, — польскамоўная. Аднак у камэдыі «Грэцкіяпіражкі» дзеяньне адбываецца ў Менску, самі за сябекажуць назовы баляды «Сьвіцязь-возера», вершаў «Мян-чук», «Песьня з турмы ў Вільні»...

Тую турму, а дакладней, таварышаў-арыштантаў,унеўміручыў у ІІІ частцы сваіх «Дзядоў» Адам Міцкевіч.Адрозна ад многіх іншых, Зан названы там уласнымімем. У вусны сябру Міцкевіч, падкрэсьліваючы Тама-шову ахвярнасьць, уклаў наступныя словы:

Я вамі кіраваў, каб збыць няволі путы,І абавязак мой — за вас прыняць пакуты.

Зь вялікім зьдзіўленьнем я не знайшоў артыкулу праТамаша Зана ў энцыкляпэдычным даведніку «Бела-рускія пісьменьнікі», які часам апавядае пра тых, хтоне напісаў па-беларуску аніводнага радка й ніколі нямеў такіх намераў, хто ніколі не пакутаваў за нашуюзямлю, затое — жывучы тут, ня мог ці не хацеў зьвя-заць на яе мове й пары сло-ваў.

ТамашЗан

Тамаш Зан21.12.1796,в. Мясата, цяперМаладэчанскі раён —19.7.1855,маёнтак Кахачын(Какоўчын),цяпер в. Какоўчын,Сеньненскі раён.Пахаваны ў в. Смаляны,Аршанскі раён

3332 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚ i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

Мару пра час, калі Полацкіўнівэрсытэт канчаткова ўладкуецца ў старадаўніх му-рах колішніх езуіцкіх калегіюму й Акадэміі, а ў ягоныхдворыках студэнты й прафэсура будуць сустракацца зсваімі знакамітымі бронзавымі папярэднікамі: паэтамі філёзафам Мацеем Казімерам Сарбеўскім, энцыкля-пэдыстам Габрыелем Грубэрам, гісторыкам Кан-станцінам Тышкевічам, пісьменьнікам Янам Бар-шчэўскім... Сярод іх неадменна будзе й помнік жыва-пісцу-рамантыку Валенцію Ваньковічу.

Ён скончыў факультэт вольных навук Полацкай almamater у 1817-м, за тры гадыда таго, як расейскія ўладызачынілі яе як гняздо валь-надумства й апазыцыі. Баць-кі выправілі сына працяг-ваць навучаньне ў віленскіхмэтраў.

Як найбольш здольнаму вучню, прафэсар Ян Рустэмдазволіў Ваньковічу працаваць у сваёй майстэрні. Тамён стварае партрэты духоўна блізкіх яму людзей: Ада-ма Міцкевіча, ягоных сяброў і знаёмых — таксамаўдзельнікаў таемных таварыстваў філяматаў і філярэ-таў.

Пазьней стасункі з антырасейскімі патрыятычныміарганізацыямі не дазволяць мастаку атрымаць стыпэн-дыю на падарожжа ў Італію.

Зьявіўшыся ў Пецярбурскай акадэміі мастацтваў, ённеверагодна хутка атрымлівае ў расейскай сталіцы пры-знаньне як найлепшы майстар партрэту.

У 1828-м нараджаецца адно з самых значных палот-наў Ваньковіча — «Адам Міцкевіч на скале Аюдаг».Адзін з сучасьнікаў пісаў: «Бачыў надзвычайны партрэтМіцкевіча... Зь яго б’е дзівоснае падабенства». Такіх ду-мак трымаўся, відаць, і сам герой партрэту, бо замовіўзь яго тры копіі.

Пасьля вяртаньня зь Пецярбургу быў дзесяцігадовы

менскі пэрыяд, калі маён-так і майстэрня Ваньковічаў Малой Сьляпянцы зра-біліся галоўным мастацкімасяродкам гораду. АднакВаньковіч трапіў у магут-ную духоўную залежнасьцьад фiлёзафа-містыка АндрэяТавянскага, які лічыў Хрыс-та першым мэсіем, за якімідуць наступныя, у тым лікуй ён сам.

Пад уплывам гэтага ву-чэньня Ваньковіч ствараеславуты цыкль, прысьвеча-ны Напалеону, яшчэ аднаму«мэсію». Дарэчы, Тавянскіпрадказаў адданаму вучнюхуткую сьмерць у дзень на-раджэньня.

Апошнія месяцы Валенці жыве ў Парыжы ў домеАдама Міцкевіча й памірае пры ім сапраўды ў дзеньсвайго зьяўленьня на сьвет.

Сёньня Беларусь ня маеаніводнай ягонай карціны.Створаныя Ваньковічам вы-датныя партрэты захоўва-юцца ў Вялікабрытаніі,Францыі, Італіі, Польшчы,Расеі... Але гэта не аргумэнтсупраць таго, каб мець пом-нік мастаку ня толькі ў По-лацку, але і ў Менску.

ВаленціВаньковіч

Валенці Ваньковіч12.5.1800*,в. Калюжыца,Бярэзінскі раён —12.5.1842, Парыж,Францыя.Пахаваны на парыскiхмогiлках Манмартрдэ Сэнт-Дэнi

* Энцыкляпэдыя гісторыі Беларусі падае недакладную дату на-раджэньня Валенція Ваньковіча.

3534 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚ i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

Заняты радыёпраграмаю«Імёны Свабоды», я мусіў на нейкі час адкласьці пача-тую аповесьць пра Міхала Валовіча, у вобраз якогаўжыўся ажно да таго, што сьніў сябе інсургентам зьягонага паўстанцкага аддзелу.

У жніўні 1833 году ў Санкт-Пецярбург прыйшладэпэша з паведамленьнем, што ў Горадні «со всей воз-можной торжественностью и при большом стечениинарода» пакараны сьмерцю на шыбеніцы асабліва не-бясьпечны злачынца.

Цела павешанага ўначы таемна перавезьлі ў закіну-ты вапнавы кар’ер і зака-палі, каб магіла паўстанцаня сталася месцам патрыя-тычных маніфэстацыяў. Не-бясьпечным злачынцам быўён, Валовіч.

Выхаванец Віленскагаўнівэрсытэту, блізкі сябра філяматаў і філярэтаў, у1831-м Міхал разам зь лепшымі людзьмі краю ўзяўу рукі зброю. Расейскі ўрад кінуў супраць паўстанцаў150 тысячаў рэгулярнага войска...

Шмат каму з былых інсургентаў даў прыстанак Па-рыж. Там Валовіч стаў сябрам патрыятычнага Тавары-ства Літоўскіх і Рускіх земляў. Яго ўдзельнікі лічылі, штопаўстаньне скончылася паразай, бо ня мела «чалавека-любівай мэты».

Міхал зь сябрамі ўступіў у шэрагі таемнага Інтэрна-цыяналу карбанарыяў, які рыхтаваўся ў 1833-м распа-чаць усеагульны выступ супраць эўрапейскіх манархаў.

Лёзунгамі будучага паўстаньня на беларускіх земляхбылі: канстытуцыя, надзяленьне сялянаў зямлёй,роўнасьць палітычных правоў.

Валовіча, які належаў да прыхільнікаў абвяшчэньняЛітвы-Беларусі дэмакратычнай рэспублікай, заць-вердзілі паўстанцкім начальнікам слонімска-нава-градзкай акругі.

Пакінуўшы спакойнаежыцьцё ў Парыжы, ён праздва тыдні нелегальна даб-раўся да роднай Слонім-шчыны. Базаю створанагаім партызанскага аддзелузрабілася закінутая смала-курня ў адным з бацькавыхфальваркаў.

Толькі ў Слонімскі паветулады сьцягнулі супрацьдзясятка «бунтаўнікоў» бо-лей за тысячу карнікаў...

Дакумэнты сьведчаць,што пры затрыманьні Мі-хал Валовіч параніў кінжа-лам двух чалавек, а затымспрабаваў забіць сябе. Надопытах нікога з паплеч-нікаў не назваў.

Сучасныя дасьледнікі(асабліва шмат для ўшана-ваньня памяці Валовічазрабіў гарадзенскі края-знаўца Аляксандар Талер-чык) здолелі дакладна вызначыць месца, дзе Валовічапошні раз бачыў неба. Яно знаходзіцца ў Горадні паміжвуліцамі Лідзкай і Белуша, Парахавым завулкам і прас-пэктам Касманаўтаў.

Калі-небудзь там абавяз-кова зьявіцца помнік.

МіхалВаловіч

Міхал Валовіч18.6.1806,маёнтак Парэчча,цяпер Слонімскі раён —2.8.1833, Горадня.Месца пахаваньняневядомае

Міхал Валовіч (зьлева) зь сябрамі паплечнікам Артурам Завішам,таксама павешаным царскіміўладамі

3736 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚ i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

Калі вы бывалі ў Варшаве,то, відаць, памятаеце, што адна з цэнтральных яе вуліцназваная імем графіні Эміліі Плятэр. Вам могуць з го-нарам распавесьці, што гэта польская Жанна д’Арк,якая здабыла сабе вечную славу ў гераічны час вызволь-нага паўстаньня 1830—1831 гадоў.

На жаль, зусім ня кожны грамадзянін нашае краіны(як некалі й я сам) гатовы ў такі момант удакладніць,што Эмілія — ня полька, а беларуска-ліцьвінка, якаяваявала з царскімі захопнікамі далёка ад Польшчы, уБеларусі, і была ня проста арыстакраткаю, але беларус-

кай паэткай і фальклярыст-каю, якая, да прыкладу, та-ленавіта выконвала народ-ныя танцы (асабліва непа-раўнальнай была ў «Лепяту-се») і віртуозна валодала жа-нрам галашэньняў.

Характарам, тэмпэрамэнтам, ахвярнасьцю янавельмі нагадвала сваю сястру па духу з пачатку ХХ ста-годзьдзя — Алаізу Пашкевіч (Цётку).

Блізкія сябры не зьдзівіліся, што, калі ў 1831-м Бе-ларусь усьлед за Польшчай паўстала супраць расейска-га панаваньня, Эмілія Плятэр пакінула ўсё — багатыдом, балі, навуковыя й літаратурныя штудыі — і далу-чылася да інсургентаў. У тыя дні ёй вельмі прыдалісяяшчэ дзіцячыя захапленьні верхавой яздой і палявань-нем.

Юная графіня сваім коштам сфармавала вялікіпаўстанцкі аддзел зь некалькіх сотняў добра ўзброеныхваяроў і, пераапрануўшыся ў мужчынскае адзеньне, уз-началіла яго.

Аддзел вёў жорсткія баі з карнікамі ў Інфлянтах і наВіленшчыне.

Здарылася нечуваная рэч — дваццаціпяцігадовайжанчыне надалі званьне капітана й афіцыйна прызна-чылі камандаваць бывалымі жаўнерамі, сярод якіх былі

тыя, хто ў маладосьці ваяваўпад штандарамі Касьцюш-кі...

Сьмерць найперш вы-бірае лепшых. Зьнясіленая ўбаях і паходах, нялёгкіх ідля загартаваных мужчын,Эмілія цяжка захварэла іпроста згасала на вачах упаплечнікаў. Яе сыход усьнежні 1831-га як бы сым-балізаваў і скон усяго паў-станьня.

Вестка пра гераізм ліць-вінкі, што змагалася з ра-сейскай тыраніяй, шырокаразьляцелася па сьвеце.Свае вершы прысьвяцілі ёйдзясяткі паэтаў у Францыі,Брытаніі, Італіі, Нямеччыне, Вугоршчыне, Польшчы...Адам Міцкевіч адгукнуўся вядомым вершам «Сьмерцьпалкоўніка», дзе павысіў гераіню ў вайсковым ранзе.

Ці ёсьць у гарадах Беларусі сярод мноства вуліцаўКляры Цэткін, Розы Люксэмбург і Надзеі Крупскайхоць адна, названая ў гонар нашай Жанны д’Арк? Можа,падставаю для зьяўленьня такой вуліцы станецца ня-даўняе 200-годзьдзе гераіні?

ЭміліяПлятэр

Эмілія Плятэр13.11.1806, Вільня —23.12.1831,в. Юсьціянава,цяпер Літва.Пахаванаяў в. Капчамесьціс,цяпер Літва

3938 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚ i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

Яго назвалі ў гонар імпэра-тара французаў, зь якім на землях былога Вялікага Кня-ства Літоўскага тады зьвязваліся надзеі на аднаўленьненезалежнасьці. Аднак Напалеон Банапарт, што разам зсваёй Вялікай арміяй перайшоў Нёман празь пяць га-доў пасьля нараджэньня Напалеона Орды, меў іншыямэты, якія хутка перакрэсьлілі ілюзіі патрыётаў.

Ілюзіі, але ня прагу свабоды.У 1827-м Орду, студэнта фізычна-матэматычнага фа-

культэту Віленскага ўнівэрсытэту, выключаюць за пры-належнасьць да таемнага таварыства «Заране». Калі праз

чатыры гады ўспыхвае вы-звольнае паўстаньне, ён ро-біцца стралком 4-га палкаконнай гвардыі Літоўскагаасобнага корпусу і, вызна-чыўшыся ў баях, атрымліваечын капітана паўстанцкайарміі й найвышэйшуюўзнагароду — ордэн VirtutiMilitari.

На эміграцыі, у Пары-жы, ён сябруе з АдамамМіцкевічам, шліфуе несум-неўны музычны талент уФрыдэрыка Шапэна й зда-бывае мастацкую адукацыюў студыі майстра архітэк-турнага пэйзажу П’ера Жэ-рара.

У сярэдзіне 1840-х Ордазаймае пасаду дырэктарапарыскай Італьянскай опэ-ры. Ён піша віртуозныя

вальсы, мазуркі і палянэзы. (Станіслаў Манюшка наза-ве яго сваім настаўнікам.)

На пяцідзясятым годзе жыцьця Напалеон Орда пась-

НапалеонОрда

Напалеон Орда11.2.1807, в. Варацэвічы,цяпер Іванаўскі раён —26.4.1883, Варшава,Польшча

ля амністыі вяртаецца на радзіму і распачынае сваемастацкія вандроўкі, што прынясуць яму славу і памяцьнашчадкаў.

Ягоныя больш за дзьвесьце малюнкаў гістарычныхпомнікаў, гарадоў і мястэчак, славутых мясьцінаў Літвы-Беларусі створаць яе непаўторны і неўміручы вобраз.

Мірскі і Крэўскі замкі, Сафійскі сабор і Спаса-Эўфрасіньнеўская царква, сядзібы Касьцюшкаў і Міц-кевічаў...

Надзвычай цікавая старонка біяграфіі Орды — ягошматлікія паездкі па ахопленым паўстаньні краі ў1863-м. Зьвестак пра сувязь мастака з інсургентамі незахавалася, але гэта можа сьведчыць пра наяўнасьць унашага Напалеона яшчэ аднаго таленту — кансьпіра-цыйнага.

Краявіды Орды маюцьдзівосную ўласьцівасьць: ча-сам мне хочацца ўвайсьці ўіх і застацца ў створанаймастаком рэальнасьці. Калі-небудзь гэта станецца.

Напалеон Орда. Бяроза Картуская

4140 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚ i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

Юзаф Пілсудзкі любіў па-жартаваць у тым духу, што Польшча — як абаранак:у сярэдзіне дзірка, а ўсё лепшае па краях.

Пад «краямі» меліся на ўвазе гэтак званыя «крэсы»,а ў дадзеным выпадку — беларускія землі, адкуль па-ходзіў і сам «начальнік» адроджанай Польскай дзяржа-вы, і Тадэвуш Касьцюшка, і Адам Міцкевіч, і шматіншых выбітных асобаў — нашых суайчыньнікаў, якіхпалякі да сёньня імкнуцца адназначна прылічаць дасваёй гісторыі.

З гэтага шэрагу і народжаны на Беласточчыне геройвызвольнага руху першайпаловы XIX стагодзьдзя Сы-мон (Шыман) Канарскі.

Дваццацітрохгадовымён, сын ня надта заможнагашляхціча, стаў пад сьцягіінсургентаў 1831-га.

У складзе корпусу генэ-рала Хлапоўскага Сымонбраў удзел у баях з расей-скімі войскамі пад Гайнаў-кай, Лідай і Вільняй.

Апынуўшыся пасьля раз-грому паўстаньня на эмігра-цыі ў Францыі, Канарскідалучыўся да арганізацыі«Помста люду», што рыхта-

вала экспэдыцыю на радзіму з мэтаю ўзнавіць зброй-ную барацьбу.

Сымон узяўся стварыць партызанскі аддзел у сваімАўгустоўскім павеце. З фальшывым пашпартам ён пе-райшоў мяжу, аднак у Кракаве быў схоплены аўст-рыйскімі жандарамі.

Улетку 1835-га ён усё ж таемна вярнуўся ў Расей-скую імпэрыю. Знаходзячыся пад уплывам гiсторыка iпалiтыка Яўхіма Лялевеля, аўтара крылатага закліку «За

нашу і вашу свабоду!», Канарскі ня толькі ствараў длябудучага змаганьня нелегальныя ячэйкі патрыётаў.

Таварыскі, адукаваны і надзелены непахіснай вераюў сваю праўду, ён здолеў наладзіць сувязі з афіцэрамівіленскага, берасьцейскага і бабруйскага гарнізонаў.

Ужо абмяркоўвалася дата супольнага выступу, але іIII аддзяленьне імпэратарскай канцылярыі не драма-ла...

У чэрвені 1838-га група расейскіх афіцэраў спраба-вала наладзіць Сымону ўцёкі з астрогу, аднак небясь-печнага вязьня ахоўвалі надзвычай пільна.

У наступным годзе дзяржаўнага злачынцу вялі паВільні на расстрэл.

Роўна праз чвэрць ста-годзьдзя тое самае сака-віцкае віленскае неба апош-ні раз убачыў Каліноўскі.

СымонКанарскі

Сымон Канарскі17.3.1808, в. Дабкішкі,Беласточчына —11.3.1839, Вільня

Прымусовае перасяленьне жыхароў Літвы-Беларусі ўглыб Расейскайімпэрыі. Тагачасны малюнак

4342 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚ i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

Аднойчы на сустрэчы з чы-тачамі з залі прыйшло нечаканае пытаньне: «У якогагістарычнага героя Вы хацелі б пераўвасобіцца, каб пра-жыць ягонае жыцьцё?». Я паспрабаваў адказаць жар-там, але аўтар настойваў, і зь сьвядомасьці выплыла імя— Генрык Дмахоўскі.

Упершыню я пачуў яго, як гэта ні дзіўна, дзесяцьгадоў таму ў Кангрэсе ЗША, куды, дарэчы, можа (пры-намсі, тады мог) безь вялікіх праблемаў патрапіць любытурыст. Спадарожнік, амэрыканскі беларус Васіль Ме-льяновіч, зьвярнуў маю ўвагу на тое, што бюсты Кась-

цюшкі, як і змагара з раб-ствам прэзыдэнта ТомасаДжэфэрсана, стварыў дляКангрэсу беларус Дмахоў-скі.

У юнацтве Генрык выву-чаў у Віленскім унівэрсытэ-це юрыспрудэнцыю й адна-часова браў урокі малявань-ня і скульптуры. Жывучыпасьля паўстаньня 1831 го-ду ў Парыжы, ён не зьбі-раўся супакойвацца: зьвя-заўся з карбанарыямі, пад-трымаў ідэю свайго коліш-няга паўстанцкага каман-дзіра Юзафа Заліўскага вяр-нуцца ў Беларусь і зноў рас-паліць агонь змаганьня.

На шляху да мэты Ген-рык мусіў зрабіць сямігадовы прыпынак у турме-фар-тэцы Куфштайн у Тыролі. У камэры ляпіў з хлебу роз-ныя фігуркі. Потым ён адшліхтуе свой талент у мастац-кай вучэльні ў Парыжы.

Праз колькі гадоў такая асоба, як Дмахоўскі, у Эўро-пе зьнікае. Затое ў ЗША зьяўляецца вядомы скульптар

Гэнры Сондэрз, які стварае бюсты прэзыдэнтаў Джор-джа Вашынгтона, Бэнджаміна Франкліна, скульптурнуюгрупу «Гарыбальдзі з ваярамі»... Чалавек з такімі сым-патыямі ня мог не вярнуцца на радзіму, адкуль даходзілізьвесткі пра падрыхтоўку новага паўстаньня.

У 1861-м ён зноў ступіў на віленскі брук, у наступ-ным годзе адчыніў насупраць катэдральнага саборускульптурнае атэлье, а ў 1863-м быў прызначаныпаўстанцкім камісарам Дзісенскага павету.

У траўні на ягоны аддзел раптоўна напалі карнікі.«Дмахоўскі васьмю стрэламі прашыты — упаў на рукімоладзі», — пісаў у сваім лісьце адзін з паўстанцаў.

Генрыку Дмахоўскаму, як і мне, калі я пісаў гэтыярадкі, ішоў пяцьдзясят трэці год.

ГенрыкДмахоўскі

Генрык Дмахоўскі26.10.1810, Вільня —26.5.1863, в. Парэчча,цяпер Маладэчанскі раён

Бой паўстанцаў з карнікамі. Тагачасны малюнак

4544 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚ i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

Працуючы ў Беларускайбібліятэцы імя Францішка Скарыны ў Лёндане, я па-чуў ад знакамітага беларусіста Гая Пікарды гісторыюпра тое, як ён сядзеў зь беларускім калегам АдамамМальдзісам у адным зь мясцовых пабаў. За вокнамі ішоўабложны дождж, таму цёмнаскураму бармэну да-водзілася наліваць наведнікам зноў і зноў, што той рабіўчамусьці безь вялікага стараньня.

Пры чарговым паходзе да стойкі доктар Мальдзісуголас зазначыў, што некалі ў гэтым доме жыў і друка-ваў свае кніжкі беларускі паэт Аляксандар Рыпінскі і,

калі б павесіць на будынкумэмарыяльную табліцу,кожны беларус, трапіўшы ўЛёндан, ушаноўваў бы сла-вутага земляка прыстойнайколькасьцю кухляў «Гінэсу»ці кілішкаў чаго мацнейша-га. Бармэн прыкметна па-жвавеў і неўзабаве вярнуўсяз гаспадаром пабу. Першымпытаньнем у таго было:колькі на сьвеце беларусаў?

У брытанскай сталіцыРыпінскі апынуўся пасьляўдзелу ў вызвольным паў-станьні 1831-га і трыццацігадоў эміграцыі ў Парыжы.Лёндан прынёс яму вядо-масьць як мастаку і фато-графу (у Тотэнгэмскім му-зэі дагэтуль захоўваюццагравюры зь ягоных кар-цінаў).

Заснаваўшы ўласнуювольную друкарню, былы інсургент разам з польскімівершамі надрукаваў у ёй сваю беларускамоўную раман-

тычную баляду «Нячысь-цік» — пра селяніна Мікіту,што «меў жонку, як зьмяю»,а таксама парсючка, якогагаспадару собіла забіць накаўбасы акурат у Вялікіпост, пасьля чаго, натураль-на, і зьявіўся ўсьцешаны ня-чысьцік...

Дзякуючы гэтаму твору зсуровай, але справядліваймаральлю (ня еж у пост ска-ромніны) АляксандраРыпінскага лічаць адным зстваральнікаў жанру баля-ды ў нашай літаратуры.

Дарэчы, у друкарні Ры-пінскага ўпершыню паба-чыў сьвет хрэстаматыйныверш Паўлюка Багрыма«Зайграй, зайграй, хлопчамалы...».

Вярнуўшыся па амністыі на радзіму і жывучы падстрогім наглядам паліцыі, колішні паўстанец канчатко-ва ўсьвядоміў сябе як беларускага культурнага дзеяча іпрацаваў над гісторыяй айчыннай літаратуры.

На жаль, мэмарыяльнай табліцы на доме, дзе ха-валіся ад дажджу Мальдзіс і Пікарда, дагэтуль няма. Алепаб, паверце, па-ранейшаму на месцы.

АляксандарРыпінскі

Аляксандар Рыпінскі1811, в. Кукавячына,цяпер Віцебскі раён —1900 (?),маёнтак Страганы,цяпер Лёзьненскі раён

Лёндан прынёс АляксандруРыпінскаму вядомасьць якмастаку і фатографу

4746 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚ i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

Днямі мне патэлефанаваўюнак з «Маладога фронту». Яго — каб выпусьціць зна-чок або паштоўку — цікавіў партрэт Францішка Савіча.Мусіў расчараваць суразмоўцу — ніякіх выяваў Савічане захавалася, але ўвага нашай моладзі да гэтай леген-дарнай асобы цалкам зразумелая.

Ягонае кароткае, вірлівае й авантурна-ахвярнаетрыццацігадовае жыцьцё прайшло пад знакам змагань-ня з царскай тыраніяй і расейскімі калянізатарамі. Усваіх раньніх успамінах ён напіша, што найзапаветней-шай яго мараю з малых гадоў была свабода Айчыны.

Дзеля яе студэнтам Вілен-скай мэдычна-хірургічнайакадэміі ён стварыў зь сяб-рамі Дэмакратычнае тава-рыства, якое абвясьціла ся-бе спадкаемцам справы фі-ляматаў. Францішак напісаў

для таварыства статут пад назовам «Прынцыпы дэма-кратызму», а таксама адозву-праклямацыю «Заўвагі прамаральную вайну народу з дэспатызмам». Своеасаблівайпраклямацыяй быў і яго верш «Там, блізка Пінска, нашырокім полі»:

Ліцьвін, валынец, падайце ж мне рукі,Так — прысягаем на Госпада Бога,Царам на згубу, панам — для навукі,Што на той зямлі не паўстане і нога —Ані гэта паганска, ані гэта тыранска...

У 1837-м Савіч кансьпірацыйна сустрэўся з Сымо-нам Канарскім, адным з кiраўнiкоў вызвольнагапаўстаньня 1831 году, што прыбыў з-за мяжы дзеля раз-гортваньня вызвольнага руху на беларускіх і ўкраінскіхземлях. Праз год Канарскага высачылі й арыштавалі ўВільні. Неўзабаве за кратамі апынуўся і Савіч. Канар-скага расстралялі, а Савіча выслалі на Каўказ у салдаты.(Нашых маладафронтаўцаў не высылаюць на сучасную

каўкаскую вайну, што ёсьць бясспрэчнай заваёваю аба-роненай — у тым ліку і зь іхняй дапамогаю — незалеж-насьці.)

Лічачы ўдзел у захопніцкай вайне супраць вальна-любных горцаў несумяшчальным з сваімі пераканань-нямі, Францішак некалькі разоў наважваўся на ўцёкі.Аднойчы ён, пакінуўшы на беразе Цераку разьвіталь-ную цыдулку, пасьпяхова інсцэнаваў самагубства, аднакпазьней быў схоплены памежнай вартай і зноў здадзе-ны ў салдаты. Падчас другіх уцёкаў ён пашкодзіў нагу інадоўга затрымаўся ў жытомірскім мястэчку Янушпаль,дзе адкрыў мэдычную практыку ды праславіўся як та-ленавіты лекар.

Калі Савіч, заслужыўшыпоўны давер мясцовых ула-даў, ужо атрымаў замежныпашпарт і рыхтаваўся па-кінуць Расейскую імпэрыю,у мястэчка прыйшла халера.Ратуючы іншых, ён невы-лечна захварэў сам...

ФранцішакСавіч

Францішак СавічКаля 1815, в. Вяляцічы,цяпер Пінскі раён —каля 1845, мяст.Янушпаль,цяпер Іванопаль,Чуднаўскі раён, Украіна

Бэрнардынскі мост у Вільні

4948 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚ i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

Завёўшы альбом, дзе будзе-це зьбіраць запісы людзей вядомых і проста сваіх знаё-мых, вы зробіце абсалютна правільна.

Калі-небудзь ваш альбом станецца гістарычнайкрыніцаю, а магчыма, і каштоўным літаратурнымпомнікам.

Найлепш пацьвердзіць мае словы мог бы пісьмень-нік і паўстанец Арцём Вярыга-Дарэўскі.

У 1850-я гады ягонае імя ведалі ў адукаваных колахзначна далей за роднае Прыдзьвіньне, дзе пісьменьнікмеў паблізу Віцебску фальварак Стайкі.

Арцём быў карэспандэн-там віленскіх, варшаўскіх іпецярбурскіх газэтаў і ча-сопісаў.

Ягоныя паэмы, гутаркі йдраматургічныя творы, няздолеўшы прарвацца празцэнзурныя рагаткі, шырокаразыходзіліся па краі ў ру-капісах.

Зьместам жыцьця Вя-рыгі-Дарэўскага стала пра-ца дзеля Беларусі. «Зь Бела-рушчынай не разбратаўся.Гэта мой ідэал», — пісаў ёну адным зь лістоў, кратаю-чы сваю мэфістофэлеўскуюбародку.

Шырокае водгульле атры-мала яго паездка ў 1858-му Вільню, дзе падчас сустрэ-чаў з калегамі й аднадум-цамі Ўладзіславам Сыра-

комлем, Адамам Кіркорам, Вінцэсем Каратынскім ізьявіліся першыя запісы ў знакамітым Арцёмавым«Альбоме».

Фрагмэнты свайго перакладу «Пана Тадэвуша»пакінуў там у дні наведваньня Вярыгам Менску Дунін-Марцінкевіч.

Як толькі на пачатку 1860-х у Віцебску пачаліся па-трыятычныя маніфэстацыі, уладальнік Стайкаў такса-ма зьняў зь сьцяны канфэдэратку.

Жандарскае назіраньне не спыніла Арцёма і ў 1863-м,калі ён стаў адным з натхняльнікаў і кіраўнікоў вызволь-нага змаганьня на Віцебшчыне.

Пасьля арышту, цягам двухгадовага сьледзтва ён тры-маўся ня толькі мужна, але і ўмела, захаваўшы шматякія зьвесткі пра паўстаньне ў таямніцы. Вайсковы судадмераў яму восем гадоў катаргі.

У Сібіры (дзе разам зь ім была дачка Габрыеля) — іна катаржных работах на саляварным заводзе ўваЎсольлі, і на пасяленьні ў Іркуцку, i ў свае апошнiя гадына залатых сiбiрскiх капальнях — ён не адклаў убокпяро, заслужыўшы ў палітвысланцаў імя Вайдэлёт Бе-ларусі.

Нейкі час Вярыга-Дарэўскі лічыўся адным зь вера-годных аўтараў паэмы «Тарас на Парнасе». Гэтая вэрсіяня вытрымала праверкі часам, але і без таго ён пакінуўбагатую спадчыну: вершы, драмы, падарожныя нататкі,першы пераклад Міцкевічавага «Конрада Валенрода»,паэму «Ахульго», прысьвечаную змаганьню горцаў начале з Шамілем...

Большая частка ягоных рукапісаў ня знойдзеная і,хочацца верыць, яшчэ чакае дасьледнікаў у архіўныхсховішчах.

А вось «Альбом» шчасьліва дайшоў да нашых дзён.

АрцёмВярыга-

Дарэўскі

АрцёмВярыга-Дарэўскі4.11.1816, мяст. Кублічы,цяпер Вушацкі раён —1884, Сібір, Расея

5150 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚ i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

Дваццаць гадоў таму ён стаўгероем аднаго з маіх першых гістарычных апавядань-няў — «Пакуль ня згасла сьвечка». Яно нарадзілася ўбяссонную ноч на вагоннай паліцы цягніка, які вёз мянена радзіму Незабытоўскага ў нясьвіскую вёску Смалічы,адкуль родам і мая жонка Валянціна.

Кароткай ліпеньскай ноччу 1847 году на мяжыАўстрыі й Расеі каля мястэчка Радзівілава мясцовы пры-стаў перахапіў фурманку з трыма мяхамі кантрабанды.Выпадак можна было б запісаць у разрад банальных,каб гэтым разам, апрача звычайных тавараў, царскія

служакі не знайшлі нечагабольш істотнага, а менавіта— кнігаў і рукапісаў, дзераз-пораз сустракаласяпрозьвішча абшарнікаАляксандра Незабытоўска-га, які напярэдадні перасёк

мяжу, вяртаючыся з падарожжа па Эўропе ў свой ма-ёнтак Смалічы пад Нясьвіжам.

Справаю ўладальніка незвычайнае кантрабанды не-адкладна заняўся сам начальнік дзейнай арміі генэрал-фэльдмаршал Паскевіч. Зь ягонай канцылярыі выйшаўадрасаваны віленскаму генэрал-губэрнатару ліст аб тым,што затрыманыя паперы выкрываюць Незабытоўскагаў «лютой ненависти» да ўраду, пошуках сродкаў длязьнішчэньня існага ладу і напісаньні заклікаў з мэтаюўзбунтаваць «западные провинции», каб адарваць іх адРасейскае імпэрыі.

Аляксандар апынуўся ў адзіночнай камэры № 13колішняга дамініканскага кляштару ў Вільні. Нагляд-чыкам забаранілі размаўляць зь вязьнем, што, паводлечутак, напісаў нейкія крамольныя кнігі. Гэта былапраўда: пяру Незабытоўскага, які ў творах пасьлядоўнаназываў сябе ліцьвінам, належала сем ананімна выдад-зеных у Вільні й Парыжы кнігаў, у тым ліку мэмуарыпра вызвольнае паўстаньне 1831 году і раман-утопія

«Мары пра каханьне, славуі свабоду». Менавіта за дваапошнія творы маладыпісьменьнік, філёзаф і гісто-рык атрымаў ад царскагаправасудзьдзя пазбаўленьнешляхецкіх правоў і двац-цаць гадоў катаргі.

Так у імпэрыі судзілі са-мых небясьпечных дзяр-жаўных злачынцаў.

Аднак адмераны тэрмінужо не палохаў безнадзей-на хворага на сухоты валь-надумцу. 25 сакавіка 1849году Аляксандра Незабы-тоўскага таемна пахавалі натурэмных шпітальных мо-гілках. На матэрыялах су-довай справы зьявіўся грыф:«Захоўваць вечна».

Дзекабрыст Міхаіл Лу-нін аднойчы афарыстычназаўважыў, што ў Расеі два праваднікі: язык — да Кіева,а пяро — да Шлісэльбургу. Расейскi пiсьменьнiк i фiлё-заф Аляксандар Герцэн удакладніў гэтае выслоўе: «Во-рагі нашы ніколі не разьдзялялі слова і справу і за словакатавалі часта яшчэ больш жорстка, чым за справу».

На абшарах былой Расейскай імпэрыі гэтае назірань-не, як выглядае, не састарэла і сёньня.

АляксандарНезабытоўскі

АляксандарНезабытоўскі2.10.1819, в. Смалічы,цяпер Нясьвіскі раён —21.3.1849, Вільня

Вуліца Вастрабрамская ў Вільні.Літаграфія сярэдзіны ХІХ ст.

5352 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚ i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

Ці кожны з нас бяз розду-му адкажа, які дзень свайго жыцьця лічыць най-шчасьлівейшым? Граф Яўстах Тышкевіч ведаў адказ нагэтае пытаньне. Для яго такі дзень быў пазначаны ад-крыцьцём створанага ім Віленскага музэю старажыт-насьцяў. Тады, у 1856-м, на знак прызнаньня заслугаў угісторыі й археалёгіі Пецярбурская акадэмія навук аб-рала ліцьвінскага арыстакрата сваім ганаровым сябрам.

У той дзень граф згадваў фамільны палац у Лагой-ску, першыя самастойныя раскопкі, для якіх, апрачасродкаў, трэба была і мужнасьць, бо тамтэйшыя загад-

кавыя «капцы-курганы»традыцыйна лічыліся неда-тыкальнымі.

Ён ня ведаў, што зусімхутка справа ягонага жыць-ця будзе перакрэсьленая ад-ным узмахам пяра расей-скага генэрал-губэрнатараМіхаіла Мураўёва.

Над даляглядам айчын-най гісторыі ўздымаліся на-вальнічныя хмары 1863-га.Ідэі паўстанцаў былі блізкіябольшасьці супрацоўнікаўмузэю й створанай пры імВіленскай археалягічнайкамісіі. Ці трэба зьдзіўляц-ца, што ўлады на чале зцарскім сатрапам, якогапразвалі вешальнікам, уба-чылі ў музэі «гнездо анти-российской интриги». Экс-пазыцыю было загаданапрыстасаваць «для демонст-рации живых свидетельствискони присущей здешне-

му краю русской жизни». Відаць, дзеля таго, каб адшу-каць гэтыя сьведчаньні, найбольш каштоўныя экспана-ты адправілі ў Маскву. (І цяпер у Дзяржаўным гіста-рычным музэі Расеі выстаўленая, да прыкладу, унікаль-ная аршанская кальчуга з славянскімі пісьмёнамі з ка-лекцыі Тышкевіча.) Апрача ўсяго, на Тышкевіча абры-нуліся й нападкі зь іншага боку: палякі абвінавачваліяго ў «ліцьвінскім патрыятызьме» й «сэпаратызьме»...

На схіле дзён Яўстах Тышкевіч — сябра Лёнданска-га археалягічнага інстытуту і Стакгольмскай кара-леўскай акадэміі — пачуваўся забытым і адарваным адулюбёнай справы. Засталіся ў рукапісах «Матэрыялы данашай гісторыі», аб’ёмны том гістарычных дакумэнтаў...

Рыцара навукі пахавалі ў Вільні побач з паэтамУладзіславам Сыракомлем.

Калі трапіце ў Лагойск,паспрабуйце высьветліць умясцовых жыхароў, што імвядома пра графа ЯўстахаТышкевіча. Магчыма, вампашанцуе больш, чым мне.

ЯўстахТышкевіч

Яўстах Тышкевіч18.4.1814, Лагойск —8.9.1873, Вільня.Пахаваны на віленскіхмогілках Росы

Экспазыцыя Віленскага музэю старажытнасьцяў.Літаграфія сярэдзіны ХІХ ст.

5554 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚ i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

Ня ведаю, як вам, а мне бяс-концыя пералікі тых, каго Беларусь з розных прычы-наў аддала іншым народам і культурам, ужо даўно набіліаскоміну. Здаровае нацыянальнае пачуцьцё хоча ўведацьіншае: каго сьвет даў нам? Каго Літва-Беларусь уцягну-ла ў магічнае кола сваёй гісторыі й культуры? Гэтыя,дарэчы, не такія ўжо й малалікія прыклады, натхняюцьмяне нязьмерна больш.

Гуляючы па Пляса дэ Каталюнья ў Барсэлёне, я ду-маў пра тое, што там 185 гадоў таму прыйшоў на сьветДжузэпэ Ахіла Банольдзі — сьпявак і танцор, талентам

якога некалі захапляўсяўвесь край, паплечнік Калі-ноўскага, паўстанец 1863году...

Італійская тэатральнаясям’я Банольдзі шмат ванд-равала з опэрнымі трупамі

па Эўропе. Выхаванец Лязанскага ўнівэрсытэту, Ахіла ў1840-я гады апынуўся ў Вільні.

Сяброўства з кампазытарам Станіславам Манюш-кам, зь лінгвiстам і фальклярыстам Янам Карловічам,сама атмасфэра нашай старажытнай сталіцы зрабілаіталійца ліцьвінскім патрыётам.

У 1862-м Банольдзі разам з Канстанцінам Калі-ноўскім, Людвікам Зьвяждоўскім ды іншымі лідэрамівызвольнага руху ўвайшоў у цэнтар падрыхтоўкіпаўстаньня — Літоўскі камітэт.

На перамовах з Варшавай ён адстойваў самастой-насьць земляў былога Вялікага Княства Літоўскага іправа яго народаў на незалежнасьць. У заснаванай імфотамайстэрні рыхтаваліся нелегальныя выданьні.

У лютым 1863-га яго арыштавалі і кінулі ў сутарэньніТроцкага замку. Ад шыбеніцы ўратавалі наладжаныясябрамі дзёрзкія ўцёкі. Часовы паўстанцкі ўрад пры-значыў яго сваім прадстаўніком за мяжой, даручыўшызакупы зброі...

Пасьля паразы паўстань-ня ён трымаў у Парыжымоднае фотаатэлье, што даз-валяла ня думаць пра хлебнадзённы. Меў посьпех ужанчын. Але погляды Ба-нольдзі зноў і зноў прыму-шалі шукаць сустрэчаў зтакімі ж эмігрантамі-вы-гнанцамі.

Падчас Парыскай каму-ны ў людзей гэткага кштал-ту быў адзіны шлях — на ба-рыкады, што ўвасаблялі ўіхніх вачах змаганьне зьлюбой — і сацыяльнай, і на-цыянальнай — несправядлі-васьцю.

Банольдзі камандуе швадронам у арміі, якой кіра-ваў яшчэ адзін наш суайчыньнік — генэрал Валер Уруб-леўскі.

У перапынках паміж баямі парыскія вуліцы й пля-цы чулі цудоўны Ахілаў голас.

Ён сьпяваў для сваіх жаўнераў на дзесяці мовах, алез асаблівым пачуцьцём — беларускія песьні на вершыЯна Чачота.

Ягоная песьня абарвалася на пяцідзясятым годзежыцьця.

Паміраючы ад ранаў, ён мроіў Вільню.

АхілаБанольдзі

Джузэпэ Ахіла ЭльміраБанольдзі1821, Барсэлёна,Гішпанія —1871, Парыж, Францыя

5756 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚ i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

Гледзячы на партрэты кі-раўнікоў паўстаньня 1863 году, я міжволі лаўлю сябена думцы, што дагератып Рамуальда Траўгута трапіў угэтую галерэю выпадкова.

Траўгут зь ягонай акуратнай шчотачкай вусоў і эле-ганцкім пэнснэ больш за ўсё нагадвае мне маладогапрафэсара.

Між тым у яго, выпускніка Сьвіслацкай гімназіі (тойсамай, дзе пазьней вучыўся Каліноўскі), былі іншыяўнівэрсытэты.

Траўгут ужо ў дзевятнаццаць гадоў паступіў на вай-сковую службу. Браў удзел уКрымскай кампаніі, а ўтрыццаць шэсьць у чынепадпалкоўніка выйшаў у ад-стаўку і пасяліўся ў палес-кім маёнтку Востраў.

Да паўстаньня ў Польш-чы й Літве-Беларусі заста-валіся лічаныя месяцы. Бы-лы баявы афіцэр выдатнаразумеў, што перамагчывелізарную вайсковую ма-шыну царскай імпэрыі не-магчыма, але, калі прыйш-ла пара, бяз роздуму зрабіўсвой выбар.

Ачолены Траўгутам украсавіку 1863-га кобрын-скі аддзел інсургентаў пра-вёў некалькі пасьпяховыхнападаў на расейскіх

карнікаў, а таксама ўзяў удзел у баявым рэйдзе наПiншчыну i паўночную Валынь.

Пасьля жорсткіх баёў у антопальскіх лясах у Пецяр-бург пайшла ўзрадаваная рэляцыя, што адзін з самыхнебясьпечных паўстанцкіх камандзіраў забіты.

Але Траўгут застаўсяжывы. Яго ўратавала ўсваім маёнтку маладая су-вязная паўстанцаў ЭлізаАжэшка, будучая вядомаяпісьменьніца.

У яе карэце пад выгля-дам сваяка Траўгут здолеўдабрацца да Варшавы. Неў-забаве ён узначалiў патрыя-тычны Нацыянальны ўрад iстаў на чале ўсяго паў-станьня...

Ён адмовіўся выехаць замяжу і мужна ішоў насуст-рач непазьбежнасьці.

Увесну 1864-га Траўгута схапілі, а ў жніўні ён, па-гардліва зірнуўшы на ката, узышоў у Варшаўскай цыта-дэлі на эшафот.

У горадзе Сьвіслачы, апрача помніка Леніну, ёсьць іпомнік Рамуальду Траўгуту. Побач, у тым самым сквэ-ры, — бюст Кастуся Каліноўскага.

Відаць, такая вялікая канцэнтрацыя паўстанцкіх пра-вадыроў камусьці падалася надзвычай небясьпечнай,і пры канцы XX стагодзьдзя па суседзтве з Траўгутам іКаліноўскім уладкаваўся адноўлены бюст Ёсіфа Сталіна.

РамуальдТраўгут

Рамуальд Траўгут16.1.1826,в. Шастакова, цяперКамянецкі раён —5.8.1864, Варшава,Польшча

Эліза Ажэшка. 1866

5958 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚ i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

Ён з тых, чыё жыцьцё я,спрабуючы адказаць на розныя няпростыя пытаньні,прымяраю да сябе.

Ягоным бацькам быў славуты гісторык Тэадор Нар-бут. Напэўна, якраз гісторыя, якую Цыцэрон назваўнастаўніцаю жыцьця, і выхавала ў Людвіка патрыятызмі самаахвярнасьць.

Ужо ў васямнаццаць гадоў ён, вучань апошняе кля-сы Віленскай гімназіі, быў арыштаваны за спробу ства-рыць таемную антырасейскую арганізацыю з мэтаювызвольнага паўстаньня. Справа зацікавіла самога Міка-

лая І. Рэзалюцыя цара, не-здарма празванага Палкі-ным, была надзвычай жор-сткаю: пакараць розгамі йаддаць у салдаты.

Юнака чакала нясьцерп-на цяжкая васьмігадовая

служба салдата-штрафніка. У лістах з Каўказу, дзе вая-ваў яго полк, Людвік прасіў прыслаць валошку ці кала-сок з родных палёў. Даслужыўшыся да званьня пра-паршчыка, ён неадкладна скарыстаўся правам афіцэрана адстаўку і вярнуўся ў Беларусь.

Лёс падараваў яму шчасьце з маладой жонкаюАмэліяй. Але сямейная ідылія была нядоўгай: у краірыхтавалася паўстаньне...

Блізка знаёмы з Каліноўскім, Людвік узначаліў інсур-гентаў у Лідзкім павеце. Аддзел Нарбута, аснову якогаскладалі сяляне, быў, бадай, самым баяздольным ува ўсімкраі.

Пасьля некалькіх перамогаў над расейскімі кар-нікамі паўстанцкія ўлады надалі Людвіку званьне пал-коўніка, а генэрал-губэрнатар краю Назімаў прызначыўза ягоную галаву буйную грашовую ўзнагароду і кінуўсупраць трох сотняў змагароў, узброеных толькi косамій паляўнічымі стрэльбамі, дзьве тысячы салдат і каза-коў.

На пачатку траўня 1863-га ў Дубіцкім лесе над ра-кой Котраю Людвік, якога адзін з сучасьнікаў назваў«выразьнікам духу і гераізму эпохі», уступіў у свойапошні бой.

Праз год пасьля паўстаньня знакаміты беларускімастак, італіец з паходжаньня, Міхал Андрыёлі, які ва-яваў пад камандаваньнем Людвіка, створыць вядомыграфічны твор, прысьвечаны сьмерці Нарбута. Існуедумка, што сярод паўстанцаў на карціне паказаны іФранцішак Багушэвіч, які змагаўся ў тым самым аддзе-ле.

ЛюдвікНарбут

Людвік Нарбут7.9.1832, в. Шаўры,цяпер Воранаўскі раён —4.5.1863, в. Дубічы,цяпер Літва

Сьмерць Людвіка Нарбута каля Дубічаў.Літаграфія Міхала Эльвіра Андрыёлі. 1864—1865

6160 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚ i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

Вас калі-небудзь арыштоў-валі за вашыя погляды? У сёньняшняй Беларусі шматхто на гэтае пытаньне адкажа станоўча і зразумее па-чуцьці тых студэнтаў, гімназістаў, маладых службоўцаў— сяброў таемнага Братняга саюзу літоўскай моладзі,якіх у 1849-м паліцыя забірала ў Вільні, Менску, Горадні,Слоніме, Наваградку...

Ці ня самым юным зь дзьвюхсот прыцягнутых дасьледзтва патрыётаў быў віленскі навучэнец ФлярыянДаноўскі. Праз васямнаццаць бясконцых турэмныхмесяцаў гэты яшчэ амаль хлопчык з адухоўленым, лету-

ценным абліччам і такойсамай душою выслухаў вы-рак ваеннага трыбуналу:пятнаццаць гадоў катаргі.

Перш чым закаваць шас-наццацігадовага Флярыянаў кайданы і адправіць на

этап, яго прагналі праз шыхт салдатаў з шпіцрутэнамі.Напачатку ён, прыкуты да тачкі, працаваў у вусь-

цішных Нерчынскіх капальнях. Але ў кагосьці з началь-

ства здрыганулася сэрца:юнака раскавалі й перавяліна пасяленьне ў Табольск.

Пры канцы 1850-х гадоўсябры Братняга саюзу літоў-скай моладзі па амністыівярталіся ў родныя мясь-ціны. Аднак, думаючы, штодух нядаўніх катаржанаўзламаны, каляніяльныя ра-сейскія ўлады пралічыліся.

У красавіку векапомнага1863-га Даноўскага зноўсхапілі за прыналежнасьцьда паўстанцкай арганізацыі.Усе спробы царскіх катаўвырваць прызнаньне былімарныя. Тады Флярыянападвялі да шыбеніцы. «Табетолькі 29 гадоў, усё жыцьцё наперадзе, — сказаў ра-сейскі капітан. — Усяго некалькі імёнаў і адрасоў...» —«Ня ведаю», — адказаў Даноўскі. На шыю накінулі пят-лю й душылі да страты прытомнасьці...

У траўні 1864-га — новы арышт. Пасьля двух гадоўастрогу — высылка ў Сібір.

Вярнуўшыся празь дзесяць гадоў на радзіму, ён знай-шоў прытулак у Прынара-чанскім краі ў маёнтку Ка-ралiнова мастака АльфрэдаРомэра, які ўвекавечыў Да-ноўскага ў адным з сваіхпартрэтаў.

Магілаю гэтага чалавека-легенды апякуецца сёнь-няшні калега Ромэра АлесьЦыркуноў, што пасяліўся ўтых мясьцінах.

ФлярыянДаноўскі

Флярыян Даноўскі1834, Панявежы,Літва —6.3.1902,маёнтак Каралінова,цяпер Пастаўскі раён.Пахаваны на Канябіцкіхмогілках паблізув. Камаі, Пастаўскі раёнСутычка касінераў з царскай пяхотай

Верагодны партрэт ФлярыянаДаноўскага

6362 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚ i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

Яны былі розныя — векам,прафэсіяй, характарам. Іх збліжала адно — непрыняць-це расейскай улады, якая вырвала радзіму з эўрапей-скай цывілізацыі. У 1863-м яны, ведаючы, на што ідуць,абнялі мацярок, сясьцёр і каханых і ступілі насустрачлёсу.

Тое паўстаньне застанецца адным зь нешматлікіх угісторыі ХІХ стагодзьдзя прыкладаў, калі, у існасьці, куп-ка ўзброеных людзей, баронячы сваю чалавечую й на-цыянальную годнасьць, кінула выклік велізарнай імпэ-рыі. Тры эўрапейскія народы — беларусы, палякі й лі-

тоўцы — коштам жыцьцяўсваіх найлепшых сыноў вы-казалі пратэст расейскамуабсалютызму і дэспатызму,засьведчыўшы прыхіль-насьць да канстытуцый-насьці й дэмакратыі.

Выпускнік Маскоўскагаўнівэрсытэту Цэлястын Цэ-ханоўскі працаваў лекараму Горадні, меў добрую рэпу-тацыю й багатую практыку,сачыў за навінамі ў мэды-цынскай навуцы.

Але ў ягоных доктарскіхсаквах часам ляжалі нятолькі лекі ды інструмэнты.

Цэлястын уваходзіў у Гарадзенскую рэвалюцыйна-дэ-макратычную арганізацыю, створаную КастусёмКаліноўскім і Валерам Урублеўскім дзеля падрыхтоўкіпаўстаньня.

Калі яно пачалося, Цэханоўскага прызначылі паў-станцкім грамадзянскім начальнікам Горадні. У ягокампэтэнцыі была вэрбоўка людзей у аддзелы інсурген-таў, забесьпячэньне іх зброяй і рыштункам, пашырэнь-не газэтаў і праклямацыяў.

У ліпені 1863-га Цэлястына схапіла паліцыя. Заслугідоктара перад паўстаньнем царскі суд ацаніў сьмярот-ным пакараньнем, якое ў выніку хадайніцтва сваякоўзамянілі дваццацьцю гадамі катаргі. Ён будаваў Круга-байкальскі паштовы тракт, потым быў штатным лека-рам Аляксандраўскага вінакурнага заводу, маючы прак-тыку яшчэ больш багатую, чым у Горадні, — сотні зьня-воленых.

Пасьля адбыцьця пакараньня былы паўстанец за-стаўся ў Сібіры і знайшоў апошні зямны прыстанак уІркуцку. Цяпер там дзейнічае адно з самых вялікіх івядомых у Расеі беларускіх культурных таварыстваў,якое мае імя іншага змагара 1863 году і нашага суай-чыньніка Яна Чэрскага. Алеслава гэтага ўсясьветна зна-нага геоляга і географа непавінна захінуць памяці прадоктара Цэлястына Цэха-ноўскага, паўстанцкага гала-вы вольналюбівай Горадні.

ЦэлястынЦэханоўскі

Цэлястын Цэханоўскі1835, маёнтак Горлава,цяпер в. Горлаваў Дрыбінскім раёне —10.1.1906, Іркуцк, Расея

Паўстанцкі лязарэт. 1863

6564 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚ i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

У чэрвені 1863-га Менскабляцела вусьцішная вестка пра расстрэл царскімікарнікамі маладога афіцэра Міхала Цюндзявіцкага,сына маршалка Барысаўскага павету пана Мэльхіёра.

Такой была цана беларускага слова і беларускайдумкі, напіша пазьней адзін зь біёграфаў патрыёта.

Галоўнай віною дваццацісямігадовага «асабліва не-бясьпечнага злачынцы» сталася пашырэньне першай не-легальнай беларускай газэты «Мужыцкая праўда», вы-даванай Кастусём Каліноўскім.

Сьледзтва высьветліла, што ў карчме барысаўскайвёскі Камень Цюндзявіцкіпрачытаў адозву паўстанц-кага правадыра тамтэйшымсялянам.

Гэта быў першы сьмя-ротны вырак, выкананы ўтым змагарным годзе ў на-

шай цяперашняй сталіцы. Усе тры месяцы, пакуль раз-глядалася справа, менчукі спадзяваліся на вызваленьнеарыштанта — дарэчы, выхаванца Пецярбурскага кадэц-кага корпусу. Аднак начальнік «Северо-Западного края»Мураўёў рабіў стаўку на максымальную жорсткасьць.Расстрэл, які адбыўся ў раёне вуліцы Серпухаўскай (ця-пер Валадарскага), меў паказальны характар і павіненбыў запалохаць гарадзкое жыхарства.

Але каты жорстка памылiліся. Каля сьвежай магілыадразу ж пачаліся штовечаровыя маніфэстацыі. Менчукіатулялі месца пахаваньня з трох бакоў, і толькі з чаць-вертага нэрвова пераступалі з нагі на нагу расейскія вар-тавыя. Надыходзіў момант, калі людзі ўкленчвалі.Малітвы зьмяняліся песьнямі, а затым чыё-небудзь дзіцязьбірала букеты прынесеных кветак і аздабляла імімагілу.

Відэакамэраў у жандарскіх агентаў тады не было,таму прысутных яны проста перапісвалі. Удзел у мірныхпратэстах служыў падставаю для арышту, ды маніфэс-

тацыі не спыняліся, і ўлады мусілі перапахаваць целарасстралянага інсургента.

Празь некалькі дзесяцігодзьдзяў, у 1906-м, іншыпрадстаўнік роду Цюндзявіцкіх — Віктар — выдасьцьпа-беларуску кніжку «Аб чым сёньня гамоняць у насна Беларусі», увесь наклад якой будзе сканфіскаваны.

Яшчэ праз сто гадоў прафэсар Адам Мальдзіс прапа-нуе ўсталяваць на месцы пакараньня сьмерцю МіхалаЦюндзявіцкага мэмарыяльны знак. Якой будзе рэакцыяцяперашніх уладаў, здагадацца няцяжка.

МіхалЦюндзявіцкі

Міхал Цюндзявіцкі1836, Барысаўскі павет —2.6.1863, Менск.Месца пахаваньняневядомае

Арыштаваны паўстанец на гарадзкой вуліцы. Тагачасны малюнак

6766 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚ i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

Мне ўяўляецца, як агалом-шыў яго прыезд у 1860-м на радзіму бацькі, каб пра-цягваць мастацкую адукацыю ў славутай Акадэміі Сьвя-тога Лукі ў Рыме.

Паўднёвае сонца, насычаныя колеры, помнікі былыхстагодзьдзяў... Але думка пра тое, што гэтая зямля можастаць новай Айчынай, толькі мільганула і растала лёг-кай аблачынкаю.

Домам была Беларусь, а родным горадам — любаяВільня, у лябірынце чыіх вулачак заблукаўшы, можна,здаецца, сустрэць самога сябе.

Вільня ўсё больш уладнаклікала назад. Пагатоў сяб-ры ўжо вызначалі там датупачатку паўстаньня.

Андрыёлі падзяляў по-гляды таго крыла патрыё-таў, якіх называлі «чырво-нымі» — Кастуся Каліноў-скага, Валера Ўрублеўскага,яшчэ аднаго італійца пакрыві й ліцьвіна па духуАхіла Банольдзі, якія ма-рылі пра дэмакратычныязьмены, у выніку якіх наро-ды былой Рэчы Паспалітай,вырваўшыся з Расейскайімпэрыі, здолеюць самі вы-рашаць свой лёс.

Ён ваюе ў аддзеле аднагоз кіраўнікоў паўстаньняЛюдвіка Нарбута.

Падзеі і ўражаньні тыхзмагарных месяцаў абу-мовілі й патас, і рамантыч-ную танальнасьць твор-часьці Андрыёлі.

Здолеўшы пасьля паўстаньня ўцячы з царскае тур-мы, мастак жыве ў Лёндане й Парыжы. Тым часам да-туецца яго графічная праца «Сьмерць Людвіка Нарбу-та каля Дубічаў».

Невялікі аддзел інсургентаў вядзе жорсткі бой зшматкроць большымі сіламі расейскіх карнікаў. Поплечз шляхцічамі б’юцца сяляне ў кажушках. Цяжка пара-ненага камандзіра паўстанцы на руках нясуць у лес. Ягопакідаюць апошнія сілы, але іх яшчэ стае на тое, кабрука не выпусьціла пісталета.

Твор з разраду тых, куды ў маленстве хочаццатрапіць, каб дапамагчы «нашым».

Душа мастака бунтуе супраць спакойнага жыцьця ўэўрапейскіх сталіцах.

Ён кідае выклік лёсу, вяртаецца на радзіму і — трап-ляе ў рукі жандараў. Пяцігадовая высылка ў Вятку зда-ецца цэлай вечнасьцю. Суцеху дае толькі маляваньнеды заняткі з таленавітымі мясцовымі маладзёнамі. Іхзавуць Віктарам і Апалінарыем. Прозьвішча — Васьня-цовы...

У «залатым запасе» вялікай творчай спадчыны Міха-ла Андрыёлі — дрэварыты да паэмаў Адама Міцкевіча«Конрад Валенрод» і «Пан Тадэвуш», а таксама буйныгістарычны цыкль («Сьмерць князя Кейстута», «Бітваліцьвінаў з крыжакамі», «Гусьляр», «Хрышчэньнеліцьвінаў»), які абуджаў нацыянальную сьвядомасьцьжыхароў краю.

Лёс адмераў яму крыху болей за паўстагодзьдзя. Ге-роямі ягоных твораў найчасьцей былі асобы, надзеле-ныя шляхетным, рыцарскім духам. Па-рыцарску пра-жыў жыцьцё й сам Андры-ёлі. Італіец, якога Беларусьзрабіла сваім мастаком.

МіхалАндрыёлі

Міхал ЭльвіраАндрыёлі14.11.1836, Вільня —23.8.1893, Варшава,Польшча

6968 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚ i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

Няхай даруюць мне знаё-мыя вязьні турмы на менскай вуліцы Валадарскага, але,калі я сёньня праходжу паўзь яе муры, найперш згад-ваю ня іх, сяброў і знаёмых, а зьняволеную тут паўтарастагодзьдзя таму Камілу Марцінкевіч.

Увесну 1863 году ўвагу сьледчых судовага аддзялень-ня Віленскай ваеннай акругі прыцягнуў групавы зды-мак, знойдзены пры ператрусе кватэры-атэлье менска-га фатографа Антона Прушынскага, падазраванага ўсувязях з паўстанцамі. Рэч у тым, што чатыры чалавекіна фота былі апранутыя ў чамаркі — адзеньне, якое

насілі інсургенты. Як высь-ветліла сьледзтва, адзінаяжанчына на здымку — дач-ка «сочинителя» Дуніна-Марцінкевіча, піяністка ісьпявачка Каміла.

Выявіўшы бліскучыя му-зычныя здольнасьці ўжо ў раньнім дзяцінстве, яна звасьмі гадоў канцэртавала ў Менску, Вільні, Кіеве, Вар-шаве... У праграмах звычайна гучала музыка яе ўлюбё-ных Шапэна й Ліста і ўласныя творы. Не бяз посьпехуяна выходзіла на сцэну і як акторка — у тым ліку пад-час паказу ў Менску славутай опэры «Сялянка»(«Ідылія»), музыку да якой напісаў Станіслаў Манюш-ка, а лібрэта — бацька Камілы.

Але гэтая артыстычная натура мела й іншае жыць-цё. У 1861-м яе салён стаў месцам сходаў менскай ар-ганізацыі патрыятычнага Літоўскага камітэту, які рыхта-ваў вызвольнае паўстаньне. Неўзабаве Каміла, якая так-сама належала да нелегалаў, была арыштаваная за ўдзелу антырасейскіх маніфэстацыях і зьмешчаная ў вар’ят-ню. Пратэсты менчукоў, якія дзень пры дні прыносіліда сьценаў лякарні букеты кветак, змусілі ўлады вы-зваліць патрыётку. Аднак у лютым 1863-га яе зноў узяліпад варту. Падставай быў данос расейскага салдата, даякога Каміла зьвярнулася з просьбай прадаць зброю.

Яе трымалі ў зьняволеньні ў Пішчалаўскім замку,вядомым сёньня як Валадарка, а потым у былым кляш-тары бэрнардынаў. Там яна атрымлівала лісты з пры-знаньнямі ў каханьні ад аднаго з кіраўнікоў менскайпаўстанцкай арганізацыі Караля Станкевіча, што так-сама трапіў за краты.

Далейшы лёс Камілы вырашыў учынак, які яскравасьведчыць пра яе непахісны дух. У жніўні 1863 году звакна сваёй камэры яна кінула кветкі пад ногі паўстан-цу Яну Жмачынскаму, якога вялі на сьмяротнае пака-раньне. Адказам уладаў стала высылка дваццаціпяціга-довай Камілы Марцінкевіч пад паліцэйскі нагляд у го-рад Салікамск. Яна змагла вярнуцца толькі праз двац-цаць гадоў — каб убачыцьзямлю юнацтва і знайсьці ўёй вечны супакой.

Ці шкадавала яна пратой момант, калі яе рукакідала праз краты букет асу-джанаму на сьмерць інсур-генту?

КамілаМарцінкевіч

Каміла Марцінкевіч(у замужжы Асіповіч)Каля 1837, Менск —пасьля 1886, Вільня.Пахаваная на віленскіхмогілках Росы (?)

Каміла Марцінкевіч з бацькам (сядзіць трэцi зьлева) і групайменчукоў-патрыётаў. 1863

7170 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚ i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

Вам не даводзілася ставіцьсябе на месца нашых суайчыньнікаў, што жылі паўта-ра стагодзьдзя таму? Задумвацца аб тым, дзе вы былі бу 1863-м?

Кім вы лічыце іх, паўстанцаў? Героямі? Безразваж-нымі авантурнікамі? Вар’ятамі? Яны адказвалі на гэтыяпытаньні сваімі лёсамі.

Уявіце сябе ў натоўпе, што аднае чэрвеньскае раніцызапоўніў перад збудаваным эшафотам віленскі Лукіскіпляц.

Аўдытар пачаў чытаць прысуд, і асуджанаму — ма-ладому й пагляднаму шыра-каплечаму інсургенту — за-гадалі зьняць шапку. «Абы-дзецца! — крыкнуў ён афі-цэрам. — Ня бачу тут ніко-га больш годнага за сябе!»

Калі кат нацягваў пятлю,вяроўка парвалася, што зда-вён лічылася знакам невіна-ватасьці, але, вядома ж, пра-гучала каманда паўтарыцьэкзэкуцыю.

Студэнт юрыдычнага фа-культэту Маскоўскага ўні-вэрсытэту Баляслаў Калыш-ка браў удзел у сутычках зпаліцыяй падчас хвалявань-няў у 1861 годзе.

Пасьля гэтага ён на паўгоду прыехаў дадому, у Лідзкіпавет, дзе вёў рэвалюцыйную агітацыю ня толькі сяродсялянаў ды мяшчанства, але і сьмела заходзіў у павято-вай сталіцы ў цукроўню ды раздаваў там расейскімафіцэрам праклямацыі і памфлеты Аляксандра Герцэ-на.

У лютым 1863-га ён апошні раз зьявіўся ў Лідзе іваколіцах, каб разьвітацца з сваякамі. Баляслаў атры-

маў ад паўстанцкага кіраў-ніцтва прызначэньне ў Жа-мойць.

Хутка ягоны аддзел на-лічваў ужо некалькі сотняўстрэльбаў і косаў.

Калі ён прывёў сваіхлюдзей да Зыгмунта Сера-коўскага, што меў званьнелітоўскага ваяводы, той ура-жана ўсклікнуў: «Каб ня ба-чыў Вас перад сабою, ня даўбы веры, што Вы жывы, боз столькіх небясьпекаў хібапа небе можна было вы-рвацца!».

У змаганьні з рэгулярнайарміяй імпэрыі паўстанцымаглі дасягнуць адно часо-вых посьпехаў.

У красавіцкіх баях пад Біржамі жамойцкія інсур-генты, на чале якіх, як і ў выпадку з Калышкам, частастаялі нашы суайчыньнікі, прадэманстравалі сапраўдныгераізм.

Аднак сілы былі няроўныя. Асабліва цяжкай для зма-гароў стратаю быў захоп у палон камандзіраў — Ка-лышкі й Серакоўскага...

Баляслаў, як і Каліноўскі,назаўсёды застаўся двацца-цішасьцігадовым.

БаляслаўКалышка

Баляслаў Калышка7.8.1837,фальварак Карманішкі,паблізу Эйшышкаў,цяпер Літва —9.6.1863, Вільня.Пахаванына Замкавай гары ў Вільні

Паўстанцы 1863 году

7372 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚ i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

Спрабую ўявіць, як Калі-ноўскі адзначаў свой апошні дзень нараджэньня.

Віленскія Сьвятаянскія муры, дзе ён, хаваючыся аджандараў, жыве пад імем Ігната Вітажэнца. За мароз-нымі вокнамі крывава барвянее зара-вечарніца. Там, назахадзе, дагарае паўстаньне. Там ляснымі дарогамі ады-ходзяць у Польшчу апошнія змагары...

Магчыма, ён думае, што свабода стане бліжэйшайтолькі на вышыню паўстанцкіх магілаў.

Магчыма, ён чакае сваю Марыську чарнаброву, сваюгалубку — нарачоную Марыю Ямант.

Магчыма, якраз у той са-мы час былы паўстанцкі ка-місар Магілеўскай губэрніВітаўт Парфіяновіч называена допыце ягоны адрас ікансьпірацыйнае імя...

Да арышту застаеццанекалькі дзён, да эшафоту на Лукіскім пляцы і неўміру-часьці — некалькі тыдняў...

Апошнім часам у беларускай прэсе раз-пораз зьяў-

ляюцца артыкулы, дзе Калі-ноўскага, кіраўніка паў-станьня 1863 году ў Літве-Беларусі і прыхільніка сама-вызначэньня народаў былойРэчы Паспалітай, спрабу-юць абвясьціць «палякам»(самі палякі з паўстанцкагаВаршаўскага жонду, дарэчы,называлі яго «сэпаратыс-там»), які ў палітычных мэ-тах проста загульваў зь мяс-цовымі «мужыкамі» (ажнода таго, што выдаваў на іхмове нелегальную газэту).

Найлепшы адказ такім«гісторыкам» — ягоныяперадсьмяротныя «Лістыз-пад шыбеніцы». Янызьвернутыя да беларусаў.Яны напісаныя па-беларус-ку. Яны прысьвечаныя буду-чыні Беларусі. Яны ня стра-цілі сваёй актуальнасьці і ўнашым XXI стагодзьдзі.

Мэмарыяльная пліта навіленскіх Лукішках, дзе за-вяршыўся зямны шлях на-шага нацыянальнага героя,зьмяшчае недакладную датуягонага нараджэньня. Калі-ноўскі зьявіўся на сьвет неў 1836-м, а ў 1838 годзе. Бе-ларускую амбасаду ў Літветакія «дробязі», відавочна,не турбуюць.

КастусьКаліноўскі

Кастусь(Вікенці Канстанцін)Каліноўскі2.2.1838, в. Мастаўляны,Беласточчына —22.3.1864, Вільня.Пахаваны на Замкавайгары ў Вільні

Сьвіслацкая гімназія, у якой вучыўся Кастусь Каліноўскі.З гравюры ХІХ ст.

95i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚94 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

чаве й Смалянах, спраекта-ваў царкву ў Відзах і мност-ва іншых пабудоваў наВіленшчыне і ў Вільні, дзеназаўсёды атабарыўся напачатку 1920-х.

Калегі і вучні ведалі ягояк зацятага беларускага не-залежніка, які калісьці, жы-вучы ў Менску, рэгулярназавітваў у «Беларускую хат-ку», а пазьней выконваў аба-вязкі прадстаўніка Беларус-кай Народнай Рэспублікі ўВаршаве. Свае прыхільнікібылі і ў Лявона-літаратара,аўтара вострых і дасьціпныхпаэтычных твораў, сяродякіх вылучаецца байка«Цягне воўк — пацягнуцьвоўка».

Яшчэ адзін штрых да партрэту Лявона Вітан-Дубей-каўскага: празь некалькі гадоў пасьля сьмерці свайгонарачонага Івана Луцкевіча Лявонавай жонкаю сталаЮліяна Мэнке, віленская немка, якая ўдзельнічала ўбеларускім руху і, перажыўшы Лявона, прысьвяціла ямунапісаную па-беларуску кнігу ўспамінаў, што пабачыласьвет у пяцідзясятыя гады ўНью-Ёрку. Тамсама, дарэчы,зьберагаюцца й многія ру-капісы Дубейкаўскага.

ЛявонВітан-Дубейкаўскі19.7.1869,в. Дубейкава,цяпер Амсьціслаўскі раён —6.11.1940, Вільня.Пахаваны на віленскіхмогілках Росы

ЛявонВітан-

Дубейкаўскі

Калі вы апынецеся ў мяс-тэчку Дрысьвяты, што на Браслаўшчыне, не абмінецегалоўную тамтэйшую славутасьць — драўляны Петра-паўлаўскі касьцёл, збудаваны ў дваццатыя гады мінула-га стагодзьдзя з рысамі стылю мадэрн. Таленавіта ўшту-каваны ў прывазёрнае навакольле, гэты храм зь ягопяціяруснай вежай-званіцаю стварае непаўторны кра-явід, што натхняў і натхняе мастакоў і проста пада-рожнікаў, якім удалося патрапіць у гэтыя мясьціны —цяпер памежную зону з прапускным рэжымам.

Стваральнік драўлянага дрысьвяцкага дзіва — ЛявонВітан-Дубейкаўскі, асобакалярытная й таленавітая ўшмат якіх сфэрах.

Выпускнік Парыскайакадэміі архітэктуры, ён бу-даваў цэрквы на Смален-шчыне, аднаўляў касьцёлы ўАмсьціславе, Воршы, Кры-

Петрапаўлаўскі касьцёл у Дрысьвятах, збудаваны паводле праектуЛявона Вітан-Дубейкаўскага

97i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚96 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

ху паслужыў у ЧырвонайАрміі і, не пранікшысябальшавіцкімі ідэямі, вяр-нуўся ў родны Слонім. Там,у Заходняй Беларусі, нашайінтэлігенцыі таксама да-водзілася нялёгка, але, ад-розна ад СССР, яе фізычнане зьнішчалі і магчымась-цяў для працы на будучынюБеларусі, асабліва ў жудас-ныя й крывавыя для БССР1930-я, было болей.

Сабраныя гэтым апанта-ным слугою Кліё ўнікаль-ныя калекцыі леглі ў асновуСлонімскага гарадзкога му-зэю. Калі ў чэрвені 1941-гаў горадзе зьявіліся немцы,Стаброўскі запакоўваў і ха-ваў свае экспанаты. Гітле-раўскі афіцэр зайшоў у музэй акурат тады, як сівысямідзесяцігадовы дырэктар здымаў зь сьцяны карцінуВерашчагіна. «Верашчагіну месца ў Дрэздэнскай гале-рэі», — пракамэнтаваў сытуацыю адукаваны візытант.У адказ колішні полацкі кадэт закруціў «мастацтва-знаўцу» ў форме дулю і дзівам пазьбегнуў сьмерці.

Зямны шлях Ёсіфа Стаброўскага завяршыўся ў1968-м, на дзевяноста дзявятым годзе жыцьця. За ча-тыры гады да гэтага Полацкі гарвыканкам узнагародзіўганаровымі граматамі ўдзельнікаў руйнаваньня саборуСьвятога Стэфана і некаль-кіх іншых будынкаў былыхакадэміі й кадэцкага корпу-су, што далі Беларусі цэлаесузор’е славутых імёнаў.

Ёсіф Стаброўскі2.11.1869, Слонім —15.1.1968, Слонім

Ёсіф Стаброўскі з жонкай

Калі пасьля пэўнае даты наднях нараджэньня мне сьпяваюць «Сто гадоў», я нястаўлюся да гэтых зычэньняў занадта паважна, але незабываю, што часам яны збываюцца. Гэта мог бы зась-ведчыць адзін з герояў маёй кнігі «Таямніцы полацкайгісторыі» Ёсіф Стаброўскі.

Пачатак ягонага жыцьцёвага шляху прадвызначылазьяўленьне на сьвет у шляхецкай сям’і афіцэра. Юзікааддалі на выхаваньне ў кадэцкі корпус, адчынены ў му-рах ліквідаванай царскімі ўладамі Полацкай акадэміі.

Улады хацелі бачыць кадэтаў вернымі слугамі імпэ-ратарскага трону. Але шматхто з гадаванцаў Полацкагакорпусу меў сваё ўяўленьнепра абавязак перад Баць-каўшчынай. Стаброўскі ні-колі не забываў, што ён —унук паўстанца 1863 году,

прыкутага да тачкі на расейскай катарзе.Захоплены ў Полацку гісторыяй, Ёсіф пазьней закон-

чыў Маскоўскі археалягічны інстытут. У чыне пал-коўніка ён завяршыў Першую ўсясьветную вайну, кры-

ЁсіфСтаброўскі

Полацкі кадэцкі корпус, дзе вучыўся Стаброўскі. Паштоўка пачатку ХХ ст.

99i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚98 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

выпрабоўваў дужасьць іспрыт візытантаў. Ці няпершы ў навакольлі ён ры-зыкнуў надзець шорты, спа-радзіўшы чутку, што сэна-тар ходзіць у трусах. Госьціціха войкалі, калі бачылі ўкаміннай залі «невялічкую»,паводле слоў уладальнікаМігаўкі, пяцімэтровую ка-напу, паседжваючы на якой,дзядзька Аляксандар мэлян-халічна выпіваў пяцілітровыімбрычак моцнай гарбаты.

Але шмат у чым гэтыарыгінал і волат заставаўсяпа-дзіцячаму наіўным.

У верасьні 1939-га ён зкошыкам яблыкаў сустра-каў чырвонаармейцаў.

Неўзабаве — «каб працаваць дзеля дабра Беларусі»— Уласаў выправіўся ў Маладэчанскі аддзел асьветы. Ад-туль яго накіравалі ў НКВД, дзе ветлівы супрацоўнікпрапанаваў былому сэнатару пісьмова распавесьці праранейшую дзейнасьць. Дзядзька Аляксандар напісаўсямнаццаць старонак і па-чуў задаволенае: «На обви-нительный акт достаточно».Дадому, асуджаны за «шпи-онско-провокаторскую дея-тельность» на пяць гадоўканцлягераў, ён ужо не вяр-нуўся.

Аляксандар Уласаў28.8.1874, Вялейка —11.3.1941, Новасібірск*,Расея.Месца пахаваньняневядомае

* Паводле сьведчаньняў сваякоў, Аляксандар Уласаў памёр наэтапе ў Марыінскія лягеры.

Існуе гэтак званая формулагістарычнага аптымізму: «Усё будзе добра, толькі мы дагэтага не дажывём». Аляксандар Уласаў адрэдагаваў яе,зрабіўшы яшчэ больш арыгінальнай і жыцьцесьцьвяр-джальнай. «Усё будзе добра, толькі нічога ня трэбарабіць», — любіў паўтараць ён. Праўда, абвінаваціць са-мога Ўласава, што ён датрымоўваўся гэткага прынцы-пу, ня надта выпадае.

Мяркуйце самі.Адзін з заснавальнікаў нашай першай палітычнай

партыі — Беларускай Сацыялістычнай Грамады і сябаряе цэнтральнага камітэту.

Ад сьнежня 1906-га (зьпятага нумару) да траўня1914-га — рэдактар-выда-вец «Нашай Нівы», да су-працоўніцтва зь якой далу-чыў найталенавіцейшых лі-

таратараў, у тым ліку і Янку Купалу, што стаў новымрэдактарам газэты.

Публіцыст, якога царскія ўлады ня раз прыцягваліда адказнасьці за вострыя публікацыі, а ў 1909-м асудзіліна чатыры месяцы зьняволеньня.

Удзельнік Першага Ўсебеларускага зьезду.Сябра Рады Беларускай Народнай Рэспублікі...Рыскі трактат 1921 году, які раскалоў Беларусь на

Заходнюю і Ўсходнюю, засьпеў Уласава ў Радашкавічах.Ён стварае там беларускую гімназію імя ФранцішкаСкарыны, бароніць нацыянальныя інтарэсы як сэнатарПольскага сойму, выконвае абавязкі старшыні галоўнайуправы Таварыства беларускай школы...

Высокі, атлетычнага складу, з зухавата падкручанымівусамі і ўтульным густым басам, Аляксандар Уласаўпрэтэндуе на ролю самай калярытнай ды імпазантнайпостаці нашага нацыянальнага руху. У ягоным фальвар-ку Мігаўка стаялі разнастайныя спартовыя прыстасо-ны, на якіх гаспадар, як сказалі б цяпер, «качаўся» і

АляксандарУласаў

101i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚100 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

Шэсьць гадоў палітыч-най эміграцыі яна скарыс-тала на вывучэньне філя-зофіі, гісторыі й філялёгіі ўЛьвоўскім і Кракаўскім уні-вэрсытэтах.

Тамсама, у тагачаснайАўстра-Вугоршчыне, уЖоўкве пад Львовам, выда-ла два зборнікі — «Хрэст насвабоду» і «Скрыпка бела-руская», якія сталі клясы-кай.

Яна вандравала па Італіі,Нямеччыне, Фінляндыі йШвэцыі.

Была аўтаркаю «НашайДолі» і «Нашай Нівы» і ак-торкаю ў першай беларус-кай тэатральнай трупе Ігна-та Буйніцкага.

Засноўвала падпольныябеларускія школкі і першыбеларускі часопіс для дзя-цей і падлеткаў «Лучынка».

Яе душа бясконца праг-нула вышынi й свабоды.

Арлы-брацьці, дайце скрыдлы,Бо унізе жыць мне збрыдла,Кіньце кожны адно пёрка,Бо жыць ўнізе стала горка...

Арлы ці анёлы скінулі ёйпёркі ў 1916-м, калі Цётка,лекуючы аднавяскоўцаў адтыфусу, не ўратавалася сама.

Цётка(ад нараджэньня АлаізаПашкевіч)15.7.1876,фальварак Пешчын,цяпер Шчучынскі раён —17.2.1916, в. Стары Двор,Шчучынскі раён

Цётка зь дзяўчынкайу беларускім строі.Фатаграфія з збораў былогаБеларускага музэю імя ІванаЛуцкевіча ў Вільні

У беларускай літаратурыняма Дзядзькі, а вось Цётка — ёсьць.

Гэта яшчэ раз па-свойму падкрэсьлівае выбітнуюролю нашых жанчынаў у лёсе Бацькаўшчыны ад часоўРагнеды.

Алаіза Пашкевіч, якая ўзяла сабе такі цёплыпсэўданім, безумоўна застанецца ў гісторыі самай зна-камітай і яркай дзяячкаю нацыянальнага Адраджэнь-ня пачатку ХХ стагодзьдзя.

Яна пачала пісаць пад уплывам Францішка Багу-шэвіча і пазьней, у прадмове да сваёй «Скрыпкі...», згад-

вала аўтара «Дудкі беларус-кай» зь незвычайнай цеплы-нёю: «Дзякуй табе, МацейБурачок! Чэсьць і слава тва-ему слову! А ты, «дудка»,грай і мне голас дай...»

У пражытыя ёю сорак гадоў зьмясьцілася б, здаец-ца, некалькі доўгіх жыцьцяў.

Яна стварала з аднадумцамі Беларускую Сацыя-лістычную Грамаду.

Бліскуча выступала на мітынгах і сходах, а сваю вілен-скую кватэру зрабіла месцам сустрэчаў беларускіх інтэ-лектуалаў.

Ахвярная фэльчарка й сястра міласэрнасьці, Алаізатрымала ў сутарэньнях лякарні шапірограф, на якім у1905-м быў памножаны ейны верш «Вера беларуса»:

Веру, братцы, ў нашу сілу,Веру ў волі нашай гарт:Чую агонь у нас — ня брыну,Бачу, братцы, мы ня з карт,Мы ня з гіпсу, мы — з каменьня,Мы — з жалеза, мы — са сталі,Нас кавалі у пламеньні,Каб мацнейшыя мы сталі...

Цётка

103i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚102 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

Мікалай Шамяціла1877, в. Аброва,цяпер Івацэвіцкі раён —23.6.1933, Менск.Месца пахаваньняневядомае

з пэўнасьцю сказаць, штояго патрыятычныя казаньніпрывялі ў шэрагі паўстан-цаў не аднаго случака.

За савецкім часам мітра-паліт Менскі і БеларускіМэльхісэдэк хіратанізаваўяго ў сан Слуцкага япіска-па.

Як і мітрапаліт, айцецМікалай быў прыхільнікамстварэньня Беларускайаўтакефальнай праваслаў-най царквы, што лічыласянадзвычай небясьпечным іцаркоўнымі ўладамі ў Ма-скве, і бальшавіцкім кіраў-ніцтвам.

Мэльхісэдэка ў 1925-мсудзілі за мітычныя «рас-краданьне царкоўнай маё-масьці» і «контрарэвалю-цыйную прапаганду».

Па слуцкага ўладыкуўпершыню прыйшлі ў1926-м.

Празь сем гадоў ОГПУзноў арыштавала яго ў спра-ве «контрарэвалюцыйнайправаслаўнай паўстанцкайарганізацыі».

Абвяшчэньне свайгопрысуду ён перажыў усягона два тыдні.

Менскі клюб чыгуначнікаў,адчынены ў будынку былойКазанскай царквы.(Цяпер на гэтым месцы плошчаМясьнікова.) 1933

Нейкі час я жыў у Менскуна вуліцы Купрыянава, дзе ёсьць цiхi сквэр з старась-вецкімі клёнамі. Пад імі я любіў гуляць восеньскiмi ве-чарамi, пакуль не знайшоў аднойчы перакуленае над-магільле.

Як выявілася, гэта быў зусім ня сквэр, а колішніязруйнаваныя паводле савецкай завядзёнкі Нямецкія(лютэранскія) могілкі, на якіх у трыццатыя гады мiну-лага стагодзьдзя часам хавалі расстраляных «ворагаў на-роду».

Згодна адной з вэрсіяў, менавіта там знайшоў свойапошні прыстанак бела-рускi патрыёт айцец Міка-лай Шамяціла...

У студзені 1920-га рэ-відэнт Часовага Беларускаганацыянальнага камітэту паСлуцкім павеце Андрэй Ба-раноўскі не безь зьдзіўлень-ня пісаў у сваю менскуюўправу: «Знайшоў у Слуцкупрыхільніка беларускага,папа, які з амбону гаварыўсялянам а Беларусі і а пат-рэбе яе незалежнасьці. Дэк-ляраваў і далей настаўляцьсялян у гэтым кірунку. Пра-сіў прысылаць газэту й літа-ратуру».

Праваслаўным сьвята-ром, які прыемна ўразіў

рэвідэнта сваімі поглядамі, быў Мікалай Шамяціла.Выпускнік Менскай сэмінарыі й Маскоўскай ду-

хоўнай акадэміі, ён у 1914-м быў прызначаны настая-целем Слуцкага катэдральнага сабору.

Хоць дакумэнтаў пра сувязі айца Мікалая з кіраў-нікамі Слуцкага збройнага чыну не захавалася, можна

МікалайШамяціла

105i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚104 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

— адрозна ад любой іншайэўрапейскай сталіцы — ня-зьменна станоўчую ролю.

Захарка кіраваў праскімтаварыствам «БеларускаяРада», зьбіраў архіў БНР,выкарыстоўваў любую наго-ду для зваротаў у Лігу На-цыяў і дыпляматычныяпрадстаўніцтвы, каб паве-даміць сьвету пра зьдзекі ізлачынствы, што чыніла ўБеларусі бальшавіцкая ўла-да.

У 1928 годзе, пасьля ско-ну Пётры Крачэўскага, За-харка заняў пасаду Стар-шыні Рады БНР і заставаўсяім да сакавіка 1943-га. Тады,ужо на Божай пасьцелі, ён паводле тастамэнту здаўпаўнамоцтвы Міколу Абрамчыку.

Гестапа забараніла выступаць над магілай Захаркі зпрамовамі. Калі, нягледзячы на гэта, Абрамчык сказаўразьвітальнае слова, прадстаўнік акупацыйнай адмі-ністрацыі загадаў засыпаць дамавіну. Самлелую ў тоймомант Ларысу Геніюш выносілі на руках сьпявакМіхал Забэйда-Суміцкі і былы слуцкі паўстанец ВасільРусак.

Магілу другога прэзы-дэнта БНР Васіля Захарківы знойдзеце на праскіхАльшанскіх могілках па-блізу апошняга зямногапрыстанку першага прэзы-дэнта — Пётры Крачэўска-га.

Васіль Захарка1.4.1877,в. Дабрасельцы,цяпер Зэльвенскі раён —14.3.1943, Прага, Чэхія.Пахаваны на праскіхАльшанскіх могілках

У кастрычніку 1925 году ўБэрліне адбывалася Другая Ўсебеларуская палітычнаяканфэрэнцыя. На парадку дня стаяла пытаньне аб пры-знаньні савецкай Беларусі сувэрэннай дзяржавай, штонепазьбежна прывяло б да ліквідацыі эміграцыйнагаЎраду Беларускай Народнай Рэспублікі.

Супраць прызнаньня БССР рэзка выказаўся міністарфінансаў Васіль Захарка. Ён заявіў, што працягвае ста-яць на грунце Акту 25 сакавіка 1918 году (адным з аўта-раў якога, дарэчы, быў). Дзякуючы цьвёрдасьці ЗахаркіБНР не спыніла існаваньня.

Два свае апошнія дзе-сяцігодзьдзі Васiль Захаркапражыў у Празе — горадзе,які ад часоў ФранцiшкаСкарыны адыгрываў у на-шай гісторыі выключную і

ВасільЗахарка

Паседжаньне Першай Усебеларускай палітычнай канфэрэнцыі ў Празе(верасень 1921). Васіль Захарка быў абраны віцэ-старшынём канфэрэнцыі

107i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚106 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

кантактаў з створанай падпатранатам бальшавікоў гэ-так званай «абнаўленцкайцарквы». Улады адказалі ан-тыцаркоўным судовым пра-цэсам, які, зрэшты, набыўнепажаданы для ініцыята-раў характар. Справу спусь-цілі на тармазах, і мітра-паліту прысудзілі тры гадыпазбаўленьня волі ўмоўна.

Радасьць ягоных пры-хільнікаў была нядоўгай.Мэльхісэдэка выклікалі ўМаскву і кінулі ў сумназна-камітую Бутырку, адкуль ад-правілі на пасяленьне ў Ма-рыінск. У сібірскія маразыхворы на сухоты ўладыка мусіў карміць сьвіней івыкідаць з хлявоў гной. Пасьля вызваленьня ён імкнуўсявярнуцца ў Беларусь, але ў выніку зноў і зноў трапляўза краты. Неўзабаве яго напаткала загадкавая сьмерцьпадчас набажэнства ў адным з маскоўскіх сабораў.

Ужо даўно гучаць прапановы пра далучэньнеМэльхісэдэка да ліку беларускіх сьвятых. Адпаведнызварот да Сыноду Беларускай праваслаўнай царквыпрагучаў і з старонак прысьвечанай уладыку кнігі Та-цяны Процькі «Пакутнік заверу і Бацькаўшчыну».

Кніга выйшла ў 1996-м.Сынод дагэтуль думае...

Мэльхісэдэк(ад нараджэньня МіхаілПаеўскі)Верасень 1878, в. Вітулін,Беласточчына —17.5.1931, Масква, Расея.Пахаваны на маскоўскiхПраабражэнскiх могiлках

Мне выпала быць крыхузнаёмым зь некалькімі полацкімі япіскапамі. Адзін прысустрэчы заўсёды сварыўся на дэмакратаў: «Какую стра-ну развалили!» Другі, выступаючы ў бібліятэках, не рэ-камэндаваў чытаць апошніх твораў Рыгора Барадуліна(«униат») і Васіля Быкава («занял неправильную пози-цию»). Трэці прынцыпова ня скажа і трох беларускіхсловаў. Я рытарычна пытаюся ў сябе: ці было б такоемагчыма ў Беларускай аўтакефальнай праваслаўнайцаркве, прыхільнікам стварэньня якой быў мітрапалітМэльхісэдэк? (Яго старазапаветнае, атрыманае пры по-

стрыгу ў манахі імя азначае«цар праўды».)

У дваццаць восем гадоўяму ўручылі жазло ігуменаМагілеўскага брацкага ма-настыра. У 1919-м ён заняў

пасаду япіскапа Менскага і Тураўскага. Баронячы пра-вы праваслаўных, у занятым палякамі Менску Мэльхісэ-дэк дамогся сустрэчы з кiраўнiком адноўленай Поль-скай дзяржавы Юзафам Пілсудзкім, у размове зь якім,дарэчы, адхіліў прапанову ўзначаліць Польскую аўтаке-фальную праваслаўную царкву.

Абраны ў 1922 годзе мітрапалітам Менскім і Бела-рускім, ён зьвярнуўся да сьвятароў і вернікаў з паслань-нем, дзе ўтварэньне БССР назваў падставаю для аўта-номіі Беларускай праваслаўнай царквы, што ў пэрспэк-тыве павінна было прывесьці да яе аўтакефаліі. Апрачатаго, беларускі ярарх адкрыта заявіў пра падтрымку на-цыянальнага Адраджэньня і неабходнасьць увесьці ў на-бажэнствы беларускую мову*.

Ці трэба зьдзіўляцца, што неўзабаве ён апынуўся падхатнім арыштам? Мэльхісэдэк адмовіўся ад усялякіх

Мэльхісэдэк

* Варта адзначыць, што падчас навучаньня ў духоўнай сэмінарыібудучы мітрапаліт быў аднакашнікам гісторыка і палітыка, першагапрэзыдэнта Беларускай Акадэміі навук Усевалада Ігнатоўскага.

109i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚108 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

Пётра Крачэўскі(Крэчэўскі)7.8.1879, Кобрыншчына —8.3.1928, Прага, Чэхія.Пахаваны на праскіхАльшанскіх могілках

Першы Ўсебеларускі зьезд, дэлегатам якога быў Пётра Крачэўскі,распачаў свае паседжаньні ў будынку Менскага гарадзкога тэатру(цяпер Нацыянальны тэатар імя Янкі Купалы)

Пяру Крачэўскага належаць паэтычныя й драма-тургічныя творы, але найперш ягоны талент гісторыкаі літаратара выявіўся ў эсэ й артыкулах, прысьвечаныхасобам і падзеям беларускай мінуўшчыны.

У адным зь іх — эсэ «Скарына і незалежнасьць» —прэзыдэнт БНР напісаў словы, актуальнасьць якіх не-падуладная часу: «Бяз мовы няма нацыі, без культуры— няма народу і ня можа быць Незалежнасьці, сваёйуласнай дзяржавы».

ПётраКрачэўскі

Трапіўшы ў Прагу, дасьвед-чаны беларускі падарожнік абавязкова наведае адзін зьяе найбуйнейшых нэкропаляў — Альшанскія могілкі.Паміж шыхтоў надмагільных помнікаў «белым» генэ-ралам і казацкім палкоўнікам, паўзь месца апошнягапрыстанку маці Ўладзімера Набокава ўтравелая сьцеж-ка прывядзе да плітаў з надпісамі па-беларуску.

Тут пахаваныя Старшыня Рады БНР Васіль Захарказ жонкаю і геніяльны опэрны тэнар Міхал Забэйда-Суміцкі. Непадалёку, праваруч ад праваслаўнае царк-вы, пад помнікам з Пагоняю, спачывае прах яшчэ ад-

наго Старшыні Рады Бела-рускай Народнай Рэспуб-лікі — Пётры Крачэўскага.

У 1917-м ён, выпускнікВіленскай духоўнай сэміна-рыі, потым настаўнік, бан-каўскі службовец і вайско-вец, бярэ ўдзел у ПершымУсебеларускім зьезьдзе іабіраецца сябрам яго вы-канкаму.

Праз два гады Крачэўскіўзначаліў Раду БНР, што ўтых палітычных умовахпрывяло да непазьбежнайэміграцыі — спачатку ўЛітву, а затым у Чэхаславач-чыну.

Пётра знаходзіўся ў лікупалітыкаў, якія выступілісупраць пастановаў Бэр-лінскай Усебеларускай кан-фэрэнцыі, дзе Менск быўпрызнаны адзіным цэнтрамнацыянальна-дзяржаўнагаАдраджэньня Беларусі.

111i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚110 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

даднi запал бомбы быў абясшкоджаны «ахранкай» здапамогаю агента-правакатара.) Івану і Аляксандры,якая тады ж беспасьпяхова страляла ў паліцмайстра Но-рава, часовы вайсковы суд прызначыў найвышэйшуюкару. Для Ізмайловіч, дачкі царскага генэрала, сьмерцьзамянілі бестэрміновымі катаржнымі работамі. Пуліхаўу сакавіку 1906-га быў павешаны. Дзеля запалохваньняменчукоў ягонае цела чатыры дні вісела на брамеПішчалаўскага замку, цяперашняй Валадаркі. (Левуюэсэрку Аляксандру Ізмайловіч на сёмым дзясятку гадоўрасстралялі ўжо бальшавікі.)

Неяк на вуліцы ягонага імя, якую яшчэ й цяпер, па-водле савецкай традыцыі, зрэдку называюць «андатра-вай», я правёў невялікаеапытаньне. Зь пяці тамтэй-шых жыхароў паважнагавеку трое назвалі Пуліхава«старым бальшавіком».

Іван Пуліхаў5.9.1879, Менск —11.3.1906, Менск.Пахаваны на менскіхВайсковых могілках

Віленскі вакзал у Менску, каля якога ў кастрычніку 1905 году адбыўсяКурлоўскі расстрэл

У студэнцкія гады ў мянебыў сябар, які лічыў сваім ідэалам эсэра Івана Пуліхава.Ад яго, сябра, а потым яшчэ з нарысу «Бясстрашныюнак», знойдзенага ў старым нумары «Маладосці», язбольшага і даведаўся пра чалавека, чыім імем назва-ная ціхая вуліца ў прэстыжным раёне беларускай ста-ліцы.

Іван зацікавіўся рэвалюцыйнай літаратурай у Мен-скай рэальнай вучэльні. У Пецярбурскім каморніцкімінстытуце яго захапленьне ідэяй пераўтварыць сьвет насправядлівых пачатках было ацэненае: Пуліхаў мусіў

вярнуцца пад паліцэйскінагляд у родны Менск.

30 кастрычніка 1905 го-ду ў губэрнскую сталіцупрыйшлі зьвесткі пра цар-скі маніфэст, які абвяшчаўдэмакратычныя свабоды.Натхнёныя вызваленьнемпалітвязьняў, мітынгоўцыздолелі сабраць на прывак-зальным пляцы дваццацьтысяч менчукоў. ГубэрнатарКурлоў даў дазвол страляць.На зямлі засталося больш засто забітых.

Арганізацыя партыі эсэ-раў вынесла Курлову сьмя-ротны прысуд. Яго выка-наўцу вызначала лёсаваньне,але той, каму выпаў гэтыкон, спалохана адмовіўся.Тады за справу добраахвот-

на ўзяўся Пуліхаў, дапамагчы якому пагадзілася эсэркаАляксандра Ізмайловіч.

Замах быў няўдалы: бомба, кінутая Іванам у губэр-натара, ня выбухнула. (Ёсьць сьведчаньнi, што напярэ-

ІванПуліхаў

113i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚112 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

У гады Другой усясьвет-най вайны Іваноўскі зноўвярнуўся да палітычнайдзейнасьці: узначальваў Бе-ларускі нацыянальны ка-мітэт у Вільні, уваходзіў уЦэнтральную Раду Белару-скай народнай самапомачы,быў намесьнікам старшыніБеларускага навуковага та-варыства.

Прызначаны акупацый-нымі нямецкімі ўладамі напасаду бургамістра Менску,Іваноўскі, тым ня менш,падтрымліваў сувязі як зьнезалежніцкімі беларускіміколамі, так і з Арміяй Краё-вай. З улікам гэтых ака-лічнасьцяў вэрсія пра забой-ства Іваноўскага савецкіміпартызанамі не выглядаецалкам пераканаўчай. У сьмерці надзвычай аўтарытэт-нага беларуса былі зацікаўленыя і нацысты.

За савецкім часам ягоная магіла на менскай Кальва-рыі была занядбанай. Сапраўдны надмагільны помнікВацлаву Іваноўскаму зьявіўся толькі ў 2006-м. Улады тут,вядома, ні пры чым: грошы на ўшанаваньне памяці вы-датнага беларускага дзеячасабрала разам з аднадум-цамі жыхарка МенскуЛюдміла Ліцьвінава.

Вацлаў Іваноўскі7.6.1880,фальварак Лябёдка,цяпер Шчучынскi раён —7.12.1943, Менск.Пахаваны на менскіхКальварыйскiх могілках

S

Вусьцішна робіцца, калі за-думваесься, колькі талентаў і інтэлектуальных сілаў мыаддалі суседзям, найчасьцей атрымліваючы ад іх на па-дзяку нежаданьне нават прызнаваць, што ёсьць на сьве-це такі народ — беларусы. Своеасаблівым сымбалем гэ-тых стратаў ёсьць шляхецкая сям’я Іваноўскіх. З чаты-рох братоў двое, Станіслаў і Юры, сталі перакананыміпалякамі, яшчэ адзін, Тадэвуш, літоўцам. На шчасьце,Беларусь не аддала чацьвертага брата — Вацлава.

Выпускнік Пецярбурскага тэхналягічнага інстытуту,у дваццаць дзевяць гадоў доктар навук, ён замест яснай

і гладкай кар’еры абраў не-прадказальны шлях белару-скага дзеяча.

Ён быў сярод заснаваль-нікаў Беларускай Сацы-ялістычнай Грамады. Ства-раў першае беларускае вы-

давецтва «Загляне сонца і ў наша ваконца» і быў ягокіраўніком. Пісаў у «Нашу Ніву» (псэўданім ВацюкТройца). Дарэчы, гэта Іваноўскі стаў ініцыятарам увя-дзеньня ў беларускую лацінку літараў C, S, Z, якія ад-розьнівалі б яе ад польскай.

У жыцьці Вацлава Іваноўскага бывалі пэрыяды, каліён адыходзіў ад грамадзка-палітычнай дзейнасьці й за-глыбляўся ў сваю ўлюбёную навуку — хімію. Але бела-рушчына не адпускала...

Ён быў дэлегатам Першага Ўсебеларускага зьезду,займаў пасаду міністра асьветы ўва Ўрадзе БНР на чалез Антонам Луцкевічам і ўдзельнічаў у перамовах з па-лякамі, імкнучыся прадухіліць падзел Беларусі паміжПольшчай і савецкай Расеяй. Тым часам ягоны братСтаніслаў, баронячы польскія інтарэсы, меў заданьнесхіліць Урад БНР да калябарацыі, а Тадэвуш — ужоТадас Іванаўскас — быў эмісарам літоўскага ўраду ўШчучыне. (Юры стане называцца Ежы і зробіцца мі-ністрам у польскім урадзе.)

ВацлаўІваноўскі

115i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚114 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

пасьля аднаго з допытаў да-дому, Ігнатоўскі дастаў зшуфляды пісталет...

Прэзыдэнта Акадэміінавук пахавалі похапкам,раніцой, употай ад сяброў ікалегаў. Ягоная магіла заха-валася на Вайсковых кладахнейкім дзівам.

Улада працягвала помсь-ціць Ігнатоўскаму і пасьлясьмерці. У 1937-м была «якчлен сям’і здрадніка» засу-джаная на восем гадоў ля-гераў жонка, расстраляныясыны Юры і Валянцін.

Дагэтуль на сьценах акадэмічнага Інстытуту гісторыіняма мэмарыяльнай табліцы Ігнатоўскаму. Затое вісяцьшыльды Горыну і Шчарбакову — бальшавіцкім фаль-сыфікатарам беларускай мінуўшчыны.

У 2006-м споўнілася 125 гадоў з дня яго народзінаў.Ці згадалі пра гэта ў Міністэрстве адукацыі? Наўрад.Бо замест дэвізу наркама асьветы Ігнатоўскага — «Ву-чыць беларуса на беларускай мове!» — міністэрскіясьцены аздобленыя партрэтамі чалавека, які публічнасьцьвярджаў, што на гэтай мове анічога значнага ні ства-рыць, ні выказаць немагчыма.

Усевалад Ігнатоўскі19.4.1881,в. Такары,цяпер Камянецкі раён —4.2.1931, Менск.Пахаваны на менскіхВайсковых могілках

Ягонае імя я ўпершынюпачуў у свае студэнцкія сямідзясятыя. На лекцыі з гісто-рыі БССР тагачасны загадчык катэдры гэтае дыс-цыпліны, аўтар убогага й наскрозь фальсыфікатарскагашкольнага падручніка прафэсар Лаўрэнці Абэцэдарскіпалымяна выкрываў палітыку беларусізацыі і аднаго зьяе кіраўнікоў — Ігнатоўскага. Той, маўляў, разам зхаўрусьнікамі прымушаў беларусаў казаць і пісаць «се-кунцы», а не «катлеты», і «макраступы» заміж спрад-вечных беларускіх «галёшаў», а потым канчатковаздрадзіў генэральнай лініі партыі і ці то пад страхам

заслужанага пакараньня, ціто ў хвіліну раскаяньня за-стрэліўся.

Вось і ўсё, што трэбабыло ведаць будучым гісто-рыкам пра знакамітага ву-чонага, які займаўся распра-

цоўкай канцэпцыі нацыянальнай гісторыі паводлепрынцыпу дзяржаўнасьці і нацыянальнай самастой-насьці беларусаў.

Пра аўтара першага ў айчыннай гістарыяграфіі грун-тоўнага дасьледаваньня паўстаньня 1863—1864 гадоў.

Пра наркама асьветы, за якім быў адчынены Бела-рускі дзяржаўны ўнівэрсытэт.

Пра першага прэзыдэнта Беларускай Акадэміі на-вук, стварэньне якой можна лічыць вяршыняю бела-русізацыі...

Перасьлед і цкаваньне Ўсевалада Ігнатоўскага па-чаліся ў 1929-м. Яму прыгадалі і паходжаньне зь сям’ісьвятара — «клясава варожага пралетарыяту ася-родзьдзя», і эсэраўскае мінулае, і прыкрыцьцё «нацдэ-маў», што зьвілі сваё «асінае кубло» ў Акадэміі навук.Выклікі ў ОГПУ рабіліся ўсё часьцейшымі. У «навуко-вых» дыскусіях, якія вяліся з Ігнатоўскім у тым доме,выкарыстоўваліся спэцаргумэнты з традыцыйнага ар-сэналу «майстроў заплечных справаў». Вярнуўшыся

УсеваладІгнатоўскі

117i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚116 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

адзін мой сябар, канчатко-ва стаўшы на нацыянальныярэйкі, я вярнуўся ў родныямясьціны й распачаў зма-ганьне за новы помнік паэ-ту ці, прынамсі, за беларускітэкст на ім. У розныяінстанцыі быў напісаны дзя-сятак лістоў пра тое, штовыпускнік Полацкай на-стаўніцкай сэмінарыі ЯнкаЖурба быў нашаніўцам (і,дарэчы, нейкім дзівам пазь-бег за сталінскім часам рэ-прэсіяў), што менавіта ённекалі пераканаў пісаць па-беларуску будучага аўтара«Міколкі-паравоза» МіхасяЛынькова, што на схіле дзёнён страціў зрок і жыў у не-вядомасьці ў доме для са-старэлых...

У адказ прыходзілізьдзекліва-ветлівыя адпіскі.Новы помнік зьявіўся ўжоў сувэрэнныя 1990-я.

Некалі я назаўсёды вяр-нуся ў Полацак. Пытаньняпра мову надпісу на маімпомніку, я ўпэўнены, непаўстане. Хацелася б, каб няўзьнікла і праблемы пра-вапісу.

Янка Журба(ад нараджэньняІван Івашын)30.4.1881, в. Купніна,цяпер у межах Чашнікаў —7.1.1964, Полацак.Пахаваны на полацкіхКсавэр’еўскіх могілках

Да 1912 году газэта «НашаНіва», на старонках якойдэбютаваў Янка Журба,выходзіла лацінкаю і кірыліцай

У восьмай клясе ў школь-най бібліятэцы я неяк зьняў з стэнду «Пісьменьнікі-зем-лякі» сьціплы зборнічак вершаў зусім не вядомага мнеЯнкі Журбы. Пагартаўшы старонкі, я ўзбагаціў сябе ча-тырохрадкоўем, што было, відаць, сугучнае майму тага-часнаму стану безнадзейнай, яшчэ дзіцячай закаха-насьці:

Я помню сад у срэбраным уборы...Паміж красуючых духмяных дрэўСтаяла ты — ўся ў белым. Сад шумеў.У цьмяным небе замігцелі зоры...

А яшчэ з кніжачкі я да-ведаўся, што аўтар гэтыхрадкоў жыве ў маім роднымПолацку. Прамінула не-калькі дзён, і завочнае зна-ёмства атрымала нечаканыпрацяг. Блукаючы па неда-лёкіх ад бацькоўскага домумогілках, я раптам убачыўпрымітыўна-стандартныпомнік, з надпісу на якімвынікала, што аўтар упада-банага мною санэту пра ка-ханьне ўжо некалькі гадоўтаму пакінуў гэты сьвет.Мне падумалася, што паэтызаслугоўваюць лепшых над-магільляў, але найбольшуразіла нават ня ўбогасьцьпомніка, а надпіс на ім —чамусьці па-расейску, дыяшчэ й з памылкай: «Бело-русский поэт Янко Журба».

Праз колькі гадоў, закон-чыўшы БДУ ды, як кажа

ЯнкаЖурба

119i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚118 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

вы Івана Луцкевіча адчы-нілася Віленская беларускаягімназія.

Велізарны плён дала яго-ная навуковая дзейнасьць.Агледзеўшы сабраныя імскарбы, якія сталіся пазь-ней асноваю Віленскага бе-ларускага музэю, МаксімБагдановіч захоплена пісаў:«Гэта ёсьць фундамэнт на-шага Адраджэньня. Гэта і затысячу гадоў будзе сьвед-чыць пра нас».

Іван Луцкевіч адным зьпершых зразумеў неабход-насьць дзяржаўнай сама-стойнасьці Бацькаўшчыны іразам з братам Антонамстаў у 1918-м ініцыятарамабвяшчэньня незалежнась-ці БНР у яе этнаграфічныхмежах.

Цяжка хворы на сухоты, Іван працягваў ахвярна пра-цаваць, і, калі сябры ў 1919-м завезьлі яго на курорт упольскае Закапанэ, было ўжо позна.

На пачатку дзевяностых гісторык Алег Латышонакпрывёз у Вільню сымбалічную жменю зямлі з могілак уЗакапанэ...

Іван Луцкевіч9.6.1881, Шаўлі, Літва —20.8.1919, Закапанэ,Польшча.Сымбалічна перапахаванына віленскіх могілках Росы

Іван Луцкевіч (зьлева)і Аляксандар Уласаў

Я анічагуткі ня чуў пра ягоні ў школе, ні ўва ўнівэрсытэце і, як вы разумееце, зусімне таму, што быў дрэнным вучнем і нядбалым студэн-там.

На ўроках і лекцыях мы Івана Луцкевіча не «пра-ходзілі», а ў Беларускай Савецкай Энцыкляпэдыі гава-рылася нешта пагрозьлівае пра ідэалізацыю ЛуцкевічамВялікага Княства Літоўскага і нацыяналістычнае су-працьпастаўленьне беларускага і расейскага народаў.

Цяпер усё больш беларусаў ведае, што Іван Луцкевічбыў адным з бацькоў Беларускага Адраджэньня, хоць у

нармальнай дзяржаве кож-ны памятаў бы пра гэта адпершае клясы, як два на два— чатыры.

У юначыя гады на яго,сына каліноўца, паўплывалітворы Францішка Багушэ-

віча і бацькавага знаёмага Вінцэнта Дуніна-Марцін-кевіча — таксама ўдзельнікаў паўстаньня 1863-га. Яшчэпадчас навучаньня ў Менскай клясычнай гімназіі Іванразам з малодшым братам Антонам заснаваў гурток,сябры якога былі захопленыя ідэяй нацыянальнай дысацыяльнай справядлівасьці.

Пасьля ўстаноўчага зьезду нашай першай палітыч-най партыі — Беларускай Сацыялістычнай Грамады, якіадбыўся ў 1903 годзе, Іван стаў яе сапраўдным лідэрам,а Антон — галоўным ідэолягам і публіцыстам. Бела-рускія сацыялісты чынна ўдзельнічалі ў рэвалюцыйныхпадзеях таго часу.

Менавіта Іван Луцкевіч пад выглядам замоўцызьявіўся пасьля вядомага Курлоўскага расстрэлу ў Мен-ску на фабрыку Якабсона, гудок якой даў сыгнал да ўсе-агульнай стачкі пратэсту.

Ён быў адным з заснавальнікаў першых легальныхбеларускіх газэтаў «Наша Доля» і «Наша Ніва», а так-сама Беларускага выдавецкага таварыства. З ініцыяты-

ІванЛуцкевіч

121i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚120 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

Потым я даведаўся, штоўсё выглядала, вядома, зусімня так ідылічна. Уладзе неспадабаліся гэтыя вандра-ваньні, якія цяжка трымацьпад пільным вокам, асабліваўва ўмовах абвастрэньняклясавай барацьбы. Тымбольш, перад кожным спэк-таклем Галубок выступаў збліскучай лекцыяй пра бе-ларускую гісторыю й куль-туру.

Тэатар зрабілі аселым ізагадалі ўвесьці ў рэпэртуарп’есы пра клясавае змагань-не. Самога ж Галубка ўрэш-це забралі, каб прысудзіцьда расстрэлу. Пры арышцезагінуў і вялікі куфар з ру-капісамі.

Жонка народнага артыста, якая спрабавала пасьлямужавага арышту скончыць жыцьцё самагубствам, зда-ецца, дачакалася ягонай рэабілітацыі, але ўжо не дажылада адкрыцьця ў 1982-м у менскім Траецкім прадмесьціграмадзкай гасьцёўні імя Ўладзіслава Галубка.

Цяпер я ўсё гэта ведаю,але запаветная мара — хоцьна месяц зрабіцца акторамвандроўнага тэатру — умаёй душы яшчэ жывая.

Уладзіслаў Галубок(ад нараджэньня Голуб)15.5.1882,станцыя Лясная,цяпер Баранавіцкі раён —28.9.1937, Менск.Месца пахаваньняневядомае

Быў час, калі я працаваў нятолькі за пісьмовым сталом, але яшчэ й хадзіў на служ-бу. Тады, калі даймала начальства, калі душа ўзбунтоўва-лася й прагла волі, мяне наведвала адно й тое ж ня-збытнае жаданьне. О, як мне хацелася кінуць гэтую пра-цу і стаць акторам ці проста рабочым сцэны у тэатры!Але не ў якім-небудзь, а — у вандроўным.

У юнацтве я недзе прачытаў, што ў 1920-я Беларусьмела такі тэатар: ён езьдзіў з гораду ў горад, зь мястэчкаў мястэчка і нават афіцыйна называўся Вандроўным.Памятаю, як мая беларуская, зьмяшаная з цыганскаю

кроў захвалявалася і ў твардыхнуў сьвежы і салодкі ве-цер бясконцай дарогі. Пага-тоў, тым тэатрам кіраваўчалавек з вольным, нябес-ным прозьвішчам — Галу-бок, што быў і драматургам,

які напісаў сорак п’есаў, і рэжысэрам, і мастаком, і па-этам, і акторам, першым народным артыстам Беларусі...

УладзіслаўГалубок

У 1932 годзе Вандроўны тэатар пад кіраўніцтвам Галубка быў пераўтвора-ны ў Беларускі Трэці дзяржаўны тэатар і пачаў стала працаваць у Гомелі

123i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚122 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

Масква не даравала. Пасьля спробы самагубства ў1930-м паэта духоўна зламалі, але нават такі ён заста-ваўся небясьпечным...

1 ліпеня 1942 году адбывалася пахаваньне Купала-вай маці Бянігны. (Кажуць, яна праз усё жыцьцё шка-давала, што сын перайшоў у вершах з польскай мовына беларускую.)

Асьвяціўшы сьвежы грудок на менскіх Вайсковыхмогілках, ксёндз Вінцэнт Гадлеўскі прароча прамовіў:«Дзе сын твой, гаротная бе-ларуская маці?» Ніхто ўакупаваным Менску яшчэня ведаў, што і сын ужо там,у нябеснай Беларусі: у тойсамы дзень у Маскве хавалізабітага Купалу.

Янка Купала(ад нараджэньня ІванЛуцэвіч)7.7.1882,фальварак Вязынка,цяпер Маладэчанскі раён —28.6.1942, Масква, Расея.Перапахаваны на менскіхВайсковых могілках

Школьная праграма вы-вучэньня Янкі Купалы была ўкладзеная нейкімі адмыс-лоўцамі такім чынам, што ў мяне й сяброў узьніклаўстойлівая нялюбасьць да ягонае творчасьці.

Нас зусім не натхнялі радкі пра дурнога мужыка, зьякога «сьмяюцца, пагарджаюць». Чамусьці не выкліка-ла прыліву патрыятызму і «агромністая грамада» зьбязьмежнаю крыўдай, худымі плячыма і нагамі ў лап-цях.

Мы завучвалі верш на памяць, але не маглі пагадзіццаз тым, што нашыя продкі былі век сьляпымі й глухімі.

Канчаткова не расчара-вацца ў песьняру мне дапа-магалі вясёлыя аповеды ма-мы, што вучылася да вайныў Копыскай школе і шматразоў сустракала Купалу натамтэйшым рынку, дзе па-

эт, прыехаўшы з сваіх блізкіх Ляўкоў, зацята таргаваўсяз старымі габрэйкамі і таленавiта заляцаўся да мала-дых.

Адкрыцьцё Купалы прыйшло значна пазьней, наапошнім курсе ўнівэрсытэту.

Гэта быў Купала зусім іншы, з Маладой Беларусьсю,«сакалінай сям’ёй», якая чуйна ўслухоўваецца ў «воль-ны вецер вольных песень» і ўсёй душой верыць, што«не загіне край забраны».

Гэта быў Купала — філёзаф і гісторык, чыю паэму«На Куцьцю» я потым вывучыў на памяць без усялякіхпраграмаў і заданьняў.

Гэта быў аўтар забароненай п’есы «Тутэйшыя». Гэтабыў змагар, які ў 1926-м, праз год пасьля наданьня ямузваньня народнага паэта, пісаў:

Былых ня выклічаш вякоў,І ты, Масквы кароннай гразь,Парваных не скуеш акоў,Зь якой брахнёю ні вылазь!

ЯнкаКупала

125i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚124 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

Дзядзька Якуб сябраваўзь небясьпечным «нацдэ-мам» Юркам Лістападам,працэс якога прагрымеў усярэдзіне 1920-х. У 1938годзе Колас некалькі гадзі-наў — пакуль у ягоным до-ме доўжыўся ператрус —мусіў стаяць з паднятымірукамі тварам да сьцяны.

У апошні дзень свайгожыцьця народны паэт пай-шоў у ЦК КПБ зь лістом уабарону беларускай мовы.Першы сакратар КірылаМазураў не прыняў Коласа.Той ліст праз паўстагодзь-дзя зрабіўся ці не актуаль-нейшым:

«Установы сталіцы вывелі з абыходку беларускуюмову: на ёй не вядзецца перапіска, не гавораць з на-веднікамі... Акадэмія навук не карыстаецца беларускаймоваю... Студыя «Беларусьфільм» здымае фільмы нарускай мове. Такім шляхам нацыянальную кінэмата-графію ня створыш...»

Ёсьць вэрсія, паводле якой пасьля наведваньня ЦКпаэт папрасіў свайго шофэра завезьці яго ў Курапацкаеўрочышча, дзе доўга іскрушліва аб нечым маўчаў.

Беларусь разьвітвалася зьЯкубам Коласам тры дні:несканчаная людзкая ракаад ранiцы да вечару плылапраз Палац прафсаюзаў, дзестаяла труна песьняра. Такраней не праводзілі ніпісьменьнікаў, ні палітыкаў.

Якуб Колас(ад нараджэньняКанстанцін Міцкевіч)3.11.1882, в. Акінчыцы,цяпер у межах Стоўпцаў —13.8.1956, Менск.Пахаваны на менскіхВайсковых могілках

ЯкубКолас

Я налічыў дзесяць знаёмых,якія ведаюць на памяць ягоную «Новую зямлю». Кош-там мяне гэты сьпіс не папоўніцца, бо я ў свой час вы-вучыў ня менш геніяльнага, але бліжэйшага маёй га-радзкой душы «Сымона-музыку»:

Ад роднае зямлі, ад гоману бароў,Ад казак вечароў,Ад песень дудароў,Ад сьветлых воблікаў закінутых дзяцей,Ад шолаху начэй,Ад тысячы ніцей...

Пад гоман бароў, у сям’ілесьніка Міхала Міцкевіча,што служыў у князёў Радзі-вілаў, ён і прыйшоў на сьвет.Зьдзейсьніўшы яшчэ ў сту-дэнцкія гады паломніцтва ў

тыя наднёманскія мясьціны, я знайшоў у кнігарні томікз «Сымонам» і ўжо праз тыдзень мог дэклямаваць паэ-му зь любой страфы.

Ня раз даводзілася сустракацца з думкаю, што, у па-раўнаньні з бунтоўным Купалам, Колас быў па-мужыц-ку абачлівейшы і «спакайнейшы». Гэтаму пярэчаць фак-ты: за ўдзел у нелегальным настаўніцкім зьезьдзе і ан-тыўрадавую дзейнасьць Якуб Колас быў у 1908-м на трыгады ўвязьнены ў Менскім астрозе. Якраз у часе зьня-воленьня выйшаў ягоны першы паэтычны зборнік«Песьні жальбы».

У сьвятле дакумэнтальных сьведчаньняў руйнуеццай міт пра заўсёдную ляяльнасьць Коласа да «новай ісправядлівай» савецкай улады. На Рыскую дамову 1921году паміж Польшчай і савецкай Расеяй, якія разарваліБеларусь напалам, ён адгукнуўся потым на дзе-сяцігодзьдзі забароненым вершам «Беларускаму люду»:

Нас падзялілі—хто? Чужаніцы,Цёмных дарог махляры...

127i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚126 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

пачала імклівы наступ усьцяж Прыпяці. Ад бальшавікоўбылі вызваленыя Петрыкаў, Калінкавічы, Мазыр, дзеБалаховіч (відаць, натхніўшыся прыкладам ЮзафаПілсудзкага) абвясьціў сябе начальнікам незалежнайБеларускай дзяржавы...

Жывучы ў міжваеннай Польшчы, Булак-Балаховічбыў перакананым антыфашыстам, але яшчэ больш не-пахісным антыкамуністам, што прывяло яго разам зсынам у армію гішпанскага генэрала Франка. У верасьні1939-га ён абараняў Варшаву, а затым змагаўся ў шэра-гах польскага Супраціву і быў застрэлены гестапаўцаміпры спробе арышту.

Партрэт супярэчлівай,але, безумоўна, выбітнайасобы Балаховіча будзе ня-поўным, калі не згадаць,што генэрал ня толькі ўсёжыцьцё не забываў белару-скай мовы, але і пісаў на ёйвершы.

СтаніслаўБулак-Балаховіч10.2.1883,маёнтак Мэйшты,цяпер Літва —10.5.1940, Варшава,Польшча

Станіслаў Булак-Балаховіч (зьлева). 1920

Калісьці я напісаў эсэ навельмі актуальную тэму — «Як беларусы з кітайцамісябруюць». Сярод згаданых там напалову легендарныхі зусім фантастычных падзеяў уплішчылася й адна цал-кам рэальная. Аднойчы ў 1920-м бальшавікам, карыс-таючыся дзесяцікротнай перавагаю, удалося захапіць упалон невялікі аддзел кітайцаў, што ваявалі пад бел-чырвона-белым сьцягам. На чэкісцкім допыце сыныбратняга народу на пытаньне пра нацыянальнасьць згонарам адказвалі: «Пішы — беларуза!» Гэта былі бай-цы беларускага генэрала Станіслава Булак-Балаховіча.

Чамусьці ніхто з гісторы-каў дагэтуль, здаецца, незьвярнуў увагі на тое, штоБалаховіч прыйшоў на сьвету тым самым маёнтку Мэй-шты на беларуска-літоўскімпамежжы, дзе на сто трыц-цаць гадоў раней нарадзіўсягерой 1794 году і спадка-

емец Касьцюшкі ў кіраўніцтве паўстаньнем ТамашВаўжэцкі. А вось сам Станіслаў пра гэта, безумоўна,ведаў і натхняўся славаю выбітнага папярэдніка.

Дзейнасьць Булак-Балаховіча ў гады Першай уся-сьветнай вайны й пасьля кастрычніцкага бальшавіцка-га перавароту чакае ўвасабленьня ў гістарычна-авантур-ным рамане, на старонках якога адлюстраваліся б ды-вэрсійныя рэйды па нямецкіх тылах, нядоўгая службаў Чырвонай Арміі й пераход разам з сваім палком набок белых, захоп Пскова, абарона Эстоніі ад баль-шавікоў...

У студзені 1920-га з аддзелам на паўтары тысячышабляў генэрал быў прыняты ў склад войска БНР. Яго-ныя кавалерысты зьдзейсьнілі пераход з Латвіі на Па-лесьсе, ушчэнт разьбілі адзін з палкоў хвалёнай 1-й кон-най арміі чырвоных, узялі Пінск... У лістападзе таго са-мага году ўжо 20-тысячная армія Булак-Балаховіча рас-

СтаніслаўБулак-

Балаховіч

129i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚128 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

У 1925-м Францішак завяршае сямнаццатую п’есу.Наступную яму наканавана напісаць амаль праз двадзесяцігодзьдзі. Аляхновіч, якога ў БССР афіцыйна на-зываюць «бацькам беларускай драматургіі», у лістапа-дзе 1926 году прыяжджае ў Менск на вядомую Ака-дэмічную канфэрэнцыю па рэформе беларускага пра-вапісу. Назад яго ўжо не выпускаюць. Ён становіцца ціня першым у Беларусі засуджаным паводле артыкулу№ 98 («участие в организации или содействие органи-зации, действующей в направлении помощи междуна-родной буржуазии»).

За свой давер да савецкай улады Францішак мусіўразьлічвацца цэлым дзесяцігодзьдзем на Салаўках. Іраптам, «усяго» празь сем гадоў зьняволеньня, нечака-нае шчасьце — абмен у 1933-м на палітыка, асьветнiкаi мовазнаўцу, вязьня польскіх турмаў Браніслава Тараш-кевіча. Апошні неўзабаве таксама апынуўся ў савецкіхзасьценках. Аляхновічу пашанцавала болей. Ён атрымаўяшчэ дзесяць гадоў вольнага жыцьця.

Ягоная кніга «Ў капцюрох ГПУ» выйшла на сямімовах у Эўропе і Амэрыцы.

У сакавіку 1944-га ў яго кватэру ў акупаванай нем-цамі Вільні зайшлі двое. Суседзі пачулі стрэл. Як вы-сьветлiлася ў 1980 гады, забойцам быў Ё. Сiманавiчус (Пят-райцiс) — партызан, якi пасьля вайны закончыў парт-школу, працаваў на высокiх пасадах у Вiльнi i «адзна-чыўся» ўва ўсiх лiтоўскiх савецкiх энцыкляпэдыях.

У дзевяностыя гады ягоныя глыбокія, мэтафізычныятворы вярнуў на беларускую сцэну Мікола Трухан. Ёсьцьштосьці трансцэндэнтнае ўтым, што гэты таленавітырэжысэр заўчасна скончыўсвой зямны шлях неўзабавепасьля пастаноўкі апошняйАляхновічавай п’есы-гратэ-ску «Круці не круці — трэ-ба памярці».

Францішак Аляхновіч9.3.1883, Вільня —3.3.1944, Вільня.Сымбалічна перапахаванына віленскіх могілках Росы

Ягонае імя вядомае значнаменш, чым імя расейскага пiсьменьнiка АляксандраСалжаніцына. Між тым, менавіта ён, Францішак Алях-новіч, упершыню, за некалькі дзесяцігодзьдзяў да«Архіпэлягу ГУЛАГу», здолеў сказаць сьвету вусьцішнуюпраўду пра імпэрыю савецкіх канцлягераў.

Ён нарадзіўся ў сям’і віленскага тэатральнага скры-пача. Калі Францішку споўнілася пяць гадоў, бацькапачаў браць яго на спэктаклі. Малога палохалі тэатраль-ныя стрэлы, але захапленьне тым, што адбывалася насцэне, было мацнейшае за страх. Ад таго часу Фран-

цішкава душа назаўсёдыпасялілася ў тэатры.

У 1916-м ён стварыў уВільні гурток, зь якім па-ставіў сваю першую п’есу«На Антокалі», напісаную,дарэчы, у Лукіскай турме,дзе аўтар адбываў гадавоезьняволеньне «за зьнявагусілаў нябесных і намер скі-нуць існую ўладу».

Да Аляхновіча хуткапрыходзіць слава нацыя-нальнага драматурга. Мак-сім Гарэцкі прысьвячае ямуцэлы разьдзел у сваёй«Гісторыі беларускае літа-ратуры». Натхнёны пры-знаньнем і веданьнем зако-наў тэатру, Францішак ад-важваецца на незвычайныэкспэрымэнт: дапісвае й ах-вяруе Янку Купалу трэціакт «Паўлінкі». Амбітныаўтар арыгіналу не выказваенезадавальненьня.

ФранцішакАляхновіч

131i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚130 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

нашу старажытную нацыянальную сьвятыню — КрыжЭўфрасіньні...

Неадменны сакратар маладой Беларускай Акадэміінавук...

Гэта ўсё ён, Вацлаў Ластоўскі.А вось для мяне, прызнаюся, ён — найперш выдат-

ны пісьменьнік.Аўтар «Лябірынтаў» — можа, самай містычнай і са-

май патаемнай аповесьці беларускай літаратуры.Аўтар непаўторных, надзеленых магутнай энэргеты-

кай вершаў.

...я горад збудаваў...

І от нахлынуў вораг многі.

Ударыў я у звон трывожны.Дзынеў патужна цяжкі сьпіж...

Аднак на клік мой зоўныніхто ка мне не пасьпяшыў:

у горадзе маім —такім мацоўным —адзін я быў!..

Мо якраз гэтыя роспачныя радкі гучалі ў яго сьвядо-масьці, калі кат у форме НКВД падымаў расстрэльныпісталет?..

Вацлаў Ластоўскі8.11.1883,засьценак Калесьнікаў,цяпер Глыбоцкі раён —23.1.1938, Саратаў, Расея.Месца пахаваньняневядомае

Яго называюць неадмен-ным сакратаром Адраджэньня. Маецца на ўвазе нацы-янальнае Адраджэньне пачатку XX стагодзьдзя. Алеглыбіня й шматстайнасьць талентаў, якімі быў шчодраадораны Ластоўскі, міжволі прыводзяць на памяць во-латаў эпохі Рэнэсансу.

Палітык, што браў непасрэдны ўдзел у абвяшчэньнінезалежнасьці БНР і ўзначальваў яе Кабінэт міністраў,а пазьней, баронячы нацыянальныя правы беларусаў,наведаў Францыю, Бэльгію, Чэхаславакію, Нямеччыну,Італію, Ватыкан...

Гісторык, пяру якога на-лежаць славутыя «Гісторыябеларускай (крыўскай) кні-гі» і «Кароткая гісторыя Бе-ларусі», што ўпершынюзьявілася на старонках «На-шае Нівы», дзе ён, дарэчы,пяць гадоў быў рэдакцый-ным сакратаром...

Філёляг, укладальнік івыдавец ня менш славутага«Расійска-крыўскага (бела-рускага) слоўніка», які мызь сябрамі ў васьмідзясятыягады прывезьлі ад ЛарысыГеніюш і выпусьцілі ў сам-выдаце ў колькасьці двац-цаці пяці асобнікаў і які ў1990-м быў перавыдадзеныдзесяцітысячным накла-дам...

Дырэктар Беларускагадзяржаўнага музэю, які ў1928-м асабіста ўзначаліўадмысловую экспэдыцыю ўПолацак і прывёз адтуль

ВацлаўЛастоўскі

133i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚132 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

скай Народнай Рэспублікі, і ў 1918—1919 гадах узна-чальвае яе Раду.

Выдадзеную ім у 1922-м «Практычную граматыкубеларускае мовы» бальшавіцкая прэса характарызуе як«контрарэвалюцыйную прапаганду».

З-пад арышту яго вызваляе тагачасны наркам асьве-ты Ўсевалад Ігнатоўскі.

У пэрыяд беларусізацыі Язэп Лёсік быў у рэспубліцысамым знаным мовазнаўцам: выступаў з асноўнымі да-кладамі на Акадэмічнай правапіснай канфэрэнцыі 1926году, кіраваў Тэрміналягічнай камісіяй.

Калі ў 1930-м разам з «шырокім сацыялістычнымнаступам на ўсім фронце» пачалася расправа зь бела-рускім нацыянальным рухам, акадэміка Лёсіка ўзяліадным зь першых.

Паўторны арышт у 1938-м прывёў ужо не да вы-сылкі, а да пяцігадовага лягернага тэрміну. Ягоную жон-ку Ванду Лявіцкую аднойчы выклікалі ў НКВД і пера-далі мужаву вопратку, паведаміўшы, што той памёр адсухотаў...

Празь пяцьдзясят гадоў студэнты Беларускага дзяр-жаўнага ўнiвэрсытэту таксама, як і згаданая камсамол-ка, спрачаліся з выкладчыкамі. Праўда, мы ўжо спраба-валі бараніць Беларусь і пачыналі адказваць па-белару-ску на заліках і экзамэнах. Імя Лёсіка было забароне-нае і невядомае нам, але ідэю, якой ён служыў, не ўда-лося зьнішчыць.

Язэп Лёсік18.11.1883,в. Мікалаеўшчына,цяпер Стаўпецкі раён —1.4.1940, Саратаў, Расея.Месца пахаваньняневядомае

Даводзілася чуць аповед, якаднойчы ў 1920-я на ягонай лекцыі ў БДУ, прысьвеча-най асаблівасьцям беларускай мовы, нейкая камсамол-ка прыслала Язэпу Лёсіку пытаньне, чаму ён так малаўвагі надае падабенству паміж беларускай і расейскаймовамі. Той зьняў акуляры і, бліснуўшы вачыма, зьзьнішчальнай іроніяй адказаў: «Мы вывучаем не пада-бенствы, а саму нашу мову. Жывем жа мы ў Беларусі, ане на нейкім Марсе».

Сучасьнікі згадваюць, што нават напярэдадні трыц-цатых гадоў ніхто, зьвяртаючыся да яго, не наважваўся

казаць «таварыш Лёсік».Для ўсіх ён быў «дзядзькамЛёсікам», чалавекам, якіпрайшоў найцяжэйшуюшколу змаганьня за нацыя-нальную справу.

Зямляк і блізкі сваякЯкуба Коласа, ён бярэ ўлет-ку 1906 году ўдзел у неле-гальным настаўніцкімзьезьдзе ў Вільні і, ужо зна-ходзячыся пад перасьледампаліцыі, робіцца ініцыята-рам другога, больш вядома-га зьезду, што неўзабаве ад-быўся ў іхняй з Коласамроднай Мікалаеўшчыне.

Трапіўшы на высылку ўСібір, Лёсік пасябраваў тамзь іншым «палітычным» —паэтам Алесем Гаруном.

Пасьля Лютаўскае рэва-люцыі ў Расеі Язэп ста-новіцца ўдзельнікам Пер-шага Ўсебеларускага зьезду,адным з «бацькоў» Белару-

ЯзэпЛёсік

135i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚134 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

цэрбэры ад адукацыі пазбавілі права выкладаць роднуюлітаратуру «як недастаткова кваліфікаванага»...

У верасьні 1939-га ў залі Беларускай гімназіі адбы-валася афіцыйная ўрачыстасьць з нагоды далучэньняВільні да Беларусі «на векі вякоў». Луцкевіч ведаў, штотакое сталінская дыктатура, але дзеля беларускай спра-вы паспрабаваў шукаць кампрамісу з бальшавікамі. Яговыступ пра новыя далягляды беларускай культуры паб-лажліва слухаў кіраўнік савецкай адміністрацыі ІванКлімаў. Ён яшчэ ня ведаў, што Масква неўзабаве пера-дасьць Вільню Літве, алеўжо бачыў складзены НКВДсьпіс на арышты віленскіхбеларускіх дзеячаў.

У цяперашняй Беларусі,якой без Антона Луцкевічаі яго паплечнікаў магло б нябыць на мапе сьвету, ягонаеiмя на афiцыйным узроўнiанiяк не ўшанаванае.

Антон Луцкевіч29.1.1884, Шаўлі, Літва —23.3.1942,перасыльны пункт Аткарск,Саратаўская вобл., Расея.Месца пахаваньняневядомае

Віленская інтэлігенцыя каля рэдакцыі «Нашай Нівы»

Разам з братам Іванам ёнвярнуў беларусам статус народу дзяржаўнага.

Сын паўстанца 1863 году, змагара за Рэч Паспалітую,ён зрабіўся барацьбітом за незалежную Беларусь.

Галоўны ідэоляг нашай першай палітычнай партыі— Грамады. Адзін з заснавальнікаў першых легальныхбеларускіх газэтаў «Наша Доля» й «Наша Ніва». Аўтарканцэпцыі Злучаных Штатаў ад Балтыйскага да Чорна-га мора...

Напярэдадні векапомнага паседжаньня Рады БНР,што адбылося ў ноч з 24 на 25 сакавіка 1918 году, ме-

навіта Антон Луцкевіч стаўініцыятарам абвяшчэньнянезалежнасьці БеларускайНароднай Рэспублікі, а неў-забаве ўзначаліў яе ўрад. Ёнжа быў аўтарам гістарыч-най Трэцяй Устаўнай Гра-маты Рады БНР.

Выключныя заслугі нале-жаць Луцкевічу і ў ягоныхіпастасях гісторыка і літара-тара, найталенавіцейшагапубліцыста Заходняй Бела-русі, які паводле назову ра-давога шляхецкага гербуўзяў сабе псэўданім АнтонНавіна. Ён, як рыба ў вадзе,пачуваўся ў тэкстах Фран-цішка Скарыны і працягваўягоную справу, перакладаю-чы біблійныя кнігі ўжо насучасную беларускую мову.

Луцкевіч працаваў у Ві-ленскай беларускай гімназіі,але яго, аўтара бліскучыхдасьледаваньняў, польскія

АнтонЛуцкевіч

137i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚136 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

Належачы да партыі беларускіх эсэраў, Бадуновапасьлядоўна выступала за поўную незалежнасьць Бела-русі. За свае непахісныя погляды ёй давялося адседзецьспачатку ў польскай турме ў Менску, а потым у баль-шавіцкай — у Маскве. Гэта была славутая Бутырка, дзеПалута за паўгоду зьняволеньня трымала некалькі га-ладовак, штораз даводзячы сябе да крытычнага стану.

...Вярнуўшыся з праскай эміграцыі, яна працаваланастаўніцай у Гомелі. Прымірыцца з савецкай уладайПалута не магла дый не хацела. Такіх, як яна, хто небаяўся публічна выказвацца пра існы лад, тады быліадзінкі. Тое, што па яе прыйшлі толькі ў 1937-м, выгля-дае нават нейкай анамаліяй. «Антысавецкая агітацыя»была ацэненая на дзесяцьгадоў лягераў, але прысуддля эсэркі-незалежніцыпрызналі занадта мяккім.Бадунову перавялі ў мен-скую «амэрыканку». Неўза-баве ёй прачыталі пастано-ву пра расстрэл.

Палута Бадунова1885, Навабеліца,цяпер у межах Гомелю —29.11.1938, Менск.Месца пахаваньняневядомае

Палута Бадунова і Язэп Мамонька. 1921

Ужо ня першы год мастакіз гісторыкамі ня могуць прыйсьці да адзінай думкі: хтож насамрэч адлюстраваны на адным з партрэтаў Аляк-сея Марачкіна, асноваю для якога паслужыла зьмешча-нае нижэй фота, — сапраўды паэтка Ларыса Геніюшабо палітычная дзяячка Палута Бадунова? Але на ка-рысьць каго б ні скончылася дыскусія, можна сьцьвяр-джаць, што гэтыя выдатныя беларускі з аднаго шэрагу.

Выпускніца петраградзкіх Вышэйшых гістарычна-літаратурных курсаў, сябра ЦК Беларускай Сацы-ялістычнай Грамады, а пазьней — сакратар ЦК Белару-

скай партыі сацыялістаў-рэвалюцыянэраў, Палута негубляла ўпэўненасьці ў лю-бой кампаніі палітыкаў-мужчынаў. Яна была ў лікуарганізатараў Першага Ўсе-беларускага зьезду, а на па-чатку 1918-га ўвайшла ўсклад Народнага сакрата-рыяту — першага ЎрадуБНР. Подпісы Бадуновайстаяць пад Другой і ТрэцяйУстаўнымі Граматамі, дзеабвяшчалася пра ўтварэнь-не й незалежнасьць Белару-скай Народнай Рэспублікі.

У Сакратарыяце Палутабыла адзінай жанчынаю. Яепасада народнага сакратараапекі адпавядала партфэлюміністра сацыяльнай абаро-ны. Адначасова яна ўзна-чаліла жаночае дабрачын-нае таварыства «Цётка», на-званае ў гонар знакамітайпаэткі.

ПалутаБадунова

139i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚138 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

ля хуценькага паведамлень-ня, што Сымон Рак-Міхай-лоўскі складаў вершы, пісаўпадручнікі і лічыцца аўта-рам музыкі да Багдановіча-вай «Зоркі Вэнэры») арты-кул неяк раптоўна абры-ваўся. Я паглядзеў на датусьмерці: толькі год —1937-мы.

Разгарнуўшы выдадзеныпраз тры дзесяцігодзьдзі ад-паведны том сучаснай Бела-рускай Энцыкляпэдыі, япераканаўся, што за гэты час мы прайшлі велізарнышлях. Тут ужо згадваюцца старанна замоўчаны энцык-ляпэдыяй-папярэдніцай Першы Ўсебеларускі зьезд,дэлегатам якога быў Рак-Міхайлоўскі, арышт і асуд-жэньне на дзесяць гадоў лягераў паводле сфабрыкава-най ОГПУ справы «Беларускага нацыянальнага цэнт-ру», а таксама дакладная дата расстрэлу.

Здаецца, можна было б цешыцца, што гістарычнаяпраўда вяртаецца. Можна было б, каб не адна акаліч-насьць: тое, за што змагаўся Рак-Міхайлоўскі на пачат-ку мінулага стагодзьдзя, не нашмат менш актуальнае іў сёньняшняй Беларусі.

Возьмем, да прыкладу, Таварыства беларускай шко-лы...

СымонРак-Міхайлоўскі14.4.1885,в. Максімаўка,цяпер Маладэчанскі раён —27.11.1938, Менск.Месца пахаваньняневядомае

Некалі ў дзяцінстве, гарта-ючы кнігі й часопісы маёй мамы, выкладчыцы гісторыі,я сустрэў сьмешнае прозьвішча — Рак-Міхайлоўскі.Больш ад таго першага знаёмства нічога не запамята-лася.

Другое адбылося ўжо ў студэнцкія сямідзясятыягады. Робячыся беларусам ня толькі паводле пашпарту,я з апантанасьцю нэафіта пачаў скупляць беларускіякнігі і, вярнуўшыся з будатраду не з пустым гаманцом,набыў дзевяць выдадзеных на той час вішнёвых тамоўБеларускай Савецкай Энцыкляпэдыі. З аднаго зь іх і

ўведаў, што Сымон Рак-Міхайлоўскі, аказваецца,быў «членам контрарэвалю-цыйнай Рады БНР і яе вай-сковай камісіі». Пра далей-шыя вяхі жыцьця гэтай па-дазронай асобы гаварыласяспасьцярожліва і без ацэ-нак: настаўнік Віленскай бе-

ларускай гімназіі, стваральнік і дырэктар Барунскай на-стаўніцкай сэмінарыі, адзін з кіраўнікоў Таварыствабеларускай школы... Што гэта былі за вучэльні й што затаварыства, я ня меў аніякага ўяўленьня, бо ў нас нагістфаку БДУ такія рэчы не вывучаліся, а ў лепшым раземімаходзь згадваліся. Потым энцыкляпэдычны артыкулрабіўся больш прыхільным да свайго героя — яўна зтае прычыны, што Сымон пасьля памылак і хістаньняўмаладосьці стаў на правільныя рэйкі і ўступіў у кам-партыю Заходняй Беларусі, за што, як трэба было мер-каваць, і атрымаў ад польскіх уладаў дванаццаць гадоўтурмы.

Аднак, як вынікала зь вішнёвага тому, усё выглядаланя так трагічна, бо ў 1931-м змагар з эксплюататараміпераехаў па абмене палітвязьнямі ў БССР, дзе праца-ваў дырэктарам Беларускага дзяржаўнага музэю і на-ват быў членам ЦВК рэспублікі. Праўда, на гэтым (пась-

СымонРак-

Міхайлоўскі

141i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚140 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

зы з боку ўсёмагутнага ве-дамства, у якім дасье, здаец-ца, мелі на кожнага. Пага-тоў, за Селяхам вадзіліся неабы-якія «грахі». Ён упартаадмаўляўся ўступаць у кам-партыю. Насуперак загадунаркамасьветы ня зьняў зрэпэртуару «падазроныя»спэктаклі «Кастусь Каліноў-скі» і «Каваль-ваявода».Каб уратавацца ад арыштуОГПУ, ён у 1933-м пакідаеБеларусь і вяртаецца ўМенск ужо ў часе нямецкайакупацыі.

Блукаючы па сьвеце, Се-лях-Качанскі не пакідаўгалоўнай справы свайгожыцьця.

У Нямеччыне ён стварыў Беларускі драматычны тэ-атар імя Галубка, у ЗША заснаваў тэатральную студыю,дзе ставіў п’есы Аляхновіча і Дуніна-Марцінкевіча.Вялікае значэньне ў жыцьці эміграцыі меў арганізава-ны і ўзначалены ім Беларускі нацыянальны хор.

У 1975-м спадар Вячаслаў адрэдагаваў «Сьпеўнікбеларускага жаўнера». Яму ішоў ужо дзясяты дзясятак...

ВячаслаўСелях-Качанскі25.12.1885, Лагойск —8.8.1976, Саўт-Рывэр,штат Нью-Джэрзі, ЗШАПахаваны на беларускіхмогілках у Саўт-Рывэры

На беларускіх могілках уамэрыканскім Саўт-Рывэры можна вывучаць шмат якіяразьдзелы нашай гісторыі. Тут знайшлі свой апошніспачын слуцкі паўстанец Іван Навумчык, палітык і пэ-дагог Радаслаў Астроўскі, пісьменьнік і гісторык ЮркаВіцьбіч... Дзякуючы наведваньню гэтага нэкропалю яўпершыню сустрэў імя Вячаслава Селяха-Качанскага.

Пры паступленьні ў Маладэчанскую настаўніцкуюсэмінарыю ён уразіў экзамэнатараў, засьпяваўшы ма-гутным барытонам «Спасі, Госпадзі, людзі Твая». Празьнекалькі гадоў Селях, апантаны жаданьнем зрабіцца

прафэсійным опэрнымсьпеваком, едзе ў Пецяр-бург.

З адзнакай закончыўшыкансэрваторыю, ён перама-гае больш за трыста канку-рэнтаў і трапляе ў славутыМарыінскі тэатар.

Нядаўні лагойскі хлап-чук апынаецца на музычным Алімпе. Як прэм’ер-бары-тон ён сьпявае разам з Шаляпіным ды іншымі зоркамі.Найбольш удалымі з дваццаці пяці ягоных роляў кры-тыка называе Барыса Гадунова, князя Ігара і Рыгалета...Здавалася, далей будуць толькі ружы й авацыі. Але ўсярэдзіне 1920-х, зьдзівіўшы калегаў, Селях прымаепрапанову старшыні Інстытуту беларускай культурыЎсевалада Ігнатоўскага і пераяжджае ў Менск.

У 1927-м на сцэне Першага Беларускага дзяржаўна-га тэатру (БДТ-1) адбылася прэм’ера «Русалкі» А. Дар-гамыскага — першай опэры на беларускай мове. Селяхпрычыніўся да прэм’еры ў дзьвюх іпастасях — як рэ-жысэр і як выканаўца ролі Млынара. У тым самым го-дзе ён узначальвае БДТ-1 (сучасны Купалаўскі тэатар) івыводзіць яго ў шэраг найлепшых тэатральных калек-тываў краіны.

Аднак гэтыя посьпехі не былі паратункам ад пагро-

ВячаслаўСелях-

Качанскі

143i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚142 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

афіцыйным роўні ніколі не прызнавалі за асобны на-род. Адкрыцьцё самай першай школкі ў Камітэце адзна-чылі гарбатаю зь пірагом, які сьпякла Юліяна. Яна бра-ла ўдзел у арганізацыі беларускіх настаўніцкіх курсаў іВіленскай беларускай гімназіі, дзе потым выкладаланямецкую мову й пэдагогіку.

Паўсюль — або насамрэч, або ў думках — побач быўён, Іван. Каханы і ўжо нарачоны.

Аднак надзеі на сямейнае шчасьце перакрэсьліў аб-вешчаны доктарам у 1917-м прысуд: «Ад правага лёг-кага яшчэ астаткі ёсьць, а левага амаль няма... Больш задва-тры гады не пражыве...»

Праз два гады ў санаторыі ў польскім Закапанэ, се-дзячы пры Іванавым ложку, яна пачула яго апошнія сло-вы: «Ты добрая...»

Пазьней яна стане жонкаю вядомага беларускагадзеяча Лявона Вітан-Дубейкаўскага*. Пахаваўшы яго,Юліяна ў 1941-м пераселіцца на радзіму продкаў, у Ня-меччыну.

Там і будзе напісаная прысьвечаная Івану Луцкевічумужная, сьветлая й журботная кніга «Мае ўспаміны»,якая выйдзе празь пяцьдзясят гадоў у любай сэрцуаўтаркі Вільні з прадмоваю Лявона Луцкевіча. Успамiныстануцца асноваю для гэткага ж сьветла-сумотнага спэк-таклю «Віленскія мроі», пастаўленага Галінай Дзягіле-вай у тэатры аднаго актора«Зьніч».

ЮліянаВітан-Дубейкаўская(ад нараджэньняМэнке)12.12.1886, Вільня —1970, Нюрнбэрг,Нямеччына

* У 1954 годзе ў Нью-Ёрку пабачыла сьвет кніга «Лявон Вітан-Дубейкаўскі», якую Юліяна выдала пад псэўданімам Кветка Вітан.

Калі нацыянальная куль-тура прыцягвае й робіць сваімі прадстаўнікоў іншыхнародаў, значыць, у яе ёсьць будучыня.

Юліяна Мэнке, праўда, паходзіла зь сям’і віленскіхнемцаў, што, як яна пісала, «прынялі звычаі й мэнталь-насьць гэтага мілага краю», але згаданая акалічнасьцьтолькі пацьвярджае сказанае раней.

Яна вучылася ў прыватнай гімназіі, дзе ў той час былозабаронена размаўляць на ўсіх іншых мовах, апрачарасейскай. Каб пазлаваць клясную даму, дзяўчаткі час-та гаварылі па-польску. Але знайшлася ў гімназіі й бе-

ларуска. Яе звалі АлаізаПашкевіч.

У 1915-м, прыехаўшы зьПецярбургу ў адпачынак,Юліяна, ужо дыплямаванаямастацтвазнаўца, сустрэла-ся з Іванам Луцкевічам. За-хапленьне ягонымі калек-цыямі старасьвеччыны хут-ка перарасло ў сяброўства,а тое — ува ўзьнёслае ка-ханьне.

Такое кола знаёмстваўабумовіла яе працу ў Бела-рускім нацыянальным ка-мітэце. «Мала нас тады бы-ло, — пазьней будзе прыгад-ваць Юліяна, — палякі злас-ловілі, што ўсіх віленскіх бе-ларускіх дзеячаў можна па-садзіць на адной канапе. Ад-нак праца ішла...»

Вельмі карыснай была яе дапамога пры перамовахзь нямецкай акупацыйнай адміністрацыяй, якая даз-воліла адчыніць першыя беларускія школы, чаго нельгабыло ўявіць у Расейскай імпэрыі, дзе беларусаў на

ЮліянаВітан-

Дубейкаўская

145i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚144 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

ад’езду на Захад, бо гараджане памятаюць, як пасьляпрыходу савецкіх войскаў нейкі партызан без суду ісьледзтва застрэліў пасярод вуліцы ціхага бяскрыўдна-га чалавека — толькі за тое, што ён быў царкоўным ста-растам.

У Заходняй Нямеччыне Равенскі выкладаў сьпевы ўбеларускіх гімназіях у Рэгенбургу і Остэргофэне, быўрэгентам хору ў праваслаўнай парафіі Сьвятой Эўфра-сіньні Полацкай.

Колішні гімназіст, а цяпер дырэктар БеларускагаІнстытуту Навукі й Мастацтва ў Нью-Ёрку Вітаўт Кіпельзь вялікай цеплынёю апавядаў мне пра заняткі спадараМіколы зь беларускімі скаўтамі, для якіх ён напісаў«Гімн ваўчанятаў» і «Скаўцкую малітву».

Зноў сустрэўся з Равенскім Кіпель ужо ў бэльгійскімЛювэне. Кампазытар пагадзіўся кіраваць беларускімстудэнцкім хорам, што потым даваў канцэрты ў многіхкраінах Эўропы і атрымаў прэмію на міжнародным фэ-стывалі ў Брусэлі.

Вялікі посьпех мелі запісаныя харыстамі кружэлкі,якія рэпрэзэнтавалі ў вольным сьвеце беларускую му-зыку.

Няма ў Менску ні вуліцы яго імя, ні мэмарыяльнайдошкі на будынку Акадэміі музыкі. Але «МагутныБожа» будзе гучаць на нашай зямлі, пакуль будзе насьвеце Беларусь.

Мікола Равенскі17.12.1886,в. Капланцы,цяпер Бярэзінскі раён —9.3.1953*, Лювэн, Бэльгія

* У Беларускай Энцыкляпэдыі й Энцыкляпэдыі гісторыі Бела-русі падаецца памылковая дата сьмерці Міколы Равенскага.

Таму, для каго Беларусь —ня проста геаграфічны назоў, а — Радзіма, ня трэба тлу-мачыць, што такое гімн «Магутны Божа». Верш-малітвуНатальлі Арсеньневай паклаў на музыку Мікола Ра-венскі.

Зьявіўшыся ў 1919-м у Менску, ён паверыў у ідэалыБНР і пачаў шукаць сваё месца ў нацыянальным Адра-джэньні.

Калі б можна было перанесьціся ў тыя гады, я, ня-гледзячы на свае больш чым сьціплыя вакальныя дадзе-ныя, хацеў бы запісацца ў ягоны хор пры Беларускім

рабочым клюбе. Равенскізьбірае народныя песьні наСлуччыне, піша музыку датвораў беларускіх паэтаў —у прыватнасьці, да хрэста-матыйных вершаў «Люблюнаш край» Канстанцыі Буй-лы і «О Беларусь, мая шып-шына» Ўладзімера Дубоўкі.

Пасьля Маскоўскае кан-сэрваторыі ён зноў прыяж-джае ў Менск у той час,апынуцца ў якім мне ўжоня вельмі хацелася б. Ары-штаваныя дзясяткі сяброў ізнаёмых, сярод якіх братАнтон.

У 1938-м Равенскага вы-ключаюць з Саюзу кампа-зытараў...

Старыя жыхары горадуЧэрвеню дагэтуль з сымпа-тыяй згадваюць яго як рэ-гента мясцовага царкоўна-га хору за часамі вайны.Ніхто не асуджае і ягонага

МіколаРавенскі

147i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚146 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

раў Пракулевіча старшы-нём Рады. Праз тыдзеньРада Случчыны выдала неза-лежнiцкую дэклярацыю.Яшчэ праз тыдзень 1-яСлуцкая брыгада войскаўБНР атакавала бальшавіц-кія аддзелы...

Пасьля Слуцкага паў-станьня Пракулевіч выехаўу Вільню, адкуль неўзабавебыў высланы польскімі ўла-дамі. На Бэрлінскай Усебе-ларускай канфэрэнцыі ёнбыў сярод тых, хто, паве-рыўшы ў Беларускі Дом падуладаю саветаў, падпісаўрэзалюцыю аб ліквідацыінезалежніцкага Ўраду.

Лёс былога кіраўнікаслуцкіх паўстанцаў пасьляпрыезду ў БССР быў ужотыпова прадвызначаным. Невысокая пасада ў Дзяр-жаўнай бібліятэцы, арышт у 1930-м па справе Саюзувызваленьня Беларусі* і высылка на пяць гадоў у Расею.Людзі кшталту Пракулевіча ня мелі шанцаў выжыць.Паўторны арышт у 1938-м прывёў да расстрэльнагапрысуду.

Зь яго фатаграфіі ў судовай справе пазірае барадатышыракатвары беларус з глыбокімі разумнымі вачыма.Ён вельмі падобны да майго дзеда Максіма, таксама рас-стралянага ў трыццатыя.

Уладзімер Пракулевіч1887, в. Красналукі,цяпер Чашніцкі раён —20.8.1938, Сьвярдлоўскаявобл., Расея.Месца пахаваньняневядомае

* Саюз вызваленьня Беларусі, у справе якога арыштавалі большза сто вядомых прадстаўнікоў інтэлігенцыі, а таксама буйных дзяр-жаўных дзеячаў, традыцыйна лічыцца прыдумкаю ОГПУ. Гэтае мер-каваньне выглядае спрэчным: моцныя незалежніцкія настроі ў бела-рускім кіраўніцтве і ў інтэлігенцкіх колах былі рэальнасьцю.

Ягоны жыцьцяпіс у першайсваёй частцы для беларускага нацыянальнага дзеяча —ня самы тыповы. Юрыдычны факультэт Маскоўскагаўнівэрсытэту. У студэнцкія гады — сакратарства ўмарксісцкім часопісе «Возрождение» і загадваньнеаддзелам хронікі ў папулярнай газэце «Копейка». По-тым — спакойная грашавітая праца ў Менскай казён-най палаце і Менскім акруговым судзе.

Карэнны паварот жыцьцёвага шляху адбыўся ў 1917годзе, калі Пракулевіч далучыўся да прыхільнікаў бела-рускае незалежнасьці. 1920-ты засьпеў яго на пасадзе

судзьдзі ў Слуцку. 14 ліста-пада пачаў свае паседжаньнігістарычны Беларускі зьездСлуччыны, які абраў пры-хільніка Беларускай партыісацыялістаў-рэвалюцыянэ-

УладзімерПракулевіч

Беларуская грамада ў Празе на вечарыне ў гонар Вінцэнта Дуніна-Марцінкевіча. Крайні справа ў першым радзе — Уладзімер Пракулевіч,трэці справа — Пётра Крачэўскі

149i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚148 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

турму. Праз год ён быў зноўарыштаваны, абвінавачаныў «нацыянальнай контрарэ-валюцыі» і расстраляны.

Фабіян Шантыр стаўсяпершай ахвяраю баль-шавіцкага тэрору як у бела-рускай палітыцы, так і ў бе-ларускай літаратуры.

Трагічна склаліся і лёсыіншых сяброў першага ўра-ду БССР — нацыянал-ка-муністаў, якім інкрымінава-лася імкненьне «организо-вать независимую белорус-скую компартию, что под-рывало Советскую власть».Камісар працы Язэп Дыла(апрача ўсяго іншага, адзінз пачынальнікаў нашайгістарычнай прозы) пасьлянекалькіх арыштаў і высы-лак мусіў да скону жыць уРасеі. Наркама замежных справаў Усевалада Фальскагаў 1921-м бальшавікі прысудзілі да расстрэлу, які за-мянілі пяцьцю гадамі катаржнай турмы. Потым былыміністар (яшчэ й таленавіты актор і адзін з ства-ральнікаў беларускага прафэсійнага тэатру) працаваўрахункаводам. Вяртацца на радзіму яму было катэга-рычна забаронена. «Я наватня ведаю, на колькі часу япазбаўлены гэтага права», —у роспачы пісаў ён. Заместдаты і месца завяршэньняжыцьцёвага шляху Фальска-га ў энцыкляпэдыях стаяцьпытальнікі.

Фабіян Шантыр4.2.1887, Слуцак —29.5.1920, Навазыбкаў,Бранская вобл., Расея.Месца пахаваньняневядомае

Гатэль «Эўропа», дзе жылі сябрыпершага ўраду БССР. 1920-я

Аб чым думае чалавек утрыццаць тры гады перад расстрэлам? На гэтае пытань-не мог бы адказаць ён, Фабiян.

Пераехаўшы з Смаленску, дзе толькі што была аб-вешчаная БССР, у Менск, яе ўрад заняў на пляцы Воліколішнюю рэзыдэнцыю расейскага губэрнатара і пер-шым чынам распаўсюдзіў у горадзе свой маніфэст. У імпаведамлялася, што ўсе законы і загады Рады БНР лічац-ца несапраўднымі, а сама Рада зь яе «міністрамі» (гэтаеслова было ўзятае ў дзьвюхкосьсе) аб’яўляецца безаба-роннай перад законамі. Далейшыя падзеі паказалі, што

ў становішчы безабаронныхапынуліся самі аўтарыманіфэсту. Яскравым паць-верджаньнем гэтага стаўсялёс Фабіяна Шантыра.

Будучы палітык і пісь-меньнік нарадзіўся ў свабо-далюбным Слуцку. У сваімкароткім жыцьці ён пась-пеў пабыць хатнім на-стаўнікам-«дарэктарам»,мулярам, адвакатам, вай-сковым пісарам, бухгальта-рам... Шантыр друкаваў у«Нашай Ніве» імпрэсіі, на-ведваў вядомы менскi клюб«Беларуская хатка». Там ёнпазнаёміўся з маладой пісь-меньніцай Зоськай Верас,якая стала яго жонкай.

На Першым Усебеларускім зьезьдзе ў 1917 годзеФабіян, кіруючы левай фракцыяй, шукаў парытэтнагахаўрусу з бальшавікамі. Яны не забылі гэтага і ў пер-шым урадзе БССР аддалі яму партфэль наркама нацы-янальных справаў. Аднак — усяго на некалькі тыдняў.Ужо ў лютым таго самага 1919 году Шантыра кінулі ў

ФабіянШантыр

151i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚150 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

вякоў. Стаў пачынальнікам касьмічнай тэмы ў нашымвыяўленчым мастацтве. Ягоны цыкль «Жыцьцё на Мар-се» і сёньня хвалюе мяне, колішняга фаната Рэя Брэд-бэры, прымушаючы здымаць з паліцы «Марсіянскіяхронікі».

Пасьля Другой усясьветнай вайны магчымасьць непамерці з голаду дало яму маляваньне на саматканымпалатне разнаўзорыстых дываноў, рупліва зьбіраныхпотым мастаком Аляксеем Марачкіным. Тагачасныячыноўнікі ад культуры ў лепшым разе лічылі мастацтваДраздовіча другарадным, а ў горшым — падазроным ішкодніцкім. Старыя жыхары мястэчка Лужкі дагэтульпамятаюць размалёўку дзядзькі Язэпа ў мясцовай ста-лоўцы. Асартымэнт страваў быў, далікатна кажучы, не-багатым, але ў сталоўку хацелася зайсьці, каб трапіць удзівосны сьвет фантастычных зьвяроў і птушак. Урэш-це месца грамадзкага харчаваньня наведаў абласнычыноўнік, пасьля чаго размалёўку зьнішчылі, а на яемесцы павесілі «зразумелую народу» копію карцінырасейскага мастака Шышкіна.

Хочацца верыць, што нехта з тых, хто лічыў Драз-довіча ўбогім бажаволкам, дажыў да адкрыцьця ў Мен-ску помніка дзядзьку Язэпу, да выхаду фундамэнталь-нага альбому-манаграфіі, да зьяўленьня вуліцаў імяДраздовіча ў Менску, Воршы, Маладэчне, Глыбокім,Шаркоўшчыне, Радашкавічах, Германавічах, да ства-рэньня Культурна-асьвет-ніцкага цэнтру імя ЯзэпаДраздовіча, узначаленага за-каханай у творчасьць земля-ка Адай Райчонак, пад кі-раўніцтвам якой ужо дзе-сяць гадоў ладзяцца мас-тацкія пленэры — у тыхмясьцінах, над якімі лунаедуша гэтага вечнага ванд-роўніка.

Язэп Драздовіч13.10.1888,засьценак Пунькі,цяпер Глыбоцкі раён —15.8.1954,мяст. Падсьвільле,Глыбоцкі раён.Пахаваны ў в. Ліпляны,Глыбоцкі раён

Калі я думаю пра яго, уваччузаўсёды паўстае адно й тое ж відовішча: па вечаровайпалявой дарозе ўсьлед за нізкім, чырвоным, як ягадзінашыпшыны, сонцам ідзе высокі барадаты чалавек з пада-рожнай кайстраю і мальбэртам. У той самы момант упамяці ажываюць і нягучна поўняць гэтую народжануюўяўленьнем прастору радкі Ўладзімера Караткевіча:

Дарогі... Корчмы... Ліра за сьпіною...Ў гадах Хрыстовых — бедным шкаляром...Засьпее ноч, засьпее дзень слатою —Паўсюль мне стол, любоў, цяпло і дом...

Язэп Драздовіч прыйшоўна сьвет у адным дзесяці-годзьдзі з братамі Луцкеві-чамі, Ластоўскім, Купалам іКоласам і сам быў з гэтагашэрагу будзіцеляў нацыі.Яны не належалі да нейкіхшколаў, плыняў або пар-тыяў. Яны былі іх ствараль-нікамі.

Драздовіч стаў адным ззаснавальнікаў нацыяналь-нага гістарычнага жывапісуі плённа прычыніўся да вы-токаў мастацкай Скарыні-яны. Працягваючы творчыподзьвіг свайго папярэднікаНапалеона Орды, ён ства-рыў вялікія графічныя сэрыі— «Мір», «Крэва», «Нава-градак і наваградцы», «Мед-нікі», «Трокі», «Гальшаны»...Быў шанцоўным археоля-гам: адкрыў некалькі стая-нак каменнага і бронзавага

ЯзэпДраздовіч

153i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚152 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

Пра вагу асобы ксяндза Гадлеўскага ў тагачаснай ва-енна-палітычнай сытуацыі сьведчыць тое, што прад-стаўнікі дзяржаўнага Камітэту абароны СССР празвыведнікаў ініцыявалі зь ім перамовы аб магчымасьціўдзелу беларускіх нацыяналістаў у антыфашыстоўскімзмаганьні.

Гаворка вялася пра вызваленьне з савецкіх лягераўвязьняў-беларусаў і фармаваньне зь іх нацыянальнагавойска кшталту польскай арміі генэрала Андэрса. (Існуемеркаваньне, што атрымаўшы ад айца Вінцэнта ўсе не-абходныя зьвесткі, савецкія агенты адразу здалі яго нем-цам.)

23 сьнежня 1942 году менская «Беларуская газэта»зьмясьціла вялікі артыкул — мэмуар Гадлеўскага праПершы Ўсебеларускі кангрэс.

У тэкст быў завярстаны мужны, прасякнуты неза-лежніцкім настроем верш Натальлі Арсеньневай «Го-дзе!»:

Што далі нам калі чужыя?Ці калі хто — наш плач усьцішыў?Дось!Напружым пастронкі жылаў,самі злыбеды нашы скрышым!..

Назаўтра Гадлеўскага арыштавала СД. У той самыдзень яго расстралялi.

Вінцэнт Гадлеўскі16.11. (паводле іншыхзьвестак 16.12) 1888,в. Шурычы,цяпер Сьвіслацкі раён —24.12.1942, ваколіцыв. Малы Трасьцянецпад Менскам.Месца пахаваньняневядомае

S

Побач з трыма тамамі фак-сымільнага ўзнаўленьня Бібліі Францішка Скарыны ўмаёй бібліятэцы стаіць адна з найдаражэйшых для мянекніг — падараваныя аднойчы старым віленчуком«Catyry Ewanhelii i Apostalskija Dzieji» — перакладСьвятога Пісаньня на беларускую мову, зробленыксяндзом Вінцэнтам Гадлеўскім і выдадзены лацінкаюў 1939-м у Вільні.

Яшчэ ў раньнім юнацтве абраўшы служэньне Богу,асноўны яго сэнс айцец Вінцэнт бачыў для сябе ў тым,каб дапамагчы беларусам зьдзейсьніцца як народу, а

Беларусі — як дзяржаве.Ён браў удзел у пасе-

джаньнях Першага Ўсебе-ларускага зьезду і ўваходзіўу склад Рады БНР. Стаў ад-ным з заснавальнікаў Бела-рускай хрысьціянскай дэ-макратыі, адзначыўся ў доў-гiх сьпісах вязьняў сумнавя-домых віленскіх Лукішкаў...

У верасьні 1941-гаксёндз Гадлеўскі зьявіўся ўМенску і ўзяўся за ажыць-цяўленьне сваёй галоўнайтагачаснай ідэі — арганіза-цыю незалежніцкага анты-нацысцкага Супраціву, ма-ючы на мэце стварэньне Бе-ларускай дзяржавы.

Гадлеўскі быў у ліку ства-ральнікаў на пачатку 1942году Беларускай незалеж-ніцкай партыі, якая пляна-вала выступіць адначасовасупраць нацыстаў і баль-шавікоў.

ВінцэнтГадлеўскі

155i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚154 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

пейскіх межаў, зь лёгкайусьмешкай на сваім адкры-тым сялянскім твары ўвой-дзе ў залю паседжаньняўПершай Усебеларускай па-літычнай канфэрэнцыі ўПразе.

На Другой бэрлінскайканфэрэнцыі 1925 году, ёнрэзка выступіць супрацьроспуску Ўраду БНР і назнак пратэсту ляпне дзьвя-рыма. Тым ня менш, усьледза шмат якімі паплечнікаміМамонька празь некалькігадоў прыме фатальнае ра-шэньне вярнуцца ў Бела-русь і атрымае савецкуювізу.

Роднае неба ён будзе бачыць бяз кратаў усяго не-калькі хвілінаў. На памежнай з Латвіяй беларускай стан-цыі Бігосава да Мамонькі адразу падыдуць супрацоўнікіОГПУ.

Гэтым разам уцячы з-пад арышту ня ўдасца. У 1937-м,калі дзесяцігадовы лягерны тэрмін наблізіцца да закан-чэньня, «тройка» НКВД асудзіць Язэпа Мамоньку дасьмяротнага пакараньня.

Пастановаю Вярхоўнага суду Беларусі ён будзе двой-чы — у 1989 і 1993 гадах —рэабілітаваны.

Язэп Мамонька28.1.1889, в. Залесьсе,цяпер Слуцкі раён —10.9.1937, Комі АССР,Расея.Месца пахаваньняневядомае

Вы памятаеце, як у Купала-вых «Тутэйшых» Мікіта Зносак, дэманструючы сваёзнаёмства зь беларускаю літаратураю, цытуе:

Беларусь, мая старонка,Куток цемнаты.Жыве Шыла, Грыб, Мамонька, —Будзеш жыць і ты...

На жаль, абсалютнай большасьці гледачоў сёньняш-няга Купалаўскага тэатру (як, відаць, і большасьці чы-тачоў п’есы) іранічна пералічаныя ў вершыку імёны

анічога ня кажуць. Міжтым, яны ўвайшлі ў энцык-ляпэдыі, бо за гэтымі імё-намі стаяць асобы — кі-раўнікі Беларускай партыісацыялістаў-рэвалюцыянэ-раў — якія ў змаганьні за

незалежнасьць Бацькаўшчыны адыгралі ролю далёка немаргінальную.

Вайсковы тэлеграфіст у гады Першай усясьветнайвайны Язэп Мамонька за сваю рэвалюцыйную дзей-насьць пасьпеў адседзець тры гады яшчэ ў царскіх тур-мах. Неўзабаве яго, аднаго з арганізатараў і дэлегатаўПершага Ўсебеларускага зьезду, што ўзяў курс на сама-стойнасьць краіны, арыштуюць ужо бальшавікі. Ма-монька ўцячэ з-пад варты, стане сябрам ПрэзыдыюмуРады Беларускай Народнай Рэспублікі і будзе арышта-ваны ўжо палякамі...

Лёс падараваў гэтаму неўтаймоўнаму случаку талентдзівосным чынам вырывацца з-за кратаў. У 1921-м надаручэньне кіраўніцтва БНР Мамонька едзе ў Менск длякаардынацыі вызвольнага змаганьня ў Заходняй Бела-русі.

Новы арышт бальшавікамі і высылка ў Казань. Алеворагі й апанэнты рана радаваліся: у верасьні таго са-мага году палітуцякач, пераадолеўшы некалькі эўра-

ЯзэпМамонька

157i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚156 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

ваньне «Лячэбніка» Ганны Шаранды — помніка «ча-радзейнай літаратуры» канца ХVІІ — пачатку ХVІІІ ста-годзьдзяў, які быў настольнай кнігаю полацкіх знаха-раў і знахарак.

У 1930-я лёс людзей з такімі зацікаўленьнямі, як уВасілеўскага, звычайна складваўся трагічна. Ягоныяпублікацыі пад назвамі кшталту «Краязнаўства ў шко-лах як сродак камуністычнага выхаваньня», былі пры-знаныя толькі камуфляжам шкодніцкай дзейнасьці, і ў1936-м дэкан геаграфічнага факультэту Магілеўскагапэдынстытуту стаў вязьнем ГУЛАГу, «перакваліфіка-ваўшыся» ў варкуцінскага буравіка.

Сьледчыя ОГПУ ня здолелі выбіць з Данiлы Васілеў-скага іроніі.

Захаваліся зьвесткі, штоён, у прыватнасьці, прыз-наўся ў намеры далучыцьБеларусь да Індыі.

Зрэшты, магчыма, якразгэтае «чыстасардэчнае»прызнаньне і ўратавала ямужыцьцё.

Даніла Васілеўскі17.12.1889, в. Новае Сяло,цяпер Бешанковіцкі раён —28.12.1963, Феадосія,Украіна

Полацак пачатку ХХ ст.

Працуючы калісьці над кні-гаю «Таямніцы полацкай гісторыі», я прыйшоў да вы-сновы, што жыхары беларускага Прыдзьвіньня маюцьу характары рысы, якія вылучаюць іх сярод іншых бе-ларусаў.

Напрыклад, — большую схільнасьць да гумару, іроніій самаіроніі, якія дзіўным чынам спалучаюцца ў іх збалцкай стрыманасьцю (каб пераканацца ў гэтым, пе-рачытайце тэксты палачанаў Вінцэся Мудрова і ПятраВасючэнкі). Насельнікаў Полаччыны вылучае й прака-ветная глыбокая вера ў дзівосы, што выдатна засьвед-

чыў сваім «Шляхцічам За-вальнем» Ян Баршчэўскі. (Апазьней, дарэчы, і расейскіпісьменьнік АляксандарГрын, насамрэч Грынеўскі,— сын удзельніка паўстань-ня 1863 году дзісенскага

шляхціча Стафана Грынеўскага.)Такія назіраньні далі мне падставу ўвесьці паняцьце

«полацкі мэнталітэт», што вельмі спадабалася РыгоруБарадуліну, які адгукнуўся аднайменным вершам:

Ёсьць полацкі мэнталітэт —Ад Эўфрасіньні, ад Скарыны,Ад той абрынутай адрыны,Дзе сон шукаўСвой сонны сьлед...

Носьбітам гэтага мэнталітэту быў і выпускнік По-лацкай настаўніцкай сэмінарыі, краязнаўца і пэдагогДаніла Васілеўскі. У сэмінарскія гады ён — сябра напа-лову легальнага гуртка «Вястун ведаў» (што знаходзіўсяпад уплывам ідэяў народніцтва) і натхнёны зьбіральнікпрыдзьвінскага фальклёру. Пазьней Даніла стаў аўтарамкраязнаўчых допісаў у «Нашу Ніву», а за савецкім ча-сам зрабіў краязнаўства сваёй прафэсіяй.

Адна зь ягоных найцікавейшых працаў — дасьледа-

ДанілаВасілеўскі

159i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚158 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

лу і паліць у будынках. Тых,хто спрабаваў уцячы, рас-стрэльвалі. Дзяцей накол-валі на штыхі.

Камандаваньне карнікаўпрапанавала сьвятарамжыцьцё. Але яны ўжо зра-білі свой выбар, пастанавіў-шы да канца заставацца зпрыхаджанамі.

Відавочцы сьведчаць,што Ляшчэвіч да астатніххвілінаў выяўляў неверагод-ны спакой: зьмяніў мокрыяшкарпэткі на сухія, запы-таўся ў вернікаў, ці трэбаперад сконам пад’есьці, ціўсё ж лепей быць галодным,ахінуў вакол шыі шалік.

Празь некалькі хвілінаў ён увайшоў разам зь людзьміў агонь...

Назаўтра такую ж вусьцішную сьмерць прыняў ай-цец Юры Кашыра.

Пры канцы дзевяностых папа рымскі Ян Павал ІІбэатыфікаваў росіцкіх пакутнікаў. Усё больш масавыміробяцца штогадовыя пілігрымкі ў Росіцу да касьцёлуСьвятой Тройцы.

Айцы-марыяне АнтоніЛяшчэвіч і Юры Кашырасталіся героямі раману пісь-меньніцы Ірыны Жарнасек«Будзь воля Твая», выдадзе-нага ўжо ў ХХІ стагодзьдзіменскім выдавецтвам «ПроХрысто». Прэзэнтацыі кнігізьбіралі поўныя залі ў роз-ных гарадах краіны.

Антоні Ляшчэвіч30.9.1890,в. Абрамаўшчына,ваколіцы Вільні —17.2.1943, в. Росіца,Верхнядзьвінскі раён.Пахаваны ў брацкай магiлеахвяраў росiцкай трагедыi

Росіцкі касьцёл Сьвятой Тройцы

Кажуць, што ў апошнія мо-манты жыцьця перад вачыма чалавека маланкава пра-носіцца ўвесь ягоны шлях. Калі гэта так, у той страшнылютаўскі дзень 1943-га Антоні Ляшчэвіч убачыў баць-коў Яна й Караліну, родную вёску сярод падвіленскіхузвышшаў, сяброў з Санкт-Пецярбурскай духоўнайсэмінарыі, сваё высьвячэньне на Велікодныя сьвяты ў1914-м, Харбін, дзе два дзесяцігодзьдзі быў місіянэрам,уступленьне ў Ордэн марыянаў...

Ад 1939 году айцец Антоні Ляшчэвіч вёў душпас-тырскую дзейнасьць на Бацькаўшчыне — спачатку ў

Друі, а потым у Росіцы наДрысеншчыне. У другую ва-енную зіму ў навакольлізьявіліся нацысцкія карнікі.Мясцовых жыхароў, пера-важна старых, жанчын ідзяцей, быццам жывёлу,сагналі на сартаваньне ўкасьцёл. Адных чакалі канц-лягеры, другіх — сьмерць уагні. Антоні Ляшчэвіч і яго-ны паплечнік, таксама брат-марыянін, Юры Кашыраадпраўлялі ў храме Сьвятуюімшу, прычашчалі, спавя-далі, хрысьцілі дзяцей, ба-гаслаўлялі і суцяшалі тых,хто быў у роспачы.

Дамовіўшыся зь нямец-кім афіцэрам, айцец Антоніўратаваў ад сьмерці дзевяцьбеларускіх сясьцёр-эўхары-стак, якія займаліся ў Росі-цы катэхізацыяй.

Тым часам людзей пачалігрупамі выводзіць з касьцё-

АнтоніЛяшчэвіч

161i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚160 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

ненымі рэдакцыяй як «дэ-кадэнцкія», і першы пачаўзмаганьне за іх прызнаньней шырокую публікацыю.

Ён быў таленавітымпубліцыстам і ідэолягам бе-ларускага руху.

Але — «ня стала сіл зма-гацца з блудным векам...»(Янка Купала).

У васьмідзясятыя гадыімя Сяргея Палуяна вярну-лася зь нябыту дзякуючыкнізе яго твораў «Лісты ў будучыню».

Назва зборніка — не выпадковая. Пакінутыя Палу-янам запаветы праз стагодзьдзе набылі яшчэ большуюактуальнасьць:

«Калі мы паставілі сабе мэту адрадзіць наш народ...то нам у першую чараду трэба адрадзіць сваю мову.Толькі тады ў нас будзе якоесь асобнае нацыянальнаежыцьцё, бо асобная мова — гэта і ёсьць форма нацы-янальнай асобнасьці. Толькі адрадзіўшы мову, мы змо-жам паставіць на цьвёрды грунт наш рух...

А пакуль што трэба раскідваць усё новае і новаенасеньне. Мо і кепская доля спаткае яго, мо і зьнішто-жыцца яно нягодай ды студзёным сіверам, — але несяўцам думаць аб гэтым!

У іх адна мэта — болей зёрнаў кінуць у сагрэтуюсонцам ральлю...»

Сяргей Палуян19.10.1890, Брагін —20.4.1910, Кіеў, Украіна.Пахаваны на кіеўскіхБайкаўскіх могілках

Некалі ў маладосьці я склаўсьпіс дзесяці асобаў, зь якімі хацеў бы сустрэцца на гэ-тым, а калі спазьніўся, дык хаця б на тым сьвеце. У пе-раліку з маімі, расстралянымі ў 1930-я дзядамі Арцё-мам і Максімам, суседзіў пісьменьнік Сяргей Палуян.

«Ты быў, як месяц, адзінокі: самотна жыў, самотнаўмёр», — пісаў пра Палуяна ягоны сябар Максім Баг-дановіч, на адзіным прыжыцьцёвым зборніку якога,вечна жывым «Вянку», пазначана: «Вянок на магілуС. А. Палуяна»...

Мне наіўна здавалася, што калі б я апынуўся зь Сяр-геем у адным часе, дык здо-леў бы ўратаваць яго ад са-магубства ў дзевятнаццаць зпаловаю гадоў.

У гісторыі БеларускагаАдраджэньня пачатку ХХстагодзьдзя ён застаўся,

відаць, самым трагічным героем.Літаратурнай дзейнасьцю гэты рамантычны юнак з

надзіва сталым аналітычным розумам займаўся ўсягоадзін год.

Пераехаўшы пасьля ідэйнага канфлікту з бацькам уКіеў, ён жыў на сьціплыя ганарары за свае рэцэнзіі йартыкулы ўва ўкраінскім друку, а таксама за выпадко-выя заробкі рэпэтытара і карэктара.

Зацікаўленасьць беларускім Адраджэньнем прывя-ла Сяргея да супрацоўніцтва з «Нашай Нівай» і сталаепрацы ў Вільні.

Большасьць ягоных твораў зьнікла ў ліхалецьцях часу,але тое, што ацалела, сьведчыць: Палуян ствараў намяжы геніяльнасьці.

Перачытайце ягоны маленькі шэдэўр «Хрыстос ува-скрос!».

Якраз Сяргей Палуян знайшоў у архіве «НашаеНівы» сшыткі зь вершамі Максіма Багдановіча, расцэ-

СяргейПалуян

163i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚162 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

цыйных і неафіцыйных па-садах: ад выкладчыка Вілен-скай беларускай гімназіі дадзяржаўнага сакратара ўваЎрадзе БНР на чале з Лас-тоўскім. Але ў будучым, калібел-чырвона-белы сьцягзноў стане дзяржаўным, мыбудзем шанаваць Душэў-скага найперш за тое, штоменавіта ён на падставегістарычных сьведчаньняў іколераў народных строяў іарнамэнтаў стварыў эскізБеларускага сьцяга.

На вялікі жаль, дакладная дата яго зацьверджаньняня выяўленая, аднак вядома, што ўжо ўвесну 1917-га,за год да абвяшчэньня БНР, бел-чырвона-белы сьцягуспрымаўся па ўсёй Беларусі сваім. 12 сакавіка, калі ўМенску праходзіў Дзень беларускага значка, на вуліцахбылі вывешаныя дзясяткі сьцягоў. Улетку наш сьцягузьнялі на віленскім Катэдральным пляцы. Першы Ўсе-беларускі зьезд у сьнежні 1917-га ўжо прызнаваў Сьцягнацыянальным сымбалем краіны.

Пасьля далучэньня Літвы да СССР старшыня «Бела-рускага нацыянальнага цэнтру» ў Коўне архітэктарДуж-Душэўскі трапіў у савецкую турму. Падчас нямец-кай акупацыі яго за дапамогу габрэям кінулі ў нацысцкіканцлягер. У лютым 1952-га Душэўскі як «актыўны бе-ларускі нацыяналіст» быўасуджаны да 25 гадоў зьня-воленьня ў канцлягерах са-вецкіх...

Праз тры дзесяцігодзьдзіпасьля яго сьмерці бел-чыр-вона-белы сьцяг залунаў надменскім Домам ураду.

КлаўдзіДуж-Душэўскі27.3 (паводле іншыхзьвестак 26.4) 1891,Глыбокае —25.2.1959, Коўна, Літва

Усё, як вядома, пазнаецца ўпараўнаньні. Калі маю нацыянальна арыентавануюдушу наведваюць скруха і паняверка, я змагаюся зь імі,думаючы, да прыкладу, аб тым, што сёньня няма тако-га беларуса, які б ня ведаў колераў нашага нацыяналь-нага сьцяга (няхай не для кожнага ён пасьпеў стацьсьвятыняю). А вось у 1970-я пра бел-чырвона-белы сьцяганічога ня чула абсалютная большасьць студэнтаў на-ват майго роднага гістфаку БДУ. У тым ліку і наш адна-курсьнік Саша Душэўскі, блiзкi сваяк чалавека, які напачатку ХХ стагодзьдзя падараваў, ці дакладней, вярнуў

беларусам Сьцяг.У сваім багатым на па-

дзеі жыцьці, прысьвечанымбеларускай справе, выхава-нец Пецярбурскага горнагаінстытуту Клаўдзі Дуж-Ду-шэўскі сумленна й плённапрацаваў на розных афі-

КлаўдзіДуж-

Душэўскі

Старонка дыпляматычнага пашпарта БНР, выдадзенагаКлаўдзію Дуж-Душэўскаму

165i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚164 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

кагаўскія суайчыньнікі яшчэ памятаюць Язэпаў голасна хвалях Беларускай радыёгадзіны.

«Спадар Варонка прыехаў у ЗША з адзінаю мэтаю— адукоўваць беларусаў, — пісаў пра яго калега. — Бу-дучы палымяным беларусам, ён спрабаваў абудзіць у іхнацыянальны гонар і самапавагу, вызваліць ад чараў сну,у якім ён іх знайшоў».

На гэтым шляху яму незаўсёды спадарожнічаўпосьпех, але ў тым, што бе-ларуская прысутнасьць уАмэрыцы трывае і ў XXIстагодзьдзі, несумненна,ёсьць унёсак першагапрэм’ера БНР.

Язэп Варонка17.4.1891,Беласточчына —4.6.1952, Чыкага, ЗША.Пахаваны ў Элмвуд-Парку,штат Iлiнойс

Першы Ўрад БНР. Трэцi зьлева ў першым радзе — старшыняЯзэп Варонка

Паглядзіце на цяпер ужодобра вядомае фота Народнага Сакратарыяту — пер-шага Ўраду БНР. Трэці зьлева паміж двума вайскоўцамі— самавіты цывільны мужчына з упэўненым і крыхуганарлівым позіркам. Гэта наш першы прэм’ер іміністар замежных справаў Язэп Варонка.

Ён, нядаўні пецярбурскі журналіст і паэт, заўсёдніксталічных літаратурных вечарын і салёнаў, пасьля Лю-таўскай рэвалюцыі ўступіў у Беларускую Сацыялістыч-ную Грамаду, улетку 1917-га быў абраны ў яе Цэнтраль-ны камітэт, праз колькі месяцаў ужо займаўся падрых-

тоўкаю Першага Ўсебела-рускага зьезду, а неўзабавестаў адным з ініцыятараўабвяшчэньня БНР. Ва ўтва-рэньні БССР ён разгледзеўманэўр бальшавікоў з мэ-таю «авалодаць розумамі

нацыянальна абуджаных элемэнтаў». Зразумела, штопалітыку з такім мінулым і такімі поглядамі знаходзіццаў савецкай Беларусі было сьмяротна небясьпечна. Нянадта прыхільная сустрэча чакала б прыхільніка кан-цэпцыі двух ворагаў Беларускага Адраджэньня —Польшчы і Расеі — і ў адроджанай польскай дзяржаве.

У 1923-м Язэп Варонка ўзяў білет на параход у Амэ-рыку. За акіянам ён прычыніўся да заснаваньня бела-рускага палітычнага руху ў ЗША: кіраваў Беларуска-Амэрыканскай нацыянальнай асацыяцыяй, выдаваў га-зэту «Белорусская трибуна». Досьвед і талент журналістадазволілі Язэпу заваяваць сваё месца ў беларускім і ра-сейскім эміграцыйным друку, магчымасьці якога ёнскарыстоўваў найперш для кансалідацыі паўмільённаймасы беларусаў, расьцярушаных у Паўночнай Амэры-цы паводле канфэсійнай прыкметы паміж расейцамі йпалякамі.

У 1928 годзе ў Чыкага ён заснаваў першую ў НовымСьвеце беларускамоўную радыёпраграму. Старыя чы-

ЯзэпВаронка

167i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚166 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

шчыльнымі радамі». Кампазытар Уладзімер Тэраўскіпіша да яго музыку, і песьня неверагодна хутка набы-вае велізарную папулярнасьць, робячыся гімнам Бела-рускай Народнай Рэспублікі.

Яго сьпявалі, ідучы ў бой на бальшавікоў, слуцкіяпаўстанцы.

Ад 1921 году Краўцоў жыве ў Вільні: друкуецца, на-стаўнічае, удзельнічае ў нацыянальным руху, трапляе ўпольскую турму. Аднак сьмяротная небясьпека ўзьнікаедля яго толькі ў 1939-м, пасьля гэтак званага вызволь-нага паходу Чырвонай Арміі ў Заходнюю Беларусь.Макара забралі разам з Ан-тонам Луцкевічам, ЯнкамПазьняком ды іншымівыбітнымі беларускімі дзе-ячамі...

Аднаго разу ў роднуювёску Краўцова прыйшоўчалавек, які разам зь ім ся-дзеў у савецкай турме ў Бе-ластоку. Ён распавёў свая-кам, што Макара закатаваліна допытах. Дзе паэт знай-шоў свой вечны прыстанак,дагэтуль невядома.

Ён пакінуў багатую літаратурную спадчыну, але ягогалоўным творам назаўсёды застанецца «Ваяцкі гімн»,які, здаецца, яшчэ ня страціў шанцаў стаць гімнам дзяр-жаўным:

Мы выйдзем шчыльнымі радаміНа вольны родны наш прастор.Хай воля вечна будзе з намі,А гвалту мы дамо адпор!Хай аджыве закамянелыНаш беларускі вольны дух;Штандар наш бел-чырвона-белыПакрыў сабой народны рух!..

Макар Краўцоў(ад нараджэньняКасьцевіч)18.8.1891,в. Баброўня,цяпер Гарадзенскі раён —сьнежань 1939, Беласток.Месца пахаваньняневядомае

Паводле свайго сьветаба-чаньня, сьветаразуменьня й сьветаўяўленьня ён быў бе-ларусам, а гэта ў вачах савецкай улады заўсёды (за вы-няткам хіба некалькіх гадоў беларусізацыі ў сярэдзіне1920-х) азначала асобу сумнеўную, нядобранадзейную,гатовую ў любы момант ператварыцца ў «ворага наро-ду».

Ён узяў сабе псэўданім, што стаў данінаю памяціпрадзедам, якія жылі з кравецтва, шыючы найлепшыяў акрузе кажухі.

Макара больш вабілі кніжкі. Самым адметным пэ-дагогам у царкоўнапры-ходзкай школцы быў вы-кладчык сьпеваў і музыкі,які, караючы вучняў, біў іхпа вушах смычком адскрыпкі. Касьцевіч такуюпачостку зарабляў нячаста,бо авалодаў скрыпкаю вель-мі добра. А мо і наадварот— таму і авалодаў, што час-та атрымліваў па вушах.

У лёсавызначальныя длякраю гады ён, як салдацкідэлегат, бярэ ўдзел у Пер-шым Усебеларускім зьезь-дзе, робіцца сябрам Белару-скай партыі эсэраў, ува-ходзіць у склад Беларускайвайсковай камісіі, што ўчасе савецка-польскай вай-

ны намагаецца стварыць нацыянальнае войска.Краўцоў заяўляе пра сябе як пра здольнага літарата-

ра. Цёплым словам яго заахвочвае ў друку маладыМаксім Гарэцкі.

У 1919-м менская газэта «Беларусь» пад назовам«Ваяцкі гімн» публікуе Макараў верш «Мы выйдзем

МакарКраўцоў

169i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚168 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

У ліку арыштаваных у 1930-м па справе Саюзу вы-зваленьня Беларусі непазьбежна апынуўся і АнтонБаліцкі.

Ён атрымаў адзін з самых жорсткіх на той час пры-судаў — дзесяць гадоў канцлягераў. У 1937-м адбыўсяпаўторны разгляд справы. Назаўтра аднаго з «бацькоў»беларусізацыі павялі на расстрэл.

У кабінэтах цяперашняга Мінадукацыі партрэтуаднаго зь першых беларускіх міністраў асьветы вы нязнойдзеце.

Антон Баліцкі17.9.1891,в. Балічы,цяпер Гарадзенскі раён —31.10.1937, Менск.Месца пахаваньняневядомае

Рэвалюцыйная агітацыя сярод вайскоўцаў Заходняга фронту

Згадваючы палітыку бела-русізацыі, што на дзяржаўным узроўні праводзілася ў1920-я гады, мы часам забываем, што ў яе былі свае«бацькі», якія генэравалі ідэі, пісалі праграмы, распра-цоўвалі сыстэмы.

Адзін з гэтых людзей — Антон Бáліцкі.Ён вучыўся ў Сьвіслацкай настаўніцкай сэмінарыі,

што была спадкаеміцаю гімназіі, дзе некалі спасьцігаўнавуку юны Кастусь Каліноўскі. Водгульле славы паў-станцкага правадыра натхняла маладыя душы зусім нена служэньне інтарэсам імпэрыі.

Мабілізаваны ў 1915-м увойска, Антон стаў удзель-нікам Лютаўскай рэвалю-цыі. Ён гуртаваў вайскоў-цаў-суайчыньнікаў на Ру-мынскім фронце, адчыняўдля дзяцей уцекачоў бела-рускія школы ў Адэсе, ка-мандаваў партызанскім ад-дзелам у Прыднястроўі...

Вярнуўшыся ўжо ў са-вецкую Беларусь, ён заняўпасаду намесьніка народна-га камісара, а затым і нар-кама асьветы.

Гэта быў яго зорны час.Баліцкі стварае сыстэму

сярэдняй і вышэйшай аду-кацыі, куды пасьлядоўна ўводзіцца беларуская мова.Другі найважнейшы клопат наркама — беларусізацыякультурна-асьветніцкіх установаў.

У выніку мэтанакіраванай палітыкі наркамату па-беларуску загаварылі дзясяткі тысяч выкладчыкаў,бібліятэкараў, клюбных работнікаў...

Посьпехі беларусізацыі выклікалі вялiкую трывогу ўМаскве.

АнтонБаліцкі

171i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚170 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

Але Смоліч быў ня толькі таленавітым навукоўцам.Ён застаўся ў гісторыі як ідэоляг і тэарэтык Беларускайсацыял-дэмакратычнай партыі, адзін з «бацькоў» БНР,міністар асьветы ў яе першым Урадзе...

Палітычная дзейнасьць вучонага прадвызначыла яго-ны лёс.

Пасьля пяцігадовай высылкі па справе Саюзу вызва-леньня Беларусі яго ў 1937-м зноў арыштавалі.

Перад расстрэлам у Ом-скай турме НКВД Смоліч,напэўна, бачыў з такой лю-басьцю й веданьнем апіса-ныя ім беларускія краявіды,да якіх, разлучыўшыся зьцелам, памкнулася ягонаядуша.

Аркадзь Смоліч17.9.1891, в. Бацэвічы,цяпер Клічаўскі раён —17.6.1938, Омск, Расея.Месца пахаваньняневядомае

Пасьведчаньне сябра Рады Беларускай Народнай Рэспублікі, выдадзенаеАркадзю Смолічу

Бываюць пісьменьнікі, кнігіякіх нагадваюць сумныя падручнікі, але бываюць і на-вукоўцы, чые падручнікі чытаюцца зь ня меншай ціка-васьцю, чым добры мастацкі твор. Менавіта так я чы-таў перавыдадзеную на пачатку 1990-х «Геаграфію Бе-ларусі» Аркадзя Смоліча, што ўпершыню пабачыласьвет у 1919-м у Вільні, адкрываючыся актуальным ісёньня эпіграфам: «Каб Беларусь перастала быць кра-ем, невядомым для саміх беларусаў».

Мне ўяўляліся тысячы й тысячы іншых чытачоў яго-нае «Геаграфіі», якіх гэтая кніга ў дваццатыя гады мі-

нулага стагодзьдзя ня про-ста захапляла зьместам і за-чароўвала моваю. Яна вяр-тала ім Радзіму. На ёй узга-доўваліся пакаленьні нацы-янальна сьвядомай моладзі.«Геаграфія» Смоліча й ця-пер застаецца неперасягну-тым узорам навукова-папу-лярнага апісаньня нашаезямлі. Варта разгарнуць гэ-ты том наўздагад, і ўжо няхочацца адрывацца:

«...Перанясемся цяпердумкаю з нашага Чарні-гаўскага лесастэпу на другіканец Беларусі, у Віцебшчы-ну... Едзеш па дарозе, дыкусё або пад гару, або з гары.Каменьня тут усюдых як-бы насеяў хто: ляжыць яноі паасобку, і цэлымі гру-

дамі-крушнямі. І лагодныя ўзгоркі, і зялёныя лясы ро-бяць краявіды гэтае старонкі дужа прыгожымі. Аленайлепш прыхарошуюць іх сьветлыя вазёры, што ля-жаць між узгоркаў, і якіх тут ёсьць бязь ліку».

АркадзьСмоліч

173i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚172 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

Але эўфарыя хутка кан-чаецца.

Іван зарабляе на хлеб,працуючы грузчыкам.

Таварышы па працы, ззахапленьнем назiраючы, якбеларус адзін упраўляецца звагой, нялёгкай і для трохмужчынаў, ня ведаюць, штопасьля цяжкога дня ён ся-дае за стол не для таго, кабвыпіць пару кухляў піва, акаб напісаць некалькі ста-ронак сваёй кнігі ўспамінаў.

Кніга «Расея ў канцлягеры» выходзіць у 1936-м і пе-ракладаецца на сямнаццаць моваў.

Жывучы ў Нямеччыне, Саланевіч выступае супрацьвайны з СССР і мусіць блізка пазнаёміцца з гестапа.Пасьля вайны ён падае голас з Аргентыны, адкуль неўза-баве высылаецца як «небясьпечны элемэнт». Апошнімпрыстанкам Івана робіцца Ўругвай. У гэты час ён прад-казвае крах СССР, які «патоне ўва ўласным шпігунствеі здрадніцтве».

Яго погляды, чыя эвалюцыя прывяла Івана Саланевічада ідэяў народнай манархіі й «дыктатуры праваслаўна-га сумленьня», мне бясконца чужыя. Але выклікаюцьнесумнеўную павагу тыя неверагодныя энэргія й палы-мянасьць, зь якімі наш суайчыньнік адстойваў іх, зма-гаючыся з бальшавікамі.

Іван Саланевіч13.11.1891,в. Руднікі,цяпер Пружанскі раён —24.4.1953, Монтэвідэо,Уругвай

У савецкіх школах, а затыму інстытутах нас вучылі, што сьвядомасьць вызначаец-ца быцьцём. Але варта было мне заглыбіцца ў гісторыю,як розум пачаў тачыць чарвячок сумневу: можа, усёякраз наадварот, і менавіта сьвядомасьць стварае сцэ-нар жыцьця? Асабліва ў эпоху кардынальных гістарыч-ных пераменаў.

Акурат у такі час лёсіла жыць публіцысту і выдаўцуІвану Саланевічу. Зрэшты, асоба яго была значна шы-рэйшая за гэтыя азначэньні.

У юнацтве ён быў вядомым ува ўсёй Расейскай імпэ-рыі спартоўцам: віцэ-чэм-піёнам па гірах, футба-лістам, баксэрам, засна-вальнікам спартыўных тава-рыстваў «Сокал» у Віцебскуі Горадні.

Ён любіў называць сябебеларускім мужыком, хоць атрымаў дыплём юрыдыч-нага факультэту Петраградзкага ўнівэрсытэту.

У 1920-я Іван жыве ў Маскве, супрацоўнічае з «Из-вестиями», друкуе некалькі кніжак аб спорце, аднаксавецкая рэчаіснасьць робіцца для Саланевіча ўсё большневыноснай. Разам з сынам і братам ён наважваецца ў1933-м на ўцёкі за мяжу.

Усіх трох схапілі з зброяй у руках і адмералі восемгадоў лягераў кожнаму.

На ўдарнай будоўлі Беламорска-Балтыйскага каналуСаланевічы былі прызначаныя інструктарамі па фізкуль-туры і атрымалі большыя за іншых зьняволеных маг-чымасьці рухацца па зоне.

Напоўніцу выкарыстаўшы сытуацыю, яны вырыва-юцца за калючы дрот і, пераадолеўшы за два тыдні блізутрохсот кілямэтраў, у жніўні 1934-га пераходзяцьфінскую мяжу.

Уцёкі Саланевiчаў з СССР робяцца эўрапейскай сэн-сацыяй.

ІванСаланевіч

175i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚174 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

Увесь час спадар Янкапрацаваў над капітальным« Б е л а р у с к а - р а с і й с к і м(Вялікалітоўска-расійскім)слоўнікам», які апублікаваў— 1306 старонак вялікагафармату — ужо ягоны сынЮрка.

«Аторва — сорванец,ашавурак — замухрышка,бройка — шалунья, похват— рикошет...» Гэты том з ча-родкамі птушачак на кож-най старонцы ляжыць умяне на пісьмовым стале,нагадваючы пра тыя колькітыдняў, калі ён быў самымцікавым чытвом.

Зь ня меншым натхнень-нем чыталася і кніга «ЯнСтанкевіч. Гістарычныя тво-ры» (Менск, 2003). «Повесьці й апавяданьні крывіцкіхлетапісаў», «Крыўя-Беларусь у мінуласьці», «Кароткі на-чырк гісторыі Крывіі-Беларусі» — назвы многіх разьдзе-лаў для мяне, палачаніна й крывічаніна, гучаць як му-зыка.

Янка Станкевіч26.11.1891,в. Арляняты,цяпер Смаргонскі раён —16.7.1976, Гаўтгорн,штат Нью-Джэрзі, ЗША.Пахаваны на беларускіхмогілкаху Іст-Брансўіку,штат Нью-Джэрзі

Доктарскую дысэртацыю ЯнкаСтанкевіч абараніў у Празе

Ня думаю, што кіраўніцтваВіленскай духоўнай сэмінарыі зьмяніла б сваю паста-нову аб выключэньні навучэнца Янкі Станкевіча «заагрэсіўную беларускасьць», каб даведалася, што якразгэты юнак некалі стане аўтарам першага ў гісторыіпоўнага беларускага перакладу Бібліі (Нью-Ёрк, 1973).

Паміж разьвітаньнем з сэмінарыяй і пахавальнайпрацэсіяй у амэрыканскім Іст-Брансўіку былі знаёмст-ва з Іванам і Антонам Луцкевічамі, Вацлавам Ластоў-скім і Максімам Гарэцкім, супрацоўніцтва з «НашайНівай», удзел у гістарычнай сэсіі Рады БНР 24—25 са-

кавіка 1918 году, абароне-ная ў Карлавым унівэрсытэ-це ў Празе (адкуль ён пры-вёз у Вільню жонку, чэшкуМарыю) доктарская дысэр-тацыя — дасьледаваньнеАль-Кітабу, абраньне пас-лом у Польскі сойм (і, вядо-ма, славутая віленская тур-ма на Лукішках), стварэнь-не ў гады нямецкае акупа-цыі падпольнай Партыі бе-ларускіх нацыяналістаў, вы-кладаньне гісторыі ў Бела-рускай гімназіі імя Янкі Ку-палы ў Заходняй Нямеччы-не, заснаваньне ў ЗШАВялікалітоўскай (Беларус-кай) Фундацыі імя Лява Са-пегі, якой Станкевіч адпісаў

усе свае грошы і маёмасьць, каб дапамагаць выдавец-кай дзейнасьці й разьвіцьцю беларусазнаўства праз фун-даваньне стыпэндыяў для студэнтаў і навукоўцаў.

У восемдзесят два гады ён убачыў свой выдрукава-ны, гістарычна першы поўны пераклад Сьвятога Пісань-ня.

ЯнкаСтанкевіч

177i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚176 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

Дадамо, што Мудроў неўзабаве зрабіўся рэдактарамсамвыдавецкага літаратурнага альманаху «Блакітныліхтар», а па часе — адным з найцікавейшых беларускіхпісьменьнікаў.

У Максіма Багдановіча шчасьлівае й лёсавызначаль-нае адкрыцьцё Беларусі адбылося яшчэ раней. Маючыдзесяць зь нечым гадоў, ён ужо спрабаваў пісаць па-бе-ларуску.

Прытым адзначым: бацька паэта не ўхваляў сынава-га захапленьня, мяркуючы, што беларусіка «большзамінала ягоным посьпехам, чым спрыяла».

Падзеяй велізарнае значнасьці ў паэтавым жыцьцісталася паездка ў Беларусь улетку 1911 году. Яго за-прасілі супрацоўнікі «Нашае Нівы» Іван і Антон Луц-кевічы, якія ўжо бачылі агульнанацыянальны маштабталенту беларускага юнака зь Яраслаўлю.

У 1915-м нарадзіўся шэдэўр ягонай паэзіі — верш«Пагоня», які стаўся адным зь неафіцыйных беларускіхгімнаў:

Усё лятуць і лятуць тыя коні,Срэбнай збруяй далёка грымяць...Старадаўняй Літоўскай ПагоніНе разьбіць, не спыніць, не стрымаць...

У 1917-м сябры выправілі яго на лекаваньне ў Ялту...Вядома, што ў свае апошнія дні, «у краіне сьветлай»,дзе ён паміраў, паэт займаўся ўкладаньнем беларускагалемантара.

Лемантарамі для тысяч і тысяч беларусаў сталіся яго-ныя кнігі.

Максім Багдановіч9.12.1891, Менск —25.5.1917, Ялта, Украіна.Пахаваны на Старыхгарадзкіх могілках у Ялце

Кажуць, паэзія ня здольнаязьмяніць сьвет. Магчыма й так, але я не сумняюся, штоў яе сілах павярнуць у іншым кірунку лёс асобнага ча-лавека.

Жывое сьведчаньне — мой сябар Вінцэсь Мудроў,які ў школьным юнацтве (тады яшчэ Віця) аднойчы вы-цягнуў з кучы макулятуры хрэстаматыю беларускайлітаратуры. Нескладана ўявіць, зь якімі пачуцьцямі пе-рагортваў гэтую прапахлую цьвільлю кнігу вызваленыад вывучэньня беларускай мовы сын афіцэра-расейца.Але здарылася дзіва, пра якое сам Вінцэсь апавядае ў

сваёй кнізе «Ператвораныяў попел»:

«Па-над белым пухамвішняў, быццам сіні ага-нёк...» Я прачытаў вершпаўшэптам і адразу ж за-помніў. Тут жа, у хрэста-матыі, былі «Вечар на за-хадзе ў попеле тушыць...»,«Прывет табе, жыцьцё наволі!..» і нарэшце «Зорка Вэ-нэра». Максімавы вершыпапросту ашаламілі... Мянеапанавала Беларусь. Не, нятая Беларусь, дзе я нара-дзіўся і жыў... а той край,дзе жылі Максім і Вэраніка,дзе тнулі ў неба вежы кась-цёлу Сьвятой Ганны і надзямлёю, працінаючы сэрцызакаханых вострымі дзі-дамі промняў, узыходзілазорка Вэнэра. Кругаглядмаёй душы, у якім не хапа-ла аднаго сэгмэнту, набыўзавершаную форму».

МаксімБагдановіч

179i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚178 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

вінавацілі ў шпіянажы ад-начасова на карысьць Ваты-кану й Японіі. За такія «зла-чынствы» сталінскі суд да-ваў 25 гадоў канцлягераў.

Яго лісты з-за калючагадроту да кіраўніцы суполь-насьці беларускіх сясьцёр-эўхарыстак маці АпалёнііПяткун сьведчаць, штоЦікота, трываючы страш-ныя пакуты, думкамі быў уБеларусі.

«Можна жыць на чорныхсухарах і вадзе, а нам яшчэдаюць вызначаную страву...Сяджу зь цяжкасьцю, алекалі ляжу, то болю амальня чую... Лекары запэўніва-юць, што ўсё будзе ў парад-ку, аднак я маю іншае прад-чуваньне... Штодня малю-ся за вас, за ўсіх парафі-янаў, і за Беларусь...» —пісаў ён у 1951-м.

Арыштаваны разам зьЦікотам сьвятар-французПоль Шалей пакінуў сьвед-чаньні, што ягоны беларускісубрат «падчас сьледзтва і ўтурме вёў сябе годна й ге-раічна і памёр як сапраўд-ны мучанік».

Андрэй Цікота17.12.1891,в. Тупальшчына,Сьвянцяншчына —21.2.1952 (паводле іншыхзьвестак 11.2.1952),Усходняя Сібір, Расея.Месца пахаваньняневядомае

Касьцёл i кляштар марыянаўу Друi

Той ня верыць, хто не жыве паводле веры сваёй. Гэтасказана не пра яго. Айцец Андрэй Цікота прайшоў свойкрыжовы шлях у згодзе волі і сумленьня, пад знакамверы ў Бога і ў Беларусь.

Ужо ў Віленскай сэмінарыі, а затым у Пецярбурскайдухоўнай каталіцкай акадэміі ён належаў да беларускіхкультурна-асьветных гурткоў. У 1917-м удзельнічаў уПершым зьезьдзе беларускага каталіцкага духавенства.Цікота ня проста вітаў нараджэньне незалежнай Бела-рускай Народнай Рэспублікі, а быў абраны ў яе Раду.

На пачатку 1920-х ён уступіў у Ордэн марыянаў, iўзначаліў Друйскі кляштар,які віленскі біскуп ЮрыМатулевіч марыў зрабіцьбеларускім рэлігійным цэн-трам. Але сталася іначай.Андрэй Цікота ня змог про-цістаяць ціску польскіх ша-віністаў.

Ён браў удзел у Пятымвуніянiстычным кангрэсе ўВэлеградзе. У 1933-м ягоабралі генэралам Ордэнумарыянаў, а ў 1939-м Ваты-кан накіраваў айца Андрэякіраваць місіяй сярод ра-сейцаў у маньчжурскі Хар-бін.

Пасьля заканчэньняДругой усясьветнай вайныЦікоту разам зь іншымісьвятарамі Харбінскай місіінапаткаў трагічны лёс.Кітайскія камунiстычныяўлады перадалі місіянэраўорганам савецкай дзярж-бясьпекі. Айца Андрэя аб-

АндрэйЦікота

181i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚180 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

згадваюць Станкевічавы казаньні ў касьцёле СьвятогаМікалая, якія давалі магутную духоўную падтрымку ўваеннае ліхалецьце.

Пасьля вайны па Станкевіча прыходзяць людзі зьведамства Берыі. Яны нават не імкнуцца абвінаваціцьайца Адама ў супрацоўніцтве зь немцамі, ад якіх тойзаўсёды трымаўся на дыстанцыі. Галоўнае злачынства— вера ў будучую незалежную Беларусь. Такая вінаацэньваецца на 25 гадоў няволі.

У яго быў шанец застацца на волі. Афіцэр спэцслуж-баў, якога Станкевіч называе ў сваіх дзёньніках Мэфісто-фэлем, неаднаразова прапаноўваў ксяндзу ўзначаліцьКаталіцкую царкву на тэрыторыі БССР пры ўмове не-прызнаньня Ватыкану й папы. Адмовіўшыся, айцецАдам ахвяраваў жыцьцём, але адвёў ад Беларускага кась-цёлу пагрозу расколу і дыскрэдытацыі.

Адзін з сулягернікаў Станкевіча вынес на волю сьвед-чаньні пра вусьцішную нават для тых нечалавечых умо-ваў сьмерць беларускага сьвятара. Айца Адама задушылі,а твар разьбілі кувалдай, каб ніхто не пазнаў яго і ў часетаемнага пахаваньня.

Віленскія беларусы зьбяруць грошы і паставяць намогілках паблізу Крэва помнік свайму сьвятару і ягомаці. Духоўным помнікам Адаму Станкевічу застануц-ца ягоныя працы «Беларускі хрысьціянскі рух» і«Хрысьціянства і беларускі народ».

Перад арыштам айцецАдам працаваў над кнігаю«Гісторыя Беларусі», дзе на-зываў гістарычны шлях на-шага народу «рухам да гар-манічнай нацыянальнай цэ-ласьці».

Нязьдзейсьненае ў XXстагодзьдзі нам наканаванаўрэчаісьніць у XXI.

Адам Станкевіч6.1.1892, в. Арляняты,цяпер Смаргонскі раён —29.11.1949, Тайшэт,Іркуцкая вобл., Расея.Пахаваны на могілкахАзярлягу каляв. Шаўчэнкі,Тайшэцкі раён

Паводле даробку ў культуруі наагул у нацыянальнае жыцьцё беларусаў Адам Стан-кевіч выглядае сваім сярод Скарыны, Каліноўскага, Ба-гушэвіча — тых, чыім стваральным духам ён натхняўся.

Паміж яго прыходам на сьвет на Віленшчыне ізьяўленьнем яшчэ адной безыменнай лягернай магілыпад сібірскім Тайшэтам зьмясьцілася столькі, штохапіла б і на дзесяцёх.

На Новы 1915 год малады ксёндз Адам адправіўпершую імшу ў парафіяльным касьцёле гістарычна-ве-капомнага Крэва. Праз тры гады выпускнік Пецярбур-

скай духоўнай акадэмііСтанкевіч прыяжджае ўВільню ўжо вядомым пу-бліцыстам і дзеячам Белару-скай хрысьціянскай дэма-кратыі. Адным зь першыхён пачынае карыстацца бе-ларускай моваю ў набажэн-ствах і публічных выступах.Выкладае рэлігію ў Вілен-скай беларускай гімназіі.Праходзіць на выбарах уПольскі сойм...

У 1920—1930-я гады безасобы Станкевіча немагчы-ма ўявіць нацыянальнагажыцьця ўсёй Заходняй Бе-ларусі. Кіраўнік Таварыствабеларускай школы, засна-вальнік Віленскай друкарніімя Скарыны, рэдактар івыдавец часопісу «Хрысьці-янская думка»...

У час нацысцкай акупацыі ён працягвае ахвярна слу-жыць беларускай справе: адчыняе школы, аднаўляе га-зэту «Крыніца». Старыя беларусы-віленчукі дагэтуль

АдамСтанкевіч

183i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚182 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

ларускай школы балюча перажываў русіфікацыю сыс-тэмы адукацыі і ўсяго жыцьця ў БССР.

Ягоныя словы — «Песьня — душа народу» — сталісякрылатымі. Так Шырма назваў кнігу сваіх артыкулаў,якая выйшла ў сярэдзіне сямідзясятых. Расказваюць,што, узяўшы ў рукі сыгнальны экзэмпляр і прачытаўшыназву, Рыгор Раманавіч прамовіў: «А душу гэтую абкра-даюць».

Такія, як Шырма, не дазволілі абкрасьці душу наро-ду дарэшты.

Рыгор Шырма20.1.1892,в. Шакуны,цяпер Пружанскі раён —23.3.1978, Менск.Пахаваны на менскіхУсходніх могілках

Удзельнiкi акруговага зьезду Таварыства беларускай школы ў Гораднi.Другi зьлева ў першым радзе паэт Мiхась Васiлёк, у цэнтры другога радуАляксандар Уласаў, справа ад яго Рыгор Шырма. 1928

Рызыкну сказаць, што імямайго сёньняшняга героя ў Беларусі ведае амаль кож-ны — нават той, хто ніколі ў жыцьці ня быў ні ў філяр-моніі, ні наагул на канцэрце.

Рыгор Шырма з кагорты тых нацыянальных дзея-чаў, аўтарытэт якіх бездакорны і для майго знаёмага ста-рога настаўніка з-пад Маладэчна, і для сустрэтага ня-даўна на праспэкце Скарыны незнаёмага маладзёнабамжаватага выгляду.

Настаўнік памятае, як Шырма адчыняў у ЗаходняйБеларусі беларускія школы, дапамагаў выдавацца мала-

дому Максіму Танку і двой-чы сядзеў у польскай турме.А маладзён, пачуўшы несу-ладныя сьпевы падвяселе-най вулічнай кампаніі, іра-нічна кінуў: «Тожа мнеШырмы!»

У 1940-м Шырма стварыў і трыццаць гадоў бязь-зьменна ўзначальваў Дзяржаўную акадэмічную харавуюкапэлю Беларусі. Сабраныя й выдадзеныя ім чатырытамы беларускіх народных песьняў (болей за дзьве ты-сячы) зрабілі б гонар любой эўрапейскай нацыі.

Дзеля бліжэйшага знаёмства з савецкай уладаю Ры-гор Раманавіч мусіў пасядзець у 1941-м на Лубянцы,адкуль пашчасьціла выйсьці пасьля хадайніцтва ЯкубаКоласа перад першым сакратаром ЦК КПБ П. Пана-марэнкам.

Пазьней Шырма не цярпеў яўнага перасьледу. На-адварот, улада імкнулася ўсяляк аблашчыць маэстра. Ёнкіраваў Саюзам кампазытараў рэспублікі, атрымаўзваньні народнага артыста СССР і Героя сацыялістыч-най працы.

Але блізкія да Рыгора Раманавіча людзі сьведчаць,што і на схіле дзён ён заставаўся верны ідэалам мала-досьці.

Былы шматгадовы сакратар управы Таварыства бе-

РыгорШырма

185i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚184 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

Пасьля Слуцкага збройнага чыну Антон быў высь-вячаны на праваслаўнага сьвятара і служыў на Наваград-чыне і Слонімшчыне. У гады Другой усясьветнай ёнуступіў у Беларускую незалежніцкую партыю, браўудзел у Другім Усебеларускім кангрэсе. Ужо ў эвакуа-цыі ў Нямеччыне Сокал-Кутылоўскі стаў на чале бата-льёну Беларускай Краёвай Абароны, які празь дзесяцьдзён перайшоў да амэрыканцаў...

Агенты савецкай контравыведкі «Смерш» затрымаліАнтона ў лягеры для рэпат-рыянтаў. Ён быў асуджанына 25 гадоў і выйшаў на волюпа амністыі толькі ў 1957-м.

Да канца сваіх дзён ка-мандзір слуцкіх паўстанцаўадмаўляўся верыць, што ўтым самым «Смершы» слу-жыў ягоны сын.

АнтонСокал-Кутылоўскі7.2.1892,хутар Чырвоная Горка,цяпер Лунінецкі раён —7.3.1983, Шчэцін, Польшча

Сьцяг 1-га Слуцкага палка БНР. Зьлева — Лявон Вітан-Дубейкаўскі,справа — штабс-капітан Антон Борык. 1921

Сябры ягонага бацькі-шляхціча жартавалі, што калі Антон зьявіўся на сьвет,у вокны яўна зазіраў Марс.

Праўда, напачатку малодшы Сокал-Кутылоўскі вы-браў сабе прафэсію мірную — атрымаў дыплём геа-графічнага факультэту Пецярбурскага ўнівэрсытэту. Алегрымнула Першая ўсясьветная вайна...

Казанская вайсковая вучэльня. Баі ў Галіцыі й Літве.Салдацкі Георгіеўскі крыж. Пасьля кастрычніцкага пе-равароту 1917 году капітан Сокал-Кутылоўскі ваяваў су-праць чырвоных у арміях Дзянікіна і Юдзеніча. Але ў

душы гэтага суворага вай-скоўца жыла мара не праадзіную і непадзельную Ра-сею, а пра незалежную Бе-ларусь.

Улетку 1920-га ён вяр-нуўся на Бацькаўшчыну інеўзабаве апынуўся наСлуччыне — там, дзе тадынайбольш патрэбныя быліягоныя здольнасьці. Падчасантыбальшавіцкага паў-станьня Сокал-Кутылоўскіўзначаліў збройныя сілызмагароў — 1-ю Слуцкуюбрыгаду БНР.

У лістападзе-сьнежнібрыгада вяла цяжкія што-дзённыя баі супраць Чырво-най Арміі на фронце працяг-ласьцю 60 кілямэтраў. Аса-бліва пасьпяхова случакідзейнічалі на лініі Капыль— Цімкавічы — Вызна, дзевёскі і мястэчкі некалькі ра-зоў пераходзілі з рук у рукі.

АнтонСокал-

Кутылоўскі

187i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚186 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

вую паперу, што дапамаглатаму выехаць у ЗаходнююБеларусь і пазьбегнуць маг-чымага арышту.)

У 1924-м сэсія ЦВКБССР прымае пастанову«Аб практычных мерапры-емствах па правядзеньні на-цыянальнай палітыкі». «Ру-хавіком» гэтай палітыкі,якая ўвайшла ў гісторыюпад назовам «беларусіза-цыя», стаў Чарвякоў.

Яму не даравалі. Ад пачатку трыццатых гадоў «усе-беларускага старасту», апошняга кіраўніка БССР, якігаварыў з народам на ягонай мове, усё часьцей абвіна-вачваюць у адыходзе ад лініі партыі й нацыяналістыч-ных хістаньнях.

Пад пагрозаю арышту і расправы ён падчас XVІ зьез-ду КП(б)Б сыходзіць з жыцьця сам. (Існуе вэрсія, па-водле якой «усебеларускі стараста» быў забіты супра-цоўнікамі НКВД.)

У 1990-я ў беларускім друку выказвалася прапановапра заснаваньне Дзяржаўнай прэміі імя А. Чарвяковаза найлепшыя працы ў галіне адукацыі.

Але хіба можа сёньняшняя ўлада надаць сваёй прэмііімя чалавека, які жыў беларусізацыяй, калі яна, гэтаяўлада, займаецца абсалютна процілеглым — татальнайрусіфікацыяй?

Аляксандар Чарвякоў8.3.1892, мяст. Дукора,цяпер Пухавіцкі раён —16.6.1937, Менск.Пахаваны на менскiхВайсковых могiлках

Варта задумацца, як склаўсяб гістарычны лёс Беларусі, каб не беларусізацыя. Суседзі-прыбалты мелі тады два дзесяцігодзьдзі незалежнасьці,мы — усяго некалькі гадоў уздыму нацыянальных сілаўі ахвярнай працы людзей, абсалютная большасьць якіхнеўзабаве была зьнішчаная.

Аляксандар Чарвякоў быў адным зь пяці сябраў Ча-совага рабоча-сялянскага савецкага ўраду Беларусі, якія1 студзеня 1919 году ў Смаленску паставілі свае под-пісы пад Маніфэстам пра абвяшчэньне БССР. У тымпершым урадзе яму дастаўся партфэль наркама асьве-

ты.Нягледзячы на ліха-

лецьце, камісарыят адчыняешколы й курсы ліквідацыінепісьменнасьці. Маладынаркам рупіцца пра ства-рэньне Нацыянальнага

ўнівэрсытэту, выдае загады пра збор культурных каш-тоўнасьцяў і ахову гістарычных помнікаў.

У 1920-м Чарвякова абіраюць старшынём Саўнар-каму рэспублікі і адначасова старшынём ЦВК або, яктады казалі, «усебеларускім старастам». Апошнюю па-саду ён захавае да 1937 году.

Нацыянал-камуністы не памыліліся ў сваім выбары.Адным зь першых крокаў Чарвякова стаў заклік да су-айчыньнікаў — найперш работнікаў адукацыі і культу-ры — вярнуцца на пакінутую ў гады вайны Бацькаўшчы-ну, каб разам будаваць новы Беларускі Дом.

«Ваша вызваленая Радзіма, — гаварылася ў звароцеЦВК, — прызывае вас прыкласьці руку да яе Адра-джэньня...»

Гэтыя намаганьні далі вынік: да канца 1921-га ў род-ныя мясьціны для культурнай працы прыехалі большза трыста ўраджэнцаў Беларусі. (Праўда, аднаму дзеячукультуры — драматургу Францішку Аляхновічу — Чар-вякоў у тым самым годзе прадбачліва выдаў адмысло-

АляксандарЧарвякоў

189i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚188 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

прытульны й гасьцінны дамок быў месцам паломніцтванашай інтэлігенцыі й адраджэнскіх моладзевых супо-лак. Я быў там толькі аднойчы, але атмасфэру натураль-най беларускасьці, якая панавала ў тых сьценах, за-помніў на ўсё жыцьцё. На жаль, гаспадыня ўжо нічоганя чула, і візытанты мусілі пісаць свае пытаньні, затоеадказы былі грунтоўна-дасьціпныя ды суправаджалісядэманстрацыяй унікальныхфатаграфіяў і дакумэнтаў.

На дзясятым дзясяткуЗоську Верас прынялі ў Са-юз беларускіх пісьмень-нікаў, а ў дзевяноста трыяна пабачыла выдадзеную ўМенску кніжку сваіх вер-шаў і апавяданьняў. Каліспадарыня Зоська адышла ўВечнасьць, мне на момантздалося, што Вільня апусь-цела.

Зоська Верас(ад нараджэньняЛюдвіка Сівіцкая,у замужжы Войцік)30.9.1892,мяст. Мяджыбаж,цяпер Ляцічаўскі раён,Хмяльніцкая вобл.,Украіна —8.10.1991, Вільня.Пахаваная на віленскіхПанарскіх могілках

Маладыя кабеты ў модным адзеньні. Фота з збораў былога Беларускагамузэю імя Івана Луцкевіча ў Вільні

Яна, як Натальля Арсеньне-ва ці бабуля сьпевака Данчыка Яніна Каханоўская, пра-жыла амаль стагодзьдзе, даўшы прыклад таго, колькі,на добры лад, павінны жыць беларускія жанчыны.

Гэты доўгі шлях быў неверагодна багаты на сустрэ-чы, захапленьні, самыя розныя пачынаньні й здабыткі.Зоська Верас мела добрае знаёмства з Максімам Багда-новічам, тэатральным дзеячам Уладзіславам Галубком,лiтаратарамi Гальляшом Леўчыкам i Ядвігіным Ш.,пакінуўшы пра іх цікавыя ўспаміны.

Чытачы «Нашае Нівы», а потым заходнебеларускіхпэрыёдыкаў ведалі яе якаўтарку арыгінальных аб-разкоў і вершаў.

Навукоўцаў зацікавіўукладзены і выдадзеныЗоськай Верас «Беларуска-польска-расейска-лацінскібатанічны слоўнік».

Тагачасныя гаспадары зьВіленшчыны, Наваградчы-ны, Беласточчыны шукалі ўадрыўных календарах ей-ныя парады з агародніцтвай садоўніцтва. Пчаляры вы-пісвалі рэдагаваны ёю ча-сопіс «Беларуская борць», адзеткі чыталі свае выданьні— «Заранку» і «Пралескі»,рэдактарам якіх таксамабыла спадарыня Зоська.

Зь віленскай турмыЛукішкі яна вынесла вершы зьняволенага Міхася Ма-шары й выдала яго першы зборнік...

Ад 1923 году яна жыла ў Вільні — пераважна ў сва-ёй славутай «Лясной хатцы» сярод зялёных Панарскіхузвышшаў. У сямідзясятыя — васьмідзясятыя гады гэты

ЗоськаВерас

191i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚190 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

гісторыі беларускага войска.У 1944—1945 гадах ён пра-цаваў пад кіраўніцтвам Ка-стуся Езавітава, беручыўдзел у спробе стварыць Бе-ларускае войска. Па вайнеАляксандар Ружанцоў жыўу ЗША, дзе напісаў цiкавыямэмуары, якія яшчэ чака-юць свайго выдаўца.

Калі б я стаў укладаль-нікам зборніка патрыятыч-ных тэкстаў для беларускіхжаўнераў, абавязкова ўклю-чыў бы туды верш АлесяСмаленца «Перад атакай»:

Ўжо празьвінела трубкі рытурнэль.Вушмі крануўшы, задрыжэлі коні.На штандару чырвоны знак ПагоніЯскрава сьвеціць... Трэснула шрапнэль.Праменьні сонца заліваюць блоні.Перад вачмі — як быццам акварэль.Мацней сьціскаеш шаблю у далоніІ чуеш, як ляціць яшчэ шрапнэль.

Аляксандар Ружанцоў(псэўданім АлесьСмаленец)12.8.1893, Вязьма,Смаленшчына —23.7.1966*, Дэнвіл, штатІлінойс, ЗША

* У Беларускай Энцыкляпэдыі, Энцыкляпэдыі гісторыі Беларусіі біябібліяграфічным слоўніку «Беларускія пісьменьнікі» падаеццапамылковая дата сьмерці Аляксандра Ружанцова.

Ад часоў Лява Сапегі й Ва-сіля Цяпінскага нашы літаратары ўмелі трымаць у ру-ках ня толькі пяро, але і зброю, а ваяры не бяз посьпе-ху займаліся літаратурнымі штудыямі. На пачатку міну-лага стагодзьдзя адзін з прыкладаў гэтага даў Алесь Ру-жанцоў-Смаленец.

I ягонае месца нараджэньня, і псэўданім яшчэ разсьведчаць, як далёка на ўсход ад сучасных дзяржаўныхмежаў Беларусі праходзіла наша мяжа этнічная.

Выхаванец гістарычна-філялягічнага факультэту Ма-скоўскага ўнівэрсытэту і Аляксееўскай вайсковай шко-

лы, Алесь Ружанцоў уюнацтве гераічна ваяваў нафрантах Першай усясьвет-най. Паслужыўшы пасьля1917 году і ў белых і ў чыр-воных, ён урэшце зрабіўсвой выбар на карысьць

змаганьня за незалежную Беларусь.Камандуючы беларускім батальёнам у Літоўскім вой-

ску, Ружанцоў-Смаленец здабыў вядомасьць як аўтарнечаканых сваімі тэмамі й вобразамі экспрэсіўных вер-шаў, якія нараджаліся з жорсткіх рэаліяў ваеннага часу.Адметнасьць ягоных твораў падкрэсьлівалі ўжо назо-вы: «На форце», «Перад атакай», «Зраньня ў акопах»...

Раптам згасьлі ліхтарні...Задыміў папяросай,Моцна лаяўся нехта з матросаў...

На сьнягу чырванела крывавая пляма,Зачынілась жыцьцёвая брама.

Гэта радкі зь вершу «Расстрэл», прысьвечанагаМаксіму Гарэцкаму, які, дарэчы, называў вершы Сма-ленца «моцнымі думкаю і арыгінальнымі формаю».

У 1920-я былы баявы камандзір быў консулам БНРу Коўне, дзе друкаваў у часопісе «Крывіч» артыкулы з

АляксандарРужанцоў

193i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚192 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

мужжа й пераезду ў Маскву, дзе ёй было наканаванапражыць болей за шэсьць дзесяцігодзьдзяў. Удалечы адБеларусі яе муза амаль замоўкла. У 1930-я зьнік у віху-ры рэпрэсіяў муж.

Калі пасьля вайны паэтка зноў падала голас, сацрэа-лістычныя крытыкі адказалі абвінавачаньнямі ў тым,што яна апявае не «вялікую краіну Саветаў», а — Бела-русь.

Крамольна-нацыяналістычнымі былі абвешчаныя, дапрыкладу, радкі:

Зямля мая далёкая,Зямля мая цудоўная,Радзіма сінявокая,Каму красой ты роўная...

Прамінулі гады, і эпітэт «сінявокая» ў дачыненьніда Беларусі стаўся хрэстаматыйным.

У 1968-м Канстанцыя Буйла рашуча адмовіласясьвяткаваць свой юбілей. «Што адзначаць? — пыталасяяна. — Што з плеяды нашых пісьменьнікаў адна заста-лася, як сасна на галявінцы, хістацца над магілаю сьсе-чаных дрэваў?..»

Калі яе душа адляцела ў Вечнасьць, прах Канстанцыівярнуўся ў родную Беларусь, пад тое неба, што, як янапісала, «па-асабліваму блакітнае, паркалёвае, трошкіружаватае...».

Канстанцыя Буйла(у замужжы Калечыц)14.1.1893, Вільня —4.6.1986, Масква, Расея.Пахаваная ўмяст. Вішнева,Валожынскі раён

Люблю наш край — старонку гэту,Дзе я радзілася, расла,Дзе першы раз пазнала шчасьце,Сьлязу нядолі праліла...

Хто ў Беларусі ня ведае гэтых словаў, якія, пакладзе-ныя на музыку кампазытарам Міколам Равенскім, даўносталі народнай песьняй, а яе мэлёдыя — пазыўныміРадыё Свабода?

Суаўтарка Равенскага — паэтка і дзяячка нацыяналь-нага руху нашаніўскае пары Канстанцыя Буйла.

Спадарыня Канстанцыяня раз згадвала, што якраздзякуючы гэтай газэце —легендзе беларускага друку,якую атрымліваў бацька,яна й захапiлася лiтаратур-най творчасьцю.

Надрукаваўшы свой пер-шы верш у шаснаццаць га-доў, вільнянка Буйла зра-білася сталай аўтаркаю«Нашае Нівы».

Янка Купала прасіў яе:«Пішыце яшчэ і яшчэ» іпрысьвяціў зусім юнай па-этцы верш «Мая думка». Ёнжа стаў рэдактарам першаекнігі Буйлы «Курганнаякветка», якую аформіў ЯзэпДраздовіч.

У тым самым, шчасьлі-вым для Канстанцыі 1914-мяна з рэкамэндацыі Цёткіўзначаліла беларускую кні-гарню ў Полацку.

Круты пералом у жыцьціБуйлы надышоў пасьля за-

КанстанцыяБуйла

195i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚194 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

Максім Гарэцкі18.2.1893,в. Малая Багацькаўка,цяпер Амсьціслаўскі раён —10.2.1938, Вязьма,Смаленская вобл., Расея*

* Біябібліяграфічны слоўнік «Беларускія пісьменьнікі» падае не-дакладныя зьвесткі пра дату й месца сьмерці Максiма Гарэцкага. УВязьме на верагодным месцы пахаваньня Максіма Гарэцкага ўста-ляваная мэмарыяльная стэла зь ягоным iмем.

Гарэцкага Радзіма, значыцца: «Перечисленные осужден-ные всего в числе 40 человек из места содержания подстражей были взяты в 14 час. 45 мин. 10 февраля 1938 г.,а решение Заседания Тройки приведено в исполнениепутем расстрела в 15 час. того же дня. Трупы зарыты наустановленную глубину».

Ён ставіў перад сабою, перад нацыянальным прыго-жым пісьменствам і ўсіміадраджэнскімі сіламі звыш-задачу — «падняць белару-са да ідэальнага чалавека»,«аднавіць арганізм Беларусіі зрабіць яго дужэйшым».

На тое й геніі, каб паз-начаць мэты на стагодзьдзі.

Бацькі пісьменьніка Іван Кузьміч і Эўфрасіньня Міхайлаўна

Разгарнуўшы гадоў двац-цаць таму трэці том збору твораў Максіма Гарэцкага, язлавіў сябе на непрыемным адкрыцьці. Ягоная рэч «Наімпэрыялістычнай вайне. (Запіскі салдата 2-й батарэіN-скай артылерыйскай брыгады Лявона Задумы)» ізьместам, і стылістыкай, і патасам успрымалася як не-шта рэмінісцэнтна-другаснае.

Напружыўшы чытацкую памяць, я хутка знайшоўадказ: Эрых Марыя Рэмарк «На Заходнім фронце бязьзьменаў». Але варта было зазірнуць у энцыкляпэдыю,як маё адкрыцьцё зь непамыснага імгненна ператва-

рылася ва ўсьцешлівае: сла-вуты раман Рэмарка зья-віўся ў 1929-м, а «Запіскі»Гарэцкага на цэлыя трыгады раней — у 1926-м (да-рэчы, адначасова з «Фэстам»Гэмінгўэя).

Дзякуючы свайму мала-дому клясыку беларускаялітаратура яшчэ раз засьвед-чыла тады права быць паў-напраўнай часткаю літара-туры эўрапейскай.

Але Рэмарк у 1932-м ат-рымаў магчымасьць эміг-раваць зь Нямеччыны ўШвайцарыю. Гарэцкі ж угэты самы час адбываў вы-

сылку ў Вятцы, а празь пяць гадоў, так і не вярнуўшысяна Бацькаўшчыну, быў расстраляны паводле пастановы«тройкі» НКВД. Аўтару аповесьці «Дзьве душы», «Ка-мароўскай хронікі», геніяльных апавяданьняў, клясыч-най «Гісторыі беларускае літаратуры» яшчэ ня споўніла-ся й сарака пяці.

У акце аб выкананьні сьмяротнага прысуду, які за-хоўваецца ў сямейным архіве пляменьніка Максіма

МаксімГарэцкі

197i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚196 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

Аляксандар Ляўданскі студыяваў гісторыю на двац-цаць гадоў раней за маму і сьпярша, відаць, зусім нядумаў, наколькі рызыкоўна служыць музе Кліё ў краінесаветаў. Пагатоў на пачатку яго шляху ўсё складаласядаволі пасьпяхова: сябар гістарычна-археалягічнайкамісіі Інбелкульту, загадчык аддзелу археалёгіі Белару-скага дзяржаўнага музэю, потым загадчык археа-лягічнай сэкцыі акадэмічнага Інстытуту гісторыі і ад-начасова дацэнт БДУ...

Ляўданскі стаў арганізатарам першых у БССР наву-кова-археалягічных экспэдыцыяў. Ён дасьледаваўВіцебск, Воршу, Заслаўе, даў першую гістарычную та-паграфію старажытнага Полацку, дзе вывучаў Сафійскісабор і неўзабаве дазваньня зруйнаваныя бальшавікаміБельчыцкія храмы.

Аднак паралельна зь сьпісам навуковых публікацыяўбольш пульхным рабілася й дасье на пэрспэктыўнагавучонага. Апрача яго агульнай незалежніцкай пазыцыіў «органах» зьвярнулі ўвагу на лісты калянавуковыхзласьліўцаў, якія выступілі супраць высновы Ляўданска-га пра тое, што гарадзішчы гэтак званай культуры штры-хаванай керамікі ў Цэнтральнай Беларусі належалібалцкім плямёнам. Відаць, значна лепей было б, каб тутспрадвеку жылі савецкія калгасьнікі.

У 1937-м па яго прыехаў «чорны воран». У тым са-мым годзе жыцьцё вучонага абарвала куля ката з чыр-вонай зорачкай на форменнай шапцы.

Аляксандар Ляўданскі10.9.1893, в. Юр’ева,цяпер Смалявіцкі раён —27.8.1937, Менск.Месца пахаваньняневядомае

Мая сьветлай памяці мамаМарыя ў 1944 годзе паступіла на гістарычны факультэтМагілеўскага пэдынстытуту. У часе ейнага студэнцтваарыштавалі чатырох выкладчыкаў гісторыі розных краіні эпохаў.

Лекцыі нярэдка пачыналіся з закрэсьліваньня ў пад-ручніках імёнаў новых «ворагаў народу». Часам студэн-ты на загад лектара мусілі рваць на дробныя шматкі(каб нельга было потым скласьці й прачытаць крамо-лу) цэлыя старонкі. Ад таго часу мама, сама ўсё жыцьцёвыкладаючы ў школе менавіта гісторыю, захоўвала ў

душы глыбокае пераканань-не, што навука гэтая — над-звычай небясьпечная і ўся-ляк, хоць і марна, спрабава-ла ўгаварыць мяне не пасту-паць на гістфак.

АляксандарЛяўданскі

Аляксандар Ляўданскі (другі зьлева) з калегамі. 1930-я

199i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚198 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

рускія школы, займаўся ўпарадкаваньнем архіву БНР інавуковымі штудыямі (каштоўнымі дасьледаваньняміёсьць ягоныя кнігі «Беларусы ў Літве», «Беларусы ў Лат-віі», «Беларусы і палякі»). Усё жыцьцё ён пісаў вершы:

У куце больш ня маю бажніц —Мапа там. А на ёй — Беларусь.

У 1945-м яго, дэлегата Другога Ўсебеларускага кан-грэсу і кіраўніка Галоўнага ўпраўленьня вайсковых спра-ваў Беларускай Цэнтраль-най Рады, арыштавала са-вецкая контравыведка«Смерш». Паводле афіцый-най вэрсіі, Езавітаў памёр утурэмным шпіталі «ад ту-бэркулёзу лёгкіх пры дыст-рафіі 3-й ступені».

Кастусь Езавітаў17.11.1893, Дзьвінск,цяпер Даўгаўпілс, Латвія —23.5.1946, Менск.Месца пахаваньняневядомае

У сакавіку 1919 году Кастусь Езавітаў (у цывільным, у цэнтры) быўпрызначаны вайсковым камэндантам Горадні

Афіцыйная савецкая прапа-ганда не шкадавала для яго самых страшных ярлыкоў:«отъявленный реакционер», «белогвардеец», «военныйпреступник», «изменник родины»... У іншых ён заслужыўазначэньні з процілеглым сэнсам: настаўнік, паэт іпубліцыст, вучоны, палітык... Сучасныя дасьледнікі назы-ваюць яго найлегендарнейшай для свайго часу асобай бе-ларускай гісторыі. Але сёньня гаворка пра тыя вехі жыць-цяпісу Езавітава, якія не падлягаюць сумневу.

Удзельнік Першага Ўсебеларускага зьезду і абвяш-чэньня незалежнасьці Беларускай Народнай Рэспублікі.

Ваенны міністар у яе пер-шым урадзе. Шэф Вайскова-дыпляматычнай місіі БНР уЛатвіі й Эстоніі, дзякуючыякому балтыйскія дзяржа-вы, у тым ліку і Фінляндыя,першымі прызналі белару-скую незалежнасьць. (Гэтыязаслугі Езавітава былі адзна-чаныя прысваеньнем ямузваньня генэрал-маёра.)

Больш за дваццаць гадоўён вёў культурна-асьветнуюдзейнасьць сярод этнічныхбеларусаў Латвіі: кіраваўЛюцынскай беларускай гім-назіяй, знайшоў або раз-будзіў дзясяткі талентаў ітысячы беларускіх душаў.Сярод іх быў і будучы літа-ратар Эдвард Вайвадзіш з-пад Індры, якога мы яшчэпасьпелі — у сто гадоў! —

прыняць у Саюз беларускіх пісьменьнікаў.Ва ўмовах нямецкай акупацыі Езавітаў стварыў і

ўзначаліў у Рызе Беларускі камітэт. Ён адчыняў бела-

КастусьЕзавітаў

201i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚200 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

а потым была сакратаромБеларускага камітэту дапа-могі ахвярам вайны ў Пет-раградзе.

У Менску яна сустрака-лася з Максімам Багдано-вічам і княгіняю Магдале-най Радзівіл, у Полацку — зКупалам... Нейкі час былазамужам за вядомым нацыя-нальным дзеячам ТамашомГрыбам.

Паўлiна працавала ў вы-давецкім аддзеле пры са-вецкім пасольстве ў Бэрліне,дзе займалася выпускам бе-ларускіх кнігаў, выкладала ўБеларускай гімназіі ўДзьвінску (цяпер Даўгаў-пілс) і ў Горацкай сельскагаспадарчай акадэміі, дзе ў1930-м па яе прыйшлі людзі ў форме ОГПУ.

Праз два гады яна стала маскоўскай настаўніцай...Па вайне Мядзёлка выкладала ў школе роднага Буд-

слава, дзе й былі напісаныя ўспаміны «Сьцежкаміжыцьця», што выйшлі ўжо пасьля сыходу аўтаркі ўіншы сьвет і, нягледзячы на ўмяшаньні цэнзуры й са-мацэнзуры, сталіся, як і «Авантуры майго жыцьця»Пільштыновай, яскравым помнікам беларускай мэму-арыстыкі.

Паўліна Мядзёлка24.9.1893,мяст. Будслаў,цяпер Мядзельскі раён —13.2.1974, Будслаў

Аднойчы мяне апанавалажаданьне пагартаць дакумэнты трагічнай справы Саю-зу вызваленьня Беларусі. Паколькі на календары былапершая палова дзевяностых, маё імкненьне не выгля-дала безнадзейным.

Мне нават удалося даволі лёгка трапіць на прыём дакіраўніка ўсёмагутнага Камітэту, супрацоўнікі якога ўстудэнцкія гады абяцалі вычысьціць мяне з унівэрсы-тэту й заслаць у салдаты куды-небудзь у цёплае месцапад Магадан.

Падчас таго візыту я зусім неспадзявана праслухаўад гаспадара кабінэту, дземожна было б гуляць у фут-бол, невялікую, але зьмяс-тоўную лекцыю на тэму«Янка Купала і ПаўлінаМядзёлка».

Тагачасны гэбіст № 1пацьвердзіў, што нядаўнія газэтныя публікацыі незманілі: Мядзёлка, першае вялiкае каханьне Купалы, са-праўды давала ў «органы» інфармацыю на паэта.

Але ж яна яго шчыра кахала! А калі б таварышу опэ-ру пісаў бы нехта іншы, бяз кропелькі каханьня... «Гэтаж суцэльны жах!» — завяршыў эмацыйны маналёг мойвiзавi.

Паколькі ў архівы КГБ мяне ні тады, ні пазьней такі не пусьцілі, пераканацца на ўласныя вочы, што Мяд-зёлка займалася яшчэ й стукацтвам, я ня здолеў, дыйзусiм ня меў такой мэты.

Гэтая жанчына па-ранейшаму засталася для мянеасобаю прыцягальнай і нечым падобнай да нашай зна-камітай авантурніцы ХVІІІ стагодзьдзя Саламеі Піль-штыновай, адно што — надзеленай беларускай сьвядо-масьцю й патрыятызмам.

Яна выконвала ролю Паўлінкі ў пецярбурскайпрэм’еры Купалавай п’есы, у гады Першай усясьветнайпрацавала ў дзіцячым прытулку ў Царыцыне на Волзе,

ПаўлінаМядзёлка

203i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚202 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

Асабліва добра атрым-ліваліся ў яе дзіцячыя апа-вяданьні. Дзякуючы ёй загу-чалі па-беларуску творыРэд’ярда Кіплінга, ЭрнэстаСэтан-Томпсана, «ТыльУленшпігель» Шарля дэ Ка-стэра.

У 1930-м прагрымеласправа Саюзу вызваленьняБеларусі, і Гарэцкі атрымаўпяць гадоў высылкі. Леаніладзяліла ягоны лёс у Вятцы іў пасёлку Пясочня на Смаленшчыне.

Для дзіцячага садка, дзе яна працавала выхавацель-кай, гэта было шчасьцем, бо Леаніла Ўсьцінаўна цудоўнасьпявала, вышывала, вучыла малых маляваць.

Ёй яшчэ трэба было перажыць другі арышт і рас-стрэл мужа, сьмерць на фронце сына Лёні, шматгадо-вае становішча жонкі «ворага народу».

Многiя з раскіданых па краіне, «дзе так вольна ды-хаў чалавек», сямейнікаў рэпрэсаваных «нацдэмаў» невярнулiся, дакладней, ня здолелi вярнуцца на радзіму.Гэта таксама было ўдарам па беларушчыне, аслабляла ібез таго жудасна падарваныя нацыянальныя сілы.

Свой апошні прыстанакЛеаніла знайшла ў Ленін-градзе. Дзякуючы ёй і яе зМаксімам дачцэ Галіне за-хаваныя многія рукапісы зархіву Гарэцкага — нацыя-нальныя скарбы, што цяперзахоўваюцца ў бібліятэцыНацыянальнай Акадэміі на-вук і Дзяржаўным архіве-музэі літаратуры і мастацтва.

Леаніла Чарняўская(у замужжы Гарэцкая)16.11.1893, в. Таргуны,цяпер Докшыцкі раён —26.9.1976, Ленінград,цяпер Санкт-Пецярбург,Расея.Пахаваная на пецярбурскіхПаўднёвых могілках

Магчыма, хтосьці не па-годзіцца, але я лічу, што, каб быць жонкаю пісьменьніка,таксама трэба мець адмысловы талент. Леаніла Чар-няўская, безумоўна, валодала ім. Як, дарэчы, і талентамлітаратурным, а таксама пэдагагічным.

Скончыўшы Марыінскую вышэйшую вучэльню ўВільні, яна колькі гадоў настаўнічала ў Дзісенскім паве-це, а затым пераехала ў горад свайго студэнцкагаюнацтва. Там у 1919-м Леаніла стала спадарожніцаюжыцьця будучага клясыка нашай літаратуры МаксімаГарэцкага. Праз тры гады яна, тады выкладчыца Бела-

рускай гімназіі, упершынюдаведалася, што значыцьбыць жонкаю палітвязьня.Пасьля двух арыштаў Мак-сіма польскімі ўладамі Га-рэцкія перабраліся ў БССР.

Посьпехі беларусізацыінатхнялі й жывілі надзеі на пабудову незалежнага Бе-ларускага Дому. Гарэцкі выкладаў мову і літаратуру ўБДУ і Горацкай сельскагаспадарчай акадэміі, шмат пісаўі друкаваўся. Леаніла выхоўвала дзяцей і ў вольнуючасіну таксама сядала да пісьмовага стала.

ЛеанілаЧарняўская

Вiленская турма Лукiшкi, празь якую прайшлi сотнi беларускiх патрыётаў

205i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚204 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

Паводле аповедаў старых скурацкіх марыянаў, укельлі ў айца Казімера заўсёды працаваў радыёпрымач,настроены на хвалі Беларускай Свабоды.

На iранiчныя часам пытаньні братоў, чаму ён ніколіне вымыкае радыё, айцец Казімер заўсёды сур’ёзна ад-казваў: «Баюся прапусьціць навіну, што Беларусь сталавольная».

Казімер Смулька12.1.1894, в. Пруднікі,цяпер Мёрскі раён —15.9.1965, в. Скурац,Беласточчына

Айцец Казімер Смулька (сядзіць трэці справа). Друя, 1937

Хачу прызнацца, што паша-нотліва ставячыся да дзейнасьці ўсіх беларускіх айцоў-марыянаў, якія пакінулі глыбокі сьлед у гісторыі наша-га нацыянальнага й рэлігійнага руху, з адным зь іх яадчуваю нейкую асаблівую мэтафізычную сувязь.

Казімер Смулька прыйшоў на сьвет на цэлае жыць-цё раней за мяне, быў трынаццатым сынам у сялянскайсям’і, вучыўся ў Віленскай каталіцкай сэмінарыі й стаўманахам, але ў нашых лёсах было і нешта агульнае.

Смулька, як і я, заўсёды шкадаваў, што нідзе й ніколіня меў магчымасьці вучыцца па-беларуску: адно што ў

ягоных школах усё было па-польску, а ў маіх — па ра-сейску.

Смулька, як і я, насупе-рак забароне бацькоў любіўу дзяцінстве чытаць па на-чах. Праўда, у мяне быў

ліхтарык, а ў яго — сьвечка.Ён, як і я, ніколі не гарнуўся да вайсковай службы і ў

Першую ўсясьветную вырашыў — з рэлігійных пера-кананьняў — пазьбегнуць прызыву на фронт. Хаваючы-ся ў сваякоў, Казімер мусіў весьці начны лад жыцьця,што разам з інтэнсіўным чытаньнем прывяло да рап-тоўнай страты зроку. Ад таго часу ён крыху бачыў толькіўдзень.

У 1920-м бальшавікі арыштавалі Смульку як поль-скага агента. У 1938-м палякі вывозілі айца Казімера зславутага Друйскага кляштару ўжо як небясьпечнагабеларуса...

Рэшту жыцьця ён правёў у марыянскім кляштары ўСкурцы на Беласточчыне. Ня толькі за кляштарнымісьценамі, але і ў цэлым ордэне Смулька меў славу вы-датнага спавядальніка.

Цалкам згубіўшы зрок, ён адпраўляў набажэнствадля сьляпых, уражваючы ўсіх тым, як беспамылковачытае з памяці Эвангельле.

КазімерСмулька

207i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚206 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

У сакавіку 1944-га ён узначальвае Беларускую Краё-вую Абарону. (Загад аб яе стварэньні быў, дарэчы,падпісаны 23 лютага, у той дзень, калі вялікая частканашых суграмадзянаў з савецкага часу сьвяткуе іншаесьвята.) Праз год дывізія «Беларусь» на чале з пал-коўнікам Кушалем прарывае нямецкі фронт і пера-ходзіць да амэрыканцаў.

На эміграцыі ён робіцца адным з заснавальнікаў га-зэты «Бацькаўшчына», што выдавалася ў Нямеччыне, аапынуўшыся за акіянам, кіруе Беларуска-АмэрыканскімЗадзіночаньнем.

Амаль паўстагодзьдзяФранцішак Кушаль быў му-жам і сябрам нашай выдат-най паэткі Натальлі Арсень-невай.

Францішак Кушаль16.2.1895, в. Пяршаі,цяпер Валожынскі раён —25.5.1968, Рочэстэр,штат Нью-Ёрк, ЗША

Ганаровая варта Беларускай вайсковай камэндатуры ў Горадні.Сакавік 1919-га

Павароты яго жыцьцёвагашляху дагэтуль змушаюць гісторыкаў распачынаць за-цятыя спрэчкі. Паколькі «спрачаецца той, хто ня ведае»(Лао-цзы), засяродзімся на несумнеўных фактах.

Франук усьвядоміў сябе беларусам вельмі рана. Ужоў школе ён пашыраў сярод cяброў «Нашу Ніву», а по-тым стварыў у Івянцы нацыянальную моладзевую су-полку.

У лістападзе 1917-га, маючы два баявыя раненьні ізваньне штабс-капітана, Кушаль пакінуў расейскуюармію і вярнуўся ў родныя мясьціны. Дачуўшыся, што

ў Менску адчынілася бела-руская кнігарня, ён пешківырушыў у няблізкую даро-гу. Першым, каго сустрэў укнігарні, быў паэт Алесь Га-рун, які наладаваў пада-рожніку цэлы мех літарату-ры.

Трэба меркаваць, штопадабраная яна была яксьлед, бо неўзабаве нядаўнібаявы афіцэр завёў знаёмст-ва з Антонам Луцкевічам,Янкам Станкевічам, Бра-ніславам Тарашкевічам, Ар-кадзем Смолічам ды iншы-мi дзеячамi беларускагаруху.

Францішак Кушаль усёжыцьцё імкнуўся стварыцьнацыянальнае войска як га-лоўную гарантыю незалеж-насьці краіны. Гэтая мара

прывяла яго ў 1919-м у Беларускую вайсковую камісію.Яму здавалася, што запаведная задума мае шанцы

ўрэчаісьніцца ўва ўмовах нацысцкай акупацыі.

ФранцішакКушаль

209i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚208 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

«Пакіньце займаццадурніцай», — ляпідарна ад-казаў ён на запрашэньнеўзяць у 1926 годзе ўдзел уладжанай Інбелкультамменскай Акадэмічнай пра-вапіснай канфэрэнцыі, ад-куль, да прыкладу, ужо няздолеў купіць білет дадомуў Вільню Францішак Алях-новіч.

У апошнія гады свайгокароткага жыцьця Тамашзблізіўся зь лідэрам расей-скіх эсэраў Віктарам Чарно-вым.

Легендарны рэвалюцыя-нэр прызнаваўся, што ме-навіта беларус Грыб дапа-мог яму асэнсаваць ці не найістотнейшую памылку ўся-го расейскага эсэраўскага руху — няздольнасьць уба-чыць іншыя народы імпэрыі.

Там, у Празе, Тамаш Грыб пісаў: «Я або прыеду ўМенск як вольны грамадзянін, або застануся на ўсёжыцьцё сваё эмігрантам. Можа быць, хто-небудзь най-дзе мае каштоўныя рукапісы... Працую для будучых па-каленьняў...»

Аднаго з братоў маёй мамы звалі Тамаш. Магчыма,калі-небудзь так назавуць майго ўнука — прадстаўнікатых самых будучых пакаленьняў, пра якія ў дваццатыягады мiнулага стагодзьдзямарыў Тамаш Грыб.

Тамаш Грыб19.3.1895, в. Паляны,цяпер Астравецкі раён —25.1.1938, Прага, Чэхія

Адзін зь ягоных біёграфаўназваў Тамаша Грыба рыцарам беларускай свабоды. Ісапраўды, Тамаш ня проста шчасьліва адчуў яе жыць-цядайны подых, але быў сярод тых, хто закладаў шляхБеларусі ў будучыню.

Дэлегат Першага Ўсебеларускага зьезду, на які пры-яжджае з фронту. Народны сакратар земляробства ўпершым беларускім урадзе — Сакратарыяце БНР. Вы-давец віленскай газэты «Грамадзянін», на старонкахякой змагаўся супраць манапалізацыі сацыялістычнайідэі адной партыяй. Стваральнік Беларускай партыі са-

цыялістаў-рэвалюцыянэраў.Вязень польскіх турмаў...

На пачатку 1920-х ёнзьявіўся на вуліцах ЗлатайПрагі — прыехаў вучыцца,яшчэ не здагадваючыся, штотут яму наканавана застац-ца да канца сваіх дзён.

У Карлавым унівэрсытэ-це, дзе беларусы здабываліасьвету яшчэ з часоў Сярэд-нявечча, Грыб абараніў док-тарскую дысэртацыю натэму «Пытаньне народу інацыі» і стаў у эміграцый-ным асяродзьдзі адным зьлідэраў.

Адрозна ад шмат каго знацыянальных дзеячаў ёнпасьлядоўна выступаў су-праць вяртаньня ў БССР,дзе ўсе вяртанцы чамусьціхутка зьнікалі.

ТамашГрыб

Абвестка пра склад НароднагаСакратарыяту БНР

211i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚210 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

Яна ліставалася з Мак-сімам Багдановічам. Магчы-ма, найперш якраз да яеехаў паэт зь Яраслаўлю ў1916-м…

Пазьней Лявіцкая сталажонкаю палітыка, наву-коўца і пісьменьніка, адна-го з будучых «бацькоў» БНРЯзэпа Лёсіка.

Іх зблізіла ня толькі ка-ханьне, але і тое, што Вандатаксама займалася літара-турнай творчасьцю: друка-вала вершы і апавяданьні ў«Нашай Ніве», газэтах «Беларусь» і «Вольная Беларусь».

Калі Лёсіка арыштавалі ў справе Саюзу вызваленьняБеларусі, Ванда, каб дзеці не загінулі ад голаду, браласяза любую працу — пасудамыі, разносчыцы тэлеграмаў,а як толькі гэта сталася магчымым, паехала да выслана-га мужа, каб дзяліць зь ім усе нягоды да паўторнага, ужофатальнага арышту ў 1938-м.

Дзеці Лёсікаў — Люцыя, Алеся і Юры — у Беларусьне вярнуліся, на што, безумоўна, паўплываў трагічны лёсбацькі. Ванда па чарзе жыла ў іх у Расеі. Яна перажыламужа на тры дзесяцігодзьдзі, а свой апошні спачынзнайшла ў стаўрапольскім пасёлку, куды некалі пры-ехала да каханага Язэпа ў высылку.

Ванда Лявіцкая(у замужжы Лёсік)25.9.1895,мяст. Радашкавічы,цяпер Маладэчанскі раён —8.12.1968, пас. Татарка,Стаўрапольскі край, Расея

Хранічная беларуская хва-роба, уласьцівая, на жаль, і многім нібыта нацыянальнаарыентаваным суайчыньнікам, — выхаваная за два ста-годзьдзі русіфікацыі расейскацэнтрычнасьць.

Нашых мастакоў або пісьменьнікаў крытыкі абавяз-кова параўноўваюць з расейскімі. Вынаходніка субма-рыны Казімера Чарноўскага называюць «беларускім Ку-лібіным».

А жонкі нашых палітвысланцаў пачатку 1930-х(пазьней ужо давалі канцлягер або расстрэльвалі), штопаехалі ўсьлед за мужамі ў далёкія дзікія краі, ведама

ж, бралі прыклад з жонакдзекабрыстаў.

Зусім ня маючы на мэцепаставіць пад сумнеў ге-раізм верных спадарожніцпершых расейскіх рэвалю-цыянэраў, заўважу, што іхні

прыклад тут абсалютна не пры чым. Нашым жанчы-нам з пракаветных часоў (пагатоў цягам стагодзьдзяўяны мелі нязьмерна болей правоў, чым расейкі) самімставала мужнасьці, адвагі й рашучасьці, якім магла бпазайздросьціць і сама нібыта мацнейшая палова на-цыi.

Ванда Лявіцкая была адзінай дачкою пісьменьнікаЯдвігіна Ш. (Антона Лявіцкага). Пасьля Вышэйшайпачатковай вучэльні ў Радашкавічах яна рыхтавалася даэкзамэнаў на вясковую настаўніцу, але гэтаму намеруўрэшце перашкодзілі каталіцкае веравызнаньне і пача-так Першай усясьветнай вайны.

Далейшы шлях прыгажуні Ванды прадвызначыласямейнае выхаваньне. Асталяваўшыся з 1914 году ўМенску, яна працавала ў Беларускай кнігарні й га-радзкой бібліятэцы імя А. Пушкіна, куды яе рэкамэн-давала сама Цётка. Потым была выхавацелькай і вы-кладчыцай у беларускіх дзіцячых прытулках і ў Пер-шай менскай беларускай школе.

ВандаЛявіцкая

213i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚212 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

жыць з думкаю пра Беларусь. Вядомыя выдадзеныя іму той час паводле асабістага праекту паштоўкі з Паго-няю, а таксама нямецкамоўная брашура пра Беларусьз дададзенай этнаграфічнай мапаю.

Ён кожны дзень рызыкаваў жыцьцём, хаваючы ў сябеў Празе дзьве габрэйскія сям’і. Яшчэ некалькі сем’яў ёнуратаваў, выдаўшы ім дакумэнты Беларускага нацыя-нальнага камітэту ў Празе аб тым, што гэтыя людзі —беларусы. Адзін зь іх, на прозьвішча Вальфсон, пазьнейвыдаў свайго ратавальніка агентам савецкай контравы-ведкі «Смерш». Кваліфікаваўшы тое, чым усё жыцьцёзаймаўся Васіль Русак, як «антысавецкую дзейнасьць»,ваенны трыбунал вынес прысуд: дзесяць гадоў лягераў.

Далейшы лёс Русака ня-высьветлены.

Васіль Русак4.4.1896, в. Ячава,цяпер Слуцкі раён —пасьля 1946, Расея.Месца пахаваньняневядомае

Беларускія студэнты ў Празе. Зьлева направа: Франук Грышкевіч,Васіль Русак, Вячаслаў Лаўскі, Адольф Клімовіч, Тамаш Грыб

Увесну і ўлетку 1920-га ададной да другой слуцкай вёскі езьдзілі колькі вазоў зьнейкімі нязвычнымі седакамі ды яшчэ больш дзіўныммайном, якое тыя вясёлыя седакі называлі «дэкарацы-ямі». Гэта была драматычная дружына Слуцкага куль-турна-асьветнага таварыства «Папараць-кветка». Успэктаклях, што ладзіліся часам проста пад зорным ве-чаровым небам, на імправізаваную сцэну выходзіў ар-тыст Базыль Карусь, які да ўсяго яшчэ і вёў рэй у бела-рускім хоры таварыства.

Пад псэўданімам хаваўся адзін з кіраўнікоў Белару-скай партыі сацыялістаў-рэ-валюцыянэраў, удзельнікантыпольскага і антысавец-кага нелегальнага руху Ва-сіль Русак. Празь некалькімесяцаў ён, колішні дэлегатПершага Ўсебеларускага

зьезду, будзе абраны старшынём Беларускага зьездуСлуччыны і неўзабаве стане камісарам 2-га Грозаўскагапалка паўстанцаў.

Пасьля Слуцкага збройнага чыну Васіль ствараў пар-тызанскія аддзелы на захопленай палякамі Віленшчы-не, а затым з рэкамэндацыі прадстаўніцтва БНР у Коўнепрыехаў вучыцца ў Праскую вышэйшую тэхнічнуюшколу.

Там, у чэскай сталіцы, ён ня толькі атрымаў адука-цыю і ўзяў шлюб з чэшкаю, але напоўніцу выявіў сваешматстайныя здольнасьці. Стаўшы пасьпяховым прад-прымальнікам, Русак узначаліў Праскі Беларускі нацы-янальны камітэт, зафундаваў часопіс «Іскры Скарыны»і, працягваючы традыцыю знакамітага палачаніна, на-ладзіў выданьне беларускіх кнігаў.

Сваім коштам ён рыхтаваў і высылаў у Лігу Нацыяўмэмарандумы ў абарону нацыянальных і сацыяльныхправоў беларусаў.

Ва ўмовах нацысцкай акупацыі Русак працягваў

ВасільРусак

215i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚214 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

містычнасьць быцьця нацыі, зьвязаныя зь яе гістарыч-ным лёсам. Паводле ягонае канцэпцыі, беларускі сьве-тапогляд узьнік у выніку спрадвечнай барацьбы двухтыпаў культуры — заходняга і ўсходняга. Цягам сваёйтысячагадовай гісторыі беларусы так і ня здолелi кан-чаткова далучыцца ні да аднаго, ні да другога. У гэтайраздвоенасьці Канчэўскі бачыў трагедыю нашага наро-ду.

Ён лічыў непрымальным для беларусаў і «заходняе»мэсіянства і — яшчэ больш — мэсіянства «ўсходняе»,пад якім разумеў найперш расейскае імкненьне да су-цэльнае ўніфікацыі: то «ўся ўлада цару», то «ўся ўладасаветам», што непазьбежна вядзе да таталітарызму ітыраніі.

Надрукаванае ў 1921-м у Вільні эсэ «Адвечным шля-хам», якое сталася ягонай лебядзінай песьняй, варта пе-рачытаць і нам, беларусам сёньняшнім. Стоячы на па-розе жыцьця й сьмерці, філёзаф не патанаў у чорнымпэсымізьме. Ён лічыў, што насуперак антынацыяналь-ным сілам Беларусь будзе выратаваная культурным ад-раджэньнем, духоўнай, гаспадарчай і сацыяльна-па-літычнай творчасьцю.

На думку Канчэўскага, паўстаньне супраць існыхформаў палітычнага быцьця — ня самы плённы шлях,бо ён вядзе да разбурэньня творчых сілаў нацыі. Аднаква ўмовах, калі народ пазбаўляюць свабоды творчасьці,адбіраюць магчымасьць разьвіваць нацыянальную куль-туру, застаецца альтэрнатыва: альбо рэвалюцыйны вы-бух, альбо духоўная дэградацыя і пагроза нацыянальна-га нябыту.

Ігнат Канчэўскі(псэўданім ІгнатАбдзіраловіч)Травень 1896, Вільня —23.4.1923, Вільня

Чытачы аповесьці МаксімаГарэцкага «Дзьве душы», безумоўна, памятаюць яе га-лоўнага героя — Ігната Абдзіраловіча. Менавіта гэтаеімя ўзяў для псэўданіму філёзаф, паэт і публіцыст ІгнатКанчэўскі.

Невыпадкова і тое, што і аповесьць Гарэцкага, і пра-грамнае маральна-філязофскае эсэ Канчэўскага-Абдзіра-ловіча «Адвечным шляхам: Дасьледзіны беларускагасьветагляду» на доўгія дзесяцігодзьдзі былі схаваныя адабкрадзенай беларускай душы ў спэцфондах.

Сучасны філёзаф Уладзімер Конан параўнаў адсут-насьць згаданых твораў унашым нацыянальным кан-тэксьце з сытуацыяй, калі б,да прыкладу, расейскага чы-тача пазбавілі кнігаў ЛяваТалстога або фiлязофскiхтвораў Уладзімера Салаўёва.

У Першую ўсясьветнуюКанчэўскі мусіў зьмяніцьаўдыторыі Маскоўскага ўні-вэрсытэту на казармы шко-лы прапаршчыкаў і франта-выя акопы. Пазьней, у ха-лодным і галодным Менску,дзе бясконца мянялася ўла-да, ён нажыў сухоты, штоабмяжуюць яго зямную да-рогу ўсяго чвэрткай ста-годзьдзя. Вярнуўшыся ўВільню, ён, апрача свайго

шматжанравага супрацоўніцтва з пэрыёдыкай, грун-тоўна вывучаў заходнюю філязофію і займаўся ўсходніміфілязофскімі практыкамі (нават заснаваў у Віленскайбеларускай гімназіі ці ня першы ў краі гурток ёгі).

Як і Гарэцкі, Ігнат Канчэўскі — толькі сваімі срод-камі — дасьледаваў мэтафізыку, таемны драматызм і

ІгнатКанчэўскі

217i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚216 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

саду дырэктара славутай Беларускай гімназіі імя ЯнкіКупалы ў Заходняй Нямеччыне — вучэльні, якая выха-вала эліту нашай паваеннай эміграцыі.

Сярод гімназістак была малодшая дачка Орсаў Ала,у будучым — прафэсар хіміі Нью-Ёрскага гарадзкогаўнівэрсытэту і знаная навукоўка, а ў беларускім сьвеце— шматгадовая мастацкая кіраўніца ў свой час надзвы-чай папулярнага танцавальнага ансамблю «Васілёк»,стваральніца Культурна-адукацыйнай фундацыі Орса-Рамана і ўдзельніца практычна ўсіх ініцыятываў бела-рускай дыяспары.

Успадчыўшы ад бацькі талент пэдагога, яна адрознаад шмат якіх іншых эмігрантаў навучыла гаварыць па-беларуску ня толькі сыноў, але і мужа-амэрыканцаіталійскага паходжаньня.

Спадарыня Ала памятае, як у доме ейных бацькоўужо за акіянам, у 1950 годзе, адбылося ці ня першае ўНью-Ёрку сьвяткаваньне Дня Волi 25 сакавіка.

«Тата заўсёды пасылаў мяне кудысьці вучыцца, —расказвала яна мне. — А калі недзе сьпявалі беларускіяпесьні, ён адразу плакаў, а я, як была меншая, сароме-лася».

На надмагільным помніку Аляксандру Орсу на бе-ларускіх кладах парафіі Жыровіцкай Божай Маці ў Іст-Брансўіку напісана: «Змагару за волю Беларусі, На-стаўніку».

Аляксандар Орса24.7.1896,Нягневічы,цяпер Наваградзкі раён —2.11.1959, Нью-Ёрк, ЗША.Пахаваны на беларускіхмогілках у Іст-Брансўіку,штат Нью-Джэрзі

Аляксандар Орса — з тыхнашых суайчыньнікаў, якія сваім жыцьцём увасабля-юць пасіянарнасьць старажытнай беларускай Наваград-чыны.

Вярнуўшыся зь Першай усясьветнай вайны ў ранзекапітана, ён адразу ўлучаецца ў нацыянальны рух: на-стаўнічае ў беларускай школцы, зьяўляецца прад-стаўніком сваёй воласьці пры разьмеркаваньні харчо-вай дапамогі ЗША пацярпелым ад вайны, актыўнічае ўвыбарчай кампаніі 1922 году, калі беларусы ў Нава-градзкай акрузе атрымліваюць цэлыя тры пасольскія

месцы ў Сойме і адно —сэнатарскае.

З Прагі, дзе Аляксандарвучыўся на прыродазнаў-чым факультэце Карлавагаўнівэрсытэту, ён прыяж-джае з ступеньню доктаранавук і з жонкаю Наталь-ляй, сваёй колішняй сусед-кай, якая таксама здабыва-ла навуку ў гасьцiннай чэс-кай сталіцы.

Орсы працуюць у Нава-градзкай беларускай гім-назіі, дзе польская дзяржа-ва плаціць заробкі толькі ча-тыром з двух дзясяткаў на-стаўнікаў. Гэтыя чацьвёра, уліку якіх і Орса, дзеляцьсвае грошы на ўсіх калегаў.

І за саветамі пасьля ве-расьня 1939-га, і за нем-цамі, і ў ЗША ягонае жыць-цё было зьвязанае з школь-

ніцтвам. Але сваё найяскравейшае выяўленьне пэда-гагічныя здольнасьці Орсы знайшлі, калі ён займаў па-

АляксандарОрса

219i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚218 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

моцных сялянскіх гаспадарак пры абмежаваньні кал-гаснага ладу.

Справа Саюзу вызваленьня Беларусі, якая распачалаў рэспубліцы масавыя рэпрэсіі супраць «нацдэмаў»,прывяла і да арышту былога наркама. Пасьля страш-ных катаваньняў ён спрабаваў скончыць жыцьцё сама-губствам, але паўжывога яго выцягнулі зь пятлі, каб за-судзіць на дзесяць гадоў лягераў.

У чэрвені 1937-га Прышчэпава выпусьцілі на волю— відаць, бяз права вярнуцца на Радзіму, бо ў дакумэн-тах новага арышту, які адбыўся ўсяго праз два месяцы,ён фігураваў як жыхар Магадану.

У Беларусь ён усё ж пры-едзе — этапам і, не да-жыўшы да выкананьнясьмяротнага прысуду, пам-рэ ў турэмным шпіталі.

Зьміцер Прышчэпаў21.11.1896, в. Калодніца,цяпер Крупскі раён —31.1.1940, Менск.Месца пахаваньняневядомае

Менск. Канец 1930-х

Калі ў дзяцінстве мы пры-яжджалі да сваякоў у вёску і мой тата Аляксей бачыўзанядбаную хаціну або нейкую калгасную развалюху,ён зазвычай скрушліва казаў: «Прышчэпава на іх няма».Бацька працаваў пракурорам, і, магчыма, таму я думаў,што Прышчэпаў — нейкі самы галоўны пракурор. Ад-нак, калі пытаўся, што гэта за Прышчэпаў, у адказ гуча-ла ўніклівае: «Вырасьцеш, даведаесься».

Аднаго разу, яшчэ не пасьпеўшы падрасьці, я пачуўпра загадкавага Прышчэпава і нешта новае: як выявіла-ся, каб ня ён, дык і наш Полацак і ўся Віцебская воб-

ласьць знаходзіліся б не ўБеларусі, а ў Расеі. Я быў пе-ракананы, што тут заўсёдыбыла Беларусь, але бацькапаказаў мне свой пашпарт,дзе было напісана, што ённарадзіўся ў Віцебскай воб-ласьці РСФСР.

Праз шмат гадоў, калітаты ўжо даўно не было насьвеце, я пераканаўся, штоЗьміцер Прышчэпаў нятолькі ад імя губвыканкамупадпісаў у 1924-м акт правяртаньне Віцебскай гу-бэрні (адарванай баль-шавікамі ад Беларусі ўзімку1919-га) у склад БССР, але імеў іншыя заслугі перадБацькаўшчынай.

У 1920-я ён быў нарка-мам земляробства рэс-

публікі, прычым не сьпяшаўся выконваць маскоўскіхдырэктываў, а вёў сваю незалежную палітыку, дзе стаўкарабілася на разьвіцьцё хутарской сыстэмы і абарону

ЗьміцерПрышчэпаў

221i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚220 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

шай рэспублікі беларускіхВіцебшчыны й Магілеўшчы-ны, адрэзаных Масквойамаль адразу пасьля абвя-шчэньня БССР. У 1926-мудалося дабіцца перадачы зРСФСР у склад Беларусі Го-мелю з Рэчыцай і яшчэ сяміпаветаў. У выніку тэрыто-рыя рэспублікі павялічыла-ся з 52 да 126 тысяч квад-ратных кілямэтраў, абоамаль у два з паловаю разы,а насельніцтва — з 1,5 да5 мільёнаў чалавек. Вярнуцьбеларускую Смаленшчынуразам зь іншымі нашыміземлямі, захопленымі Расе-яй, ужо не пасьпелі.

Высокага аўтарытэту бе-ларускага кіраўніка, які, дарэчы, зьвяртаўся да народуна яго мове, не маглі не заўважыць у Маскве. У кар’ерыАдамовіча адбываюцца рэзкія зьмены. У 1927-м ягоставяць кіраваць Цукартрэстам, а затым і наагул ад-праўляюць начальнікам акцыянэрнага таварыства наКамчатку.

Ідзе 1937-мы. Былы старшыня СНК Беларусі ведае,што ў ягоныя дзьверы могуць пастукаць у любую ноч.Едучы ў цягнiку з Далёкага Ўсходу ў Маскву, ён выра-шае сысьці з жыцьця сам...

Калі ў Барысаве вы бу-дзеце ісьці вуліцай імя Ада-мовіча, ведайце: яна назва-ная ў гонар чалавека, які ра-зам з сваімі аднадумцамівярнуў Беларусі Віцебск,Магілеў і Гомель.

Язэп Адамовіч7.1.1897, Барысаў —22.4.1937, Сiбiр, Расея.Месца пахаваньняневядомае

Людзі з прозьвішчам Ада-мовіч ужо ня першае стагодзьдзе адыгрываюць адмет-ную ролю ў нашай гісторыі. Адным зь першых у гэтымшэрагу стаіць чалавек, які яшчэ ў студэнцкія гады пры-вабіў мяне сваім спрадвечна беларускім імем — Язэп.

Узяўшы ў рукі вінтоўку ў сямнаццаць гадоў, Язэпудзельнічаў у Першай усясьветнай вайне. Тры Ге-оргіеўскія крыжы зрабілі унтэр-афіцэра Адамовіча нафронце амаль легендай.

Пасьля кастрычніцкага перавароту 1917 году Язэпкамандаваў вайсковымі аддзеламі, што стрымлівалі ня-

мецкіх інтэрвэнтаў пад Ба-рысавам, Магілевам і Сма-ленскам. У дваццаць адзінгод ён стаў ваенным каміса-рам Смаленскай губэрні,якую лічыў беларускім эт-нічным абшарам.

У БССР нацыянал-камуніст Адамовіч займаў пасадустаршыні Савету народных камісараў. У 1924 годзе падягоным кіраўніцтвам адбылося вяртаньне ў склад на-

ЯзэпАдамовіч

Віцебск (як і Магілеў з Гомелем) быў вернуты ў склад Беларусі прычынным удзеле Язэпа Адамовіча

223i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚222 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

пісаў у анкетах, «вольным перакладчыкам на беларус-кую мову».

У 1930-м яго арыштавалі ў справе Саюзу вызвалень-ня Беларусі, праз тры гады адбыўся трэці арышт павод-ле справы гэтак званага «Беларускага нацыянальнагацэнтру». Васьмігадовы тэрмін Лістапад адбываў у ляге-рах, вязьні якіх будавалі Байкала-Амурскую магістраль.Як сьведчаць дакумэнты, ён паводзіўся непакорліва істаў фігурантам крымінальнага расьсьледаваньня.

Увесну 1938-га ЮркаЛістапад пачуў свой сьмя-ротны прысуд. Астатніялістападаўцы былі расстра-ляныя ў вайну савецкіміпартызанамі або загінулі цізьніклі пазьней пры нявысь-ветленых абставінах.

Юрка ЛістападКрасавік 1897,в. Варкавічы,цяпер Слуцкі раён —5.6.1938, Бамляг, Расея.Месца пахаваньняневядомае

Першыя Беларускія пэдагагічныя курсы, на якiх вучыўся Юрка Лістапад.У другім радзе сядзяць: чацьверты зьлева Язэп Лёсік, далей —Мікола Байкоў, Вацлаў Іваноўскі, Сымон Рак-Міхайлоўскі

У 1920-я ён быў кумірамтысяч юнакоў. А нядаўна на сустрэчы з маладафрон-таўскай моладзьдзю адна дзяўчына, пачуўшы гісторыюЮркі Лістапада, экзальтавана абвясьціла, што за такімчалавекам пайшла б куды заўгодна: «Ужо нават за аднопрозьвішча».

Сябра Беларускай Рады Случчыны і ўдзельнік неза-лежніцкага збройнага чыну, Лістапад нелегальна вяр-нуўся з Польшчы на Радзіму і заснаваў падпольную ан-тысавецкую арганізацыю. Яе складалі Юркавы выхаван-цы — навучэнцы Слуцкіх агульнаадукацыйных курсаў.

Арганізацыя мела на мэце,стварыўшы шырокую сеткузбройных аддзелаў, узьняцьпаўстаньне і вызваліць Бела-русь з-пад улады Масквы.

У 1925-м Юрку і пяцёхяго паплечнікаў схапілаОГПУ. «Працэс Лістапада»прагрымеў на ўсю Беларусь.У яго з мэтаю «перавыха-ваньня» ўцягнулі Якуба Ко-ласа, якога абвінавачвалі ўпадтрымцы лістападаўцаў.Перад прэсай была пастаў-леная задача як найшырэйвыкрыць антысаветчыкаў.Але кампанія прывяла данеадназначных вынікаў: ад-ных запалохала, а многіх —натхніла на супраціў.

Паводле прысуду Лістапад атрымаў пяцігадовае зьня-воленьне, аднак ужо праз два гады выйшаў на волю. Не-каторыя дасьледнікі тлумачаць палёгку Юркавай зго-дай стаць сакрэтным агентам «органаў». Праўда, гэтадрэнна стасуецца з тым фактам, што пасьля турмыЛістапад ня мог знайсьці сабе сталай працы і быў, як

ЮркаЛістапад

225i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚224 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

У 1933-м Лявон апы-нуўся сярод мноства арыш-таваных паводле справы«Беларускага нацыянальна-га цэнтру». Ён быў адным зьняпоўнага дзясятка вязьняў,якія так і не прызналі сваевіны. Мо таму й «заробіў»толькі пяцігадовую высыл-ку.

Па вайне Савёнак разамз паплечнікамі здолеў ства-рыць моцны беларускі цэнтар у лягеры для перамеш-чаных асобаў Остэргофэн у Нямеччыне. Менавіта там у1947-м пачала выдавацца газэта «Бацькаўшчына» (Ля-вон быў першым яе карэктарам), якой належыць вы-ключная роля ў гісторыі нашай дыяспары.

Пераехаўшы ў ЗША, ён супрацоўнічаў з газэтай «Бе-ларус», друкаваўся пад псэўданімам Лявон Крывічанін,уваходзіў у камісію па перакладу на беларускую мовуБібліі...

Адным зь ягоных найбліжэйшых сяброў быў аўтармузыкі да гімну «Магутны Божа» кампазытар МіколаРавенскі, зь якім яны ў свой час захоплена рыбалілі наДунаі.

У дзевяностыя гады Беларускі Інстытут Навукі йМастацтва ў Нью-Ёрку вы-даў кнігу Лявона Савёнка-Крывічаніна «Беларусіза-цыя пад №...».

Ягоныя сатырычныя тво-ры, прысьвечаныя змагань-ню за беларушчыну, нястрацілі сваёй надзённасьцій сёньня.

Лявон Савёнак26.6.1897, в. Вялец,цяпер Глыбоцкі раён —21.2.1974, Памона,штат Нью-Джэрзі, ЗША.Пахаваны на беларускіхмогілках у Іст-Брансўіку,штат Нью-Джэрзі

У вёсцы Вялец на Глыбоччы-не яшчэ стаіць — сьведчу гэта асабіста — хата, дзе ёнпрыйшоў на сьвет.

У Маладэчанскай настаўніцкай сэмінарыі, пасьвед-чаньне якой ён атрымаў у 1917-м, Лявон Савёнак ву-чыўся разам з будучымi дзеячамi нацыянальнага рухуСымонам Рак-Міхайлоўскім, Пятром Мятлой, з паэтамМіхасём Чаротам...

На пачатку 1920-х Лявон пазнаёміўся ў Менску знастаўніцай Апалёніяй Радкевіч. Празь нейкі час у ма-ладой сям’і зьявілася дачка, якой далі рэдкае імя — Зора.

Ёй было наканавана зра-біцца вядомай усяму бела-рускаму сьвету навукоўкаюЗорай Кіпель.

У гады беларусізацыі Са-вёнак працаваў карэспан-дэнтам у газэце «Савецкая

Беларусь». Паводле ўспамінаў супрацоўнікаў, атмасфэ-ра ў рэдакцыі была мала падобнай да савецкай. Невы-падкова пазьней газэту, на старонках якой Лявон дру-каваў свае вострыя рэпартажы й дасьціпныя фэльето-ны, у даносах назавуць «утульным прыстанішчам бела-рускіх нацыяналістаў».

Ад лютага 1929-га малады нацдэм мусіў зарабляцьна хлеб ужо не ў газэце, а на будоўлі. У тым самым го-дзе выйшла ягоная кніжка фэльетонаў «Чароўная ігол-ка», падпісаная псэўданімам Леанід Свэн. Бібліятэка-ры каталягізавалі яе як выданьне швэдзкага аўтара, алесталінскія літаратуразнаўцы ў цывільным хутка разаб-раліся, і ўвесь трохтысячны наклад пайшоў пад нож.Дзіва што: карыстаючыся творчым мэтадам, які сучас-ны літаратуразнавец Лявон Юрэвіч называе фантастыч-ным рэалізмам, гэты Свэн пісаў, да прыкладу, пра судо-вы працэс над канём, які завёз сьледчага ня ў тую вёску,дзе сьледчы, апрача ўсяго, напіўся ды згубіў «вельмі важ-ныя справы».

ЛявонСавёнак

227i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚226 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

публікацыям у «Полымі» йблізкаму знаёмству зь Ян-кам Купалам і Вацлавам Ла-стоўскім.

Урэшце карысным дляапальнага гісторыка быўпрызнаны клімат ужо на-заўсёды адарванага ад Бела-русі Смаленску...

Пасьля вайны Акіншэвічапынуўся ў ЗША, дзе праца-ваў у Цэнтры вывучэньня СССР, не губляючы сувязяўзь Беларускім Інстытутам Навукі й Мастацтва ў Нью-Ёрку.

Дасьледуючы гісторыю Вялікага Княства Літоўска-га, ён пісаў пра веліч дзяржавы нашых продкаў, аднак іпакутліва шукаў прычыны яе гістарычнага скону, за штозаслужыў ад некаторых суайчыньнікаў закіды ў «недас-татковым патрыятызьме».

У сваіх поглядах ён быў блізкі да выдатнага гісторы-ка і мысьляра XX стагодзьдзя Арнольда Тойнбі.

Усё доўгае жыцьцё Акіншэвіча займалі ня толькіканкрэтныя праблемы мінуўшчыны, але й філязофіягісторыі, пра што яскрава сьведчыць ягоная праца «Працывілізацыйныя асновы беларускага гістарычнага пра-цэсу».

Яе аўтар спадзяваўся, што, здабыўшы магчымасьцьвольнага разьвіцьця, Бела-русь дасягне «здаровага ар-ганічнага сынтэзу сваіх цы-вілізацыйных асноваў» і ўвыніку пабудуе дэмакра-тычнае грамадзтва эўрапей-скага кшталту. У XXI ста-годзьдзі мы мусім перака-нацца ў слушнасьці гэтыхсловаў.

Леў Акіншэвіч6.2.1898, Пецярбург,Расея —6.11.1980, Вашынгтон,ЗША.Пахаваны на ўкраінскіхмогілках у Баўнд-Бруку,штат Нью-Джэрзі

Ці магчыма быць беларус-кім буржуазным нацыяналістам і адначасова гэткімсамым буржуазным, але ўжо нацыяналістам ук-раінскім? ОГПУ ведала адказ. Гісторыку Ляву Акін-шэвічу ў 1933-м было выстаўленае менавіта такоеабвінавачаньне.

Ён нарадзіўся ў сям’і пецярбурскага юрыста-белару-са. Першая ўсясьветная вайна засьпела Лява студэнтамКіеўскага ўнівэрсытэту.

Вярнуўшыся ў 1918-м дадому з Румынскага фронту,ён знаёміцца зь беларускім рухам. Як напіша потым

Акіншэвіч у мэмуарах, ягозахапіла «справядлівасьцьгэтае справы». У тым самымгодзе ён прымае грамадзян-ства БНР.

У 1920-я дасье на супра-цоўніка Ўкраінскай Ака-

дэміі навук Лява Акіншэвіча няўхільна расло. Шмат ста-ронак у ім прысьвячалася частым паездкам у Менск,

ЛеўАкіншэвіч

Свае асноўныя гістарычныя дасьледаваньні Леў Акіншэвіч выдаў у ЗША

229i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚228 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

цы. Пасьля новага арышту сьледчы прапаноўвае мала-дому навукоўцу магчымасьць жыць у Менску і займац-ца ўлюбёнай біялёгіяй. Трэба толькі «помочь органам».Адмова каштавала пяці гадоў Байкала-Амурскіх ляге-раў.

Падчас нямецкае акупацыі Кіпель займаецца пад-рыхтоўкай і выданьнем беларускіх падручнікаў і наву-чальных праграмаў, рэдагуе газэту «Голас вёскі». Сваімстаршынём выбіраюць яго дэлегаты Другога Ўсебела-рускага кангрэсу, які пацьвердзіў імкненьне нацыяналь-ных сілаў да незалежнасьці.

Жывучы на Захадзе, Кіпель не пакідаў грамадзкай інавуковай дзейнасьці. Ён стварыў Аб’яднаньне бела-рускіх вязьняў савецкіх канцлягераў і Беларускую на-родную партыю, падрыхтаваў кнігу «Зь іхняга раю» пражыцьцё ў ГУЛАГу.

Калі Беларусь ужо была незалежная, у Нью-Ёркувыйшла пасьмяротная кніга ягоных успамінаў «Эпізо-ды». Многія яе старонкі чытаюцца з большай цікавась-цю, чым які дэтэктыўны раман.

Сёньня ў Беларусі і сьвеце шырока вядомае імяЯўхімавага сына і духоўнага спадкаемца — дырэктараБеларускага Інстытуту Навукі й Мастацтва ў Нью-ЁркуВітаўта Кіпеля.

Яўхім Кіпель14.10.1898*, в. Байлюкі,цяпер Глускі раён —27.7.1969, Рутэрфорд,штат Нью-Джэрзі, ЗША.Пахаваны на беларускіхмогілках у Саўт-Рывэры,штат Нью-Джэрзі

* Дата падаецца паводле ўспамінаў блізкага сябра Яўхіма Кіпеляпісьменьніка Юркі Віцьбіча.

Як і многія з тых, хто, надумку савецкай улады, занадта любіў Беларусь, Кіпельбольшую частку жыцьця мусіў правесьці далёка адДзьвіны і Нёману.

Сыну глускіх сялянаў лёс наканаваў трапіць у самывір таго пераломнага часу. Франты Першай усясьвет-най вайны. Паседжаньні Ўсебеларускага зьезду Саве-таў у Смаленску, дзе была абвешчаная БССР... Савецка-польская вайна...

Пасьля заканчэньня БДУ Яўхім працаваў у Інстыту-це беларускай культуры і вучыўся ў асьпірантуры, ад-

куль быў выключаны «занеадпаведнасьць сваёй на-вуковай дзейнасьці марк-сісцкай ідэалёгіі».

У чэрвені 1930-га ОГПУза адну ноч арыштавала ўМенску паводле справы Са-юзу вызваленьня Беларусідзясяткі вядомых асобаў, уліку якіх апынуўся, безу-моўна, і Кіпель.

На допытах яму прыга-далі і арганізацыю Клюбубеларускай моладзі, і ўдзелу падрыхтоўцы зьезду края-знаўцаў, і тое, што ў на-пісаных Кіпелем падруч-ніках «Расьліны» й «Жывё-лы» не знайшлося месца длятакога паняцьця, як «дыкта-тура пралетарыяту»...

Вяртаючыся зь пяцігадовай высылкі ў Намiнск Вяц-кай вобласьцi, ён вёз на свабоду схаваны паміж склей-камі валізы рукапіс славутага «Тастамэнту» рэпрэсава-нага паэта Ўладзімера Жылкі.

Спатканьне з воляй доўжылася ўсяго чатыры меся-

ЯўхімКіпель

231i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚230 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

мецка-польскай вайны антыпольскае паўстаньне. Ужніўні сілы Харэўскага ўжо складалі, паводле некато-рых зьвестак, пяць тысяч чалавек, але заплянаваны на18 верасьня штурм Пінску атаман мусіць адмяніць, бопачаўся «вызвольны» паход Чырвонай Арміі.

У 1942-м Якуб Харэўскі робіцца адным з кіраўнікоўбеларускай народнай партызанкі і ўзначальвае яе «Лавуатаманаў».

Падчас адыходу немцаў ягоны аддзел імя Нябабызахоплівае ў Любяшове, на беларуска-ўкраінскім па-межжы, цэлы нямецкі арсэнал. Ваюючы да канца сара-кавых з бальшавікамі на Берасьцейшчыне і Піншчыне,«нябабаўцы» Харэўскага даходзілі да Косава, Століна іКаменю-Кашырскага.

Пазьней беларускаму атаману ўдаецца пераправіцьсваіх людзей у Польшчу, адтуль у Заходнюю Нямеччы-ну і, нарэшце, у Бразылію. Там Харэўскi кiруе Беларус-кай вэтэранскай арганiзацыяй i працуе над дакумэн-тальнай кнiгаю пра злачынствы бальшавiкоў i палякаўсупроць нашага народу.

У 1967-м газэта «Беларускі Голас», якую выдаваў уТаронта былы паплечнік Сяргей Хмара, зьмяшчае ар-тыкул, дзе Харэўскі-Новік згадваецца як герой, палеглыў баях за Беларусь. «Нябожчык» не вытрымлівае й дру-куе ў адказ ліст, што чуткі пра ягоную сьмерць крыхуперабольшаныя.

Ён яшчэ ня ведае, што газэта памылілася ўсяго нанекалькі месяцаў. Увесну 1968-га Харэўскі з ад’ютан-там гінуць у аўтакатастрофе. Такі мэтад расправы зпалітычнымі апанэнтамітады шырока выкарыс-тоўвалі савецкія спэцслуж-бы. Ёсьць падставы лiчыць,што ў гэтым выпадку зь iмiсупрацоўнiчалi «польскiятаварышы».

Якуб Харэўскі(ад нараджэньня Новік)1900, в. Харэва,цяпер Пружанскі раён —2.4.1968, Рыё-Грандэ ПортАлекра, Бразылія

Галоўным сэнсам ягонагажыцьця ад маладых гадоў было змаганьне за вызвалень-не Бацькаўшчыны. Ворагі мяняліся — бальшавікі, па-лякі, немцы, зноў бальшавікі, але не мянялася мэта —вольная й незалежная Беларусь.

Маючы ўсяго нейкіх дваццаць гадоў, Якуб далучыўсяда беларускай антыпольскай партызанкі і неўзабавеўзначаліў аддзел у Ружанскай пушчы, які ўваходзіў усклад партызанскіх войскаў БНР. Магчыма, якраз тадыЯкуб Новік і ўзяў сабе кансьпірацыйнае імя, утворанаеад назвы роднай палескай вёскі.

Побач з Харэўскім дзей-нічалі беларускія аддзелыСяргея Хмары і атаманаРудога, а таксама група вя-домага савецкага чэкістаКірылы Арлоўскага, які ім-кнуўся стварыць з суседзямі«агульны штаб». Перамовызавяршыліся не на ка-рысьць чэкіста, якому зага-далі не пераходзіць лініюВіленска-Берасьцейскай чы-гункі.

У 1925-м, калі палякіўзялі ягоны аддзел у ата-чэньне, Харэўскаму ўдалосязахаваць людзей, распусь-ціўшы іх па хатах, а самомуўцячы ў БССР. У 1937-м, ра-туючыся ад арышту, ён му-

сіў перайсьці мяжу ў адваротным кірунку.На пачатку 1939-га ў Баранавічах адбылася падполь-

ная канфэрэнцыя былых сяброў Беларускай сялянска-работніцкай Грамады. Багаты партызанскі досьвед ата-мана Харэўскага аказаўся зноў запатрабаваным. Ён ат-рымаў заданьне рыхтаваць на Палесьсі на выпадак ня-

ЯкубХарэўскі

233i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚232 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

ўгамаваліся. Але «матэрыя-лаў» на Адамовіча зьбіраец-ца ўсё больш. У 1930-м ёнтрапляе за краты ў справеСаюзу вызваленьня Бела-русі. Віна аднаго з «мато-раў» беларусізацыі ацэньва-ецца на дзесяць гадоў зьня-воленьня.

Спачатку гэта былі Са-лаўкі, потым — Беламор-ска-Балтыйскі канал. У1937-м суд пераглядае спра-ву і пастанаўляе: расстра-ляць. Такія прысуды выкон-валіся неадкладна.

Яму было толькі трыц-цаць сем.

У Клімавічах, як і нідзе,няма ні помніка, ні вуліцыягонага імя. Але існуе свое-асаблівы літаратурныпомнік — прысьвечанаяАдамовічу паэма Ўладзіме-ра Дубоўкі «Калініншчына»:

Мой любы браце, блізкі і далёкі,няма сталёвасьці і арфазвоннасьці.Такая сьцюжа на душы, навокал,як дзень з дажджамі — быццам сёньняшні.

Ці ж я ня ведаю, ці ж я ня знаю,ці я ня сын сваёй сучаснасьці —жыцьцё крынічыць, і музыкі граюць,на лад папасьці ўсё ня шчасьціцца...

Аляксандар (Алесь)АдамовічСтудзень 1900,в. Васюлькі,цяпер Мядзельскі раён —15.9.1937, Сегескі раён,Карэлія, Расея.Месца пахаваньняневядомае

У сярэдзіне 1920-х, калі ўБССР праводзілася палітыка беларусізацыі, другой яесталіцай пасьля Менску называлі Клімавічы, цэнтарКалінінскай акругі.

Захаваліся сьведчаньні, што прыяжджаючы адтуль укамандзіроўкі, усе савецкія і партыйныя работнікі ўменскіх кабінэтах гаварылі па-беларуску, а ў адказ чулі:«Ці вы не з Калініншчыны?»

Шмат дзе беларусізацыя буксавала, і ў Менск ішліпросьбы запаволіць яе тэмпы. З Клімавічаў жа, наадва-рот, бясконца прасілі лектараў, выкладчыкаў, кнігі. (Ці

былі ў нас такія Клімавічы ітакія мясцовыя кіраўнікі ўпершай палове 1990-х?)

За ўсім гэтым стаяў двац-цаціпяцігадовы сакратарКалінінскага акруговага ка-мітэту партыі Алесь Ада-

мовіч. Штомесяц ён дасылаў у наркамат асьветы лістыз патрабаваньнем новых спэцыялістаў для курсаў бела-рускай мовы, літаратуры, гісторыі і геаграфіі.

Зь лекцыямі й дакладамі ў акрузе выступалі МаксімГарэцкі, Янка Купала, Якуб Колас. Пад кіраўніцтвамАдамовіча працавалі Ўладзімер Дубоўка, Алесь Дудар,які назваў Калініншчыну «зямлёй абяцанаю для бела-рускіх нацдэмаў».

Аднак Адамовіч мысьліў катэгорыямі не акругі, анацыі. Ягоны праўнук Аляксей на падставе архіўныхдакумэнтаў паведамляе, што ў размове з дырэктарамІнбелкульту Аркадзем Смолічам Алесь Адамовіч казаўпра неабходнасьць «стварэньня бар’еру супрацьРСФСР», што ўрэшце спыніла б русіфікацыю і «маглопрывесьці да ўтварэньня БНР».

У 1925-м ім пільна зацікавілася ОГПУ. Адамовічапераводзяць у Полацак, потым ён займае высокія паса-ды ў Менску: кіруе сэктарам друку ЦК КПБ(б), працуенамесьнікам наркама земляробства. Здавалася б, хвалі

АляксандарАдамовіч

235i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚234 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

Прайсьці па родных заходнебеларускіх сьцежках ёнздолеў толькі ў сярэдзіне 1930-х, калі пачаў выконвацьгалоўныя тэнаровыя партыі ў Пазнанскай опэры, а по-тым стаў салістам Варшаўскага радыё.

У тыя гады Міхалу ня раз спрабавалі ставіць умову,каб не прызнаваўся, што ён — беларус. На такія прапа-новы сьпявак заўсёды, нават калі гэта пагражала стра-таю кантракту, адказваў: «Беларусам нарадзіўся, бела-русам і памру».

Ад траўня 1940 году і да канца жыцьця родным го-радам для яго воляю лёсу стала Прага, дзе Забэйда быўсалістам Нацыянальнага тэатру. Ён сьпяваў на шаснац-цаці мовах, прычым ніколі не дазваляў сабе зазіраць утэкст.

Дадому вядомаму ва ўсім сьвеце сьпяваку лёсіла пры-ехаць усяго раз — у 1963-м, на схіле хрушчоўскай адлігі.Ён выступаў у Менску і Горадні, але апекуны паклапа-ціліся, каб у касах практычна не было білетаў. ГісторыкМіхась Чарняўскі згадвае, як коштам велізарных нама-ганьняў трапіў у канцэртную залю філярмоніі і ўбачыў,што палова месцаў пустыя, а на астатнія афіцэрыпаўзводна рассаджваюць салдатаў тэрміновай службы.

Свой багаты архіў разам зь бібліятэкаю ён пакінуў,паводле запавету, роднай Беларусі.

Ёсьць свая сымболіка ў тым, што апошні зямны пры-станак Забэйда знайшоў на праскіх Альшанскіхмогілках побач з прэзыдэнтамі БНР Пётрам Крачэўскімі Васілём Захаркам.

МіхалЗабэйда-Суміцкі14.6.1900, в. Шэйпічы,цяпер Пружанскі раён —21.12.1981, Прага, Чэхія.Пахаваны на праскіхАльшанскіх могілках

Я быў занадта малы, кабтрапіць на яго кароткія і адзіныя беларускія гастролі.Потым фігураваў у сьпісах невыязных, а таму мусіў за-давальняцца выдадзенай у Польшчы кружэлкаю ягоныхзапісаў, якія адразу стваралі атмасфэру несавецкасьці.

Забэйду-Суміцкага праводзілі авацыямі Пазнанскаяі Праская опэры. Яго стоячы вітала патрабавальнаяпубліка славутага мілянскага тэатру «Ля Скаля». Алесцэна, пра якую да апошняга дня марыў — менскаяопэрная — так і засталася недасяжнаю.

На пачатку дваццатых гадоў мінулага стагодзьдзяМіхал Забэйда-Суміцкі па-ступіў у Харбінскі расейскіўнівэрсытэт і адначасна па-чаў браць урокі сьпеваў і тэ-орыі музыкі. Назаўтра пась-ля дэбютнага выкананьня ўтамтэйшай опэры арыіЛенскага ў «Яўгену Анегіну»ён прачнуўся знакамітым.

Італійская прэса называ-ла яго адным з бліскучыхпрадстаўнікоў эўрапейскайвакальнай школы. Замеж-ныя імпрэсарыё высочваліЗабэйду ў кавярнях за ке-ліхам к’янці. Сяму-таму ўхвіліну шчырасьці ён прыз-наваўся, што найперш ха-цеў бы сьпяваць на Радзімеі, каб пераканаць сураз-моўцу, што загадкавая Бела-русь, — гэта ня фата марга-на, мог зацягнуць сваё ўлю-бёнае — «Малады дубочак»або «Чаму ж мне ня пець»...

МіхалЗабэйда-Суміцкі

237i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚236 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

за голасам душы сваёй. Гэта ёсьць твой закон. Што леп-шага можа быць для душы чалавека, як вольнасьць?..»Прасякнуты болем запіс пра зьнішчэньне літоўскіміўладамі віленскага Беларускага музэю Івана Луцкевіча,які «расьцерушылі па культурных установах Літвы».

Некалькі паваенных дзесяцігодзьдзяў віленская май-стэрня Сергіевіча была месцам паломніцтва беларускіхмастакоў. Там натхняліся беларускім духам АляксейМарачкін, Яўген Кулік, Віктар Маркавец, Мікола Купа-ва... Менскае ж начальства ад мастацтва, пачуўшы імяСергіевіча, пачынала нэрвавацца: «малюе ня тое». Жы-вому клясыку дазволілі ў беларускай сталіцы ўсяго дзьвепэрсанальныя выставы. На адну зь іх, прысьвечаную 75-годзьдзю мастака, мне паш-часьціла трапіць. Пад напя-тымі позіркамі чыноўнікаўмаэстра гаварыў на вэрніса-жы пра сваю запаветнуюмару — «каб народ бела-рускі жыў вольным жыць-цём, тварыў сваю культуруі вызнаваў адзінага Бога».

Пётра Сергіевіч10.7.1900, в. Стаўрова,цяпер Браслаўскі раён —1.11.1984, Вільня.Пахаваны на вiленскiхАнтокальскiх могiлках

Усё жыцьцё Пётра Сергіевіч пражыў у Вільні

Шмат хто з нас ад школь-ных гадоў уяўляюць Каліноўскага менавіта такім, як нахрэстаматыйных палотнах Пётры Сергіевіча, дзе Кас-тусь гутарыць з паўстанцамі або разам з Валерам Уруб-леўскім робіць агляд іх шэрагаў.

Равесьнік стагодзьдзя, Пётра вучыўся ў славутага ўжокалегi Фэрдынанда Рушчыца ў Вільні, дасканаліў май-стэрства ў Кракаве і падчас паездкі ў Італію. Талент ад-крываў яму шырокія магчымасьці для жыцьця і твор-часьці. Сергіевіч абраў найлепшую — Вільню, што тадыбыла неафіцыйнай сталіцаю Заходняй Беларусі.

Само віленскае паветразрабіла адной зь ягоных га-лоўных тэмаў гісторыю:«Усяслаў Полацкі», «Ска-рына ў друкарні», «АрыштПаўлюка Багрыма».. . У1920—1930-я гады Сергі-евіч стварае манумэнталь-ныя паліхромныя разма-лёўкі ў касьцёлах Горадні,Смаргоні, Солаў, Поразава,Жодзішкаў, Салечнікаў...

Дзёньнік мастака сьвед-чыць пра незвычайнуютворчую і маральную патра-бавальнасьць да сябе:

«Вечна я з сваіх прац незадаволены, так мучаюся, адзары да зары малюю, не ха-пае мне часу паесьці. . .Нявольнік я вечнага хараст-ва, не спачну да сьмерці...Пастанавіў нікому не гава-рыць, як мне жывецца —цяжка ці добра... Пастанавіўне маляваць на замову... Ідзі

ПётраСергіевіч

239i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚238 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

Бэндэ, які празь дзесяцігодзьдзі ласкава прадасьць гэ-тыя самыя рукапісы аўтару.

У валагодзкай перасыльнай турме Дубоўка напісаў«Песьні беларускіх выгнанцаў», якія сталіся гімнам на-шых палітзьняволеных і высланцаў:

Ніколі й нідзе Беларусь не загіне,Ніколі й нідзе Беларусь не памрэ.Ні ў турмах, ні ў концах, ні ў клятых краінах,Ні ў дзікім прыгоне, ў маскальскім ярме!..

Але сталінскім катам усё ж удалося пасяліць у душывыдатнага паэта страх. Вярнуўшыся ў 1958-м з высылкі,ён застаўся ў Маскве.

Мае старэйшыя калегі-пісьменьнікі, якія пераведваліДубоўку, апавядалі, што той і на схіле дзён пазьбягаўразмоваў на хоць крыху рызыкоўныя тэмы, мог прапа-наваць тост за дарагога Леаніда Ільліча і захоўваў валізкуз сваім сібірскім сталярскім інструмэнтам, думаючы,што той можа зноў прыдацца.

Створаны Дубоўкам у 1925-м верш «О Беларусь, маяшыпшына» (які ў юнацтве ўспрымаўся мною як не-афіцыйны гімн) называюць прарочым:

О Беларусь, мая шыпшына,зялёны ліст, чырвоны цьвет!У ветры дзікім не загінеш,чарнобылем не зарасьцеш...

«Добры дзень, мая Шыпшына» — назваў я сваю пер-шую кнігу.

Жыцьцёвы шлях Уладзі-мера Дубоўкі ўзнавіў у сваімнядаўнім рамане-біяграфіі«Круг» Алесь Пашкевіч.

Уладзімер Дубоўка15.7.1900, в. Агароднікі,цяпер Пастаўскі раён —20.3.1976, Масква, Расея.Пахаваны на маскоўскiхМiкола-Архангельскiхмогiлках

Масква сусьвету вушы прашумелаПра самавызначэньне аж да зор.Смаленск дзе? Невель? Гомель дзе падзела?Стварыла Гомельскі ганебны калідор.

Мы цацкай нейкай для чужынцаў сталі,Пасьмешышчам для сьвету усяго.Як быццам мала ў нашай волі сталі,Як быццам ў сэрцах нашых згас агонь...

Пад гэтым амаль набатным вершам, напісаным усярэдзіне 1920-х, (калі Гомель яшчэ ня быў у выніку

намаганьняў нашых нацыя-нал-камуністаў вернуты ўсклад БССР) стаяў подпіс:Янка Крывічанін. Чэкістыне адразу высьветлілі сап-раўднае імя аўтара, алеўрэшце супадзеньне шрыф-ту на тэксьце і друкаваль-най машынцы ў Прадстаў-ніцтве Беларускай ССР уМаскве не пакінула сумне-ваў: верш напісаны супра-цоўнікам гэтай установыЎладзімерам Дубоўкам.

У 1930-м яго, выпуск-ніка маскоўскага Вышэй-шага літаратурна-мастацка-га інстытуту, аднаго з най-таленавіцейшых сяброўзорнага згуртаваньня«Ўзвышша», бліскучага пе-ракладчыка Шэксьпіра йБайрана, на трыццаць гадоўадлучылі ад літаратуры. Яго-ныя рукапісы прысвоіў сту-кач і літпагромшчык Лукаш

УладзімерДубоўка

241i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚240 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

З мэтаю рэабілітацыі менскага, у тым ліку і габрэй-скага супраціву нацыстам, Прусьліна, рызыкуючыстраціць працу, распачала чытаньне сваіх неартадак-сальных лекцыяў.

У 1957-м, не ўважаючы на папярэджаньні «кампэ-тэнтных органаў», яна арганізавала кампанію зваротаўда Мікіты Хрушчова, у ЦК КПСС і цэнтральныя вы-даньні. Былі напісаныя дзясяткі лістоў з сотняміподпісаў былых падпольшчыкаў.

Праз тры гады намаганьні Прусьлінай далі плён: ча-сопіс «Коммунист» надру-каваў першы артыкул, дзеМенскае падпольле пры-знавалася, так бы мовіць,«легітымным». Цяпер праягоных герояў напісаныякнігі й зьнятыя фільмы.

Хася Прусьліна23.1.1901, в. Гарбачова,цяпер Расонскі раён —25.11.1972, Менск.Пахаваная на менскiхУсходнiх могiлках

Я вырас на зацішнай полац-кай вуліцы, дзе вечарамі, седзячы на лавачках, жыхарыгаварылі пераважна на ідыш. Такія мясьціны былі і ўдаваенным Менску, дзе жыла пэдагог Хася Прусьліна.

Калі Нямеччына напала на Савецкі Саюз, яна пра-водзіла мужа ў войска і засталася з двума дзецьмі. Неўза-баве ўсе трое апынуліся ў гета. Маленькага сына фашы-сты забілі падчас адной з сваіх «акцыяў». Дачку ўдалосязапісаць беларускай і выратаваць, адправіўшы ў дзіця-чы прытулак.

Хася ўзначаліла ў гета адну з падпольных групаў-«дзя-сятак», у задачу якой ува-ходзіла сувязь з астатнім го-радам. Атрымаўшы фаль-шывы пашпарт на імя Пе-лагеі Фядзюк, яна ўладкава-лася прыбіральшчыцай па-за ганебным мурам і здоле-

ла зьвязаць нелегальныя габрэйскія групы зь Менскімпадпольлем. Аднак далейшае знаходжаньне ў горадзезрабілася сьмяротна небясьпечным: на вуліцах зьявілісясотні нямецкіх улётак зь яе фатаздымкам. У парты-занскім аддзеле яна адразу трапіла на падазрэньне«асабістам», якія абвясьцілі Прусьліну засланкаю аку-пантаў. На шчасьце, адзін з байцоў аказаўся яе колішнімстудэнтам і выратаваў Хасю ад расстрэлу.

«Хася Мэндэлеўна, — сказалі ёй па вайне ў аднымчыноўніцкім кабінэце, — чаму б Вам не пакінуць сабепадпольнае імя і не зьмяніць нацыянальнасьць?» Хасяадказала, што хоча застацца габрэйкай. «Жи-дов-кой»,— удакладніў гаспадар кабінэту.

Доўгі час над усімі ўдзельнікамі Менскага падполь-ля, якое не кантралявалася ўладамі, вісела абвінавачань-не ў здрадніцтве. Падазрэньні здымаліся толькі з зака-таваных у гестапа. Падпольны рух у гета ня быў вынят-кам, хутчэй наадварот, бо ўлады не прызнавалі асобайпалітыкі гітлераўцаў у дачыненьні да габрэяў.

ХасяПрусьліна

243i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚242 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

га на сухоты пісьменьніка.Ён выйшаў на волю ў 1937-мі ўжо ў наступным годзеразглядаўся як кандыдат наНобэлеўскую прэмію.

У гады вайны Пясецкігераічна ваяваў на Вілен-шчыне ў аддзелах АрмііКраёвай і выславіўся тым,што сярод белага дня на-ладзіў у Вільні ўцёкі з геста-па Юзафа Мацкевіча, пазь-ней ці не найбольш зна-камітага пісьменьніка поль-скай эміграцыі (дарэчы,таксама беларуса з паходжаньня).

Сярод больш чым дзясятка раманаў Пясецкага, так-сама паваеннага эмігранта, самы вядомы, напэўна, —«Запіскі афіцэра Чырвонай Арміі», што ў камуністыч-най Польшчы знаходзіўся пад забаронаю, а па-беларус-ку ў перакладзе Алеся Астраўцова выйшаў толькі ў 2005годзе.

Чытаючы гэтую кнігу, я напачатку быў трохі ўквеле-ны празьмерным, як мне здалося, гратэскам, але, зга-даўшы ўласны армейскі досьвед, цалкам пагадзіўся зьперакладчыкам, які ў прадмове адзначае, што «Запіскі...»ёсьць «адным з найбольш пасьлядоўных, зьнішчальных,бескампрамісных і па-сапраўднаму сьмешных прыкла-даў сатырычнага адлюстраваньня антычалавечае сут-насьці савецкае сыстэмы».

Сяргей Пясецкі1.6.1901, Ляхавічы —12.9.1964, Пэнлі,Вялікабрытанія.Пахаваны ў Гастынгсе,Вялікабрытанія

Нашае знакамітае мястэчкаРакаў адгукаецца ў маёй сьвядомасьці ня толькі імёнаміпрафэсара-філёляга Вячаслава Рагойшы і адораныхшматлікімі талентамі братоў Янушкевічаў, але і імемаднаго з найвыбітнейшых беларускіх авантурнікаў пра-мінулага стагодзьдзя Сяргея Пясецкага.

Пазашлюбны сын шляхціча зь вядомага ліцьвінска-га роду, Сяргей ужо ў сямнаццаць гадоў браў удзел узмаганьні з бальшавікамі ў складзе аддзелу вядомагаатамана Дзергача (Вячкі Адамовіча). Дзяргач, які зай-маўся і літаратурнай творчасьцю, ня ведаў, што пад яго-

най рукой ваюе адзін з бу-дучых выдатных польскіхпісьменьнікаў. Не падазра-ваў гэтага і сам Пясецкі, якіна той час ведаў па-польскуўсяго якую сотню слоў.

У Заходняй Беларусі ёнстаў агентам польскай вайсковай выведкі, знаходзячычас і на маштабную контрабандысцкую дзейнасьць уваколіцах памежнага Ракава. (Тагачасныя прыгоды ля-гуць пазьней у аснову яго першага раману «КаханакВялікай Мядзьведзіцы».)

Праз свой авантурны характар Пясецкі мусіў неўза-баве разьвітацца з турботнай працаю выведніка, але ляг-чэйшым ягонае жыцьцё не зрабілася. Пад узьдзеянь-нем какаіну ён учыніў цяжкое злачынства і ў 1926-мбыў засуджаны на расстрэл, які, улічыўшы заслугі пе-рад сакрэтным ведамствам, замянілі на пятнаццаць га-доў зьняволеньня.

Арганізаваныя Пясецкім тры бунты зьняволеныхскончыліся ягоным пераводам у самую жорсткую ў та-гачаснай Польшчы Сьвентакшыцкую турму, дзе былыдывэрсант і кантрабандыст нарэшце вывучыў польскуюмову і пачаў пісаць на ёй мастацкую прозу.

Публікацыя першага ж раману выклікала пасьпяхо-вую кампанію дзеля датэрміновага вызваленьня хвора-

СяргейПясецкі

245i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚244 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

была шасьцігадовая Зора, звольнілі й паведамілі, што ўМенску працы для яе ня будзе.

У роспачы, каб мець кавалак хлеба, яна хацела зье-хаць куды-небудзь у калгас, але добрыя людзі параілівыпраўляцца ў Крычаў. Гэты горад гасьцінна прытуліўАпалёнію з Зорай на пяць гадоў.

Маці, прыносячы дадому за раз сто вучнёўскіх сшыт-каў, выкладала родную мову і літаратуру, а дачка пайш-ла ў школу й знайшла сябровак, якіх амаль празь семдзесяцігодзьдзяў, стаўшы знанай у сьвеце вучонай-бе-ларусазнаўцай, ужо марна спрабавала адшукаць, калі мызь ёю і спадаром Вітаўтам Кіпелем, ейным мужам, ад-наго разу якраз на Янаў дзень прыехалі ў сонны пасьляКупальскае ночы Крычаў.

Па вайне спадарыня Апалёнія выкладала ў пачатко-вай беларускай школцы ў нямецкім Рэгенсбургу, а по-тым у Беларускай гімназіі імя Янкі Купалы. У 1946-мяна напісала і выдала першы на эміграцыі беларускілемантар.

Калі Савёнкі пераехалі ў ЗША, яна стала адной з за-снавальніцаў Беларускага Інстытуту Навукі й Мастацтваў Нью-Ёрку і, ня здраджваючы свайму пакліканьню,выкладала ў нядзельнай беларускай школе.

Яе жыцьцё мне хочацца параўнаць з створаным ру-кою майстра спакойнымзавершаным пэйзажам.

Апалёнія Савёнак(ад нараджэньняРадкевіч)8.10.1901,засьценак Аўгустова,цяпер Лагойскі раён —10.4.1982, Памона,штат Нью-Джэрзі, ЗША.Пахаваная на беларускіхмогілках у Іст-Брансўіку,штат Нью-Джэрзі

Калі ў мяне пытаюцца, учым сэнс чалавечага жыцьця, я зазвычай адказваю: утым, каб зразумець сваю ролю на гэтым сьвеце і як магахутчэй зьліцца зь ёю.

Апалёнія Савёнак упершыню павіталася з вучнямі ўсямнаццаць гадоў і з таго часу заўсёды заставалася на-стаўніцай, не пакідаючы ўлюбёнае працы і падчас на-вучаньня ў БДУ — спачатку на пэдагагічным, а потымна факультэце мовы і літаратуры.

Унучка паўстанца 1863 году, яна ведала, што словавыкладчыка ў змаганьні за Беларусь — зброя нярэдка

больш надзейная за карабінінсургента.

На пачатку 1920-х янавыйшла замуж за журна-ліста й літаратара ЛявонаСавёнка.

Тыя гады ў яе жыцьцібылі надзвычай плённыя напэдагагічныя распрацоўкі йпублікацыі. Гэтаму спрыялапалітыка беларусізацыі,якая ў многіх сэрцах па-сяліла веру, што раней ціпазьней Беларусь пачнежыць сваім, незалежным адМасквы жыцьцём.

Аднак ужо пры канцыдваццатых гэтыя ілюзіі рас-талі. Лявону пашчасьцілабыць на волі даўжэй за не-каторых сяброў, але ў1933-м прыйшлі й па яго.Апалёнію, на руках у якой

АпалёніяСавёнак

З мужам Лявонам

247i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚246 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

(публікацыя ня мела праця-гу) наўрад ці сьведчылі пратое, што іхні аўтар стаў нашлях выпраўленьня.

У 1932-м друкуецца ра-ман «Вязьмо», які на рэспу-бліканскім літаратурнымконкурсе атрымаў прэміюяк адзін з найлепшых тво-раў на тэму калектывізацыі.

Аднак гэты факт най-перш кажа не пра зьменупоглядаў Зарэцкага, а пранастроі сяброў журы, якія адзначылі твор, дзе разбу-рэньне традыцыйнага ладу жыцьця праз калгасы паказ-валася як трагедыя беларускае вёскі.

Я спрабую ўявіць, як ён і дваццаць адзін ягоны кале-га трымаліся ў сваю апошнюю ноч, у апошнія хвіліны.Як яны разьвітваліся, якія песьні, магчыма, сьпявалі,якія словы выгуквалі на разьвітаньне з гэтым сьветам іБеларусьсю.

Спрабую ўявіць, і на памяць прыходзяць імёны на-шых бясьсьледна зьнiклых сучасьнікаў: палiтыка Вікта-ра Ганчара, бiзнэсоўца Анатоля Красоўскага, генэралаЮр’я Захаранкі, журналiста Зьмітра Завадзкага...

Усьлед за Зарэцкім зьніклі або загінулі і рукапісымногіх яго твораў. Пры-намсі, дагэтуль ня знойдзе-ныя ні драма «Рагнеда», ніраман «Крывічы». Ёсьцьзьвесткі, што ў вайну поўныварыянт раману аднавяс-коўцы пісьменьніка пусь-цілі на самакруткі...

Міхась Зарэцкі(ад нараджэньняКасянкоў)20.11.1901,в. Высокі Гарадзец,цяпер Талачынскі раён —29.10.1937, Менск.Месца пахаваньняневядомае

Няма на цэлым сьвеце ін-шай культуры, што панесла б у ХХ стагодзьдзі такіястрашныя, ледзь не фатальныя страты, як наша. У трыц-цатыя гады нацыянальная інтэлігенцыя была амаль цал-кам фізычна зьнішчаная або духоўна зламаная. Чорнымднём Беларусі сталася 29 кастрычніка 1937-га, калі, яквысьветліў пісьменьнік і гісторык Леанід Маракоў, ця-гам адной ночы ў Менску былі расстраляныя дваццацьдва літаратары. Сярод самых маладых і таленавітых быўтрыццаціпяцігадовы Міхась Зарэцкі.

Ён зь ліку тых, хто, здаецца, шчыра паверыў у абяца-нае бальшавікамі пераўтва-рэньне сьвету на справяд-лівых пачатках. Сябар літа-ратурна-мастацкага аб’яд-наньня «Маладняк», а по-тым — «Полымя», Зарэцкізрабіўся адным з найбольш

яркіх прадстаўнікоў рамантычнага кірунку ў беларус-кай прозе тых гадоў, якога ці не найбольш цікавіў стандушы чалавека на пераломе гістарычных эпохаў.

У 1927-м Зарэцкі зьдзейсьніў колькімесяцавае па-дарожжа за мяжу — у Латвію, Чэхаславаччыну, Нямеч-чыну і Францыю, што не магло не паўплываць на сьве-тапогляд пісьменьніка.

Відаць, зусім невыпадкова неўзабаве па вяртаньні ёнробіцца адным з ініцыятараў дыскусіі ў друку аб шля-хах разьвіцьця беларускага тэатру, выступаючы супрацькамэрцыялізацыі мастацтва й абыякавасьці да нацыя-нальнага рэпэртуару.

Тады сама зьявіўся ягоны нарыс «Падарожжа нановую зямлю», дзе Зарэцкі выступіў як апалягет зма-ганьня з нацыянальным нігілізмам. У адказ пісьмень-ніка «вычысьцілі» з партыі «за праяўленьне нацыянал-дэмакратызму».

Напісаньне ў 1929-м гістарычнай драмы «Рагнеда» ізьмешчаны ў «Полымі» пачатак раману «Крывічы»

МіхасьЗарэцкі

249i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚248 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

лым сынам, нечалавечыхзьдзекаў, асабліва па-кутлівых для іх, людзей ужозвыклых да эўрапейскіхжыцьцёвых стандартаў ісвабодаў.

Ён быў добрым лекарам,што маглі б засьведчыць іягоныя чэскія пацыенты, іхворыя Зэльвенскай раён-най бальніцы, начальстваякой прыніжала былога гу-лагаўскага вязьня, не прыз-наючы замежнага Янкавагадыплёму.

Калі Іван Пятровіч цяж-ка захварэў, «дабрадзеі»пусьцілі чутку, нібыта ёнужо сканаў, і ў дом Гені-юшаў пачалі прыходзіцьлюдзі з кветкамi i жалоб-нымі вянкамі.

Ён памёр на жончыныхруках. Ларыса Антонаўнасама яго мыла і апранала.

«Пахавалі са сьлязьмі,ціха, бяз палкіх прамоваў.Ня ўсё было добра, аднакнельга аб гэтым... Прынесьлімне па ім 33 рублі 75 капе-ек пэнсіі», — занатавала ўваўспамінах спадарыня Лары-са.

Янка Геніюш24.2.1902, мяст. Крынкі,Беласточчына —8.2.1979, Зэльва

Ларыса і Янка Геніюшы пасьлявызваленьня зь лягераў. 1956

Упершыню прыехаўшы даЛарысы Геніюш у Зэльву, яе мужа Янку я ўжо не зась-пеў.

Паэтка расказвала мне, што пасьля Янкавай сьмерціштодня хадзіла на яго магілу паразмаўляць ці простапабыць зь ім сам-насам, а аднойчы адчула, што анічогатам ужо няма, адна халодная зямля, і потым перавед-вала клады толькі ў дні, вызначаныя народнай трады-цыяй.

Але згадвала яна мужа падчас кожных маіх па-гасьцінаў, і таму задоўга да выхаду яе «Споведзі» я ве-

даў пра Янку шмат: і пра ягонавучаньне на мэдычнымфакультэце Карлавага ўні-вэрсытэту ў Празе (рэка-мэндацыю на атрыманьнестыпэндыі даваў сам Бра-ніслаў Тарашкевіч), і пра

іхні шлюб у 1935-м у Беларусі, і пра шчасьлівыя, а по-тым трывожныя гады, пражытыя ў чэскай сталіцы... Згэтых аповедаў паўставала асоба неадназначная, супя-рэчлівая, але, безумоўна, вартая памяці ня толькі свая-коў.

Дзядзька Янка быў ня проста мужам Ларысы Ге-ніюш, як некаму ўяўляецца. Гэта ён першы даў ёй бе-ларускія кнігі, чытаў нарачонай вершы Купалы, адкры-ваў ёй вочы на нашую гісторыю...

Прайсьці па жыцьці побач з такой жанчынаю так-сама было своеасаблівым подзьвігам, на які здатны някожны.

Ларыса Антонаўна па-хрысьціянску даравала мужутое, што пры канцы вайны ён вырашыў застацца ў Пра-зе, мяркуючы, што Чэхаславаччына і надалей будзе не-залежнай дзяржавай i ня выдасьць iхнюю сям’ю саве-там.

Гэтая аблуда каштавала Ларысе і Янку прысудаў на25 гадоў канцлягераў кожнаму, каштавала разлукі з ма-

ЯнкаГеніюш

251i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚250 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

У 1950-м «агента Ватыкану» й агітатара супрацькалгасаў этапавалі ў казахстанскія лягеры. У сваю па-рафію, дзе, дарэчы, ніхто зь вернікаў ня даў гэбістампаказаньняў супраць пробашча, ён вярнуўся падчасхрушчоўскай адлігі.

Усё касьцёлы ўва Ўсходняй Беларусі тады былі за-чыненыя. На колішніх заходнебеларускіх землях адчу-ваўся востры недахоп каталіцкіх сьвятароў. Між тымсэмінарыі знаходзіліся толькі ў Коўне і Рызе.

У такіх умовах ксёндз Пянткоўскі адважыўся навельмі небясьпечны крок. У сямідзясятыя ён адчыніўпадпольную сэмінарыю ў сваім доме. Кабінэт ператва-рыўся ў аўдыторыю, пісьмовы стол — у прафэсарскуюкатэдру, арган замяняла фісгармонія. У праграме занят-каў былі гісторыя Касьцёлу, кананічнае права, этыка,замежныя мовы, філязофія...

Юнакі, якія імкнуліся стаць сьвятарамі, прыяжджаліў Мядзьведзічы, слухалі лекцыі айца Вацлава і бралі ўдзелу набажэнствах.

Наступнымі этапамі былі экзамэны, якія выхаван-цы Пянткоўскага таемна здавалі камісіі зь некалькіхксяндзоў, і своеасаблівая «практыка» ў парафіях.

Каб ня быць абвінавачанымі ў дармаедзтве, сэміна-рысты працавалі ў Ляхавічах качагарамі.

За пяць гадоў нелегальная сэмiнарыя падрыхтаваладзесяць сьвятароў. Сярод вучняў Вацлава Пянткоўскагабыў Антоні Дзям’янка, які зьявiўся ў Мядзьведзічах сям-наццацігадовым юнаком. Сёньня ён — сакратар Кан-фэрэнцыі каталіцкіх біскупаў Беларусі.

Вацлаў Пянткоўскі21.4.1902, в. Ясянёўка,Беласточчына —30.11.1991,в. Мядзьведзічы,Ляхавіцкі раён

За савецкім часам у Закар-пацьці мяне пазнаёмілі зь біскупам забароненай і за-гнанай у падпольле Ўкраінскай грэка-каталіцкай царк-вы. У сваім «паралельным» легальным жыцьці ўладыкапрацаваў таксістам. Гэта было шматгадовае служэньнеГоспаду з штодзённай рызыкаю ператварыцца ўпалітвязьня.

На жаль, мне не пашчасьціла сустрэцца зь бела-рускім каталіцкім сьвятаром Вацлавам Пянткоўскім,подзьвіг якога меў сувымерны маштаб.

Атрымаўшы адукацыю ў Рыме, ён у перадваенныягады служыў прэфэктам на-ваградзкай гімназіі імя Ада-ма Міцкевіча.

Пасьля Другой усясьвет-най айцец Вацлаў нёс па-рафіянам слова Божае ўІвянцы і Рубяжэвічах, а по-

тым быў прызначаны пробашчам касьцёлу ў вёсцыМядзьведзічы Ляхавіцкага раёну.

ВацлаўПянткоўскі

Вацлаў Пянткоўскі сярод сьвятароў i вернiкаў (на пярэднiм пляне другiзьлева). Канец 1980-х

253i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚252 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

да дзядзькі Міхала афіцыйна называлася «вартаўнік», ад-нак, па сутнасьці, ён стаў і экскурсаводам, і хавальнікамсядзібы аднаго зь першых будзіцеляў нацыі, які растлу-мачыў беларусам, дзе іх краіна, як яна мусіць звацца інаказаў берагчы — каб ня ўмёрлі — мову сваю, такуюж людзкую і панскую, як нямецкая або француская.

Найверагодней, што без ахвярнасьці Ляпехі, якога ўшасьцідзясятыя — васьмідзясятыя ведала ўся сьвядо-мая Беларусь, Багушэвічаў дом пры тагачаснай «ахове»помнікаў гісторыі й культуры да рэстаўрацыі проста бне дацягнуў. Але ў Міхала была мэта — дажыць да тагодня, пакуль маленькая саматужная экспазыцыя пера-творыцца ў паўнавартасны музэй. Ляпехаў сын займаўвысокую пасаду ў Падмаскоўі. Бацька мог бы спакойнаўладкавацца пад яго крылом, але ён нават на дзявятымдзясятку наведваўся да сына адно каб падлекавацца ізноў вярнуцца ў Кушляны — да родных сьценаў і сьце-жак, да вандроўнікаў зблізку і здаля, да кнігаў водгукаўз сотнямі, а мо й тысячамі ўдзячных запісаў. «Без Куш-лянаў я, як птушка бяз крылаў», — патасна, але шчыраказаў дзядзька Міхал.

Ён дачакаўся свайго: у 1990-м мэмарыяльны музэй-сядзіба Францішка Багушэвіча адчыніў дзьверы першымнаведнікам. Яшчэ й цяпер, пад’яжджаючы да Кушля-наў, я чакаю, што ўбачу на ганку знаёмую постаць ціхаця б прысьвечаны дзядзьку Міхалу музэйны стэнд...

Міхал Ляпеха1.10.1902,в. Базары,цяпер Смаргонскі раён —1993, Маладэчна

Такіх людзей, як ён, на ўсюБеларусь было, як сказаў адзін паэт, «багата — магчы-ма, чацьвёра». Адзін — брат Якуба Коласа, дзядзькаЮзік, апеты ў «Новай зямлі» Юзік-шаляніца, добры духтых запаведных наднёманскіх мясьцінаў, які лічыў сваімабавязкам дэклямаваць гасьцям (і рабіў гэта простабліскуча) прысьвечаныя яму строфы паэмы. Другім быўМіхал Ляпеха, таксама сапраўдны народны інтэлігент,у якога вырабіўся з простага селяніна.

Неяк на пачатку пяцідзясятых яго, тады рабочагаСмаргонскага прамкамбінату, паслалі шукаць па нава-

кольлі вапняк. Так ён упер-шыню трапіў у родныя Ба-гушэвічавы Кушляны. Літа-ратуразнаўца Ўладзімер Со-даль апавядае, што ў душыМіхала, які штосьці чуў прапаэта і «мужыцкага адвака-та» ды ведаў пару ягоныхвершаў, у той дзень адбыўсяпераварот.

Genius loci — геній мес-ца зрабіў сваё дзіва: Міхалпакінуў у роднай вёсцыдыхтоўную хату і разам зьсям’ёй пераехаў у Кушляны,пасяліўшыся ў невялікімкутку былога паэтавага до-му, дзе тады была бібліятэ-ка зь сьціпленькай мэмары-яльнай экспазыцыяй. Паса-

МіхалЛяпеха

Без ахвярнасьці Міхала ЛяпехіБеларусь магла б ня мець сёньнясядзібы-музэю ФранцішкаБагушэвіча ў Кушлянах

255i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚254 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

сятыя рэдактары й цэнзары працягвалі шукаць у яговершах крамольныя падкопы. У выніку жыцьцярадас-ныя экспрэсіўныя радкі:

Варушыць певень цёртую саломуІ топча па чарзе прысадзістых курэй...

ператвараліся ў сваю процілегласьць:

Варушыць певень цёртую саломуІ корміць зернямі прысадзістых курэй.

Ягоныя творы вярнулісяў зборнікі і хрэстаматыі.

Яго дачка Мая Тодараўна— адна з кіраўнікоў «Мар-тыралёгу Беларусі», абарон-ца Курапацкага мэмарыялу,сьветлая, надзіва мяккая йадначасова непахісная жан-чына, якую ведае ўся краіна.

Тодар Кляшторны11.3.1903, в. Парэчча,цяпер Лепельскі раён —30.10.1937, Менск.Месца пахаваньняневядомае

Скрыжаваньне менскіх вуліцаў Валадарскай і Савецкай. Другая палова1930-х

Ці ведаеце вы краіну, дзебыць пісьменьнікам азначала б у вачах улады ўжо быцьнебясьпечным злачынцам, вартым самага жорсткагапакараньня? Гэтая краіна, магчыма, адзіная ў сьвеце —Беларусь. Толькі ня трэба казаць, што я згушчаю фар-бы: маўляў, хоць Саюз беларускіх пісьменьнікаў іліквідоўваюць, самім жа літаратарам, адрозна ад паліты-каў, гэта пакуль не пагражае. Ну хіба што пасадзяць нагод-два ці змусяць зьехаць за мяжу.

Але сёньня мы гаворым пра часы прамінулыя, якія,што праўда, маюць у нас уласьцівасьць паўтарацца ня

толькі ў выглядзе камэдыі.29 кастрычніка 1937-га ў

гонар дня беларускага кам-самолу, энкавэдысты рас-стралялі ў Менску больш задваццаць літаратараў. У на-ступную ноч сьпіс ахвяраўпапоўніўся новымі імёнамі,сярод якіх апынуўся паэтТодар Кляшторны.

Ён ня быў антысаветчы-кам, але меў схільнасьць даімпрэсіянізму, што і ўрата-вала ягоную паэзію ад сум-навядомай «пралеткультаў-шчыны». Апрача таго, натворчым рахунку Кляштор-нага была паэма «Калі ася-дае муць», на якую жорст-ка нападалі цэрбэры тага-часнай вульгарна-сацыя-лягічнай крытыкі.

Пасьля сьмерці паэта яго жонку з чатырохмесяца-вай малодшай дачкой Маяй адправілі ў Акмолінскіканцлягер, а старэйшых дзяцей — у дзіцячы дом.

Кляшторнага рэабілітавалі ў 1957-м, але і ў сямідзя-

ТодарКляшторны

257i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚256 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

Пасьля разьвітаньня з чэскай сталіцаю Абрамчыкбольш за год вандруе па Заходняй Эўропе, дзе вывучаеэканоміку сельскай гаспадаркі. Аднак на пачатку трыц-цатых, калі ён знаходзіцца ў Ліёне, адбываюцца падзеі,што кардынальна мяняюць жыцьцё й пляны маладогавыпускніка Карлавага ўнівэрсытэту. Па-першае, зь Мен-ску даходзіць вестка пра самагубства Ігнатоўскага. Па-другое, падарожнік знаходзіць у Францыі вялікую бе-ларускую працоўную эміграцыю.

Ад гэтага часу жыцьцё Абрамчыка непарыўна зьвя-занае з эміграцыйным рухам. Ён стварае «Хаўрус бела-русаў у Францыі», з посьпехам выступае як публіцыст,выконвае даручэньні Старшыні Рады БНР Захаркі, а зпачаткам Другой усясьветнай вайны робіць захады, каббеларусы-эмігранты далучалiся да антынацысцкага су-працiву.

Шматгадовы сябар і паплечнік Абрамчыка ЛявонРыдлеўскі ў сваіх успамінах піша, што Мікола мусіўпакінуць Францыю, трапіўшы на вока гестапаўцам.Жывучы нейкі час у Бэрліне, ён быў кіраўніком Бела-рускага камітэту самапомачы і ўступіў у кантакты зьБеларускай незалежніцкай партыяй, але быў прымусо-ва вывезены назад у Парыж і жыў пад наглядам. Тымня менш, не пакідаў беларускай справы — у прыват-насьці, чакаючы вызваленьня ад нацыстаў, падрыхтаваўшэраг зьвернутых да саюзьнікаў мэмарыялаў пратрагічную сытуацыю беларусаў у СССР.

Па вайне зь імем Міколы Абрамчыка зьвязанае ад-наўленьне дзейнасьці РадыБНР, якую ён узначальваў да1970 году. Мікола Абрамчык

16.8.1903, в. Сычавічы,цяпер Маладэчанскі раён —29.5.1970, Парыж,Францыя.Пахаваны на парыскіхмогілках Пэр Ляшэз

Міколаў прадзед БазыльАбрамчык меў трынаццаць сыноў, і ўсе яны ўзялі ўдзелу паўстаньні 1863 году. Адзін быў за гэта пакаранысьмерцю на царскай шыбеніцы, іншыя высланыя, аМіколавага дзеда Янку выгналі з духоўнай сэмінарыі йпазбавілі грамадзянскіх правоў.

Успадчыўшы незалежніцкія настроі, відаць, на генэ-тычным роўні, Мікола ўжо ў дзевятнаццаць гадоў, яшчэзаймаючыся ў Радашкавіцкай беларускай гімназіі, ат-рымаў мандат упаўнаважанага БНР у Вялейскім паве-це. У тым часе нашы нацыянальныя сілы рыхтавалі вы-

звольнае паўстаньне ў За-ходняй Беларусі. Дзеля ка-ардынацыі дзеяньняў зьменскімі незалежнікаміАбрамчыка пасылаюць усавецкую Беларусь.

За два гады ён блізутрыццаці разоў нелегальнапераходзіць мяжу БССР іўва ўмовах кансьпірацыі су-стракаецца з прафэсарамУсеваладам Ігнатоўскім, та-гачасным наркамам асьве-ты. Менавіта Ігнатоўскі,якога Абрамчык усё жыць-цё будзе называць сваім «ду-ховым бацькам», і ўвёў ягоў менскі антыбальшавіцкіасяродак.

Апынуўшыся ў 1920-х уПразе, ён атрымлівае адна-часова дзьве адукацыі: ін-

жынэра-эканаміста ды гісторыка й сацыёляга. У гадыстудэнцтва Мікола зблізіўся з старшынём Рады БНР Пё-трам Крачэўскім і ягоным спадкаемцам на гэтай па-садзе Васілём Захаркам.

МіколаАбрамчык

259i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚258 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

людзі. Асабліва расхвалявала дзяўчыну сваёй таямнічась-цю гэтая «юшка».

У Віленскай гімназіі адчула: беларускае — гэта маё!..У 1940-м яна ішла ў лiтаратурнай кампанii Максіма

Танка, Міхася Машары і Айзіка Кучара па Менску. Танкзагаварыў, і напалоханы Кучар крыкнуў: «Цішэй, цішэй!У нас у Менску так гучна гаварыць па-беларуску не пры-нята!»

Пасьля дэсэрту — неверагодна смачных (яшчэ йтаму, што іх згатавала сама гаспадыня) налісьнікаў, мысфатаграфаваліся на памяць каля кветніка з валошкамій белымі лілеямі, якія вель-мі любіла і Ларыса Геніюш.

Прыцішана, але так, кабпаэтка пачула свае радкі,якія таксама даўно зра-біліся гімнавымі, я напяваў:«У гушчарах, затканыхімглою...»

...Было штосьці сымбалічнае ў тым, што чорная вест-ка пра сьмерць Натальлі Арсеньневай прыйшла ў Менскпадчас адкрыцьця Другога зьезду беларусаў сьвету, калісотні галасоў сьпявалі яе велічную «Малітву»:

Магутны Божа! Ўладар сусьветаў,вялізных сонцаў і сэрц малых,над Беларусяй ціхай і ветлайрассып праменьне Свае хвалы...

Дай урадлівасьць жытнёвым нівам,учынкам нашым пашлі ўмалот.Зрабі свабоднай, зрабі шчасьлівайкраіну нашу і наш народ!

Натальля Арсеньнева20.9.1903*, Баку,Азэрбайджан —25.7.1997, Рочэстэр,штат Нью-Ёрк, ЗША

* Найбліжэйшая сяброўка паэткі Яніна Каханоўская сьцьвяр-джала, што насамрэч Натальля Арсеньнева нарадзілася не ў 1903-м,а ў 1902 годзе, афіцыйная ж дата ёсьць вынікам памылкі чыноўнікаміграцыйнай службы ЗША.

Тое, што я пасьпеў сустрэц-ца зь ёю, выбітнай паэткаю, жанчынай з таго шэрагу,які пачынаецца з Рагнеды і Эўфрасіньні, лічу адным знадзвычай дарагіх падарункаў лёсу.

Гэта здарылася ў Рочэстэры, на амэрыканскім бера-зе возера Антарыё, дзе спадарыня Натальля жыла зсынам Уладзімерам, надзіва падобным звонкі да бацькі— аднаго з славутых дзеячаў нацыянальнага рухуФранцішка Кушаля.

Стол сабралі пад чарэшняю ў садзе, дзе ў добры годможна было, кажуць, назьбіраць кошык баравікоў.

Арсеньнева падпісаламне свой выдадзены ў Нью-Ёрку важкі том паэзіі «Міжберагамі», падзялілася дум-каю, што паэтаў у беларус-кай літаратуры стала меней,чым у 1970-я, і, падняўшышклянку з содавай (але і зглытком віскі) прапанавалатост за тое, «каб Лукашэн-ка хутчэй зьнік».

Углядаючыся ў далёкіягады, аўтарка гімну «Магут-ны Божа» надоўга замаўча-ла, каб потым распавесьцімне, як упершыню пачулабеларускую мову. Сям’явярталася ў 1920-м зь бе-жанства і затрымалася ў вё-сачцы над Дрысай.

Уначы Наташа прачну-лася ад таго, што за шафаюгаспадара пацягнула на лю-бошчы. «Ня лезь, а то юшкуспушчу», — азвалася гаспа-дыня, бо ў хаце былі чужыя

НатальляАрсеньнева

261i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚260 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

Празь безьліч гадоў, у Менску, Тамара Рыгораўнаскажа аднойчы: «Шчасьця было гэтак многа, што сэрцасьціскалася ад прадчуваньня бяды». Сэрца ня хлусіла.Неўзабаве арыштавалі й расстралялі мужа. У тэатры ёйпаказалі на дзьверы. У 1936 годзе прыйшлі па самужонку «ворага народу».

Заслужаную артыстку чакалі страшныя п’есы падназовамі «Катоўня», «Турма», «Лесапавал»... Яна годнасыграла наканаваныя ёй ролі і нават, да велізарнагазьдзіўленьня гулагаўскіх «пастаноўшчыкаў», прыдума-ла сабе іншую: цягнучы тэрмін у Комі АССР, стварылатам лялечны тэатар.

Пасьля вызваленьня шлях у Грузію ёй быў закрыты.Працу рэжысэрам Курскага тэатру лялек перапыніўновы арышт у 1950-м. Эшалён з закратаванымі вокнаміпавёз яе ў высылку ў Краснаярскі край. Яна ня ведала,што едзе насустрач свайму новаму шчасьцю.

У тых самых мясьцінах апынуўся яшчэ адзін высла-нец — беларускі пісьменьнік Алесь Пальчэўскі, такса-ма паўторна арыштаваны, зь лягерным досьведам і не-чакана блізкай душой.

Іхні шлюб ня быў лёгкім. Пасьля рэабілітацыі ў ся-рэдзіне пяцідзясятых Тамару зноў паклікалі ў Руставэ-леўскі тэатар. Яна дала згоду — і тры гады выконвалатам галоўныя ролі, сустракалася з ацалелымі ў жорнахрэпрэсіяў сябрамі, наноў прывыкала да Тбілісі.

Але ў 1959-м Тамара Цулукідзэ зрабіла свой выбар іпераехала ў Менск. Яна вывучыла нашу мову: пісала наёй дзіцячыя п’есы й апавяданьні, шмат перакладала згрузінскай на беларускую і наадварот.

Днямі мне патэлефана-ваў знаёмы журналіст, якішукаў якраз такога пера-кладчыка. Але Тамара Рыго-раўна ўжо даўно вярнуласяў Тбілісі. Вярнулася паводлесвайго запавету.

Тамара Цулукідзэ19.12.1903, Тбілісі,Грузія —9.2.1991, Менск.Пахаваная ў Тбілісі

Лёс дапамагае моцным. Янаі была такая — падобная характарам да дрэваў у яеродных гарах, якія ўпарта, насуперак вятрам і лявінам,растуць на самай строме.

Талент Тамары Цулукідзэ прыкмецілі яшчэ калі янабыла студэнткай Тбіліскага тэатральнага інстытуту.Юная акторка атрымала запрашэньне ў славуты тэа-тар імя Шата Руставэлі, дзе выходзіла на сцэну ў роляхшэксьпіраўскай Афэліі й шылераўскай Амаліі. Кветкі завацыямі не закружылі ёй галавы. У перапынках па-між рэпэтыцыямі і спэктаклямі яна пісала тэатраль-

ныя рэцэнзіі й артыкулы,якія таксама выклікалі ча-сам калі не авацыі, дык га-рачыя спрэчкі. У 1934-м Та-мара стала заслужанай ар-тысткай Грузінскай ССР. Ёйспоўнілася ўсяго трыццаць.

ТамараЦулукідзэ

Нарэшце на волі! Тамара Цулукідзэ і Алесь Пальчэўскі. 1950-я

263i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚262 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

ўспаміны, якія друкаваліся ў нью-ёрскім «Беларусу»,дапамагала сыну Вітаўту і нявестцы Зоры.

Яна належала да праваслаўнага Сьвята-Эўфрасінь-неўскага прыходу ў амэрыканскім горадзе Саўт-Рывэ-ры, дзе і была пахаваная побач з мужам Яўхімам.

Выконваючы волю сям’і, удзельнікі памінальнай бя-седы заместа кветак на магілу сабралі ахвяраваньні нагазэту «Беларус».

Марыя Кіпель(ад нараджэньняЗубкоўская)14.1.1904, Менск —14.12.1992, Рутэрфорд,штат Нью-Джэрзі, ЗША.Пахаваная на беларускіхмогілках у Саўт-Рывэры,штат Нью-Джэрзі

Марыя Кіпель з мужам Яўхімам (зьлева) і стрыечным братам Васілём.1950

Пра Марыю мне безьлічразоў апавядаў яе сын, адзін зь лідэраў нашае эмігра-цыі Вітаўт Кіпель, слухаючы якога я зазвычай згадваўантычнае выслоўе аб тым, што бацькоў трэба шанавацьнароўні з багамі.

Дом, у якім зьявілася на сьвет Марыя, стаяў насу-праць Менскага гарадзкога тэатру, дзе яе бацька чвэрцьстагодзьдзя, як сам казаў, «знаходзіўся пры гардэробе».Пасьля гімназіі Марыя працавала ў школе, сьпявала ўвядомым хоры кампазытара Ўладзімера Тэраўскага.

Потым былі курсы беларусазнаўства, якімі кіраваўЯзэп Лёсік, шлюб з мала-дым навукоўцам ЯўхімамКіпелем і лінгвістычна-літа-ратурны факультэт Белару-скага дзяржаўнага пэдын-стытуту.

Чорнай вяхой у жыцьціМарыі стаўся 1930-ты. У ліку іншых «нацдэмаў» быўарыштаваны і на пяць гадоў высланы ў Вяцкую воб-ласьць муж. НКВД «параіў» хутчэй зьяжджаць куды-небудзь падалей ад Беларусі і ёй з малым сынамВітаўтам.

У 1935-м па толькі што вызваленага Яўхіма зноўпрыехалі людзі ў форме. На той час шлях Кіпелям уБеларусь быў зачынены, і сям’я жыла ў Арле. Марыяпрацавала настаўніцай. У 1937-м ёй выдавалі новы па-шпарт. Дырэктар школы сказаў: «Мария Васильевна,здесь есть графа «национальность». Русский или бело-рус — это все равно, но я советую вам записаться рус-ской».

«Если все равно, напишите: белоруска», — адказалаМарыя.

Сям’і ўдалося аб’яднацца і вярнуцца ў Менск толькіў гады вайны.

На эміграцыі Марыя Кіпель кіравала беларускімдзіцячым садком, выкладала родную мову, пісала

МарыяКіпель

265i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚264 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

літаратара. Гэта Шутовіч знайшоў у архіве рукапіс ра-ману Максіма Гарэцкага «Віленскія камунары».

Сярод ягонай неапублікаванай спадчыны застаўсявялікі нарыс пра сябра — выдатнага беларускага сьпе-вака Міхала Забэйду-Суміцкага.

Дзякуючы спадару Янку захаваліся апублікаваныяўжо ў нашыя дні дзёньнікі лідэра беларускага каталіцка-га руху Адама Станкевіча.

Янка Шутовіч24.1.1904,в. Шутавічы,цяпер Смаргонскі раён —9.12.1973, Вільня.Пахаваны на віленскіхмогілках у Павільнісе

Янка Шутовіч з жонкай, літоўскай пісьменьніцай Онай Міцютэ. 1960-я

Калі ў шасьцідзясятыя —сямідзясятыя гады мінулага стагодзьдзя вам даводзіла-ся бываць у Віленскай карціннай галерэі, якая месьціла-ся тады ў Катэдры на пляцы Гедыміна, вы і не падазра-валі, што, магчыма, найлепшую экскурсію тут мог быправесьці не супрацоўнік музэю, а... ягоны вартаўнік.

Вартаўніка звалі Янка Шутовіч.Асьвету ён здабываў у Віленскай беларускай гімназіі

й на юрыдычным факультэце Віленскага ўнівэрсытэту.У тагачаснай Вільні, неафіцыйнай сталіцы ЗаходняйБеларусі, Шутовіч рэдагаваў пэрыёдыкі «Студэнцкая

думка» і «Шлях моладзі»,выдаваў часопіс «Калосьсе»,дзе друкаваліся НатальляАрсеньнева і Максім Танк,Адам і Янка Станкевічы...(Фатакопіямі гэтых выдань-няў мы зь сябрамі зачыт-

валіся ў сваім адраджэнска-самвыдавецкім юнацтве.)Адданасьць Янкі беларускай справе не засталася не-

заўважанай, і з польскага канцлягеру ў Бярозе-Картус-кай ён выйшаў толькі ў верасьні 1939-га. Але ён быў зтых, для каго новая ўлада неўзабаве таксама пачаларыхтаваць надзейнае месца за калючым дротам.1941-шы засьпеў Шутовіча на пасадзе дырэктара Вілен-скага Беларускага музэю.

Калі над найкаштоўнейшымі экспанатамі навіслапагроза вывазу ў Нямеччыну, дырэктару ўдалося пера-хаваць іх у сутарэньнях касьцёлу Сьвятога Міхала падапекай ксяндза Адама Станкевіча.

З ГУЛАГу ён вярнуўся ў Вільню ў 1956-м. Беларус-кага музэю ўжо даўно не існавала, але некаторыя яго-ныя экспанаты патрапілі ў Карцінную галерэю. Мо як-раз гэтая акалічнасьць паспрыяла таму, што зь небага-тых магчымасьцяў працаўладкаваньня спадар Янка вы-браў пасаду начнога вартаўніка галерэі.

Лягерныя гады ня здолелі забіць у ім дасьледніка і

ЯнкаШутовіч

267i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚266 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

пасьпелі далучыць да БССР у выніку плянаванага трэ-цяга ўзбуйненьня рэспублікі. Дудару прыпомнілі і ўдзелу тэатральнай трупе славутага Уладзiслава Галубка, і дэ-манстрацыйны сыход з БДУ на знак пратэсту супрацьнаскокаў ува ўнівэрсытэце на беларускіх пісьменьнікаў.Не забыліся й на ягоны ўдзел у «тэатральнай дыскусіі»,дзе ён пратэставаў супраць «чысткі» рэпэртуараў, ад-куль выкрэсьліваліся беларускія п’есы.

У 1930-м яго зноў арыштавалі й прывезьлі ў Менскна допыты ў справе Саюзу вызваленьня Беларусі. Невя-дома, чаго ад паэта дамагаліся, але ён пад канвоем па-ехаў назад у высылку. Трэціарышт у 1936-м — Дударякраз перакладаў на белару-скую мову лібрэта опэры«Яўген Анегін» — стаўсяапошнім. Пасьля году допы-таў і катаваньняў яго рас-стралялі. Гэта здарылася ўтую жудасную кастрычніц-кую ноч 1937-га, калі кулібальшавіцкіх катаў абарваліў Менску жыцьці дваццацідвух вядомых пісьменьнікаў.

Ягоны найлепшы верш «Пасеклі край наш папалам»гучыць надзіва сучасна і сёньня:

О, ганьба, ганьба! Ў нашы дніТакі разлом, туга такая!І баюць байкі баюныСеверо-Западного края...

Плююць на сонца і на дзень.О, дух наш вольны, дзе ты, дзе ты?Ім мураўёўскі б гальштук ўзьдзець,Нашчадкам мураўёўскім гэтым...

Алесь Дудар(ад нараджэньняДайлідовіч)24.12.1904,в. Навасёлкі,цяпер Петрыкаўскі раён —29.10.1937, Менск.Месца пахаваньняневядомае

У 1928 годзе па студэнцкіхаўдыторыях і менскіх інтэлігенцкіх кватэрах хадзіў іперапісваўся ў сотнях асобнікаў верш, які ня могпакінуць абыякавым ніводную беларускую душу:

Пасеклі край наш папалам,Каб панскай вытаргаваць ласкі.Вось гэта — вам, а гэта — нам,Няма сумленьня ў душах рабскіх...

Ня сьмеем нават гаварыцьІ думаць без крамлёўскай візы...

Шмат для каго імя аўта-ра не было таямніцаю: паэт,адзін зь лідэраў «Маладня-ку» Алесь Дудар, ён жа —літаратурны крытык ТодарГлыбоцкі. Таямніцу ста-навіла іншае: як у адной асо-бе суіснавалі творца ары-гінальных вострых вершаў іаўтар да апошняе кропкіправільных артыкульчыкаў,ужо ад адных назваў якіхцягнула на ваніты: «На ідэа-лягічным фронце», «Дэпэ-шы бяз адрасу» (рэцэнзія накнігу Ўладзімера Дубоўкі«Наля»), «Літаратурныясэктанты»...

Калі другая іпастась слу-жыла прыкрыцьцём дляпершай, гэта не дапамагло:

у тым самым 1928-м паэта Дудара (а разам зь ім і кры-тыка Глыбоцкага, хоць апошняга ўлады былі б, відаць,ня супраць пакінуць на волі) арыштавалі й на тры гадывыслалі ў Смаленск, які нацыянал-камуністы ўжо не

АлесьДудар

269i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚268 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

сенажаць / ды з нагану ўжабу — бац», што толькіпаспрыяла славе паэта-скандаліста.

Чытаючы некаторыяягоныя опусы, я згадваў сло-вы польскага паэта ЮліянаТувіма пра тое, што вершымогуць быць бяз рыфмы,бяз рытму, часам нават бязсэнсу, але нельга, каб усёгэта разам было ў аднымвершы. З другога боку, Шу-кайлавы радкі «На Беларусі / вада з крыві, / палеткі зкурганоў і крыжоў» Міхась Зарэцкі хацеў узяць эпігра-фам да свайго раману «Крывічы».

Пасьля заканчэньня Камуністычнай акадэміі ў Ма-скве пачалася імклівая, але нядоўгая кар’ера Шукайлыў сьвеце кіно і тэатральнага мастацтва. У 1930-м ад-быўся першы арышт, але Паўлюк здолеў празь месяцвыйсьці на волю і неўзабаве нават атрымаў званьнепрафэсара кінамастацтва. Падчас другога арышту ў1935-м яго таксама хутка выпусьцілі, але ўжо інвалідамз зламаным хрыбетнікам. Трэцяя сустрэча з «органамі»(на той час былы прафэсар ужо ператварыўся ў бамжа)сталася фатальнай. Абвінавачаны ўва «ўдзеле ў контра-рэвалюцыйнай арганізацыі», ён быў засуджаны на рас-стрэл. Прысуд выканалі ў наступную ж ноч.

Паўлюк Шукайла31.12.1904,в. Малая Лапеніца,цяпер Бераставіцкі раён —14.4.1939, Масква, Расея.Месца пахаваньняневядомае

Каб пазбыцца думкі, нібы-та айчынны літаратурны працэс у 1920-я трымаўся націхмяных сарамяжлівых хлопцах у кашулях-вышыван-ках, дастаткова пазнаёміцца з асобаю паэта ПаўлюкаШукайлы. Ужо адно ягонае аблічча — «баярская» баб-ровая шапка, паліто з кенгуровым каўняром і цяжкісукаваты кій у руках — патыхала небясьпекаю і скан-далам.

Маючы схільнасьць да лідэрства і эпатажу, ён за сваёкароткае жыцьцё пасьпеў памяняць мноства кіроўныхпасадаў: галоўны рэдактар слуцкай акруговай газэты, са-

кратар Расонскага райкамупартыі, старшыня камісіі(былі й такія!) праверкі бе-ларусізацыі ў Расонскім ра-ёне, загадчык катэдры мэта-далёгіі ў Маскоўскім інсты-туце кінэматаграфіі, віцэ-

прэзыдэнт Дзяржаўнай акадэміі мастацтваў у Ленін-градзе...

У ягоным расонскім кабінэце побач з партрэтамМаркса замест Леніна вісеў партрэт самога Шукайлы.Магчыма, згаданы факт таксама паўплываў на тое, што«за ўчынкі, ня вартыя члена партыі», Паўлюка на двагады пазбавілі права займаць начальніцкія крэслы. Гэтапаспрыяла ажыўленьню літпрацэсу, бо, зьявіўшыся ўМенску, Шукайла ў 1927-м стварыў Беларускую літа-ратурна-мастацкую камуну, суполку, альтэрнатыўную«Маладняку» ды «Ўзвышшу» і арыентаваную на гэтакзваных камуністаў-футурыстаў — расейскі «ЛЕФ» іўкраінскую «Нову генерацію».

«Што мне да поля / зь яго васількамі, / пагубнайкветкай палёў?» — пісаў Паўлюк.

У сваіх публічных выступах ён бязьлітасна граміў усіхлітаратурных аўтарытэтаў.

Помсьцячыся, адна з ахвяраў запусьціла ў літаратур-ныя масы прыпісаны Шукайлу вершык: «Выйду я на

ПаўлюкШукайла

271i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚270 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

асабісты. Зь «Беларускай газэты» яны даведаліся нятолькі што Мяцельскі — блізкі сябар Лістапада, але ітое, што ён лічыць неабходным арганізаваць беларускіявайсковыя аддзелы і ўрэшце стварыць нацыянальныўрад.

На допыце Мяцельскага абвінавацілі ў аднаўленьніконтрарэвалюцыйнай дзейнасьці і ў сувязях з былымілістападаўцамі. Нічыпар, які, дарэчы, мог разам зь сяб-рамі належаць да мясцовай суполкі Беларускай неза-лежніцкай партыі, адмовіўся называць якія-небудзьімёны. «Лепш я загінуадзін», — сказаў ён сваімкатам. «Загинешь, заги-нешь, не волнуйся», — супа-коіў асабіст.

Нічыпара схапілі, дапы-талі й расстралялі за адзінвясновы красавіцкі дзень.

Аднак лёс ягоны ня зьніку рацэ забыцьця.

Нічыпар Мяцельскі1905, в. Ануфравічы,цяпер Слуцкі раён —6.4.1943,ваколіцы Рудзенску,Пухавіцкі раён.Месца пахаваньняневядомае

Менск. 1944

Прыйдзе пара, і гісторыкінапішуць пра партызанства ў Беларусі за часам апош-няй вайны ўсю трагічную праўду. Пакуль мы толькі надалёкіх подступах да яе. Пра гэта, як і пра тое, што са-вецкія «народныя мсьціўцы» змагаліся на акупаванайтэрыторыі зусім ня толькі з гітлераўцамі, сьведчыць ілёс беларускага патрыёта Нічыпара Мяцельскага.

Улетку 1943-га начальнік Цэнтральнага штабу пар-тызанскага руху і першы сакратар ЦК кампартыі Бела-русі П. Панамарэнка чытаў у сваім маскоўскім кабінэ-це спэцпаведамленьне пра «разработку» асобым аддзе-

лам 2-й Менскай брыгады(камандзір С. Іваноў) «кон-трарэвалюцыйнай нацдэ-маўскай арганізацыі ліста-падаўцаў», вынікам чагостаў арышт і ліквідацыя«нацдэма» Мяцельскага,«беларуса, беспартыйнага,жанатага».

У 1920-х ён зь сябрамібраў удзел у падпольнай ан-тыбальшавіцкай арганіза-цыі Юркі Лістапада, а пась-ля зьняволеньня настаўні-чаў у вёсцы Цітва пад Ру-дзенскам, дзе застаўся і прынямецкіх акупантах. Адной-чы менская «Беларуская га-зэта» надрукавала артыкул

Рыгора Крушыны «Зь мінулых дзён. Судовы працэс надЛістападам». Аўтар, на жаль, не прадбачыў, хто можаапынуцца сярод яго чытачоў.

Як цяпер публікацыі яшчэ ня цалкам зьнішчанайнезалежнай прэсы ўважліва чытаюць не адны дэмакра-ты, але й іхнія «куратары», так у той час акупацыйнуюбеларускую прэсу пільна перачытвалі партызанскія

НічыпарМяцельскі

273i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚272 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

таклях «Гаральд і Мод» паводле К. Хігінза і Ж. К. Кар’-ера, «Гульня з кошкай» І. Эркеня, «Мудрамер» М. Ма-тукоўскага, а таксама ў кінафільме «Разьвітаньне» па-водле аповесьці В. Распуціна «Разьвітаньне з Мацёрай».

Пагаджаючыся, я дадаў бы, што Станюта была ад-ным з вобразаў самой Беларусі.

Аднойчы я глядзеў пастаноўку на Малой купалаўскайсцэне. Раптам патухла электрычнасьць, і ў цемры за-клапочаны голас шырока вядомай народнай артысткіпрамовіў: «Извините, товарищи, технические неполад-ки».

Гэта быў ня голас Станюты: яна ніколі б не разбуры-ла тэатральнай умоўнасьці і не дазволіла б сабе гэтакпаставіцца да нацыянальных пачуцьцяў гледачоў.

Адрозна ад некаторых калегаў яна ніколі не прыся-гала з трыбуны ў вернасьці партыі, не ўхваляла ле-нінскай нацыянальнай палітыкі. Затое — без ваганьняўставіла свой подпіс пад лістамі пратэсту супроць бу-даўнiцтва Вiцебскай АЭС i разгону Дзядоў 1988 году.

Спадарыня Стэфанiя вітала стварэньне БеларускагаНароднага Фронту.

У дзевяноста гадоў яна яшчэ выходзіла на сцэну ў«Памінальнай малітве» Р. Горына, «Страсьцях паАўдзею» Ул. Бутрамеева і зьзяла ў спэктаклі «Гаральд іМод».

Калі Станюты ня стала, было пачуцьцё асірацеласьці,і, прыходзячы ў тэатар на яе спэктаклі, я яшчэ доўгалавіў сябе на спадзяваньні, што вось зараз здарыццадзіва...

Стэфанія Станюта13.5.1905, Менск —6.11.2000, Менск.Пахаваная на менскіхУсходніх могілках

Упэўнены, што ня толькі ўмяне, але і ў многіх тысяч суайчыньнікаў пры згадцыпра Нацыянальны тэатар імя Янкі Купалы дый наагулпра беларускі тэатар адным зь першых выплывае з па-мяці велічнае імя — Стэфанія.

Драматург Францішак Аляхновіч, убачыўшы пятнац-цацігадовую Стэфу, адразу ацаніў яе выбітны талент іпрапанаваў выканаць галоўную ролю ў сваёй п’есе«Цені».

Яна ўпершыню выйшла на сцэну ў 1919-м у Пер-шым таварыстве беларускай драмы і камэдыі.

З 1931-га і да апошніх дзён— амаль сем дзесяцігодзь-дзяў — жыцьцё Стэфаніібыло зьвязанае з купалаў-скай трупай.

Тэатразнаўцы розныхкраінаў захоплена пісаліпра яе шматстайную твор-часьць, дзе высокі драма-тызм спалучаўся зь непаў-торнай камэдыйнасьцю,іронія — з гратэскам, яск-равая эмацыйнасьць — з за-глыбленасьцю ў псыхалё-гію...

Для нас, шараговых тэа-тралаў, Станюта была про-ста наскрозь нашай, белару-скай, іканапіснай. Хтосьцібачыў у ёй сваю маці,хтосьці — бабулю.

Блізка знаёмы з Стэфа-ніяй Станютай тэатральныкрытык Вячаслаў Ракіцкілічыць, што найлепшыя во-бразы яна стварыла ў спэк-

СтэфаніяСтанюта

275i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚274 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

лет пра Гітлера, у вынікучаго, калі прыйшлі немцы,Віцьбіч з жонкаю апынулісяў небясьпецы; як ён у гадыакупацыі ўдзельнічаў у вяр-таньні ў Полацак мошчаўСьвятой Эўфрасіньні, якіясавецкія ваяўнічыя бязбож-нікі раней паказвалі ў музэі.

З той вандроўкі ў Амэ-рыку я вярнуўся зь вялікімпакункам копіяў «Матар’-ялаў Віцебскае навуковае экспэдыцыі 1939 году». Дзя-сяткі здымкаў зьнішчаных помнікаў. Гістарычныя сьвед-чаньні з дамешкам мясцовых паданьняў. Цьвёрды по-чырк кіраўніка экспэдыцыі Юркі Віцьбіча. Гэтак сама— з націскам і надзвычай чытэльна напісаны ім лірыч-ны маніфэст нашай эміграцыі — «Мы дойдзем!»

У 1996-м Беларускі Інстытут Навукі й Мастацтва ўНью-Ёрку выпусьціў кнігу Віцьбіча «Антыбальшавіцкіяпаўстаньні і партызанская барацьба на Беларусі». За годда гэтага «Мастацкая літаратура» факсымільна перавы-дала ў Менску ягонае эсэ «Плыве з-пад сьвятое гарыНёман» — унікальны аповед пра паходжаньне болейчым пяцісот беларускіх геаграфічных назоваў.

Юрка Віцьбіч(ад нараджэньняСерафім (Георгі)Шчарбакоў)15.6.1905, Вяліж,Смаленшчына —4.1.1975, Саўт-Рывэр,штат Нью-Джэрзі, ЗША.Пахаваны на беларускіхмогілках у Саўт-Рывэры

Колькі б ні трапляла да маіхрук фатаздымкаў гэтага чалавека, кожны нараджае ўдушы водгук. У вачах Віцьбіча жывуць шляхецкая год-насьць нашчадка прыдзьвінскіх крывічоў, горкая муд-расьць гісторыка, нязломная трываласьць шматгадова-га эмігранта.

Магчыма, трохі самаўпэўнена, я думаю, што, каб лёсдазволіў спаткацца, нам не было б сумна, бо і ўваўяўленьні, і на яве мы ў розных стагодзьдзях хадзілі паадных сьцежках: да Барысавых камянёў, на паганскуюВаловую азярыну ў Полацку, па беларускіх адрасах

бунінскага Арсеньнева. Яраспытаў бы спадара Юркупра яго родны Вяліж, якіразам з сотнямі іншыхспрадвечна нашых гарадоў,мястэчак і вёсак бальшавікіадрэзалі ад беларускай

зямлі. Мне было б цікава даведацца, ці памятае ён тойдзень, калі разгарнуў часопіс «Узвышша» з сваім пер-шым апавяданьнем.

Відаць, мы ўспомнілі б і яго выдадзеныя да вайны ўБССР кнігі «Сьмерць Ірмы Лаймінг» і «Формула су-праціўленьня касьцей», ужо самі назовы якіх засьвед-чылі «небясьпечны» рух да інтэлектуалізацыі і пошукуновых мастацкіх формаў. Гаворка зайшла б і пра тое,як ужо ў эміграцыі ён ствараў літаратурнае згуртавань-не «Шыпшына» і часопіс «Зьвіняць званы СьвятойСафіі»...

Але зямны шлях Юркі Віцьбіча завяршыўся ў 70-ягады мінулага стагодзьдзя, і на маю долю засталасятолькі сустрэча зь ягонай удавой, спадарыняй Ганнай,якая ў сваёй кватэрцы ў амэрыканскім Саўт-Рывэрыапавядала мне пра тое, як працавала ў Віцебску тэле-фаністкай; як, пачуўшы машыну, на іхняй вуліцы ніхтоня спаў, бо ўначы па горадзе езьдзілі адно «варанкі»; якмуж перад вайною надрукаваў у абласной газэце памф-

ЮркаВіцьбіч

277i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚276 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

вукоўцы — дактары гіста-рычных навук Міхась Тка-чоў і Генадзь Каханоўскі —і лічаць дзясяткі іхніх ма-ладзейшых калегаў.

Маё асабістае знаёмствазь Мікалаем Мікалаевічамадбылося ў 1986-м, калі ёнужо быў безнадзейна хворы.На ложку ў маскоўскай ква-тэры вучонага ляжалі сьве-жыя нумары «ЛіМу» зь пер-шымі вострымі публікацы-ямі пра становішча і лёс бе-ларускай мовы й культуры.Гаспадару было цяжка гава-рыць, але ў той кароткі візыт ён пасьпеў прадыктавацьмне ліст у Браслаў: за некалькі тыдняў да хваробы Ўлаш-чык знайшоў у Яраслаўлі павятовы браслаўскі архіў, якібыў вывезены ў глыбіню Расеі падчас Першай усясь-ветнай вайны і які, вядома, ніхто і не зьбіраўся вяртацьзаконным уладальнікам.

Ён заставаўся гісторыкам да канца.Мікола Ўлашчык быў адзіным у сьвеце чалавекам,

які ня толькі чытаў, але вольна гаварыў і пісаў на стара-беларускай мове. Часам я ўяўляю, як ён мог бы гута-рыць з Францішкам Скарынам і Лявом Сапегам.

Мікола Ўлашчык14.2.1906, в. Віцкаўшчына,цяпер Дзяржынскі раён —14.11.1986, Масква,Расея.Перапахаваны на менскіхЧыжоўскіх могілках

«Беларускі Гэрадот» — такназывае яго гісторык і грамадзкі дзеяч Алег Трусаў, і яня бачу ў гэтых словах аніякага перабольшаньня.

Міколу Ўлашчыку (як, зрэшты, і амаль кожнаму бе-ларускаму дзеячу таго часу і такога маштабу) было на-канавана прайсьці праз мноства выпрабаваньняў. Наягоным шляху былі беспадстаўныя абвінавачаньні, ча-тыры арышты, лягеры і высылкі.

Аднаго разу паміж маладым вучоным-гісторыкам,нядаўнім выпускніком БДУ, і сьледчым НКВД адбыла-ся размова, якая выглядае сымбалічнай. На допыце

Ўлашчык папрасіў перадацьу камэру ягоныя работы.«Міл-чалавек, — шчыра за-рагатаў сьледчы, — ды тваеработы ўжо ніколі нікомуне спатрэбяцца!»

Але сама Гісторыя, якойусё жыцьцё служыў Мікола Ўлашчык, распарадзіласяіначай.

Вызваліўшыся з ГУЛАГу і працуючы ў Інстытуцегісторыі АН СССР, ён неаднаразова рабіў спробы вяр-нуцца ў Беларусь. Супраць нязьменна паўставаў шмат-гадовы загадчык катэдры гісторыі БССР Белдзярж-унівэрсытэту Лаўрэнці Абэцэдарскі, які ў патрэбнымомант даставаў з сэйфа дасье на калегу і апанэнта, што,адрозна ад Абэцэдарскага, ніколі не лічыў мінулага Бе-ларусі часткаю гісторыі Расеі.

Аднак і жывучы ў Маскве, Улашчык здолеў зрабіццавядучым беларускім археографам, укласьці і адрэдага-ваць два тамы беларускіх летапісаў, напісаць свае наву-ковыя манаграфіі і ўнікальную кнігу «Была такая вёс-ка», што стала своеасаблівай энцыкляпэдыяй жыцьцябеларускіх сялянаў на пачатку XX стагодзьдзя і ўвадна-час — помнікам вёсцы Віцкаўшчына пад Койданавам,малой радзіме аўтара.

Сваім настаўнікам яго лічылі нашы знакамітыя на-

МіколаЎлашчык

279i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚278 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

ларуская Энцыкляпэдыядружна пашыраюць «дэзу»,паведамляючы, што зборнікСяргея Новіка-Пеюна«Песьні з-за кратаў» за-стаўся ў рукапісе. Насамрэчгэтая ўнікальная, амаль цал-кам напісаная ў няволі кнігапабачыла сьвет у выдавецтве«Мастацкая літаратура» ў1993 годзе, і аўтар яшчэпасьпеў падпісаць мне яесваім непаўторным бісэр-ным почыркам, які быў,відаць, вынікам аднолькавай нястачы паперы ў самыхрозных турмах, дзе ён сядзеў за Беларусь.

Новік-Пяюн напісаў болей за сто песьняў. Далёка някожны з калегаў Сяргея Міхайлавіча мог бы пахваліцца,што хоць адна зь іхніх песьняў стала народнай яшчэпры жыцьці аўтара. Новік-Пяюн падараваў нам такіхцэлыя дзьве — «Над Шчарай» («Слонімскі вальс») і зга-даныя ўжо «Зорачкі». Вы, пэўна ж, таксама памятаецеіх шчымлівую мэлёдыю:

Ўночы зорачкі прыветліва мігцяць,Быццам зь неба на мяне яны глядзяць...Што чуваць, скажэце, зорачкі, вы мнеЎ маёй роднай ды далёкай старане?..

Сяргей Новік-Пяюн(ад нараджэньня Новік)27.8.1906, в. Лявонавічы,цяпер Нясьвіскі раён —26.8.1994, Менск.Пахаваны ў в. Лявонавічы

Пераехаўшы з Полацку ўМенск, я нечакана даведаўся, што наняў кватэру побачз домам, дзе жыў аўтар адной з маіх найулюбёнейшыхпесьняў.

Песьня, якую я ўпершыню пачуў у выкананьні паэ-та i барда Сержука Сокалава-Воюша, а затым беларус-кага сьпевака з Амэрыкi — Данчыка, называлася «Зо-рачкі», а яе аўтарам быў Сяргей Новік-Пяюн.

Праз пару дзён я ўжо разглядаўся ў ягонай падоб-най да музэю аднапакаёўцы з кніжнымі рарытэтамі,карцінамі Пётры Сергіевіча і нотнымі сшыткамі Рыго-

ра Шырмы. Увішны вясёла-вокі ўладальнік усяго гэтагабагацьця тым часам разыг-рываў сваю, як потым вы-явілася, традыцыйную прынечым першым візыцесцэнку. «Сядай, сядай дара-жэнькі». Госьць сядаў, а га-спадар, якому тады даўно

ўжо ішоў дзявяты дзясятак, працягваў стаяць. Візытант,натуральна, прасіў прысесьці і самога Сяргея Міхай-лавіча. І тады той жыцьцярадасна адказваў: «А я, дара-жэнькі, ужо наседзеўся. Сядзеў пры ўсіх: пры паляках,пры немцах, пры саветах...»

Усё было праўда. За палякамі яго высылалі й кідаліза краты за стварэньне ў родных Лявонавічах беларус-кай бібліятэкі, нелегальнай школы, тэатральнага гурт-ка і народнага хору (які, дарэчы, існуе й сёньня). Нацы-сты кінулі Новіка-Пеюна ў Калдычэўскі лягер сьмерціза сувязь з партызанамі. Савецкі суд у 1945-м адмераўпаэту дзесяць гадоў Калымы за мітычнае супрацоўніцтваз акупантамі...

Ён усё вытрымаў, захаваўшы і своеасаблівае пачуць-цё гумару, і, я сказаў бы, эпікурэйскае стаўленьне дажыцьця, і нязводную веру ў сьветлую зорку Айчыны

Энцыкляпэдыя гісторыі Беларусі і ўнівэрсальная Бе-

СяргейНовік-Пяюн

281i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚280 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

дарэчы, прывяло імкненьне паглыбіць веды, кабнапісаць раман пра Кастуся Каліноўскага.

У 1930-м яна выйшла замуж і паехала ўсьлед за сваімабраньнікам у Маскву. Падчас яжоўшчыны мужДамінік, унук паўстанца-каліноўца, быў высланы наКалыму. Каб пазьбегнуць арышту, будучая пісьменьніцавяртаецца ў Беларусь.

Потым была выкладчыцкая праца (1942—1944) уНаваградзкай настаўніцкай сэмінарыі, лягер для пера-мешчаных асобаў і вайсковы транспартны карабель, наякім яна дабралася да берагоў ЗША. Там стала жонкаювядомага літаратара, гісторыка і грамадзкага дзеячаАўгена Калубовіча (Каханоўскага).

Пачынаючы з 1950-х у друку ўсё часьцей зьяўляюц-ца ўспаміны, апавяданьні й аповесьці, падпісаныя: Аляк-сандра Саковіч. Галоўная іх тэма — лёс Беларусі і бела-русаў у гады сталіншчыны і Другой усясьветнай вайны.

Я здымаю з паліцы том яе выбранай прозы «Ў по-шуках праўды», выдадзены ў Нью-Ёрку, перачытваюаўтограф, пакінуты цьвёрдай упэўненай рукою на са-мым парозе свайго 90-годзьдзя, гляджу на партрэт пры-гажуні зь белымi каралямi і на момант шкадую, што,паступаючы на гістфак БДУ, спазьніўся на цэлыя пяць-дзясят гадоў.

Аляксандра Саковіч(ад нараджэньня ІнаРытар, у замужжы —Каханоўская)27.12.1906, Адэса,Украіна —8.1.1997, Кліўлэнд,штат Агаё, ЗША.Пахаваная на беларускайчастцы клiўлэндзкіхмогілак Рывэрсайд

Само неба наканавала бела-рускім жанчынам жыць доўга. Асабліва пісьменьніцам.І асабліва — нібы сплачваючы доўг за ростань з Радзімай— тым, хто апынуўся за межамі краіны-мроі, назва якой— Беларусь.

Нашымі зусім блізкімі сучасьніцамі былі народжа-ныя яшчэ ў пазамінулым стагодзьдзі вільнянка ЗоськаВерас і «масквічка» Канстанцыя Буйла. Крыху не дажы-ла да свайго 95-годзьдзя ў доме на беразе Антарыё На-тальля Арсеньнева...

Далікатна кажучы, невялікая розьніца ў гадах тымня менш дазволіла мне тра-піць у адну часавую «капсу-лу» і зь яшчэ нядаўняй жы-харкай амэрыканскагаКліўлэнду Аляксандрай Са-ковіч.

Седзячы ў яе за па-бела-руску багатым сталом, мывысьветлілі, што абое былізнаёмыя з гісторыкам Мі-колам Улашчыкам, а ў яеродных бацькоўскіх Ярэ-мічах на Наваградчыне явудзіў рыбу, калі плыў зьсябрамі ад вытокаў Нёмануда Балтыкі.

Мы з гаспадыняю ву-чыліся на адным гістарыч-ным факультэце БДУ;праўда, яна — у славутыхУладзімера Пічэты, Мітра-фана Доўнар-Запольскага іЎсевалада Ігнатоўскага, а я— таксама ў славутага, аленаадварот, Лаўрэнція Абэ-цэдарскага. На гістфак яе,

АляксандраСаковіч

283i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚282 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

тацтва ў ЗША, амаль дваццаць гадоў нязьменна ўзна-чальваў нью-ёрскі «Беларус».

Галоўнае месца ў велізарнай бібліяграфіі артыкулаўі дасьледаваньняў Станіслава Станкевіча належыць яго-ным выдадзеным на эміграцыі кнігам «Беларуская пад-савецкая літаратура першай палавіны 1960-х гадоў» і«Янка Купала. На 100-я ўгодкі ад нараджэньня».

Якія новыя таленты народзяцца ў Арлянятах?

Станіслаў Станкевіч23.2.1907, в. Арляняты,цяпер Смаргонскі раён —6.11.1980, Нью-Ёрк, ЗША.Пахаваны на беларускіхмогілках у Іст-Брансўіку,штат Нью-Джэрзі

Станіслаў Станкевіч з жонкай Зінаідай і дачкой Раісай. 1940-я

Калі сярод нашых гарадоўнайбольшую колькасьць выбітных асобаў даў краінеПолацак, дык сярод вёсак такое першынство належыць,відаць, смаргонскай вёсцы з крылатай назваю Арляня-ты.

Там пачаліся зямныя дарогі змагара й пакутніка заверу і нацыю ксяндза Адама Станкевіча, палітыка йвучонага Янкі Станкевіча, выдаўца і паэта СтанкевічаСтаніслава Лявонавіча, а таксама яшчэ аднаго ўладаль-ніка гэтага змагарскага прозьвішча, вядомага дзеячанашай эміграцыі, гадаванца Віленскай беларускай гім-

назіі й Віленскага ўнівэрсы-тэту Станкевіча СтаніславаЯзэпавіча.

У гады Другой усясьвет-най вайны Станіслаў быўсярод тых, хто імкнуўся ска-рыстаць новыя гістарычныя

абставіны ў інтарэсах беларускай справы, што й абу-мовіла разьвітаньне з роднай зямлёю — назаўсёды.

Але ён казаў, што нельга пазбавіць Беларусі таго, укаго яна ў душы.

Выхаванцы Беларускай гімназіі імя Янкі Купалы ўНямеччыне яшчэ памятаюць чытаныя спадаром Стан-кевічам таленавітыя лекцыі з нацыянальнай літарату-ры, а даўнія слухачы Радыё Свабода — ягоныя перада-чы зь Мюнхэну. Там Станкевіч доўгі час рэдагаваў най-буйнейшую тагачасную газэту беларускіх эмігрантаў«Бацькаўшчына», засьведчыўшы на яе бачынах сваепубліцыстычныя здольнасьці й талент літаратуразнаўцы.Пры газэце было аднайменнае выдавецтва, дзе разамзь дзясяткамі іншых кнігаў выйшлі забароненыя ў БССРКупалавы «Тутэйшыя», якіх мы праўдамі й няпраўдаміздабылі на пачатку яшчэ васьмідзясятых і, «межджупрочым», развучылі амаль па ролях.

Станкевіч меў смак да рэдактарскай працы. Ён рэ-дагаваў «Запісы» Беларускага Інстытуту Навукі й Мас-

СтаніслаўСтанкевіч

285i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚284 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

на тры гады мужа. Натальлю не друкуюць, не бяруцьна працу, змушаюць даведацца, што такое голад. Неўза-баве пераехаўшы ў Маскву, яна назаўсёды пакідае дру-кавацца.

У Маскве Вішнеўская знаёміцца з студэнтам літара-турнага факультэту МДУ паэтам Алесем Звонакам. «За-думенная, з блакітнымі вачыма і залатымі косамі, паўна-ватая і рослая, спакойная і разважлівая Наташа празьнекалькі гадоў стала маёй жонкай», — напіша ён пазь-ней ува ўспамінах.

Увосень 1936-га забралі і другога мужа. Паэтку так-сама ўзялі ў «распрацоўку». Пасьля адседкі яна сустрэ-ла маладзенькага турэмнага сьледчага, які, зачараваныпрыгажосьцю нядаўняй зьняволенай, шапнуў, каб хут-чэй куды-небудзь выяжджала, бо рыхтуецца новая хва-ля арыштаў.

Але яна яшчэ не разьвіталася з надзеямі на ціхаечалавечае шчасьце і, апынуўшыся ў перадваенныя гадыў Ленінградзе, выйшла там замуж за беларускага паэтаі кінакрытыка Янку Бобрыка: відаць, хацела, каб Бела-русь была зь ёю заўсёды ня толькі ў сэрцы, але і ў сям’і.У 1942-м трэці муж памрэ ад блякаднага голаду.

Натальля пражыве яшчэ доўгае жыцьцё: будзе пра-цаваць у бібліятэцы, каб быць з кнігамі; выхавае двухпрыёмных сыноў — дзятдомаўскіх хлопцаў, якія ста-нуць капітанамі далёкага плаваньня...

«За якія грахі мы трапілі ў гэты страшны млын?!І як жа стала магчыма на ўвесь голас сказаць пра гэта?»— пісала яна пры канцы васьмідзясятых паэту СяргеюГрахоўскаму.

Натальля Вішнеўская3.5.1907, Коўна, Літва —3.5.1989, Ленінград,цяпер Санкт-Пецярбург,Расея

Усё жыцьцё яна марылапра Беларусь, але так і не адважылася вярнуцца туды,дзе зламалі лёсы большасьці блізкіх людзей, дзе ката-валі й «ліквідоўвалі» яе настаўнікаў, сяброў, калегаў...

Натальля Вішнеўская была натураю адоранай і ар-тыстычнай. Ужо ў адзінаццаць гадоў яна кіравалашкольным тэатрам.

Аднакурсьнікаў зь Белпэдтэхнікуму ўражвала сьве-жымі фарбамі строфаў, у якіх вынырваў з «залатых хма-раў» месяц, адляталі ў вырай «у імглістай белі» журавы,«рассыпаліся каралі журавін у мшыстай далі». Адна-

курсьнікамі гэтымі былі няхто-небудзь, а будучыяслынныя лiтаратары й наву-коўцы Антон Адамовіч, Пя-тро Глебка, Максім Лужа-нін... Празь безьліч гадоў усваіх мэмуарах яны будуцьпісаць пра яе — сьветлава-лосую, гожую, празь яшчэдзіцячыя вершаваныя спро-бы прыкмечаную ЯкубамКоласам.

Яна ўступіла ў літаратур-на-мастацкае аб’яднаньне«Маладняк», цікава надру-кавалася ў калектыўным па-этычным зборніку, выйшлазамуж за сакратара аб’яд-наньня Алеся Дудара.

Але яе рука, нібы паднечую дыктоўку, выводзіла радкі, у якія самой не хаце-лася верыць — пра жыцьцё, што «ў віхурах дагарыць ізгасьне, і сплывуць надзеі воскам у небыцьцё». Між тымяны, гэтыя радкі, вешчавалі лёс.

У 1928-м за ненадрукаваны верш «Пасеклі край нашпапалам», які хадзіў у рукапісах, арыштавалі і выслалі

НатальляВішнеўская

287i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚286 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

адпаведна — палякам з паходжаньня й перакананьняў,Барыс абвясьціў на судзе, што «адчувае сябе беларусам».(Пэўнае дачыненьне да беларускіх справаў меў бацькападсуднага Сапрон, які займаўся вэрбоўкаю добраах-вотнікаў у створаную з ініцыятывы Беларускай вайско-вай камісіі падпольную арганізацыю «Зялёны Дуб».)

Гісторык Ніна Стужынская лічыць учынак Кавэрдысвоеасаблівым адказам-выклікам, з аднаго боку, на сла-басьць і адсутнасьць адзінства беларускіх антысавецкіхсілаў, а з другога — на практыку тагачасных польскіхуладаў абвінавачваць беларускую апазыцыю ў сымпа-тыях да бальшавіцкага рэжыму.

Не зважаючы на тое, што Кавэрду абаранялі славу-тыя польскія адвакаты, ён атрымаў пажыцьцёвае зьня-воленьне. Амністыя скараціла тэрмін да дзесяці гадоў.У 1931-м эўрапейскія газэты паведамілі, што пасьлячатырохгадовага зьняволеньня Барыс Кавэрда ў станедэпрэсіі перарэзаў сабе вены, але быў выратаваны.

Пасьля вызваленьня з турмы тэрарыст жыў у Юга-славіі і Польшчы. Канец Другой усясьветнай вайны зась-пеў яго ў княстве Ліхтэнштайн, што не выдавала са-вецкім уладам нікога з былых грамадзянаў як СССР,так і іншых усходнеэўрапейскіх краінаў. Пазьней Ка-вэрда выехаў у ЗША, дзе доўгі час супрацоўнічаў зэміграцыйнай прэсай — найбольш актыўна з газэтай«Новое Русское Слово». Цікава, што з блізкімі пра сваёмінулае ён ніколі не раз-маўляў, аднак пры гэтымпакінуў надзвычай падра-бязныя, амаль пахвілінныяўспаміны пра тэракт, штона некалькі дзён зрабіў яго-нае імя вядомым усямусьвету.

Днямі я згадваў яго лёс,ідучы полацкай вуліцай імяВойкава.

Барыс Кавэрда21.8.1907, Віленшчына —18.2.1987, Адэлфі,штат Мэрылэнд, ЗША.Пахаваны на расейскіхмогілках Новадзівееўскагаманастыра,штат Нью-Ёрк

7 чэрвеня 1927 году на Вар-шаўскім вакзале прагучалі стрэлы, якія азваліся на ста-ронках усёй эўрапейскай прэсы. Беларус Барыс Кавэр-да сьмяротна параніў паўнамоцнага прадстаўніка СССРу Польшчы Пятра Войкава, які на Захадзе быў вядомыяк непасрэдны ўдзельнік расстрэлу сям’і расейскагаімпэратара Мікалая ІІ. (Калі саветы спрабавалі накіра-ваць Войкава пасланьнікам у Канаду, яму адмовілі ў аг-рэмане, афіцыйна назваўшы «царазабойцам».)

Паседжаньні польскага Надзвычайнага суду супра-ваджаліся дэманстрацыяй непрыхаванай сымпатыі

публікі да зусім маладогападсуднага, якому яшчэ няспоўнілася і дваццаці гадоў.У прысутнасьці дамаў з бу-кетамі кветак і сотні жур-налістаў былы навучэнецВіленскай беларускай гім-назіі і супрацоўнік тыд-нёвіка «Беларускае слова»Кавэрда заявіў: «Прызнаю,што забіў Войкава, але віна-ватым сябе не лічу. Я заст-рэліў Войкава за ўсё тое,што зьдзейсьнілі бальшавікіў Расеі, — за мільёны лю-дзей...»

Барысава маці Ганна, за-гадчыца сірочага прытулку ўВільні, сьведчыла, што калісям’я жыла ў эвакуацыі ў

Самарскай губэрні, сына перасьледавалі як «буржуаз-нае дзіця». Бальшавікі зруйнавалі школу, дзе вучыўсяБарыс, і царкву, якую наведвалі Кавэрды. ЧК расстра-ляла Барысавага стрыечнага брата і шмат знаёмых...

Насуперак спробам расейскай эміграцыі і польскайпрэсы паказаць Кавэрду расейскім патрыётам альбо —

БарысКавэрда

289i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚288 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

У 1948-м ён рэарганізаваў гэты рух у БеларускуюВызвольную Армію, вядомую таксама як арганізацыя«Чорны Кот», а пазьней пераправiў значную частку сваiхпаплечнiкаў у Заходнюю Эўропу.

Дасьледнік тых падзеяў Сяргей Ёрш называе Вітуш-ку адзіным з кіраўнікоў нацыянальных антысавецкіхрухаў у СССР, які выжыў у партызанцы і здолеў заха-вацца ад савецкіх агентаў на Захадзе.

Больш за тое, ёсьць вартыя даверу зьвесткі, што падчужым прозьвішчам ён у пяцiдзясятыя — сямідзяся-тыя гады неаднаразова наведваў Беларусь, у тым лiкуМенск і Вільню.

Легендарны генэрал, пакiнуўшы яшчэ ненадрукава-ныя ўспамiны, памёр у адным з альпійскіх санаторыяўна дзевяноста дзявятым годзе жыцьця. Мара ўбачыцьвольную Беларусь перайш-ла ў спадчыну да ягонагасына. Міхал Вітушка

5.11.1907, Нясьвіж —27.4.2006, Нямеччына

Менскі гарадзкі тэатар перад адкрыцьцём Другога Ўсебеларускагазьезду, удзельнікам якога быў Міхал Вітушка. 27 чэрвеня 1944

За савецкім часам цэнзуразабараняла згадваць антысавецкі збройны Супраціў уБеларусі пасьля Другой усясьветнай вайны.

Мы глядзелі фільмы й чыталі кнігі, дзе выкрывалісябандэраўцы або прыбалтыйскія «лясныя браты», якіяскрозь былі нелюдзямі ці, у лепшым разе, наiўнымi пад-манутымі маладзёнамі.

У БССР жа ў тыя гады нібыта шчасьлiва панавалі спа-кой і натхнёнае будаўніцтва сьветлае камунiстычнае бу-дучыні.

Насамрэч было іначай: Беларусь таксама змагаласяй мела сваіх герояў, імёныякіх насуперак забаронам iзамоўчваньню вяртаюцца ўнашую памяць. Найадмет-нейшы зь іх — генэралМіхал Вітушка.

Выхаванец Віленскай бе-ларускай гімназіі, Праскайі Варшаўскай палітэхнікі, угады вайны ён ствараў Бела-рускую службу парадку наМагілеўшчыне, Смален-шчыне й Браншчыне. Сяб-ра ЦК Беларускай неза-лежніцкай партыі іўдзельнік Другога Ўсебела-рускага зьезду, Вітушка быўсярод арганізатараў пляна-ванага, як мяркуюць нека-торыя гісторыкі, антыня-мецкага паўстаньня з мэ-

таю абвяшчэньня незалежнай Беларускай Народнай Рэ-спублікі.

Да канца пяцідзясятых гадоў Міхал Вітушка, якогаафіцыйна абвясьцілі забітым яшчэ ў 1945-м, узначаль-ваў беларускі збройны Супраціў.

МіхалВітушка

291i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚290 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

таюцца як зьлева направа,так і наадварот. Кшталтувось гэтага, які ў духу часухочацца ўмоўна назваць«тэрарысцкім»:

Я — сіла. Маліся!Міла палімТонкі кнот...

Ён не хаваўся ў свой паэ-тычны сьвет, як у вежу з сла-новай косьці: быў адным ззаснавальнікаў БеларускагаІнстытуту Навукі й Мас-тацтва ў Нью-Ёрку, рэдага-ваў часопіс «Конадні».

У ягоную магілу сын Ігарпаклаў, відаць, найдаражэй-шую для бацькі кнігу —«Сны і мары» (1975). Наягоным помніку ў Іст-Брансўіку разам з Пагоняювыбітыя ажно чатыры вер-шы.

Яго творы пачалі зьяўляцца ў нашай пэрыёдыцы зканца васьмідзясятых, але сапраўднае вяртаньне Рыго-ра Крушыны на Бацькаўшчыну адбылося толькі ў на-шым стагодзьдзі, калі ў сэрыі «Беларускі кнігазбор»выйшаў ёмісты том выбраных твораў.

Я прывітаю дзень чаканы,Калі спаткаю позірк твойЗ усьмешкай цёплай, край каханы...

Рыгор Крушына(ад нараджэньня Казак)3.12.1907,в. Бязьверхавічы,цяпер Слуцкі раён —27.3.1979, Вашынгтон,ЗША.Пахаваны на беларускіхмогілках у Іст-Брансўіку,штат Нью-Джэрзі

Ён стаў першым беларускімпісьменьнікам, прынятым у Міжнародны ПЭН-клюб(1966).

Дзеля гэтага Рыгор Крушына мусіў пакінуць Радзіму,апынуцца на Захадзе, трапіць у лягер для перамешча-ных асобаў, вытрымаць безьліч выпрабаваньняўэмігранцкага жыцьця. Вядома, усё гэта ён прайшоў няз мэтаю атрымаць пасьведчаньне сябра ПЭНу...

У лістападзе 1920-га трынаццацігадовы Рыгорка зьяшчэ меншым братам Колем раскідваў па вёсках і мя-стэчках улёткі з заклікамі Рады Случчыны да паўстань-

ня. Празь пяць гадоў ОГПУвырашыць бліжэй прыгле-дзецца да братоў у сувязі зсправаю падпольнай арга-нізацыі Юр’я Лістапада.

Аднак студэнт Белпэд-тэхнікуму Казак хутка вый-

дзе на волю і вернецца да ўлюбёнага занятку — літара-турных практыкаваньняў, якія прывядуць яго ў «Ма-ладняк» і зробяць аўтарам двух зборнікаў вершаў на даз-воленыя тэмы і з адпаведным патасам — «Разгон» і«Паэзія чырвонаармейца». «Браў разгон я — не былоразгону / Не гучэла слова навіной», — напіша ён пратыя свае опусы ўжо за акіянам. Кніга «Лебедзь чорная»,зь якой сапраўды пачаўся паэт Крушына, выйшла ў1947-м у лягеры ў Заходняй Нямеччыне.

Слухачы Радыё Свабода зь вялікім стажам, магчыма,памятаюць голас Кастуся Рамановіча. Пад гэтымпсэўданімам у пяцідзясятыя — шасьцідзясятыя гадывыходзіў у этэр Казак-Крушына.

З кожным годам набіраўся ўпэўненасьці й адмет-насьці і ягоны паэтычны голас, багата аздоблены мэта-фарамі, алітэрацыямі, вытанчанымі рыфмамі і арыгіна-льнымі рытмамі. Натхнёна экспэрымэнтуючы з фор-маю, ён пісаў бліскучыя рандо, тэрцыны, канцоны, віля-нэлі, туюгі, паліндромы — вершы, якія аднолькава чы-

РыгорКрушына

293i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚292 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

тоў, не з Масквы, а з Кан-стантынопалю, а таму Бела-руская аўтакефалія мусіцьзнаходзіцца ўва ўлоньніЎсяленскага Канстантыно-пальскага патрыярха.

Жывучы ў ЗША, айцецМікалай працягваў сваёсьвятарскае служэньне: уз-начальваў прыход СьвятойЭўфрасіньні ў адным з цэн-траў нашай эміграцыі ў Но-вым Сьвеце — горадзеСаўт-Рывэры, выдаваў ча-сопіс «Царкоўны Сьветач».Цягам некалькіх гадоў удзень абвяшчэньня неза-лежнасьці БНР Лапіцкі чы-таў у Кангрэсе ЗША прысьвечаную гэтай падзеі малітву.

Найлепшым помнікам ахвярнаму сьвятару сталасявыдадзеная ў 2006-м Беларускім Інстытутам Навукі йМастацтва ў Нью-Ёрку і Інстытутам славістыкі Поль-скай Акадэміі навук кніга «Мікалай Лапіцкі. У слу-жэньні Богу і Беларусі».

Гэты фаліянт выйшаўпры чынным удзеле дачкіайца Мікалая Лёлі й сынаЖоржа, якія нядаўна,больш чым праз шэсьцьдзесяцігодзьдзяў пасьля рас-станьня зь зямлёю бацькоў,наведалі Радзіму і ўразілімяне як сваёй выдатнай бе-ларускай моваю, так і шчы-рай вераю ў Бога і будучуюэўрапейскую Беларусь.

Мікалай Лапіцкі13.12.1907, в. Грэлікі,цяпер Вялейскі раён —8.8.1976, Беларускіадпачынкавы цэнтар«Бэлэр-Менск»,штат Нью-Ёрк, ЗША.Пахаваны на беларускіхмогілках у Саўт-Рывэры,штат Нью-Джэрзі

«Кожны народ павіненмець сваю Царкву, інакш ён ніколі ня будзе суб’ектамміжнародных дачыненьняў ды астанецца аб’ектамміжнароднага гандлю». Так завострана й дакладна гэ-тую думку мог сфармуляваць толькі беларускі сьвятар,што валодаў такімі грунтоўнымі гістарычнымі ведамі,як айцец Мікалай Лапіцкі.

У ліпені 1934-га, атрымаўшы дыплём багаслоўскагафакультэту Варшаўскага ўнівэрсытэту, ён быў рукапа-кладзены ў сан і прызначаны на першы прыход у Аш-мяны. Неўзабаве айцец Мікалай бліскуча абараніў

магістарскую працу на тэму«Праваслаўе ў Вялікім Кня-стве Літоўскім за часоў па-наваньня Ўладыслава Ягай-лы». Беларуская мова і пат-рыятычныя казаньні мала-дога адукаванага сьвятара

вельмі хутка заўважылі царкоўныя й сьвецкія ўлады.Лапіцкі мусіў ехаць да новага месца службы — у глу-хую вёску Сьцяфанпольле на Дзісеншчыне.

У гады вайны ён займаецца пошукам і вызвалень-нем з канцлягераў ваеннапалонных беларусаў, сам трап-ляе ў рукі СД, а вярнуўшыся на волю, далучаецца даадбудовы Беларускай праваслаўнай царквы. Пасьляаўтакефальнага царкоўнага сабору 1942 году Лапіцкагапрызначылі настаяцелем менскай Чыгуначнай царквы,якую старыя менчукі і цяпер згадваюць добрым сло-вам — як і сьвятара, што ў нялюдзкі час знаходзіў длякожнага слова спагады й падтрымкі.

Па вайне айцец Мікалай разам зь Беларускім цар-коўным камітэтам склікаў у Рэгенсбургу зьезд духавен-ства і вернікаў з заходніх акупацыйных зонаў Нямеч-чыны. Зьезд катэгарычна выступіў супраць уваходу бе-ларускіх япіскапаў у склад Расейскай зарубежнай цар-квы. Лапіцкі, дарэчы, заўсёды падкрэсьліваў, што хры-сьціянства прыйшло на нашыя землі ня з Кіева і, пага-

МікалайЛапіцкі

295i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚294 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

кага ордэну, а эўхарысткіяшчэ трывалі: спачатку ле-гальна, а потым, калі забралііх законны дом — таемна.

У 1949-м па колішняйЗаходняй Беларусі прака-цілася хваля арыштаў ка-таліцкіх сьвятароў. Некато-рыя здолелі схавацца ў ля-сах, на далёкіх хутарах.Іхняй ратавальніцай сталамаці Апалёнія, якая ў жа-брачым адзеньні штодняпраходзіла не адзін дзясятаккілямэтраў, прыносячыксяндзам ежу і навіны.

Навіны былі горкія. У за-чыненых касьцёлах калгаснае начальства ў лепшым разерабіла клюбы, а найчасьцей — сховішчы, а то й хлявы.Забраныя гэбістамі сьвятары атрымлівалі доўгіятэрміны ў сібірскіх канцлягерах. Бог даў Апалёніі сілырупіцца і пра іх. Адмаўляючыся ад самага неабходнага,не дазваляючы сабе нават белага хлеба, сёстры-эўха-рысткі адправілі вязьням ГУЛАГу сотні пасылак. Сяродтых, пра каго клапацілася маці Апалёнія, быў і засу-джаны на 25 гадоў былы генэрал Ордэну марыянаў Ан-дрэй Цікота.

Яна дажыла да больш сьветлага часу. Бог паклікаў яеда сябе ў дзевяноста адзін год. На пахаваньні з вуснаўбеларускіх сьвятароў гучалісловы: «У кагосьці ёсьцьмаці Тэрэза з Калькуты. Унас жа ёсьць маці Апалё-нія».

Апалёнія Пяткун26.1.1908, Краслава,цяпер Латвія —9.4.1999, Вільня.Пахаваная ў Друi,Браслаўскi раён

У людзей, надзеленых ду-хоўнай свабодай, адабраць яе немагчыма. А калі да гэ-тае свабоды дададзена глыбокая й шчырая вера, чала-век робіцца непераможным у самых нечалавечых вы-прабаваньнях.

Пры канцы 1920-х Апалёнія Пяткун стала сястройкаталіцкага Ордэну эўхарыстак. Разам з адноўленымОрдэнам марыянаў яму было наканавана пакінуць угісторыі царквы ў Беларусі не адну гераічную старонку.

Яе накіравалі ў школу кравецтва і хатняй гаспадаркі.Апалёніі думалася, што цяпер праз усё жыцьцё ёй да-

вядзецца шыць літургічныяшаты ды аздабляць касьцё-лы. Аднак Усявышні даў ёйіншую місію — змагацца засамо існаваньне Касьцёлу.

Увосень 1941-га яна бы-ла ў ліку сясьцёр-эўхарыс-

так, якія распачалі сваё служэньне ў Росіцы, што наДрысеншчыне, там, дзе пазьней пайшлі ў неба айцы-марыяне Антоні Ляшчэвіч і Юры Кашыра, спаленыянацысцкімі карнікамі разам з сваімі вернікамі. Якраз утыя бязьлітасныя гады Апалёнія Пяткун узначаліла бе-ларускую супольнасьць эўхарыстак.

Па вайне савецкая ўлада ўзнавіла перасьлед сьвята-роў і вернікаў. Каб запабегчы рэпрэсіяў, у Ордэне на-радзілася ідэя пераезду ў Польшчу. Сёстры чакалі, якуспрыме гэта маці Апалёнія. Адчуваючы, што службана беларускай зямлі набывае цяпер сэнс апостальства,яна вырашыла застацца.

Аднойчы яна праводзіла групу сясьцёр на станцыю.Тыя клікалі з сабой, у вагоне было вольнае месца. Якпотым прызнавалася Апалёнія, шукаючы падтрымкі,апрача малітвы, яна абняла прыстанцыйную бярэзінкуі назаўтра вярнулася да сясьцёр у Друю.

Пацягнуліся бясконцыя месяцы няроўнага змагань-ня з уладамі. У Беларусі ўжо не было ніводнага манас-

АпалёніяПяткун

297i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚296 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

Дачка беларускі і рабочага-чыгуначніка родам зьНямеччыны, прозьвішча якога яна захавала і ў замуж-жы, спадарыня Пфляўмбаўм стала адной з найцікавей-шых беларускіх паэтак ХХ стагодзьдзя, якую літарату-разнаўцы параўноўваюць з славутай амэрыканкай ЭміліДыкінсан. Відаць, было б неабачліва сьцьвярджаць, штоняпросты лёс не спрыяў гэтаму. Мо якраз наадварот:выпрабаваньні й нягоды пераплаўляліся ў радкі высо-кае пробы?

Мела ты ўсяго нароўні:Зьдзекаў, скруты, жменьку шчасьця,Але скрозь жыла варожасьць,І магла ты зноў упасьці...

Ды ўтрымалася, — на рукіПадхапілі людзі з сэрцам,І падслухала я згукі,Што бываюць перад сьмерцю...

У 1933-м яна, прадаўшы, каб набыць чыгуначныквіток, уласную бібліятэку, паехала ўсьлед за асуджа-ным на два гады мужам у сібірскі Марыінск. Жывучыпасьля Сібіры ў Маскве, бо шлях у Беларусь быў закры-ты, Яўгенія ў вайну была байцом супрацьпаветранайабароны.

Яе творчы партрэт будзе няпоўным, калі не сказаць,што спадарыня Пфляўмбаўм шмат перакладала: з ангель-скай — Байрана і Джэка Лондана, з расейскай — прозуі драматургію Чэхава і Горкага... Калі вам давядзеццачытаць беларускія пераклады гэтых аўтараў, дзе ў якасьціперакладчыка фігуруе Мак-сім Лужанін, ня верце. Шка-да, што я не пасьпеў запы-тацца ў старога, што змуша-ла яго ўсё жыцьцё прысвой-ваць сабе таленавітыя жон-чыны пераклады.

Яўгенія Пфляўмбаўм1.11.1908, Менск —13.1.1996, Менск.Пахаваная на могілках ув. Паперня, Менскі раён

Habent sua fata libeli — ікнігі маюць свой лёс. Лёс адной зь яе нешматлікіх кнігаўспачатку складаўся зусім непамысна.

Аднойчы ўвечары паэт Аркадзь Куляшоў добра ся-дзеў з калегам Максімам Лужаніным у гародчыку налецішчы ў апошняга. З дому раптам выйшла гаспадыняз цэлым абярэмкам нейкіх папераў і нататнікаў.

— Ты куды? — пацікавіўся Лужанін.— Да суседзяў, — кіўнула жонка на плот, з-за якога

цягнула дымам ад вогнішча.— А што нясеш?

— А якая вам справа?Куляшоў, сьцяміўшы, у

чым рэч, ускочыў і, засту-піўшы дарогу, адабраў папе-ры. Гэта былі вершы. Не лу-жанінскія, а той, якая йасудзіла іх на спаленьне.

— Будзем друкаваць ірабіць кнігу, — пагартаўшысваю здабычу, сказаў госьць.— Рэдагую я.

Гаспадыня нечакана хут-ка згадзілася. Праўда, як набяду, Куляшоў неўзабавеадышоў у лепшы сьвет, і вы-хад кнігі адклаўся яшчэ надзесяць гадоў, пакуль засправу ня ўзяўся паэт Ана-толь Вярцінскі.

Аўтарку вершаў, якія ў1989-м выйшлі кнігаю «Су-вой жыцьця», звалі ЯўгеніяПфляўмбаўм. Яе папярэд-няя публікацыя ў калек-тыўным зборніку датавала-ся 1926-м.

ЯўгеніяПфляўмбаўм

299i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚298 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

журныя радкі прабівалася прадчуваньне блізкай траге-дыі — і агульнанацыянальнай, і асабістай:

Шчасьлівы я, што тут жыву.Й за гэты край вясной вялікай,Быць можа, зьнімуць галаву,Праколюць цела вострай пікай...

У 1935-м Маракова за публікацыю вершу «Песьняперамог» на паўгоду выключаюць з Саюзу пісьмень-нікаў. Тады сама адбываецца першы арышт — за ўдзелу «контрарэвалюцыйнай нацдэмаўскай арганізацыі».НКВД прыяжджае і па ягонага бацьку Дзьмітрыя, цар-коўнага старасту. Праз год паэта зноў арыштоўваюць...

Пасьля году катаваньняў яго разам зь яшчэ дваццацьадным літаратарам расстралялі ў менскай турме надосьвітку 29 кастрычніка 1937-га. Разгляд кожнай спра-вы ў судзе займаў роўна пятнаццаць хвілінаў. У прыга-радным лесе, які пазьней стаў паркам Чалюскінцаў,зьявілася новая безыменная братняя магіла.

Бацьку паэта, Дзьмітрыя Захаравіча, пасьля вяртань-ня з ГУЛАГу гэбісты бясконца — нават у восемдзясятгадоў — цягалі на допыты. Трагічны лёс выпаў і малод-шым братам Валер’я Маракова — Леаніду і Ўладзіме-ру, якія таксама сьвядома служылі Беларусі. Першага ў1943-м застрэлілі баевікі Арміі Краёвай, другі ў пяцідзя-сятыя вярнуўся з савецкага канцлягеру псыхічна хво-ры.

Сёньня ў Беларусі добра ведаюць пляменьніка паэ-та — пісьменьніка й дасьледніка Леаніда Маракова, якізьдзейсьніў сапраўдны подзьвіг, выдаўшы энцыкляпэ-дычны даведнік у чатырохкнігах, прысьвечаны рэ-прэсіям у Беларусі за дваапошнія стагодзьдзі.

Валеры Маракоў27.3.1909, в. Акалонія,цяпер у межах Менску —29.10.1937, Менск

«Валеры Маракоў быў ад-ным з самых таленавітых паэтаў 1920—1930-х гадоў.Моладзь любіла ягоную паэзію. Дзіўна, але яе чамусьцівабіў той пэсымізм, разгубленасьць. Мабыць, настройпаэзіі Маракова адпавядаў настроям чытачоў? Гэта былапаэзія каханьня, надзей і расчараваньняў, адыходу адграмадзкага афіцыёзу ў сьвет хараства, у сьвет чалавеч-насьці». Цытаваная характарыстыка належыць пяру су-часнага літаратуразнаўцы зь Нью-Ёрку Лявона Юрэвіча.Ня менш высока творчасьць Маракова ацэньвалі яго-ныя блізкія знаёмыя й калегі.

Паэт Станіслаў Шуш-кевіч апавядаў, як цешыўсяпершымі паэтычнымі кро-камі Маракова Янка Купа-ла. Сяргей Грахоўскі пры-гадваў, што першы зборнікВалер’я «Пялёсткі» перапіс-ваўся ў патаемныя дзявочыясшыткі.

Але ў друку ўсё часьцейгучалі іншыя водгукі й ацэн-кі — «безнадзейны пэсы-мізм», «блуканьне ў нетрахупадніцтва», «стаяньне ўба-ку ад сацыялістычнага бу-даўніцтва». Заставаўся адзінкрок да палітычных абвіна-вачаньняў. Ад іх паэт спра-баваў схавацца ў асяродзьдзітагачаснай менскай літара-турнай багемы, якая ства-рыла славуты ТАВІЗ, або«Таварыства аматараўвыпіць і закусіць». Валеры

намагаўся рыфмаваць нешта патрэбнае ўладзе пракамісараў, Асінбуд і запалкавую фабрыку, але празь дзя-

ВалерыМаракоў

301i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚300 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

ны горад» — твор, жанрякога Адамовіч вызначыў як«завязка раману». Штурш-ком да яго стварэньня было«сьвяточнае» і па-барбарскубязьлітаснае бамбардавань-не савецкай авіяцыяй Мен-ску, што адбылося ў ноч на1 траўня 1943 году.

У пасьляваенныя гадыАдамовіч рэдагаваў эмігра-цыйныя выданьні, у тымліку газэту «Бацькаўшчына»і часопісы «Сакавік» і «Ко-надні». Ён быў адным з кі-раўнікоў Беларускай служ-бы Радыё Свабода* i ства-ральнікаў мюнхэнскага Ін-стытуту вывучэньня СССР.

Найбольш значныя літа-ратуразнаўчыя і гістарыч-ныя свае працы напісаныяім у Нямеччыне і ЗША: «Су-праціўленьне саветызацыі ўбеларускай літаратуры», «Бальшавізм на шляхох уста-наўленьня кантролю над Беларусьсю», «Бальшавізм урэвалюцыйным руху на Беларусі»... У апошніх зробле-ная выснова, што бальшавіцкая ідэалёгія ня мела набеларускай зямлі каранёў і не карысталася тут падтрым-каю народу. Ужо ў XXI стагодзьдзі ў Нью-Ёрку і Мен-ску выйшлі ягоныя кнігі: «Творы» і 1500-старонкавызборнік «Да гісторыі беларускае літаратуры».

Антон Адамовіч26.6.1909, Менск —12.6.1998, Нью-Ёрк, ЗША.Пахаваны на беларускіхмогілках у Іст-Брансўіку,штат Нью-Джэрзі

* Служба пачала працу 20 траўня 1954 году як Беларуская сэк-цыя Радыё Вызваленьне (так да траўня 1959 году называлася РадыёСвабода). У кнізе, як правіла, выкарыстоўваюцца сучасныя назовырадыёстанцыі і яе Беларускай рэдакцыі.

Як шмат у жыцьці можазалежаць ад чытаньня «правільнай» газэты!

Дзякуючы «Нашай Ніве», якую выпісваў ягоныдзядзька, менскі хлопчык Антось Адамовіч ужо ў ма-лодшых клясах заснаваў нелегальную суполку КРЫЮГ— Крыўскую Юнацкую Грамаду. Ягонымі новымі пры-ступкамі ў школе нацыянальнай сьвядомасьці былі сла-вутая «Беларуская хатка», потым Белпэдтэхнікум і БДУ.

У 1927-м Антон стаў сябрам літаратурнага згурта-ваньня «Ўзвышша», створанага Дубоўкам, Чорным,Бядулем ды іншымі тады ўжо амаль мэтрамі прыгожа-

га пісьменства. Побач з ста-рэйшымі паплечнікамі ва-сямнаццацігадовы Адамовічня чуўся пачаткоўцам. Ужопраз год ён надрукаваў ма-награфію аб творчасьціМаксіма Гарэцкага.

Але грымнулі падзеі 1930 году: у справе Саюзу вы-зваленьня Беларусі ОГПУ арыштавала болей за сто ча-лавек. Дарэчы, канчатковага адказу на пытаньне — пры-думалі гэтую арганізацыю «органы» ці рэальныя па-расткі арганізаванага супраціву ўсё ж існавалі? — дагэ-туль няма. Паэт Міхась Кавыль пісаў ва ўспамінах прасябе й сяброў: «Гэта былі неаглядныя мройнікі... Паве-рыўшы незваротнасьці сталінскай беларусізацыі,кінуліся гуляць з агнём. Чаго вартая хоць такая дурніца,якая, бадай, паслужыла ОГПУ... Ня памятаю, хто даду-маўся «перахрысьціць» СВБ, напісанае на значку Саю-зу ваяўнічых бязбожнікаў, на Саюз вызваленьня Бела-русі. І кансьпірацыю прыдумалі: насіць значок не наштрыфэлі пінжака, а пад штрыфэлем». Аднак арыштый прысуды за такія гульні былі сапраўдныя. Адамовічвярнуўся з высылкі ў Расею толькі ў 1938-м.

У часе нямецкай акупацыі ён уваходзіў у кіраўніцтваБеларускага навуковага таварыства, працаваў у рэдак-цыі «Беларускай газэты». Тады ім быў напісаны «Каха-

АнтонАдамовіч

303i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚302 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

працягваў пісаць аповесьці — «Зоры Вам Вядомага го-раду», «Дзе косьці мелюць», «Утрапеньне», і ўзяўся зараман «Пустадомкі», ня ведаючы, але, магчыма, здагад-ваючыся, што яны пабачаць сьвет толькі праз паўста-годзьдзя.

У 1935-м яго зноў ары-штавалі. Праз два гады кулябальшавіцкага ката спынілажыцьцё дваццацівасьміга-довага пісьменьніка, пад-стрэленага на самым узьлё-це.

Лукаш Калюга(ад нараджэньняКанстанцін Вашына)27.9.1909, в. Скварцы,цяпер Дзяржынскі раён —5.10.1937*, Чалябінскаявобл., Расея.Месца пахаваньняневядомае

* Дату і месца сьмерці Лукаша Калюгі ўдакладніў у сваім энцык-ляпэдычным даведніку «Рэпрэсаваныя літаратары, навукоўцы, ра-ботнікі асьветы, грамадзкія і культурныя дзеячы Беларусі. 1794—1991» Леанід Маракоў. Ува ўсіх ранейшых даведніках і энцыкляпэ-дыях яна падаецца памылкова.

Скрыжаваньне менскіх вуліцаў Энгельса і Савецкай. Другая палова1930-х

«Богам дадзены талент» —сказаў пра яго ў свой час Кузьма Чорны. Высокіх ацэ-нак заслужыў ён і ў такога аўтарытэта, як Максім Га-рэцкі. Як быццам пакепліваючы з гэтага, біябіблія-графічны слоўнік «Беларускія пісьменьнікі» зьмясьціўпра аднаго з найталенавіцейшых нашых празаікаў да-ваеннага часу Лукаша Калюгу ці не найменшы трыц-цацірадковы артыкульчык — прынамсі, меншы запрысьвечаныя пачаткоўцам.

Надзвычай чуйны да мовы, ён яшчэ ў школе запіс-ваў пачутыя ў родных мясьцінах словы й выразы і па-

сылаў іх у Інбелкульт. Пер-шае апавяданьне надрука-ваў у васямнаццаць.

Жыцьці пісьменьнікаўтады былі неверагодна ім-клівыя й насычаныя — ні-быта прадчуваючы блізкіятрыццатыя, нехта спрэсоў-ваў пяць гадоў у адзін. Ця-гам 1928-га часопіс «Уз-вышша» друкаваў першуюаповесьць дзевятнаццаціга-довага Калюгі «Ні госьць, нігаспадар» — пра чалавека,што перастаў адчуваць сябесваім на сваёй жа зямлі. Унаступным годзе ён ужо ся-бра літаратурнага аб’яд-наньня «Ўзвышша» — по-плеч з самімі Чорным, Ду-

боўкам, Бядулем... У 1931-м — публікацыя аповесьці«Нядоля Заблоцкіх», адметнай прыёмам гэтак званагаміталягічнага рэалізму і — адлічэньне з пэдтэхнікумуяк «узвышанскага лазутчыка і пачынаючага нацдэма».Праз два гады яго ўжо вялі на першы допыт...

У пяцігадовай высылцы ўва ўральскім Ірбіце Лукаш

ЛукашКалюга

305i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚304 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

быў адным зь нямногіх, хто, нягледзячы на катаваньні,не прызнаў свае віны й адмовіўся сьведчыць супрацьсяброў.

Паводле афіцыйнае вэрсіі, ён загінуў на лесапавале,але захавалася сямейная легенда, быццам Ракіта быўрасстраляны за тое, штоўзначаліў бунт палітзьняво-леных, якія прасілі ад-правіць іх на фронт.

Легенду гэтую расказаўмне родны пляменьнік Сяр-гея Ракіты Сяргей Законь-нікаў, які прызнаецца, штостаў паэтам не без уплывугісторыяў пра дзядзьку.

Сяргей Ракіта(ад нараджэньняЗаконьнікаў)15.10.1909, в. Ліцьвінава,цяпер Дубровенскі раён —23.3.1942 (?),станцыя Сухабязводнае,Горкаўская вобл., Расея.Месца пахаваньняневядомае

Сьвяточная дэманстрацыя каля Дому ўраду. 1935

Хто сярод беларусаў ня чуўімя паэта Сяргея Законьнікава? Дасьледнікі ж гісторыіпрыгожага пісьменства ведаюць, што ў нашай літара-туры быў яшчэ адзін паэт з дакладна такім самым імемі прозьвішчам, які, праўда, узяў сабе псэўданім — Сяр-гей Ракіта.

Старэйшы сын у сялянскай сям’і з Дубровеншчыны,ён быў для роднае вёскі своеасаблівым вакном у вялікісьвет: прывозіў з Гомелю, дзе працаваў у «Палескайпраўдзе», а потым зь Менску, дзе вучыўся ў Інстытуцежурналістыкі, беларускія кнігі й часопісы, а разам зь

імі — навіны пра будаў-ніцтва новага, справядліва-га жыцьця. Малады паэт, які большасьць яго тагачасныхкалегаў, верыў у ідэю ства-рэньня «новага мастацтва»,супрацьпастаўляў «ганебнаеўчора» «шчасьліваму сёнь-ня». Яшчэ больш сьветлайвыглядала прышласьць:

Энтузіязм ня зьмерацьБаромэтрам плякатаў,праграм.У будучнасьць шчасная вераДадзена нам...

Між тым будучнасьцьбыла ўжо зусім блізка. У1936-м Сяргея Ракіту ары-штавалі. Адным з пунктаўабвінавачаньня стаўся яговыступ у абарону Янкі Ку-палы на пісьменьніцкімсходзе. Другім — скептыч-

ныя выказваньні наконт калгасаў. Гэтыя «злачынствы»пацягнулі на дзесяць гадоў канцлягераў. Дарэчы, Ракіта

СяргейРакіта

307i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚306 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

Яе кватэрка ў Іст-Вілідж здавалася музэем, а бібліятэ-ка складалася з суцэльных рарытэтаў, зь якіх мне за-сталiся на памяць прыжыцьцёвае парыскае выданьнеўспамінаў Івана Буніна i «Граскi дзёньнiк» Галiны Кузь-няцовай.

Яна добра малявала і рабіла ілюстрацыі да некалькіхбеларускіх кніжак. Найлепей у яе атрымліваліся вядзь-маркі — спакусьліва-прыгожыя і, напэўна, добрыя —такія, да якіх належала сама.

Данчык, які без улюбёнай бабулі, відаць, быў бы зусімня тым, кім мы яго ведаем і любім, пісаў, што візы-тоўкаю яе незалежнай і шчодрай душы заўсёды былаўсьмешка.

Што яна ніколі ня мела даўгоў.Што пагарджала алькаголем і тытунём, бо — хоць

зусім не была пурытанкай — лічыла, што яны пазбаўля-юць чалавека свабоды.

Што ў апошнія гады любіла глядзець містычны тры-лер «Зялёная міля».

На сваё 90-годзьдзе яна вальсавала ў сьвяточна-пры-цемнай рэстараннай залі. Сотні прысутных сяброў іродных верылася, што ў сто гадоў яна гэтаксама закру-жыцца ў танцы — па-птушынаму лёгкая, элегантная,бездакорна апранутая.

Я чакаю кнігу, якую напіша пра сваю бабулю Дан-чык.

Яніна Каханоўская(ад нараджэньняШабуня)26.11.1909, Менск —16.7.2005, Нью-Ёрк, ЗША.Пахаваная на беларускіхмогілках у Іст-Брансўіку,штат Нью-Джэрзі

Вы ўяўляеце, як прыемнавадроўніку зь Беларусі, што ўсяго на тыдзень прыехаў уЗША, выпадкова сустрэць на ранішнім Мангэтане доб-рую знаёмую?

Асабліва калі яна — родная пляменьніца Івана йАнтона Луцкевічаў і бабуля сьпевака Данчыка Яніна Ка-ханоўская, якую, маленькую, вазіў на сабе «конік»Максім Багдановіч.

Яе мама Эмілія хадзіла ў тую самую школу, што іцарскія дочкі.

Яніна вучылася ўжо ў савецкай школе, але беларус-кая незалежніцкая атмас-фэра ў сям’і зводзіла на ні-што ўсе спробы ідэалягіч-ных прышчэпак.

Апынуўшыся ўлетку1950-га ў нью-ёрскім Гарле-ме, Яніна ня ведала ні словапа-ангельску і мусіла зараб-ляць на жыцьцё цяжкайпрацай, але, паводле ейныхсловаў, тысячы кілямэтраў,што аддзялялі яе ад віжоў,арыштаў і начных расстрэ-лаў, былі больш чым дастат-коваю кампэнсацыяй.

Напэўна, я не сустракаўчалавека, які ўмеў бы мац-ней за спадарыню Яніну лю-біць жыцьцё й цаніць усеяго вялікія й маленькія ра-дасьці.

Яна мела багатае рамантычнае мінулае.Яна сябравала з Натальляй Арсеньневай.Яна любіла падарожнічаць і ўжо на дзясятым дзя-

сятку наведала праскую кавярню «Чартоўка», пра якуювычытала ў маёй кнізе.

ЯнінаКаханоўская

309i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚308 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

ў Турэцкую беларускуюшколу. Неспадзявана длянастаўнікаў туды сама безпапярэджаньня заявіўся ізагадчык мясцовага райана(дарэчы, адзіны хто на ўра-чыстай лінейцы выступіўпа-расейску). Гасьцей, па-водле завядзёнкі, запрасіліпотым на пачостку, падчасякой маладая выкладчыцагісторыі пачала распытвацьмяне, як палачаніна, праСьвятую Эўфрасіньню й за-снаваны ёю манастыр.

Пачуўшы, што ў гадымайго дзяцінства ў Кры-жаўзьвіжанскім саборы за-чыненага манастыра пасе-леная ў кельлях набрыдзь (гэта пра яе была тады такаяпесенька — «Мой адрес — не дом и не улица, мой ад-рес — Советский Союз») трымала сьвіней, настаўніцызавойкалі й захіталі галовамі. «Затое ў людзей быломяса», — жуючы пханую пальцам каўбаску, заўважыўзагадчык райана. Ня вельмі спадабаліся яму й мае рас-пытваньні гаспадароў праПятра Конюха: маўляў, эмі-грант, адпалы ліст. Я вострапашкадаваў, што ня маю зсабою запісу, дзе бас Коню-ха сьпявае «Магутны Божа»,і весела падумаў: пачуўшыяго, гэты раённы начальнікмог бы затрымцець, як тыязгаданыя Брылём вісюлькі ўпанікадзіле.

Пятро Конюх8.3.1910, мяст. Турэц,цяпер Карэліцкі раён —14.7.1994, Сэйнт-Кэтэрынз,правінцыя Антарыё,Канада.Пахаваны на беларускіхмогілках у Іст-Брансўіку,штат Нью-Джэрзі, ЗША

Яму прысьвечаная адна запошніх прыжыцьцёвых публікацыяў Янкі Брыля —невялікі, афарбаваны лёгкім усьмешлівым сумам ус-памін пра трохі старэйшага земляка, які ў трыццатыягады мінулага стагодзьдзя быў у мястэчку Турэц гар-маністам — найгалоўнейшым для тутэйшых падшыван-цаў музыкам у духавым аркестры пажарнай каманды.

Яго клікалі Пятро Конюх, і ён ня толькі зухаватавыцінаў на гармоніку, але і ўражваў сваім голасам пры-хаджанаў мясцовай царквы, «а калі выходзіў з клірасуда аналою і ўрачыста чытаў магутным басам «Апоста-

ла», рэчытатыў быў такі,што вісюлькі панікадзіладрыжалі, гайдаліся й па-звоньвалі...».

Праз колькі гадоў яго-ным басам захапляліся ўжожаўнеры й афіцэры поль-

скай арміі генэрала Андэрса, у якой Пятро ваяваў знацыстамі. У 1945-м ён атрымаў вайсковую стыпэндыю,каб дасканаліць свой талент у Рымскай Акадэміі мас-тацтваў.

Неверагодная шырыня галасавога дыяпазону, яготэмбравая афарбоўка і моц дазвалялі яму выконвацьвядучыя партыі ў «Фаўсту» Ш. Гуно, «Барысу Гадунову»М. Мусарскага, «Дону Карласу» Дж. Вэрдзі. Нейкі часПятро Конюх выступаў у Італіі й гастраляваў па Эўро-пе, а потым атабарыўся ў Амэрыцы. Безь ягонага ма-гутнага басу амаль трыццаць гадоў немагчыма былоўявіць знакамітага на эміграцыі Хору данскіх казакоўпад кіраўніцтвам С. Жарава.

Пятро Конюх перамагаў на Міжнародным конкур-се вакалістаў у Рыме, выкладаў сьпевы ўва ўласных шко-лах у Гамбургу і Нью-Ёрку, але ніколі не забываў Бела-русі: сьпяваў па-беларуску, ліставаўся з Рыгорам Шыр-мам і Янкам Брылём...

Аднойчы мяне запрасілі на сьвята апошняга званка

ПятроКонюх

311i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚310 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

Забароненыя імёны: Ва-сіль Захарка, Кастусь Еза-вітаў, Натальля Арсеньнева...

Крамольныя кнігі, якіямы прывозілі й таемна па-мнажалі на дапатопнай ка-піявальнай машыне... Ста-ронкі ўспамінаў, якія вый-дуць у 1993-м пад назваю«Споведзь» і апякуць усежывыя беларускія душы...

...У краіне незалежнай ідэмакратычнай разьвітань-не з адной з найталенаві-цейшых яе паэтак сталася бднямі народнага смутку. УБеларусі гэтая падзея ў кра-савіку 1983-га прамінулаамаль непрыкметна. На па-ру дзясяткаў інтэлігентаў ібылых сулягернікаў Ларысы Антонаўны, што прыехаліў Зэльву, прыпадала, відаць, разы ў два болей людзей уцывільным на чорных «волгах» з нумарамі ці ня ўсіхабласьцей рэспублікі. Але як бы ні называлася ў іх гэ-тая апэрацыя, выканаць свой плян ейным кіраўнікамне ўдалося. Спробы змусіць людзей везьці труну й вялікідраўляны крыж на машыне былі марныя. Увесь няблізкішлях да зэльвенскіх кладоў спадарыню Ларысу несьліна руках. Сьледам ішла ўся Зэльва.

Над сьвежай магілай я чытаў напісаны на сьмерцьпаэткі верш Сержука Сокалава:

Пасьля нягод, чужыны, ператрусак,Пасьля таго, пра што маўчаць гады,Вы здолелі між іншых беларусакЗастацца Беларускай назаўжды.

Чаму ў нас дагэтуль няма кнігі ўспамінаў пра яе?!

Ларыса Геніюш9.8.1910, хутар Жлобаўцы,цяпер Ваўкавыскі раён —7.4.1983, Зэльва

Яна — сярод тых нямногіхлюдзей, безь якіх я ня стаў бы самім сабою. Скажу на-ват болей: я — вядома, з разуменьнем усёй пралеглайпаміж намі бездані гадоў — быў закаханы ў яе.

Яшчэ й цяпер калі-небудзь у зімовую раніцу, нахісткай мяжы явы і сну, магу ўсьцешана падумаць: пе-рад Калядамі паеду да Бабулі. Так мы называлі яе ў раз-мовах і лістах з аглядкаю на «товарища майора». Зрэш-ты, мяркую, што нашыя куратары з «органаў» цудоўнаведалі: Бабуля — гэта Ларыса Геніюш.

Тады, у задушлівыя 1970-я, кожная паездка з майгоПолацку ў яе Зэльву, дзе ня-зломная грамадзянка БНРжыла пасьля лягераў у сва-ёй абторканай мікрафонаміхаце, была прыступкаю ўзы-ходжаньня — да сябе, даБеларусі, да Свабоды.

Гаворкі далёка за поўнач, у якіх адкрываўся яе па-кутніцкі змагарскі шлях...

Вершы, якія сьціскалі сэрца й будзілі розум:

Воля — ня тое, што рукі разьвяжуць,зьменяць на большую клетку малую.Воля — ня тое, штовольны ты, скажуць.Воля — то воля, якую адчую...

Яе першы, выдадзены ў 1942-м, паэтычны зборнік«Ад родных ніў», пасьля якога аўтарка трапіла на до-пыт у гестапа, бо не напісала ні радка пра «вялікагафюрэра».

Кніжка пабачыла сьвет у Празе, дзе Геніюшы —Ларыса й Янка, яе муж-мэдык — жылі ад другой пало-вы трыццатых гадоў. Яна брала ўдзел у працы беларус-кага Ўраду на эміграцыі, а ў 1943-м стала Генэральнымсакратаром БНР, захаваўшы й пераправіўшы ў бясьпеч-нае месца найкаштоўнейшую частку яе архіву.

ЛарысаГеніюш

313i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚312 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

кам пакараньне ў Сіблягу, пісаў пра ягоныя дзіўныяпаводзіны, у прыватнасьці, пра пытаньні, ці ня хоча ён,Скрыган, пабываць у Нямеччыне. Усё гэта мела пад са-бою нейкія падставы, бо Астапенку вызвалілі датэрміно-ва, дазволіўшы працаваць у Маскве. Але замест Нямеч-чыны ў сярэдзіне трыццатых ён зноў апынуўся за кра-тамі. Толькі пасьля шасьці месяцаў бясконцых допы-таў-«канвэераў» і катаваньняў Зьмітрок «згадаў», што ўсваёй контрарэвалюцыйнай арганізацыі яны абмяр-коўвалі жыцьцё ў вольнай капіталістычнай Беларусі, аён прыдумаў штрафаваць там за карыстаньне расейскаймовай. Такія злачынствы заважылі на восем гадоў па-збаўленьня волі.

У часе вайны паэта, нягледзячы на ягоныя ўцёкі зьлягеру (праўда, тайга і маразы змусілі туды вярнуцца)зноў вызваляюць з дазволам жыць у Маскве.

У 1943-м Астапенка пісаў:

Паклянёмся любіць наш край!Паклянёмся, што ў нашыя сэрцыНе ўкрадзецца ні страх, ні адчай,Ні спалох немінучае сьмерці...

Праз год у складзе групы выведнікаў ён быў пе-ракінуты ў Славаччыну і, паводле афіцыйнае вэрсіі, тамзагінуў. Але былы аднакурсьнік і сябра Аркадзь Куля-шоў сьцьвярджаў, што бачыў яго пасьля вайны ў мас-коўскім натоўпе... Калі так, то паэт меў шанец дажыцьда таго часу, калі ягоны сон пра наш сьцяг над Домамураду стаўся яваю, а магчы-ма, і датуль, калі гэта зноўпачало нам толькі сьніцца. Зьмітрок Астапенка

27.11.1910, в. Сяргееўка,цяпер Шумяцкі раён,Смаленшчына —кастрычнік 1944 (?),Славаччына

Думаючы пра трыццатыягады мінулага стагодзьдзя, я почасту пытаюся ў сябе, якбы сам жыў і паводзіўся ў тым часе. Адказы неадназ-начныя, хоць арышт і зьняволеньне выглядаюць непазь-бежнымі. Якраз у такім чаканьні, відаць, і жылі тадынашыя папярэднікі — беларускія літаратары, зь якіхпразь некалькі гадоў на волі засталіся адзінкі...

У 1929-м, быццам у адказ на распачатыя ў Менскуарышты, Зьмітраку Астапенку прысьнілася лунаньненад Домам ураду бел-чырвона-белага сьцяга. Паэту за-ставалася яшчэ чатыры гады волі.

Ён быў неардынарнайасобаю, якая прываблівала ісяброў, і, вядома, супра-цоўнікаў «органаў»: вывучаўзамежныя мовы; чытаў уарыгінале Гайнэ й Міцке-віча; чамусьці цікавіўся фі-зыкай, тлумачачы гэта пра-цаю над фантастычным ра-манам (які — «Вызваленьнесіл» — сапраўды быў напіса-ны і стаўся адным зь пер-шых у нашай літаратурынавукова-фантастычныхтвораў). Ён лічыў сябе пра-летарскім пісьменьнікам,але адначасна казаў калегампра намер уцячы ў Заход-нюю Беларусь, каб «пісаць,што яму хочацца, а не вы-конваць сацыяльны заказ

партыі». Апрача таго, у ОГПУ прыходзілі сыгналы, штоЗьмітрок з прыяцелямі слухае ў сваёй кватэры варожыярадыёгаласы.

У 1933-м ён быў засуджаны на тры гады высылкі.Пісьменьнік Ян Скрыган, які адбываў разам з Астапен-

ЗьмітрокАстапенка

315i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚314 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

Францішка Скарыны. Ад-нак у БССР ягоныя бліску-чыя, часам сэнсацыйныяпрацы (яны друкаваліся падпсэўданімам Сымон Брага)дзесяцігодзьдзямі вывучаліпераважна «скарыназнаў-цы» з КГБ.

Нават уляўраныя служкіКліё толькі рызыкоўнымінеафіцыйнымі шляхамі ма-глі атрымаць такія найціка-вейшыя Тумашавы публіка-цыі, як «Скарына ў Падуі»або «Кнігі Скарыны на за-хадзе Эўропы ў пару ягонуюі сяньня».

Вянцом саракагадовайпрацы стаўся выдадзены ўЗША найгрунтоўнейшы да-веднік «Пяць стагодзьдзяўСкарыніяны. ХVІ—ХХ»,што налічвае больш за 2500пазыцыяў.

Прэзэнтацыя кнігі адбы-валася ў Нью-Ёрку, каліаўтар ужо змог атрымацьвіншаваньні зь Беларусі.Пэўны час у паветры насіла-ся так і нязьдзейсьненаяідэя наданьня Тумашу год-насьці доктара honoriscausa Полацкага ўнівэрсы-тэту.

Вітаўт Тумаш20.12.1910, в. Сьпягла,цяпер Вялейскі раён —30.4.1998*, Нью-Ёрк,ЗША.Пахаваны на беларускіхмогілках у Іст-Брансўіку,штат Нью-Джэрзі

* Ува ўспамінах Раісы Жук-Грышкевіч падаецца іншая датасьмерці Вітаўта Тумаша — 27.4.1998.

Ці магчыма назваць нейкуюіншую вучэльню, якая дала б Беларусі — дый сьвету! —столькі выбітных асобаў, як Віленская беларускаягімназія? (Жахлівай недарэчнасьцю выглядае тое, штомы дагэтуль ня маем прысьвечанай ёй кнігі.)

Там, у старадаўніх Базыльянскіх мурах, пачынаў свойшлях да навукі й вядомасьці і Вітаўт Тумаш, які потымстудыяваў мэдыцыну ў Віленскім унівэрсытэце. «З пра-фэсіі ён быў лекарам і адначасна, з натуры, гуманістам»,— напісала пра яго ў сваіх успамінах дзяячка нашайэміграцыі Раіса Жук-Грышкевіч, якая студэнткай паз-

наёмілася з Тумашам наэкскурсіі ў Віленскім бела-рускім музэі імя Івана Луц-кевіча.

Спадарыня Раісасьцьвярджае, што празьВітаўтавы рукі прайшлі ўсе

заходнебеларускія паэтычныя зборнікі Максіма Танка.«Танк мае здольнасьці, а я — веды», — казаў Тумаш. Ёнжа адрэдагаваў і першую, праскую, кнігу «Ад родныхніў» Ларысы Геніюш.

Беларуская энцыкляпэдыя паведамляе, што некалькімесяцаў у 1941-м ён быў бурмістрам Менску. РаісаЖук-Грышкевіч згадвае, што ў чэрвені таго году докта-ра Тумаша, які тады быў у Бэрліне, арыштавалі й пры-везьлі ў Менск з катэгарычным, пад пагрозаю зьняво-леньня, загадам стварыць адміністрацыю гораду і недапусьціць там эпідэміяў.

Праз чатыры месяцы ён здолеў адмовіцца ад пасадыі зьехаць.

На эміграцыі Тумаш стаў адным з стваральнікаў ікіраўнікоў Беларускага Інстытуту Навукі й Мастацтваў Нью-Ёрку, рэдагаваў ягонае выданьне «Запісы» й га-зэту «Беларус».

Усясьветную славу сярод беларусазнаўцаў прынесьліВітаўту Тумашу дасьледаваньні жыцьця й дзейнасьці

ВітаўтТумаш

317i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚316 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

тыкамуністычнаму паўстаньню, ягоны голас, прабіваю-чыся праз савецкія глушылкі, казаў:

«Праўда — непераможная і неўміручая! Яна вы-ходзіць сёньня з-пад жалобных сьцягоў разьбітай Ву-горшчыны і напаўняе вялікім гневам сэрцы і вольных іпаняволеных камунізмам народаў і абяцае сьвету сва-боду».

Друкаваўся Дудзіцкі нячаста, але ўсё, што выходзілаз-пад ягонага пяра — паэзія, проза, успаміны — пазна-чанае пячаткаю таленту. Яго сэрца было з тых, што най-больш востра і трагічна перажываюць расстаньне зРадзімай.

Ня першы раз і не апошні, мусіць,баліць душа, і рады не дасі.Сьніцёся мне вы, рэкі Беларусі,і ты, журботная азёраў сінь...

Урэшце душа ня вытрымала. На пачатку сямідзяся-тых гадоў мінулага стагодзьдзя Дудзіцкі вырашыў вяр-нуцца ў Беларусь. І — бясьсьледна згінуў. Найверагод-ней таямніца ягонага зьнікненьня будзе раскрытая бу-дучымі дасьледнікамі архіваў КГБ. У друку зьяўлялісязьвесткі, што чалавека з прозьвішчам Дудзіцкі сустра-калі ў мардоўскіх лягерах.

У сярэдзіне дзевяностых Беларускі Інстытут Навукій Мастацтва ў Нью-Ёрку выдаў важкі том твораўДудзіцкага «Напярэймы жаданьням». У прадмове літа-ратуразнаўца Лявон Юрэвіч піша: «Да беларускага чы-тача вярнуўся выдатны пісьменьнік».

Уладзімер Дудзіцкі(ад нараджэньняГуцька)8.1.1911, в. Дудзічы,цяпер Пухавіцкі раён — ?

Сёньня ягоная родная вёс-ка вядомая ў Беларусі ды й за яе межамі сваім Музэемматэрыяльнай культуры. Калі-небудзь там абавязковазьявіцца і экспазыцыя, прысьвечаная ЎладзімеруДудзіцкаму.

У 1927-м Дудзіцкі, велізарны ўплыў на якога меламаці — вядомая на ўсё навакольле сьпявачка, паступіўу Менскі пэдагагічны тэхнікум, дзе вучыліся ледзьве няўсе тагачасныя маладыя паэты й празаікі. З гэтае пры-чыны тэхнікум меў неафіцыйны назоў — Беларускіліцэй. Там сапраўды панаваў дух нацыянальнага Адра-

джэньня.Там часта выступалі

Янка Купала і Якуб Колас,перад якімі Ўладзімер чы-таў свае першыя вершы.

У адну зь лютаўскіх на-чэй 1933-га Дудзіцкага ары-штавалі як «нацдэма». Ёнатрымаў тры гады канцля-геру.

Тады сама быў зьнішча-ны ягоны першы паэтычнызборнік «Песьні і думы».

У гады вайны ЎладзімерДудзіцкі шмат сілаў і часуаддаў асьветніцкай працы ўаддзеле культуры Менскайгарадзкой управы і ў Бела-рускім культурным згурта-ваньні.

Эмігранцкія дарогі паэта прайшлі празь Нямеччы-ну, Аўстрыю, Гішпанію, Паўночную й Паўднёвую Амэ-рыку.

Ён узначальваў управу Аб’яднаньня беларусаў Вэнэ-суэлі, працаваў на Беларускай службе Радыё Свабода.

У 1956-м, у перадачы, прысьвечанай вугорскаму ан-

УладзімерДудзіцкі

319i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚318 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

Расеі і Польшчы разглядаліяк галоўны аб’ект іх асы-мілятарскай палітыкі.

Бліскучая адукацыя і ва-лоданьне дзесяцьцю моваміўводзілі айца Лява ў ася-родзьдзе эўрапейскай ду-хоўнай эліты, дзе ён ніколіне пакутаваў ні на якія за-старэлыя беларускія ком-плексы.

Найлепшым сьведчань-нем гэтаму ёсьць выдаваныў Парыжы, а затым у Лён-дане часопіс «Божым Шля-хам», шматгадовым рэдак-тарам якога быў Гарошка.

Яго зямная сьцежкаабарвалася падчас апэрацыіў парыскім шпіталі. «Жыў,як леў, а памёр, як ягнё», —пісаў у разьвітальным словенаш грэка-каталіцкі біскупЧаслаў Сіповіч.

Дасьціпны востры розумЛява Гарошкі доўжыць сваёжыцьцё ў ягоных кнігах:«Сьвятая Эўфрасіньня-Прадслава Полацкая, па-тронка Беларусі» (Парыж,1950; Менск, 1996), «Наву-ка і рэлігія» (Рым, 1977),«Пад знакам «рускае» і«польскае» веры» (1990).

Леў Гарошка11.3.1911, в. Трашчычы,цяпер Карэліцкі раён —8.7.1977*, Парыж,Францыя.Пахаваны на лёнданскіхмогілках СьвятогаПанкраца

* У Энцыкляпэдыі гісторыі Беларусі падаецца памылковая датасьмерці Лява Гарошкі.

Значная частка жыцьця айцаЛява Гарошкі прайшлаў Парыжы

Той, каму давялося хоцьколькі дзён пражыць пад гасьцінным дахам Беларус-кай каталіцкай місіі ў Лёндане, пагодзіцца, што пры-сутнасьць колішняга яе рэктара архімандрыта Лява Га-рошкі адчуваецца там на кожным кроку.

І ў беларускай грэка-каталіцкай царкве СьвятыхПятра й Паўла на Holden Road. I ў залях Беларускайбібліятэкі імя Францішка Скарыны (яе асноваю, дарэ-чы, сталі кніжныя й рукапісныя зборы айца Лява). I налугавіне пры тамтэйшым Доме марыянаў, дзе архіман-дрыт любіў, успамінаючы юнацтва, памахаць касой.

Ён вучыўся ў Навагра-дзкай беларускай гімназіі йЛьвоўскай духоўнай ака-дэміі, студыяваў тэалёгію ўІнсбруку, выдаваў беларускімалітоўнік у Рыме, кіраваўлёнданскай Беларускайшколай імя Сьвятого Кіры-лы Тураўскага і Беларускайсэкцыяй Радыё Ватыкан.

Толькі чалавек зласьлівыці абыякавы назаве ягонышлях пакручастым. Гэтабыло плаваньне карабля, яківедае, у якую гавань кіруец-ца, а таму спадарожныя вя-тры начуюць у ягоных вет-разях.

Асноўнай тэмаю сваіхнавуковых дасьледаваньняўГарошка рабіў ролю царк-вы — найперш грэка-ка-таліцкай — у кансалідацыіі нацыянальным адра-джэньні беларусаў, якіхсьвецкія і духоўныя ўлады

ЛеўГарошка

321i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚320 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

зонка ці Гудзон шумяць намразьліўным Нёманам,сьветлай Дзьвіной...»

Аповесьць «Сьмерць ісалаўі. Успаміны афіцэра-беларуса з-пад Монтэ-Касы-на», што з працягам друка-валася ў мюнхэнскайэміграцыйнай газэце «Баць-каўшчына», сталася самымзначным ягоным творам.Над апошнімі старонкаміПётру напаткаў заўчасны і,на маю думку, загадкавыскон — ён хварэў і раптоўнапамёр ад зробленага мэдся-строй уколу.

Гэтыя таямнічыясьмерці або зьнікненьні на-шых эмігрантаў выцягваюцца ў вусьцішны ланцужок:паэт Хведар Ільяшэвіч (аўтамабільная катастрофа), су-працоўнік Радыё Свабода Леанід Карась (відавочнае за-бойства), літаратары Ўладзімер Дудзіцкі, таксама сва-бодавец, і Мікола Цэлеш (бясьсьледныя зьнікненьні)...

Некалькі заключных абзацаў аповесьці «Сьмерць ісалаўі» дапісаў сябар і аднапалчанін аўтара ВінцэнтЖук-Грышкевіч, у 1970—1982 — старшыня Рады БНР.

Ужо ў нашыя дні аповесьць была перавыдадзенаяЗгуртаваньнем беларусаў сьвету «Бацькаўшчына».

«Маё першае ўражаньнез-пад Монтэ-Касына, —піша Пётра Сыч, — былолірычнае: разбушаваная іта-льянская вясна, пунсовыямакі й звар’яцелыя салаўі...»

Пётра Сыч18.1.1912, в. Батурына,цяпер Вялейскі раён —20.6.1964, Мюнхэн,Нямеччына

Ягоны ўпэўнены дэбют удваццаць гадоў абяцаў надзвычай цікавы працяг. Аднакнеўзабаве Пётра атрымаў першыя ўражаньні з тых, штопазьней стануць асноваю аўтабіяграфічнага апавядань-ня «Каляды на чужыне».

Каляды 1939-га малады літаратар сустракаў у Вілен-скай турме НКВД, Каляды 1940-га — у лягернайбальніцы пад Варкутой, а Каляды 1942-га — у ірацкайпустэльні... На той час Пётра Сыч служыў у польскайарміі генэрала Андэрса, у складзе якой браў удзел у баяхз гітлераўцамі на Апэнінах, у тым ліку і ў вядомай бітве

пад Монтэ-Касына, дзе па-леглi сотнi беларусаў.

Пасьля вайны Пётрапрацаваў на Радыё Свабода.У адным з сваіх нарысаў ёнз пранізьлівай шчырасьцюказаў слухачам на далёкай

радзіме: «Мы, як нашыя птушкі ў выраі: гнёздаў ня ўём— павароту чакаем. Ярдань ці Ніл, Тыбар ці Тэмза, Ама-

ПётраСыч

Беларускія магілы на вайсковым нэкропалi Монтэ-Касына

323i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚322 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

хваляў. Яго пяру належаць апублікаваныя на эміграцыікнігі «Мова ў гісторыі беларускага пісьменства» ў двухтамах, «Айцы БССР і іхны лёс», «На крыжовай дарозе».Апошняя разам з зборнікам твораў Калубовіча «Крокігісторыі» была выдадзенаяна пачатку дзевяностых і ўМенску.

Выданьні спадара Аўгеная з радасьцю пабачыў упублічнай бібліятэцы Кліў-лэнду. Жыхаром гэтага амэ-рыканскага гораду, дзе існуешматлікая і ўплывовая ка-лёнія эмігрантаў зь Бела-русі, ён доўгі час быў — і на-заўсёды застаўся на мясцо-вым беларускім нэкропалі.

Аўген Калубовіч(на эміграцыіКаханоўскі)5.3.1912*, в. Ціхінічы,цяпер Рагачоўскі раён —25.5.1987, Кліўлэнд,штат Агаё, ЗША.Пахаваны на беларускайчастцы клiўлэндзкіхмогілак Рывэрсайд

* Жонка Аўгена Калубовіча пісьменьніца Аляксандра Саковічсьцьвярджала, што насамрэч ён нарадзіўся ў 1910 годзе. Такая ждата на надмагільным помніку.

Зь сябрамі-пісьменьнікамі. Зьлева направа: Аўген Калубовіч,Рыгор Няхай, Алесь Бачыла, Пімен Панчанка. Канец 1930-х

Ці ведаеце вы, што абрэ-віятура БССР мае прынамсі яшчэ адну расшыфроўку— Будуйце Самі Сваё Рабства? Гэтак прачыталі яе не-калькі беларускіх інтэлігентаў, што чакалі вырашэньнясвайго лёсу ў камэры менскай турмы НКВД. Сярод іхбыў і дваццацігадовы выпускнік пэдагагічнага тэхнікумуАўген Калубовіч.

У вольны ад допытаў час вязьні працягвалі крамоль-ныя практыкаваньні, складаючы «канстытуцыю» рэс-публікі.

«Ганаровае права мець грамадзянства БССР нале-жыць дзьвюм катэгорыямжыхароў: тым, хто ўжоарыштаваны, і тым, хтобудзе арыштаваны. Дзяр-жава ўрачыста гарантуе:права на працу — у вы-найдзеных Леніным і Ста-

ліным канцлягерах; права на адпачынак — у спэцы-яльна абсталяваных дамох адпачынку, якія капіта-лістычная прапаганда называе турмамі; права насьмерць — ад кулі ў патыліцу...»

Ішоў не 1937-мы, а «ўсяго» 1930-ты. Таму Аўген ат-рымаў толькі тры гады Сібіры, а вярнуўшыся ў Менск,пасьпеў скончыць пэдынстытут і нават працягнуць унаркамаце асьветы сваю пачатую ў ГУЛАГу працоўнуюбіяграфію.

У гады нямецкай акупацыі ён быў старшынём Бела-рускага культурнага згуртаваньня, выступаў з асноўнымрэфэратам на Другім Усебеларускім кангрэсе, які паць-вердзіў вернасьць ідэалам 25 сакавіка 1918 году.

На эміграцыі ён выкладаў у гімназіі імя Янкі Купа-лы ў Нямеччыне, уваходзіў у склад Рады БНР, стварыўБеларускую нацыянал-дэмакратычную партыю.

Калубовіч — знаны дасьледнік беларускай мінуўшчы-ны, мовы й літаратуры. Ён стаў пачынальнікам выву-чэньня гісторыі нашай эміграцыі, вылучыўшы восем яе

АўгенКалубовіч

325i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚324 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

акружала глыбокая павага йлюбоў палітзьняволеных-беларусаў. Сябры, часамразьлічваючыся сваёй пай-каю, здабывалі яму магчы-масьць не ісьці на працу, а,седзячы ў прыцемным кут-ку бараку, перакладаць набеларускую мову АдамаМіцкевіча. На абгортачнайпаперы Бітэль перастварыў«Пана Тадэвуша», «КонрадаВаленрода» і «Гражыну».(Бітэлеў пераклад «ПанаТадэвуша» быў выдадзеныБеларускім фондам культу-ры да 200-годзьдзя АдамаМіцкевіча.)

У Саюз пісьменьнікаўнас прымалі адначасова.Бітэль падараваў мне сваюкнігу паэмаў, што ўразілігістарызмам мысьленьня інапружанай пульсоўнай энэргетыкай. Я падпісаў ямусваю першую кніжку апавяданьняў і колькі дзён лавіўсябе на тым, што чакаю ліста, дзе спадар Пятро зноўпаставіць мне «двойку». Але тым разам пранесла. На-ступныя кнігі таксама атрымлівалі ад яго адзнакі, вы-шэйшыя за два балы.

Трапіўшы ў Вішнева, на-ведайце апошні прыстанакПятра Бітэля, нязломнагабеларуса, які нават у лягер-ным пекле натхнёна слу-жыў сваёй музе.

Пятро Бітэль19.6.1912, мяст. Радунь,цяпер Воранаўскі раён —18.10.1991, Маладэчна.Пахаваны ў мяст. Вішнева,Валожынскі раён

Пятро Бітэль з жонкаю Нінайі дочкамі Алай і Ліяй

На самым досьвітку літара-турнага шляху я надрукаваў у газэце «Літаратура і мас-тацтва» апавяданьне «Двойка». Ягоны герой, шасьці-клясьнік зь вясёлай мянушкаю Шкілет, выславіўся тым,што ў творы на зададзеную тэму — «Самы памятныдзень лета» — насуперак парадам настаўніцы напісацьпра экскурсію ў Маскву або пра касьцёр у піянэрскімлягеры распавёў аб тым, як, выпрабоўваючы сьмеласьць,шукаў уначы на вясковых могілках магілу свайго дзеда.

У выніку ў апавяданьні Шкілет атрымаў «дваяк», ааўтар, гэта значыць я, у рэальным жыцьці быў усьце-

шаны перасланым з рэдак-цыі дзясяткам лістоў абура-ных настаўнікаў, што ба-ранілі гонар мундзіру. Самырэзкі і, я сказаў бы, самыталенавіты з водгукаў нале-жаў пяру выкладчыка бела-

рускай мовы і літаратуры Вішнеўскай школы з Вало-жыншчыны. «За такі твор я сам, не вагаючыся, паставіўбы Ўладзімеру Арлову «двойку», — выносіў прысуд не-вядомы мне Пятро Бітэль.

Так — спачатку завочна — я і пазнаёміўся зь ім, ча-лавекам, у лёсе якога адбіліся многія трагічныя бела-рускія падзеі ХХ стагодзьдзя.

Пятро атрымаў добрае нацыянальнае ўзгадаваньнеў вядомай Барунскай настаўніцкай сэмінарыі.

У 1939-м афіцэр польскага войска Бітэль трапіў усавецкі палон, але трагедыя Катыні абмінула яго...

Аднак гэбісты ўсё адно прыйшлі па беларускага па-трыёта, які ў паваенны час, ня маючы магчымасьці пра-цаваць настаўнікам, быў праваслаўным сьвятаром.

Да вызваленьня ў сярэдзіне пяцідзясятых ён пась-пеў адседзець пяць зь дзесяці адмераных савецкім су-дом канцлягерных гадоў. Кемерава — Омск — Джэз-казган. Лесапавал — будоўлі сацыялізму — медныя ка-пальні. Але дзе б ні цягнуў тэрмін Бітэль, паўсюль яго

ПятроБітэль

327i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚326 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

лёс зьняволеных, афіцыйнаадказвалі: «Осужден безправа переписки»...

Шыдлоўскі здолеў вы-жыць. Ён стаў вядомым гео-лягам, меў сяброўскія ста-сункі з знакамітымі кале-гамі-вучонымi Гаўрылам іРадзімам Гарэцкімі, зь пісь-меньнікамі Сяргеем Гра-хоўскім і Барысам Сачан-кам, з прафэсарам АдамамМальдзісам і Лявонам Луц-кевічам... Ліставаўся з Зось-кай Верас і расейскім паэ-там Анатолем Жыгуліным, аўтарам вядомай аўтабіяг-рафічнай аповесьці «Чорныя камяні», дзе адлюстрава-ныя спробы моладзі супрацьстаяць сталінізму.

Спадар Вячаслаў амаль фанатычна любіў кнігу, ша-нуючы і песьцячы яе, як немаўлятка. Эксьлібрысы дляяго бібліятэкі рабілі самыя славутыя беларускія графікі.А захапленьнем Шыдлоўскага была шытарская (пера-плётная) справа. У 1979-м ён зрабіў аправы для ўсягопершага нелегальнага накладу дасьледаваньня МіколыЕрмаловіча «Па сьлядах аднаго міту».

Ён верыў у незалежную Беларусь, і сваю кнігу —спробу гістарычнага дасьледаваньня прычынаў і наступ-стваў таталітарнага рэжыму, адрасаваў найперш моладзі— «як папярэджаньне і засьцярогу ад паўтарэньня ідэ-алягічна-палітычнага апакаліпсісу».

Вячаслаў Шыдлоўскі12.1.1913, в. Карзуны,цяпер Чэрвеньскі раён —23.8.1997, Менск.Пахаваны ў в. Карзуны

Вельмі шкадую, што непасьпеў пазнацца зь ім, хоць мы ня раз бывалі на ад-ных імпрэзах і мелі, нягледзячы на саракагадовуюрозьніцу ў веку, агульных сяброў. Знаёмства ў нейкімсэнсе здолела замяніць ягоная мудрая разважлівая кніга«Рысы майго пакаленьня», што выйшла, калі спадараВячаслава ўжо не было з намі.

У сярэдзіне 1930-х ён служыў у войску і вучыўся ўМаскоўскай артылерыйскай школе імя Красіна. Ягоарыштавалі паводле даносу сябра юнацтва Язэпа Семя-жонава (Семяжона), аб чым Шыдлоўскі даведаўся пры

знаёмстве з сваёй справаюпадчас рэабілітацыі.

На судзе Вячаслаў і двоеягоных сяброў выслухаліабвінавачаньне ў тым, штоўваходзілі ў «нацдэмаў-скую» групу, якая зьбірала і

вывучала крамольную літаратуру, у тым ліку творыМаксіма Багдановіча, двухтомнік якога ОГПУ канфіска-вала пры арышце. Трыбунал Беларускай вайсковай ак-ругі пазбавіў Шыдлоўскага волі на чатыры гады, штодля 1937-га выглядала прысудам нечакана мяккім. Ад-нак месца зьняволеньня — Калыма, лягер «Каман-дзіроўка Чэлюскін», што месьціўся побач зь вядомайтады ўсёй краіне турмой Сэрпантынкай, — было сап-раўднай апраметнай. Адзін з самых страшных разьдзе-лаў ува ўспамінах Шыдлоўскага — «Сель з трупаў»:

«Дажджы спыніліся раптоўна... У замытых забояхвачам адкрылася жудасная карціна. На паверхні зямліляжала мноства голых трупаў... Дзе-нідзе тырчэларука, нага зь біркай або галава зь дзіркай ад кулі. Зда-валася, што на нейкі момант, нібы ў стоп-кадры,спынілася д’ябальская кругаверць калымскай гісторыі.Хто былі гэтыя людзі?.. А недзе ў доўгім безнадзейнымчаканьні жылі іх удовы, асірацелыя дзеці, бацькі. Тымзь іх, хто вельмі настойліва дамагаўся зьвестак пра

ВячаслаўШыдлоўскі

329i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚328 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

сібірскія ўспаміны Лебяды-Шырокава. Асабліва крана-юць у іх згадкі аб прымусо-вых перасяленцах з «вызва-ленай» Заходняй Беларусі,якіх незьлічоныя эшалёныразвозілі ў вагонах дляскаціны па ўсёй Сібіры,кідаючы на вырак лёсу про-ста ў тайзе — нярэдка з ад-ной толькі пілой і сякерайна некалькі сем’яў:

«Часта паміраючая з го-ладу сям’я прыходзіла данашага, асочанага плотамтабарнага пункту й клала-ся на зямлю. «Вазьміце насда зьняволеных, — прасіліяны ў варты, — там бадайпаўтара літра вады з му-кою даюць у дзень, а мы йтога ня бачым. Дзеці па-міраюць, на літасьць Богавазьміце». Варта кольбамістрэльбаў разганяла іх».

У 1944-м у Менску зьявіўся першы (і адзіны) паэ-тычны зборнік Тодара Лебяды «Песьні выгнаньня»,куды ўвайшлі ягоныя лягерныя вершы. Гэты факт біяг-рафіі быў улічаны на судзе ў 1947-м, калі ваенны тры-бунал даў пісьменьніку 25 гадоў лягераў.

Мне лёсам вызначаныГэтакі прымус.Аб шчасьці сёньняМожна сьніць і марыць.За тое,Што я толькі — беларус,Мне гэтакая кара!..

Тодар Лебяда(ад нараджэньня ПётарШырокаў)6.1.1914, Віцебск —пач. 1970-га.Пахаваны ў пас. Воршава,Пуцяцінскі раён, Разанскаявобл., Расея

Бываючы ў нейкім горадзе,блукаючы па ягоных вуліцах, седзячы ў кавярні з куб-кам капучына ці келіхам чаго мацнейшага, я маю за-вядзёнку згадваць зьвязаныя з гэтымі мясьцінамі імё-ны. У Віцебску сярод імёнаў больш гучных і знакамітыхзаўсёды выплывае і гэтае — Тодар Лебяда.

У дзяцінстве суседзі ведалі яго як вечна галоднагасына правадніцы Насты, што вельмі рана пахаваламужа. Выбіцца з галечы было галоўнай мараю хлопчы-ка. У Менскім пэдагагічным інстытуце зьявілася іншая— стаць пісьменьнікам. Тодаравы вершы й нарысы па-

чалі зьяўляцца спачатку ў«Піонэры Беларусі», потыму «ЛіМе». Але, каб сапраўдыўвайсьці ў літаратуру, ямубыло наканавана прайсьцідоўгі крыжовы шлях.

Разам з адзінаццацьцюіншымі студэнтамі — цэлая інстытуцкая група! — То-дара ў 1936-м арыштавалі за «буржуазны нацыяналізм».Вярхоўны суд БССР адмераў яму «ўсяго» пяць гадоўСібіры. Хочацца верыць, што жонкі ўсіх зьняволеных(калі ім, жонкам, самім пашчасьціла застацца на волі)дамагаліся тады перагляду справаў сваіх сужэнцаў. То-даравай гэта ўдалося. Паэта прывезьлі ў Беларусь, дзеяго й засьпела вайна.

Вярнуўшыся ў родны Віцебск, ён рэдагаваў газэту«Беларускае слова». Тады сама Лебяда напісаў п’есу «За-губленае жыцьцё», якую некаторыя літаратуразнаўцыназываюць першым антыбальшавіцкім творам белару-скай драматургіі. (У 1943-м п’еса была пастаўленаяВячаславам Селяхам-Качанскім у Менскім гарадзкімтэатры, а ў пяцідзясятыя гады выйшла асобным выдань-нем у Канадзе.)

У той час віленская газэта «Biełaruski hołas», якуюрэдагаваў іншы драматург і таксама вязень савецкіхканцлягераў Францішак Аляхновіч, надрукавала

ТодарЛебяда

331i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚330 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

аўтар антысталінскіх вершаў. Усё, апрача «заўчаснайсьмерці», было праўдай, і на родную Случчыну ЛявонРаманавіч здолеў пераехаць з Комі АССР толькі ў1973-м.

«Рагнеда нас лучыць, Валодзя», — амаль вершам ска-заў ён, а я дакляраваў аздобіць фрагмэнтамі ягонай па-эмы разьдзел пра непакорлівую Рагвалодаву дачку ўадным з будучых перавыданьняў сваіх «Таямніцаў по-лацкай гісторыі». Сталася так, што абяцаньне ўдалосявыканаць толькі цяпер: упятым выданьні «Таямні-цаў» на некалькіх старонкахмаім суаўтарам будзе ЛявонСлучанін.

Лявон Случанін(ад нараджэньняШпакоўскі)15.10.1914, в. Лучнікі,цяпер Слуцкі раён —25.10.1995, Салігорск

Лявон Случанін з настаўніцай беларускай мовы і літаратуры МарыяйМацюкевіч і салігорскай моладзьдзю. 1990-я

Добра шапку закінуць пад лаву —хай пад лаваю лета жыве.Людзі скажуць: шаўковыя травыпарасьлі на маёй галаве.

Добра любую мець на прыкмецеі любіць, колькі сілы стае.Можа, будзе свавольнік-вецермне насіць пацалункі яе.

Каб пісаць такія сонечна-бесклапотныя вершы ў1942-м, іх аўтар мусіў мець магутны зарад аптымізму і

жыцьцёвай трывушчасьці.Як ні парадаксальна, гэтызарад Лявон Случанін атры-маў у лягерах на Беламорка-нале, куды трапіў у 1937-м.

Напярэдадні вайны ямупашчасьціла вырвацца з

жорнаў ГУЛАГу і нават два гады папрацаваць на-стаўнікам. Беларускае школьніцтва давала Лявону маг-чымасьць заробіць на хлеб і ў гады нямецкай акупацыі.Разам зь землякамі-паэтамі Янкам Золакам і Ўладзіме-рам Клішэвічам ён выдаў тады зборнік «Песьняры Случ-чыны».

У той самы час была створаная гістарычная паэма«Рагнеда», якой пашчасьціла выходзіць кнігамі тры ра-зы: у 1944-м — у Вільні, у 1958-м — у Сыднэі і ў 1994-м— у Салігорску.

Апошняе выданьне было прымеркаванае да80-годзьдзя аўтара, перад якім мы з спадаром Лявонамабмяняліся сваімі кніжкамі, і я пачуў аповед аб тым, якэміграцыйны часопіс «Шыпшына» з глыбокім жалемпаведаміў пра «заўчасную сьмерць выдатнага беларус-кага паэта Случаніна», які па вайне безразважна вяр-нуўся зь Нямеччыны ў Беларусь і быў засуджаны баль-шавікамі на пятнаццаць гадоў зьняволеньня і пяць га-доў пазбаўленьня правоў як беларускі нацыяналіст і

ЛявонСлучанін

333i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚332 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

Пасьля вайны айцец Час-лаў Сіповіч стаў заснаваль-нікам і першым рэктарамБеларускай каталіцкай місііў Лёндане, дзе браў чынныўдзел у дзейнасьці Згурта-ваньня беларусаў ВялікайБрытаніі і Ангельска-бела-рускага таварыства, шматгадоў супрацоўнічаў з ча-сопісам «Божым Шляхам».Як апостальскі візытатарбеларусаў-каталікоў абодвухабрадаў у эміграцыі ёнзьдзейсьніў два падарожжывакол сьвету, прывозячыадусюль архівы і біблія-графічныя рэдкасьці дляфондаў будучай Лёнданскай бібліятэкі імя Скарыны,сваёй даўняй запаветнай мары.

Адкрыцьцё Скарынаўкі ў 1971-м падаравала ямуадзін з самых сьветлых момантаў жыцьця. Ёсьць нештасымбалічнае ў тым, што якраз у дзень адзначэньня дзе-сяцігодзьдзя бібліятэкі, якая зрабілася найбагацейшымбеларускім кнігазборам па-за межамі Беларусі, улады-ка адышоў у лепшы сьвет. Сіповіч толькі-толькі пась-пеў адслужыць сьвяточную літургію ў лёнданскай Бела-рускай царкве Сьвятых апосталаў Пятра і Паўла.

На пачатку гэтага ста-годзьдзя выйшла кніга вядо-мага рэлiгiйнага дзеяча на-шай эмiграцыi, гiсторыкаБеларускай царквы айцаАляксандра Надсана «Біс-куп Чэслаў Сіповіч. Сьвятарі беларус», якая адразу тра-піла ў разрад рарытэтаў.

Часлаў Сіповіч8.12.1914, в. Дзедзіна,цяпер Мёрскі раён —4.10.1981, Лёндан,Вялікабрытанія.Пахаваны на лёнданскіхмогілках Сьвятога Панкраца

Карыстаючыся намалява-най лёнданскім сябрам схемай, я знайшоў на могілкахСьвятога Панкраца ў брытанскай сталіцы невялікі бе-ларускі нэкропаль. Побач з агульным помнікам айцамЛяву Гарошку і Язэпу Германовічу, вядомаму як паэтВінцук Адважны, там спачывае прах уладыкі ЧаславаСіповіча, першага беларускага грэка-каталіцкага біску-па ХХ стагодзьдзя. На надмагільлі надпіс лацінкаю: «Кabusie byli adno».

Пакліканьне да царкоўнага жыцьця Чэсь адчуў зьдзяцінства, што і прывяло яго ў гімназію пры Друйскім

кляштары беларускіх айцоўмарыянаў. Як самыя бага-славёныя гады прыгадваўСіповіч час, калі слухаў уВіленскай alma mater курсыфілязофіі й тэалёгіі ды жыўу доме марыянаў, якім кіра-

ваў айцец Язэп Германовіч. Атрымаўшы магчымасьцьпрацягваць навучаньне ў Рыме, Часлаў прыняў бізан-тыйскі абрад. Папскі Грыгарыянскі ўнівэрсытэт ёнскончыў ужо сьвятаром.

ЧаслаўСіповіч

Урачыстасьць з нагоды адкрыцьця Бібліятэкі імя Францішка Скарыныў Лёндане. Травень 1971

335i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚334 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

Улады некалькі разоў не дазвалялі яму паехаць у Рым,але былі ня ў стане пахіснуць велізарны маральны аўта-рытэт сьвятара.

Ён адышоў у Вечнасьць,ня толькі пасьпеўшы ўба-чыць зьдзяйсьненьне сваёймары пра беларускую мовуў каталіцкіх сьвятынях, алеі дачакаўшыся выданьнясвайго перакладу Новага За-павету.

Уладзіслаў Чарняўскі14.1.1916,засьценак Амбружын,цяпер Ашмянскі раён —22.12.2001, Менск.Пахаваны ў мяст. Вішнева,Валожынскі раён

Айцец Уладзіслаў Чарняўскі (справа) на аўдыенцыі ў папырымскага Паўла VI. Зьлева — біскуп Часлаў Сіповіч. 1968

«Кожны народ павіненмаліцца ў сваёй мове». Вернасьць гэтаму крэда беларускісьвятар Уладзіслаў Чарняўскі пранёс праз усё жыцьцё.

Ягоны зямны шлях пачаўся ў ваколіцах старажыт-ных Гальшанаў. Гімназія пры Друйскім кляштары ай-цоў марыянаў, што знаходзілася пад уплывам беларускіхксяндзоў, дала душы моцны нацыянальны гарт. Сваюпершую імшу малады сьвятар Уладзіслаў, як і некаліягоны брат па духу Адам Станкевіч, адправіў па-бела-руску ў касьцёле гістарычнага Крэва.

Ад сярэдзіны пяцідзясятых амаль паўстагодзьдзяайцец Уладзіслаў служыў укасьцёле Сьвятой Марыі ўмястэчку Вішнева пад Вало-жынам.

Гэтае старажытнае мяс-тэчка цікавае ня толькікасьцёлам-помнікам рань-

няга барока. Зь Вішневам было зьвязанае жыцьцё ась-ветніка часоў Рэфармацыi Сымона Буднага, у гэтыхмясьцінах жылі і былі пахаваныя паэты КанстанцыяБуйла і Пятро Бітэль.

Аднак у сямідзясятыя — васьмідзясятыя гады ўВішнева прыяжджалі найперш да айца Ўладзіслава, натой час адзінага ў Беларусі каталіцкага сьвятара, які слу-жыў па-беларуску. У яго бывалі Ўладзімер Караткевіч,Зянон Пазьняк, гiсторык i лiтаратуразнаўца АнатольСідарэвіч...

Да яго ехала па духоўную падтрымку адраджэнскаямоладзь. Я ведаю дзясяткі людзей, якія прынялі ў айцаЎладзіслава хрост. Сярод іх — вядомы праваабаронцаАлесь Бяляцкі.

У 1960-х рымскі папа Павал VI прапанаваў ксяндзуЧарняўскаму заняць пасаду адміністратара для ўсіх ка-талікоў Беларусі. Савецкія ўлады не далі на гэта дазво-лу, як пазьней адхілілі і просьбу Ватыкану аб прызна-чэньні айца Ўладзіслава біскупам.

УладзіслаўЧарняўскі

337i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚336 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

Ужо пасьля яго паха-ваньня мне прысьнілася,што Янка Брыль выступаена тэлебачаньні. Ад нечака-насьці я прачнуўся.

Такое цяпер сапраўдыможна было ўбачыць толькіў сьне.

Адразу разгледзеўшы ан-тынацыянальную сутнасьцьцяперашняй улады, Брыльне пайшоў зь ёю ні на якіякампрамісы.

Ён не надрукаваў ні рад-ка ў сэрвільных холдын-гаўскіх выданьнях.

Ён у восемдзесят гадоўадкрыў выдатнай прамоваюКангрэс дэмакратычных сілаў.

Пасьля сыходу ў Вечнасьць Васіля Быкава менавітаЯнка Брыль быў найвышэйшым маральным аўтарытэ-там краіны.

Сьведчаньнем гэтага мусіць стацца і ягоны дзёньнікна пяць тысяч старонак, які, паводле запавету, можнабудзе апублiкаваць празь пяць гадоў пасьля сьмерціаўтара.

Янка Брыль4.8.1917, Адэса,Украіна —25.7.2006, Менск.Пахаваны на могілкаху пас. Калодзішчы,Менскі раён

Ён нарадзіўся ў Адэсе, што,відаць, таксама прычынілася да ягонага нязводнага —то вытанчанага, то па-народнаму грубаватага гумару, якілітаратуразнаўцы назвалі калябруньёнаўскім.

Гэтым гумарам былі наскрозь прасякнутыя лісты,якія я зрэдку — кожны раз бясконца шчасьлiвы — ат-рымліваў ад мэтра, калі Брыль заўважыў мае першыяапавяданьні.

Ён умеў пахваліць і ўвадначас па-настаўніцку пась-мяяцца з праколаў накшталт лужынкі пад нагамі ў ад-ной маёй гераіні, што яе знаёмы прыняў за наплака-

ныя сьлёзы...Я суперажываў Алесю

Руневічу з адзінага Брылёва-га раману «Птушкі і гнёз-ды».

Я рагатаў над старонкаміаповесьці «Ніжнія Байду-

ны», ідэяй якой даўнi Брылёў сябар (і суаўтар у ства-рэньні кнігі «Я з вогненнай вёскі») лiтаратуразнаўцаЎладзімер Калесьнік назваў «неад’емнасьць права нізоўна гістарычнае быцьцё й тварэньне свайго лёсу ў супя-рэчлівым сьвеце».

Але найбольш маімі ў ягонай творчасьці заўсёдыбылі лірычна-філязофскія мініятуры.

Зборнік «Жменя сонечных промняў» я доўгі час вазіўз сабой як настольную кнігу.

Яна, дарэчы, апрача наталеньня мудрасьцю, урата-вала мяне ў жалезнаводзкім санаторыі ад бойкі з двумачачэнцамі, якія, на шчасьце, убачылі на стале ў «расей-скага акупанта» «нярускую» кнігу.

Мы ўсе павінны быць удзячныя яму за падтрымкумаладзейшых Уладзімера Караткевіча і Міхася Страль-цова, таленты якіх станавіліся на крыло пад Брылёвайувагаю й апекай.

У сёньняшняй Беларусі ён быў больш чым выдат-ным пісьменьнікам эўрапейскага маштабу.

ЯнкаБрыль

339i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚338 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

Ягонымі партнэрамі й сябрамі былі італіец, індус,кітаец і ямайкіец. Ён добра валодаў латыскай, польскай,расейскай, нямецкай, ангельскай і лацінскай мовамі.Але прынцып «Беларусь — перадусім» заўсёды заста-ваўся для яго галоўным. «Беларушчына — гэта хвароба,якой немагчыма пазбыцца ніколі», — казаў ён.

Цягам некалькіх дзесяцігодзьдзяў ён быў сябрамРады БНР і ўзначальваў Фундацыю імя Пётры Кра-чэўскага ў Нью-Ёрку. Адзін з маладых эмігрантаў апош-няй хвалі сказаў пра Бартуля: «Ён быў бацькам для ўсіхбеларусаў, якія ня мелі бацькі».

Калі Беларусь здабыла незалежнасьць, спадарФранціш паважна разглядаў магчымасьць вяртаньня наБацькаўшчыну. Гэтыя пляны былі зламаныя кантрана-ступам антыбеларускіх сілаў у сярэдзіне 1990-х. Вера ўхуткае Адраджэньне пахіснулася, але не зьмянілаімкненьня дапамагаць беларусам — і за акіянам, і нарадзіме. Да прыкладу, Бартуль прафундаваў выданьнекніжкі свайго школьнага настаўніка Эдварда Вай-вадзіша, пасьля чаго амаль стогадовы літаратар атры-маў пасьведчаньне сябра Саюзу беларускіх пісь-меньнікаў.

Паэт і бард Сяржук Сокалаў-Воюш, зяць Бартуля,прыгадвае, як за дзень да сьмерці ён, зусім зьнясіленыхваробаю, яшчэ пытаўся: «Што там на Беларусі?».

Франціш Бартуль15.11.1918, в. Бярозкікаля Прыдруйску,цяпер Латвія —4.12.2005, Нью-Ёрк, ЗША.Пахаваны на беларускіхмогілках у Іст-Брансўіку,штат Нью-Джэрзі

На памяць пра нашае зна-ёмства дзесяць гадоў таму на традыцыйнай сустрэчыбеларусаў Паўночнай Амэрыкі, якая тады адбывалася ўКліўлэндзе, мне засталіся два ўспаміны: Франціш Бар-туль увесь час усьміхаўся і ўвесь час распытваў пра Бе-ларусь, не дазваляючы разгаварыць яго самога.

Усё ж мне гэта ўдалося, і да тых зьвестак пра спада-ра Франціша, што я недзе ўжо чытаў (нараджэньне набеларускім этнічным абшары, які бальшавікі аддаліЛатвіі, пасьпяховы бізнэс у галіне дантыстычных тэх-налёгіяў), дадаліся надзвычай яскравыя штрыхі.

У часе школьных вака-цыяў юны Франціш падза-рабляў цяжкай і небясьпеч-най працаю аснача — ганяўпа Дзьвіне плыты ў Рыгу. Напачатку вайны ён служыў уЧырвонай Арміі й займаўсяэвакуацыяй сем’яў і маё-масьці савецкага кіраўніцт-ва Латгаліі, якое на знакпадзякі не ўзяло яго ў апо-шні цягнік. (Сказалі, штоняма месца і пакінулі з зла-маным пісталетам.)

У 1944-м годзе ён ня-доўга павучыўся ў менскайБеларускай афіцэрскайшколе і быў запатрабаванына пасаду перакладчыка ўштаб камандзіра Беларус-кай Краёвай Абароны генэ-рала Францішка Кушаля...

Апынуўшыся зь сям’ёю ўЗША, Бартуль заснаваў пра-мысловую карпарацыю«А-rite».

ФранцішБартуль

341i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚340 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

не Зайцава, часам, паказваў на неба і пакепліваў: «Прыз-навайцеся, Вы таксама адтуль?», але глыбока паважаўінтэлектуальнае дысыдэнцтва прыяцеля і прысьвяціўяму верш «Калі паміраюць...».

У сярэдзіне шасьцідзясятых у сібірскім альманаху«Байкал» Зайцаву ўдалося надрукаваць сваю, у нейкімсэнсе праграмную працу «Багі прыходзяць з космасу».Рэдактара звольнілі, а Вячаслаў трапіў у разрад«хаўрусьнікаў заходніх багасловаў».

Абарона ягонай доктарскай дысэртацыі «ФранцыскСкарына і гуманістычная думка ў Беларусі ХV—ХVІстст.» была сарваная, а ў 1974-м, за два гады да пэнсіі,за публічную падтрымку калегаў, якіх улады перасьле-давалі як нацыяналістаў, Зайцава пакінулі бяз працы.

Разгорнутая ім у тыя гады лекцыйная дзейнасьць івыпуск некалькіх дзясяткаў улётак, якія будуцькваліфікаваныя як «рэлігійна-містычныя», прывялі даарышту Вячаслава. Дзіва што: ягоны Хрыстос, які прый-шоў з Космасу, быў яўным ворагам таталітарызму. Спра-ва закончылася экспэртызай у Інстытуце судовайпсыхіятрыі, дзе вучонаму паставілі самы папулярны дляіншадумцаў у СССР дыягназ — вялаплынная шыза-фрэнія.

Спатрэбіліся дзясяткі зваротаў мэдыкаў у «компе-тентные органы», каб праз тры гады прымусовае лека-ваньне было нарэшце спыненае і Зайцава вызвалілі.Крымінальную справу закрылі толькі ў 1992-м, ужопасьля яго сыходу ў іншы сьвет.

Вячаслаў Зайцаў18.9.1917, в. Ахлябініна,цяпер Уфімскі раён,Башкартастан —19.4.1992, Уладзімір,Расея

На пачатку 1970-х я, захоп-лены навуковай і ненавуковай фантастыкай, разоў дзе-сяць глядзеў дакумэнтальны фільм заходненямецкагарэжысэра Дэнікена «Ўспаміны пра будучыню», прысь-вечаны нашым магчымым касьмічным братам па розу-ме.

У фільме — і гэта казытала пачуцьцё нацыянальнагагонару — браў удзел беларускі вучоны Вячаслаў Зайцаў,які ў кадры харызматычна даводзіў, што мы ў Сусьвецезусім не самотныя.

З драматычным лёсам гэтага чалавека і зь ім асабістая пазнаёміўся значна пазь-ней, калі пераехаў у Менскі пачаў працаваць у выда-вецтве «Мастацкая літара-тура», дзе Зайцаў аднойчыпрачытаў бліскучую лек-цыю пра тых самых інша-плянэтнікаў, амаль перака-наўшы мяне, што да іх лікуналежаў, у прыватнасьці,легендарны шумэрскі ўла-дар Гільгамэш.

У біябібліяграфічнымдаведніку «Беларускія пісь-меньнікі» гаворыцца, штоВячаслаў Зайцаў «быў па-глыблены ў філязофска-тэа-лягічныя праблемы». На-самрэч ён быў проста апан-таны імі. У атэістычнай

краіне гэта не абяцала навукоўцу нічога добрага. У свойчас дацэнта Зайцава за ідэалістычныя погляды практыч-на выслалі зь Ленінградзкага ўнівэрсытэту ў Менск.

Працуючы ў акадэмічным Інстытуце літаратуры, ёнблізка сышоўся з Адамам Мальдзісам і Ўладзімерам Ка-раткевічам. Апошні, маючы на ўвазе галоўнае захаплень-

ВячаслаўЗайцаў

343i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚342 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

зьяўленьня ў «ЛіМе» складзенага Сяргеем Дубаўцомзвароту, назоў якога казаў сам за сябе — «Рэпрэсаваныправапіс» — я (бо ў газэце стаяў і мой подпіс) вытры-маў зь Мікалаем Макаравічам гарачую спрэчку. Урэш-це мой апанэнт перайшоў на наш бок, аднак згадзіўсятолькі на мяккі варыянт вяртаньня клясычных правілаў.

Зборнік ягоных песьняў на вершы беларускіх паэ-таў выйшаў празь некалькі месяцаў пасьля таго, як Пя-трэнка разьвітаўся з гэтым сьветам. Ён меў назоў «Бе-ларусі мілай» і стаўся як бывесткаю ад Мікалая Мака-равіча адтуль, зь Беларусінябеснай.

Мікалай Пятрэнка19.12.1919, в. Барбароў,цяпер Мазырскі раён —3.1.1997, Полацак.Пахаваны на полацкiхЛясных могiлках

На ўроку музыкі. 1970-я

Ці кожны зь беларусаў, якіяў цьвярозым або падвясёленым стане любяць зацягнуцьпапулярную песьню «Ручнікі», адкажа на пытаньне праяе аўтараў? Ды што казаць пра шараговых пеюноў, калінават нібыта прафэсіяналы зь Беларускага тэлебачань-ня неаднойчы сьцьвярджалі, што словы і музыка«Ручнікоў» — народныя. Асабіста я на месцы сап-раўдных аўтараў ад падобнай ацэнкі сваёй творчасьці,магчыма, і не адмовіўся б, але ж песьню стварылі ўсё жне безыменныя таленты з народу, а паэтка Вера Вярбаі кампазытар Мікалай Пятрэнка.

Калі я пайшоў у першуюклясу, Мікалай Макаравічякраз пачаў настаўнічаць уПолацку. Вучыцца ў ягомне, на жаль, не пашчась-ціла, а вось знаёмствам магуганарыцца.

У вайну ён пасьля раненьня й кантузіі трапіў у на-цысцкі палон, адкуль зноў і зноў спрабаваў уцякаць.Мікалай прайшоў празь некалькі лягераў сьмерці. Вы-жыць дапамагла мара стаць настаўнікам і стварацьпесьні, якія ўжо гучалі ў душы.

Большую частку свайго жыцьця ён выкладаў у По-лацкай пэдагагічнай вучэльні музыку, а таксама роднуюмову і літаратуру. Перакладаў на беларускую падручнікі,пісаў свае ўласныя.

Сотні, а мо і тысячы выхаванак і выхаванцаў здабыліў яго ня толькі веды, але навучыліся галоўнаму — любіцьРадзіму. Не СССР, а — Беларусь.

«Беларусь — гэта сьвятое», — казаў ён, сьцьвярджа-ючы сваё credo і на ўроках, і ў жыцьці, і ў песьнях —мэлядычных, багатых на інтанацыі беларускага мэлясу,«сьпеўных».

Абвяшчэньне Незалежнасьці сталася для яго сьвя-там, але гэта ня значыла, што ён цалкам прымаў усеідэі й прапановы тых лёсавызначальных гадоў. Пасьля

МікалайПятрэнка

345i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚344 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

ларускі, вядомай зьняволе-ным пад яшчэ адным псэў-данімам — Эрынія.

Вершы Беларускі, якуюаднойчы знайшлі ў сьнезезамерзлай, перавандроўвалізь лягеру ў лягер і сьпя-валіся як песьні. Часткустворанага Лесяй аднавіў зпамяці й захоўваў украінскіпаэт Васіль Малагуша, так-сама былы палітвязень.Толькі пры самым канцымінулага стагодзьдзя вершытрапілі ў рэдакцыю часопісу«Полымя». Дзякуючы паэт-цы Валянціне Коўтун адбы-лася першая публікацыя.Думаю, усе, хто дакрануўсяда Лесінай паэзіі, чакаюцькнігі.

Я ўсё стрываю і, як ты, змагуПрайсьці жыцьцё — упэўнена і прама.Ты мураваныя апекавала храмы,Я ж душы тут, як храмы, берагу... —

зьвяртаючыся да СьвятойЭўфрасіньні Полацкай,пісала Леся Беларуска ўсваім эльгенскім 1945-м.Яна мела права размаўляцьз выдатнай палачанкаю на«ты».

Леся Беларуска(ад нараджэньняЛарыса Марозава)Каля 1920 (?),Маладэчна (?) —1948, лягер Эльген,Якутыя, Расея.Месца пахаваньняневядомае

Некалі мой украінскі ся-бар-літаратар запытаўся: «А ў вашай культуры ёсьцьсвая Леся Ўкраінка?» Я назваў некалькі годных імёнаў,але пытаньне ўсё ж засталося. Мне падумалася, што, на-пэўна, яшчэ не нарадзілася ці ня вырасла тая, якую та-лент і сам Бог надзеляць адвагаю ўзяць псэўданім —Беларуска. Тады я (дый наагул ніхто) ня ведаў, што ўнашай літаратуры ўжо была паэтка, якая стварала ме-навіта пад такім імем — Леся Беларуска, відавочна пад-крэсьліваючы сваю духоўную лучнасьць з той, ук-раінскай Лесяю, а магчыма, і кідаючы ёй творчы выклік.

Я сказаў «была». Не, ЛесяБеларуска ўжо ёсьць і заста-нецца. Хацелася працяг-нуць: «у нацыянальнымпрыгожым пісьменстве»,але яе паэзія дысануе з сло-вам «прыгожая». Яна —

іншая: пякучая, страшная, народжаная пакутамі, якіяпакідаюць у душы і ў словах толькі самае сутнае:

...А над тайгою высьпявае гнеўі пагражае катам ён трывожна.Цьвік забівае хтосьці ў ногі мнеі ў галаву... і выцягнуць няможна.

Зьвесткі пра яе жыцьцё адрывістыя й фрагмэнтар-ныя. У 1938-м яна выйшла замуж за афіцэра НКВД,які празь некалькі месяцаў быў арыштаваны й рас-страляны. Ёсьць меркаваньне, што на вясельлі ў падна-чаленага на неверагодна прыгожую Ларысу паклаў вокавысокі чын з «органаў», але яго ў хуткiм часе таксамазабралi.

Аднак неўзабаве за калючым дротам апынулася ісама паэтка. Пакараньне яна адбывала ў лягеры Эльген(у перакладзе зь якуцкай Мёртвы) разам з расейскайпісьменьніцай Яўгеніяй Гінзбург. У сваіх успамінах таянапіша пра ахматаўскую сілу паэтычнага дыханьня бе-

ЛесяБеларуска

347i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚346 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

людзей Раманчука і мясцовыя жыхары й гэбісты большведалі як аддзел Дэмуха.

Увесну 1949-га паранены ў няроўным баі Міколатрапіў у палон. Ягоны артыкул пацягнуў на 25 гадоўканцлягераў.

Вярнуўшыся пасьля зьняволеньня ў Беларусь, Дэмухвельмі хутка памёр у часе даволi простай апэрацыі ўшпіталі.

Гэтую сьмерць можна было б растлумачыць падар-ваным савецкімі лягерамі здароўем, каб не адна вельмiiстотная акалічнасьць: прыкладна тады ж, вярнуўшысяна волю, раптоўна сканаў і Іван Раманчук.

Прычым здарылася гэта таксама падчас нескладанайапэрацыі.

Мікола Дэмух1920, в. Квачы,цяпер Нясьвіскі раён —1970-я, Бабруйск (?)

На паваенных нясьвіскіх вуліцах гэбісты ня чуліся ў бясьпецы

Калі вам давядзецца быцьна Нясьвіжчыне, запытайцеся пра Дэмуха, і вы пачуе-це сапраўдныя паданьні, герой якіх прывядзе на памяцьлегендарнага Робіна Гуда.

Вам распавядуць пра тое, як удзень савецкі фінагентзабіраў з двара апошнюю кароўку-карміцельку, а ўна-чы кароўка — цэлая і ўсьцешаная — вярталася дадомуз наколатай на рогі цыдулкай: «Ад Дэмуха». Вам пака-жуць дуброву, дзе Дэмух адзін выйграў бой з цэлымузводам гэбістаў, або колішні млын, дзе ён таемна сус-тракаўся з каханай.

Мікола ваяваў з гітле-раўцамі, але прыйшоўшы зфронту, быў уражаны й абу-раны несправядлівасьцямі,якія новая ўлада чыніла ўбылых заходнебеларускіхвёсках: бязьлітаснымі па-

даткамі, арыштамі за неасьцярожнае слова, высылкамітысяч сем’яў у казахстанскія стэпы.

Ён пайшоў у лес. Як сьведчаць апэратыўныя зводкіМГБ, у сваіх акцыях Дэмух вызначаўся незвычайнайадвагай.

Знаходзячыся на нелегальным становішчы, ёндзейнічаў то асобна, то ўваходзіў у склад партызанскагааддзелу Івана Раманчука, аднаго з стваральнікаў Саюзузмаганьня за незалежнасьць Беларусі*. Устаноўчы сходгэтай арганізацыі ў 1946 годзе адбыўся, дарэчы, на ху-тары Саска-Ліпка пад Нясьвіжам.

Аўтарытэт «нясьвіскага Робіна Гуда» быў такім, што

МіколаДэмух

* Саюз змаганьня за незалежнасьць Беларусі — падпольная ар-ганізацыя, якая ў 1946—1949 гадах дзейнічала на заходнебеларускіхземлях. Праграма СЗНБ прадугледжвала роспуск калгасаў і перада-чу зямлі сялянам, а найперш — падрыхтоўку патрыятычных сілаў,якія павінны былі ў спрыяльных умовах выступіць за вызваленьнеБацькаўшчыны ад камуністычнага панаваньня.

349i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚348 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

момант, які дамінаваў уНаваградзкім швадроне.Яго маладыя жаўнеры былілюстэркам народных па-чуцьцяў».

Пасьля вайны зьдзей-сьніць яшчэ дзіцячую мару— стаць лекарам — БарысуРагулю дапамог мэдычныфакультэт Лювэнскага ўні-вэрсытэту ў Бэльгіі. Жыву-чы пазьней у Канадзе, ёнстаў адным з найаўтарытэт-нейшых у краіне анколягаў.Аднак прыватная практыкаі навуковыя дасьледаваньнініколі не заміналі яму пра-цаваць на беларускую спра-ву: у Згуртаваньні беларусаў Канады, у Радзе БНР, уКамітэце дапамогі дзецям — ахвярам Чарнобылю.

Мы сустрэліся зь ім у сярэдзіне дзевяностых гадоўна сустрэчы беларусаў Паўночнай Амэрыкі ў Кліўлэн-дзе. Энэргічны поціск моцнай і чуйнай рукі мэдыка, глы-бокі дапытлівы позірк, аўтограф на толькі што выда-дзенай ягонай кнізе «Беларускае студэнцтва на чужы-не»...

Уражаньні ад размовы самі сабою склаліся ў высно-ву: гэтаму чалавеку можна даверыць сваё здароўе, а па-ваяваць пад яго камандаваньнем я таксама б пагадзіўся.

Барыс Рагуля1.1.1920, мяст. Турэц,цяпер Карэліцкі раён —22.4.2005, Лёндан,правінцыя Антарыё, Канада

Ён вучыўся ў Наваградзкайбеларускай гімназіі, а пасьля яе закрыцьця мусіў давуч-вацца ў польскай. Успамінаючы створаную там дыс-крымінацыйную атмасфэру, Барыс Рагуля пазьней пісаў:«У беларускай гімназіі я ведаў, што я беларус, а ў поль-скай адчуў сябе беларусам».

За год да пачатку Другой усясьветнай вайны ён здаўэкзамэны на факультэт мэдыцыны Віленскага ўнівэр-сытэту, але ў абход закону юнака-патрыёта забралі ўпольскае войска.

Потым быў нямецкі палон і ўцёкі ў жніўні 1940-гана «вызваленую» ЧырвонайАрміяй радзіму, дзе Барысанапаткалі арышт і сьмярот-ны прысуд, ад выкананьняякога ўратаваў толькі нападНямеччыны на СССР.

Увосень 1943 году аку-пацыйныя ўлады прынялі пастанову пра стварэньненовага беларускага добраахвотніцкага фармаваньня —Наваградзкага коннага швадрону. Камандаваць ім пра-панавалі выкладчыку Наваградзкай настаўніцкай сэ-мінарыі Барысу Рагулю. Гітлераўцы ня ведалі, што ёнбыў сярод заснавальнікаў Беларускай незалежніцкайпартыі, якая зьбіралася змагацца і з бальшавікамі, і зьнемцамі.

Рагуля даў згоду, паставіўшы цьвёрдую ўмову поўнайнезалежнасьці швадрону ад мясцовай нямецкайадміністрацыі.

25 сакавіка 1944 году кавалерысты Рагулі пад сваімштандарам з Пагоняй і гербам Наваградку прыняліпрысягу на вернасьць беларускаму народу. Швадронпасьпяхова дзейнічаў як супраць савецкіх, так і супрацьпольскіх партызанаў з Арміі Краёвай, што забівалі бе-ларускіх актывістаў. Аўтар успамінаў пра байцоў Бары-са Рагулі пісаў, што ў тых умовах «беларускаму народузаставалася толькі вера ўва ўласныя сілы. Гэта адзіны

БарысРагуля

351i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚350 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

Расказаў, каб рытарычназапытацца ў залі: «Ці магчы-ма такое ў нас нават наўзроўні дзяцей сакратарарайкаму?»

У гады перабудовы ён ус-тупіць у БНФ, заявіць прасябе як пра таленавітагапубліцыста, неартадаксаль-на трактуючы падзеі верась-ня 1939 году і калектывіза-цыі.

Аднойчы на гарадзен-скай вуліцы, ідучы амальподбегам, каб не адстаць адягонай заўсёды шпаркайхады, я сказаў спадаруАляксею, што ці не найлеп-шым творам пра ЗаходнююБеларусь лічу ягоны раман«Вершалінскі рай».Інтэрвію Зянона Пазьняка,дзе той назаве КарпюковуДануту з аднайменнай аповесьці (якая, дарэчы, пера-выдавалася восем разоў) самым дарагім для яго жано-чым вобразам ува ўсясьветнай літаратуры, АляксейНічыпаравіч прачытаць ужо не пасьпеў.

У Горадні дагэтуль няма вуліцы імя Карпюка, як івуліцы імя ягонага сябра і аднадумца Васіля Быкава.

Аляксей Карпюк14.4.1920, в. Страшава,Беласточчына —14.7.1992, Горадня

З дачкой Аленай. 1950-я

У 1969 годзе канцылярыяЦК КПСС атрымала сакрэтны ліст, у якім паведамля-лася: «Комитет государственной безопасности Белорус-сии располагает данными о политически нездоровых на-строениях писателей Карпюка и Быкова... Карпюк не-легально распространяет среди знакомых различные ан-тисоветские пасквили... Отрицательно воздействует намолодежь... С санкции ЦК компартии республики го-товятся мероприятия, направленные на предотвраще-ние возможных враждебных акций названных лиц...».Пад лістом стаяў подпіс старшыні КГБ СССР Юр’я Ан-

дропава.У дачыненьні да Аляксея

Карпюка плянаваныя гэ-бістамі захады хутка вы-явіліся ў допытах, ператру-сах, выключэньні з партыі.

Яго, былога камандзірапартызанскага аддзелу імя Каліноўскага, кавалера са-вецкіх і польскіх баявых узнагародаў, на падставе сфаб-рыкаваных чэкістамі Фаміным і Клімовічам дакумэн-таў абвінавацілі ў калябарацыянізьме. Два гады Карпюкня мог уладкавацца на працу.

Потым яго адновяць у КПСС, але на самым пачаткудзевяностых ён сам выйдзе адтуль. Праўда, пры гэтымпартбілет пакіне сабе, напісаўшы ў заяве, што робіцьгэта «на памяць пра летуценьні маладосьці».

Але непапраўным летуценьнікам — і змагаром засвае ідэалы — ён будзе заставацца праз усё жыцьцё: і ўтворчасьці, і на пасадзе сакратара Гарадзенскага аддзя-леньня Саюзу пісьменьнікаў, і ў нязьменна вострых ідасьціпных прамовах на літарацкіх зьездах і пленумах.

Я пазнаёміўся зь ім якраз пасьля аднаго з такіх вы-ступаў, у якім Аляксей Нічыпаравіч, абрынуўшыся наўсеўладнасьць савецкае намэнклятуры, расказаў, як сынтагачаснага эгіпецкага прэзыдэнта Насэра заваліў уступ-ныя экзамэны ўва ўнівэрсытэт.

АляксейКарпюк

353i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚352 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

му абвяшчаў ідэю праўнай дзяржавы, бараніў правы ўсіхяе жыхароў незалежна ад веравызнаньня, уводзіў укрымінальнае права прэзумпцыю невінаватасьці, стаяўна абароне прыродных багацьцяў краіны значна лепейза некаторыя сучасныя законы…

Прафэсар Юхо абвяргаў высновы польскіх ды са-вецкіх гісторыкаў адносна Крэўскай і Люблінскай ву-ніяў і казаў пра канфэдэрацыйны лад Рэчы Паспалітай,у якой дзяржава нашых продкаў — Вялікае КнястваЛітоўскае — мела столькi сувэрэнітэту, колькi і нясьнілася Беларускай ССР.

Юхо стаў заснавальнікам навуковай школы выву-чэньня гісторыі дзяржавы і права Беларусі. Менавіта ёнпершым пачаў дасьледаваць жыцьцё і дзейнасьць Та-дэвуша Касьцюшкі і ў выніку сваімі артыкуламі і кнігаю«За вольнасьць нашу і вашу» (1989) вярнуў імя нашагавыдатнага суайчыньніка ў гістарычную памяць белару-саў.

Незалежнасьць Беларусі была ягонаю марай, а по-тым сталася штодзённым клопатам.

Язэп Юхо браў чынны ўдзел у распрацоўцы нашайКанстытуцыі 1994 году і шмат якіх іншых заканадаўчыхактаў.

Ён непахісна верыў, што краіна абавязкова вернец-ца ў сям’ю дэмакратычных народаў і яшчэ зьдзівіцьЭўропу, як некалі ўразіла яе сваім Статутам.

Язэп Юхо19.3.1921, Менск —29.7.2004, Менск.Пахаваны на менскіхВайсковых могілках

Калісьці, на лёсавызначаль-най для Беларусі мяжы 1980—1990-х гадоў, існаваў такічасопіс ЦК КПБ — «Политический собеседник», настаронках якога я атрымаў аднойчы аглабельны адпорза тое, што назваў першай беларускай дзяржавай По-лацкае княства.

Аўтар таго пагромнага артыкулу відавочна не чытаўЯзэпа Юхо, чые погляды былі значна больш радыкаль-ныя: ён лічыў, што дзяржаўныя ўтварэньні на сучаснымбеларускім абшары існавалі, магчыма, яшчэ да нарад-жэньня Хрыстовага.

На вялікі жаль, на на-шым гістарычным факуль-тэце БДУ ў мае студэнцкіясямідзясятыя лекцыяў ён нечытаў.

Відаць, нас, будучых«байцоў ідэалягічнага фрон-ту», бераглі ад неартадак-сальных поглядаў спадараЯзэпа.

Затое студэнтам юрфаку,дзе ён працаваў некалькідзесяцігодзьдзяў, пашанца-вала. Яны, да прыкладу,маглі даведацца, што СтатутВялікага Княства Літоўска-га 1588 году быў самым да-сканалым зборам законаў утагачаснай Эўропе і што па-водле нашага Статуту цягамцэлага сэмэстру вывучаюцьспэцыяльны курс студэнты-юрысты Сарбонны.

Дзіва што! Наш Статут,які дасьледаваў Язэп Юхо,ужо чатыры стагодзьдзі та-

ЯзэпЮхо

355i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚354 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

Акадэмічная навука маеда ягоных працаў шмат заў-вагаў, але ніхто з крытыкаўня можа адмовіць, што Ер-маловіч у свой час зьдзей-сьніў сапраўдны подзьвіг —адкінуўшы канцэпцыі неса-мастойнасьці гісторыі Бела-русі, абудзіўшы цікавасьцьда мінулага ў дзясяткаў ты-сяч суайчыньнікаў, спры-чыніўшыся да вострых наву-ковых i грамадзкiх дыс-кусіяў за межамі краіны.

Пры канцы 1990-х яго-ныя вочы маглі адно ад-розьніць сьвятло ад цемры. У іншай дзяржаве чалавек зтакімі заслугамі атрымаў бы і адпаведны мэдычны до-гляд, і аўтамабіль з кіроўцам. Між тым Ермаловіч мусіўрухацца па Менску амаль навобмацак.

Пераходзячы вуліцу, ён загінуў пад коламі таксоўкі,так і не пасьпеўшы ўзяць у рукі сваю выніковую кнігу«Беларуская дзяржава Вялікае Княства Літоўскае».

Сьмерць Міколы Ермаловіча зь ліку тых, што заста-нуцца на сумленьні цяперашняга рэжыму.

Мікола Ермаловіч29.4.1921,в. Малыя Навасёлкі,цяпер Дзяржынскі раён —5.3.2000, Менск.Пахаваны на могілках каляв. Насілава, ускраінаМаладэчна

Упершыню я сустрэўся зьім у студэнцкія гады. Дзень пры дні ў чытальнай залібеларускага аддзелу Дзяржаўнай бібліятэкі зьяўляўся йзаседжваўся да закрыцьця чалавек з надзіва адметнымтварам — разумным, прасьветлена-адухоўленым і ра-зам з тым нейкім безабаронным.

Прычынаю апошняга быў вельмі слабы зрок: здава-лася, лінзы такіх акуляраў імгненна запаляць ад сонцапаперу.

Мы пазнаёміліся толькі ў 1990-м, калі імя Ермаловічаведаў кожны нацыянальна арыентаваны беларус. Ужо

выйшла кнігаю ягонае сла-вутае дасьледаваньне «Пасьлядах аднаго міту», якіммы некалi зачытваліся ўсамвыдавецкім варыянце.(З працы Міколы Іванавічавынікала, што аніякай, зда-

валася б, назаўсёды замацаванай у школьных і ўнівэр-сытэцкіх падручніках «заваёвы літоўцамі беларускіхземляў» у гісторыі не было, а сама летапісная Літва зна-ходзілася на сучасным абшары Беларусі.)

Ужо было вядома, што гэта спадар Мікола падпсэўданімам Сымон Беларус нелегальна выпускаў у ся-рэдзіне глухіх сямідзясятых часопіс «Гутаркі», які па-мнажаў ягоны аднадумца мастак Яўген Кулік.

Вочы Ермаловіча амаль ня бачылі, але яго пад-трымлівала шырокае прызнаньне: прыняцьце ў Саюзпісьменьнікаў, Дзяржаўная прэмія імя Кастуся Калі-ноўскага за кнігу «Старажытная Беларусь», мэдальФранцішка Скарыны, атрыманьне ім, маладэчанцам,менскай кватэры, што пакінула ў мінулым штодзённыяпаездкі ў электрычках, дзе Мікола Іванавіч, каб не губ-ляць часу, нярэдка чытаў пасажырам сапраўдныя натх-нёныя лекцыі.

Цяпер яго называюць заснавальнікам новай белару-скай рамантычнай гістарыяграфіі.

МіколаЕрмаловіч

357i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚356 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

сятых паэтычны зборнік), уякой засталася нявыказанаймая думка пра тое, што зчасу Максіма Багдановіча,магчыма, ніхто не сумовіўсяз космасам на такой блізкаймове, як ён. Хіба што АлесьРазанаў, чыя паэзія, гэтакса-ма, як і ў яго, Юхнаўца, не-заўважна перацякае ў філя-зофію.

У шораху гэтае моўк-насьці расталі так і ня вы-маўленыя ўголас радкі, штоўразілі ў рукапісе «Сноў на чужыне», зрабіўшыся іх свое-асаблівым эпіграфам:

...я дома зноў, ён для мяне спакой.Гляджу з вакна у сад у воддаль поля,там не відаць дарог шумлівых,а краскі на аселіцах —самі сабе,прыгожая няволя!Адчуваю: на зямлі бытую

адзінотным...Гляджу на стол, там ліст —каму, недапісаны?

Юхнавец падпісваў мне сваіх выдадзеных ў 1967-му Нью-Ёрку «Калюмбаў»,выводзіў унізе аўтографу за-гадкавую (магчыма, падка-заную ў гэты момант Леса-секам) дату — 1968, а я ча-мусьці думаў: «Можа, тойнедапісаны ліст адрасаваныбягомальскаму хлопцу зьсьцягам?»

Янка Юхнавец3.11.1921,в. Забродак,цяпер Докшыцкі раён —6.1.2004, Нью-Ёрк, ЗША.Прах разьвеяны надштатам Нью-Джэрзі

Калі ў добрыя старыя часына пачатку 1990-х я рэдагаваў у выдавецтве «Мастац-кая літаратура» ягоную кнігу паэзіі «Сны на чужыне»(яна выйшла ў 1993-м у сэрыі «Галасы беларускага за-межжа»), адзін мой калега, засунуўшы нос у карэктуру,запытаўся: «Ён што — вар’ят альбо геній?»

Праз два гады я ўручыў кнігу аўтару ў царкве Сьвя-той Эўфрасіньні Полацкай у амэрыканскім горадзеСаўт-Рывэр. З царквы, прызнаюся, мы перабраліся ўбольш аддаленае ад Бога месца, дзе спадар Юхнавецзамовіў сабе ірляндзкага піва, а мне — каліфарнійскага

віна. Адрозна ад іншых эмі-грантаў, у тым ліку і літара-тараў, ён не распытваў прапалітычныя падзеі ў Бела-русі. Адно што пацікавіўся,ці быў я калі ў Бягомлі, уваколіцах якога ў вайну

карнікі-летувісы спалілі ягоных бацькоў і пяцярых ма-лых братоў.

Тыя мясьціны зноў і зноў прыходзілі да яго ў снах-вершах (а вось Амэрыка так ніколі і не прысьнілася),дзе ён вёў гутаркі то зь легендарным героем Машэкам,то з Скарынам, то з таямнічым пэрсанажам, якога за-вуць Лесасекам і які мяркуе, што Гісторыя — гэта круш-ня, а потым удакладняе, што гэта — памяшканьне, дзеадбываюцца нелягічныя выпадкі.

Я расказаў спадару Янку пра тое, як на бягомаль-скай аўтастанцыі тамтэйшы хлопец павесіў нядаўна наДзень Волі бел-чырвона-белы сьцяг і празь пяць хвілінаўапынуўся ў кайданках. Лесасек, відаць, назваў бы гэтуюгісторыю банальнай, каб не адна дэталь: хлопец быў глу-ханямы.

Але наагул усе нашы нешматлікія размовы зь Юх-наўцом былі да краёў напоўненыя шорахам моўкнасьці(менавіта так — «Шорах моўкнасьці» — называўся яго-ны першы выдадзены ў Нью-Ёрку ў сярэдзіне пяцідзя-

ЯнкаЮхнавец

359i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚358 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

тай «Лясной хатцы», дзе ў 1970—1980-я перабывалi ціня ўсе тагачасныя беларускiя нацыяналiсты.

Лявон Луцкевіч быў адным з тых, хто адраджаў бе-ларускае культурнае жыцьцё ў Вільні пры канцы васьмі-дзясятых. Ён прычыніўся да стварэньня першай бела-рускай суполкі «Сябрына», а затым Таварыства белару-скай культуры ў Літве. Дзядзька Лявон, у той час сябраРады БНР, вёў беларускія перадачы на Літоўскім радыёі супрацоўнічаў з Радыё Свабода, на чыіх хвалях уаўтарскім выкананьні прагучалі ўсе тэксты з будучайкнігі, пра якую мы гаварылі каля Вострае Брамы.

На жаль, спадар Лявон ужо не патрымаў у руках свае«Вандроўкі па Вільні». Янывыйшлі ў 1998 годзе ў ві-ленскім выдавецтве «Рунь»і, даўно чакаючы перавы-даньня, застаюцца найлеп-шай беларускай кнігаю пранашу колішнюю сталіцу.

Лявон Луцкевіч17.3.1922, Вільня —28.7.1997, Вільня.Пахаваны на віленскіхмогілках Росы

Лявон Луцкевіч і Зоська Верас з гасьцямі — мастаком Іванам Пратасенем(крайні зьлева) і гісторыкам ды літаратуразнаўцам Віталём Скалабанам.1981

У Вільні быў празрысты ка-стрычніцкі вечар. Мы спыніліся каля Вострае Брамы —там, адкуль раніцою пачалося нашае падарожжа, калі яўпершыню даведаўся, дзе дакладна быў дом Скарына-вага фундатара бурмістра Якуба Бабіча, дзе жандарыарыштавалі Каліноўскага, дзе месьцілася друкарняМарціна Кухты, дзе жылі Янка Купала і Янка Пазьняк...

Мой спадарожнік і праваднік, у сваіх заўсёдных зу-хаватым бэрэце і прыцемненых акулярах, працытаваўгероя аўтабіяграфічнай аповесьці Максіма Гарэцкага«Мэлянхолія»: «Пішу да цябе зь Вільні, адкуль сьвяціла

магутным сьвятлом нашастарадаўняя культура...» Явыказаў думку, што мой су-размоўца павінен падтры-маць гэтае сьвятло сваёйкнігаю пра беларускуюВільню, бо, бадай, ніхто зь

беларусаў ня ведае нашую духоўную Мэку лепей за яго.Тым больш, што ягонае веданьне натхнёнае такой узь-нёслай любоўю да кожнай старадаўняй мураванкі.

Я быў проста шчасьлівы, пачуўшы, што кніга ўжоствараецца.

Майго правадніка звалі Лявон Луцкевіч.Сыну аднаго з «бацькоў» Беларускай Народнай Рэс-

публікі, Антона Луцкевіча, лёс ня мог падараваць лёг-кага шляху. Выпускнік Віленскай беларускай гімназіі,падчас Другой усясьветнай вайны ён настаўнічаў, по-тым стаў афіцэрам Беларускай Краёвай Абароны. Пась-ля працэсу над кіраўніцтвам Беларускай незалежніцкайпартыі судзьдзі вызначылі Лявону Луцкевічу пятнац-цацігадовы тэрмін за гулагаўскім дротам. На 25 гадоўкалымскіх канцлягераў быў засуджаны ягоны родныбрат Юрка, таксама сябра партыі.

Вярнуўшыся на волю, спадар Лявон зьвязаў жыцьцёз роднай Вільняй. Ягонай жонкаю была дачка пісьмень-ніцы Зоські Верас Галіна. Сям’я доўгі час жыла ў славу-

ЛявонЛуцкевіч

361i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚360 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

ная. Нязьмерна больш за іншых рызыкавалі супра-цоўнікі радыё, што несла слова праўды за камуністыч-ную «жалезную заслону», туды, дзе перадачы глушыліся,а спэцслужбы рыхтавалі супраць вызваленцаў свае бру-тальныя акцыі.

Аднойчы ў верасьні таго самага пяцьдзясят чацьвер-тага Леанід Карась не зьявіўся ў студыю. Праз тыдзеньягонае цела знайшлі на беразе мюнхэнскай ракі Ізар.Злачынства засталося нераскрытае, але сябры й калегіне сумняваліся, што гэта — злачынства камуністычныхагентаў. Яшчэ праз два ме-сяцы ў сваёй кватэры быўзакатаваны шэф азэрбайд-жанскай рэдакцыі Аба Фа-талібэй.

Радыё Свабода ішоў пер-шы год, Леаніду Карасю —трыццаць першы...

Леанід Карась20.11.1923,в. Дзямідзенкі,цяпер Глыбоцкі раён —7.9.1954, Мюнхэн,Нямеччына

Леанід Карась (чацьверты зьлева) зь сябрамі-эмігрантамі з славутай«Дванаццаткі». 1948

Ён меў мянушку Рыба, якая,між тым, ані не адпавядала ягонай натуры. Леанід Ка-рась любіў кампанію і заўсёды гатовы быў бараніць яеці свой асабісты гонар. Часамі, як згадваюць сябры, наяго находзіла «ахвота з кім-небудзь пабіцца».

Леанід належаў да славутай «Дванаццаткі» — суполкіз дванаццаці нашых юнакоў, якія трапілі па вайне наЗахад і вырашылі «быць прыкладам самаахвярнасьці йадданасьці нацыянальнай справе, быць першымі ўсю-ды, дзе патрабуюць гэтага інтарэсы Народу». Яны не-беспадстаўна лічылі сябе авангардам беларускай моладзі

на эміграцыі і праз паўста-годзьдзя сталі героямі даку-мэнтальнай аповесьці адна-го зь іх, Янкі Запрудніка,што так і назваў сваю кнігу— «Дванаццатка».

Гартаючы важкую За-пруднікаву таміну, я думаю пра сотні маладых белару-саў, якія пасьля гарачай вясны 2006-га таксама трапіліза мяжу, і мне мрояцца створаныя імі сучасныя «два-наццаткі» з тымі самымі мэтамі й памкненьнямі.

Ім лягчэй. Яны ня мусяць перад унівэрсытэтам цяж-ка працаваць, як Лявон зь сябрамі, на шахтах. Боль-шасьць зь іх, цяперашніх, мае магчымасьць пераведвацьБеларусь і, хочацца спадзявацца, вернецца сюды.

Лявон Карась пра такое мог толькі марыць.Навучаючыся ў бэльгійскім Лювэне на інжынэра, ён

даведаўся пра стварэньне Беларускай сэкцыі РадыёВызваленьне (Свабода) і выехаў у Мюнхэн, адкульпавінна было распачацца вяшчаньне. Апрача жур-налісцкіх задаткаў, ён ужо валодаў ангельскай моваю імеў — што для супрацоўніка радыё надзвычай важна,— прыемны зычны голас.

У траўні 1954-га беларускія перадачы пайшлі ў этэр.Галоўным «сьпікерам» быў Леанід Карась.

Прафэсія журналіста ўва ўсе часы была небясьпеч-

ЛеанідКарась

363i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚362 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

моцную падтрымку Вацла-ва Гаўла і Чэслава Мілаша,ня быў уганараваны Нобэ-леўскай прэміяй. Але цібыла гэтая ўзнагарода зь яесёньняшнім пахіснутым аў-тарытэтам вартая Быкава?

Ён быў увасабленьнемАдраджэньня Беларусі йсымбалем змаганьня з дык-татурай. Свае ўчынкі мы вы-прабоўвалі пытаньнем: «Ашто скажа Быкаў?» Пасьляяго пахаваньня замежныякалегі казалі мне, што ўжонекалькі дзесяцігодзьдзяў нідзе ў Эўропе разьвітаньненароду зь пісьменьнікам не было такім грандыёзна-шматтысячным.

Адзін з заходніх крытыкаў назваў сыход Быкаваапошнім уздыхам экзыстэнцыялізму. Мэтафара небез-дакорная: сьвет працягвае чуць магутнае дыханьне бы-каўскае прозы.

Ува ўсе эпохі ўлада нязьмерна больш любіла не жы-вых, а мёртвых геніяў. Цяперашняя няздатная нават нагэта. У Менску, як і ў Горадні й Віцебску, Ягонае імя неўшанаванае нават у назовах вуліцаў.

У нашай апошняй размове Быкаў паўтарыў фiналь-ныя словы з сваёй «Доўгай дарогі дадому»: «Мой лёгаспэсымістычны, хаця душа мая прагне аптымізму».

Быкаў быў з намі ў са-кавіку 2006-га на пляцы,якому абаронцы гэтай ма-ленькай выспы свабоды ўцэнтры Менску надалі імяКаліноўскага: у намётавыммястэчку я бачыў Яго кнігі.

Васіль Быкаў19.6.1924, в. Бычкі,Вушацкі раён —22.6.2003, Менск.Пахаваны на менскіхУсходніх могілках

У кожнага з нас ёсьць сваебыкаўскія радкі, што нараджаюць у душы наймацней-шы водгук. Мяне, чалавека ня самага сэнтымэнтальна-га, нядаўна да сьлёзаў на вейках уразілі некалькі сказаўз аўтабіяграфічных «Пункціраў жыцьця»:

«Тады быў яшчэ малы... Далей гародаў нікуды нехадзіў. І вось аднойчы старэйшы мой сябра Валодзякажа: «Пайшлі на возера». Пайшлі — праз парасьнікі,цераз роў... З гары адкрыўся цуд: лясное возера ўнізе, заім лес на касагоры — прыгажосьць на ўсё жыцьцё...»

Напэўна, рэч у тым, што для мяне вобраз Радзімы іхараства таксама непарыў-на зьвязаны зь лясным по-лацкім возерам.

Як тое возера прысутнаеў маім жыцьці ад часу, калія пачаўся як асоба, так іВасіль Быкаў, здаецца, пры-

сутнічаў у маёй сьвядомасьці заўсёды. Прынамсі, з мо-манту, калі я адчуў сябе беларусам.

Упершыню мы сустрэліся з Быкавым на сэмінарымаладых літаратараў у 1982 годзе. Слухаючы яго словыаб тым, што яшчэ не прамоўленая ўся праўда пра міну-лую вайну, я адразу ўспомніў тую полацкую вёску, якуюў 1941-м спалілі разам з жыхарамі пераапранутыя ў ня-мецкую форму супрацоўнікі НКВД. Але значна большза тое, што гаварыў Васіль Уладзімеравіч, мяне ўразілатады ягонае маўчаньне падчас выступаў рознага кшталтукалялітаратурных чыноўнікаў. У гэтым маўчаньні адчу-валіся глыбіня і веліч асобы.

Сапраўднае адкрыцьцё Быкава як пісьменьніка глы-бока нацыянальнага пачалося для мяне пасьля зьяўлень-ня аповесьці «Знак бяды» — твору, бясспрэчна знака-вага для нашае літаратуры.

Васіль Уладзімеравіч ня раз казаў, што яму блізкіэкзыстэнцыялізм, асабліва раман Альбэра Камю «Чума».Адрозна ад францускага калегі, Быкаў, нягледзячы на

ВасільБыкаў

365i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚364 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

шулі, білася сэрца, якое прывяло пісьменьніка ў каст-рычніку 1988-га ў шэрагі стваральнікаў БеларускагаНароднага Фронту «Адраджэньне».

Вольскі ўваходзіў у склад некалькіх Соймаў БНФ,узначальваў Беларускае дэмакратычнае аб’яднаньне вэ-тэранаў вайны. Некалькі разоў я быў сьведкам таго, якна акцыях дэмакратычных сілаў сваім уладным позір-кам і зычным голасам спадар Артур спыняў і прыму-шаў адступаць чорныя шэрагі гэтых званых «ахоўнікаўправапарадку».

Ягоны бацька Віталь, аўтар славутага «Несьцеркі»,пражыў восемдзесят семгадоў, маці — дзевяноста ча-тыры. Генатып і магутнаездароўе абяцалі спадару Ар-туру доўгае жыцьцё. Аднакумяшаўся выпадак, а найве-рагодней — загадзя спляна-ваная акцыя. Пасьля веча-ровага выступу перадшкольнікамі Вольскага запыніла вялікая агрэсіўная кам-панія. Яго ня проста жорстка зьбілі, але і распранулі,пакінуўшы непрытомным ляжаць на халоднай лістапа-даўскай зямлі. Перажыты тады шок, на думку мэды-каў, і справакаваў анкалягічнае захворваньне...

Адным зь ягоных найлепшых паэтычных твораўапошніх гадоў многія лічаць верш «Калі гучыць «Ма-гутны Божа»:

Калі гучыць «Магутны Божа»,гатоў я ўпасьці на калені.Бог — толькі Бог! — нам дапаможазнайсьці шляхі да вызваленьня...

Таленавіты род Вольскіх доўжыцца ў Артуравымсыну Лявону — адным з найпапулярнейшых у краінерок-музыкаў.

Артур Вольскі23.9.1924, Койданава —5.9.2002, Менск.Пахаваны на менскіхПаўночных могілках

Я не служыў на флёце, аледобра ўяўляю, якая выбітная роля належыць на караблібоцману. А калі даць волю фантазіі і ўявіць маю вера-годную марскую службу, я хацеў бы, каб нашага боц-мана звалі Артурам Вольскім.

Частку сваіх дзесяці флёцкіх, у тым ліку і баявых,гадоў спадар Артур насамрэч выконваў боцманскія аба-вязкі, што, здаецца, зусім ня горшым чынам паўплыва-ла на ягоны далейшы лёс — і літаратурны, і кар’ерны. Атрапіў ён на Ціхі акіян у 1942-м. Артуру толькі штоспоўнілася васямнаццаць, і ён ужо лічыў сябе ня толькі

мараком, але і пісьмень-нікам, бо першае апавя-даньне надрукаваў ажно ўтрынаццаць гадоў.

Найбольш поўна шмат-стайныя таленты Вольскагараскрыліся, калі ён паўтарадзесяцігодзьдзя працаваў уБеларускім тэатры юнагагледача — спачатку загадчы-кам літаратурнай часткі, азатым дырэктарам. Якразтады разам з шматлікімі па-этычнымі й празаічнымізборнікамі для дзяцей і да-рослых была створанаяп’еса-казка «Сьцяпан —вялікі пан», што — пакла-дзеная на музыку кампазы-

тарам Юр’ем Семянякам — сталася першай беларус-кай дзіцячай апэрэтай.

Парадак панаваў на ўсіх палубах і тады, калі спадарАртур быў дырэктарам менскага Дому літаратара.

Шмат каму жыцьцё Вольскага падавалася ўва ўсіхсэнсах камфортным і бясхмарным. Але пад ягонымнацельнікам, што почасту выглядваў з-пад моднай ка-

АртурВольскі

367i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚366 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

на мэлёдыю песьні Ўкраінскай паўстанцкай арміі «Мовтой олень, що загнаній в болото».

Паўстанцы патрабавалі прыезду з Масквы камісіі ЦККПСС, рэабілітацыі іншадумцаў і вязьняў, якія да 1939году не былі грамадзянамі СССР. Выступ зьняволеныхдоўжыўся сорак дзён, пасьля чаго ўнутраныя войскі ат-рымалі загад увайсьці на тэрыторыю Гарлягу і адкрыцьагонь на зьнішчэньне з усіх відаў зброі.

За тры дні палегла болей за тысячу вязьняў, але кры-вавыя ахвяры не пайшлі намарна. Гарляг быў расфар-маваны, і гэта ўратавала мноства іншых жыцьцяў.

Да канца васьмідзясятых гадоў Клімовіч заставаўсяпад наглядам КГБ, але і ў той пэрыяд не пакідаў су-праціву: наладжваў сувязі паміж былымі палітвязьнямі,працаваў над успамінамі, якія пад назовам «Канец Гар-лягу» выйшлі асобнай кнігаю ў 1999-м.

На той час імя правадыра легендарнага паўстаньнябыло добра вядомае ня толькі ў Беларусі. Клімовіч вы-ступаў на міжнародных канфэрэнцыях і на мітынгах,актыўна супрацоўнічаў з расейскім «Мэмарыялам» і«Мартыралёгам Беларусі». Ён палымяна й доказна аб-вяргаў культываваную за савецкім часам дый пазьнейдумку аб «пакорліва-талерантным» няўдзеле беларусаўу антысталінскім супраціве.

Найяскравейшым у арсэнале яго доказаў было На-рыльскае паўстаньне, у якім бралі ўдзел болей за пяцьтысяч беларусаў, чацьвёра зь якіх узначальвалі паў-станцкія камітэты.

Створаны Рыгорам Клі-мовічам паўстанцкі гімн,перакладзены на ўкраін-скую, польскую, літоўскую інямецкую мовы, гучыць наміжнародных сустрэчахвязьняў ГУЛАГу.

Рыгор Клімовіч3.10.1924,в. Шляхецкая Ваколіца,цяпер в. Цярэшкавічы,Гомельскі раён —1.7.2000, Гомель

У ягонай душы заўсёды жыўвольналюбівы дух продкаў— ліцьвінаў з роднае вёскіШляхецкая Ваколіца, назоў якой бальшавікі сьцёрлі змапаў.

Пры канцы 1942-га васямнаццацігадовы юнак пе-раходзіць лінію фронту, каб дабрацца да Саратава. Таму эвакуацыі знаходзіўся Гомельскі тэхнікум, куды Ры-гор паступіў перад самым пачаткам вайны. Падчас ван-дровак па Расеі Клімовіча паводле абвінавачаньня ўшпіёнстве схапіла НКВД. Пачынаюцца яго блуканьніпа пакутах, якія зацягнуліся на паўтара дзясятка гадоў.

За напісаныя пасьляарышту антысталінскія вер-шы Клімовіча накіроўваюцьу Гарляг пад Нарыльскам,што меў неафіцыйную рэ-путацыю лягеру сьмерці. У1950-м яго паўторна асу-джаюць на дзесяць гадоўзьняволеньня.

Пасьля таго, як «бацькаўсіх народаў» выправіўся натой сьвет і ў СССР пачалісямасавыя амністыі, у Гарля-гу рэжым, наадварот, зра-біўся яшчэ больш жорсткім.Ахова атрымала дазвол рас-стрэльваць зьняволеных безсуду й сьледзтва.

Калі колькасьць забітыхнаблізілася да дваццацёх,цярпеньне вязьняў высіліла-

ся: 25 траўня 1953 году над лягерам быў узьняты чор-ны з чырвонай паскаю сьцяг паўстаньня.

На чале яго стаў беларус Рыгор Клімовіч.Ён жа пазьней склаў гімн паўстаньня «Ня страшны

нам тыранствы бальшавізму», які зьняволеныя сьпявалі

РыгорКлімовіч

369i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚368 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

на вокнах і з жахам глядзеўна санітараў. Праз колькігадоў сваякам дазволілі за-браць яго дахаты, але, уба-чыўшы жыцьцё тагачаснай,загнанай у калгасны прыгонвёскі, розум Салаўя зноў нявытрымаў, гэтым разам —фатальна.

Сорак гадоў — цэлаежыцьцё — ён знаходзіўся ўвар’ятні пад Горадняй, а ў1996-м, нават не напісаўшыі не патэлефанаваўшы род-ным, Уладзімера перавялі ўпсыхічную лякарню ў вёсцыКазлоўшчына на Дзятлаў-шчыне. Неўзабаве, сям’і па-ведамілі, што ён нібытаўзімку заблукаў у лесе, за-мёрз і быў знойдзены, толь-кі калі растаў сьнег. Трунуне адчынялі.

Але самае страшнае длямяне ў лёсе Салаўя ня гэта.Самае страшнае, што сваякіпатрыёта анічога ня ведалі аб прычынах ягонага арыш-ту, ніколі ня чулі пра «Чайку»... Для іх ён быў простаняшчасным вар’ятам, намагіле якога доўгі час небыло нават сьціплага пом-ніка...

Уладзімер Салавей1925, в. Гуменікі,цяпер Слонімскі раён —1996, в. Казлоўшчына,Дзятлаўскі раён.Пахаваны ў в. Жыровічы,Слонімскі раён

Уладзімер Салавей (у цэнтры)зь сябрамі. Справа — будучыкіраўнік «Чайкі» Васіль Супрун.1943

«Свабодны розум ня можатрываць няволі» — было сказана яшчэ ў антычным сьве-це.

На пачатку 1946-га настаўнікі і моладзь Слонімшчы-ны заснавалі падпольную беларускую арганізацыю зкансьпірацыйным назовам «Чайка». Гэта было адказамна «татальныя зачысткі» гэбістамі «варожых элемэнтаў»і на хвалю русіфікацыі, што абрынулася па вайне набылыя заходнебеларускія землі, дзе на ўсе больш-меншзначныя пасады пачалі прызначаць людзей, варожых дабеларушчыны. «Чайка» мела на мэце змаганьне за на-

цыянальныя правы белару-саў і ўрэшце — стварэньненезалежнай дзяржавы. Сло-німскія патрыёты імкнулісяпашыраць свае ідэі ў іншыхрэгіёнах.

У Баранавічах філію ар-ганізацыі стварыў студэнт гістарычна-філялягічнага фа-культэту мясцовага настаўніцкага інстытуту ЎладзімерСалавей, які ўвайшоў у кіроўны орган «Чайкі» — Цэн-тар беларускага вызваленчага руху.

Калі ў 1947-м пачаліся арышты сяброў, Уладзімерздолеў перайсьці на нелегальнае становішча. Ён быў,мяркуючы па ўсім, добры кансьпіратар: МГБ некалькігадоў не магло схапіць маладога настаўніка, які ня толькіхаваўся на бацькоўскім хутары, але і езьдзіў, узброенынаганам, па рэспубліцы.

Яго арыштавалі на пачатку пяцідзясятых. У той час,калі я немаўлёнкам смактаў маміну цыцу, майго аднай-меньніка жудасна катавалі. Нечакана Ўладзімеравубацьку «органы» загадалі зьявіцца ажно ў Казань. Да-дому ён вярнуўся з вусьцішнай навіной: у гэбісцкіх ка-тоўнях Валодзю ня толькі адбілі ныркі. Ягоны розум неперанёс няволі...

Можна толькі здагадвацца, якія думкі апаноўвалі ягоў хвіліны прасьвятленьняў, калі Ўладзімер бачыў краты

УладзімерСалавей

371i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚370 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

леньня не павінен быў ве-даць больш за двух сяброў.

Упершыню ўсе васям-наццаць патрыётаў, зь якіхскладаўся Саюз, сустрэлісяна закрытым судовым пасе-джаньні.

На лаве падсудных небыло толькі правакатара.Актыўна ўдзельнічаў у спра-вах арганізацыі супрацоўнікбаранавіцкай абласной газэ-ты Алесь Бажко. Ён ня быўарыштаваны і засуджаны, апазьней зрабіў кар’еру літаратара, нястомна выкрыва-ючы ў сваіх публікацыях антысавецкія падкопы нацы-яналістаў, імпэрыялістаў і клерыкалаў.

Усюкевіч атрымаў дзесяць гадоў канцлягеру.Яму ішоў дваццаць трэці год.Зьняволеньне ён адбываў у Казахстане, дзе і застаўся

пасьля вызваленьня.Там дачакаўся таго, за што змагаўся ў юнацтве, —

незалежнасьці Беларусі. Праўда, Беларусь хутка пера-тварылася зусім ня ў тую краіну, пра якую марылі ма-ладыя патрыёты.

Напэўна, таму спадар Усюкевіч так і не вярнуўся наБацькаўшчыну.

Цяпер з васямнаццаці сяброў Саюзу вызваленьня Бе-ларусі жыве толькі адзін — Міхась Кожыч. Ніхто зь іхтак і не прычакаў рэабілітацыі.

Алесь УсюкевічЛюты 1925, в. Хадасы,цяпер Наваградзкі раён —10.1.2004, Паўладар,Казахстан

У чэрвені 1947 году мі-ністар дзяржбясьпекі БССР Лаўрэнці Цанава вырашыўасабіста дапытаць сакратара нелегальнага Саюзу вызва-леньня Беларусі, які дзейнічаў у Наваградку.

Магчыма, «беларускі Берыя» спадзяваўся ўбачыцьперад сабой зламанага арыштам юнака, якога лёгкабудзе раскалоць, але адразу адчуў, што перад ім чалавекіншага гарту.

Міністар чытаў паперы: франтавік, мэдалі «За адва-гу», «За баявыя заслугі», «За ўзяцьце Кёнігсбэргу»... Ары-штант раптам рэзка адштурхнуў канваіра і, схапіўшы

цяжкі столак, кінуўся наЦанаву.

Вымуштраваным гэбiсц-кiм ахоўнікам удалося скру-ціць вязьня, якога адразу жпачалі жорстка зьбіваць...

Непрытомнага скры-ваўленага юнака, якога вы-несьлі з кабінэту, звалі Але-сем Усюкевічам.

Некалькі месяцаў таму,пры канцы 1946-га, ён ства-рыў зь сябрамі падпольнуюарганізацыю, чыёй канчат-ковай мэтаю быў выхад Бе-ларусі з СССР (што, міжіншым, не пярэчыла савец-кай Канстытуцыі). Паводлеправілаў кансьпірацыі, кож-ны ўдзельнік Саюзу вызва-

АлесьУсюкевіч

У паваенным Менску ў ліку першыхновых будынкаў было ўзьведзенаеправае крыло міністэрства дзяр-жаўнай бясьпекі. Канец 1940-х

373i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚372 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

Атрымаўшы стыпэндыюМадрыдзкага ўнівэрсытэту,Сурвіла вывучае эканомікуі робіць захады, каб ар-ганізаваць беларускамоў-ныя праграмы Гішпанскагарадыё. 25 сакавіка 1952 го-ду ён выходзіць у этэр зьпершай скіраванай на Бела-русь перадачаю. У 1958—1965 гады Янка вядзе з Гіш-паніі штодзённыя беларус-кія радыёперадачы.

Пасьля пераезду Сурві-лаў у Канаду наша заакіян-ская дыяспара атрымала ўасобе Янкі чалавека, які, па-водле словаў Барыса Рагулі, «быў прычынны да вытокаўусіх пачынаньняў на беларускай палітычнай і гра-мадзкай ніве, што зарадзіліся і рэалізаваліся ў Атаве».

Зь дзіцячых гадоў, калі сам змайстраваў свой першыфотаапарат, ён захаваў захапленьне мастацкай фата-графіяй, пакінуўшы, у прыватнасьці, цэлую галерэюпартрэтаў нашых літаратараў-эмігрантаў, у тым лікупартрэт Натальлі Арсеньневай, зьмешчаны ў менскайкнізе яе вершаў «Яшчэ адна вясна» (1996).

У вечнасьць Янка адышоў, як і жыў, грамадзянінамБеларускай Народнай Рэспублікі, Раду якой ад 1997 годуўзначальвае Івонка Сурвіла.

Янка Сурвіла20.6.1925, в. Бялевічы,цяпер Смаргонскі раён —3.6.1997, Атава, КанадаПахаваны ў Олд-Чэлсіпаблізу Атавы

Галоўныя вехі жыцьця ЯнкіСурвілы я ведаю дзякуючы знаёмству зь ягонай жон-каю Івонкай.

У чатыры гады ён ужо чытаў па-беларуску і ведаў напамяць Купалаву паэму «Курган».

У 1942-м сямнаццацігадовы Янка — дырэктар па-чатковай беларускай школкі, спаленай партызанамі.

Па вайне ў беларускім лягеры для перамешчаныхасобаў у нямецкім Ватэнштэце ён засноўвае й рэдагуечасопіс «Шляхам жыцьця».

Потым — эміграцыя ў Францыю. Там у 1948-м, наПершым зьезьдзе беларус-кай эміграцыі ў Парыжы,адбываецца рамантычнаеЯнкава знаёмства з зусімяшчэ юнай Івонкаю Шыма-нец, якая празь дзесяць га-доў стане ягонай жонкаю.

ЯнкаСурвіла

Старшыня Рады БНР Івонка Сурвіла

375i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚374 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

Ён загінуў ва ўзросьцеКаліноўскага, зь якім Янкучаста параўноўвалі.

Сьледчы Рыгор Трапш,які вёў справу Філістовіча ў1952 годзе, засьведчыў, штоЯнка не ўчыняў тэрарыс-тычных актаў і не дазволіўлюдзям з сваёй групы нівод-нага рабунку і забойства.Паводле Трапша, на ягонымпадсьледным не было крывіі за часы вайны.

Калі краіна здабыла не-залежнасьць, у друку гучаліпрапановы ўлучыць імя Фі-лістовіча ў сьпіс ста найвы-датнейшых асобаў Беларусіза ўсе дзесяць вякоў яе гіс-торыі. Але сёньня артыкулупра яго вы ня знойдзеце на-ват у гістарычнай энцыкляпэдыі...

Малодшая сястра Філістовіча Галіна захоўвае ягонаепрысланае з Захаду ў 1950-м фота.

На адвароце Янкавай рукою напісаны верш, дзеёсьць такія радкі:

Усё праходзіць, мінае, як дым,Сьветлы ж сьлед будзе вечна жывым!

Янка Філістовіч14.1.1926, в. Паняцічы,цяпер Вялейскі раён —1953, Менск.Месца пахаваньняневядомае

Мне хочацца напісаць апа-вяданьне пра закаханую ў Янку Філістовіча францужан-ку — ягоную аднакурсьніцу з гістарычнага факультэтуСарбонны.

Пра тое, як дзякуючы высокаму цёмна-русаму хлоп-цу, якога сябры зь любасьцю, а магчыма, i зь лёгкай зай-здрасьцю называлі Напалеонам, дзяўчына даведаласяпра невядомую ёй краіну паміж Польшчай і Расеяй інават вывучыла на роднай Янкавай мове два словы, якіяпамятае дагэтуль — «Жыве Беларусь!».

Янка выдаваў часопіс зь няпростым для француска-га вуха назовам «Моладзь»,быў адным зь лідэраў згур-таваньня сваіх маладых су-айчыньнікаў.

Потым ён паехаў вучыц-ца ў Лювэнскі ўнівэрсытэту Бэльгіі, і дзяўчына зрэдку

атрымлівала пра Янку зьвесткі ад агульнага знаёмага —мастака Міхася Навумовіча.

Яна ганарылася, калі пачула, што ў дваццаць пяцьгадоў Філістовіч стаў сябрам Рады БНР — ураду сваёйкраіны ў выгнаньні.

А тады Янка зьнік.Толькі празь пяцьдзясят гадоў гераіня майго апове-

ду зноў сустрэне мэсье Навумовіча і даведаецца, што ў1951-м Філістовіч на парашуце дэсантаваўся на роднуюзямлю і стварыў партызанскую групу, мэтаю змагань-ня якой была вольная эўрапейская Беларусь.

Праз год, калі Янка будзе выходзіць з акружэньня,школьны сябар падсыпле яму ў гарбату снатворнага... У1953-м Філістовіча прысудзяць да расстрэлу...

Гэта быў год майго нараджэньня.Я абавязкова напішу свой аповед, і мне дапаможа

дакумэнтальная кніга Аляксандра Лукашука «Філістовіч.Вяртаньне нацыяналіста», якая вярнула Янкава імя ўнашу гістарычную памяць.

ЯнкаФілістовіч

377i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚376 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

Калі я гасьцяваў у Бэрліне ў вядомага нямецкага бе-ларусіста і колішняга палітвязьня Норбэрта Рандава, тойпаказаў мне некалькі сотняў старонак, ксэракапіяваныхім з адкрытых пасьля ўзьяднаньня Нямеччыны архіваўштазі.

Добры Норбэртаў прыяцель, апрача ўсяго астатня-га, пісаў падрабязныя справаздачы пра дні нараджэнь-ня «аб’екта» ўлучна з плянам стала і пералікам тостаў.

Падобныя госьці наведваліся і да Вакулоўскай. Адну,Зоечку, потым вылічылі, але яна пасьпела ўжо «напісацьопэру».

Лідзію зь сябрамі пацягнулі ў КГБ. Валянціна Тарасапрымусілі звольніцца з рэдакцыі «Нёману», а ягонуюжонку адхілілі ад этэру на Беларускім тэлебачаньні.Саму Вакулоўскую, якая была на вольных хлябах, абвіна-вачвалі ў пашырэньні забароненай літаратуры, спробахперадаць на Захад для публікацыі свае аповесьці й на-ват у закліках да тэрору. Выступаючы тады на рэс-публіканскім партактыве, першы сакратар ЦК КПБП. Машэраў хваліў «органы» за тое, што ўскрылі «ан-тысавецкі нарыў на кватэры члена Саюзу пісьменьнікаўВакулоўскай».

Пасьля тых падзеяў Лідзія Аляксандраўна пражылаяшчэ чвэрць стагодзьдзя і выдала паўтара дзясятка кнігсваёй жывой чытэльнай прозы. Яна памерла ў жніўні1991-га, калі «шарага» путчыстаў спрабавала павярнуцькола гісторыі назад. Адным зь яе апошніх твораў сталааповесьць «Вальфрам — мэтал цьвёрды», прысьвечанаячасу сталінскіх рэпрэсіяў.

Лідзія Вакулоўская20.2.1926, Шчорс,Чарнігаўская вобл.,Украіна —28.8.1991, Шчорс, Украіна

«У чалавечых характараў, які ў некаторых будынкаў, некалькі фасадаў, прычым няўсе яны прыемныя на выгляд», — заўважыў францускіафарыст Франсуа дэ Лярошфуко. Характар пісьмень-ніцы і кінасцэнарысткі Лідзіі Вакулоўскай належаў як-раз да такіх. Аднак галоўнай рысаю ў ім была незьні-шчальная вальнадумнасьць.

Аднойчы пры канцы васьмідзясятых на зьезьдзе Са-юзу пісьменьнікаў мне паказалі немаладую прыгожуюжанчыну з нумарам «Нового мира» ў руках. «Вакулоў-ская, дысыдэнтка», — з захапленьнем сказаў знаёмы.

Кватэра Лідзіі Аляксан-драўны на вуліцы Берась-цянскай у сярэдзіне 1960-хсапраўды была своеасаб-лівым менскім клюбамвальнадумцаў (гэтаму спры-ялі і прыстойныя ганарарыгаспадыні, якая пісала па-расейску і часта друкавала-ся ў Маскве).

Як згадвае ў сваёй кнізе«На высьпе ўспамінаў»адзін з блізкіх знаёмых Ва-кулоўскай пісьменьнік Ва-лянцін Тарас, у той вялікайстракатай кампаніі літара-тараў, журналістаў, актораў,мастакоў закраналіся самыярызыкоўныя тэмы. Дараго-га Леаніда Ільліча нехта зьвясёлай застоліцы мог на-зваць «траглядытам», ягона-га галоўнага ідэоляга Сусла-ва — «сушанай воблай», аўсіх крамлёўскіх старцаў —«тупарылай шарагай».

ЛідзіяВакулоўская

379i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚378 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

удзельнікаў перабудовы ідалейшых вірлівых палітыч-ных падзеяў.

Ён стаў аўтарам сямнац-цаці прыжыцьцёвых кнігаў,у тым ліку раману «Кар-нікі» і «Хатынскай апо-весьці», паводле матываўякой зьняты фільм «Ідзі іглядзі».

Аднак Алесь Адамовічналежаў да тых творцаў,асоба якіх вышэйшая за іхтворы.

Напэўна, ён і сам разу-меў гэта, адважна рынуў-шыся ў палітыку і гра-мадзкую дзейнасьць: быўнародным дэпутатам, пра-цаваў у «Мэмарыяле», вы-ступаў з палымянымі пра-мовамі на мітынгах. Ня разпрыяжджаў у Менск на Чарнобыльскі шлях...

Ягоная сьмерць сталася сымбалічнай: падчас суду,пасьля выступу ў абарону iнтарэсаў Міжнароднага літа-ратурнага фонду. У 1997-м, пасьмяротна, яго назваліляўрэатам прэміі гэтага Фонду «За гонар і годнасьцьталенту».

Імя Адамовіча мае адна з прэміяў, якую прысуджаеБеларускі ПЭН-цэнтар.

Алесь Адамовіч3.8.1926*, в. Канюхі,Капыльскі раён —26.1.1994, Масква, Расея.Пахаваны ў в. Глуша,Бабруйскі раён

* Афіцыйная дата нараджэньня Алеся Адамовіча, 3.9.1927, зама-цаваная ў энцыкляпэдыях, — вынік таго, што ў часе вайны мацібольш як на год «падмаладзіла» сына, ратуючы яго ад вывазу ў Ня-меччыну.

Мы пазнаёміліся пры кан-цы васьмідзясятых у Маскве на паседжаньні Савету пабеларускай літаратуры Саюзу пісьменьнікаў СССР,куды запрасілі зь дзясятак айчынных літмаладзёнаў. Аб-меркаваньне нашай творчасьці пачалося з таго, штоадзін з сталічных крытыкаў публічна паведаміў: чытаю-чы творы гасьцей, учора раптам зразумеў, што беларус-кая мова, аказваецца, сапраўды існуе.

Адамовіч крыху спазьніўся і, пачуўшы ад нас празробленае «старэйшым братам» адкрыцьцё, толькі па-гардліва махнуў рукой, дадаўшы пару моцных слоў.

Потым ён першы падпісаўскладзены намі зварот увысокія інстанцыі з прось-баю стварыць у Менску му-зэй Уладзімера Караткевіча.Праўда, адразу ж упэўненазаўважыў: «Нічога, хлопцы,

у вас не атрымаецца».Ягоныя (на шчасьце, ня толькі пэсымістычныя) праг-

нозы зьдзяйсьняліся і ў маштабах нязьмерна большых.Адамовіч прадказаў крывавыя падзеі ў Вільні, а на па-чатку лета таго самага гістарычнага 1991 году пайшоў узаклад з славутым палiтолягам Гэнры Кісынджэрам,сьцьвярджаючы, што КПСС хутка сыдзе з арэны.

Ён усё сваё жыцьцё ваяваў за справядлівасьць: у пар-тызанах, куды трапіў падлеткам; у Маскоўскім дзяр-жаўным унівэрсытэце, дзе працаваў на катэдры нацы-янальных літаратураў і адкуль быў выгнаны ў сувязі зсправаю пісьменьнікаў-дысыдэнтаў Сіняўскага іДаніэля; у Інстытуце літаратуры Акадэміі навук Бела-русі, дзе адраджаў мэтадалягічныя прынцыпы праў-дзівасьці й гістарызму...

Рэзкі канфлікт зь беларускім кіраўніцтвам пасьлячарнобыльскай катастрофы, праўду пра якую ёнімкнуўся данесьці любымі шляхамі, прывёў да пераез-ду ў Маскву. Там Адамовіч стаў адным з выбітных

АлесьАдамовіч

381i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚380 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

У 1968-м супрацоўніца акадэмічнага Інстытуту мас-тацтвазнаўства, этнаграфіі й фальклёру Церашчатаваабараніла кандыдацкую дысэртацыю па даваеннай бе-ларускай графіцы. Але яе зорны час быў наперадзе...

У тыя гады фізык Юры Хадыка і гісторык ЭлеанораВецер запалілі дзясяткі два гэткіх самых апантаныхнавукоўцаў сваёй ідэяй стварыць Музэй старажытна-беларускай культуры. Аднак у 1973-м у рэспубліцы раз-гарнулася змаганьне з нацыяналізмам. Перастрахоўва-ючыся, акадэмічнае начальства пазбавілася ад пяцісотпершых экспанатаў будучага музэю. Тады яго ства-ральнікі прыйшлі ў кабінэт да Церашчатавай і знайшліў ёй неацэннага паплечніка.

Вольга Васілеўна сама езьдзіла ў экспэдыцыі, дзе лёг-ка знаходзіла агульную мову і з раённымі начальнікамі,і зь сьвятарамі, і з простымі сялянамі. Яна ўмела брацьна сябе адказнасьць. Яна была здольная на фантастыч-ныя рэчы. Немагчыма зразумець, як яна змагла пера-канаць міністра культуры Літвы перадаць Беларусі ка-лекцыю з тысячы твораў нашага народнага мастацтваканца ХІХ стагодзьдзя, што вядома ж, паводле завядзёнкінашых суседзяў, лічыліся «літоўскімі».

У 1979-м Музэй старажытнабеларускай культурыадчыніўся. Загадчыцай стала Вольга Церашчатава. Яехапіла і на тое, каб празь некалькі гадоў выдаць сваюманаграфію «Старажытнабеларускі манумэнтальныжывапіс ХІ—ХVІІІ стст.», якую адзін з рэцэнзэнтаў на-зваў «важкай цаглінкаю ў будынак Адраджэньня».

Апошні раз мы бачыліся зь ёю там, дзе і першы, — уЗэльве. Вось толькі спадары-ня Ларыса не сустрэла нас іня выйшла правесьці. У тойдзень мы самі праводзілі яеў апошні шлях.

Я глядзеў на Церашчата-ву і бачыў, якая гэта для яецяжкая страта.

Вольга Церашчатава24.7.1926, Лоеў —30.3.1992, Менск.Пахаваная на менскіхПаўночных могілках

Упершыню мы сустрэліся ўзэльвенскай хаце Ларысы Геніюш. Празь некалькі дзёнзнаёмы, пачуўшы імя Церашчатавай, акругліў вочы:«Ніякіх кантактаў!.. Ты ведаеш, што яна служыла ў вы-ведцы? Цяпер разумееш, чаму яе ў Зэльву так цягне?»

Яна сапраўды служыла ў савецкай выведцы. Сямнац-цацігадовую Вольгу немцы мабілізавалі капаць акопы.Дзяўчыне ўдалося зьбегчы, перайсьці лінію фронту ізапісацца ў школу радыстак. На пачатку пяцідзясятых,праходзячы каля Акадэміі навук, яна зайшла ў аддзелкадраў запытацца наконт якой-небудзь працы. «Баявое

мінулае» адыграла сваюролю, і яе залічылі сакратар-кай.

Для беларускай мас-тацтвазнаўчай навукі гэтабыў шчасьлівы момант.

ВольгаЦерашчатава

Вольга Церашчатава (крайняя справа) з калегамі на гасьцінаху Ларысы Геніюш (другая справа). 1970-я

383i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚382 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

украінку Соф’ю, таксамаасуджаную на 25 гадоў занацыяналізм, у прыват-насьці за тое, што паднялазь зямлі ліст, які кінуў надол адзін з палонных байцоўУкраінскай паўстанцкайарміі, калёну якіх гналі павуліцы. Міколу і Соф’ю та-емна павянчаў украінсківуніяцкі сьвятар, былызьняволены. Усё жыцьцёяны, не дамаўляючыся, гава-рылі ў сям’і кожны на сва-ёй мове.

Я пераканаўся ў гэтым,гасьцюючы ў Канашаў уіхняй каапэратыўнай ква-тэрцы ў Жлобіне, куды імудалося пераехаць з Поўначы адно ў сямідзясятыя.Жытло месьцілася на першым паверсе шматпавяр-ховіка і, калі на стале скончыліся салёныя гуркі, гаспа-дар зьлёгку пасунуў ходнічак, падчапіў шахтарскім ме-зенцам уштукаванае ў масьнічыну непрыкметнае кол-ца, і маім вачам адкрыўся ўваход у глыбачэзнае сута-рэньне, дзе можна было б схаваць цэлы ўзвод.

У дзевяностыя дзядзька Мікола не ўступаў ні ў якіяарганізацыі, але ў Жлобіне сваім лічылі яго і тэбээмаўцы,і фронтаўцы. Для моладзі ён быў легендай і разам з тым— зусім рэальным узорам непахіснага беларускага пат-рыёта.

Мікола Канаш15.11.1926, в. Озерава,цяпер Браслаўскі раён —29.10.2006, Жлобін

Увесну 1983-га мы зь сяб-рам Вінцэсем Мудровым ехалі на пахаваньне ЛарысыГеніюш. У вагоне дызэлю з Баранавічаў на Ваўкавыск,відавочна зрэагаваўшы на беларускую мову, да нас па-чаў прыглядацца высокі станісты мужчына. Мы як пакамандзе насьцярожыліся й замоўклі. Але ў Зэльве па-дазроны пасажыр выйшаў сьледам, і мы, убачыўшы яго-ную выпраўку, ужо амаль не сумняваліся, з кім маемсправу.

Як жа прыемна было памыліцца, калі даведаліся, штонаш нежаданы спадарожнік — сулягернік спадарыні

Ларысы, якому яе вершыдапамаглі вытрымаць тыянечалавечыя ўмовы. Іх, вер-шы, перапісаныя на папя-роснай паперы, перадавалі зжаночай зоны ў мужчын-скую, выкарыстоўваючы са-

мыя розныя вынаходкі. Адной з найбольш надзейныхсхованак быў кавалак вугалю з сакрэтам.

Свае 25 гадоў Мікола Канаш атрымаў за тое, штовучыўся пры немцах у Пастаўскай настаўніцкай сэміна-рыі і ўступіў там у Саюз беларускай моладзі. Яго арыш-тавалі падчас службы ў войску: выпісалі камандзіроўкуў штаб часткі й пазнаёмілі зь яшчэ адным «камандзіра-ваным». Мікола ўсё зразумеў, калі пайшоў у цягніку ўпрыбіральню, а той, другі, адразу рвануўся за ім.

Канцлягер у Інце толькі загартаваў яго беларускіпатрыятызм. Аднойчы, ужо праз шмат гадоў пасьлявызваленьня, Канашу за «выдатную працу» ў шахтахпрапанавалі ключы ад кватэры й пуцёўку ў КарлавыВары. Але трэба было выканаць адну «фармальнасьць»:пакаяцца ў мясцовай газэце за грахі маладосьці. Новайкватэры, як і славутага курорту, Мікола Імполевіч так іне пабачыў.

Там, у Комі АССР, адкуль і на «волі» не дазвалялівярнуцца на Бацькаўшчыну, ён сустрэў сваё шчасьце —

МіколаКанаш

385i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚384 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

нікамі кінулі ў адмысловыбарак да ўзброеных нажаміі кінжаламі блатных. Збро-яю нашых хлопцаў сталібрусы ад зламаных нараў.Тую лютую бойку, інсьпіра-ваную дзеля фізычнагазьнішчэньня палітвязьняў,Рамановіч назаве ў сваіхмэмуарах Аршанскаю пера-могай.

Пасьля вяртаньня ў Бе-ларусь Кастусь Рамановічжыў у Пінску.

Калі над краінаю падзьмулі вятры пераменаў, ён ад-разу далучыўся да незалежніцкага руху. Стаў сябрам Та-варыства беларускай мовы і Беларускай сацыял-дэма-кратычнай Грамады, ствараў на Палесьсі дэмакратыч-ную вэтэранскую арганізацыю.

Ганаруся тым, што ў ягонай бібліятэцы засталіся маекнігі з аўтографамі.

Падчас нашай сустрэчы мне падумалася, што зтакімі, як ён, было б нястрашна і на этапе, і ў лягернымбараку.

Спадар Кастусь не дачакаўся ад сёньняшніх уладаўрэабілітацыі, як не пасьпеў узяць у рукі кнігу сваіх ус-памінаў «За волю Беларусі», што пабачыла сьвет празьнекалькі месяцаў пасьля таго, як ён разлучыўся з ду-шой.

Няхай Сокалу будзе ўтульна там, у нябеснай Бела-русі!

Кастусь Рамановіч1.1.1927, в. Лозкі,цяпер Наваградзкі раён —31.1.2005, Пінск

Ён меў кансьпірацыйнуюмянушку Сокал. Яго мараю з раньніх гадоў была воль-ная Беларусь.

Падчас вайны Кастусь Рамановіч вучыўся ў Нава-градзкай настаўніцкай сэмінарыі, быў сябрам Саюзубеларускай моладзі, а потым — курсантам афіцэрскайшколы Беларускай Краёвай Абароны ў Менску. Ён ад-мовіўся ісьці на Захад.

Сокал хацеў лётаць толькі над Беларусьсю, але якразтакім, як ён — сьветлым і апантаным, — лёс наканоўваўдалёкія нябёсы. А найчасьцей — не нябёсы, а клеткі.

Першы арышт у 1944-м.Рамановічу ўсяго сямнац-цаць.

Вяртаючыся праз два га-ды з варкуцінскіх лягераў,ён, не баючыся, сказаў суст-рэтаму на баранавіцкім

вакзале знаёмаму: «Ня думай, што мяне запалохалі. Япрыехаў, каб змагацца з гэтай уладай за нашу незалеж-насьць».

У роднай хаце на Наваградчыне малодшы браціксхаваўся ад незнаёмага дзядзькі пад ложак. Бацькатолькі кіўнуў Кастусю і адвярнуўся, зрабіўшы выгляд,што не пазнае «блуднага» сына.

У 1946-м Рамановіч з аднадумцамі заснаваў у Нава-градку нелегальны Саюз вызваленьня Беларусі ды стаўкіраўніком яго фінансавага аддзелу. Мэтаю Саюзу былостварэньне самастойнай беларускай дзяржавы. Сымба-лямі арганізацыі сталі бел-чырвона-белы сьцяг і Паго-ня, а гімнам — «Мы выйдзем шчыльнымі радамі». Ас-ноўным мэтадам змаганьня патрыёты лічылі антысавец-кую агітацыю, але пры гэтым не выключалі і збройнагасупраціву.

Іх выдаў правакатар. Рамановіч быў засуджаны надзесяць гадоў лягераў і пяць гадоў паразы ў правах.

У перасыльнай турме ў Воршы Кастуся з паплеч-

КастусьРамановіч

387i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚386 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

Дубянецкі зазвычай казаў: «Запомніце, Вы прыйшліпрацаваць рэдактарам, а ня цэнзарам». Добра ведаючы«кухню» савецкай цэнзуры, ён здолеў давесьці да суст-рэчы з чытачом шмат сумнеўных з гледзішча ўладыкнігаў, у тым ліку чатырохтомнік Васіля Быкава, уклю-чыўшы туды крамольную аповесьць «Мёртвым небаліць».

Уся лёгіка жыцьця Дубянецкага прывяла яго ў шэ-рагі тых, хто пры канцы васьмідзясятых узяў на сябеадказнасьць за будучыню Беларусі. Ён быў сярод ініцы-ятараў стварэньня Камітэту-58, што падрыхтаваў Ус-таноўчы сход «Мартыралёгу Беларусі» 19 кастрычніка1988 году. На тым гістарычным сходзе, дзе спадар Міхалстаршыняваў, быў утвораны Арганізацыйны камітэтБНФ «Адраджэньне».

Дубянецкі стаў адным з найактыўнейшых сябраў якГрамадзкай рады «Мартыралёгу», так і Аргкамітэту (азатым і першага Сойму) БНФ. Ён умеў трымаць удар.Ён быў побач з намі на векапомных агульнабеларускіхДзядах 30 кастрычніка 1988-га. Ягоны нягучны, алепрасякнуты вераю ў сваю праўду голас прымушаўзаціхаць шматтысячныя мітынгі.

Дубянецкага пахавалі пад бел-чырвона-белым сьця-гам, якому заставаўся яшчэ год да таго, каб стаць дзяр-жаўным.

Пасьмяротную публікацыю ягоных мэмуараў «Трэ-ба рызыкаваць...» (дзе фiгуравала размаiтая нечысьць адзагадчыкаў аддзелаў ЦК КПСС да шараговага стукачаМ.), распачатую ў часопісе«Полымя» Сяргеем Законь-нікавым, помсьліва спыніўпрызначаны ўладамі новыгалоўны рэдактар М. Мят-ліцкі.

Міхал Дубянецкі4.3.1927, в. Востраў,цяпер Пінскі раён —3.9.1990, Менск.Пахаваны на менскіхПаўночных могілках

У дзяцінстве заходнебела-рускі хлопчык Міхал стаў сьведкам таго, як увосень1939-га чырвонаармейцы, што патрабавалі называць іх«вызваліцелямі», расклалі каля школы вогнішча з кнігаў.Савецкі афіцэр кідаў у полымя ўсё, што было надрука-вана «не по-русски».

Напэўна, тое вогнішча і запраграмавала стаўленьнеДубянецкага да новай улады. Тым больш, што неўзаба-ве НКВД арыштавала за антысавецкую агітацыю яго-нага бацьку.

На першы погляд, Міхал Дубянецкі рабіў пасьпяхо-вую кар’еру: скончыў Рэс-публіканскую партыйнуюшколу і Вышэйшую парт-школу ў Маскве, працаваўна адказных пасадах у мен-скіх выдавецтвах, з посьпе-хам займаўся літаратур-нымі перакладамі зь не-калькіх моваў, быў прызна-чаны інструктарам сэктарудруку ЦК КПБ... Яму зайз-дросьцілі, але Міхал Хведа-равіч не лічыў, што жыцьцёўдалося. Ён быў з тых, хто няпроста разумеў антычалаве-чую сутнасьць таталітарыз-му, але і рыхтаваўся кінуцьяму выклік.

Шчодра надзелены ар-ганізатарскімі здольнасьцямі, Дубянецкі шмат зрабіўдля разьвіцьця ў Беларусі энцыкляпэдычнай справы.Калегі сьцьвярджаюць, што менавіта ён быў ініцыята-рам шматтомнага выданьня твораў беларускага фальк-лёру. Ягоны талент кнігавыдаўца найбольш поўна рас-крыўся на пасадзе дырэктара выдавецтва «Мастацкаялітаратура». Прымаючы на працу новага супрацоўніка,

МіхалДубянецкі

389i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚388 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

яжджалі на Бацькаўшчыну. Мы шмат вандравалі разампа Беларусі, і ў гэтых паездках — у Полацку, Віцебску,Магілеве, Рэчыцы, Крычаве — Кіпелі заўсёды пачувалісяне гасьцямі, а гаспадарамі, ня раз даючы прыклад тым,хто ўсё жыцьцё жыве на сваёй зямлі, нібыта прыхадзень— ня ведаючы ні яе мовы, ні гісторыі, ні традыцыяў.

У адказ на мой віншавальны ліст з нагоды прыняць-ця яе і Вітаўта ў ганаровыя сябры Саюзу беларускіхпісьменьнікаў спадарыня Зора пісала: «Мы ўсё сваёжыцьцё аддалі БЕЛАРУСКАСЬЦІ».

Цяпер у Беларусь зноў і зноў вяртаецца Зорына душа.

Зора Кіпель1.7.1927, Менск —14.4.2003, Гаварт,штат Нью-Джэрзі, ЗША.Пахаваная на беларускіхмогілках у Іст-Брансўіку,штат Нью-Джэрзі

Зора з тых людзей, зь сьмер-цю якіх я дагэтуль не магу зьмірыцца. Нашу падарава-ны ёю швэдар, пішу «ейнай» асадкай, чакаю водгуку нановую кнігу...

Яна нарадзілася ў сям’і менскіх інтэлігентаў у гадыбеларусізацыі. Яе маці Апалёнія працавала настаўніцайі была блізка знаёмая з Уладзіславаю Луцэвіч, жонкаюКупалы. Бацька, Лявон Савёнак, які меў вядомасьць якздольны рэпартэр і фэльетаніст, у 1933-м трапіў у ма-хавік рэпрэсіяў і быў адпраўлены ў высылку.

Навуку Зора здабывала ў Беларускай гімназіі імяЯнкі Купалы ў Нямеччыне,у Лювэнскім унівэрсытэце ўБэльгіі й Ратгерскім у ЗША.

Там, у Амэрыцы, янапражыла большую часткужыцьця. Там выйшла за-муж за школьнага сябра, ад-

наго зь сёньняшніх лідэраў нашай эміграцыі ВітаўтаКіпеля. Там нарадзіла і выхавала беларусамі дачку Але-сю й сына Юрку.

Сваім другім домам спадарыня Кіпель называлаНью-Ёрскую публічную бібліятэку, дзе працавала амальчатыры дзесяцігодзьдзі. Дзякуючы ёй значна пашы-рыўся беларускі кнігазбор бібліятэкі, былі наладжаныядзясяткі тэматычна зьвязаных зь Беларусьсю выставаў,сэмінараў і канфэрэнцый. Разам зь Вітаўтам Зора ўкла-ла такія фундамэнтальныя кнігі, як «Янка Купала і ЯкубКолас на Захадзе», «Беларуская дзяржаўнасьць», «Бела-рускі і беларусаведны друк на Захадзе». Яна колькі га-доў рэдагавала газэту «Беларус». Зорынаму пяру нале-жыць надрукаваны ў ЗША ангельскі пераклад беларус-кае вэрсіі знакамітай рыцарскай «Аповесьці пра Трыш-чана».

Яе імя было з шэрагу тых, што служылі свое-асаблівымі візытоўкамі Беларусі ў вольным сьвеце.

Ад пачатку дзевяностых Зора і Вітаўт штогод пры-

ЗораКіпель

391i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚390 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

Міхась быў студэнтам Берасьцейскага чыгуначнагатэхнікуму, дзе стварыў падпольную групу й выдаваў зьсябрамі антысавецкія ўлёткі. Хлопцы выразалі з гумылітары, складалі словы і рабілі адбіткі на паперы. За годіснаваньня «Чайкі» яе філіі ўзьніклі, апрача Слоніму іБерасьця, у Баранавічах, Ганцавічах, на Піншчыне іМаладэчаншчыне.

Суд адмераў Ракевічу па максымуме: чвэрць ста-годзьдзя зьняволеньня і пяць гадоў высылкі. Ён здабы-ваў вугаль у жудасных, сырых і загазаваных шахтах Вар-куты й Інты, дзе мусіў надоўга застацца і пасьля вызва-леньня.

Усе спробы ўладкавацца на радзіме, у шахтарскімСалігорску, сканчваліся адмовай. Беларускі патрыёт дапэнсіі мусіў працаваць на расейскай Поўначы. Ягонаякарэспандэнцыя і ў васьмідзясятыя праглядаласягэбісцкімі куратарамі.

Абвінавачаньні ў нацыяналізьме выклікалі наватдзяржаўныя беларускія газэты й часопісы, што Ракевічвыпісваў сабе ў Інту.

Міхась ня толькі пакутліва доўга ня мог вярнуцца наБацькаўшчыну. Амаль дваццаць гадоў ён даглядаў пры-кутую хваробай да ложка жонку. Аднак ніколі не нара-каў на лёс, а казаў, што нават удзячны яму, бо адукава-ных, разумных і сумленных людзей пабачыў у лягерахзначна больш, чым на волі.

На ягонай магіле побач з помнікам гарыць агень-чык шахтарскае лямпы.

Міхась Ракевіч19.11.1927, в. Ваўчкі,цяпер Слонімскі раён —8.3.1992, Слонім.Пахаваны на могілках ув. Клепачы, Слонімскі раён

Тая чэрвеньская раніца1947 году была вельмі кінэматаграфічная. Міхась касіўлуг каля бацькоўскае сялібы. Прыклаўшыся да барылкізь бярозавікам, ён пачуў вуркатаньне машыны. На жаль,гэта было не кіно...

Ён папрасіў у гэбіста дазволу прайсьці пракос да кан-ца. Адказам быў зьдзеклівы рогат. У хаце ўжо рабіліператрус, забіралі фатаздымкі й паперы. «Сыночак!» —галасіла маці.

Міхасю Ракевічу ішоў дваццаты год. У дзяцінствевялікі ўплыў на яго мелі аповеды бацькі пра Амэрыку,

дзе той быў у заробках і ад-куль прывёз перакананьне,што там, за акіянам, чалавек— сапраўды вольны гаспа-дар свайго лёсу.

Бацькавы прыгады да-паўняў у дзіцячай сьвядо-масьці дзядзька Мікола, сту-дэнт Варшаўскага ўнівэрсы-тэту, які казаў, што прыйдзечас і Беларусь таксама буд-зе вольнай — без паноў, безкамуны.

Выгнаньне немцаў у1944-м Міхась не ўспрыняўяк вызваленьне. Прад-стаўнікі савецкай улады, ся-род якіх было шмат прыеж-джых, сьмяяліся зь белару-скай мовы, абяцалі хутка

пазачыняць цэрквы і касьцёлы ды палохалі аповедаміпра шчасьлівае жыцьцё ў калгасе.

У 1946-м на Слонімшчыне ўтварылася нелегальнаяантысавецкая арганізацыя «Чайка». Правай рукой яекіраўніка Васіля Супруна стаў Ракевіч, якога прызна-чылі адказным за вайсковыя пытаньні. На той час

МіхасьРакевіч

393i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚392 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

Міхась Лічко апынуўся на Захадзе: уладкаваўся напрацу, а вечарамі вучыўся. Аднаго разу на вуліцы зь імзагаварыў хлопец, які няблага валодаў беларускай мо-вай.

На чужыне чалавек можа хутка прасякнуцца даве-рам да земляка. Новы знаёмы зноў і зноў заводзіў раз-мову пра тое, што трэба вяртацца на Радзіму і праца-ваць дзеля яе. Такіх, як Міхась, там, маўляў, чакаюцьінстытуты, кватэры ды іншыя даброты.

Міхась паддаўся на ўгаворы. Увосень 1946-га ён па-ступіў у адзін з гарадзенскіх тэхнікумаў, а ўвесну, перадВялікаднем, яго арыштавалі і прысудзілі дзесяць гадоўканцлягераў.

На пахаваньні Васіля Быкава да Надзеі Дземідовічпадышоў чалавек, які памятаў яе з Слоніму. Ад яго На-дзея даведалася, што Міхася Лічка даўно няма на сьве-це. У лягеры яго зьмясьцілі ў адным бараку з хворыміна сухоты, і неўзабаве ён сканаў ад гэтае невылечнаетады хваробы. Пад уражаньнем запозьненай на паўста-годзьдзя страшнай навіны спадарыня Надзея напісалаверш «Лёсы»:

У дваццаць год цябе, юнак, ня сталаУ дзікім краі, дзе наўсьцяж лясы...Чахотка ў ГУЛАГу лютавалаУ час твае вясновае красы.

Высокі ўзьлёт, хапала волі, сілыУзьняцца ўвысь, дзе шорхалі арлы...Ды тую рунь чужынцы пакасілі,Забралі ў край, дзе не жывуць буслы...

Міхась Лічко1928, мяст. Мір,цяпер Карэліцкі раён —1948, ?

Ён ня быў героем, але яго-нае імя вартае памяці, бо лёс Міхася Лічко стаўся ты-повым для тысячаў беларускіх юнакоў. Пра яго я пачуўад спадарыні Надзеі Дземідовіч — Міхасёвай адна-клясьніцы, былой сяброўкі Саюзу беларускай моладзі,лягерніцы і ўдзельніцы Кенгірскага паўстаньня паліт-зьняволеных у 1954 годзе.

У Слонімскай беларускай прагімназіі ён, сын пра-васлаўнага сьвятара, вылучаўся сярод вучняў і прыга-жосьцю, і вопраткай, і здольнасьцямі. Многія дзяўчатыбылі закаханыя ў Міхася, а хлопцы зайздросьцілі яго-

най дужасьці й спрыту.Ішла вайна. У 1943-м усе

навучэнцы прагімназіі зра-біліся сябрамі СБМ. Празколькі месяцаў, калі вярну-лася савецкая ўлада, удзел уСаюзе беларускай моладзі,

куды запісвалі зь дзесяці гадоў, стаў адназначнакваліфікавацца як судзейнічаньне акупантам і здрадаРадзіме.

МіхасьЛічко

Пасьля арышту Міхась Лічко бачыў горад свайго юнацтва — Слонім —толькі ў снах

395i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚394 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

гэтак званыя «народныя мсьціўцы» гвалцяць і забіва-юць маладую настаўніцу, на жаль, зусім ня быў нейкімвыняткам.)

Сумны лёс напаткаў і Янзенскую школу, дзе вучыўсяВасіль.

Па вайне, у Глыбоцкай пэдвучэльні, Мядзельца зьсябрамі Антосем Фурсам, Лявом Бялевічам, АлесемЮршэвічам пад пагрозаю выключэньня загналі ў кам-самол. Усе дысцыпліны ў вучэльні выкладаліся па-ра-сейску.

Беларуская мова зноў, як і за палякамі, трапіла ў ста-новішча непажаданай і падазронай падчаркі. Моладзьадказала стварэньнем свайго нелегальнага Саюзу, мэ-таю якога была незалежная Беларусь.

Іх, маладых, рамантычных, наіўных, выдаў правака-тар.

Дзевятнаццацігадовы Васіль як заснавальнік анты-савецкай арганізацыі быў асуджаны да расстрэлу, які, усувязі з часовай адменаю ў СССР сьмяротнага пакарань-ня, замянілі на 25 гадоў зьняволеньня.

На радзіму ён здолеў вярнуцца толькі ў 1985-м. Удзевяностыя напісаў цiкавыя i дасьцiпныя мэмуары длякнігі «Гарт. З успамінаў пра Саюз беларускіх патрыё-таў».

Да Васiля Мядзельца i сёньня прыходзяць аднадум-цы — i сталыя, i полацкая моладзь.

На ягонай магіле зноў і зноў зьяўляюцца жывыясьцяжкі зь бел-чырвона-белых гвазьдзікоў.

Васіль Мядзелец1928, в. Ружанпольле,цяпер Мёрскі раён —20.12.2004, Полацак.Пахаваны на полацкіхЛясных могілках

Сярод безьлічы стандарт-ных помнікаў зь ня менш стандартнымі расейска-моўнымі надпісамі ёсьць на полацкіх Лясных могілкахдагледжанае надмагільле з словамі, што прымушаюцьспыніцца: «Хай сьняцца сны аб Беларусі...». Тут знайшоўсвой вечны спачын Васіль Мядзелец — адзін з кіраўнікоўСаюзу беларускіх патрыётаў, падпольнай моладзевайарганізацыі, што дзейнічала на Пастаўшчыне і Глыбоч-чыне ў 1945—1947 гадах.

«Як ні дзіўна, але якраз школа зь яе ваяўнічай, нада-кучлівай пальшчызнай дала мне першыя ўрокі нацыя-

нальнага пачуцьця.Настаўнікі патрабавалі,

каб мы «мувілі» толькі наiхняй «гжэчнай» польскаймове, пазьбягаючы ўжывацьтутэйшыя «брыдкія» словы.Тым самым яны абуджалі ўнас пратэст на такі гвалт»,— пісаў ён у сваіх успамі-нах.

Родны беларускі дух за-панаваў у школе, адчыненаймясцовымі патрыётамі ўгады нямецкай акупацыі.«Вучылі нас любіць Бела-русь і служыць ёй. Настаў-нікі і вучні гаварылі заўсё-ды толькі па-беларуску», —згадваў спадар Васіль.

Аднак нават ува ўмовахвайны Масква, памятаючы русіфікатарскія запаветыМураўёва-вешальніка, бязьлітасна змагалася зь бела-рускім школьніцтвам.

Гэта рабілася рукамі савецкіх партызанаў, якія палілінашыя школы і «ліквідоўвалі» настаўнікаў. (Сюжэт апа-вяданьня Вячаслава Адамчыка «Прылёт кажана», дзе

ВасільМядзелец

397i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚396 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

«прароцтвамі» ня хто-небудзь, а выкладчык гісторыі, адякога яны чакалі ўрокаў, дзе выхоўваліся б годнасьць ігонар за сваю зямлю, яе культуру і мову.

У сяброўскім коле высьпеў ня проста пратэст, а ідэястварэньня падпольнай беларускай арганізацыі. Юр-шэвіч прапанаваў узяць за ўзор таварыства філяматаў,што дзейнічала на пачатку ХІХ стагодзьдзя ў Віленскімунівэрсытэце. Гэта надзвычай красамоўны факт, якісьведчыць, што ў неперапынным змаганьні за незалеж-насьць, якое трывала ад моманту захопу беларускіх зем-ляў царскай імпэрыяй, новыя пакаленьні патрыётаўзаўсёды адчувалі духоўную лучнасьць з папярэднікамі.

Разам з Васілём Мядзельцам і Антосем Фурсам, зьякімі вучыўся за немцамі ў Язьненскай школе, АлесьЮршэвіч напісаў праграму і статут Саюзу беларускіхпатрыётаў, арганізаваў 25 сакавіка 1946 году ўрачыс-тую цырымонію прысягі сяброў СБП.

Дзейнасьць Саюзу, скіраваная на супраціў русіфіка-цыі і прапаганду незалежніцкіх ідэяў, трывала ўсягопаўтара году...

Паводле пастановы ваеннага трыбуналу, які судзіўпатрыётаў, тагачаснага студэнта БДУ Юршэвіча чакаўрасстрэл. Прысуд зьмянілі на 25-гадовае зьняволеньнеі пяць гадоў паразы ў правах.

Спадар Алесь зноў удыхнуў п’янкога вольнага павет-ра ў 1956-м, у часе хрушчоўскай адлігі.

Вярнуўшыся ў Беларусь, ён жыў у Мёрах і, разумею-чы, што сыстэма не дазволіць зрабіць ніякай пра-фэсійнай кар’еры, працаваў будаўніком.

З нашых размоваў зь Юршэвічам я не магу прыга-даць, каб ён калі-небудзьпрасіў нечага для сябе. Яго-ным вечным клопатам быладапамога былым сябрамСБП. У 2006-м у іх гонар ёнпасадзіў у Курапатах кашта-навую алею.

Алесь Юршэвіч1.1.1928, в. Курылавічы,цяпер Шаркоўшчынскіраён —26.3.2007, Мёры

АлесьЮршэвiч

«Прысягаю перад Бацькаў-шчынай і беларускім народам, што заўсёды буду вер-ны ідэалам свабоды і незалежнасьці Беларусі. Калі ж паслабасьці сваёй або па злым намеры я парушу гэтуюпрысягу і выдам тайну сяброў, хай пакарае мяне Бог га-небнай сьмерцю здрадніка Радзімы...»

Гэта словы прысягі, якую давалі ўдзельнiкi Саюзу бе-ларускіх патрыётаў — нелегальнай паваеннай арганіза-цыі пастаўскай і глыбоцкай моладзі, якая марыла правольную Беларусь. Тэкст прысягі склаў адзін з найак-тыўнейшых сяброў СБП Алесь Юршэвіч.

Патрыётам ён стаў яшчэў школьныя гады.

Дырэктарам беларускайшколы, адчыненай у гадынямецкай акупацыі ў мяс-тэчку Язна на Мёршчынебыў Ігнат Мятла — брат іаднадумца вядомага дзеячанашага нацыянальна-вы-звольнага руху ў ЗаходняйБеларусі, дэпутата Польска-га сойму Пятра Мятлы.Вучні грунтоўна знаёмілісяз гісторыяй і роднай літара-турай. На ўроках ім расказ-валі пра рэпрэсіі 1930-х усавецкай Беларусі, пра рас-страляных і забароненыхпісьменьнікаў і навукоўцаў.

У зусім іншай сытуацыі Алесь апынуўся пасьля вай-ны. У 1-й глыбоцкай школе дзесяціклясьніку Юршэвічурастлумачылі, што «в СССР государственный язык —русский, а бедная крестьянская «мова» за ненадобнос-тью скоро отомрет».

Асабліва абурала Алеся зь сябрамі тое, што іхніянацыянальныя пачуцьці зноў і зноў абражаў падобнымі

399i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚398 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

меючы, што для гэтай ула-ды ён заўсёды будзе «вора-гам народу».

Але, чакаючы лепшагачасу, у ім жыла нязгаснаяпрага справядлівасьці.

У 1990-м абласная га-радзенская газэта надрука-вала артыкул Паўла Жукапра лёсы палітзьняволеных.Публiкацыя, у якой пульса-ваў жывы чалавечы i гра-мадзянскi боль, выклiкалавелiзарны рэзананс.

Неўзабаве аўтара аднага-лосна абралі старшынём аб-ласной Асацыяцыі ахвяраўпалітычных рэпрэсіяў.

Спадар Павал здолеўзгуртаваць у арганізацыібольш за трыста сяброў.

Ён высьветліў, што ў архіве гарадзенскага ўпраўлень-ня КГБ пад грыфам «Захоўваць вечна» знаходзяцца15 тысяч справаў асуджаных паводле палітычных ар-тыкулаў у гады сталіншчыны.

Ён лiчыў сваiм абавязкам несьцi праўду пра тыя па-дзеi ў школьныя клясы i студэнцкiя аўдыторыi.

Помнікам Паўлу Жуку сталася выдадзеная Асацыя-цыяй кніга ўспамінаў былых палітвязьняў «Ніколі бо-лей».

Павал Жук15.4.1928,в. Рацюны, цяперБраслаўскі раён —26.1.2006, Горадня

Напэўна, усе, хто быў знаё-мы з Паўлам Антонавічам Жуком, пагадзіліся б, штовызначальнаю рысаю ягонага характару была не-пахісная вера ў справядлівасьць.

Гэта асабліва ўражвала, калі ты ведаў, што некаліПавал твар у твар сутыкнуўся зь лютай несправядлівась-цю, якая магла перакрэсьліць усё жыцьцё юнака з Брас-лаўшчыны.

Па вайне ў будынку пошты, дзе ён працаваў бухгаль-тарам, здарыўся пажар.

Затрымаць падпальшчыкаў не ўдалося, але «органы»мелі загад паказаць народуяго «клясавага ворага».

На допыце сьледчы спа-койна, нават весела, сказаўПаўлу: «Ты, хлопец, невіна-ваты, але ня выкруцісься адрасстрэлу, калі не падпішашпрызнаньня. Тады з улікаммалалецтва атрымаеш якіх-небудзь гадоў дзесяць».

Ваенны трыбунал вой-скаў МГБ і сапраўды адме-раў яму ўсяго дзесяцігодзь-дзе лягераў.

Салікамск, Караганда,Енісейск, Дудзінка...

У Нарыльску Павалудзельнічаў у паўстаньні,калі пад кулямётным агнёмпалеглі сотні палітвязьняў.

Ён вытрымаў усе кругісвайго пекла.

Вярнуўшыся праз восемгадоў на волю, Павал скон-чыў дзесяцігодку і працаваў,на сьцiплых пасадах, разу-

ПавалЖук

401i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚400 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

пра фадзееўскіх «моладагвардзейцаў», абвясьціўшы, штоў іх ёсьць свая «Маладая гвардыя», якая змагаецца заБеларусь.

У словах Расьціслава не было асаблівага пераболь-шаньня: ён сапраўды стварыў арганізацыю зь пятнац-цаці чалавек.

Юнакі не бяз посьпеху вялі агітацыю на школьныхвечарынках і ў клюбе, дзе іхні кіраўнік граў на піяніна.А неўзабаве ў Смаргоні зьявіліся сотні антыкамуністыч-ных улётак...

Расьціслаў мусіў перайсьці на нелегальнае ста-новішча. Партызаны Арміі Краёвай абяцалі пераправіцьяго за мяжу, ды перашкодзіла цяжкая хвароба.

Яго арыштавалі ў Кабыльніку на Нарачы. На допы-тах у Вялейскай турме Расьціслава так зьбівалі, штознаёмы арыштант не пазнаў яго, прыняўшы за старогадзеда.

Выступ на судзе Лапіцкі выкарыстаў не на ап-раўданьні, а дзеля абвінавачаньня камуністычнага рэ-жыму ў антынароднай палітыцы — непамерных падат-ках, калгасным прымусе, закрыцьці храмаў.

Ваенны трыбунал Беларускай вайсковай акругі пры-судзіў яго да расстрэлу.

Расьціслаў адмовіўся ад прапановы прасіць паміла-ваньня.

Біёграфам Лапіцкагастаў ягоны зямляк, наш вя-домы гісторык Міхась Чар-няўскі. «Як пошуг маланкі»— назваў ён сваю кнігу, штопабачыла сьвет у 2007 годзеў сэрыі «Нашы славутыяземлякі».

Расьціслаў Лапіцкі1.9.1928, в. Касута,цяпер Вялейскі раён —28.10.1950, урочышчаКрасный Беражок(?),ваколіцы Вялейкі.Сымбалiчна пахаваны ўГiжыцку, Вармiнска-Мазурскае ваяводзтва,Польшча

Яшчэ й сёньня ў родныхмясьцінах пра яго ходзяць паданьні. Мне вядомыя пры-клады, калі, атрымаўшы на ўроку вольную тэму пра ге-роя, на якога яны хацелі б стаць падобнымі, вучні пісаліпра Расьціслава Лапіцкага.

У пасьляваенныя саракавыя ў Мядзельскай дзе-сяцігодцы не было вучня, таленавіцейшага за Расьцісла-ва Лапіцкага.

Ён сьпяваў і граў на тузіне інструмэнтаў, майстраваўровары і радыёпрымачы, зрабіў электрамашыну, якойспрабаваў лекаваць людзей ад розных хваробаў, маля-

ваў плякаты для ўрокаў ба-танікі й заалёгіі...

Аднак большасьць на-стаўнікаў не ганарыласяРасьціславам, а трымаласязь ім насьцярожана. І нятолькі таму, што ён быў сы-нам «сацыяльна чужога эле-мэнта» — сьвятара.

У школе ведалі, штояшчэ раней, у сямігодцы,Лапіцкага арыштоўвалі засувязь з падпольнай ар-ганізацыяй навучэнцаў Ві-ленскай беларускай гімна-зіі й Віленскай сэмінарыі.Шаснаццацігадовы Рась-ціслаў быў асуджаны на трыгады, выйшаў на волю ў1945-м паводле амністыі,

але антысавецкіх поглядаў не зьмяніў, прычым, адстой-ваў іх нават на занятках.

Калі Лапіцкія пераехалі ў Смаргонь, дзе Расьціслаўпайшоў у дзясятую клясу, занепакоілася ўжо кіраў-ніцтва тамтэйшай школы.

Пагатоў, новы вучань на ўроку адмовіўся пісаць твор

РасьціслаўЛапіцкі

403i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚402 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

ратаваць жанчыну, на якуюнапалі бандыты. Жанчынаімгненна зьнікла, а Лявонатрымаў нанесены спрак-тыкаванай рукой сьмярот-ны ўдар. Блізкія Баразныўпэўненыя: дзейнічала рукаспэцслужбаў.

У 1975-м, калі я вучыўсяна пятым курсе БДУ, Ляво-навы сябры наладзілі ў Мен-ску ягоную пэрсанальнуювыставу. Яна мела велізарнырэзананс. Да кнігі водгукаўнязьменна цягнулася чарга.Там людзі пісалі і чыталіпра тое самае, чым жыў Ба-разна.

Гэта быў выбух зьнява-жаных пачуцьцяў нацыя-нальнай і чалавечай год-насьці. Памятаю, адна ста-ронка проста крычалавялікімі літарамі: «Спыніцьрусіфікацыю! Тут — Беларусь!»

Я хадзіў на выставу кожны дзень. Кніга водгукаўзаўсёды была новая (учорашнюю, відаць, забіралі ў КГБ),але яна ўмацоўвала веру: нас — шмат, і тут — сапраўдыБеларусь.

Лявон Баразна4.2.1929, в. Новае Сяло,Талачынскі раён —15.8.1972, Менск.Пахаваны ў Талачыне

Старадаўняя менская Няміга.1967

Лявон Баразна — чалавек, зьякім я не пасьпеў пазнаёміцца, але які стаў героем май-го юнацтва.

Па прафэсіі Лявон быў мастак і мастацтвазнаўца. Ёнстварыў шэраг альбомаў, прысьвечаных народнамуадзеньню і беларускім арнамэнтам. Ён, па сутнасьці, за-снаваў школу нацыянальнага сцэнічнага касьцюму і«апрануў» дзясяткі фальклёрных ансамбляў. Ягонаякніга «Гравюры Францыска Скарыны» сталася важкімдаробкам у Скарыніяну.

Ягоныя талент і майстэрства гарантавалі спакойнаей заможнае жыцьцё. Аднакпаводле духу Баразна быўзмагар. Ён ня мог зьмірыц-ца з русіфікацыяй, скірава-най ня толькі супраць мовы,але і супраць народнага ма-стацтва і гістарычнай спад-чыны. У сваім асяродзьдзіён, не баючыся сексотаў, ка-заў пра неабходнасьць вы-хаду Беларусі з СССР. Сяб-ры згадваюць, што «з гэтайідэяй ён падымаўся і клаўсяспаць».

Менавіта Лявон Баразнаразам зь Зянонам Пазьня-ком распачаў змаганьнез заплянаваным уладамізьнішчэньнем старажытнайменскай вуліцы Няміга. Ар-тыкул у яе абарону сябрам

удалося надрукаваць у газэце «Правда», што ў вачахтутэйшага чынавенства рабіла іх асобамі небясьпечнымі.

У жніўні 1972-га Баразна рыхтаваў першую гра-мадзкую акцыю пратэсту супраць дзейнасьці менскіхгэрастратаў. У адзін з тых вечароў ён кінуўся на вуліцы

ЛявонБаразна

405i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚404 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

гадоў пазбаўленьня грама-дзянскіх правоў. Пасьля вы-зваленьня ён здолеў вярнуц-ца ў Беларусь, дачакаўся рэ-абілітацыі і стаў адным згерояў прысьвечанай Саюзубеларускіх патрыётаў кнігі«Гарт», выдадзенай у дзевя-ностыя Архівам найноўшайгісторыі. У той час Таболабыў ужо інвалідам, але па-ранейшаму імкнуўся слу-жыць ідэалам маладосьці.Ён знайшоў сябе ў права-абарончай дзейнасьці, быўабраны ў склад выканкамуЛігі правоў чалавека.

Ужо амаль на Божай пасьцелі спадар Алег завяршыўкароткія, але надзвычай насычаныя мэмуары пад назо-вам «Мой жыцьцяпіс». Ёсьць у іх згадка пра немаладо-га сулягерніка, які, каб умацоўваць беларускі дух зем-лякоў — сяброў па няволі, чытаў ім на памяць клясыкуайчыннай паэзіі. Гэта прыносіла добры плён, але, якпіша Табола:

«Былі сярод нас і такія, што не хацелі звацца бела-русамі, а імкнуліся далучыцца да расейцаў. Аднак ра-сейцы, палічыўшы іх ненадзейнымі людзьмі, у сваю гру-поўку ня бралі. Такія бела-русы ёсьць сярод нас і сёнь-ня. Ніяк яны ня хочуць усь-вядоміць, што ў расейцаўзаўсёды будуць людзьмідругога гатунку».

Алег Табола18.5.1929, в. Заазёрцы,цяпер Шаркоўшчынскіраён —3.4.2003, Менск.Пахаваны на могілках упас. Калодзішчы, Менскіраён

Пасьля вызваленьня Бела-русі ад гітлераўцаў пятнаццацігадовы Алег Табола прый-шоў давучвацца ў адну з глыбоцкіх школаў. На шыль-дзе было напісана, што школа — беларуская, але ўсё вы-кладаньне ў ёй (як гэта нярэдка бывае і сёньня) ішлопа-расейску.

Для юнакоў і дзяўчат, якія ў гады нямецкай акупа-цыі вучыліся сапраўды ў беларускіх школах, такое ста-новішча было дзікім і незразумелым. Яно наводзіла надумку, што акупацыя зьмянілася не на свабоду, а нановую няволю, якая ў стаўленьні да ўсяго беларускага

выглядала яшчэ больш жор-сткаю.

Аднойчы на ўроку гісто-рыі Алег зь сябрамі запы-таўся ў настаўніка, чаму бе-ларусы павінны вучыцца намове іншага народу. «Что

здесь непонятно? — ня проста зьдзівіўся, але абурыўсянастаўнік. — Зачем ваш белорусский язык, если мест-ное население хорошо понимает по-русски? Ведь и самибелорусы согласны, что их наречие излишне».

Але згодныя з гэтым былі зусім ня ўсе беларусы. Празгод, ужо ў Глыбоцкай пэдвучэльні, дзе таксама поўнымходам праводзілася русіфікацыя, Алег Табола ўступіў унелегальны Саюз беларускіх патрыётаў. Асноўнымпунктам яго праграмы была не дэкляратыўная, а рэаль-ная незалежнасьць Беларусі зь дзяржаўнай беларускаймоваю, бел-чырвона-белым сьцягам і гербам «Пагоня».

Кансьпірацыйныя сустрэчы, прысяга перад нацыя-нальнымі сымбалямі, аб’яднаньне з аднадумцамі з пас-таўскай групы «За Беларусь» — усё гэта адпрэчвала без-надзейнасьць і напаўняла жыцьцё сэнсам. Але ў ар-ганізацыі ўжо дзейнічаў правакатар Алег Стахоўскі. Улютым 1947-га пачаліся арышты, допыты з выкарыс-таньнем сэансаў гіпнозу, катаваньні...

Табола быў асуджаны на восем гадоў лягераў і пяць

АлегТабола

407i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚406 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

Уляўраны й адзначанысамымі высокімі званьнямій прэміямі, Глебаў ніколі нябыў кампазытарам пры-дворным.

Ён сябраваў з ВасілёмБыкавым, кнігі якога ня разрабіліся для Яўгена Аляк-сандравіча літаратурнай ас-новаю музычных твораў.

Студэнты зь Беларускайдзяржаўнай кансэрваторыі,калегі і сябры захаплялісяня толькі магутным тален-там і працавітасьцю Глеба-ва, але й ягоным адметнымгумарам.

Кажуць, ён працаваў на-ступным чынам: сымфонію— за два месяцы, балет — за паўгоду, а пра песьні, пась-міхаючыся, казаў: «Не пасьпеў напісаць да абеду, то нятрэба і выседжваць — ня яйка ж!»

Стаўленьне народнага артыста да сёньняшняй ула-ды цудоўна адлюстравалася ў гісторыі пра яго вінша-ваньне з 70-годзьдзем, калі з букетам ад Лукашэнкі даГлебава (якi пасьля iнсульту страцiў зрок, але не пачуць-цё гумару) заявіўся тагачасны намесьнiк кіраўніка прэ-зыдэнцкай адміністрацыі Іван Пашкевiч.

— Прэзыдэнт цэніць Вас!— І я яго цаню!— Прэзыдэнт паважае

Вас!— І я яго паважаю.— Прэзыдэнт любіць

Вашы балеты!— І я яго балеты люблю,

— рэзюмаваў маэстра.

Яўген Глебаў10.9.1929, Рослаў,Смаленшчына —13.1.2000, Менск.Пахаваны на менскіхУсходніх могілках

Адзін з найвыдатнейшыхбеларускіх кампазытараў ХХ стагодзьдзя Яўген Глебаўнарадзіўся ў Рославе. Толькі зусім недасьведчаныя ўгісторыі маглі называць яго «рускім чалавекам, які ўнёсвялікі ўклад у мастацтва Беларусі». Паходзячы зь бела-рускага этнічнага абшару, Глебаў быў шчодра надзеле-ны найлепшымі рысамі нашай мэнтальнасьці, што вы-яўляліся як у творчасьці, так і ў паўсядзённым жыцьці.

У школе Жэня марыў пра мора і выправіўся пасту-паць у бакінскую мараходку. Адтуль, перапалохаўшыродных, ён вярнуўся з чорным, як у мурына, тварам: ад

самага Баку ехаў на вагон-ных дахах. Няпройдзеныконкурс стаўся шчасьцемдля беларускае музыкі.

Ягоныя эмацыйныя, ін-танацыйна багатыя, нетра-дыцыйныя сымфоніі й кан-цэрты, сюіты й араторыі,балеты «Курган», «Альпій-ская баляда», «Тыль Улен-шпігель», «Маленькі прынц»,опэра «Майстар і Маргары-та» заўсёды рабіліся падзе-ямі.

Відаць, кожнаму жыхарукраіны знаёмыя глебаўскіяп’есы для эстраднага аркес-тру «Залатая восень» і «Нач-ны дыліжанс», якія тысячыразоў гучалі й працягваюцьгучаць на радыё.

ЯўгенГлебаў

Сцэна з балету Яўгена Глебава «ТыльУленшпігель» у пастаноўцы Фінскайнацыянальнай опэры. 1977

409i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚408 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

Сьмерць Сталіна ска-раціла расстаньне дзьвюхродных душаў. Аднак баль-шавіцкія канцлягеры , якіяў сваёй жорсткасьці не са-ступалі нацысцкім, падар-валі Нініна здароўе.

Яе жыцьцё заўчасна да-гарэла. Ня маючы змогі за-быць сваю Незабудку, Мі-кола падаўся на будаўніцтваБАМу і назусім зьнік з полязроку сяброў.

Сэрца заходзіцца, калідумаеш пра тое, колькі іх,сьветлых, чыстых, адданыхРадзіме, не пасьпелі зрабіцьна пачатку 1990-х глыткусвабоды.

Русіфікацыйная паліты-ка цяперашняй улады — утым ліку, і найперш, у сфэ-ры адукацыі — стварае пад-ставы для ўзьнікненьня арганізацыяў кшталту той, штопаўстала шэсьцьдзесят гадоў таму ў Паставах. Восьтолькі назовы ў іх будуць іншыя.

Заклік «За Беларусь!» цынічна прысабечаны рэжы-мам. Іхняя Беларусь — гэта Беларусь безь беларускаемовы й культуры, а значыць, урэшце, і безь беларусаў.Але, як казаў адзін клясык (дарэчы, расейскі), пабачым,што скажуць самі беларусы.

Ніна АсіненкаКаля 1930, Пастаўшчына —?, Узбэкістан (?)

Ніна Асіненка з мамай

Уявіце, што да вас у клясуці аўдыторыю зайшоў дырэктар і абвясьціў, што ад сёнь-ня ўсё выкладаньне пераводзіцца на расейскую мову, аза адказы па-беларуску будуць аўтаматычна зьніжаццаадзнакі.

Менавіта гэтыя словы пачулі ўвосень 1945 году бу-дучыя настаўнікі з Пастаўскай пэдвучэльні ад новага ды-рэктара таварыша Фішкіна.

Пратэстуючы супраць русіфікацыі, група студэнтаўстварыла нелегальную арганізацыю «За Беларусь». Янамела на мэце «бараніць родную мову, беларускую куль-

туру, нацыянальныя трады-цыі й самабытнасьць».

Сярод заснавальнікаўбыла Ніна Асіненка, якаяўзяла сабе кансьпірацый-ную мянушку Незабудка. Уяе на кватэры ў сакавіку

1946-га і адбылася моладзевая вечарына, на якой ура-чыста абвясьцілі пра існаваньне арганізацыі. Зрабіў гэтанарачоны Незабудкі Мікола Асіненка. (Сяброўкi зайз-дросьцiлi Нiне: нават прозьвiшча мяняць ня трэба.).

Праз два тыдні ў роднай Мiколавай хаце ў вёсцы Ра-мелькі Пастаўскага раёну перад бел-чырвона-белымсьцягам і выяваю Пагоні маладыя нелегалы прыняліпрысягу. Неўзабаве яны аб’ядналіся з глыбоцкімі сту-дэнтамі-аднадумцамі ў Саюз беларускіх патрыётаў.

Ім заставаўся ўсяго адзін год волі.На судовым працэсе ў Менску Мікола Асіненка (мя-

нушка Крывіч), каб выратаваць каханую, адмаўляў яеўдзел у СБП, ды Незабудка заявіла, што была ў арганіза-цыі й хоча разьдзяліць зь сябрамі іх лёс.

Найсправядлівейшы ў сьвеце суд адмераў ёй дзесяцьгадоў зьняволеньня. Ды самае страшнае было ня гэта.Сустрэча зь любым Міколам адтэрміноўвалася на цэ-лую вечнасьць: нарачонага прысудзілі да расстрэлу, якізамянілі 25 гадамі няволі.

НінаАсіненка

411i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚410 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

Яна сталася вядомай дзяячкай нашай дыяспары, атаксама агульнаамэрыканскага руху за правы жанчы-наў.

Але яе сапраўдным пакліканьнем было мастацтва —жывапіс і графіка, у якіх Галіна працавала ў імпрэ-сіяністычнай манеры. Беларусь прысутная ў многіхейных пэйзажах («Буслы ў палёце», «Курган», «Папа-раць-кветка»), нават калі там, на першы погляд, адлюс-траваная Амэрыка.

Згукі далёкае Радзімы чуваць у яе творах «Эўфра-сіньня Полацкая», «Голас продкаў», «Пагоня»...

«Я глыбока зацікаўленая ў багатай сымбалічнай мове,у звычаях і мастацкім выяўленьні беларускага народу,— пісала Галіна Русак. — Сымбалізм быў заўсёды важ-най часткаю беларускага жыцьця. Як мастачка, язацікаўленая ў перахоўваньні сымбалічнай мовы Бела-русі і ў пашырэньні яе сродкамі сучаснай мастацкайтэхнікі паміж гледачоў замежжа».

З усіх сваіх шматлікіх выставаў у ЗША ды іншыхкраінах найдаражэйшаю спадарыня Галіна да апошніхдзён лічыла адзіную пэрсанальную выставу 1992 году ўнезалежнай Беларусі.

Яе няма, але ў небе над Наваградчынай кружляюцьейныя буслы.

Галіна Русак(ад нараджэньняРодзька)24.5.1930, Наваградак —14.9.2000, Сомэрсэт,штат Нью-Джэрзі, ЗША.Пахаваная на беларускіхмогілках у Іст-Брансўіку,штат Нью-Джэрзі

У яе амэрыканскім домемяне найперш уразіла калекцыя індзейскае керамікі.Тады й зрабілася зразумелым, адкуль у карцінах спада-рыні Галіны, нават у выявах беларускіх сьвятых, гэтыянязвычныя эўрапейскаму воку дэкаратыўныя матывы.Я ня даў волі фантазіі й ня стаў уяўляць, якія думкі йаналёгіі маглі ўзьнікаць у беларускай мастачкі падчасшматлікіх вандровак па архіпэлягу індзейскіх рэзэрва-цыяў.

Наваградчанка Галіна Русак у дзевятнаццаць гадоўапынулася ў ЗША. Там яна з ступенямі магістра

бібліятэчных навук і гісто-рыі мастацтва скончыла за-снаваны яшчэ ў каляніяль-ны пэрыяд Ратгерскі ўнівэр-сытэт, дзе пазьней была ды-рэктаркай мастацкай біблі-

ятэкі. (Дарэчы, у той самай alma mater пачынаў наву-ковую кар’еру біяхімік беларус Аўген Вярбіцкі, спэцы-яліст у захаваньні ежы, які быў адказны за харчаваньнепершай амэрыканскай экспэдыцыі на Месяц.)

ГалінаРусак

413i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚412 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

За сабраныя ёю грошы выходзілі кружэлкі Данчы-ка, набываліся экспанаты ў Беларускі музэй у Гайнаўцына Беласточчыне.

Да апошніх сваіх дзён яна ўзначальвала нью-ёрскуюсуполку Таварыства беларускай мовы імя ФранцішкаСкарыны.

Яна перажыла свайго мужа, вядомага дзеяча нашайэміграцыі Франціша Бартуля толькі на некалькі меся-цаў.

Вера Бартуль(ад нараджэньняКасьцюкевіч)22.11.1930, в. Губічы,цяпер Буда-Кашалёўскіраён —24.4.2006, Нью-Ёрк, ЗША.Пахаваная на беларускіхмогілках у Іст-Брансўіку,штат Нью-Джэрзі

Вера і Франціш Бартулі з дачкой Ганнай. 1950-я

Крыху вандраваўшы па пля-нэце і адзначыўшыся ў пары дзясяткаў блізкіх і далёкіхкраінаў, я канчаткова пераканаўся ў тым, што беларускі,незалежна ад узросту — найпрыгажэйшыя жанчыны ўсьвеце.

Гэтая выснова канчаткова сфармулявалася ў белару-скай царкве Маці Божай Жыровіцкай у гарадку Гай-лэнд-Парк, штат Нью-Джэрзі, дзе я сустрэў фантастыч-на высокую для Амэрыкі канцэнтрацыю прыгожыхдзяўчатак, дзяўчат, кабетаў і бабулек.

Адным з увасабленьняў красы беларусак была ВераБартуль, якую, пра што япотым даведаўся, у свой часабралі каралеваю харастванашае эміграцыі.

Яна ня толькі сама былакрасуняю, але і дапамагалазрабіцца прыгажэйшымііншым.

Калісьці ў Бартулёў кватаравала акторка, якая па-раіла Веры пайсьці ў школу дэманстрацыі моды, якуютая й закончыла, каб потым пасьпяхова працаваць ма-дэльлю і кансультантам-кутур’е.

Яе працы дэманстраваліся ў найлепшых крамахНью-Ёрку, Сан-Францыска, Лос-Анджэлесу, Чыкага...Вера стварыла сцэнічныя ўборы для славутага на эмiгра-цыi танцавальнага гурта «Васілёк», разам зь якім упер-шыню пасьля доўгага расстаньня наведала Беларусь, апотым шмат разоў прыяжджала сюды як сябра ар-ганізацыі «CitiHope», што дапамагала ахвярам Чарно-былю.

Дабрачыннай гуманітарнай дзейнасьцю спадарыняВера займалася праз усё жыцьцё.

У маладосьці яна зьбірала сродкі на падтрымку вяр-танцам з ГУЛАГу. Сярод тых, хто атрымліваў гэтую да-памогу, былі Ларыса й Янка Геніюшы, Юрка і ЛявонЛуцкевічы.

ВераБартуль

415i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚414 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

я вывучыў на памяць. Гэтая кніга і сёньня гучыць увамне: «О Радзіма, мой сьветач цудоўны, адзіны, / Явармой, мой агністы сьнягір на сасьне, / Ледзь цябе не за-быў я з чужою жанчынай...» («Сьнягір»), «За што гала-ву ты згубіла, / Якую праўду сказала?» («БезгаловаяВэнэра»), «Дзяўчына ад шчасьця сьпявала... / Строн-цый быў у дажджы...» (прарочая «Дзяўчына пад даж-джом»).

На сьвяткаваньні 75-годзьдзя Караткевіча ў Воршы,у музэі пісьменьніка (створаным, дарэчы, у колішняйрадзільні, дзе той зьявіўся на сьвет) да мяне падышоўчалавек зь някідкім абліччам. «Вы — Орлов», — сказаўён, і я мусіў пагадзіцца. «Я уже два дня наблюдаю завами, и вы постоянно чем-то недовольны».

Я сапраўды быў незадаволены: да прыкладу, тым, штошмат каго з жывых сяброў і добрых знаёмых Карат-кевіча на ягоны юбілей проста не паклікалі, а калі йзапрасілі, дык не давалі слова. «Я — Арлоў. А хто Вытакі?» — у сваю чаргу пацікавіўся я. «Участник юби-лейных торжеств», — не зьбянтэжыўшыся, адрэкамэн-даваўся мой суразмоўца.

Думаю, што яны, гэтыя «участники торжеств», як ія сам, ані не сумняваліся, з кім, зь якой Беларусьсю, быўбы Ўладзiмер Караткевіч, каб дажыў да сёньняшніхдзён.

Адзін з замежных гасьцей-навукоўцаў выказаў тады,у Воршы, думку, што, каб Бог не паслаў беларусам Ка-раткевіча, на мапе сьвету магло б быць цяпер на аднукраіну меней. Тут можна падыскутаваць, але не падля-гае сумневу, што безь яго мы былі б іншыя.

Уладзімер Караткевіч26.11.1930, Ворша —25.7.1984, Менск.Пахаваны на менскіхУсходніх могілках

Ліст ад яго з водгукам наадно зь першых маіх апавяданьняў — самая дарагая«адзінка захоўваньня» ў хатнім архіве.

Дзякуючы таму, поўнаму авансаў лісту, мая першаякніжка была без ваганьняў названая па адрэцэнзаваныммэтрам юначым опусе — «Добры дзень, мая Шыпшы-на».

На жаль, я ўжо ня змог падпісаць яму аўтарскагаасобніка.

Пахаваньне запомнілася вострым да фізычнага болюадчуваньнем велізарнай страты — ня толькі выдатнага

пісьменьніка, але і асабістаблізкага чалавека. У разь-вітальным слове паэт Ге-надзь Бураўкін назваў Ка-раткевіча апосталам нацыі,і ў гэтым не пачулася ніяка-га перабольшаньня.

Памятаю, калі ў прода-жы зьявіўся новы зборнікягонае прозы, у нас на гіст-факу БДУ сарвалася лекцыя,бо амаль увесь курс, не зга-ворваючыся, рушыў у кні-гарню.

Кнігі Караткевіча няпроста вярталі нам эўра-пейскае мінулае нашае зям-лі. Караткевіч вяртаў намРадзіму, падводзіў да «мо-манту ісьціны».

Мы пачыналі разумець,што з народам, пазбаўле-

ным памяці, можна рабіць самыя злачынныя сацыяль-ныя і палітычныя экспэрымэнты.

А потым адбылося ўсьцешлівае адкрыцьцё ягонайпаэзіі. Томік «Маёй Іліяды», каб ён заўсёды быў са мною,

УладзімерКараткевіч

417i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚416 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

вочы, і ягоны падручны старшына Авілаў, што на допы-ты зьняволеных вёў, а назад ужо прыносіў.

Спачатку Ліну трымалі ў Менскай дзіцячай калёніі,затым этапавалі ў мардоўскія канцлягеры. Былыя сяб-ры СБП расказвалi мне, што ставячы подпіс у паперахна вызваленьне, лягерны доктар толькі спачувальнапахітаў галавой: савецкая карная сыстэма выканала сваюролю, ушчэнт падарваўшы здароўе яшчэ зусім маладойжанчыны.

Калі Ліна падыходзіла цяпер да люстэрка і бачыласябе — украй схуднелую, спакутаваную, з прыгаслымівачыма, — яе юначая мянушка Таполя пачынала зда-вацца зьдзеклівай.

На радзіме Бароўка сустрэла пільную ўвагу «органаў»і савецкіх актывістаў, ды страх або, у лепшым разе, нась-цярожанасьць абываталяў.

Ратуючыся ад штодзённага псыхалягічнага ціску, янапераехала ў Рыгу, дзе і абарваўся жыцьцёвы шлях пат-рыёткі.

Ліну і яе сяброў выдаў спрактыкаваны правакатарАлег Стахоўскі, укаранёны ў Саюз беларускіх патрыё-таў афіцэр МГБ.

Магчыма ён і сёньня ходзіць па вуліцах, сядзіць у прэ-зыдыюмах і вучыць моладзь любіць Беларусь, не захап-ляючыся такімі небясьпечнымі рэчамі, як беларускаяграматыка.

Ангеліна Бароўка1931 (?),Пастаўшчына —11.11.1999, Рыга, Латвія

Улетку 1947-га непаў-налетняя беларуска Ліна Бароўка слухала выстаўленаеёй абвінавачаньне: «Будучы варожа настроеная да са-вецкай улады, уступіла ў падпольную арганізацыю, дляякой зрабіла бел-чырвона-белы сьцяг... Аддавала кватэ-ру для нелегальных зборышчаў... Зьбірала ў арганізацыісяброўскія складкі... Намервалася набыць друкавальнуюмашынку... Дзеля кансьпірацыі ўзяла мянушку Таполя...Захоўвала антысавецкую літаратуру...»

У Менску ішоў працэс над сябрамі Саюзу беларускіхпатрыётаў, створанага глыбоцкай і пастаўскай мо-

ладзьдзю ў адказ на паліты-ку русіфікацыі.

Ліна была скарбніцайСБП. Знойдзеная ў яе гэтакзваная антысавецкая літара-тура ўяўляла сабой знака-мiтую «Беларускую грама-тыку» Браніслава Тараш-кевіча.

Шаснаццацігадовую Ба-роўку-Таполю засудзілі надзесяць гадоў канцлягераў.Але ў параўнаньні зь не-калькiмi пякельнымі меся-цамі сьледзтва гэта ўспры-малася ёю як велiзарнаяпалёгка.

Цяпер яе прынамсі нябілі рукамі й нагамі. У ка-

мэры ў чаканьні этапу можна было сядзець, а не ля-жаць, не варушачыся, пры сьцяне, як бесчалавечныяахоўнiкi загадвалі ім пасьля арышту ў халодных і сы-рых, населеных пацукамi сутарэньнях пастаўскай пля-баніі.

Пэрсанажамі вусьцішнага сну здаваліся цяпер сьлед-чы, які на кожным допыце торкаў лiпучымi пальцамі ў

АнгелінаБароўка

419i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚418 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

лякоў за мяжою ішло нату-ральна, яны ня зьведаліўціску таталітарных умоваўі традыцыяў».

Такіх поглядаў, як і шматчаго іншага, Карачуну недаравалі — і сёй-той з кале-гаў, і чынавенства ад культу-ры, што пачало правіць бальпасьля 1994-га.

У апошнія гады яму зьягонай беларусацэнтрыч-насьцю даводзілася няпро-ста.

Спадар Юры ратаваўсяўласнай творчасьцю, працу-ючы ў кніжнай графіцы,ствараючы сонечныя аква-рэльныя краявіды, у якіяхочацца хоць на колькі хвілінаў патрапіць, каб пазбыц-ца шэрага цяжару будзённасьці.

Карачуна няма, але ягоныя ідэі працягваюць урэ-чаісьнівацца.

Пры канцы 2006-га прыняў наведнікаў новы буды-нак Мастацкага музэю з творамі беларускіх мастакоў.Вось толькі наўрад ці Юры Карачун, ініцыятар бу-даўніцтва гэтак званай «другой чаргі», пагадзіўся б з тым,што раней (чамусьці якраз у старых, добра знаёмыхменчукам мурах) адчынілі экспазыцыю расейскага ма-стацтва.

Цяжка ўявіць і тое, кабён ухваліў новую экспазы-цыю, дзе няма твораў вядо-мых мастакоў, якія «пра-вінаваціліся» перад уладай.

Юры Карачун27.12.1931, Менск —11.6.1997, Менск.Пахаваны на менскіхУсходніх могілках

Ужо даўно я жыву зусімнедалёка ад Нацыянальнага мастацкага музэю, дзе ёндваццаць гадоў працаваў дырэктарам. Безьліч разоў мысустракаліся на вуліцы ці ў музэйных залях, віталіся йказалі адзін адному колькі ветлівых словаў.

Я дзякаваў за запрашэньне на чарговы вэрнісаж, ёнчытаў нешта маё. За ягонай магутнай постацьцю адчу-валася найперш не фізычная дужасьць, а інтэлект і ду-хоўная глыбіня, што натхнялі на больш блізкае знаём-ства.

Ды, як гэта, на жаль, нярэдка бывае, калі я нарэшцевырашыў зьдзейсьніць даўнінамер, падпісаў Юр’ю Кара-чуну кнігу і сабраўся зайсьціда яго, ён зірнуў на мяне згазэтнай калёнкі ў жалоб-най рамцы.

З таго дня прамінулігады, якія толькі дапамаглі ацаніць маштаб постаціКарачуна.

Ён, бясспрэчна, быў чалавекам дзяржаўнага мысь-леньня, у якім талент мастака шчасьліва спалучаўся збліскучымі арганізацыйнымі здольнасьцямі. Досыцьсказаць, што найперш дзякуючы ягонай настойлівасьціпачалася рэальная рэстаўрацыя Мірскага замку, які нятолькі зрабіўся філіялам Мастацкага музэю, але і быўулучаны ва Ўсясьветны сьпіс спадчыны ЮНЭСКА. Каліўжо зайшла гаворка пра філіялы, дык яны зьявіліся ўмузэю таксама ў Раўбічах, Гальшанах, Магілеве, Мен-ску (Дом Ваньковічаў, сядзіба ў Лошыцы...).

За часамі дырэктарства Карачуна ў ягоным музэі,апрача безьлічы іншых, адбыліся выставы мастакоў на-шага замежжа — Міколы Пашкевіча, Галіны Дакаль-скай, Галіны Русак...

У прадмове да каталёгу спадарыні Галіны Русак ЮрыАляксандравіч пісаў: «Надзвычай цікавым і каштоўнымуяўляецца тое, што разьвіцьцё творчасьці нашых зем-

ЮрыКарачун

421i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚420 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

га выкладчыка А. Лукашэнкі і аўтара нашумелага колькігадоў таму навучальнага дапаможніка па гісторыі, тагосамага, дзе беларуская дзяржаўнасьць пачынаецца ад1917 году, а сталінскія рэпрэсіі падаюцца амаль як на-роднае шчасьце.

Можна ўявіць радасьць тых гэбістаў, каму даручылі«курыраваць» Прашковіча — чалавека надзіва, амаль па-дзіцячаму даверлівага, шчырага, эмацыйнага, які гато-вы быў любога, хто загаворыць па-беларуску, адразу за-прасіць у сваю аднапакаёвую кватэрку на вуліцы Куй-бышава.

У 1973 годзе КГБ шчыльна заняўся так званым «ака-дэмічным асяродкам» — групай навукоўцаў дэмакра-тычных перакананьняў, да якой належаў і Прашковіч.Разам зь Зянонам Пазьняком, Міхасём Чарняўскім дыіншымі асабліва небясьпечнымі нацыяналістамі (якія,апрача ўсіх астатніх грахоў, яшчэ нібыта меліся адаб-раць у Расеі Смаленшчыну й Браншчыну) Міколузвольнілі з працы. Віжы не адставалі ад падапечных ніна крок — нават станавіліся сьледам у чаргу ў гастрано-ме.

Праз свой характар асабліва цяжка перажываў такістан Прашковіч: доўга быў беспрацоўным, потым, бу-дучы вядомым вучоным, працаваў грузчыкам і нарэш-це здолеў уладкавацца карэктарам. Здаралася, кабпад’есьці, ён прыходзіў да Караткевіча.

Жыцьцёвы фінал Прашковіча стаўся трагічнавусьцішным.

Душэўны надлом прывёў да паралюшу ног, і Міколазгарэў у бацькоўскай хаце, ня здолеўшы выбрацца загню падчас пажару.

Мікола Прашковіч4.5.1932, в. Гарадзішча,Бярэзінскі раён —2.2.1983, в. Гарадзішча

Ад агульных знаёмых я чуўпра яго шмат — і сьветлага, узьнёслага, і, далікатна ка-жучы, прыземлена-жаласьлівага...

Ён сябраваў з Уладзімерам Караткевічам і АдамамМальдзісам. Ён часта браў квіток да Зэльвы, дзе жылаграмадзянка БНР Ларыса Геніюш, якая ў сярэдзінешасьцідзясятых амаль штотыдзень пісала яму вялікіяцёплыя лісты, называючы «дарагім Міколам».

Ён абараніў дысэртацыю па творчасьці СімяонаПолацкага. Ён пісаў пра Францішка Скарыну і АфанасіяФіліповіча, пра традыцыі нашай дзяржаўнасьці і ролю

царкоўнай Вуніі ў захавань-ні беларускай ідэнтычнась-ці.

Ён не баяўся казаць пракаляніяльнае становішчаБеларусі ў складзе СССР івынішчэньне ўсяго нацыя-нальнага.

На пачатку сямідзясятыхён пашыраў самвыдавец-кую працу вядомага ўкра-інскага дысыдэнта ІванаДзюбы «Інтэрнацыяналізмабо русіфікацыя?» і зьбіраўгрошы пацярпелым ад рэ-прэсіяў калегам уваЎкраіне.

Пасьля адной з надрука-ваных у «Полымі» рэцэн-зіяў газэта «Советская Бело-руссия» абвінаваціла Міко-лу Прашковіча ў беларускімнацыяналізьме.

Пад той публікацыяй,дарэчы, стаяў подпіс асьпі-ранта Я. Трашчанка, будуча-

МіколаПрашковіч

423i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚422 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

Памятаю, зь якой рос-паччу й болем на адным зпаседжаньняў Рады Саюзупісьменьнікаў ён казаў, штоўжо некалькi тыдняў ня ба-чыў над цэнтральным ста-лічным праспэктам анівод-най беларускамоўнай рась-цяжкі.

Незадоўга да разьвітань-ня з гэтым сьветам, які ён,як мала хто іншы, бачыў,здаецца, з усімі фарбамі йадценьнямі — і ў прыродзе, і ў людзкіх стасунках —Адамчык стварыў і апублікаваў выдатныя апавяданьні«Прылёт кажана» («Леанарда») і «Ноч на Галавасека»,дзе ад узроўню праўды амаль задыхаесься.

Яго сыны Ўладзімер і Міраслаў, больш вядомыя якпісьменьнікі Адам Глобус і Міраслаў Шайбак, сваімкоштам адчынілі ў гонар бацькі на доме № 12 на прас-пэкце Францішка Скарыны мэмарыяльную дошку. Наёй аўтар «Чужой бацькаўшчыны» падобны ў профільда Гогаля.

Але ён ня быў нашым Гогалем.Ён стаў нашым Адамчыкам.

Вячаслаў Адамчык1.11.1933,в. Варакомшчына,цяпер Дзятлаўскі раён —5.8.2001, Менск.Пахаваны на менскіхКальварыйскіх могілках

На паліцы, што расейскiпiсьменьнiк Юры Алеша назваў «залатой» (гэта зна-чыць, той, кнігі зь якой зноў і зноў гартаюцца й пера-чытваюцца), у маёй бібліятэцы стаяць два выданьні Вя-часлава Адамчыка: раман «Чужая бацькаўшчына» ітомік апавяданьняў «Нязрушаны камень».

Першая кніга, напісаная, як сьцьвярджаюць сыныпісьменьніка, звычайнай школьнай асадкаю з сталёвымпяром, адкрыла мне некалі ня толькі й ня столькі во-браз заходнебеларускае вёскі, аб чым гаварылася ў пад-ручніках. Яна адкрывала душу беларускага народу, на-

канаваньнем якога сталасябыць жывой і пакутнай мя-жой паміж Захадам і Усхо-дам.

Невыпадкова фільм «Чу-жая бацькаўшчына», штовыйшаў на экраны ў 1982

годзе, успрыняўся як абяцаньне сапраўды нацыяналь-нага кінэматографу (якое так і засталося няспраўджа-ным.)

Другая кніга Адамчыка з маёй «залатой» паліцы вый-шла ўжо пасьля ягонага сыходу ў Вечнасьць. Апошніягады мы, па сутнасьці, жылі ў адным двары, і ў дзёнь-ніках ён замілавана апісваў дрэвы, якія я таксама ба-чыў з сваіх вокнаў, і птушак на іх, што для мяне частабылі проста птушкамі, а ён адрозьніваў кожную па назь-ве й звычках.

Пра многіх людзей ён, наадварот, выказваўся ўдзёньнікавых запісах з успышкамі проста інфэрнальнайнянавісьці, у выніку чаго некаторыя з гэтых Адамчыка-вых «герояў» абвясьцілі яго мізантропам.

Калі казаць наагул, то таленавіты мізантроп для мянепераважыць безьліч чалавекалюбівых пасрэднасьцяў.Аднак я перакананы, што Вячаслаў Адамчык больш заўсё ненавідзеў тых і таго, хто перакрываў нашым ду-шам вольнае беларускае паветра.

ВячаслаўАдамчык

425i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚424 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

заўсёды кампэнсавалася ягонай шалёнай, проста фан-тастычнай нястомнасьцю.

Ён зрабіў тысячы здымкаў, многія сотні зь якіх за-стануцца для нашых наступнікаў у газэтных падшыўкахі кнігах.

Аднак Уладзiмер глядзеў на сьвет ня толькі праз фо-тааб’ектыў. Неверагодна прыемна было ўбачыць у ягосваю новую кнігу з закладкай. Ён прасіў мяне напісацьраманы пра гетмана Астроскага і Станіслава АўгустаПанятоўскага, нашага апошняга манарха.

Сваёй дачцэ, якая стала мастачкай, ён даў рэдкае йпрыгожае лацінскае імя — Міліта (Мядовая).

Былы вайсковец, ён быў надзелены нечакана чуйнайдушою і талентам сябраваць з многімі, але з асабліватрапяткім пачуцьцём ставіўся да Быкава. Ад’яжджаю-чы за мяжу, Васіль Уладзімеравіч атрымаў ад Кармілкінаў падарунак Пагоню і бел-чырвона-белы сьцяжок, зьякімі не расставаўся да сваіх апошніх дзён.

У пасьведчаньне аб сьмерці спадара Ўладзімеразапісалі ўмоўную дату. Яго знайшлі ў кватэры толькіпразь некалькі дзён пасьля таго, як спынілася ягонаебеларускае сэрца. Балюча, што ён не пасьпеў зафікса-ваць на стужку хроніку нашай будучай перамогі, у якуютак верыў.

Не пагаджайцеся з тымі, хто кажа, нібыта незамен-ных людзей не існуе. Уладзімера Кармілкіна няма з наміўжо даўно, а яго месца фоталетапісца змаганьня за дэ-макратычную Беларусь па-ранейшаму застаецца ва-кантным...

Уладзімер Кармілкін15.2.1934, Смаленск,Расея —14.7.2002, Менск.Пахаваны на менскіхУсходніх могілках

Яшчэ пры жыцьці ён зда-быў сабе славу фоталетапісца БНФ і ўсёй апошняй хвалібеларускага Адраджэньня. У дзень нараджэньня за ста-лом у спадара Кармілкіна можна было сустрэць ВасiляБыкава, вучонага i палiтыка Юр’я Хадыку, вядомых ма-стакоў, літаратараў, музыкаў. Іхнія клопаты й памк-неньні былі і справаю яго жыцьця.

Безь ягонай рухавай цыбатай постаці я не магу зга-даць, здаецца, ніводнай вулічнай акцыі, дзе ён заўсёдыапынаўся ў самым небясьпечным месцы.

Памятаю, як на Чарнобыльскім шляху 1996 году ёнадарваўся ад аб’ектыва, кабперавязаць параненага, ісам атрымаў жорсткі ўдарпа галаве.

Кармілкін ня меў найсу-часьнейшай оптыкі, але гэта

УладзімерКармілкін

427i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚426 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

сібірскі Камышляг на будаўніцтва нафтаперапрацоўча-га заводу.

Праз тыдзень працы ён ужо ня мог хадзіць, і карцарздаваўся паратункам. У 1954-м Аляксей адседзеў у кар-цары пяцьдзясят чатыры дні й ночы...

На схіле дзён ён прызнаваўся, што як не шкадаваўпра свой удзел у падпольнай арганізацыі пры арышце,так ані не раскаяўся і пасьля ўсяго перажытага.

Знаёмыя згадваюць яго ціхмяным, маўклівым чала-векам, які цудоўна сьпяваў беларускія песьні й раман-сы, маючы асаблівы сантымэнт да Багдановічавай «ЗоркіВэнэры». Відаць, гэтая любоў была зьвязаная з памяць-цю пра тое, як чакала й дачакалася яго зь лягеру нара-чоная Марыя.

Аляксей Логвін26.2.1934, в. Збляны,цяпер Лідзкі раён —12.1.2004, Ліда

Аляксей Логвiн (зьлева) зь сябрам.Канец 1940-х

Падчас сьледзтва яго ня білі.Сьледчы вучыўся ў вячэрняй школе, і Аляксей рашаўяму матэматычныя задачы.

Сямнаццацігадовым ён атрымаў дзесяць гадоў канц-лягераў.

Астатнім, паўналетнім, суд адмераў чвэрць ста-годзьдзя.

З гледзішча савецкага правасудзьдзя яны зьдзейсьніліжудаснае злачынства — стварылі падпольную школь-ную арганізацыю на чале з камсоргам.

Аляксей Логвін і яго сябры, гэтыя яшчэ хлапчукі зьЛіды, не выступалі супрацьсавецкай улады і Леніналічылі амаль што сьвятым.Але іхнія душы не магліпрыняць рэчаіснасьці зь яехлусьнёй пра шчасьліваежыцьцё, за якой хаваліся

калгасны прыгон і арышты знаёмых і сваякоў.Юныя нелегалы ставілі задачу выхоўваць моладзь у

антысталінскім духу. Плянавалася наладзіць сувязь зьмясцовым ксяндзом, а таксама зь Югаславіяй, бо яекiраўнiцтва пачало праводзіць незалежную ад Масквыпалітыку.

На адпаведным узроўні знаходзілася і кансьпірацыя.Сярод сяброў арганізацыі былі два хлопцы, чые бацькі,як потым выявілася, мелі беспасярэднія сувязі з МГБ.Гэтыя двое трымалі «органы» ў курсе ўсіх справаў (апазьней, дарэчы, і самі сталі афіцэрамі ўсёмагутнагаведамства).

У першым лягеры для непаўналетніх у Мардовіі ёнзьвярнуў увагу на тое, што сядзяць адны палітычныя ізусім мала расейцаў.

Сьмерць Сталіна зьняволеныя, як згадваў Аляксей,адзначалі, як сапраўднае сьвята.

Аднак першая амністыя закранула адно тых, хто меўтэрміны, меншыя за пяць гадоў. Логвіна перавялі ў

АляксейЛогвін

429i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚428 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

ларускай справе. Дзеляспрыяньня кантактам ЗШАзь Беларусьсю ён заснаваўБеларуска-амэрыканскуюінфармацыйную службу.

Асабіста знаёмы з прэ-зыдэнтамi Рональдам Рэйга-нам і Джорджам Бушам-старэйшым, узброенышматгадовым досьведамудзелу ў прэзыдэнцкіх дыіншых выбарчых кампаніях,Мельяновiч заўсёды прапа-ноўваў нашай апазыцыісвае паслугі й глыбока пера-жываў, калі ягоныя веды за-ставаліся на Бацькаўшчыненезапатрабаванымі.

Яго вяртаньне дадомуўсё ж зьдзейсьнілася, няхайсабе й пасьля сыходу з гэта-га сьвету.

Ягоная жонка Тацяна Антонава-Мельяновiч, вядомаяў Беларусі журналістка, пахавала урну з Васілёвым пра-хам у Азярніцы, побач з магілаю яго дзеда.

Васіль Мельяновіч28.8.1934, в. Азярніца,цяпер Лунінецкі раён —6.10.2004, Брансўік,штат Агаё, ЗША.Пахаваны ў в. Азярніца

Пры канцы 1980-х уменскім Палацы спорту дэманстравалася выстава амэ-рыканскай тэхнікі. Больш за экспанаты многіх на-веднікаў уражваў амэрыканец, які выдатна гаварыў па-беларуску.

Як я пазьней даведаўся, магчыма, менавіта з гэтаепрычыны яму, Васілю Мельяновічу, так і не дазволілітады наведаць родную палескую вёску.

Па-сапраўднаму мы пазнаёміліся ўжо ў Амэрыцы,праехаўшы з Васілём зь дзясятак штатаў — ад Вашынг-тону да Кліўлэнду.

Пра чалавека вельмішмат могуць сказацьдрабніцы: у майго спада-рожніка на гадзіньніку былідва цыфэрбляты, стрэлкіякіх паказвалі час з разь-бежкаю на сем гадзінаў,

што існуе паміж Менскам і Нью-Ёркам.Едучы па спадзістых, як дзе-небудзь пад Наваград-

кам, пэнсыльванскіх пагорках пад музыку нашых фаль-клёрных гуртоў, я лавіў сябе на адчуваньні, што знахо-джуся ў нейкай ідэальнай Беларусі.

У доме Мельяновіча ілюзія адно мацнела: беларус-кая бібліятэка, калекцыя ручнікоў, прывезеная з поштыпульхная капэрта айчыннай пэрыёдыкі...

Васіль любіў жыцьцё ўва ўсіх ягоных праявах. Ён быўнястомным падарожнікам, цаніў жаночую прыга-жосьць, азартна ўдзельнічаў у аўкцыёнах. Але найбольшлюбіў Беларусь.

Ён проста мроіў сваю вёску, моцны й вялікі баць-коўскі дом, дзе цяпер месьціцца школа.

Ён зьбіраўся вярнуцца на Радзіму: прыцэньваўся даменскіх кватэраў, месяцамі жыў у Беларусі, доўга най-маў двухпакаёўку насупраць колішняй рэстарацыі«Патсдам».

Пасьля выхаду на пэнсію Васіль цалкам аддаўся бе-

ВасільМельяновіч

431i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚430 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

не абмяжоўваліся захадам іўсходам, поўначчу й поў-днем. Галоўным для ягозаўсёды быў накірунак уг-лыб.

Углыб творчасьці таго,каго ён перакладаў. Углыбдушы таго, з кім сябраваў.Углыб справы, якой зай-маўся.

Дзесяцігадовая працавіцэ-прэзыдэнтам Беларус-кага ПЭН-цэнтру зрабілаШэрмана вядомым у сьве-це праваабаронцам. Тут ямувельмі прыдаўся юначыдосьвед удзелу ў барацьбе здыктатурай Пэрона ў Ар-гентыне.

Змагаючыся зь цяжкай хваробай, ён мусіў зьехаць уНарвэгію, але сэрцам заставаўся тут. Мой тэлефон па-ранейшаму раз-пораз гаварыў Карласавым голасам зьягоным нязводным цёплым акцэнтам. У адным запошніх лістоў Карлас пісаў, што страшэнна сумуе «падзіўным жыцьці ў Беларусі».

Ён памёр у Осьлё падчас трынаццатай апэрацыі.Разам з прахам Карласа яго жонка Тамара прывезла

ў Беларусь мэмуары «Блуканец» і зборнік вершаў «Вокадня», упершыню напісаныхне па-гішпанску, як раней,а па-беларуску. Справа на-шага гонару — ператварыцьгэтыя рукапісы ў кнігі.

Карлас Шэрман25.10.1934, Монтэвідэо,Уругвай —4.3.2005, Осьлё, Нарвэгія.Пахаваны на менскіхПаўночных могілках

Месца яго нарадзінаў длябеларускага літаратара ня самае звычайнае. У выход-ныя дні Карласаў бацька Рыгор — заходнебеларускі га-брэй-эмігрант — рыбаліў у Ля-Плаце і, прывозячы да-дому тамтэйшых двухмэтровых рыбін, у адказ на захоп-лены крык малога пагардліва азываўся: «Хіба гэта рыба!Гаўно! Вось у нас у Прыпяці — там рыба!»

У далёкую й загадкавую Беларусь Карлас зь сям’ёюпрыехаў у сярэдзіне 1950-х. Дваццацідвухгадовы юнакпасьпеў ужо закончыць Нацыянальны інстытут імяМ. Марэна ў Буэнас-Айрэсе і пабыць галоўным рэдак-

тарам левай газэты...Краіна саветаў, якая

ўяўлялася Карласу ледзьвене зямлёй запаветнай, пада-равала бязьлітасны крахілюзіяў. З сотняў рэпатры-янтаў, якія сышлі разам з

Шэрманамі з аргентынскага цеплаходу ў адэскім пор-це, практычна ўсе праўдамі й няпраўдамі вярнуліся ўАмэрыку. Карлас застаўся. Вырашальную ролю ў гэтымадыграла знаёмства з Рыгорам Барадуліным, Уладзіме-рам Караткевічам і Валянцінам Тарасам.

Дзякуючы Шэрману па-гішпанску загучала беларус-кая клясыка — ад Купалы да Васіля Быкава. У тандэмез Барадуліным Карлас паставіў на нашыя паліцы цэлуюбібліятэку з твораў Фэдэрыка Гарсія Лёркі, ГабрыеліМістраль, Нікаляса Гільена... Улетку 1977-га самым па-пулярным часопісам у СССР нечакана зрабіўся наш«Нёман». Там друкаваўся зроблены Шэрманам усуаўтарстве з Валянцінам Тарасам пераклад рамануГабрыеля Гарсія Маркеса «Восень патрыярха», зьяўлень-не якога ў гады росквіту брэжнеўскага застою былопадзеяй, што выходзіла за межы літаратуры.

Свае вершы і паэмы Карлас пісаў па-гішпанску, эсэ— па-беларуску. Ягоная апошняя прыжыцьцёвая кнігапаэзіі мае назоў «Накірункі сьвету». Для Шэрмана яны

КарласШэрман

433i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚432 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

тычнага лягеру, Лугін імкнуўся не да асабістай улады, ада шырокага аб’яднаньня партыяў і рухаў.

У адным з аўтографаў на сваёй кнізе я напісаў, штоён, Лугін, зь ягонымі зацятасьцю й зычлівасьцю, з тале-рантнасьцю й непахіснасьцю, з натуральнай багатаймоваю, ёсьць для мяне ўвасабленьнем беларускага на-цыянальнага характару.

Гэта выявілася і ў яго жаданьні быць пахаваным уроднай глускай зямлі.

Яўген Лугін23.2.1935, в. Барбарова,Глускі раён —16.10.2006, Менск.Пахаваны ў в. Барбарова

Плошча Леніна (цяпер Незалежнасьці) у дні жнівеньскага путчу 1991 году

Служачы ў савецкай армii,афіцэр-беларус Яўген Лугін узяўся складаць праект кан-стытуцыі свабоднай краіны.

За гэта — бо падзяліўся запаветным зь сябрамі — імусіў разьвітацца з вайсковай формай.

Аднак гонар афіцэра былы падпалкоўнік інжынэр-на-сапэрных войскаў захаваў праз усё жыцьцё — гэтак-сама, як і веру ў эўрапейскую прышласьць роднайкраіны.

Спадар Яўген быў з тых, хто выпраменьвае перака-нанасьць у сваёй праўдзе. Менавіта такім я запамятаў

яго на Ўстаноўчым зьезьдзеБНФ у Вільні, на сьвятка-ваньнях Дня Волі й Чарно-быльскіх шляхах, на іншыхакцыях дэмакратычнае апа-зыцыі, пасьля якіх ён ня разтрапляў за краты.

Ён стаў адным з найак-тыўнейшых сяброў Згурта-ваньня беларускіх вайскоў-цаў, дзе адстойваў ідэю ства-рэньня прафэсійнае арміі йнэўтральнасьці Беларусі.

Лугін любіў нашую зям-лю і ў першасным значэньнігэтага слова.

Пераадолеўшы дзясяткібюракратычных бар’ераў,Яўген здолеў стварыць набацькоўскай Глушчыне аднузь першых у краіне прыват-ных фэрмаў.

У Беларусі яго ведалі найперш як заснавальніка йкіраўніка Сялянскай партыі, што мела на мэце абаро-ну эканамічных інтарэсаў і палітычных правоў вяс-коўцаў. Адрозна ад некаторых паплечнікаў з дэмакра-

ЯўгенЛугін

435i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚434 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

Як і бацькі, ён увесь час адчуваў пільную ўвагу спэц-службаў і загінуў пры нявысьветленых абставінах праздва з паловаю гады пасьля матчынае сьмерці. У дзевя-ностыя гады ў Беластоку выйшаў ягоны паэтычнызборнік «З маёй званіцы», для якога, як і для ўсёй Юр-кавай творчасьці, уласьцівае — што пры такім лёсе цал-кам зразумела — абвострана-драматычнае сьветаўспры-маньне.

Зацьвіла калінай родная зямля.Белай, белай, белай — сувой палатна.Каб пад восень, нечакана,Дасьпяваць крывавай ранай.Зьвісаць чырваньню караляў.Згусткамі сплываць з гальля.

Юрка Геніюш21.10.1935, Зэльва —21.11.1985, Беласток

Юрка Геніюш з маці і сынам Міхасём

Акалічнасьці нашага знаём-ства афарбаваныя ў трагічныя колеры.

Гэта здарылася на пахаваньні Ларысы Геніюш, кудыя прыехаў з Полацку, а ён, сын нашай выдатнай паэткій сам таленавіты паэт, зь Беластоку.

Увечары перад хаўтурамі мы стаялі ў прыцемку наганку зэльвенскага дому Геніюшаў, і Юрка па памяцічытаў мне й Вінцэсю Мудрову свой верш у прозе «Аф-рыка».

Чаму я чорны, чаму я чорны, мамо, — хоць белы маютвар?

Доўгае вуха ўсюды — ітут, і там, новым адкуль непадзьме, кожны подых пачуе, ідакладна прасочыць, якім кро-кам хто крочыць. Усё ловіць,хапае, усё на нітку матае,павуціну наснавала ўкруг...

Ільвы і сланы, глянь, на волі — бяз крат...І нават арлу і таму неўздагад, што тут — рэзэрват...І толькі гіены гагочуць. І шакалы сьмяюцца...

Пакуль Юрка прыцішана, але расхвалявана й нэр-вова прамаўляў свае балючыя радкі, зь цемры выйшлі і,прыслухоўваючыся, амаль усутыч наблізіліся да нас двоеў цывільным, тых самых, з «доўгім вухам», якіх у Зэльвупапрыяжджала тады ня менш за сяброў і сулягернікаўспадарыні Ларысы. «Намекает...» — шматзначна і так,каб мы пачулі, прамовіў адзін з гэбістаў.

Калі ў 1948-м Ларысу Геніюш з мужам Янкам ары-штавалі ў Чэхаславаччыне, дванаццацігадовага Юркуўдалося пераправіць да сваякоў у Польшчу. Ён выву-чыўся на дзіцячага лекара ў Мэдычнай акадэміі ў Бела-стоку, здабыў вядомасьць як літаратар, але пры жыцьціапублікаваў у перакладзе на польскую мову толькі аднукнігу — зборнік паэтычнае прозы «На пачатку былотолькі слова».

ЮркаГеніюш

437i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚436 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

падкі на вучонага не спы-няліся. Яго, які так любіў па-дарожнічаць, не выпускаліза мяжу. Мне здаецца, штоякраз сваю тугу па нязь-дзейсьненых вандраваньняхён увасобіў ва ўнікальнымпомніку Віленскаму шляхупаблізу вёскі Мясата на Ма-ладэчаншчыне.

Калі над краінай падзь-мулі новыя вятры, Каха-ноўскі пасьпеў зрабіць неве-рагодна шмат.

У 1989-м спрычыніўсяда заснаваньня Беларускагакраязнаўчага таварыства істаў яго першым старшы-нём.

У 1992-м абараніў пер-шую ў Беларусі доктарскуюдысэртацыю, прысьвечануюкрыніцазнаўству матэры-яльнай і духоўнай культуры.

Адна за адной выходзілі яго кнігі ў галінах фалькля-рыстыкі і археалёгіі, дасьледаваньні, прысьвечаныяЯўстаху Тышкевічу, Адаму Кіркору ды iншым выбiтнымпапярэднiкам.

Разам з сваёй навуковайспадчынай ён пакінуў нам імару, якой у сямідзясятыя— васьмідзясятыя дзяліўсяз блізкімі сябрамі: аднойчыпрачнуцца, а Беларусь —ужо вольная.

Генадзь Каханоўскі8.1.1936, в. Дамашы,цяпер Маладэчанскі раён —15.1.1994, Маладэчна.Пахаваны на могілках каляв. Насілава, ускраінаМаладэчна

Калі я згадваю Маладэчна,заўсёды ўзьнікае імя — Генадзь Каханоўскі.

Памятаю сябе студэнтам, які зачаравана стаіць умузэі перад скрыпкаю Міхала Клеафаса Агінскага. Яяшчэ не заўважаю, што з-за вітрыны з слуцкім пасамна мяне глядзіць чалавек зь нейкім надзіва ўтульнымпрымругам вачэй. Праз хвіліну мы знаёмімся. Месца —Менскі абласны краязнаўчы музэй у Маладэчне. Чала-век — намесьнік дырэктара музэю па навуцы Каха-ноўскі.

Празь дзесяць гадоў ён будзе рэцэнзэнтам маіх кні-гаў. Тады знаёмства з Гена-дзем Каханоўскім станеццабліжэйшым, і мне адкрыец-ца няпросты шлях гэтагасамаадданага слугі Кліё.

Юначыя гады ў Маскве,дзе будучы гісторык Каха-

ноўскі ачольваў беларускае студэнцкае зямляцтва. Сус-трэчы з Уладзімерам Дубоўкам і Міколам Улашчыкам,які стаў для Генадзя ўзорам служэньня навуцы і Радзіме.Вяртаньне ў Маладэчна і праца ў абласным краязнаўчыммузэі, дзе найперш дзякуючы Каханоўскаму была ство-раная экспазыцыя, якая, адрозна ад шмат якіх замшэ-лых сталічных, працавала на беларускую нацыянальнуюідэю.

Але гэтак званыя кампэтэнтныя органы таксама недрамалі. У 1969-м адмыслова скліканая атэстацыйнаякамісія прызнала працу маладога гісторыка-патрыёташкоднай для камуністычнага выхаваньня савецкіх лю-дзей.

Ён быў абвінавачаны ў нацыяналізьме нават за тое,што казаў пра страту Беларусьсю ў Другой усясьветнайвайне кожнага чацьвертага, а значыць «штучна завышаўролю беларускага народу».

Звольненага Каханоўскага аднавілі на працы дзяку-ючы заступніцтву Максіма Танка і Янкі Брыля, але на-

ГенадзьКаханоўскі

439i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚438 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

— літаратараў, зьнішчаныху гады сталінізму, і пісь-меньнікаў-эмігрантаў. Ці няён першы сказаў словапраўды пра сьмерць ЯнкіКупалы?

Вядома, ішлі размовыпра тое, што ўсё гэта адбы-ваецца з дазволу КГБ, пага-тоў дома ў Барыса Іванавічабыла цэлая бібліятэка яшчэнядаўна крамольнай літара-туры — сапраўдны філіялспэцсховаў. Але факт заста-ецца фактам: некалькі гадоўён адзін працаваў, як цэлыінстытут.

Ягоны пераход у 1993-м на пасаду галоўнага рэдак-тара выдавецтва «Беларуская Энцыкляпэдыя» быў цал-кам заканамерны.

У 1995-м пабачыў сьвет таўшчэзны энцыкляпэдыч-ны даведнік «Беларусь» — дзе, як дакладна адзначыўлітаратурны крытык Сяргей Дубавец, «упершыню заўсю гісторыю наша легальнае і дазволенае было аб’яд-нанае з нашым нелегальным, забароненым і забытым— у адно цэлае».

Апантаны працаю на карысьць нацыянальнай ідэі,Барыс Сачанка пасьля абраньня прэзыдэнтам А. Лука-шэнкі стаўся для ўлады асобаю нязручнай.

Неўзабаве пасьля рэфэ-рэндуму 1995-га ён, не да-жыўшы i да шасьцiдзесяцiгадоў, раптоўна памёр упрацоўным кабінэце.

Энцыкляпэдычны давед-нік «Беларусь» больш не пе-равыдаваўся.

Барыс Сачанка15.5.1936, в. Вялікі Бор,Хойніцкі раён —5.7.1995, Менск.Пахаваны на менскіхУсходніх могілках

Працуючы разам зь ім увыдавецтве «Мастацкая літаратура», чаго толькі я ні на-слухаўся: і таго, што Сачанка — палкоўнік КГБ, і таго,што ў кожнай рэдакцыі дзейнічае ягоная агентура... Нябуду сьцьвярджаць, што ўсё гэта толькі чуткі й міты.Ня ведаю.

Але ведаю іншае.Канец вайны засьпеў дзевяцігадовага Барыса ў Ня-

меччыне. Адзін Сачанкаў зласьлівец любіў казаць: «Ле-пей бы ён застаўся!»

Думаю, што асабіста Сачанку ў такім выпадку, можа,і сапраўды было б лепей, авось беларускай культуры— відавочна не. Тады нехтаіншы мусіў бы стаць аўта-рам зьмешчанага ім у1957-м у «ЛіМе» артыкулу«Шанаваць родную мову»,

што выклікаў дыскусію, перадрукоўваўся ў эміграцый-най прэсе і, натуральна, зацікавіў гэбістаў. Праўда, Са-чанка нейкім чынам атрымаў дараваньне «грахоў», бопазьней працаваў у часопісе «Полымя», у Саюзе пісь-меньнікаў, езьдзіў дэлегатам ад Беларускай ССР на сэсіюААН у Нью-Ёрк.

Выдаючы кнігу за кнігай і нават атрымліваючы за іхпрэміі, Барыс Іванавіч, мне здаецца, і сам з гадамі ўсёбольш разумеў, што ягоная місія ў нашай культурыпалягае ў іншым.

Загадваючы ў выдавецтве рэдакцыяй перакладнойзамежнай літаратуры, ён вытрымаў змаганьне на нейкіхузроўнях у Маскве і распачаў выпуск беларускамоўныхзборнікаў дэтэктываў і фантастыкі, а таксама сэрыі«Скарбы сусьветнай літаратуры», кнігі зь якой зьбіралі10—15-тысячныя наклады.

Як толькі гэта сталася магчымым, Сачанка ўзяўсядрукаваць артыкулы і ўкладаць зборнікі, якія ле-галізоўвалі дзясяткі забароненых раней імёнаў і твораў

БарысСачанка

441i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚440 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

матаграфіі ў 1960-м, а потым у той самы час яшчэ йзаймаўся ў творчай майстэрні Аляксандра Даўжэнкі, на-заўсёды застаўся шасьцідзясятнікам — чалавекам, якізрабіў глыток свабоды і ня выдыхнуў яе з душы. Прагэта сьведчыла і яго шматгадовае сяброўства з Ула-дзімерам Высоцкім і Марынай Уладзі.

Сваё 60-годзьдзе ён адзначаў у Тэатры кінаактора, апотым у рэстаране гатэлю «Кастрычніцкі» пад пільнымкантролем мэдыкаў, ужо безнадзейна хворы. Роўна празтыдзень у той самай залі адбываліся памінкі, на якіхвядомы калега, Міхаіл Пташук, сказаў, што Тураў —першы ў беларускай кінэматаграфіі чалавек, які вывеў«людзей з балота» на міжнародны экран.

Віктар Тураў25.10.1936, Магілеў —31.10.1996, Менск.Пахаваны на менскіхУсходніх могілках

Сябрамі Віктара Турава былі Ўладзімер Высоцкі і Марына Ўладзі

Ягоную, зьнятую паводлеаповесьці расейскага пiсьменьнiка Паўла Ніліна лірыч-на-паэтычную стужку «Праз могілкі» ЮНЭСКА ў1994-м улучыла ў лік найлепшых ста фільмаў сьвету.

Але для мяне вяршыняю творчасьці Віктара Туравасталася экранізацыя мележаўскіх «Людзей на балоце».Я глядзеў яе тры разы з інтэрвалам у адзін дзень. «Віна-ватыя» былі ня толькі рэжысэрскае майстэрства, бліску-чы склад актораў і літаратурная аснова, але і тое, штогероі фільму гаварылі па-беларуску. Усё разам гэта на-раджала мары пра нацыянальны беларускі кінэмато-

граф.Фільм атрымаў Дзяр-

жаўную прэмію СССР іпрызы некалькіх міжнарод-ных кінафэстываляў. Пра-цяг — «Подых навальніцы»— быў, як гэта нярэдка зда-раецца, слабейшы, хоць длякагосьці іншага лічыўся бвялікім посьпехам.

У 1989-м я меў радасьцьрэдагаваць у выдавецтве«Мастацкая літаратура»зроблены Міколам Хаўсто-вічам першы поўны пера-клад «Шляхціча Завальні»Яна Баршчэўскага. Праз год,амаль адначасова з кнігаю,зьявіўся і тураўскі«Шляхціч» — на жаль, ужоадзін з апошніх яго значныхфільмаў.

На першы погляд, ён не канфліктаваў з уладамі: быўнародным артыстам, першым сакратаром праўленьняСаюзу кінэматаграфістаў рэспублікі, езьдзіў па сьвеце.Аднак Віктар, які скончыў Усесаюзны інстытут кінэ-

ВіктарТураў

443i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚442 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

Ягоныя ўласныя найлеп-шыя рэчы былі вострыя йбагатыя на падтэксты йалюзіі, невыпадкова іх (дапрыкладу, «Чахарду») вы-ключалі з рэпэртуарныхзборнікаў або бязьлітаснарэдагавалі.

У «Шрамах», дзе ішла га-ворка аб сацыяльных выто-ках падлеткавай злачын-насьці, ідэолягі з ЦК КПБугледзелі антыпартыйныянастроі і паклёп на савец-кую рэчаіснасьць.

Выпускнік акторскага факультэту Беларускага тэат-ральна-мастацкага інстытуту, Яўген сыграў шмат роляўу сваіх і чужых п’есах.

Гэты досьвед дапамог яму потым у працы па-мочнікам галоўнага рэжысэра па літчастцы ў Купа-лаўскім і Коласаўскім тэатрах, а таксама ў перакладахна беларускую мову драматургіі В. Шукшына, А. Арбу-зава, Н. Думбадзэ...

Яўгенава сэрца, не далічыўшы і сарака шасьці гадоў,спынілася ў дзень прэм’еры спэктаклю паводле ягонайп’есы «Востраў Алены» ў Беларускім дзяржаўным тэат-ры імя Якуба Коласа.

Яўген Шабан29.12.1936,в. Калодзіна,цяпер Мядзельскі раён —30.7.1982, Віцебск.Пахаваны на менскіхПаўночных могілках

Мне згадваецца даўнісэмінар маладых літаратараў у Віцебску. Адзін з старэй-шых калегаў, запрошаных у якасьці настаўнікаў, цэлыперапынак нэрвова і расхвалявана курыў цыгарэту зацыгарэтай, а потым з малой сцэны Коласаўскага тэатрураптам запытаўся, ці вядома нам, як даказаць, што вушыў павукоў растуць на нагах.

Мы былі заінтрыгаваныя, а прысутны прадстаўнікаддзелу прапаганды й агітацыі абкаму партыі імгненнанасьцярожыўся.

«Павука садзяць на стол і кажуць: «Бяжы!», — пра-цягваў наш акулярысты на-стаўнік. — Ён слухаецца.Тады яму адрываюць ногі ізноў загадваюць бегчы. Ёння можа. Адсюль робіццавыснова, што вушы ў неба-ракі знаходзяцца на нагах...»

«Гэта Вы да чаго?» — у запалай паўзе запытаўся не-хта з сэмінарыстаў.

«А да таго, што ў народу можна адняць гісторыю,прымусіць забыць мінулае, а потым запытацца, а што ўвас, даражэнькія, апроч балотаў, было, а дзе вашыя гісто-рыкі. Той самы прынцып доказу... А возьмем сытуацыюз мовай...»

Пра сытуацыю з мовай партыйны «прапагандыст іагітатар» вырашыў ужо ня слухаць і на ўсялякі выпа-дак пакінуў залю.

Акулярыстага звалі Яўген Шабан.На той час ён быў ужо вядомым паэтам і яшчэ больш

знаным драматургам, адна з п’есаў якога — «Шрамы»,пастаўленая ў 1977-м купалаўцамі, ішла ў трыццацітэатрах краіны.

Дэманструючы бездакорны літаратурны густ, ёнрабіў для тэлебачаньня п’есы паводле твораў Васіля Бы-кава, Рыгора Барадуліна, Міхася Стральцова, ІванаПташнікава...

ЯўгенШабан

445i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚444 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

маіранічны, але з такім прыхаваным болем, што часамзаходзілася душа.

У тыя задушлівыя гады ягоныя кнігі азонава дыхалінеўтаймоўнай інтэлектуальнай свабодай.

За гэта трэба было разьлічвацца.У 1981-м Стральцоў быў зьняволены ў лячэбна-пра-

цоўны прафілякторый.«Жыву, як выгнаны патрыцый...» — пісаў ён, гледзя-

чы на сьвет праз закратаваныя вокны....Згадваю яго ў Полацку ў глыбокім экзыстэнцыяль-

ным здумленьні каля фрэскі зь верагодным партрэтамСьвятой Эўфрасіньні Полацкай.

Згадваю вясёлым і артыстычным на цэнтральнымпляцы ў Наваполацку: «Валодзя, дзе Ленін? Куды помнікпадзеўся? Здаецца ж, учора не пілі».

Згадваю на маім улюбёным наваполацкім возеры зхаладнавата-прыцемным назовам Люхава. Стральцоўстаяў на асноведзе вечаровага неба з каханай жанчы-наю, а ўва мне гучала ягонае як быццам не напісанае,проста выдыхнутае:

Імгненьні ёсьць пакутлівага шчасьця —Ірвуцца ўвысь і слова, і душа,Ды толькі тое ўсё ў радок ня ўкласьці,Як ты яго, радок, нi падвышай.

Бо адмыслова, самадастатковасамо сабой гаворыць пачуцьцё...»

На маёй першай кніжцы«Добры дзень, мая Шып-шына» пазначана: «Адрэда-гаваў на грамадзкіх пачат-ках Міхась Стральцоў».

Мне хочацца дадаць:«Вечны патрыцый нашайлітаратуры».

Міхась Стральцоў14.2.1937, в. Сычын,Слаўгарадзкі раён —23.8.1987, Менск.Пахаваны на менскіхЧыжоўскіх могілках

Таленавітыя кнігі зусім незаўсёды пішуць добрыя й сьветлыя людзі. Таму я ніколіне набіваўся ў сябры да пісьменьнікаў, творчасьць якіхлюблю. Але калі ўсё ж наважваўся на бліжэйшае зна-ёмства, Бог пакуль бярог мяне ад памылак. Так здары-лася і ў выпадку зь Міхасём Стральцовым.

Але спачатку, яшчэ ў студэнцкія гады, адбывалісярадасныя адкрыцьці ягоных твораў.

Аповесьці-эсэ «Загадка Багдановіча» з балючым ра-зуменьнем, што ў паэта не біяграфія, а — лёс, і з туж-лівым прадчуваньнем уласнага лёсу.

Апавяданьня «Сьвет Іва-навіч, былы донжуан», штопачынаецца маёй улюбёнайфразай — «У тэлефоннайбудцы былі двое, і я не-навідзеў іх», фразай, зь якой,магчыма, нарадзіўся нашлітаратурны мадэрнізм.

Потым было шэдэўраль-нае «Смаленьне вепрука» зпранізьлівым подыхам вусь-цішнасьці жыцьця...

«Ёсьць, на жаль, рэчынепадуладныя нам, але жёсьць і суцяшэньне, ёсьць інадзея. У таго, хто бярэ ўрукі пяро, надзея ёсьць так-сама. О, паэт да таго ж бы-вае крыху забабонным.Наіўны, ён хоча перамагчысапраўднасьць, ён хоча ве-рыць: я засьцярогся ад бяды— бо сказаў. Дабро і надзеятут накрэсьлілі свой круг».

Ён і ў прозе, і ў паэзіі (але ў прозе ўсё ж найбольш)быў вытанчаны, аднак гранічна шчыры. Іранічны і са-

МіхасьСтральцоў

447i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚446 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

цуга і алькаголік, але найвы-шэйшы абласны начальніксурова запытаўся ў чыноў-ніка, ці напісаў той сам хоцьадзін верш, каб судзіць паэ-та...

У той час Купрэеў у сваіхбясконцых бадзяньнях паБеларусі раз-пораз заяў-ляўся ў рэдакцыю часопісу«Крыніца», дзе я меў пало-ву рэдактарскай стаўкі. Мойкалега паэт i крытык ЛеанідГалубовіч заўсёды апека-ваўся госьцем: сачыў, кабтой быў сыты, памыты, пасэзоне апрануты. Але — га-лоўнае — «Крыніца» друка-вала практычна ўсё, штотады пісаў Мікола. Узровеньшчырасьці да сябе і самыхблізкіх людзей у ягоныхаўтабіяграфічных аповесь-цях шакаваў. Прачытаўшы«Дзіцячыя гульні...», бацька адмовіўся пускаць ванд-роўнага паэта ў хату.

Пасьля кожнага Міколавага візыту ў рэдакцыю ядоўга ня мог дасягнуць душэўнага спакою, спрабуючыўявіць, як ён жыве — хворы, незразуметы і адрынутысваякамі, маючы недзе ўласных дзяцей, якіх калісьці,абраўшы лёс вандроўнага паэта, пакінуў без падтрымкі...Не маглі супакоіць і ягоныя вершы:

Колькі яшчэ мне, высокі Гасподзь,па сьвеце насіць пакуту?..

...На ягоным надмагільлі выбітыя словы: «О, я многахацеў вам сказаць...»

Мікола Купрэеў25.5.1937, в. Ямнае,Рагачоўскі раён —19.8.2004, в. Лясная,Баранавіцкі раён.Пахаваны ў Міхнавічах,прыгарад Івацэвічаў

Ёсьць у мяне здавён такікрытэр ацэнкі паэзіі: калі з кніжкі уразіць хоць адзiнрадок, запамінаю імя аўтара і чакаю наступнае сустрэ-чы.

Калісьці, на пачатку сямідзясятых, дзякуючы сябруаднакурсьнiку да маіх рук патрапіў паэтычны зборнік,які пачынаўся неяк нязвыкла-даверліва: «Я хацеў вамсказаць...».

Кніжка называлася «Непазьбежнасьць». Яна была ўпапяровай вокладцы, выдадзеная абы-як, але затое —абцёрханая і з загнутымі сям-там краямі старонак, бо

відавочна мела нямала чы-тачоў.

Да іх ліку далучыўсяяшчэ адзін, пагатоў, акрамяпершага радка, мяне (можа,нейкім эпічным размахам?)зачапілі і іншыя:

Стаю над Дняпром.На сьлядах сваіх продкаў стаю...

Аўтара зборніка звалі Мікола Купрэеў. Год прамінаўза годам, яго даўнія радкі ня вялі ў памяці, а новыхкніжак усё не зьяўлялася.

Другая — «Правінцыйныя фантазіі» — выйшлаамаль праз трыццаць гадоў, у 1995-м, і адразу была вы-лучаная на Дзяржаўную прэмію імя Янкі Купалы.Камісія па прэміях аднагалосна выказалася «за», алезнайшліся рупліўцы, якія настукалі куды трэба, штоКупрэеў зганьбіць годнасьць ляўрэата, бо ён — «бомж»,ды, апрача ўсяго, у адным з сваіх нібыта таленавітыхвершаў згадаў неласкавым словам самога прэзыдэнта...

Саюз пісьменьнікаў даў Купрэеву сваю прэмію —імя Аркадзя Куляшова, а абласное начальства ў выгля-дзе своеасаблівай кампэнсацыі пастанавіла адшкадавацьпаэту кватэру-аднапакаёўку ў Пружанах. На званок зьБерасьця ў райцэнтры адказалі, што Купрэеў — вала-

МіколаКупрэеў

449i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚448 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

Чвэрць стагодзьдзя ён адпрацаваў мастацкім рэдак-тарам часопісу «Бярозка», падпісаўшы ў сьвет трыстаяго нумароў, а затым ягоным клопатам стаў мастацкітвар «Беларускага гістарычнага часопісу».

Гонар быць аформленым таленавітай рукою Драчо-ва выпаў майму першаму зборніку гістарычнае прозы«Дзень, калі ўпала страла». Асабліва ўдалай, дарма штовельмі ляканічнай у вобразных сродках, атрымалася во-кладка: белае вакно на чорнай асноведзі пераціналачырвоная страла.

Кнігу пачалі прадаваць у кнігарнях, і раптам яназьнікла. Высьветлілася, што вінаватая якраз вокладка зьбел-чырвона-белым вакном. Я быў у роспачы: яшчэ незадаўнілася гісторыя зь дзіцячай кніжкаю народныхказак, увесь наклад якой адправілі пад нож толькі затое, што мастак намаляваў на замкавай вежы маленькінацыянальны сьцяжок.

Драчоў, здаецца, перажываў ня менш за мяне.Але на дварэ ўжо стаяў 1989-ты. У нейкіх інстанцы-

ях, дзе разглядаўся данос маіх «добразычліўцаў», пры-нялі пастанову ў духу абвешчанай Міхаілам Гарбачовымперабудовы: кнігу ня рэзаць, але вокладку перафарба-ваць.

Беручы своеасаблівы рэванш, Драчоў у тых самыхколерах аформіў маю новую кнігу «Пяць мужчын улесьнічоўцы». Праўда, тады наш сьцяг ужо быў дзяр-жаўным. Пад ім, зноў «крамольным», над магілаю Дра-чова гучалі разьвітальныя прамовы.

Пятро Драчоў6.7.1937, Ленінград, цяперСанкт-Пецярбург, Расея —8.5.2005, Менск.Пахаваны на менскіхКальварыйскіх могілках

Ён быў сябрам і аднадум-цам Уладзімера Караткевіча, ягоным спадарожнікам уапошняй вандроўцы па Палесьсі. «Увесь час Караткевічяк бы паказвае, куды ісьці, як ісьці. І, мне здаецца, такбудзе ўсё жыцьцё», — казаў ён у адным з інтэрвію.

Многія з тых, хто ня ведае імя Пятра Драчова, насам-рэч добра знаёмыя зь ягонай творчасьцю, бо чыталібліскуча аформленыя ім Караткевічавы кнігі «Зямля падбелымі крыламі» і «Чорны замак Альшанскі», бачыліягоныя панарамы і дыярамы ў Нацыянальным музэігісторыі і культуры («Гандаль у Полацку», «Пажар

Магілева ў Паўночную вай-ну»), Музэі гісторыі мэды-цыны («Францыск Скарынатрымае экзамэн у Паду-анскім унівэрсытэце») іМузэі Максіма Багдановіча(«Менск у 1890 годзе»).

Яшчэ студэнтам я захапляўся ягонымі літаграфіямі натэмы беларускай гісторыі, якую Драчоў ведаў і адчуваў,як мала хто іншы з нашых мастакоў.

ПятроДрачоў

451i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚450 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

На пасадзе старшыні Менгарвыканкаму ён вызна-чаўся нярэдкімі публічнымі выступамі па-беларуску.

Стаўшы ў 1989-м народным дэпутатам СССР, узна-чаліў камісію па міжнацыянальных дачыненьнях і на-ведаў усе тагачасныя «гарачыя кропкі», пачынаючы зНагорнага Карабаху.

Галоўныя рашэньні, вядома, прымаліся не Тара-зевічам, але і ад армянаў, і ад летувісаў мне даводзіласячуць пра ягоную мудрую разважлівасьць.

Дэпутат Вярхоўнага Савету Беларусі гістарычнага12-га скліканьня Пятро Садоўскі апавядаў мне, штопадчас разгляду пытаньня пра сымболіку менавіта дзя-куючы спакойнаму і аргумэнтаванаму выступу Тара-зевіча, які ўгамаваў устрывожаную намэнклятурнуюбольшасьць, галасаваньне завяршылася зацьверджань-нем Пагоні і бел-чырвона-белага сьцяга.

У гады незалежнасьці ён быў першым намесьнікамміністра замежных справаў, а затым паслом Беларусі ўПольшчы, адкуль Таразевіча адклікалі пасьля яго адкры-тых рэзкіх выказваньняў супраць ініцыяванага Лука-шэнкам рэфэрэндуму 1995-га.

Перайшоўшы ў дэмакратычны лягер, Георгі Тара-зевіч увайшоў у Нацыянальны выканаўчы камітэт (це-нявы ўрад), дзе кіраваў камісіяй у нацыянальных ірэлігійных дачыненьнях.

Аднойчы мы сустрэліся на сьвяткаваньні Дня Волі.Хітравата прымружыўшы вочы, Таразевіч нечакана за-пытаўся: «Спадар Арлоў, а вы памятаеце той сход у Са-юзе пісьменьнікаў?»

Георгі Таразевіч17.7.1937,в. Слабада,цяпер Мядзельскі раён —21.3.2003, Менск.Пахаваны на менскіхУсходніх могілках

Пасьля Дзядоў 1988 году,якія адгукнуліся далёка за межамі Беларусі, старшынюПрэзыдыюму Вярхоўнага Савету БССР Георгія Тара-зевіча прызначылі кіраўніком камісіі ў расьсьледаваньнітых падзеяў.

Амаль адразу ён накіраваўся на агульны сход наша-га Саюзу пісьменьнікаў.

Сход быў надзвычай бурны. Высокі госьць шчодрараздаваў абяцаньні ва ўсім разабрацца, абы толькі непасылалі тэлеграфнага звароту да Гарбачова.

Сярод выступоўцаў апынуўся і я: пасьля прамовы наДзядах цягам двух дзён намяне склалі два пратаколыза пражываньне ў сталіцыбез прапіскі і, склаўшытрэці, абяцалі арыштаваць.«Даю слова, таварыш Арлоў,што міліцыя да Вас большня прыйдзе», — сказаў Та-разевіч.

Назаўтра людзі ў формесапраўды пакінулі мяне ўспакоі.

Гэта асабліва ўражвалатаму, што ўчора — не пась-пеў скончыцца сход — Та-разевічу даклалі: пісьмень-ніцкая тэлеграма ў Масквуадпраўленая яшчэ да ягона-га візыту...

Ён быў не тыповым функ-цыянэрам высокага рангу.Атрымаўшы ў Львоўскім

політэхнічным інстытуце дыплём інжынэра-геадэзіста,Таразевіч аб’ехаў з геалягічнымі экспэдыцыямі ўвесьСавецкі Саюз.

ГеоргіТаразевіч

453i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚452 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

ны інтэлігенцкі асяродак, створаны ў сярэдзінешасьцідзясятых, — сыходзіліся Лявон Баразна і ЗянонПазьняк, Міхась Чарняўскі і Алесь Разанаў, ЗьміцерСанько, Аляксей Марачкін, Алесь Лабанок…

Там нараджаліся ідэі спачатку культурніцка-асьвет-ных, а потым і палітычных акцыяў і праектаў, генэра-тарам многіх зь якіх быў Кулік. Сябры згадваюць, штоякраз ён стаў ініцыятарам правядзеньня мастацкіх вы-ставаў да 100-годзьдзя з дня нараджэньня паэткі Цёткіі 500-годзьдзя Міколы Гусоўскага, якія прагучалі яквыклік афіцыйнаму «мастацтву». Менавіта выстава,прысьвечаная аўтару «Песьні пра зубра», разам з самойпаэмай, выдатна праілюстраванай Куліком, і натхнілімяне на аповесьць «Час чумы».

У тыя 1970—1980-я гады Кулік стварыў найбольшзначныя й вядомыя свае графічныя сэрыі «Помнікі Га-радзеншчыны», «Замкі Беларусі», аркушы паводле за-бароненай паэмы Янкі Купалы «На Куцьцю».

У маладосьці ён быў амаль двухмэтровым волатам-прыгажуном. Цяжкая хвароба ператварыла Яўгена ўінваліда, але толькі загартавала ягоны дух.

Кулік стаў адным з ідэолягаў нацыянальнага Адра-джэньня. Яго біёграф Пётра Васілеўскі падкрэсьлівае,што, застаўшыся ў мастацтве кансэрватыўным нацыя-налістам, у палітыцы Яўген быў прыхільнікам нацыя-налізму радыкальнага. У 1991-м ён браў удзел у ства-рэньні графічнага эталёну Пагоні — Дзяржаўнага гер-бу Беларусі. Якім шчасьцем сьвяціліся тады звычайназмучаныя болем Яўгенавы вочы!

Яўген быў ініцыятарам стварэньня аднайменнаймастакоўскай суполкі. «Бе-ларусь — мой сьвет», — на-звалі сябры «Пагоні» мэма-рыяльную выставу твораўКуліка. Так сказаць пра сябеі Радзіму ён меў права, якмала хто іншы.

Яўген Кулік31.10.1937, Менск —12.1.2002, Менск.Пахаваны на менскіхКальварыйскіх могілках

У 1980-м рэспубліканскікамітэт дзяржбясьпекі, кажуць, у складзе цэлага аддзе-лу, шукаў аўтара растыражаванай на Захадзе паштоўкіда 1000-годзьдзя Беларусі. Гэбісты доўгі час ня ведалі,што пракляты нацыяналіст, за якога яны атрымалі неадну прачуханку, засеў ня дзе-небудзь у далёкіх сута-рэньнях, а ўсяго толькі на другім баку праспэкту, нападдашку, акурат насупраць іхняга жоўтага дому, з бэль-вэдэру якога тады яшчэ можна было ўбачыць Калыму.

З вокнаў майстэрні Яўгена Куліка таксама адкры-валіся далёкія краявіды. Адтуль па-над куродымам са-

вецкага ідэалягічнага дурма-ну відаць была Беларусь: адпракаветных часоў Рагвало-да да, здавалася, яшчэ далё-кай прышласьці, калі краіназдабудзе незалежнасьць. Угэта верыў кожны з тых, хто

зьбіраўся на паддашку ў спадара Яўгена. Бо «На Пад-дашку» — так неафіцыйна і называўся гэты апазыцый-

ЯўгенКулік

455i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚454 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

ад тагачаснай незапатраба-ванасьці і безграшоўя. Алекалегі не выключаюць і ін-шых вэрсіяў, зьвязаных зтым, што Ждановіч ня толь-кі таленавіта фатаграфаваў,але часам браўся за склада-ныя журналісцкія расьсьле-даваньні. Да прыкладу, да-казаў, што адзін прыгрэтыўладамі народны мастакствараў свае «шэдэўры»,займаючыся банальнымплягіятам.

Валянцін, маючы потым непрыемнасьці, здолеўзьняць памятнае Гуканьне вясны ў менскім Траецкімпрадмесьці ў 1986 годзе, калі на навучэнцаў Менскаймастацкай вучэльні і школы-інтэрнату імя І. Ахрэмчы-ка напалі нацкаваныя гаркамам камсамолу і КГБ вэтэ-раны аўганскай вайны.

Незадоўга да сыходу Валянцін, які меў і бясспрэч-ныя літаратурныя здольнасьці, напісаў прысьвечанаеКараткевічу бліскучае эсэ «Белы човен».

«Ён быў ПАДАРОЖНІК.Ён валодаў талентам падарожжа...Бывала, колькі бывала! — вецер дзьмуў супраціўны, зры-

валіся ветразі, ламаліся вёслы, лодку шпурляла на камяні.Бывала, ён радаваўся чэрстваму хлебу, а часам хлеб здараўсягоркі...»

Валянцін Ждановіч так-сама быў Падарожнікам ізьдзейсьніў сваю вандроўкуў прасторы й часе тале-навіта і годна.

Валянцін Ждановіч7.1.1938, Менск —20.7.1992, Менск.Пахаваны на менскіхПаўночных могілках

Калі выдатная асоба пакідаегэты сьвет, у яе раптам знаходзіцца шмат сяброў, коль-касьць якіх з гадамі толькі павялічваецца. Згадваеццаадна зь юбілейных вечарынаў да 75-годзьдзя Ўладзіме-ра Караткевіча, калі нехта з такіх «сяброў» захопленаапавядаў, як пісьменьнік цудоўна граў на гітары і янысьпявалі дуэтам, хоць насамрэч Уладзімер Сямёнавіч,сапраўды маючы выдатныя голас і слых, гітары ў рукініколі ня браў.

Журналіст і фотамастак Валянцін Ждановіч быў ад-ным зь нешматлікіх сапраўдных сяброў Караткевіча.

Яны зблізіліся, адчуўшыроднасьць душаў, у шасьці-дзясятыя, у творчай экспэ-дыцыі на Палесьсе, і потымбезьліч разоў вандравалі ра-зам, ажно да апошняй вы-правы на ўлюбёную Пры-

пяць у ліпені 1984-га.Амаль усё жыцьцё ён, адукаваны, дасьведчаны ў гісто-

рыі патомны беларускамоўны мянчук з надзіва цёплайутульнай аўрай, працаваў фотакарэспандэнтам часопісу«Маладосць». Мноства зробленых ім здымкаў увайшліў энцыкляпэдыі й альбомы, зрабіліся клясыкай белару-скага фотамастацтва. Ждановіч адным зь першых у Бе-ларусі пачаў займацца фатаграфікай. Падзеяй стаў у свойчас выхад ягонага фотаальбому «Бераг белых буслоў».

Ён вельмі цяжка перажываў сьмерць Караткевіча,заўсёды кажучы пра долю сваёй віны, хоць ініцыята-рам той іх трагічнай вандроўкі быў сам пісьменьнік.Аднойчы мы доўга гаварылі пра гэта ў Валянцінаваймаладосьцеўскай фотамайстэрні.

Майстэрня была ягоным другім домам. Там ён іразьвітаўся з жыцьцём. Не выключаю, што гэта быўдобра абдуманы крок, бо неяк у размове Валянцін пра-цытаваў Сэнэку: «Дзьверы адчыненыя, можаш пайсьці».

Дачка Валерыя лічыць, што бацька проста стаміўся

ВалянцінЖдановіч

457i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚456 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

не радзімай, а толькі тэры-торыяй, дзе яны пакуль ад-чувалі сябе беспакарана.Родны Васілёў брат пісь-меньнік Мікола Гроднеў(розьніца ў прозьвішчах —вынік памылкі сельсаветаў-скага пісарчука) згадвае,што ягоны сусед па лецішчылітаратуразнавец ДзьмітрыБугаёў неяк сказаў: «Як гэтатвой Васіль так сьмела пі-ша? Яго ж забіць могуць».Пачуўшы братаў аповед,Гроднікаў толькі засьмя-яўся.

Яго знайшлі дома мёрт-вым. На сьценах і падлозеналічылі дзевятнаццацькрывавых плямаў. Сьледзтва прыйшло да высновы, штосьмерць была выпадковай, і крымінальную справу хут-ка закрылі.

Цікава, што ў падтрымку афіцыйнай вэрсіі гібеліжурналіста матэрыял пад назовам «Роковой угол паде-ния» зьмясьціла «Советская Белоруссия».

Разгортваючы сьвежы нумар «Народнай волі», я ча-сам лаўлю сябе на тым, штозноў шукаю Васілёў матэ-рыял. Ягонага адметнагамужнага голасу не хапаемногім.

Васіль Гроднікаў13.1.1938,в. Старая Алешня,цяпер Рагачоўскі раён —17.10.2005, Заслаўе,Менскі раён.Пахаваны на менскіхПаўночных могілках

Ягоныя публікацыі абмяр-коўвалі ў курылках і ў тралейбусах. Аднойчы я сам быўсьведкам і ўдзельнікам такой дыскусіі і з гэтае прычы-ны праехаў некалькі лішніх прыпынкаў. Артыкул на-зываўся «Аброць на Беларусь, або Пра што мы гаварыліз прэзыдэнтам у маёй хаце з вока на вока».

А гаварылі пра тое, што за апошнія гады Беларусьператварылася ў краіну анамальных зьяваў — ад ста-новішча з мовай да зьдзеку зь вясковых жыхароў, якіяў ХХІ стагодзьдзі нярэдка вымушаныя жыць амаль усярэднявечных умовах. Размова аўтара з прэзыдэнтам

была віртуальнай, ды я несумняюся, што гэты бара-дач з праніклівымі мудрымівачыма адкрыта сказаў быпрэзыдэнту пра ўсё набале-лае і ў рэальнасьці.

Хтосьці, пераадолеўшыпэнсійны рубеж, дае сабе адпачынак і засяроджваеццана клопатах, зьвязаных зь лецішчам.

Магчыма, такі намер меў і колішні журналіст «Чыр-вонай змены» і галоўны рэдактар кінастудыі «Летапіс»Васіль Гроднікаў. Сваімі рукамі ён адбудаваў двухпавяр-ховы дом у вёсцы з калярытнай назваю Мазалі на Ма-ладэчаншчыне. Здавалася б, можна набываць «Калян-дар садавода і агародніка» й жыць у сваё задавальнень-не. Але тое, што чынілася ў краіне, зноў змусіла Васіляўзяцца за пяро.

На старонках «Народнай волі» пачалі адзін за аднымзьяўляцца ягоныя вострыя, аналітычныя, з адразу паз-навальнымі стылем і мовай артыкулы. Найлепшыя зьіх — «Грахі нашы цяжкія», «Асьцярожна: пятая калё-на», ужо згаданая «Аброць на Беларусь» былі публіцы-стыкай высокай пробы.

Да Гроднікава прыйшло магутнае «другое дыхань-не», якое прынесла вядомасьць і ўвагу — як пры-хільнікаў і аднадумцаў, так і тых, для каго Беларусь была

ВасільГроднікаў

459i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚458 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

за савецкім часам у яго можна было разжыцца«Расійска-крыўскім слоўнікам» Вацлава Ластоўскага івыдадзеным замежнымі суайчыньнікамі «Кароткім аг-лядам гісторыі Беларусі», што разбураў савецкія гіста-рыяграфічныя міты.

Родзіч вельмі даражыў суседзтвам і знаёмствам зВасілём Быкавым, зь якім быў у адной суполцы БНФ.

На Барысавым 55-годзьдзі ягоны сябар і паплечнікМікола Лавіцкі прачытаў акраверш «Родзіч», апошнірадок якога гучаў, як тады здалося, занадта трывожна:«Час паляваньня на родзіча».

Але за вакном была вясна 1994-га, і гэты час ужоняўхільна набліжаўся...

Барыс ніколі ня скардзіўся на здароўе і абяцаў, штопражыве да ста гадоў. Аднак пасьля рэфэрэндуму 1995году, які ён успрыняў як асабістую трагедыю, Родзічаапанавалі хваробы.

Яго паклалі ў шпіталь лекаваць ад язвы, а праз колькідзён сям’і сказалі: памёр ад сардэчнай недастатковасьці.Міжволі згадваецца, што менавіта такі дыягназ паве-дамлялі ў сталінскі час родным расстраляных «ворагаўнароду».

Родзіча хавалі пад бел-чырвона-белым сьцягам і... падпільным вокам некалькіх незнаёмых нікому людзей.Аўтамабіль зь імі зьехаў толькі тады, калі над магілаюлюдзі засьпявалі «Магутны Божа» — як быццам самнаш хрысьціянскі гімн адпрэчыў сатанінскую сілу.

Барыс Родзіч9.4.1939, Барысаў —6.5.1996, Менск.Пахаваны на могілкаху пас. Калодзішчы,Менскі раён

Вы заўважалі, што прозь-вішчы нярэдка надзіва адпавядаюць іх уладальнікам?Так было і зь ім, Барысам, якога шмат хто з блізкіх зна-ёмых сапраўды ўспрымаў як чалавека ня толькі блізка-га ў перакананьнях, але і роднага па крыві. Усё, што яведаю пра яго, пераконвае: мне б хацелася мець такогастарэйшага брата.

Барыс Родзіч арганічна ня мог трываць неспра-вядлівасьці й хлусьні.

Неяк на самым пачатку дзевяностых газэта «Прав-да» зьмясьціла «стацейку» свайго карэспандэнта ў Бе-

ларусі Алега Сьцепаненкі«Мама, возьми гадильник».Гэтую зьдзеклівую, пачына-ючы з назову, пісаніну, скі-раваную супраць вывучэнь-ня беларускай мовы ў па-чатковых клясах, дый на-агул супраць нашае мовы,хуценька сэрвільна пера-друкавала «Советская Бело-руссия».

Напісаны Барысам і яго-ным сябрам адказ «Клеветане аргумент» там, натураль-на, друкаваць адмовіліся.Але артыкул ужо на наступ-ны дзень апублікавала тага-часная «Народная газета»на чале зь Ёсіфам Сярэдзі-чам.

Барыса хапала, здаецца, на ўсё. Ён засноўваў разамзь Міхасём Ткачовым, Алегам Трусавым, Міхасём Чар-няўскім Беларускую сацыял-дэмакратычную Грамаду.Ствараў на сваім заводзе суполкі Таварыства беларус-кай мовы і Свабодны прафсаюз. Стаў адным з засна-вальнікаў мэмарыяльнага фонду «Трасьцянец»... Яшчэ

БарысРодзіч

461i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚460 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

чы з вучнямі. Анатоль так-сама імкнуўся запрашаць дасваіх гадаванцаў, але ўапошнія гады заўсёды суты-каўся з катэгарычнай рэк-тарскай забаронай, штотаксама не спрыяла ягона-му ня надта моцнаму зда-роўю.

Ён быў бязьмежна зака-ханы ў творчасьць аднаго ззаснавальнiкаў новай бела-рускай лiтаратуры ЯнаБаршчэўскага.

Дзякуючы Канапелькузагучалі па-беларуску шматякія польскамоўныя творынашага зь ім знакамітагаземляка.

У выніку Анатолевых намаганьняў ладзіліся міжна-родныя навуковыя чытаньні, прысьвечаныя аўтару«Шляхціча Завальні», а на яго радзіме, у Мурагах, наберазе таямнічага возера Нешчарда, зьявіўся помнік.

Акружаны ўлетку лугавымі гвазьдзікамі й рамонкамі,ён здаецца мне помнікам і самому Анатолю, што, як ікалярытны герой Яна Баршчэўскага, запальваў на вак-не сьвечку, каб паказаць заблукалым вандроўнікамшлях.

Анатоль Канапелька16.11.1939, Расоны —18.12.2002, Віцебск

Калі ў сярэдзіне дзевянос-тых ён папрасіў у мяне рэкамэндацыю ў Саюз пісь-меньнікаў (а неўзабаве і ў Беларускі ПЭН-цэнтар), якрыху зьніякавеў, бо значна лягічнейшай выглядала бсытуацыя адваротная.

І рэч ня толькі ў тым, што Анатоль нарадзіўся на пят-наццаць гадоў раней.

Якраз тады я рэдагаваў у выдавецтве «Мастацкаялітаратура» (адкуль праз пару гадоў мяне звольняць зьнепаўторнай фармулёўкаю — «за выпуск историческойи другой сомнительной литературы») том «Анталёгіі бе-

ларускай паэзіі», сярод аўта-раў якой быў Анатоль Кана-пелька.

Ягоныя вершы запом-ніліся мне сьвежасьцю йнейкім кранальным наівам,а адзін, што ў сьвядомасьці

адразу зьвязаўся з 25 сакавіка, я вывучыў на памяць.

Яшчэ шалее ветравікасьнежаным крылом,ды наступае сакавік,і рушыў крыгалом.І ўжо ня будзе лютых сьцюж...Ад самага відна,як ачышчэньне нашых душ,да нас ідзе Вясна...

Верш гэты, дарэчы, я цытаваў у інтэрвію, якія даваўу сакавіку 2006 году на пляцы iмя Кастуся Каліноўска-га.

Сам паэт ужо ня мог быць там разам з намі, але ўнамётавым мястэчку я пазнаёміўся зь дзьвюма ягонымібылымі студэнткамі зь філфаку Віцебскага дзяржаўна-га ўнівэрсытэту, дзе дацэнт Канапелька выхоўваў адда-ных сваёй справе выкладчыкаў і выкладчыц беларускаймовы й літаратуры, якія цяпер клічуць мяне на сустрэ-

АнатольКанапелька

463i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚462 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

як птушка нябесная ў сваёй майстэрні-гарышчы і ады-шоў у Вечнасьць зусім хутка пасьля Каралёва.

А яшчэ Алеся лічылі адным з найлепшых няштат-ных супрацоўнікаў Менскага бюро падарожжаў. Удзяч-ныя лісты пасьля праведзеных ім экскурсіяў прыходзілінекалі з усяго СССР. «А мы думалі, што беларусы —гэта рускія», — пісаў аўтар адной з такіх падзякаў зЭрэвану.

Алеся напаткала жудасная сьмерць ва ўласнай ква-тэры. У гаспадара, на целе якога забойцы пакінулі дзя-сяткі ранаў, iм удалося знайсьці пару сотняў нямецкіхмарак...

Адзін з злачынцаў не да-жыў да суду. Другі, якомудапамаглі ледзь ня ўсёсьпісаць на суўдзельніка, ат-рымаў чатырохгадовытэрмін і ўжо даўно на волі.

Алесь Каралёў8.8.1940,в. Старыя Цярэшкавічы,Гомельскі раён —30.4.2001, Менск.Пахаваныў в. Старыя Цярэшкавічы

Алесь Каралёў зь сястрой Любай

Мы — толькі нечая памяцьпра нас. Прысьвечаных Алесю Каралёву артыкулаў выня знойдзеце ў энцыкляпэдыях, але памятаюць пра ягомногія.

Алесевы душа i розум прайшлі загартоўку ў Нава-беліцкім дзіцячым доме, а потым у Ленінградзкім авія-прыборабудаўнічым інстытуце. Займаючыся ў гэтай на-палову засакрэчанай навучальнай установе, само паступ-леньне куды беларускага дзятдомаўца, няхай і з зала-тым школьным мэдалём, было дзівам, Каралёў трапіў убагемна-дысыдэнцкае піцерскае асяродзьдзе, якое шмат

у чым вызначыла далейшаежыцьцё.

Безь невысокай пад-хорцістай постаці Алеся,заўсёды густоўна апранута-га, усьмешлівага, гаваркога,зь нездымальным бел-чыр-

вона-белым значком на штрыфэлі, немагчыма ўявіцьніводнай нашай дэмакратычнай акцыі — пачынаючы згістарычных Дзядоў 1988 году. Пасьля першага МаршуСвабоды ён стаў знаходкаю для незалежных жур-налістаў, дасьціпна распавёўшы, як кіраўніцтва ягонагаавіярэмзаводу палохала працоўных на палітынфарма-цыях вусьцішнымі гісторыямі пра адмарозкаў з БНФ,што пашыхтаваўшыся ў чэргі, нібыта гвалцілі ў спыне-ных трамваях маладзенькіх вагонаважатых.

Алесь Карпавіч умеў сябраваць. У ягонай кавалер-скай аднапакаёўцы перабывала добрая частка Саюзупісьменьнікаў і Саюзу мастакоў. Дзьве паліцы ў шы-коўнай бібліятэцы займалі кнігі з аўтографамі, а сьце-ны ганарыліся творамі жывапісцаў Аляксея Марачкінаі Ўладзімера Сулкоўскага, ювэліра Міколы Кузьміча,графікаў Міколы Купавы й Яўгена Куліка... Стасункі зКуліком у Алеся былі асаблівыя. Ён у самым сапраўднымсэнсе гэтага слова падкормліваў нашага славутага мас-така й грамадзкага дзеяча, які, невылечна хворы, жыў

АлесьКаралёў

465i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚464 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

Багдановіча... Вы памятаеце,як на пачатку 1990-х гучалапесьняроўская «Пагоня»?

Творчасьць «Песьняроў»на чале з Мулявіным зрабіласапраўдную сьпеўную рэва-люцыю, якая, рызыкну ска-заць, у краіне зь іншыммэнталітэтам мела б шанцыперарасьці ў рэвалюцыюпалітычную...

Аднойчы я сустрэўся закалядным сталом з двума«песьнярамі» зь першага,зорнага складу ансамблю.Адзін прыехаў на сьвяты зАмэрыкі, другі з Кёльну і —хоць і не забыў беларускаймовы — з прыемнасьцю і,як мне падалося, зь вiдавоч-най палёгкаю загаварыў задным з прысутных па-ня-мецку.

Абодва колішнія паплеч-нікi Мулявіна не пакінулімузыкі, але разьвіталіся зРадзімай.

Ён — застаўся.Калі краіна праводзіла

яго ў апошні шлях, ніхтоўжо не сумняваўся, штоЎладзімер Мулявін назаўсё-ды застанецца ў нацыяналь-ным Пантэоне.

Уладзімер Мулявін12.1.1941, Сьвярдлоўск,цяпер Екацярынбург,Расея —26.1.2003, Масква, Расея.Пахаваны на менскіхУсходніх могілках

Зорны склад «Песьняроў».1978

Калі я вучыўся ў дзясятайклясе, у наш Полацак прыехалі «Песьняры» (тады яшчэ«Лявоны»).

Маімі кумірамі ўжо былі «Бітлы» і «Ролінгі», і перадканцэртам я меў настрой досыць скептычны. Апрачаўсяго і сам канцэрт апынуўся пад пагрозаю. Як сталавядома, у гаркаме партыі, убачыўшы «Лявонаў», вы-ставілі ім ультыматум: або «дзікабразы» ідуць у цыруль-ню, або гастролі адмяняюцца.

На маё велізарнае шчасьце, Уладзiмер Мулявін вы-браў цырульню.

Пасьля таго канцэрту янекалькі тыдняў напяваў«Александрыну», адчуваю-чы, як ува мне прачынаец-ца зусім іншая істота.

Калі не баяцца высокіхсловаў, можна сказаць, штоменавіта «Песьняры» далу-чылі мяне, савецкага хлоп-чыка, да нацыянальнага ко-смасу.

На маю думку, дзелявяртаньня беларусам — Бе-ларусі Ўладзімер Мулявін умузыцы зрабіў ня менш,чым Уладзімер Караткевіч улітаратуры.

Дзякуючы Мулявіну бе-ларускую песьню засьпявалімільёны нашых суайчынь-нікаў.

Яе пачулі ў шасьцідзесяці краінах на абодвух зям-ных паўкулях.

Талент і геніяльная інтуіцыя Мулявіна прынесьлі ўвелізарныя перапоўненыя залі ня толькі народны мэ-ляс, але і нацыянальную паэзію — Янкі Купалы, Максіма

УладзімерМулявін

467i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚466 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

звалку, параніўся, але закі-нуўшы ровар на плечы, усёж першым дабег да фінішу.

За яшчэ падлеткавыявершыкі ён атрымаў мя-нушку Броўка, а праз колькігадоў публічна спаліў кнігустарэйшага, так бы мовіцьаднайменьніка, за якуюПятрусь Усьцінавіч быўадзначаны Дзяржаўнайпрэміяй.

У дваццаць сем Анатольвыдаў ужо другую кнігу —не па гадах сьпелую й бязь-літасную да сябе. Яна назы-валася трывожна — «Мін-нае поле». У кнізе былі і та-кія — ня лепшыя, але шчы-рыя радкі: «Сяджу і думаюцьвяроза: / Як быць далей іяк мне жыць. / Вось япрап’ю апошні розум, / Ашто тады яшчэ прапіць?»

Аднойчы ўвечары ён, ат-рымаўшы неблагі ганарар і«замачыўшы» гэтую падзею,ішоў па менскай вуліцы. Напросьбу сустрэчнай кампаніі даць закурыць выцягнуў зкішэні пачак грошай: «Вось вам на цыгарэты!»

Яго завалілі на ходнік і доўга білі нагамі. Потым былішпіталь, жорсткія прыступы галаўнога болю, інсульт іадыход туды, дзе паэту, магчыма, удалося зьдзейсьніцьвыказаную ў адным зь вершаў мару і разгадаць

Тайну музыкі,Тайну крыкаў,Тайну гукаў і нематы...

Анатоль Сербантовіч13.5.1941, в. Ордаць,Шклоўскі раён —21.3.1970, Менск.Пахаваны на менскіхУсходніх могілках

Няма ні тут, ні там, за дымкай,Няма ў дзьвярах, няма ў акне,Няма мяне ў тваіх абдымках,Няма мяне, няма мяне...

І толькі там, пазьней, з палёгкайУ сьне, што прыйдзе незнарок,Убачыш, як душа далёкаДа зор ляціць, як матылёк...

Пачуўшы гэтыя радкі, чытачы фiлёзафа i лiтарату-разнаўцы Валянціна Акудовіча, непазьбежна згадаюць

ягонае славутае эсэ «Мяненяма» і, відаць, падумаюць:ці ня вырашыў шаноўныаўтар сьцьвердзіць сваёcredo яшчэ і з дапамогаюрыфмаў.

Аднак верш належыцьіншаму творцу.

Я цытую яго па памяці, так, як пачуў у студэнцкіягады ад сябра, які, здаецца, ведаючы цэлую кніжку гэ-тага паэта, працягваў тады захоплена дэклямаваць:

Расту і пачынаю я сталець,І, забываючы мадэрныя напевы,Я ў музыку ўваходжу, нібы ў лес,І гукі расступаюцца, як дрэвы...

Вершы сапраўды былі вартыя: пранізьлівыя, чыстыя,нейкія азонавыя... «Хто гэта?» — пацікавіўся я. «Ана-толь Сербантовіч, — адказаў сябар. — Наш Яўтух. Усэнсе — Еўтушэнка». Мы ня ведалі, што якраз у той год,калі нам выдалі студэнцкія залікоўкі, жыцьцё «нашагаЕўтуха» трагічна абарвалася.

Ён быў упарты і вальналюбны. Ён жыў у прадчуваньніцуду. Ён меў выключнае пачуцьцё мовы і талент, пры-знаны ды падтрыманы мэтрамі.

Школьнікам, перамагаючы ў вэлягонцы, ён трапіў у

АнатольСербантовіч

469i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚468 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

Расказваюць, што гэтаменавіта ён вывеў на чыс-тую ваду аднаго нашага да-волi вядомага літаратара,які пераклаў і выдаў падсваім імем цэлую кніжкуапавяданьняў калегі з ра-сейскай глыбінкі.

Шукаючы ў якуцкіх ар-хівах беларушчыну, Ласкоўнеспадзявана выявіў і зрабіўздабыткам грамадзкасьцітое, што адзін з «бацькоў»якуцкай літаратуры ПлатонАюнскі быў інфарматарам НКВД.

Рэакцыя была нечаканай і жорсткай.Саюз пісьменьнікаў Якутыі абвінаваціў Ласкова ў

паклёпе.Яму забаранілі друкавацца.Газэты, радыё і тэлебачаньне распачалі кампанію

цкаваньня пісьменьніка. Працягам сталіся пагрозыфiзычнай расправы, якiя гучалi праз тэлефон, ад незна-ёмых сустрэчных на вуліцы.

Ласкоў, жонку якога таксама зрабілі беспрацоўнай,па сутнасьці, застаўся бяз сродкаў да існаваньня.

Проста немагчыма было даць веры, што на календа-ры 1994-ты.

Ён стаўся апошнім годам Іванавага жыцьця.*

Іван Ласкоў19.6.1941, Гомель —29.6.1994, Якуцк, Расея

Я дагэтуль памятаю поціскягонай моцнай і шурпатай, нібыта і не пісьменьніцкайрукі.

Памятаю таўшчэзныя тэчкі зь ягоным дагэтуль не-надрукаваным 750-старонкавым дасьледаваньнем праўдзел фіна-вуграў у нашым этнагенэзе. Відаць, ня толькіў мяне ў памяці неадназначны розгалас пасьля публіка-цыі ягонага артыкулу на гэтую ж тэму — «Племя пяціродаў».

Скончыўшы хімічны факультэт БДУ і маскоўскіЛітаратурны інстытут, Іван Ласкоў, здавалася б, надзей-

на атабарыўся на жончынайрадзіме ў Якутыі.

Ён пісаў па-расейску,друкаваўся ў самых прэс-тыжных маскоўскіх часо-пісах — ад «Юности» да«Нового мира», выпусьціў

дзьве прыхiльна заўважаныя крытыкай паэтычныякнігі... І раптам вярнуўся да беларускай мовы, на якойпачынаў вершаваць у школе.

Жывая плынь чужое мовы!Я сам ня ведаю, каліЯе канчаткі і асновыМяне падманам аплялі.Ды я ня зьведаў зь імі шчасьця,Не прасьвятліў замерлы змрок,Не прычасьціўся тых причастий,Глаголом сэрцы не апёк.

Трэцяя кніга «Кружное лета» выйшла ў «Мастацкайлітаратуры» ў 1969-м па-беларуску. Моцна й сьвежапрагучала пазьней ягоная паэма «Кульга» зь нечаканымдля айчыннай літаратуры героем — сярэднявечным за-ваёўнікам Тамэрлянам.

Іван быў чалавекам прынцыповым і бескампра-місным.

ІванЛаскоў

* Беларускiя энцыкляпэдыi падаюць недакладную дату сьмерцiI. Ласкова.

471i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚470 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

Пасьля гэтага яна мылавокны ў мэблевай краме іаднойчы, упаўшы зь верха-туры, зламала сабе абедзьверукі.

Але Церлюкевіч была зтых, каго не маглі перайна-чыць ні зьняволеньні, ні веч-ныя хваробы, ні нястача.

Яе суседка, лiтаратаркаВольга Бабкова, адзначае ітакія адметныя Верыныякасьці, як нязводны альт-руізм і бяссрэбніцтва. Зсваіх мізэрных заробкаў янакупляла дзецям знаёмыхцукеркі і цестачкі.

Веру Максімаўну хаваліпад бел-чырвона-белымісьцягамі.

У вялікай жалобнай працэсіі ішлі ня толькі сябрыКансэрватыўна-хрысьціянскай партыі Беларускага На-роднага Фронту, да якой яна належала, але і многіяіншыя — тыя, каму простая работніца Церлюкевіч далаяскравы прыклад ахвярнасьці й непераможнай веры ўБеларусь.

Вера Церлюкевіч13.10.1941,в. Новы Барок,Краснапольскі раён —31.12.2000, Менск.Пахаваная на менскіхПаўночных могілках

Яшчэ й цяпер, праз колькігадоў пасьля яе сыходу ў нябесную Беларусь, позіркміжволі шукае Веру Церлюкевіч на Дзень Волі, на Чар-нобыльскім шляху або на Дзяды. Знайсьці яе зазвычайможна было наперадзе — усьмешлівую, упэўненую, зьбел-чырвона-белым сьцяжком або з кветкамі гэткіх жаколераў.

Яна нарадзілася на Магілеўшчыне, у вёсцы, якая пась-ля чарнобыльскай катастрофы зьнікла з мапаў.

Доўгія гады гэтая сялянская дачка зусім ня вола-таўскага целаскладу працавала там, дзе не заўсёды вы-

трымліваюць і мужчыны, —кранаўшчыцай у ліцейнымцэху Менскага трактарнагазаводу.

У першы ж дзень рабо-чых красавіцкіх страйкаў1991-га Вера Церлюкевіч зь

яе абвостраным пачуцьцём справядлівасьці зрабіласяадным з галоўных арганізатараў пратэстаў на трактар-ным.

Гэта быў паваротны момант яе жыцьця.У другой палове дзевяностых Вера Максімаўна на-

поўніцу зьведала тое, што й тысячы нашых суай-чыньнікаў, якія адкрыта сталі на шлях змаганьня з рэ-жымам, — звальненьне з працы, арышты, правакацыі ізьбіцьцё тымі, каго ўлада называе ахоўнікамі правапа-радку.

Падчас вулічных дэмакратычных акцыяў яна нязь-менна апыналася ў самых гарачых месцах і звычайнавыратоўвала кагосьці проста з рук разьятраных спэц-назаўцаў.

Чалавеку зь яе бескампрамісным характарам у на-шым грамадзтве было няпроста заробіць сабе на хлеб.З палітычных матываў Веру звольнілі нават з пасадыпрыбіральшчыцы ў кавярні, уладальнік якой быў заця-тым лукашыстам.

ВераЦерлюкевіч

473i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚472 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

ский набат» пазьней назавеакцыяй, сплянаванай ЦРУ.Такім чынам амэрыканскаявыведка далучылася, у пры-ватнасьці, да выданьня Эн-цыкляпэдыі гісторыі Бела-русі, што было галоўнымклопатам Міхася на пасадзегалоўнага рэдактара выда-вецтва «Беларуская Энцык-ляпэдыя».

«Варожы агент» гаварыўпра сваю місію наступнымчынам:

«Мы пакажам і вернемімёны тых, хто не шкада-ваў свайго здароўя і жыцьця, ішоў гэтым цяжкім то-рам у імя будучыні нашай. Мы вернем народу тыя імё-ны, якія доўга ганьбілі, плямілі, трымалі ў спэцсховах».

У тыя вызначальныя для будучыні краіны гады Тка-чоў быў у авангардзе нацыянальна-дэмакратычных сілаў:браў удзел у стварэньні «Мартыралёгу Беларусі», ува-ходзіў у Аргкамітэт БНФ, стаў ініцыятарам аднаўлень-ня ў Беларусі сацыял-дэмакратычнага руху і ўзначаліўЦэнтральную раду Грамады (БСДГ).

Незадоўга да сваёй трагічна раньняй сьмерці ён ка-заў у інтэрвію:

«Нягледзячы ні на якія адкаты, працягваю верыць унаш народ, у яго рашучасьць у крытычныя момантыгісторыі, калі на карту ставіцца лёс нацыі».

Міхась Ткачоў10.3.1942, Амсьціслаў —31.10.1992, Менск.Пахаваны на менскіхУсходніх могілках

Выпускнік правінцыйнайрасейскамоўнай школы Міхась Ткачоў да паступлень-ня на гістарычны факультэт БДУ рыхтаваўся паводлебеларускіх падручнікаў, бо быў перакананы, што ўсталіцы БССР усё па-беларуску. Пагарду да роднай мовыён сустрэне ўжо ў прыёмнай камісіі, але студэнцкія гадытолькі ўмацуюць яго нацыянальнае пачуцьцё.

Мая першая сустрэча з Ткачовым адбылася падчасархеалягічных раскопак, якія ён вёў у роднымАмсьціславе. Ад таго дня засталося адчуваньне ўпэўне-насьці й камфортнасьці, якія потым заўсёды апаноўвалі

побач зь ім. Вялікі, дужы,чарнявы, ён, здавалася, про-ста выпраменьваў гэтуюўпэўненасьць. Я думаю, штопрычынаю была ягонаянязьменная вера ў сваюпраўду, у эўрапейскую

гісторыю нашай краіны, у вартасьць справы, якойпрысьвяціў жыцьцё.

Вынікам яго дасьледаваньняў абарончага дойлідзтванашых гарадоў сталі кандыдацкая і доктарская дысэр-тацыі на гэтую тэму, а таксама кнігі «Замкі Беларусі»,«Замкі і людзі», «Старажытны Амсьціслаў»...

Працуючы загадчыкам катэдры ў Гарадзенскімунівэрсытэце, ён бескампрамісна бараніў ад мясцовыхчыноўнікаў гістарычную забудову гораду. Даходзіла дазваротаў у Саўмін СССР, пасьля чаго Ткачова спраба-валі прыцягнуць да крымінальнай адказнасьці за «кле-вету на органы Советской власти».

Пільную ўвагу КГБ выклікаў і заснаваны зь непас-рэдным удзелам Ткачова гарадзенскі гістарычна-куль-турны клюб «Паходня», які зьбіраў сотні людзей на сваеасьветніцкія вечарыны, якія ўсё часьцей ператваралісяў палітычныя дыскусіі.

Вяртаньне ў 1989 годзе Ткачова ў Менск (як, дарэ-чы, і мой пераезд у сталіцу) адыёзная газэтка «Славян-

МіхасьТкачоў

475i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚474 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

Астатні раз я сустрэў Ра-манюка ў 1997-м на мен-скім паштамце і ледзьвепазнаў яго, бо гэта быў ужозусiм не Раманюк, а ягоныцень.

Спадар Міхась зразумеўмае пачуцьці і спакойнапатлумачыў, што невылечнахворы і адпраўляе апошніялісты. «Завяршаю зямныясправы», — пачуў я ціхіямужныя словы.

Галоўная зямная справаРаманюка не завяршылася.Яе працягваюць вучні, пра-цягвае сын Дзяніс, тале-навіты фотамастак і выда-вец. Дзякуючы яму выйшлафундамэнтальная бацькавапраца «Беларускія народ-ныя крыжы».

На прэзэнтацыі ў перапоўненым менскiм касьцёлеСьвятога Роха сябры і калегі казалі пра тое, што гэтыўнікальны альбом яшчэ раз засьведчыў: на будучыні на-роду, якому служыў Раманюк, крыж ня здолее паставіцьніхто.

Міхась Раманюк3.1.1944, в. Кавалі,Брагінскі раён —4.9.1997, Менск.Пахаваны ў в. Старынкі,Дзяржынскі раён

Калі хтосьці лічыць, штомае дачыненьне да беларускай культуры і пры гэтымня ведае імя Міхася Раманюка, значыць, гэты хтосьці— чалавек ад нашае культуры бясконца далёкі.

Тое, што рабіў Раманюк — мастацтвазнаўца, мастакі этнограф у адной асобе — мне хочацца назваць сло-вам «подзьвіг».

Чвэрць стагодзьдзя выкладчыцкай працы ў Беларус-кай акадэміі мастацтваў.

Заснаваньне часопісу «Мастацтва Беларусі», першымгалоўным рэдактарам якога ён быў.

Стварэньне сцэнічныхстрояў для Дзяржаўнага на-роднага хору і Дзяржаўна-га ансамблю танцу Беларусі.

Выданьне кніг, пашто-вак, марак з творамі народ-нага мастацтва...

Чытаю радкі энцыкляпэдыяў і бачу за імі спадараМіхася ў нязьменным саламяным капелюшы то на ягороднай Брагіншчыне, то на беразе Дрысьвятаў, то надмаёй Дзьвіной...

Велізарная частка яго да крыўды кароткага жыцьцяпрайшла ў вандроўках па бясконцых беларускіх даро-гах.

Плёнам гэтых экспэдыцыяў, заўсёды ладжаных заўласныя грошы, сталі амаль сто пяцьдзясят рэканструк-цыяў традыцыйных строяў нашых продкаў. Без Рама-нюковага альбому «Беларускае народнае адзеньне» лю-бая бібліятэка па беларусазнаўстве будзе катастрафічнаняпоўнай.

На ягоных выставах нацыянальных строяў у Менскумы адкрывалі для сябе духоўны сьвет прадзедаў.

Жыхары Парыжу, Ліёну ды іншых эўрапейскіх га-радоў, дзе таксама зь вялікім посьпехам экспанавалісягэтыя выставы, адкрывалі для сябе цэлую невядомуюкраіну...

МіхасьРаманюк

477i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚476 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

За мною ўсьцяж, і тут і там,Іх вусны бледныя шапталі:«Аддайце песьню нашу нам!Нашто схавалі-расхапалі?». . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .Ня ўмруць, ня ўмруць ужо яны,Раз хочуць сонца, славы, песьні...

Гэта была паэма «На Куцьцю», якая апошні раз дру-кавалася ў сярэдзіне 1930-х, а потым трапіла пад заба-рону, як і другая паэма — «На Дзяды», якую я таксамапачуў у той вечар.

Мянчук Лабанок, які ў студэнцкія гады прайшоў за-гартоўку сваіх поглядаў у створаным Яўгенам Кулікомнацыянальным асяродку «На Паддашку», пасьля Бела-рускага тэатральна-мастацкага інстытуту прыехаў уВіцебск. Усё наступнае жыцьцё — амаль сорак гадоў —ён працаваў у тэатры імя Якуба Коласа. Ён выканаў дзя-сяткі роляў: Хорста ў «Гісторыі граху» паводле С. Жа-ромскага, Сьвятара ў Брэхтавай «Матухне Кураж», Ста-рога ў «Крэслах» А. Камю...

Тэатар замяніў Алесю сям’ю, якой ён так і не ства-рыў.

Ён быў нячастым прыкладам беларускага актора, якіі на сцэне, і ў жыцьці гаварыў на адной мове.

Гэта ён прывёз у Вiльнюi пазнаёмiў з тамтэйшымiбеларусамi маладога АлесяРазанава.

Ён заўсёды быў зацятымі непахісным незалежнікам.

Алесь сышоў у Веч-насьць, але на Дзяды й наКуцьцю будзе зноў і зноўвяртацца да нас.

Алесь Лабанок13.9.1944, Мар’іна Горка,Пухавіцкі раён* —19.9.2005, Віцебск.Пахаваныў Мар’інай Горцы,Пухавіцкі раён

* Энцыкляпэдычны даведнік «Тэатральная Беларусь» падае не-дакладныя зьвесткі пра месца нараджэньня Алеся Лабанка.

Не магу пахваліцца шы-рокімі знаёмствамі ў акторскім асяродзьдзі. Напэўна,таму, што баюся расчараваньня: а раптам па-замагічнымі межамі сцэны чалавек, якім захапляўся, зноўвыявіцца нецікавым і пуставата-абыякавым да таго, чымты жывеш.

Алесь Лабанок ня быў ні маім блізкім знаёмым, ні,пагатоў, сябрам, але кожная зь нячастых сустрэчаў зьім не расчароўвала, а рабілася падзеяй.

У сямідзясятыя гады нас зьвёў паэт і актор Кола-саўскага тэатру Пятро Ламан.

Я прызнаўся, што ўжотройчы прыяжджаў на«Званы Віцебску» паводлеКараткевіча, дзе Лабаноквыконваў ролю завадатаравіцебскага паўстаньня 1623году Сьцяпана Пасіёры.

Памятаецца, пасьляшкляначкі чырвонага я па-дылетанцку загаварыў прагістарычную дакладнасьць іАлесеву бліскучую схіль-насьць да імправізацыі. Ёнтактоўна, але рашуча абар-ваў: «Давай я лепей пачы-таю Купалу».

Вершы гучалі зусім не-знаёма:

Адзін, адзін раз толькі ў годЗьбірацца можна з ласкі рока,Каб год іржавы карагодЗганяць зь мінуўшчыны далёкай...

Ягоны голас пакрысе набіраў сілу і браў у палон імайстэрствам дэклямацыі, і сэнсам Купалавых радкоў:

АлесьЛабанок

479i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚478 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

гаяўленскага і Крыжа-ўзьвіжанскага сабораў, Усь-пенскага й Станіславаўска-га касьцёлаў у Амсьціславеі Магілеве, Калоскай царк-вы ў Горадні, сядзібы Фран-цішка Багушэвіча ў Кушля-нах... Гэтыя помнікі ствараліпадмурак, на якім адраджа-лася гістарычная памяць.

Калі ў 1983-м у адноўле-най полацкай Сафіі адчы-нялі канцэртную залю, Ва-лера быў адзіным, хто пра-маўляў па-беларуску. Гэтавыклікала відавочнае неза-давальненьне мясцовага іпрыежджага начальства,якое, выступаючы па паперцы, блытала гады й ста-годзьдзі, а сябе называла «благородными потомками».

Валера меў хворае сэрца, якое не па чутках ведала,што такое хірургічны скальпэль. Калі мы купаліся ўполацкіх азёрах, ён зь вінаватаю ўсьмешкаю станавіўсяна дно, не праплыўшы і дзясятка мэтраў.

Сьлюнчанка бязьмежна любіў Полацак, які стаў дляяго родным горадам. Але нехта ў нашым зь ім Полацкузатоена не любіў Валеру, зайздросьцячы яму, як заўсё-ды шэрая нікчэмнасьць зай-здросьціць сьветламу тален-ту. Іначай з Сафійскага са-бору ня зьнік бы Валераўфотапартрэт, зь якога на-веднікаў сустракаліўважлівыя вочы чалавека,што зазіраў у недаступныямногім глыбіні.

Валеры Сьлюнчанка25.8.1945, Старадуб,Бранская вобл., Расея —19.6.1992, Менск.Пахаваны на могілкахкаля в. Слабадапаблізу Плешчаніцаў,Лагойскі раён

У маёй памяці ён неадлуч-ны ад старажытных полацкіх храмаў, якія ў васьмідзя-сятыя гады былі адрэстаўраваныя паводле Валеравыхталенавітых праектаў і набылі знаёмае нам сёньнявелічнае аблічча. Найперш — гэта Сафія, якую Карат-кевіч назваў «белым караблём над Дзьвіною», магчыма,не без уплыву знаёмства з Валерам.

На сэмінары творчае моладзі знакамiты пісьмень-нік быў уражаны працамі студэнта архітэктурнага фа-культэту Менскага палітэху Сьлюнчанкі, а потым падт-рымаў яго цёплым і мудрым лістом, калі Валера, паку-

туючы ад казённай факуль-тэцкай атмасфэры, выра-шыў кінуць інстытут.

Сафійскі сабор, лёс яко-га быў давераны Сьлюнчан-ку, стаўся адным зь першыхаб’ектаў рэспубліканскіх

навукова-рэстаўрацыйных майстэрняў. Дапамагаючыспэцыялістам, полацкая інтэлігенцыя ладзіла ў мурахСафійкі суботнікі, пасьля якіх Валера чытаў нам лек-цыі пра беларускі рэнэсанс і беларускае барока, дэкля-маваў вершы Буніна і дасьціпна рэагаваў на рэплікі бу-дучага пісьменьніка Вінцэся Мудрова кшталту «Хоро-шие стишата, вот только автор — белоэмигрант».

Валера і сам пісаў цікавыя вершы: пра жанчын і правосень — па-расейску, а пра маці — па-беларуску. Ёнбясконца перачытваў японца Басё і гiшпанца Ўнамуна.Ён любіў параўноўваць грамадзтва з слоеным пірагом,дзе пячорныя людзі складаюць зусім ня самую тонкуюпраслойку. Насуперак тагачасным прапагандысцкімзаклікам ня жыць адным днём, ён вучыў мяне, штоякраз адным днём і трэба жыць — так, каб у ім заўсё-ды было месца каханьню, сяброўству, музыцы, паэзіі...

Відаць, таму, што менавіта так Валера жыў сам, ёнпасьпеў зрабіць неверагодна шмат: праекты рэканст-рукцыі гістарычнага цэнтру Полацку і ягоных Бо-

ВалерыСьлюнчанка

481i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚480 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

наных дэмакратычных сiлаў Аляксандра Мілінкевіча,Драгічын стаў амаль упоравень з значна большымі Ба-ранавічамі і Пінскам.

Тады, на нагах, Кастусь перажыў першы інфаркт.Другі стаўся фатальным.

Яго пахавалі побач з маці ў роднай вёсцы, мужчыныякой з зброяй у руках змагаліся супроць «саветаў» унацыянальнай партызанцы пасьля Другой усясьветнайвайны.

Зь людзей гэткага самага гарту быў і КастусьМысьлівец.

Кастусь Мысьлівец15.12.1945, Драгічын —7.4.2006, Драгічын.Пахаваныў в. Вулька Сіманаўская,Драгічынскi раён

Кастусь Мысьлівец з драгічынскімі скаўтамі

Яго называлі «галоўнымбандытам раёну». Такім Кастусь Мысьлівец быў у вачахдрагічынскай намэнклятуры.

Для сяброў і паплечнікаў ён да апошніх дзён заста-ваўся ці ня самым адданым патрыётам Беларусі ў па-лескім краі.

Пры канцы 1980-х Кастусь стаў актывістам гра-мадзка-культурнага згуртаваньня «Полісьсе», але неўза-баве рашуча выступіў супраць яго кіраўнікоў. Тыя пра-панавалі ідэю стварэньня Беларуска-Палескай фэдэра-цыі, і Мысьлівец адразу ўбачыў тут пагрозу дзяржаўнай

цэласьці краіны.З ініцыятывы спадара

Кастуся і ягоных аднадум-цаў тры чвэрткі сяброў«Полісься», што жылі на Бе-расьцейшчыне, далучылісяда структураў БНФ. Сам ён

стаў адным зь лідэраў Драгічынскай арганізацыі.Кастусёў голас гучаў на пікетах і мітынгах, дзе ён

патрабаваў паведаміць драгічынцам праўду пра іх на-крытыя чарнобыльскімі хмарамі вёскі, дзе пратэставаўсупраць будаўніцтва ў райцэнтры экалягічна небясьпеч-нага біяхімзаводу.

Ворагі звальнялі яго з працы, сябры папярэджвалі,каб позна не хадзіў адзін па вуліцах. Але ён заставаўсясамім сабой і па-ранейшаму казаў у вочы тое, што ду-маў, і вэртыкальшчыкам, і дэмакратам, якія не магліадкінуць уласныя амбіцыі і аб’яднацца.

Ён прывёз з Рэспублікі Комі жонку Галіну і навучыўяе беларускай мове. Ён сябраваў зь Юр’ем Хадыкам. Ёння раз сустракаў на сваім падворку лідэраў дэмакратыч-нага руху — кветкамі, нацыянальнымі сьцягамі, сталаміз палескімі абрусамі і прысмакамі. Побач з бацькам быўсын Кірыл на чале скаўцкага аддзелу.

У апошняй прэзыдэнцкай выбарчай кампаніі 2006году па колькасьці подпiсаў, сабраных за лiдэра аб’яд-

КастусьМысьлівец

483i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚482 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

насьць. Прагна адкрываючы для сябе сьвет, ён і самімкнуўся адкрыцца сьвету сваім мастацтвам.

Ягоныя падкрэсьлена далёкія ад апавядальнасьціпрацы, што ўдала спалучаюць сюррэалістычную мане-ру з адметнымі вобразамі беларускага фальклёру й гісто-рыі, можна ўбачыць у галерэях розных краінаў і кан-тынэнтаў — ад Фінляндыі ажно да ЭкватарыяльнайГвінэі.

Апошні раз мы сустрэліся зь Селем на Чарно-быльскім шляху 1996-га. Ён апынуўся ў самым эпіцэн-тры гарачых падзеяў на плошчы Якуба Коласа і потымшмат разоў мільгаў на тэлеэкранах, зь якіх краіну стра-шылі нацыяналістамі, экстрэмістамі ды іншымі «дэст-руктыўнымі элемэнтамі». Гэта зусім не стасавалася зьягоным характарам, і калі Селю казалі, што ўчора тойзноў учыняў у тэлевізары беспарадкі, ён страшэнна бян-тэжыўся.

Сталася так, што Мікола пакінуў гэты сьвет у тымсамым годзе.

Ёсьць меркаваньне, што літаратуру ад бэлетрыстыкіадрозьнівае наяўнасьць мэтафізыкі. Магчыма, такі кры-тэр вызначэньня «сапраўднасьці» можа прэтэндавацьна ўнівэрсальнасьць.

У творах Селешчука мэтафізыка заўсёды прысутніча-ла. Не абышлося безь яе і ў ягонай сьмерці: гэта здары-лася назаўтра пасьля паездкі ў Рым, дзе Мікола марыўпабыць ад самага маленства.

Мікола Селяшчук4.8.1947, в. Вялікарыта,Маларыцкі раён —25.9.1996, Сабаўдыя,Італія.Пахаваны ў Берасьці

Апынуўшыся на Адрыятыч-ным узьбярэжжы, я кожны раз, заходзячы ў неверагод-на чыстую смарагдавую ваду, мусіў пераадольваць псы-халягічны бар’ер: з другога боку Апэнінскага «батфор-та» такое самае цёплае ласкавае мора забрала жыцьцёмайго добрага знаёмага Міколы Селешчука — мастаказь вечна затоенай у нібыта вясёлых вачах тугою.

Нейкі час мы жылі зь ім у суседніх панэльных дамаху менскай Серабранцы, і Мікола часта падвозіў мянена сваёй «волзе» ў «горад».

Ён меў ненашмат больш гадоў, але мне здавалася, штоягоныя творы, прынамсі,фантасмагарычныя ілюст-рацыі да народных казак, япамятаю ад школы.

Селяшчук, Селя, быў длямяне мэтрам, адным з са-мых улюбёных беларускіхмастакоў.

Думаю, што ня толькідля мяне: на выставах каляягоных карцінаў заўсёдыклубілася публіка.

Я і цяпер бязь цяжкасьці— быццам перагортваюстаронкі альбому рэпрадук-цыяў — бачу яго палотны:«Наведваньне сядзібы Агін-скага ў Залесьсі», «Матылькітут не жывуць», «Гучаньнемузыкі нябёсаў», «Люблюцябе сустракаць»...

Мікола быў адным з тых,каму яшчэ за савецкім ча-сам пашчасьціла вырваццаза мяжу. Гэта давала шыры-ню погляду, разьняволе-

МіколаСеляшчук

485i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚484 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

Зьдзейсьніўшы свое-асаблівы прарыў, тэатар«Дзе-Я?» некалькі разоў зьнязьменным посьпехам вы-ступаў на ўсясьветна вядо-мых фэстах тэатральнагамастацтва ў Эдынбургу, дзеў 1996 годзе пастаноўка«Круці не круці...» атрыма-ла найвышэйшую адзнакукрытыкаў.

Аднак чыноўнікі ад куль-туры ды іхнія куратары на-версе ставіліся да посьпехаўМіколы Трухана насьцяро-жана.

Двойчы без уцямныхтлумачэньняў былі адхіле-ныя хадайніцтвы аб на-даньні яму званьня заслужа-нага дзеяча мастацтваў Бе-ларусі.

Трухан памёр у часе аднаго з айчынных фэстываляў:проста своечасова ня выйшаў з гатэльнага нумару.

У ягоным раньнім сыходзе таксама было штосьці тэ-атральнае.

Безь Міколы Трухана Менскі драматычны тэатар«Дзе-Я?» ціха кануў у Лету...

Мікола Трухан18.8.1947,мяст. Плешчаніцы,Лагойскі раён —20.3.1999, Маладэчна.Пахаваны на менскіхУсходніх могілках

Пасьля Беларускага тэат-ральна-мастацкага інстытуту ён скончыў Вышэйшыярэжысэрскія курсы ў тэатры на Малой Броннай у Ма-скве, дзе займаўся ў майстэрні Анатоля Эфраса. Ён ат-рымліваў прэстыжныя ролі ў Беларускім тэатры імяЯкуба Коласа і Тэатры юнага гледача, а потым ставіў нарозных сцэнах рэспублікі п’есы Янкі Купалы, Уладзіме-ра Караткевіча, Андрэя Макаёнка...

Але Мікола Трухан меў запаветную мару пра боль-шае.

Ён лічыў абсалютна ненармальным, што двухміль-ённы Менск мае ўсяго дзя-сятак тэатральных калекты-ваў.

Дзякуючы Міколу, яко-му дапамагаў шырока вядо-мы сёньня рэжысэр ВітальБаркоўскі, нашая сталіца і

ўся краіна ў 1990-я атрымалі новы тэатар. Ужо самаяго назва — «Дзе-Я?» — змушала гледача не шамацецьцукерачнымі абгорткамі, а — думаць.

У гэтым тэатры на ўскраіне гораду ўзімку заўсёдыбыло — хоць ваўкоў ганяй.

Аднойчы падчас спэктаклю нехта з гледачоў ня вы-трымаў і накінуў на пасінелую ад холаду акторку сваюкуртку.

Але, не ўважаючы на праблемы зь фінансаваньнем,«Дзе-Я?» мела сваю адданую публіку, якую вабілі Тру-ханава рэжысэрская сьмеласьць і неардынарнасьць,філязофская заглыбленасьць у таямніцы чалавечагабыцьця і нейкая непаўторная сардэчнасьць.

Разам з сваімі акторамі-аднадумцамі ён па-новамуперачытваў Шэксьпіра, Гогаля, Чэхава.

Ён вярнуў на беларускую сцэну Францішка Алях-новіча, паставіўшы паводле ягоных п’есаў спэктаклі«Чорт і Баба», «Здань» і «Круці не круці — трэба па-мярці».

МіколаТрухан

487i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚486 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

зрабіць сваімі аднадумцамі... Я з вусьцішшу думаю, штоздарылася б, каб у 1991-м на гэтую пасаду прыйшоў няён. Ці пабагацеў бы горад на помнікі Эўфрасіньні іСімяону Полацкаму? Ці адчыніўся б Сімяонаў Музэй-бібліятэка? Ці атрымала б краіна створаную ў адрэс-таўраваных мурах Полацкай акадэміі мастацкую гале-рэю? Цi мелi б мы мiжнародны фэстываль арганнаймузыкi «Званы Сафii»? Верагодна, нешта з гэтага толькіпачатага пераліку і зьявілася б без Ільніцкага, але ўсягоразам — упэўнены — не было б.

Шмат у чым дзякуючы менавіта яму даўняе прадба-чаньне пачало зьдзяйсьняцца: наш зь ім родны горад зьяго запаведнікам, Сафійскім саборам, Спаса-Эўфра-сіньнеўскім манастыром, больш чым дзясяткам музэяў,зь яго ўнівэрсытэтам, няўхільна становіцца адной з куль-турных і духоўных сталіцаў краіны.

Мікалай з паўслова разумеў нас з фотамастаком Сяр-геем Плыткевічам у часе працы над кнігаю «Ад Полац-ку пачаўся сьвет». На яе прэзэнтацыі мы бачылiсяапошні раз — у той цудоўнай залі Музэю-бібліятэкі, дзепры Ільніцкім, ужо ў час пісаных і няпісаных забаро-наў, сустракаліся з чытачамі рэдакцыі «Нашае Нівы» і«ARCHE», сьпявалі Зьміцер Бартосік і Віктар Шалкевіч...

Для яго сьвет таксама пачынаўся ад Полацку. Ён непасьпеў сустрэцца з бронзавым Усяславам Чарадзеем.Не прайшоў па вуліцах, на-званых імёнамі не баль-шавікоў, а знакамітых пала-чанаў. Ня ўбачыў зьдзяйсь-неньня сваіх мараў пра му-зэі гісторыі гораду і археа-лёгіі... Найлепшай памяць-цю пра Ільніцкага будзепрацяг яго справы.

Мікалай Ільніцкі11.10.1948*, в. Баранава,Полацкі раён —6.11.2006, Полацак.Пахаваны на полацкіхЛясных могілках

* Дата нараджэньня падаецца паводле зьвестак, атрыманых адсваякоў, і не супадае з афіцыйнай.

Наагул я даволі скептычнастаўлюся да астролягаў і ўсякіх прадказаньняў. Але ёсьцьсярод шматлікай браціі зьвездароў, як называлі адмыс-лоўцаў гэтае дакладнае навукі продкі, асоба, штовыклікае ў мяне толькі ўдзячныя пачуцьці. Гаворка ідзепра Васіля Нямчына, які, жывучы шэсьцьсот гадоў таму,паабяцаў нашаму зь ім роднаму Полацку ў ХХІ ста-годзьдзі зноў зрабіцца сталічным горадам.

Я ведаю яшчэ аднаго чалавека, якому гэтае прароцтванадзвычай падабалася. Але нават калі б яго, прароцтва,і не было, Мікалай Ільніцкі, безумоўна, зрабіў бы для

Полацку ня менш.Можна любіць нашу

першую сталіцу па-рознаму.Зьбіраць пра яе паштоўкі.Прывозіць туды сяброў наэкскурсіі. Здымаць пра ка-лыску беларускай гісторыі

фільмы і пісаць кнігі. Любоў Мікалая Ільніцкага былаці ня самая складаная ў сваім ажыцьцяўленьні.

Пятнаццаць гадоў ён узначальваў Полацкі нацыя-нальны гістарычна-культурны запаведнік. Немагчыманават уявіць, колькі за гэты час яму давялося пераадо-лець бюракратычных рагатак, колькіх чыноўнікаў роз-нага рангу пераканаць у сваёй праўдзе, колькі людзей

МікалайІльніцкі

489i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚488 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

Аднойчы яго не было цэлыя сем месяцаў: быў ары-штаваны ў вядомай справе зьнікненьня бюсту Аляксан-дра Суворава, які патапіў у крыві паўстаньне нашыхпродкаў на чале з Касьцюшкам. Айчынныя пінкерто-ны палічылі, што чалавек з хворым сэрцам здолеў пера-цягнуць трохсоткіляграмовы бюст генэралісымуса ўсуседні двор.

Зрэшты, з увагі на тое, што інжынэр УладзімерПлешчанка некалі быў вядомым на ўвесь Савецкі Саюзрацыяналізатарам, такія высновы не выглядаюць абса-лютна фантастычнымі.

З гэтае ж прычыны наўрад ці быў чыста сым-балічным удзел Плешчанкі ў групе легендарнага Міро-на, што вывешваў нацыянальныя сьцягі ў месцах, дас-тупных, здавалася б, толькі анёлам.

Дарэчы, седзячы за кратамі, Уладзімер сваімі ня-стомнымi зваротамі ў розныя інстанцыі здолеў дамаг-чыся вызваленьня маладога вязьня Ігара Мацьвеева,якога асудзілі на вялiкi тэрмiн за забойства, хоць насам-рэч непаўналетні хлопец нікога не забіваў.

Свой апошні сямідзённы арышт за акцыю, прысь-вечаную Дню Волі, Плешчанка адбываў у гарачую вяс-ну 2006-га.

У траўні яго сэрца, што раней перажыло два інфарк-ты, ужо ня вытрымала.

На саракавы дзень, як яго душа адляцела ў Вечнасьць,сябры Ўладзімера паставілі на віцебскай Усьпенскайгорцы мэмарыяльны крыж з надпісам: «Ахвярам ня-людзкага рэжыму».

Уладзімер Плешчанка25.7.1949, в. Вароны,Віцебскі раён —20.5.2006, в. Вароны.Пахаваны на могілках каляв. Друкава, Віцебскі раён

Філёзафы сьцьвярджаюць,што свабода ніколі не прыходзіць да таго, хто яе не ча-кае. Уладзімер Плешчанка ня проста чакаў свабоду —ён набліжаў яе прыход.

У Віцебску — без усякага перабольшаньня — яговедалі ўсе. Болей за пятнаццаць гадоў Уладзімер у ма-разы і сьпёку, у дождж і завеі не радзей, чым кожныпанядзелак і чацьвер, а часам амаль штодня выходзіўна самы шматлюдны ў горадзе тралейбусны прыпынаккаля гэтак званага Сіняга дому і разгортваў бел-чырво-на-белы сьцяг.

Хтосьці лічыў ці, даклад-ней, спрабаваў абвясьціцьяго блазнам. Але боль-шасьць віцяблянаў ставілісяда Плешчанкі калі не з ра-зуменьнем, дык, прынамсі,з павагаю.

Каля Сіняга дому можнабыло атрымаць незалежныягазэты і ўлёткі, паставіцьподпіс за свайго кандыдатана выбарах, параіцца і пас-прачацца. Зянон Пазьнякназваў змаганьне Плеш-чанкі найбольш блізкім дамэтаду Гандзі.

Калі Ўладзімер на звык-лым месцы некалькі дзёнадсутнічаў, увесь горад ве-даў: ягоны несанкцыяваныпікет зноў разагналі, а адзінз старэйшых віцебскіх апа-зыцыянэраў, а ў апошніягады — старшыня абласнойрады КХП БНФ сядзіць падчарговым арыштам.

УладзімерПлешчанка

491i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚490 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

нальнымі сымбалямі. На ча-сам паблажлівае пытаньне:«Ну колькі вас тут, гэтых та-тараў?» Канапацкі заўсёдыадказваў: «Нас зь беларусамідзесяць мільёнаў».

Ібрагім працаваў, як до-брая ўстанова. Безь ягоныхэрудыцыі, энэргіі, зацятась-ці, безь яго магутнай ваяр-скай постаці і густой бела-рускай мовы немагчымаўявіць ні дзейнасьці згурта-ваньня «Аль-Кітаб», ні квартальніка «Байрам», ні татар-скага культурнага цэнтру ў Іўі, ні адбудовы мячэтаў уНаваградку, Слоніме, Клецку, у ягоных родных Сьмі-лавічах на Чэрвеньшчыне.

Я міжволі шукаў твар Ібрагіма на прэзэнтацыі сва-ёй апошняй кнігі. Мне яшчэ хочацца патэлефанавацьяму, каб удакладніць склад татарскіх аддзелаў у войскуВялікага Княства або жыцьцяпіс выхаванца Полацкагакадэцкага корпусу, вядомага дзеяча беларускага рухуГасана Канапацкага. Цяпер на мае пытаньні будзе ад-казваць Ібрагімава дачка Зарына, якая працягвае баць-каву справу, абаранiўшы кандыдацкую дысэртацыю натэму «Татары ў Беларусi i iх культура. XIV—XVII стст.».

Мусульманін для выратаваньня душы капае кало-дзеж. Алаг ацэніць Ібрагімаў«калодзеж» у сябе на нябё-сах. Мы мусім зрабіць гэтана зямлі, якую ён так любіў.

Ці зьявіцца на малой ра-дзіме Канапацкага ў Сьмі-лавічах вуліца яго імя, а народным доме — мэмары-яльная дошка ў гонар татар-скага асьветнiка?

Ібрагім Канапацкі28.2.1949, мяст.Сьмілавічы,Чэрвеньскі раён —9.9.2005, Менск.Пахаваны намусульманскім мізарыў Сьмілавічах

Шэсьць з гакам стагодзь-дзяў таму Вітаўт запрасіў у Вялікае Княства ЛітоўскаеТахтамыша, якога ў Залатой Ардзе пазбавілі ўлады. Адтаго часу на нашых землях і пасяліліся татары, для якіхБеларусь стала радзімай, а яе мова настолькі роднай,што па-беларуску арабскай вязьзю пісаліся іх мусуль-манскія рэлігійна-маральныя кнігі — кітабы.

Гісторык Ібрагім Канапацкі лічыў сябе нашчадкамаднаго з татарскіх коньнікаў, якія поруч з нашымі прод-камі бралі ўдзел у разгроме тэўтонцаў пад Грунвальдам.

Справаю свайго жыцьця ён абраў адраджэньне ба-гатай і прыгожай культурыбеларускіх татараў, даведзе-най савецкай уладай амальда поўнага занядбаньня.Свой Татарскі Дом ён адбу-даваў на глебе агульнабела-рускай, пад нашымі нацыя-

ІбрагімКанапацкі

Мячэт у Сьмілавічах, збудаваны з iнiцыятывы Ібрагіма Канапацкіага

493i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚492 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

Ці трэба казаць, што з кожным годам жыць ёйрабілася ўсё складаней?..

Марыя была ўпэўненая: вулічную бойку, у якойзагінуў сын, справакавалі яе «куратары».

Дарэчы, крымінальная справа паводле факту сына-вай сьмерці была распачатая толькi пад цiскам няўцеш-нае мацi.

Мацярынскае сэрца ня вытрымала страшнае стра-ты.

Кажуць, хтосьці з дактароў вельмi зьдзівіўся, што на-стаўніца і на Божай пасьцелі таксама гаварыла па-бе-ларуску.

Марыя Мацюкевіч26.7.1949, в. Заўшыцы,Салігорскі раён —7.1.2003, Салігорск

Марыя Мацюкевіч з унучкай

Аднойчы на сустрэчы з чы-тачамі мне прыйшло дзіўнаватае пытаньне: «Ці ведае-це Вы, які сёньня дзень? — «21 сьнежня», адказаў я і няздолеў анічога ўдакладніць.

Тады сярод публікі паднялася прывабная русяваяжанчына: «Дзень нараджэньня Сталіна». Заля зьнячэўле-на прыціхла, потым па ёй прашамацеў зьдзіўлена-абу-раны шумок.

Але жанчына эмацыйна працягвала: «Вы ўяўляеце,якое шчасьце, што мы пра такое ўжо й ня памятаем?!»

Гэта была Марыя Мацюкевіч, выкладчыца беларус-кай мовы й літаратуры,якая і запрасіла нас з Воль-гай Iпатавай i СержукомСокалавым-Воюшам на туюсустрэчу ў яе Салігорск.

У 1990-я ў асяродзьдзібеларускай дэмакратычнай

інтэлігенцыі Марыю ведаў кожны.Безь яе немагчыма ўявіць гісторыю Таварыства бе-

ларускай мовы, салігорскую арганізацыю якой МарыяМацюкевіч узначальвала болей за дзесяць гадоў,зрабiўшы яе, вiдаць, найактыўнейшай у цэлай краiне.

Яна правяла для сваіх вучняў і землякоў сотні суст-рэчаў зь літаратарамі, гісторыкамі, мастакамі, прычымкожная мела таленавіты сцэнар і пакідала пераканань-не, што твая праца — патрэбная.

Уласным коштам Марыя выпускала папулярную ўшахтарскім горадзе газэту «Рагнеда» зь літаратурнымдадаткам. Дзякуючы ёй была перавыдадзеная асобнайкніжкай гістарычная паэма Лявона Случаніна «Рагне-да».

Вакол сваёй улюбёнай настаўніцы заўсёды віраваламоладзь...

Зьмянілася ўлада, прайшлі рэфэрэндумы 1995-га і1996-га гадоў, а Марыя заставалася ранейшай — апан-танай вераю ў сваю Беларусь.

МарыяМацюкевіч

495i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚494 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

формы, запачаткаваць музычны і тэатральны фэстывалі,карэнным чынам (адзіны ў краіне прыклад!) зьмяніцьгарадзкую тапаніміку, ператварыўшы яе з убогай стан-дартна-савецкай у беларускую — з вуліцамі ВялікіГасьцінец (замест Леніна), Грамадоўскай, імя Фран-цішка Скарыны, Язэпа Драздовіча...

У 1996-м Карпенка, тагачасны намесьнік старшыніВярхоўнага Савету 13-га скліканьня, накіроўваў працэсімпічмэнту прэзыдэнта.

У 1998-м ён стаў на чале Нацыянальнага выканаўчагакамітэту (ценявога ўраду), створанага перад заканчэнь-нем легітымнага тэрміну кіраваньня Лукашэнкі.

Ён быў чалавекам утульным і камфортным, але ўмеўбыць і бескампрамісным.

Генадзь Карпенка мысьліў у агульнанацыянальныхкатэгорыях.

Ён быў адным з самых таленавітых лідэраў апазы-цыі.

Ён мог стаць другім прэзыдэнтам краіны і разьвяр-нуць яе да дэмакратычнага сьвету.

Таму яго і няма сёньня з намі.Ён, хоць ніколі ня скардзіўся на дрэннае здароўе,

раптоўна й загадкава памёр.Празь месяц бясьсьледна зьнік адзін зь яго найблі-

жэйшых паплечнікаў — Юры Захаранка, яшчэ празпаўгоду другі — Віктар Ганчар.

Генадзю Карпенку ішоў усяго пяцідзясяты...

Генадзь Карпенка17.9.1949, Менск —6.4.1999, Менск.Пахаваны на менскіхУсходніх могілках

У Генадзя Карпенкi атрым-лівалася ўсё ці амаль усё.

Ён бліскуча абараніў доктарскую, зрабіў пяцьдзясятвынаходніцтваў, укаранёных у пятнаццаці краінах, быўабраны членам-карэспандэнтам Акадэміі навук і ўга-нараваны Дзяржаўнай прэміяй.

У 1987-м стаў дырэктарам Маладэчанскага заводупарашковай мэталюргіі й вывеў яго ў лік найлепшыхпрадпрыемстваў рэспублікі.

Атрымаў пасьведчаньне дэпутата Вярхоўнага Саве-ту Беларусі 12-га скліканьня, дзе кіраваў камісіяй па на-

вуцы й навукова-тэхнічнымпрагрэсе.

У 1992-м узначаліў Ма-ладэчанскі гарвыканкам і задва гады пасьпеў правесьціў горадзе эканамічныя рэ-

ГенадзьКарпенка

Генадзь Карпенка (справа) і Ніл Гілевіч

497i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚496 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

толькі сьледчым найвышэйшай клясы, але і чалавекамз крыштальным сумленьнем.

У новай іпастасі праваабаронцы Філіпчанка дапама-гаў адстойваць свае інтарэсы свабодным прафсаюзам дыіншым грамадзкім структурам, якія былі ня ў ласцы ўваўлады.

Знаёмыя кажуць, што ён нагадваў «мужыцкага ад-ваката» Францішка Багушэвіча — з гатовасьцю браўсяза складаныя справы простых людзей.

Адна з такіх справаў сталася для яго фатальнай. Ужанчыны-пэнсіянэркі, заслужанага будаўніка БеларусіАнтаніны Воранавай, у абход закону забралі пакой удвухпакаёвай кватэры. Філіпчанка дабіваўся адменыгэтай пастановы два гады.

Вычарпаўшы ўсе сродкі змаганьня зь беззаконьнем,Аляксей у роспачы адважыўся на крайні крок: пісьмо-ва паведаміў, што, калі судовыя чыноўнікі не скасуюцьрашэньня, ён публічна спаліць сябе. Улады нічога незрабілі, каб прадухіліць трагедыю.

Гэта здарылася 8 ліпеня 1998 году.Яшчэ бясконцыя дваццаць тры дні Аляксей жыў у

рэанімацыі, амаль увесь час знаходзячыся ў прытом-насьці.

Ягоны брат па духу праваабаронца Валеры Шчукін,які нёс на пахаваньні крыж, сказаў, што не ўхваляеўчынку Філіпчанкі, бо апошнюю кулю трэба пакідацьдля ворага, але дадаў, што бясконца захапляеццаасабістай мужнасьцю калегі.

«Хартыя-97» пасьмяротна прысудзіла Аляксею сваюпершую прэмію за праваабарончую дзейнасьць.

Аляксей Філіпчанка6.11.1949, Расея —31.7.1998, Наваполацак

Ёсьць людзі, якія тлеюць, ілюдзі, якія гараць.

Аляксей Філіпчанка належаў да другіх, і, на вялікіжаль, у дадзеным выпадку ў гэтых словах няма аніякайбанальнай мэтафары: восем гадоў таму ён пстрыкнуўзапальнічкай і ператварыў сябе ў жывую паходню...

Пачаўшы ў 1978-м прафэсійную кар’еру ў адной зраённых пракуратураў, Аляксей вельмі хутка стаў «важ-няком» — абласным сьледчым у асабліва важных спра-вах.

Ён спэцыялізаваўся на гэтак званых «пярэваратнях»— злачынцах у мундзірах:пракурорах, судзьдзях, мілі-цыянтах.

Аляксей быў удзельнікамадмысловай групы Праку-ратуры СССР, што ў другойпалове васьмідзясятых зай-малася вядомай справайвіцебскага маньяка Міха-севіча, які пятнаццаць гадоўзаставаўся няўлоўным, у тойчас, калі за ягоныя вусь-цiшныя злачынствы зноў iзноў саджалі і нават рас-стрэльвалі абсалютна бязь-вінных людзей.

Відаць, якраз з таго часуФіліпчанка і нажыў сабесярод некаторых віцебскіх«законьнікаў» заклятых во-рагаў. Тым больш, што з

прыходам да ўлады Лукашэнкі ён ня раз публічназаяўляў, што ў Беларусі, як некалі і за савецкім часам,праваахоўныя органы выйшлі з-пад кантролю гра-мадзтва.

Аляксееў калега Леанід Сапранецкі называе яго ня

АляксейФіліпчанка

499i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚498 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

Ужо ў дзень зьяўленьня нататкі Алесеў кабінэт пе-ратварыўся ў штаб-кватэру Аргкамітэту. За дзень тамбывалі сотні людзей, якія ехалі з усёй Беларусі: прывозілідакумэнты й сьпісы, атрымлівалі ўлёткі й праграмы,хавалі ў дыпляматы і заплечнікі нацыянальныя сьцягі.Тамсама, у нашым Саюзе, з дапамогаю Алеся праходзілій першыя паседжаньні фронтаўскага Аргкамітэту...

Нейкім дзівам у тыя дні ён яшчэ пасьпяваў пісацьвершы.

Прычакала — у нямым прасьцягудзідамі ўзрастае сьмела рунь,і пад бел-чырвона-белым сьцягамкрылы разьвінае Беларусь.

У сваёй кнізе ўспамінаў «Доўгая дарога дадому»Быкаў згадвае, як паэт Алесь Емяльянаў публічна прыз-наўся, што яго вэрбаваў КГБ. «Пісьменьніцкая гра-мадзкасьць, — піша Васіль Уладзімеравіч, — падверглаяго астракізму, хоць было невядома за што: за тое, штовэрбавалі, ці за тое, што ён прызнаўся». Ня выключана,што найбольш выступалі супраць Алеся якраз тыя, штонасамрэч супрацоўнічалі з «органамі», але не пакаяліся.

Алеся няма з намі ўжо багата часу. Ён быў надзеле-ны пачуцьцём гумару, а таму, відаць, толькі пасьмяяўсяб з гісторыі, якая адбылася падчас гэтак званых прэзы-дэнцкіх выбараў 2006 году. Алесева дачка Міхаліна,прыйшоўшы на свой участак, даведалася, што яе баць-ка-нябожчык ужо прагаласаў датэрмінова і нават здо-леў сам расьпісацца.

Алесь Емяльянаў20.3.1952, в. Забалоцьце,Чавускі раён —6.10.2005, в. Рубяжэвічы,Стаўпецкі раён.Пахаваны ў в. Буцявічы,Менскі раён

У Aлеся быў моцны поціскрукі. Ды й самога яго нельга назваць чалавекам слабым.У нашую гістарычную восень 1988-га Емяльянаў няпроста стаў сябрам Арганізацыйнага камітэту БНФ «Ад-раджэньне». На маю думку, яму ў тыя тыдні належалаадна з ключавых роляў. Тагачасны літкансультант Саю-зу пісьменьнікаў, Алесь выдатна зразумеў стратэгічныямагчымасьці сваёй пасады і напоўніцу выкарыстоўваўіх.

Праз тыдзень пасьля векапомных Дзядоў «Звязда»разам зь іншымі афіцыйнымі выданьнямі зьмясьціла

нататку пад назваю «Прый-шла ў рэдакцыю лістоўка».Галоўным у публікацыі быўне камэнтар, а сама інфар-мацыя пра тое, шторэгістрацыя створаных намесцы працы ці жыхарства

групaў падтрымкі БНФ адбываецца па адрасе: Менск,вул. Фрунзэ, 5, Саюз пісьменьнікаў, Алесь Емяльянаў.

АлесьЕмяльянаў

501i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚500 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

пытаўся ў мяне, што рабіліб продкі, каб у час Грунваль-ду хтосьці прыехаў да іх натанках будаваць сацыялізм.

Аднойчы ён, парушыў-шы інструкцыю, сеў у аўган-скую таксоўку...

Празь некалькі дзён даГенадзевага бацькі, вядома-га эканаміста ЎладзімераКулажанкі, прыехала цэлаядэлегацыя: спачатку мэдся-стра зрабіла прафэсару, кабне памёр ад стрэсу, укол, апотым яму паведамілі, штосын геройскі загінуў.

Але ўсё было, верагодна,зусім ня так. Іначай, чаму не прывезьлі родным стан-дартнай дамавіны хаця б з сымбалічнымі парэшткамі?Чаму пад выглядам маскоўскага карэспандэнта да мянепрыяжджаў гэбіст, які задаваў пытаньні, што аніяк немаглі спатрэбіцца для газэтнага нарысу? З-за мяжы наадрас Генадзевага дзеда, якога ўжо даўно не было насьвеце, прыйшла загадкавая бандэроля зь Бібліяй. А по-тым, ужо пасьля вываду савецкіх войскаў з Аўгану, упрэсу пратачыліся скупыя зьвесткі пра бязьлітасна рас-стралянае цяжкой артылерыяй паўстаньне ваеннапа-лонных у турме каля аўганска-пакістанскае мяжы, ся-род удзельнікаў і кіраўнікоў якога мог быць Генадзь.

Бацькі, сёстры Вольга і Людміла, жонка Ліда і сынУладзя дагэтуль чакаюцьяго. Мне таксама сьніццамая сустрэча з Генадзем —чалавекам, зь якім я ўпер-шыню загаварыў па-белару-ску, маім да сёньня найда-ражэйшым сябрам.

Генадзь Кулажанка26.7.1952, Менск —у ліпені 1981 зьнік бязьвестак у навакольлі Гэрату,Аўганістан

Ён быў першым у маімжыцьці гарадзкім хлопцам, які гаварыў па-беларуску.Не з тэлеэкрану, ня з сцэны, не для публікі, а проста ўжыцьці.

Ягоную мову я пачуў на перапынку паміж першымілекцыямі на гістфаку БДУ, куды мы паступілі ў1970-м, каб неўзабаве зрабіцца найлепшымі сябрамі,каб разам бадзяцца па Беларусі, езьдзіць у будатрады,зачытвацца Караткевічам (гэта Генадзь даў мне «Кала-сы пад сярпом тваім», адкрыўшы зусім невядомага ра-ней пісьменьніка), і марыць пра тое, чаго, здавалася, мелі

шанец дачакацца толькі бу-дучыя дзеці і ўнукі, — праНезалежнасьць.

Нашыя погляды не былітаямніцаю для факультэц-кага начальства — асаблівапасьля таго, як мы стварылі

Клюб аматараў піва ды яшчэ з Генадзевай ініцыятывыпачалі выдаваць літаратурны альманах «Мілавіца», штостаўся пераемнікам сканфіскаванага гэбістамі навапо-лацкага «Блакітнага ліхтара».

На дзяржаўным экзамэне па навуковым камунізьмепрафэсар Круцько вынес нам, маючы на ўвазе сваю са-мую перадавую «навуку», аднолькавы вэрдыкт: «Вы ўваўсё гэта ня верыце». Я атрымаў у сваім дыплёме адзіны«траяк», а Генадзь мусіў колькі разоў хадзіць на пера-здачу.

Кулажанка быў начыста пазбаўлены генаў сэр-вільнасьці й лёкайства, а вось генамі авантурнасьці быўнадзелены занадта шчодра. Ён лічыў, што на вышэйшайпасадзе чалавек здольны больш пасьпяхова ажыць-цяўляць свае ідэі. Дзеля кар’ернага росту пайшоў пра-цаваць у камсамол, а потым папрасіўся ў Аўганістан —дарадцам у справах моладзі. Неўзабаве я атрымаў ліст зпрызнаньнем зробленага ўчынку памылкай. Карыста-ючыся недасьведчанасьцю армейскага цэнзара, Генадзь

ГенадзьКулажанка

503i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚502 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

Уладзіслаў стаўся яскравым прыкладам таго, як воль-нае паветра тых гадоў разьнявольвала людзей мастацтва.Ён на вачах рабіўся чалавекам унутрана свабодным, за-хопленым зусім іншымі ідэямі, героямі й сюжэтамі. Зшэрага вопрадня зьяўляўся на сьвет новы, цікавы іарыгінальны пісьменьнік, што засьведчыла публікацыяў першых нумарах «Маладосці» за 1994 год ягонагараману «Не аднойчы забіты».

У творы сутыкаліся тры сьветы: фізычная паўсядзён-насьць, рэальнасьць сноў і сьвет душаў тых, хто ўжопрайшоў свой зямны шлях.

На думку аўтара, менавіта гэты, трэці сьвет, дзе сілызгоды, любові і гармоніі знаходзяцца ў жорсткім су-працьстаяньні зь сіламі хаосу і разбурэньня, і кіруе на-шым быцьцём.

Раман вельмі паўплываў на Рубанава. Бачачы ягомаўклівасьць і засяроджаную заглыбленасьць, здавала-ся, што ён сапраўды здолеў зазірнуць у сфэры забаро-неныя і небясьпечныя.

Магчыма, так і было, бо празь некалькі месяцаўУладзіслаў раптоўна і невытлумачальна памёр на соракдругім годзе жыцьця.

На пахаваньні мы гаварылі, што яго сыход — стратадля нашай літаратуры, і гэтыя словы не былі дзяжур-нымі.

Уладзіслаў Рубанаў15.12.1952,в. Аляксандраўка-1,Слаўгарадзкі раён —21.7.1994, Менск.Пахаваны ў в. Міханавічы,Менскі раён

Мы не былі сябрамі. Ён, ста-рэйшы ўсяго на некалькі месяцаў, рана пачаў друкавац-ца і, калі я яшчэ толькі марыў пра першую публікацыю,ужо працаваў у часопісе «Полымя», галоўным на тойчас літаратурным выданьні рэспублікі.

Уладзіслаў пісаў «правільныя» апавяданьні, якія ня-рэдка друкаваліся ў сьвяточных нумарах «ЛіМу». Іх ге-роямі былі то вэтэраны, то, як тады пісалі ў розных ідэ-алягічных пастановах, «людзі працы». Адзіным, штомяне прываблівала ў ягоных творах, была добрая бела-руская мова.

Нашыя стасункі ня сталібліжэйшымі і тады, калі я ў1988-м стаў супрацоўнікамвыдавецтва «Мастацкая лі-таратура», дзе Рубанаў за-гадваў аддзелам прозы і быўсакратаром партыйнай ар-ганізацыі.

Але пасьля Дзядоў тагогоду штосьці ў нашых ста-сунках зрушылася. Не, ягоне было тады ні на Ўсходніхмогілках, ні ў полі каля Ку-рапатаў, аднак калі мяне завыступ на мітынгу 30 каст-рычніка пачалі назаўтра жзвальняць з працы, Уладзі-слаў цалкам нечакана апы-нуўся сярод маіх актыўныхабаронцаў.

Якраз тады мне да руктрапіў часопіс «Крыніца» з апавяданьнем Рубанава «Ар-тыстка», і я з радасным зьдзіўленьнем убачыў, што ёнможа пісаць зусім іначай — нязмушана-лёгка, з праз-рыстай глыбінёю, з гульнёй падтэкстаў і імкненьнемспасьцігнуць парадоксы жыцьця.

УладзіслаўРубанаў

505i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚504 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

У яго былі прэстыжныя прэміі й высокія тэатраль-ныя пасады. Ён пісаў таленавітыя п’есы і трапяткія вер-шы, падобныя да ягоных графічных малюнкаў.

Колькі гадоў таму яго жыцьцё, якое Генадзь Бураўкіну прадмове да пасьмяротнай Валеравай кнігі паэзіі,графікі й драматургіі назваў «палётам у нязьведанае»,раптоўна абарвалася. На маю думку, да гэтай раньняйсьмерці найперш прычыніўся глыбокі душэўны разладзь беларускай рэчаіснасьцю другой паловы дзевяностых,якая бязьлітасна перакрэсьліла мары й ідэалы. Уапошніх Валеравых вершах вытанчаную паэзію частазамянялі боль і смутак:

Мы завемся — Беларусы,Б’ем у грудзі, нібы ў звон,І скарыліся прымусу,Узьвялі яго на трон...

Валеры Масьлюк30.3.1953, в. Ропна,Полацкі раён —26.8.2001, Віцебск.Пахаваны ў Вушачах

Валеры Масьлюк (крайні справа) з акторамі-коласаўцамі. 1981

Валеры Масьлюк — адзін знайбольш цікавых і сьмелых тэатральных рэжысэраўБеларусі 1980—1990-х.

Ён зьявіўся на сьвет у адзін з мною год у прыгарад-най полацкай вёсцы. У дзяцінстве мы бегалі па адныхсьцежках, купаліся ў адной Дзьвіне і, магчыма, разамудзельнічалі ў бойках «гарадзкіх» зь «дзеравенскімі», аленашыя дарогі сышліся толькі ў 1980-м. Тады ён, нядаўнівыпускнік рэжысэрскага факультэту менскай «тэат-ралкі», паставіў на сцэне Беларускага тэатру імя ЯкубаКоласа спэктакль «Клемэнс» паводле п’есы літоўца

Казіса Саі. Я езьдзіў на гэ-тую пастаноўку пяць разоў.Прыпавесьць Саі ў Валера-вым прачытаньні поўніласярызыкоўнымі падтэкстамій алюзіямі. Яна дыхала сва-бодай і ўспрымалася як

выклік ціхай барталямэеўскай ночы брэжнеўскага за-стою.

І гэты час,і гэты лад —не назаўсёды...

— сьпявалася ў адной зь песьняў на вершы Алеся Раза-нава, што гучалі ў спэктаклі.

Потым Масьлюк ставіў Шэксьпіра й Гогаля, Дзюрэн-мата і Ўільямза... За пастаноўку быкаўскага «Знакубяды» ён у 1986-м атрымаў Дзяржаўную прэмію Бела-русі. Ягоныя яркія відовішчныя спэктаклі былі мэтафа-рычнымі й асацыятыўнымі, народжанымі сучаснай тэ-атральнай эстэтыкай.

Шмат хто перакананы, што Купалавы «Тутэйшыя»прыйшлі на сцэну дзякуючы Міколу Пінігіну, але насам-рэч першую пастаноўку ажыцьцявіў у 1982-м на сцэнеМагілеўскага абласнога тэатру Валеры Масьлюк, які,дарэчы, сам выконваў ролю Янкі Здольніка.

ВалерыМасьлюк

507i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚506 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

цу свайго жыцьця, якой даў назоў «Шлях: твары, думкі,галасы».

Жанр гэтага твору на многія тысячы радкоў Сяргейвызначыў як «рыфмаваная гісторыя ў адценьнях бела-рускага духу».

«Шлях» ужо пасьля сьмерці аўтара з нумару ў ну-мар друкавала газэта «Наша слова». Яе чытачам Кава-лёў вядомы як С. Квіцень. Сваім псэўданімам Сяргейпадкрэсьліваў імкненьне паквітацца з тымі, хто па-збаўляў беларусаў іх гісторыі, а значыцца, хацеў паз-бавіць і будучыні.

Зямны шлях майго аднакурсьніка абарваўся якраз удзень яго 50-годзьдзя.

На надмагільным помніку Сяргея Кавалёва выбітаяПагоня.

Сяргей Кавалёў24.7.1953, Віцебск —24.7.2003, Віцебск

Зь Сяргеем мы вучыліся нагістфаку БДУ.

Ён друкаваў расейскамоўныя вершы ў нашым сам-выдавецкім альманаху «Мілавіца», якім цікавілася нятолькі факультэцкае начальства, але і літаратуразнаўцыз КГБ.

Ад нас Сяргея адрозьнівала неюначая сур’ёзнасьць істрыманасьць.

Хвароба ўжо трымала яго ў сваіх, тады яшчэ не сьмя-ротных кіпцюрах.

Пасьля ўнівэрсытэту нашыя дарогі разышліся. Сяр-гей абараніў дысэртацыю,выкладаў гісторыю ў Віцеб-скім тэхналягічным інсты-туце.

Цяпер я ведаю, што гэтабыло ня проста выкладань-не, а — заглыбленьне ў міну-

ласьць, прага спасьцігнуць адметнасьць тысячагадовагашляху беларусаў, каб убачыць іх гістарычную пэрспэк-тыву.

Ягонае вяртаньне да Беларусі было доўгім і па-кутлівым.

Але яно адбылося.Сяргей Кавалёў стаў прыхільнікам БНФ, рашуча i

назаўсёды перайшоў на беларускую мову ў сваіх лек-цыях і ў вершах.

У 1999-м яго з палітычных матываў адхілілі ад вы-кладчыцкай працы. Гэта сталася фатальным ударам дляСяргеевага здароўя.

Замест узнагародаў за ахвярную працу і ўдзел уміжнародных навуковых канфэрэнцыях таленавiты лек-тар i дасьледнiк атрымаў пасьведчаньне інваліда дру-гой, а потым і першай групы.

Але Кавалёў ня здаўся.Катастрафічна хутка губляючы слых, зрок, каарды-

нацыю рухаў, ён усё ж здолеў завяршыць галоўную пра-

СяргейКавалёў

509i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚508 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

чым у сяброўскім коле, мысустракаліся зь ім у ся-рэдзіне дзевяностых на дэ-макратычных акцыях. Ёнбалюча перажываў рэфэ-рэндум 1995-га, але адроз-на ад некаторых калегаў някідаўся ў роспач і не лічыў,што ўсё страчана.

Валера загінуў страшна йнедарэчна — на пешаход-най зэбры пад уласнымі во-кнамі яго зьбіла службоваямашына генэральнага пра-курора Беларусі, кіроўцаякога катаўся ў сьвяточныдзень па горадзе з прыя-целькамі.

Майму сябру не хапіла часу абараніць доктарскуюдысэртацыю і напісаць свае гістарычныя аповесьці. АлеВалерава прысутнасьць доўжыцца — у дочках Насьці йВераніцы, у вучнях, у яго артыкулах, якіх толькі ў Эн-цыкляпэдыі гісторыі Беларусі блізу сотні. (Артыкул прасамога Шаблюка «энцыкляпэдысты» зьмясьцiць за-былiся.)

Сястра Валеры Тацяна, якая ўжо даўно жыве ўАўстраліі, піша мне лісты па-беларуску. Мовы яна ву-чылася ад брата.

Валеры Шаблюк3.8.1953, Узда —2.5.1997, Менск.Пахаваны на менскіхПаўночных могілках

Ён быў маім аднакурсь-нікам і сябрам, зь якім мы гаварылі на адной мове.

Ён нярэдка станавіўся першым чытачом маіх тэкс-таў.

Нас збліжала і агульная прага вандраваньняў. Мы ра-зам блукалі па вуліцах Полацку і Рыгі, сядзелі загасьцінным сталом у зэльвенскай хаце Ларысы Геніюш,палохаючы сьвіцязянак, плавалі ў таямнічай начнойСьвіцязі і сустракаліся на берагах Гарыні зь мядзьве-дзем, што кіраваўся на блізкі пчальнік, а таму паставіўсяда нас амаль па-сяброўску.

Нават сваё вясельле з На-тальляй, таксама гісторы-кам, Валера гуляў не ў рэс-тарацыі, а на маляўнічымпоплаве, там, дзе пачынаец-ца Нёман. У той вечар там-тэйшыя бабры ўражана на-

зіралі за нашым з Шаблюком сьвяточным заплывам ірасьпіваньнем пляшкі шампанскага проста на нёман-скай строме.

Пасьля гістарычнага факультэту БДУ ён працаваў ушколе.

Вучні бязьмежна любілі яго і за цікавыя ўрокі, і заіхні працяг — падарожжы ў Полацак, Наваградак,Нясьвiж, Вiльню, туды, дзе чутны голас самой беларус-кай Гісторыі.

Сотні юных душаў Валера вучыў любіць сваё і заця-та бараніць яго яшчэ тады, калі вынаходнікі гэтых, па-пулярных сёньня слоганаў яшчэ не нарадзіліся.

Муза Кліё прывяла Шаблюка ў акадэмічны Інстытутгісторыі, зрабіла археолягам — дасьледнікам стара-даўніх паселішчаў у басэйне ягонага ўлюбёнага Нёмануi аўтарам некалькiх кнiжак, прысьвечаных тыммясьцiнам.

Ён быў зь ліку тых гісторыкаў, якія не хаваліся адсучаснасьці ў сваіх кабінэтах ці ў раскопах. Не радзей,

ВалерыШаблюк

511i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚510 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

Яго адметнае аблічча памятаюць удзельнікі менскiхДзядоў 1988-га, пасьля якіх Асташонак доўга ачуньваўпасьля атрыманага каля Ўсходнiх могiлак хрыбеталом-нага ўдару прафэсіянала ў цывільным. Я быў сьведкамАлесевых пакутаў, бо пасьля тых падзеяў на мяне паля-вала міліцыя і кватэра Асташонка на некалькі тыдняўсталася маім прытулкам.

Ды нязьмерна цяжэйшымі для яго заўсёды былі па-куты душы — па-дзіцячаму даверлівай і безабароннай.Аднойчы, начытаўшыся газэтаў, Алесь прыйшоў у барДому літаратара і прапанаваў мне й астатнім прысут-ным неадкладна абвясьціць бестэрміновую галадоўкупратэсту ў адказ на нейкую заяву прэм’ера ВячаславаКебіча.

Што б прапанаваў Асташонак, пагартаўшы сёнь-няшнія незалежныя газэты (якіх, зрэшты, ужо амальне засталося)?

Але ён не чытаў іх.У сярэдзіне дзевяностых ён мусіў пакінуць Беларусь

— не з палітычных прычынаў (быў уцягнуты блізкімчалавекам у фінансавую авантуру), але, як сам лічыў, безмагчымасьці вяртаньня. Гэтае расстаньне сталася фа-тальным.

Я стаю каля вакна, нібы герой Алесевай пасьмярот-най кнігі «Жоўты колер белага сьнегу», і ўяўляю, якнедзе там, можа зусім побач, Алесь таксама стаіць прывакне і, магчыма, чуе, як я ціха прамаўляю ягонае ўлю-бёнае: «Vita brevis, Patria aeterna» — «Жыцьцё карот-кае, Радзіма вечная».

Алесь Асташонак1.6.1954, Менск —7.9.2004, Кіеў, Украіна.Пахаваны на менскіхКальварыйскіх могілках

Адны жывуць розумам ітаму ўспрымаюць жыцьцё як камэдыю.

Другія жывуць пачуцьцямі, і для іх зямны шлях —трагедыя.

Алесь Асташонак жыў пачуцьцямi. Зь ім бывалаўдумна, бывала весела, бывала нясьцерпна, але ніколі небывала сумна.

Кім толькі ён ні працаваў!Перакладчыкам у Альжыры, выхавальнікам у ПТВ,

выкладчыкам францускае мовы, рэдактарам часопісу«Крыніца», асыстэнтам псыхіятра й асыстэнтам нарко-

ляга... Але на сваім месцыАлесь быў адно за пісьмо-вым сталом.

Ён цікава й імкліва пачы-наў. Прадмову да яго пер-шай кнігі прозы «Фарбыдушы» напісаў Алесь Ада-мовіч.

Асташонкава п’еса «Ка-мэдыянт» пасьля сцэнічнагаўвасабленьня зьявілася ўвэрсіі мастацкага тэле-фільму, а іншы фільм павод-ле Алесевага сцэнару —«Сон» — атрымаў першуюпрэмію на міжнароднымконкурсе ў Гішпаніі. На-шыя дзеці чыталі ў ягоныхталенавiтых перакладах набеларускую мову «Востраўскарбаў» Стывэнсана й «Пля-нэту малпаў» П’ера Буля.

Ён быў ня з тых літара-тараў, што хаваюцца падпісьмовым сталом ад па-дзеяў у краіне.

АлесьАсташонак

513i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚512 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

З Валодзем было заўсёды цікава — і на кніжнай прэ-зэнтацыі ягонага «Палянэзу для касінераў», і ў засто-ліцы, дзе ён цудоўна сьпяваў народныя песьні, і простаў сумоўі. Неяк мы выпілі зь ім за тое, «каб дзеўка каха-ла, куля мінала і шабля ня брала», а потым — узялісярэдагаваць гэты старадаўні ліцьвінскі тост у духу сучас-насьці ды ўласных заняткаў і памкненьняў: «каб цэнзу-ра ня брала, каб пяро пісала, каб дубінка мінала»...

Верылася ў тое, што наперадзе ўва Ўладзімера і аба-рона доктарскай дысэртацыі, і новыя кнігі. У сорак зьнечым гадоў яшчэ можна адчуваць сябе неўміручым...

Ён памёр раптоўна, на пачатку лета 2003 году, у са-мыя гарачыя дні змаганьня за Ліцэй, калі выкладчыкі,вучні і бацькі стаялі ў пікетах. Напэўна там, у нябеснайБеларусі, Уладзімерава душа знаходзіць суцяшэньне ўтым, што яго справу пра-цягвае сын Павал — такса-ма гісторык, а зачыненыўладамі Ліцэй — жыве!

Уладзімер Емяльянчык9.5.1955, в. Вялікія Лукі,Баранавіцкі раён —5.6.2003, Менск.Пахаваны на менскіхПятроўшчынскіх могілках

Адна зь яго кнігаў, прысьве-чаная Касьцюшку, называецца словамі нашага зна-камітага суайчыньніка: «Нарадзіўся я ліцьвінам». Усь-лед за правадыром паўстанцаў, тое самае мог сказацьпра сябе і Емяльянчык. І абліччам, і характарам ён быўпадобны да іх — тых, хто ў мінулыя стагодзьдзі браў урукі зброю, ня верачы ў перамогу, але ведаючы, штосвабода стане на некалькі крокаў бліжэйшая.

Уладзімер нарадзіўся побач з старажытным шасьці-сотгадовым мястэчкам Мыш пад Баранавічамі, тым са-мым, дзе прайшло маленства аднаго з найвыбітнейшых

эўрапейскіх палкаводцаўXVII стагодзьдзя гетманаЯна Караля Хадкевіча. Зда-ецца, якраз гэтая акаліч-насьць прадвызначыла тое,што Емяльянчык абраў сва-ёй музаю Кліё.

Ён стаў адным з аўтараў выдадзеных у першай пало-ве дзевяностых «Нарысаў гісторыі Беларусі», якія неўза-баве трапілі ў разрад «нацыяналістычных».

Студэнты БДУ і навучэнцы Беларускага гуманітар-нага ліцэю нават пасьля бяссонных начэй, прабаўленыху кампаніі сяброў ці каханых, не маглі задрамаць наягоных лекцыях, дзе заўсёды было месца і досьціпам, іпоказкам, і паэзіі, бо Ўладзімер пісаў вершы.

Мы зьбіраліся столькі гадоўу паход па каханьне вялікае...Давяралі пяшчотныя словынават чорным варонамна сьнезе...

Адзін зь ліцэйскіх кіраўнікоў Лявон Баршчэўскі згад-вае, якую непаўторную атмасфэру адзінства й ап-тымізму Емяльянчык мог усяго некалькімі словамі ства-рыць у настаўніцкай. Гэта было асабліва важна ў тойчас, калі існаваньне Ліцэю апынулася пад пагрозай.

УладзімерЕмяльянчык

515i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚514 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

Да 50-годзьдзя перамогінад нацысцкай Нямеччы-най яны рабілі плякат назамову ўраду Масквы. Мэррасейскае сталіцы Лужкоў,сказаўшы ветлівыя словыпра арыгінальнае выра-шэньне тэмы, працу забра-каваў. На плякаце вэтэрантрымаў у выцягнутай руцэфуражку, а ў ёй жабрацкайміласьцінай паблісквалі ба-явыя ўзнагароды.

Сяргей не любіў пінжа-коў і наагул гарнітураў якзьяву. Больш за іх ён не тры-ваў толькі гальштукі.

У труне Войчанка ляжаўу сваім улюбёным швэдры івыглядаў зусім не нябожчыкам — быццам прылёг ад-пачыць або вырашыў зладзіць экстравагантны пэрфор-манс.

Мастацтвазнаўца Пётра Васілеўскі адгукнуўся наСяргееў сыход грунтоўнымі артыкуламі пра вялікуюстрату нашага мастацтва. А пісьменьнік і мастак АдамГлобус напісаў верш:

Мы малявалі, балявалі,Пілі гарэлку, разважаліПра зоркі Чапліна з Шагалам.Гарэлкі ўсё было замала.Жыцьцё прайшло, і ты памёр.Цябе занесьлі на касьцёр,У родны менскі крэматорый.Такая простая гісторыяЗ Шагалам, Чапліным і зоркаміНад беларускімі пагоркамі...

Сяргей Войчанка5.11.1955, Марыюпаль,Украіна —9.12.2004, Менск.Пахаваны на менскіхУсходніх могілках

У свой час яго адлічвалі зьБеларускага тэатральна-мастацкага інстытуту, а потымаднаўлялі. Адлічвалі за тое, што пабіўся з сакратаромкамітэту камсамолу, калі той узяўся чытаць Сяргеюмараль. Аднаўлялі — за тое, што ён быў мастаком адБога.

Ён працаваў у жанры плякату, кніжнай графікі,жывапісу і за што б ні браўся, імкнуўся да ўзроўнюшэдэўру. Вельмі часта гэта атрымлівалася. Паглядзіцежывапісныя кампазыцыі «Чарапаха», «Чынгісхан», «На-сарог», што твораць свой, непадобны ні на чый іншы,

шматслоевы мэтафізычнысьвет.

Яшчэ з студэнцкіх гадоўу Сяргея склаўся творчытандэм з Уладзімерам Цэсь-лерам. Сёй-той нават лічыў,што Войчанка-Цэсьлер —

гэта адзін мастак з падвойным прозьвішчам. Усё леп-шае — і ў жывапісе, і ў плякаце — яны стварылі разам.У 2006-м на Міжнародны дзень музэяў чарга ахвотнікаўтрапіць у Нацыянальны мастацкі музэй на аднадзён-ную (дакладней, аднаночную) выставу іхніх плякатаў,многія зь якіх сталі ўжо клясыкай жанру, выцягнуласяледзь не да праспэкту Скарыны.

Іхняя майстэрня ў доме на рагу Ўльянаўскай і Чыр-вонаармейскай сталася менскай славутасьцю. Сяргея зУладзімерам называлі самымі пасьпяховымі дызайнэ-рамі постсавецкай прасторы. Чуткі пра іх нібыта фан-тастычныя ганарары кідалі зайздросьлівых калегаў уроспач. Тыя маглі б супакоіцца, даведаўшыся, што ад-нойчы за стварэньне дзьвюх паштовых марак Міністэр-ства сувязі заплаціла Войчанку й Цэсьлеру шаснаццацьтысяч беларускіх рублёў, або чатыры даляры на брата, утой самы час калі іх знаёмай беларускай мастачцы, штожыве ў Гішпаніі, за такую самую працу заплацілі тамтаксама шаснаццаць тысяч, але эўра.

СяргейВойчанка

517i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚516 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

Мурманску ў Кіеў, знайшліў эшалёне, расстралянагаразам зь некалькімі суслуж-боўцамі з аўтамата.

У такіх выпадках цяжкаказаць пра творчую спадчы-ну.

Калі-небудзь юначыявершы Грабава вырвуцца зспэцсховішчаў КГБ. Магчы-ма, сваякі пагодзяцца на-друкаваць лірыку з Андрэе-вага нататніка, цалкам пры-сьвечанага дзяўчыне Раісе— ягонаму адзінаму і не-падзеленаму каханьню.

«Ён быў прыкольны хлопец», — сказала ў дзень 50-годзьдзя ўлюбёнага брата сястра Наташа, якая дагэтульлічыць Андрэйку найраднейшым для яе чалавекам.

А я яшчэ раз згадаў ягоныя напісаныя на пачаткудалёкіх і зусім не аптымістычных 1970-х жыцьце-сьцьвярджальныя радкі:

Але хутка — ходзяць чуткі —Паўстане моладзі атрад!

Андрэй Грабаў5.11.1956, Чусавой,Пермская вобл., Расея —3.11.1981,чыгуначны перагонМурманск — Кіеў.Пахаваны ў Наваполацку

Хто ведае, можа, ён стаў быдругім Максімам Багдановічам?..

Народжаны на Ўрале хлопчык, аднаклясьнік маёйсястры, які ў пятнаццаць гадоў пісаў:

Рушу па Беларусі... У небе маланка палае.Пад прыгнётам усходнім стогне наша зямля.Песьні жальбы лунаюць ад краю да краю...

Андрэй Грабаў быў самым юным і, верагодна, самымталенавітым паэтам самвыдавецкага літаратурнага аль-манаху «Блакітны ліхтар», які ў 1973—1974 гадах вы-

пускаў у НаваполацкуВінцэсь Мудроў з тавары-шамі.

Усе пятнаццаць яго ну-мароў былі сканфіскаваныягэбістамі ды так і не вяр-нуліся з архіваў «канторы»

нават у першыя гады незалежнасьці.Адной канфіскацыяй, вядома, не абышлося. Былі й

гэтак званыя «прафіляктычныя гутаркі», пагрозы i за-палохваньні.

Жыцьцё аўтараў «Блакітнага ліхтара» склалася па-рознаму, а ў Андрэя — зусім рана завяршылася траге-дыяй.

Ён быў таленавітым у многім — у сяброўстве, у спор-це, дзе займаўся воднымі лыжамі, у любові да старэй-шай сястры Наташы, якой зь першай стыпэндыі на ўсегрошы купіў у падарунак яшчэ вельмі рэдкую ў той часрэч — фэн.

Ён ледзь пасьпеў скончыць Наваполацкі полі-тэхнічны інстытут, і адразу быў забраны на службу ўвойска.

Там Грабавым, як беларускім нацыяналістам, раз-по-раз цікавіліся «асабісты».

У лістападзе 1981-га, за два дні да дваццаціпяці-годзьдзя, Андрэя, што суправаджаў вайсковы груз з

АндрэйГрабаў

519i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚518 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

У апошнія гады жыцьцягалоўнай справаю Майсенібыў створаны ім Нацыя-нальны цэнтар стратэгічныхініцыятываў «Усход — За-хад», адна зь першых у кра-іне «фабрыкаў думкі».

Ён шмат езьдзіў па сьве-це, але пакідаць Беларусі незьбіраўся.

У 1996-м ён вяртаўся ўМенск з канфэрэнцыі ўРыме: ехаў па берасьцей-скай трасе і, магчыма, згад-ваў словы знакамiтага нарвэжца Фрыт’яфа Нансэна пратое, што вяртаньне — прыз любога падарожжа. Зусімнедалёка ад роднай Анатолевай вёскі ягоны джып урэ-заўся ў грузавік...

Яму было трыццаць сем, што зноў пацьвердзіла мэ-тафізычна-фатальны характар гэтага веку для творчыхасобаў.

Лепшыя зь ягоных публікацыяў, на жаль, дагэтульня страцілі свае актуальнасьці, гэтаксама як не заціхліспрэчкі вакол самога яго імя і Анатолевай гібелі. Сяст-ра Людміла і сёньня згадвае апошнюю размову з бра-там, калі той сказаў: «Хутка рэжым пойдзе ва-банк, і ўмяне ёсьць зьвесткі, што першым, каго яны зьнішчаць,буду я...»

Анатоль Майсеня4.1.1959, в. Вялікая Ліпа,Нясьвіскі раён —12.11.1996, шашаБерасьце — Масква.Пахаваны на менскіхПаўночных могілках

Часы пераменаў ствараюцьскладаныя жыцьцёвыя траекторыі.

Адны сучасьнікі — і кожны з нас згадае нямала пры-кладаў з найноўшай айчыннай гісторыі — з рознай хут-касьцю сасьлізгвалі ўніз, у беспрынцыповасьць і мараль-ную непераборлівасьць. Другія ж, наадварот, пакутліва,але няўхільна падымаліся: ад мітусьні ў асабістых праб-лемах да разуменьня асабістай адказнасьці за лёскраіны.

Анатоль неяк заявіўся ў мой выдавецкі кабінэт і,сказаўшы пару камплімэнтаў апошняй кніжцы, з кры-

ваватай усьмешкай прапа-наваў перакласьці на бела-рускую мову некалькі яго-ных тэкстаў. Я мусіў нага-даць візытанту, што ён на-радзіўся ў нясьвіскай вёс-цы...

Але Майсеня стаў тым, хто падымаўся: ад аўтара за-казных артыкулаў у «Советской Белоруссии» пасьлясамых першых, праведзеных каля помніка Янку Купа-лу ў Менску і ўжо прызабытых Дзядоў 1987-га, арганіза-тараў якіх ён спрабаваў выкрыць у няведаньні сэнсуслова «генацыд», да публіцыста й палітоляга, які кінуўадкрыты выклік рэжыму (і, дарэчы, пачаў пісаць па-беларуску).

Ён знайшоў у сабе мужнасьць публічна прызнацца,што зьвязваў з прыходам да ўлады Аляксандра Лука-шэнкі пэўныя надзеі. Але ён жа стаў аўтарам ідэі пра-вядзеньня Кангрэсу супраць дыктатуры ў абарону Кан-стытуцыі й напісаў бязьлітасны артыкул «Беларусь уімгле», дзе падвёў вынікі першых двух гадоў кіраваньняЛукашэнкі.

У 1996-м за гэтую публікацыю Беларуская асацыя-цыя журналістаў прысудзіла Анатолю прэмію ў наміна-цыі «найлепшы аналітычны матэрыял». Прысудзілапасьмяротна.

АнатольМайсеня

521i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚520 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

ванымі ў паразы, і паразамі, якія дзіўным чынам запаль-валі сьвятло ў канцы тунэлю...

Героямі Веранікі былі дэпутат Вярхоўнага Савету12-га скліканьня Сяргей Навумчык, вядомы ўва ўсімсьвеце беларускі мастак зь Беласточчыны Лёнік Тара-сэвіч, геніяльны майстар Сьцяпан Яфімчык, які ства-рыў адзіны на плянэце цалкам драўляны, прычым«жывы», а не дэкаратыўны гадзіньнік...

У адным з апошніх сваіх эсэ — «Чырвоным па бе-лым» — Вераніка пісала пра лёс нацыянальнага сьцяга.Пра паталягічную нянавісьць да яго з боку цяперашня-га рэжыму, найбольш красамоўна выяўленую ў па-водзінах колішняга прэзыдэнцкага дружбана ІванаЦіцянкова, які пасьля рэфэрэндуму 1995 году па-нэан-дэртальску рваў галоўны сымбаль дзяржавы на шматкі,пакідаючы на іх аўтографы. Але фінал эсэ ня дыхаў без-надзейнасьцю:

«Тое, што склалася цягам стагодзьдзяў, усё роўнабудзе прарастаць у народзе знутры. Змагацца за сва-боду і незалежнасьць ідуць пад сьцягам, за які паміраліпродкі, бо ён — як намоленая ікона...»

Менавіта гэты тэкст даў назву кнізе выбраныхпублікацыяў Веранікі, выдадзенай сябрамі пасьля яесьмерці.

«Справу Чаркасавай» не ўдалося раскрыць, і яна былапрыпыненая. Правёўшы ўласнае расьсьледаваньне, жур-наліст Сяргей Сацук прыйшоў да высновы, што на Ве-раніку была замова, і прафэсійны кілер інсцэнаваў бы-тавое забойства.

Нядаўна я сустрэў сьлед-чага, што так непахісна ве-рыў у «бытавуху». Як пра-фэсіянал, ён відавочна паз-наў мяне, а таму адвярнуўсяі адно паскорыў крок...

Вераніка Чаркасава12.1.1959, Менск —20.10.2004, Менск.Пахаваная на могілкаху пас. Калодзішчы,Менскі раён

Прафэсія журналіста —адна з самых небясьпечных у сьвеце. Незалежная ай-чынная журналістыка цягам апошніх гадоў нясе цяжкіястраты — Iгар Гермянчук, Зьміцер Завадзкі, ВасільГроднікаў, Вераніка Чаркасава...

Веранiку, супрацоўніцу незалежнай газэты «Салі-дарнасць», забілі ў яе кватэры. Злачынца зрабіў большза сорак удараў нажом.

Мы зь ёй не былі блізка знаёмыя, але за некалькі тыд-няў да зьверскага забойства Вераніка брала ў мянеінтэрвію пра беларуска-расейскія дачыненьні ў гіста-

рычнай рэтраспэктыве. (Да-гэтуль памятаю дакладныяй не заўсёды «камфортныя»пытаньні, скажам, пра няз-водную веру часткі нашыхпродкаў у добрага маскоў-скага цара.) Мой нумар тэ-лефону знайшлі ў яе ў на-татніку, і я апынуўся на до-пыце.

Сьледчы пацікавіўсямаёй вэрсіяй трагедыі.«Мяркую, што прычына —прафэсійная дзейнасьць»,— адказаў я. — «Напры-клад?» — «Напрыклад,публікацыі кшталту «КГБусё яшчэ сочыць за табой».Сьледчы забегаў па кабінэ-це, пераконваючы мяне,

што забойства — самая банальная «бытавуха», якую яныхутка раскрыюць.

Вярнуўшыся дадому, я зьняў з паліцы тэчку з публіка-цыямі Чаркасавай. Сабраныя разам, яны ператваралісяў своеасаблівы гіпэртэкст, дзе адлюстравалася ўся нашанайноўшая гісторыя — зь яе перамогамі, трансфарма-

ВеранікаЧаркасава

523i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚522 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

Ён быў непрадказальны італенавіты ўва ўсім. Міта-лягізаваў родную вёску Га-рошкаў. У 1990-м з крыкам«Акупанты, прэч!» спыніўразам зь сябрамі на сталіч-ным праспэкце калёну бро-нетэхнікі, што рыхтаваласяда кастрычніцкага параду.Анатоль падаваў усім мен-скім жабракам (а аднагопрывёў у кавярню Домулітаратара і нагадаваў, выда-ючы за свайго бацьку), па-куль сам вонкава не перат-варыўся амаль што ў аднаго зь іх.

Я папрасіў некалькіх знаёмых даць асобе Сыса ацэн-ку ў адным слове. Адказы можна вышыхтаваць так:Мужчына. Беларус. Паэт. Клясык. Геній. Яго пяро насам-рэч да апошніх дзён магло нараджаць вершы на мяжыгеніяльнасьці. Такія, як вось гэты, «Пчаліная матка»:

Начаваў я ў вульліПад крылом у пчалінае маткіПчолы казкі гуліТрутні ночКазыталі мнепяткі...

Ён паміраў пакутліва,адзін: ня мог, а мо і не ха-цеў нікога клікаць на дапа-могу. Але ён верыў, што за-станецца ў сваіх вершах, і непамыляўся. Гэта засьведчы-ла выдадзеная ў 2006-мАнатолева кніга «Лён». Ягопершая пасьмяротная кніга.

Анатоль Сыс26.10.1959, в. Гарошкаў,Рэчыцкі раён —пачатак траўня 2005,Менск.Пахаваны 10.5.2005 у в. Гарошкаў

Мы пазнаёміліся ў 1984-м уВінцука Вячоркі. Анатоль Сыс, цьвярозы, як сьлязінканемаўляці, усю ноч чытаў вершы — улюбёныя і ўлас-ныя. Ягоныя часта гучалі мацней: у іх, хоць яшчэ і незаўсёды дасканала схопленая словамі, пульсавала стыхіясапраўднай паэзіі. Усьцешаны гэтым адкрыцьцём, падраніцу я заснуў, але Толя далікатна пабудзіў мяне і пра-цягваў дэклямацыю.

Ён толькі што вярнуўся з вайсковай службы, якуюадбываў у Польшчы часоў «Салідарнасьці» і надзвычай-нага становішча, што, безумоўна, абвастрыла ў яго і гра-

мадзянскае, і нацыянальнаепачуцьцё.

Сыс увайшоў у нашуюпаэзію і наагул у беларускаежыцьцё ўпэўнена і харыз-матычна. Ён стаў адным зстваральнікаў Таварыства

маладых літаратараў «Тутэйшыя» і арганізатарам пер-шых Дзядоў у 1987-м. Ён зьбіраў на сваіх вечарынахпаўнюткія залі. Ягоныя кніжкі «Агмень» і «Пан Лес»імгненна разьляцеліся. Трэцяя — «Сыс» — выйшлатолькі ў 2002 годзе дзякуючы эмігрантцы ВалянцінеЯкімовіч.

Яго цытавалі студэнты і дактары навук:

...і сталі дружна, шчыра, шчыльна,як на касьбе ці на сяўбе,паэт сказаў: п’ем за Айчыну!І кожны выпіў: за сябе...

Сяброўства зь ім, бясспрэчна знакавай асобай тагочасу, шукалі ня толькі літаратары, але і міністры, дапрыкладу, першы міністар замежных справаў незалеж-нае Беларусі Пятро Краўчанка. А ягонаму маскоўскамукалегу Андрэю Козыраву Сыс аднойчы прачытаў вершпра «мядзьведзя расейскага», публічна нагадаўшы, штотут — Беларусь, якая ніколі ня будзе Расеяй.

АнатольСыс

525i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚524 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

кніжным фармаце, але для мяне найдаражэйшым за-стаецца тое першае, газэтнае выданьне, якое ў суботніхнумарах чыталі дзясяткі тысяч людзей.

За антыпрэзыдэнцкія публікацыі пракуратура чаты-ры разы заводзіла на Ігара крымінальныя справы. Не-вядомыя прыцэльна стралялі па вокнах ягонага дому.

Пры канцы 1997-га газэта «Свабода» была забаро-неная, але празь лічаныя месяцы Ігар здолеў адрадзіцьяе пад назовам «Навіны»...

Дактары сьцьвярджаюць, што ягонае сэрца спыніланевылечная хвароба. А мне здаецца, ён проста задых-нуўся ад вострага недахопу Свабоды.

У Беларускай Энцыкля-пэдыі месца для артыкулапра Ігара Герменчука незнайшлося. Але ў той Бела-русі, дзеля якой ён жыў,выйдуць іншыя энцыкляпэ-дыі.

Ігар Гермянчук1.1.1961, в. Стракавічы,Сьветлагорскі раён —29.4.2002, Менск.Пахаваны на менскіхУсходніх могілках

Думаючы пра Ігара Гермен-чука, я найперш згадваю ягоныя вочы — дапытліва-за-сяроджаныя, але разам з тым нязьменна ўсьмешлівыя ісагрэтыя іроніяй. Вочы ўнутрана свабоднага чалавека.

Упершыню я сустрэў яго, студэнта факультэту жур-налістыкі БДУ, на пачатку 1980-х у цяпер ужо леген-дарнай Беларускай сьпеўна-драматычнай майстроўні. Яяшчэ ня ведаў, што Ігар ня толькі бярэ ўдзел у фальк-лёрных сьвятах ды адказвае на экзамэнах па-беларуску.Працуючы на поліграфкамбінаце імя Якуба Коласа, ёнвыносіў адтуль наборныя літары для нелегальнай дру-

карні, якую марыў ства-рыць зь сябрамі.

Незалежная Беларусьсталася мэтаю і зьместамягонага жыцьця зь юначыхгадоў.

У 1990-м Гермянчук,якому ня споўнілася яшчэ й трыццаці, быў абраны ўВярхоўны Савет БССР 12-га скліканьня. Адзін з самыхмаладых дэпутатаў, ён з калегамі з фракцыі БНФ вяр-таў нашую краіну на палітычную мапу сьвету.

У красавіку 1995-га Ігар разам зь іншымі дэпутатаміад апазыцыі абвясьціў галадоўку пратэсту супрацьініцыяванага Лукашэнкам рэфэрэндуму пра дзяр-жаўную мову і сымболіку. Уначы ў залю ўварваліся га-лаварэзы ў чорных масках...

Трыццацігадовым Ігар узначаліў газэту «Свабода»,якая пры ім зрабілася найбуйнейшым і найпапулярней-шым незалежным выданьнем краіны.

Ён, магчыма, як ніхто іншы з рэдактараў, разумеўмагутную стваральную сілу нацыянальнай памяці. Да-ведаўшыся, што дзяржаўныя выдавецтвы адмовілісядрукаваць нашыя з Генадзем Сагановічам «Дзесяць вя-коў беларускай гісторыі», Гермянчук прапанаваў цал-кам апублікаваць кнігу на старонках «Свабоды».

Пазьней «Дзесяць вякоў...» чатыры разы выходзілі ў

ІгарГермянчук

527i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚526 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

мантыях. Потым дзень пры дні насіў у турму перадачы,сустракаў Ірыну як гераіню, перажываў, калі яе за бел-чырвона-белы значок амаль кожны дзень затрымлівалілюдзі ў форме і ў цывільным.

Неўзабаве Юр’я выклікаў на размову дырэктар доч-чынага каледжу Аляксандар Гайдукевіч. Высьветлілася,што Ірына — яшчэ ўчора выдатніца, здольная фотамас-тачка, удзельніца й пераможца выставаў і конкурсаў —«ужасно опозорила учебное заведение». Завадзкі ад-мовіўся «хорошо повлиять на правонарушительницу» ізаявіў, што ганарыцца дачкой.

Гэтым разам ягонае сэрца ня вытрымала.Юры ўжо не прышле адлічанай з каледжу дачцэ

SMS-ку, як рабіў гэта штодзень усе апошнія гады. Яныне паедуць разам на рыбалку. Але Ірына перакананая,што яна з сваімі малодшымбратам Жэнем і сястройМарынай, яшчэ школьніка-мі, будуць жыць у іншай Бе-ларусі. Той, якой не пасьпеўубачыць іхні бацька.

Юры Завадзкі9.11.1961, Маладэчна —17.4. 2006, Маладэчна

Менская вясна — 2006

Юры Завадзкі быў з тыхдзясяткаў, а мо й сотняў тысяч беларусаў, чыё жыцьцёзьмянілі падзеі сакавіка 2006 году. Праўда, жыць Юр’ю,што таксама адчуў сябе грамадзянінам будучай воль-нае краіны, заставалася лічаныя дні.

Маладэчанец Завадзкі займаўся бізнэсам у Расеі, ад-нак напярэдадні прэзыдэнцкіх выбараў адмыслова пры-ехаў на Радзіму. 19 сакавіка ён з старэйшай дачкой Іры-най ня змог дабрацца да Менску, бо ўсе электрычкі, які іншы транспарт, былі адмененыя.

Ірына, студэнтка аддзяленьня фатаграфіі Менскагатэхналягічнага каледжу, зья-вілася ў Менску назаўтра ізасталася ў намётавым мя-стэчку.

Два дні на гэтай тэрыто-рыі свабоды, якую яе аба-ронцы назвалі пляцам Ка-ліноўскага, быў і спадарЮры — падвозіў харчы іцёплыя рэчы, шчасьлівымівачыма глядзеў на дачку і яесяброў.

Пасьля ліквідацыі намё-тавага лягеру спэцназамІрына Завадзкая апынуласясярод сотняў арыштаваных.Так званае беларускае тэле-бачаньне перадало, што ўсіхжанчын вызвалілі. Гэта быўтой выпадак, калі людзі,

найперш блізкія схопленых, гатовыя былі паверыць на-ват БТ.

Але дачкі не было двое сутак, і Юры, які ніколі ненаракаў на здароўе, перажыў першы сардэчны прыступ.Ён знайшоў Ірыну, прарваўся на суд, дзе адкрыта ска-заў, што думае пра рэжым і яго абаронцаў у судзейскіх

ЮрыЗавадзкі

529i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚528 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

леміста, вытанчанага эстэта. Адна з нашых агульныхзнаёмых напісала ўва ўспамінах пра Аляксеева ўмень-не апранацца, як «лёнданскі дэндзі». Насамрэч гэтыдэндзі быў менскі — у белым гарнітуры і сьнежнайкашулі зь яркім чырвоным гальштукам.

Неяк у маёй зь ім спрэчцы Аляксей урэшце па-гадзіўся з думкаю, што маральнага прагрэсу не існуе. Я,памятаецца, казаў пра матрыцу гісторыі, якая ўдру-коўвае адны і тыя ж сытуацыі ў розныя эпохі, а чала-век, што апынаецца перад маральным выбарам, — тойсамы.

Ужо па сыходзе Аляксеяў іншасьвет я адшукаў у ад-ным зь ягоных тэкстаў афа-рыстычнае рэзюмэ да тойразмовы: «Сапраўды, гісто-рыя — гэта мы самі, тольківельмі даўно».

У Хрыстовым веку яго знайшлі забітым у сьценахуласнай кватэры.

Сьвятло таленту Аляксея працягвае ісьці да нас. Вы-давецтва «Чатыры чвэрці» выпусьціла важкі том «Зьнеапублікаванай спадчыны», куды, апрача манаграфій іартыкулаў, увайшлі ягоныя пранізьлівыя, напоўненыяпрадчуваньнем трагедыi вершы:

Госпад ішоў супакоеным горадам,сіняю замецьцю, шляхам нябачным:небам, азораным зорамі, зорамі;сьветам, асьвечаным плачамі, плачамі.

Позьні вандроўнік, вар’ят і паэта,гнаны ў бяссоньне натхнёнаю марай,убачыў, адзіны, пайшоў за ім сьледам,сьветла ўздыхнуўшы: «Нарэшце, Ўладару!»

Аляксей Мельнікаў9.11.1962, Гомель —13.8.1995, Менск.Пахаваны ў Гомелі

Ён быў з тых, пра каго ка-жуць: як ня з гэтага сьвету. Гаворачы зь ім у бібліятэцы,у маім рэдактарскім кабінэце або на кіназдымках, я няраз лавіў сябе на адчуваньні, што ён тут, побач са мной,і ў той самы момант недзе ў іншым вымярэньні.

Мы пазнаёміліся з Аляксеем падчас працы надфільмам «Эўфрасіньня Полацкая», які ў 1989-м павод-ле майго сцэнару здымала ў Полацку і Кіеве кінасту-дыя «Летапіс». Мельнікава, які толькі што пераехаў уМенск і стаў супрацоўнікам акадэмічнага Інстытуту лі-таратуры, запрасілі навуковым кансультантам. Лепшай

кандыдатуры нельга было іўявіць. Аляксей якраз пад-рыхтаваў да абароны дысэр-тацыю, прысьвечануюжыцьцяпісам беларускіхсьвятых. Дзякуючы ямуўпершыню загучалі па-бе-ларуску «Жыцьцяпісы»Эўфрасіньні Полацкай,Кірылы Тураўскага, Аўрамаі Мэркура Смаленскіх.

Аляксей быў глыбокімдасьледнікам і ня меншглыбокім хрысьціянінам.Нягледзячы на сваю навуко-васьць, яго рукапісы і кнігі,якіх Аляксей ужо не пась-пеў убачыць — «Найпадоб-нейшая Эўфрасіньня По-лацкая» і «Кірыл, япіскапТураўскі: жыцьцё, спадчы-на, сьветапогляд» — чыта-юцца лёгка й захапляльна.За імі паўстае высакародныі элегантны вобраз маладо-га вучонага, бліскучага па-

АляксейМельнікаў

531i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚530 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

лым ды вясёлым кансь-піратарам і містыфіката-рам. 14 ліпеня 1990 годусьвіслацкая раёнка «ЗаветыИльича» надрукавала яго-ную бяскрыўдную, на пер-шы погляд, рыфмаванку,што, як неўзабаве выявіла-ся, была шкодніцкім акра-вершам «КПСС — наш во-раг».

Асаблівую пікантнасьцьпублікацыі надавала тое,што верш зьявіўся ў тым са-мым нумары, дзе паведам-лялася пра ХХVІІІ зьездкампартыі.

Андрэю прапаноўваліаднавіцца ўва ўнівэрсытэце.Ён адказаў вершам:

Мая бочка — калгас,А я сам — Дыяген.Не вярнуся да вас,Не схілю я кален!

Дзень ягонага разьвітаньня з гэтым сьветам невы-падкова зусім побач з датай першага ініцыяванага рэ-жымам рэфэрэндуму. Андрэй зацята спрачаўся з адна-вяскоўцамі ды з бацькамі. Аднойчы сэрца канчатковастамілася. Усе ягоныя дзёньнікі й сшыткі зь вершамібацька спаліў...

А я, напэўна, застануся з птушкамі,Пакіну людзям непатрэбны тлум.Дзе ветрык раніцай туманы гушкае,Я адзіноту зноў сваю нясу...

Андрэй Пяткевіч13.6.1966, в. Уселюб,Наваградзкі раён —29.4.1995, в. Уселюб

Сябры казалі, што вялікае ймізэрнае, высокае й нізкае, прарочае й аблуднае спалу-чалася ў ім — паэту ад Бога — неверагодна арганічна. Ясустракаўся зь ім усяго тройчы, і першае ўражаньне —о, як шмат зацятасьці, вальналюбнасьці й бунтоўнасьціў гэтым, нечым падобным да дзядка-лесавічка ху-дзенькім юнаку з хворым сэрцам — з кожным разамрабілася ўсё мацнейшым.

Тыя навіны пра Андрэя, што я чуў ад агульных сяб-роў з Таварыства вольных літаратараў, стваралі жыць-цяпіс, падобны да легенды.

У 1989-м на вечарыне ўГарадзенскім унівэрсытэцестудэнт Пяткевіч, вядомыяк адзін з стваральнікаўсумнеўнай з гледзішча ўла-даў суполкі «Верш-гурт Ды-яген», прадэклямаваў свой

паэтычны твор «Над нашай краінаю свастыкай зорка...».Вынікам гэбісцкіх допытаў сталася публікацыя ў газэ-це «Пагоня» скандальнага Андрэевага артыкулу «Паэті камітэт».

Працягваць навучаньне пасьля тых падзеяў ён няздолеў і вярнуўся ў родную наваградзкую вёску, дзе жыўна інвалідную пэнсію й сродкі ад зьбіраньня зёлак. Увольны ад гэтага грамадзка-карыснага занятку час Анд-рэй пісаў.

Хто мяне чакае ўночы?Можа, д’ябал, мо Хрыстос?

Тыя гады былі для яго пэрыядам своеасаблівага Бо-гашукальніцтва. «Я хаця лічу сябе поствернікам, але«Бог» заўсёды пішу зь вялікай літары», — прызнаваўсяАндрэй.

Заўзята і вынаходліва змагаючыся з хлусьнёй у роз-ных яе іпастасях, Пяткевіч зарэкамэндаваў сябе ўме-

АндрэйПяткевіч

533i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚532 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

Я стары рагаты лось,Ты мяне прапыласось.

Мяркуючы з інтэрнэт-водгукаў, аматараў было ўсёж больш. У чаканьні іхніх лістоў Дзяніс у адным зь вер-шаў падаў свой адрас:

А каб лістом маім сагрэццаДля Вас мой адрас вось такі:Краіна Спаленага сэрца,Сяло Старыя мастакі.

Яму было толькі двац-цаць пяць...

Ён памёр у рэанімацый-ным аддзяленьні пасьляпадзеяў, пра якія сваякі да-гэтуль адмаўляюцца гава-рыць.

Літаратуразнаўца Акса-на Бязьлепкіна піша, штоХвастоўскі, «вершы якогаможна лічыць своеасаблі-вым сынтэзам фальклёрнайпаэтыкі з іранічным «пата-сам» сучаснасьці, пасеяў убеларускай літаратуры сваеўчэпістыя радкі».

У 2006-м у незалежнымвыдавецтве «Логвінаў» вый-шла Дзянісава кніга «Лугна-зад».

Дзяніс Хвастоўскі13.1.1976, Менск —25.7.2001, Менск.Пахаваны на менскіхЧыжоўскіх могілках

Калі ў менскім Доме літара-тара гучна адзначалася 10-годзьдзе творчага руху «Бум-Бам-Літ», вечарыну пачалі з ушанаваньня памяці бум-бамлітаўца Дзяніса Хвастоўскага.

Як ляціш — ня сьпі —Зорачку схапі...

— напісаў ён аднойчы. Гэтыя вясёлыя й, на першы по-гляд, легкадумныя словы можна лічыць жыцьцёвымcredo паэта.

У школе Дзяніс, выкліка-ючы энтузiязм зусім ня ўкожнага настаўніка , заця-та карыстаўся нерэфарма-ваным беларускiм права-пiсам.

Палітыкі, ня лезьце да Гісторыі.Бо вы Яе ня варты.Запхніце свае картысабе ў лябараторыі!

— заклікаў Хвастоўскі, калі вучыўся на гістарычнымфакультэце БДУ, дзе выдаваў рукапісную газэту «ПанПанк». Адначасова з удзелам у вечарынах і пэрформан-сах «Бум-Бам-Літу» ён уваходзіў тады ў моладзевую су-полку «Выбранецкія шыхты», якая прычынілася да па-чатку масавага цяпер у Беларусі рыцарскага руху.

Дзяніс быў чалавек разьняволены і надзвычайіранічны.

Ён захапляўся беларускім, кельцкім і проста дзіця-чым фальклёрам. Аднойчы ён прыдумаў сабе старадаўнiшатляндзкі радавод.

У яго былі свае прыхільнікі й зласьліўцы. Адзін запошніх напісаў у сеціве, што ён не аматар вершаўкшталту:

ДзянісХвастоўскі

535i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚534 i Ï fi Ì ˚ Ò ‚ ‡ · Ó ‰ ˚

карміцельку, але тая, усё ра-зумеючы, стаіла дыханьне іня выдала сябе.

Ад бабы Аўгіньні я атры-маў першую, яшчэ неўсьвя-домленую прышчэпку праў-ды і вальнадумства. Яна на-радзіла ў маёй душы здаро-вы скепсіс да таго, што адвідна да відна гучала тады зпрыбітага на слупе каля яехаты хрыпатага радыёрэ-прадуктара. «Дагонім, да-гонім... — казала бабуля, чу-ючы бясконцае зьвяганьнепра неабходнасьць дагнацьі перагнаць Амэрыку. — Бо-сым бегчы лягчэй».

Яна ўпершыню пазнаё-міла мяне, сямігадовага, зьсьмерцю. Калі бабуліна сэр-ца спынілася, я пабег наполе па цётак. «Бабушка заснула? Бабушка заснула?» —перапытвалі яны, а я скрозь сьлёзы, але цьвёрда сказаў:«Не заснула, а памерла».

Таемную бабуліну сілу я адчуваю і цяпер, амаль празпаўстагодзьдзя. У любы момант я магу лёгка выклікацьз памяці ня толькі яе твар, але і голас, хаду, адчуваньнеейнай сухой моцнай рукі, што выводзіла ўнука ў вялікі,дзівосны і страшны сьвет.

Безь яе не было б мяне — вандроўніка ў прасторы йчасе.

Безь яе не было б пісь-меньніка Ўладзімера Арло-ва. А значыць — і гэтае кнігі.

Аўгіньня Дзянісава1890 (?), в. Капысіца,цяпер Шклоўскі раён —1.6.1961, в. Капысіца

Яна была добрай вядзьмар-кай: вучыла мяне ня спаць, калі сядае сонца, і не любіццазь дзеўкамі ў жыце і ў красках, бо колькі каласоў зломіш— столькі людзей ад голаду сканае, а колькі красак зьвя-не — столькі дзетак на сьвет не народзіцца.

Яна таемна ахрысьціла нас зь сястрычкай Таняй, дзя-цей пракурора і настаўніцы, у Копыскай царкве (тойсамай, дзе чамусьці не пахрысьцілі малога Сашу Лука-шэнку) і купіла нам срэбныя крыжыкі, якія потымскрала, ад’яжджаючы па камсамольскай пуцёўцы нацаліну, нашая нянька.

Яна казала, што нямож-на хлусіць, бо пачуе сьвятыМікола з абразоў і будзешсікацца ўначы. А калі раён-ны начальнік, што аднойчыкватараваў у бабулінай хаце,загадаў зьняць «иконы», то

пачуў рашучы і з намёкам адказ: «Яны ў цябе есьці няпросяць».

Бабуля Аўгіньня была мамінай мамай і ўдавой дзедаМаксіма — «ворага народу», расстралянага за сталінскімчасам у магілеўскіх кар’ерах, хоць пра гэта я тады нічо-га ня ведаў. Яна, непісьменная, усё жыцьцё ставіла ўкалгасных ведамасьцях крыжыкі, але мне здаецца, штоя сустракаў на сваім шляху няшмат людзей, адукава-нейшых за яе.

Бабуля была маёй першай і найлепшаю настаўніцайбеларускай мовы.

І першай настаўніцай гісторыі.Яна расказвала пра добрага пана з суседняе вёскі, у

якога служыла ў маладосьці пакаёўкай і які меў вясё-лае ці то прозьвішча, ці то мянушку — Брынка. І прапершых старшыняў тамтэйшага калгасу, якіх «па-вулічнаму» называлі Раўло і, перапрашаю, Галасрака. Янаапавядала пра партызанаў, што прыходзілі забіраць сха-ваную ў сене бабуліну і маміну зь сястрычкамі кароўку-

АўгіньняДзянісава

537

Паказьнік асобаў

ААбрамчык Базыль, прадзед Міколы Абрамчыка 256Абрамчык Мікола, палітык, дзеяч даваеннай і паваеннай

эміграцыі ў Чэхаславаччыне і Францыі, у 1947—1970Прэзыдэнт Рады БНР 105, 256—257

Абрамчык Янка, удзельнік нацыянальна-вызвольнага паўстань-ня 1863—1864, дзед Міколы Абрамчыка 256

Абуховіч Альгерд, пісьменьнік і перакладчык, удзельнікнацыянальна-вызвольнага паўстаньня 1863—1864,палітвысланец 74—75

Абуховіч Міхал, дзяржаўны і вайсковы дзеяч Вялікага КнястваЛітоўскага, мэмуарыст 74

Абуховіч Піліп, дзяржаўны дзеяч Вялікага Княства Літоўскага,мэмуарыст 74

Абуховіч Тодар, дзяржаўны дзеяч Вялікага Княства Літоўскага,мэмуарыст 74

Абуховіч Юзаф, удзельнік вызвольнага паўстаньня 1794, дзедАльгерда Абуховіча 74

Абэцэдарскі Лаўрэнці, савецкі гісторык 114, 276, 280Авілаў, супрацоўнік савецкіх карных органаў 417Агінскі Міхал Клеафас, кампазытар, дыплямат, удзельнік

вызвольнага паўстаньня 1794 436Адамовіч Алесь, пісьменьнік і літаратуразнаўца, грамадзкі

дзеяч, удзельнік нацыянальна-дэмакратычнага рухукан. ХХ ст. 378—379, 510

Адамовіч Аляксандар, дзяржаўны дзеяч, адзін з кіраўнікоўпалітыкі беларусізацыі 1920-х у БССР, ахвяра сталінскіхрэпрэсіяў 232—233

Адамовіч Антон, гісторык, літаратуразнаўца і пісьменьнік,палітвысланец 1930-х, дзеяч паваеннай эміграцыі ўНямеччыне і ЗША, супрацоўнік Беларускай службыРадыё Свабода 284, 300—301

Адамовіч Язэп, дзяржаўны дзеяч, ахвяра перасьледу НКВД220—221

Адамчык Вячаслаў, пісьменьнік 394, 422—423Ажэшка Эліза, польская пісьменьніца, удзельніца нацыяналь-

на-вызвольнага паўстаньня 1863—1864 57Акудовіч Валянцін, філёзаф, літаратар, удзельнік нацыянальна-

дэмакратычнага руху 1980-х — пач. ХХІ ст. 466

Акіншэвіч Леў, гісторык, удзельнік нацыянальна-вызвольнагаруху пач. ХХ ст.; перасьледаваны ОГПУ; дзеяч паваеннайэміграцыі ў ЗША 226—227

Алеша Юры, расейскі пісьменьнік 422Аляксандар ІІ, расейскі імпэратар 84Аляксандар ІІІ, папа рымскі 74Аляхновіч Францішак, пісьменьнік і тэатральны дзеяч,

удзельнік нацыянальна-вызвольнага руху пач. ХХ ст., вязеньГУЛАГу, ахвяра нераскрытага забойства 128—129, 141,186, 209, 272, 328, 484

Андропаў Юры, старшыня КГБ, кіраўнік СССР 350Андрыёлі Міхал, мастак, удзельнік нацыянальна-вызвольнага

паўстаньня 1863—1864, палітэмігрант і палітвысланец 59,66—67

Андэрс Уладзіслаў, генэрал, камандзір Польскай арміі ў Другойусясьветнай вайне 153, 308, 320

Антонава-Мельяновіч Тацяна, журналістка, жонка ВасіляМельяновіча 429

Арбузаў Аляксей, расейскі драматург 443Арлова (Аксак) Валянціна, паэтка, журналістка, жонка

Ўладзімера Арлова 50Арлова Тацяна, сястра Ўладзімера Арлова 534Арлоў Аляксей, юрыст, бацька Ўладзімера Арлова 218Арлоў Арцём, дзед Уладзімера Арлова, ахвяра сталінскіх

рэпрэсіяў 160Арлоўскі Кірыла, супрацоўнік савецкіх карных органаў,

партызанскі камандзір 230Арсеньнева Натальля, паэтка і перакладчыца, палітычная

высланка 1940—1941, дзяячка паваеннай эміграцыі ўНямеччыне і ЗША, аўтарка вершу-гімну «Магутны Божа»144, 153, 188, 207, 258—259, 264, 280, 306, 311, 373

Асіненка Мікола, удзельнік паваеннага антысавецкага Су-праціву, вязень ГУЛАГу, муж Ніны Асіненкі 408, 409

Асіненка Ніна, удзельніца паваеннага антысавецкага Супраціву1940-х, вязень ГУЛАГу 408—409

Астапенка Зьмітрок, паэт, вязень ГУЛАГу 312—313Асташонак Алесь, пісьменьнік і перакладчык, удзельнік

нацыянальна-дэмакратычнага руху 1980—1990-х 510—511Астрамовіч Аляксандар (Андрэй Зязюля), сьвятар, паэт,

удзельнік нацыянальна-вызвольнага руху пач. ХХ ст. 87Астраўцоў Алесь, перакладчык 243Астроскі Канстанцін, палкаводзец, дзяржаўны дзеяч Вялікага

Княства Літоўскага 425Астроўскі Радаслаў, палітык, пэдагог, дзеяч нацыянальна-

вызвольнага руху пач. ХХ ст., удзельнік Слуцкага паўстаньня1920 і нацыянальна-вызвольнага руху 1920—1930-х

539538

у Заходняй Беларусі, дзеяч паваеннай эміграцыі ў Нямеч-чыне і ЗША 140

Аўрам Смаленскі, асьветнік, сьвяты 528Афанасі Філіповіч, пісьменьнік, рэлігійны дзеяч, сьвяты 420Аюнскі Платон, якуцкі пісьменьнік 469

ББабіч Якуб, віленскі бурмістар, фундатар Францішка Скарыны

358Бабкова Вольга, пісьменьніца, гісторык 471Багдановіч Максім, паэт, удзельнік нацыянальна-вызвольнага

руху пач. ХХ ст. 86, 119, 139, 160, 176—177, 188, 201, 211,306, 326, 357, 427, 465, 517

Багрым Паўлюк, паэт 45Багушэвіч С., дэпутат Сойму Рэчы Паспалітай, змагар супраць

захопу земляў Вялікага Княства Літоўскага Расеяй 15Багушэвіч Францішак, паэт, удзельнік нацыянальна-вызвольна-

га паўстаньня 1863—1864, пачынальнік нацыянальнагаАдраджэньня 59, 100, 118, 180, 253, 479, 497

Бадунова Палута, палітык, удзельніца нацыянальна-вызвольнагаі сацыялістычнага руху пач. ХХ ст., вязень польскіх баль-шавіцкіх турмаў, палітэмігрантка, ахвяра сталінскіхрэпрэсіяў 136—137

Байкоў Мікола, лінгвіст, літаратуразнаўца, палітвязень 223Бажко Алесь, правакатар 371Байран Джордж, ангельскі паэт 82, 238, 297Бакунін Міхаіл, расейскі рэвалюцыянэр 80Бaліцкі Антон, дзяржаўны дзеяч, адзін з ініцыятараў і

кіраўнікоў палітыкі беларусізацыі 1920-х у БССР, ахвярасталінскіх рэпрэсіяў 168—169

Бандынэлі Бача, італьянскі скульптар 74Банольдзі Ахіла, сьпявак і танцмайстар, удзельнік нацыяналь-

на-вызвольнага паўстаньня 1863—1864, палітэмігрант54—55, 66

Барадулін Рыгор, народны паэт Беларусі 106, 156, 430, 442Баразна Лявон, мастак, удзельнік нацыянальна-культурніцкага

руху 1960—1970-х, ахвяра таямнічага забойства 402—403,453

Бараноўскі Андрэй, удзельнік нацыянальна-вызвольнага рухупач. ХХ ст. 102

Баркоўскі Віталь, тэатральны рэжысэр 484Бароўка Ангеліна, удзельніца паваеннага антысавецкага

Супраціву 1940-х, вязень ГУЛАГу 416—417Бартосік Зьміцер, бард, літаратар, журналіст, удзельнік

нацыянальна-дэмакратычнага руху 1990-х — пач. ХХІ ст.,супрацоўнік Беларускай службы Радыё Свабода 487

Бартуль Вера, дзяячка паваеннай эміграцыі ў Вялікабрытаніі іЗША 412—413

Бартуль (Сокалава) Ганна, дачка Веры і Франціша Бартулёў413

Бартуль Франціш, дзеяч паваеннай эміграцыі ў Вялікабрытанііі ЗША 338—339, 413

Баршчэўскі Лявон, палітык, перакладчык, пэдагог, удзельнікнацыянальна-дэмакратычнага руху 1990-х — пач. ХХІ ст.512

Баршчэўскі Ян, пісьменьнік, адзін з пачынальнікаў новайбеларускай літаратуры 24—25, 32, 82, 156, 440, 461

Басё, японскі паэт 478Бачыла Алесь, паэт 323Беларуска Леся, паэтка, ахвяра сталінскіх рэпрэсіяў 344—345Берыя Лаўрэнці, кіраўнік савецкіх карных органаў 181Бітэль Ала, дачка Пятра Бітэля 325Бітэль Лія, дачка Пятра Бітэля 325Бітэль Ніна, жонка Пятра Бітэля 325Бітэль Пятро, паэт і перакладчык, вязень ГУЛАГу 324—325,

334Бобрык Янка, паэт, кінакрытык, муж Натальлі Вішнеўскай

285Борык Антон, удзельнік нацыянальна-вызвольнага руху

пач. ХХ ст. і Слуцкага паўстаньня 1920 185Боцеў Хрыста, баўгарскі рэвалюцыянэр, паэт 80Броўка Пятрусь, паэт 467Брыль Янка, народны пісьменьнік Беларусі 308, 309,

336—337, 436Брэдбэры Рэй, амэрыканскі пісьменьнік 151Брэжнеў Леанід, кіраўнік СССР 239, 376Бугаёў Дзьмітры, літаратуразнаўца 457Будны Сымон, асьветнік эпохі Рэфармацыі 334Буйла Канстанцыя, паэтка, удзельніца нацыянальна-вызвольна-

га руху пач. ХХ ст. 144, 192—193, 280, 334Буйніцкі Ігнат, тэатральны дзеяч, удзельнік нацыянальна-

вызвольнага руху пач. ХХ ст., стваральнік беларускагапрафэсійнага тэатру 88—89, 101

Булак-Балаховіч Станіслаў, вайсковы дзеяч і палітык, удзельнікзбройнага змаганьня з бальшавікамі ў 1918—1920, ахвяранацысцкай расправы 126—127

Буль П’ер, францускі пісьменьнік 510Бунін Іван, расейскі пісьменьнік 307, 478Бураўкін Генадзь, паэт, удзельнік нацыянальна-дэмакратычнага

руху 1990-х — пач. ХХІ ст. 414, 505Бутрамееў Уладзімер, пісьменьнік 273Буш Джордж (старэйшы), прэзыдэнт ЗША 429

541540

Быкаў Васіль, народны пісьменьнік Беларусі 106, 337, 350,351, 362—363, 387, 393, 407, 424, 425, 430, 442, 459, 499

Бэндэ Лукаш, савецкі літаратурны крытык, адзін з арганізата-раў рэпрэсіяў супраць нацыянальнай інтэлігенцыі238—239

Бэнкендорф Аляксандар, генэрал, шэф жандараў ІІІ аддзялень-ня 26

Бядуля Зьмітрок, пісьменьнік 300, 302Бязьлепкіна Аксана, літаратуразнаўца 533Бялевіч Леў, удзельнік паваеннага антысавецкага Супраціву,

вязень ГУЛАГу 395Бяляцкі Алесь, праваабаронца, літаратар 334

ВВайвадзіш Эдвард, пісьменьнік 198, 339Вайніловіч Алена, дачка Эдварда Вайніловіча 79Вайніловіч Сымон, сын Эдварда Вайніловіча 79Вайніловіч Эдвард, гаспадарчы дзеяч, палітык, мэцэнат,

прыхільнік нацыянальна-вызвольнага руху пач. ХХ ст.78—79

Вакулоўская Лідзія, пісьменьніца, перасьледаваная КГБ376—377

Валовіч Міхал, удзельнік вызвольнага паўстаньня 1831,камандзір партызанскага аддзелу ў 1833, ахвяра царскіхрэпрэсіяў 34—35

Вальфсон Сямён, навуковец, адзін з арганізатараў рэпрэсіяўсупраць нацыянальнай інтэлігенцыі 213

Ван Эльвін, галяндзкі вынаходнік 26Ваньковіч Валенці, мастак, прыхільнік вызвольнага руху 1820-х

32—33Варонка Язэп, журналіст, палітык, старшыня першага Ўраду

БНР, дзеяч даваеннай і паваеннай эміграцыі ў Літве і ЗША164—165

Васілеўскі Даніла, краязнаўца і пэдагог, вязень ГУЛАГу156—157

Васілеўскі Пётра, мастацтвазнаўца, журналіст 453, 515Васілёк Міхась, паэт, удзельнік нацыянальна-вызвольнага руху

1920—1930-х у Заходняй Беларусі 183Васьняцоў Апалінары, расейскі мастак 67Васьняцоў Віктар, расейскі мастак 67Васючэнка Пятро, пісьменьнік, літаратуразнаўца 156Ваўжэцкі Тамаш, палітык, адзін з кіраўнікоў вызвольнага

паўстаньня 1794 18—19, 126Вашынгтон Джордж, прэзыдэнт ЗША 43

Верас Зоська, пісьменьніца, грамадзка-культурніцкая дзяячка,удзельніца нацыянальна-вызвольнага руху пач. ХХ ст.,нацыянальна-вызвольнага руху 1920—1930-х у ЗаходняйБеларусі і нацыянальна-культурніцкага руху 1960—1980-х148, 188—189, 280, 327, 358, 359

Верашчагін Васіль, расейскі мастак 97Вецер Элеанора, гісторык 381Вітан-Дубейкаўская Юліяна, пісьменьніца, удзельніца нацыя-

нальна-вызвольнага руху пач. ХХ ст. 95, 142—143Вітан-Дубейкаўскі Лявон, архітэктар, паэт, удзельнік нацыя-

нальна-вызвольнага руху пач. ХХ ст. і нацыянальна-вызвольнага руху 1920—1930-х у Заходняй Беларусі94—95, 143, 185

Вітаўт, вялікі князь Вялікага Княства Літоўскага 490Вітушка Міхал, вайсковы дзеяч, палітык, кіраўнік паваеннага

збройнага антысавецкага Супраціву 1944—1950-х288—289

Віцьбіч Юрка, пісьменьнік і гісторык, дзеяч паваеннайэміграцыі ў Нямеччыне і ЗША 140, 229, 274—275

Вішнеўская Натальля, паэтка; перасьледаваная НКВД 284—285Войкаў Пётар, расейскі рэвалюцыянэр 286Войцік Галіна, грамадзка-культурніцкая дзяячка, дачка Зоські

Верас, жонка Лявона Луцкевіча 358Войчанка Сяргей, мастак 514—515Вольскі Артур, пісьменьнік і перакладчык, удзельнік нацыяналь-

на-дэмакратычнага руху 1980-х — пач. ХХI ст. 364—365Вольскі Віталь, пісьменьнік 365Вольскі Лявон, рок-музыка, літаратар, удзельнік нацыянальна-

дэмакратычнага руху 1980-х — пач. ХХІ ст., сын АртураВольскага 365

Воранава Антаніна, заслужаны будаўнік Беларусі 497Высоцкі Ўладзімер, расейскі сьпявак, актор, літаратар 441Вэрдзі Джузэпэ, італьянскі кампазытар 308Вярба Вера, паэтка 342Вярбіцкі Аўген, біяхімік, эмігрант 410Вярцінскі Анатоль, паэт, удзельнік нацыянальна-дэмакратыч-

нага руху 1980-х — пач. ХХІ ст. 296Вярыга-Дарэўская Габрыеля, дачка Арцёма Вярыгі-Дарэўскага

49Вярыга-Дарэўскі Арцём, пісьменьнік, удзельнік нацыянальна-

вызвольнага паўстаньня 1863—1864, палітвысланец48—49

Вячорка Вінцук, палітык, мовазнаўца, удзельнік нацыянальна-дэмакратычнага руху 1980-х — пач. ХХІ ст. 522

543542

ГГавэл Вацлаў, палітык-дысыдэнт, пісьменьнік, прэзыдэнт Чэхіі

363Гадлеўскі Вінцэнт, сьвятар, палітык, перакладчык, удзельнік

нацыянальна-вызвольнага руху пач. ХХ ст. і нацыянальна-вызвольнага руху 1920—1930-х у Заходняй Беларусі, дзеячнацыянальнага руху 1-й пал. 1940-х, ахвяра нацысцкайрасправы 123, 152—153

Гайдукевіч Аляксандар, дырэктар каледжу, дзе вучылася ІрынаЗавадзкая 527

Гайнэ Гэнрых, нямецкі паэт 82, 312Галубовіч Леанід, пісьменьнік 447Галубок Уладзіслаў, тэатральны дзеяч, пісьменьнік, мастак,

удзельнік нацыянальна-вызвольнага руху пач. ХХ ст., першынародны артыст Беларусі, ахвяра сталінскіх рэпрэсіяў120—121, 188, 267

Гандзі Махандас, індыйскі палітык 488Ганчар Віктар, палітык, бясьсьледна зьнік у 1999 247, 495Гарбачоў Міхаіл, палітык, прэзыдэнт СССР 449, 450Гарошка Леў, рэлігійны і грамадзкі дзеяч, гісторык; перасьледа-

ваны польскімі ўладамі ў 1930-х; дзеяч паваеннай эміграцыіў Нямеччыне, Францыі, Італіі й Вялікабрытаніі 318—319,332

Гарсія Лёрка Фэдэрыка, гішпанскі паэт 430Гарсія Маркес Габрыель, калюмбійскі пісьменьнік 430Гарун Алесь, паэт, удзельнік нацыянальна-вызвольнага руху

пач. ХХ ст., палітвысланец 132, 206Гарыбальдзі Джузэпэ, нацыянальны герой Італіі 43Гарэцкая Галіна, дачка Максіма Гарэцкага 203Гарэцкая Эўфрасіньня, маці Максіма і Гаўрыла Гарэцкіх 195Гарэцкі Гаўрыла, геоляг, географ, грамадзкі дзеяч, вязень

ГУЛАГу 327Гарэцкі Іван, бацька Максіма і Гаўрылы Гарэцкіх 195Гарэцкі Леанід, сын Максіма Гарэцкага 203Гарэцкі Максім, пісьменьнік і літаратуразнаўца, удзельнік

нацыянальна-вызвольнага руху пач. ХХ ст., ахвяра сталінскіхрэпрэсіяў 126, 166, 174, 190, 194—195, 202, 203, 214,232, 265, 300, 302, 358

Гарэцкі Радзім, геоляг, грамадзкі дзеяч, удзельнік нацыянальна-дэмакратычнага руху 1980-х — пач. ХХІ ст. 195, 327

Геніюш Ларыса, паэтка, дзяячка даваеннай эміграцыі ўЧэхаславаччыне, вязень сталінскіх лягераў, маральны лідэрнезалежнага беларускага грамадзтва 1960—1980-х 105,130, 136, 248, 249, 259, 310—311, 314, 380, 381, 382, 412,420, 434, 435, 508

Геніюш Міхась, сын Юркі Геніюша 435

Геніюш Юрка, пісьменьнік, аб’ект увагі польскіх і савецкіхспэцслужбаў 434—435

Геніюш Янка, мэдык, вязень ГУЛАГу 248—249, 310, 412, 434Герасіменка Вольга, сястра Генадзя Кулажанкі 501Германовіч Язэп (Вінцук Адважны), сьвятар, пісьменьнік,

вязень ГУЛАГу, дзеяч паваеннай эміграцыі ў Вялікабрытаніі332

Гермянчук Ігар, журналіст, палітык, удзельнік нацыянальна-культурніцкага руху 1980-х і нацыянальна-дэмакратычнагаруху 1980-х — пач. ХХІ ст.; у 2-й пал. 1990-х перасьледава-ны ўладамі 520, 524—525

Герцэн Аляксандар, расейскі рэвалюцыянэр, пісьменьнік,філёзаф 51, 70, 90

Гілевіч Ніл, народны паэт Беларусі 494Гільен Нікаляс, кубінскі паэт 430Гінзбург Яўгенія, расейская пісьменьніца 344Глебаў Яўген, кампазытар, народны артыст Беларусі 406—407Глебка Пятро, пісьменьнік 284Глобус Адам, пісьменьнік, мастак, выдавец, удзельнік нацыя-

нальна-вызвольнага руху 1980-х — пач. ХХІ ст. 423, 515Гогаль Мікалай, расейскі пісьменьнік 423, 484, 504Горкі Максім, расейскі пісьменьнік 297Горын Павал, савецкі гісторык, ахвяра сталінскіх рэпрэсіяў

115Горын Рыгор, расейскі пісьменьнік 273Грабава Натальля, сястра Андрэя Грабава 516, 517Грабаў Андрэй, паэт, аўтар непадцэнзурных тэкстаў, удзельнік

нацыянальна-культурніцкага руху 1970-х; перасьледаваныКГБ; загадкава загінуў 516—517

Грабоўскі Стафан, вайсковы дзеяч, адзін з кіраўнікоў вызволь-нага паўстаньня 1794 22—23

Грахоўскі Сяргей, пісьменьнік, вязень ГУЛАГу 285, 298, 327Гроднеў Мікола, пісьменьнік, брат Васіля Гроднікава 457Гроднікаў Васіль, журналіст, ахвяра нераскрытага забойства

456—457, 520Грубэр Габрыель, вучоны-энцыкляпэдыст ХVІІІ — пач. ХІХ ст.

32Грыб Тамаш, палітык, публіцыст, удзельнік нацыянальна-

вызвольнага і сацыялістычнага руху пач. ХХ ст., дзеячдаваеннай эміграцыі ў Літве і Чэхаславаччыне 201,208—209, 213

Грын Аляксандар, расейскі пісьменьнік 156Грынеўскі Стафан, удзельнік нацыянальна-вызвольнага

паўстаньня 1863—1864, палітвысланец, бацька АляксандраГрына 156

Грынявіцкі Ігнат, беларускі рэвалюцыянэр-народаволец 84—85

545544

Грышкевіч Францішак, культурніцкі дзеяч, ахвяра сталінскіхрэпрэсіяў 213

Гуно Шарль, францускі кампазытар 308Гурко (Шаблюк) Тацяна, эмігрантка, сястра Валер’я Шаблюка

509Гусоўскі Мікола, паэт-гуманіст 453Гэмінгўэй Эрнэст, амэрыканскі пісьменьнік 194

ДДакальская Галіна, мастачка-эмігрантка 418Дамейка Ігнат, геоляг, мінэроляг, удзельнік вызвольнага руху

1820-х і нацыянальна-вызвольнага паўстаньня 1831,палітэмігрант, нацыянальны герой Чылі 30

Даніэль Юлі, расейскі пісьменьнік-дысыдэнт, палітвязень 378Даноўскі Флярыян, удзельнік вызвольнага руху 1840-х і

нацыянальна-вызвольнага паўстаньня 1863—1864,паліткатаржанін і палітвысланец 60—61

Данчык (Багдан Андрусішын), сьпявак, журналіст, супрацоўнікБеларускай службы Радыё Свабода 188, 278, 306, 307, 412

Даргамыскі Аляксандар, расейскі кампазытар 140Даўжэнка Аляксандар, савецкі кінарэжысэр і драматург 441Джэфэрсан Томас, прэзыдэнт ЗША 16, 42Дземідовіч Надзея, вязень ГУЛАГу 392, 393Дзюба Іван, украінскі літаратуразнаўца, дысыдэнт, палітвязень

420Дзюрэнмат Фрыдрых, швайцарскі пісьменьнік 504Дзягілева Галіна, акторка, рэжысэрка 143Дзянісаў Тамаш, дзядзька Ўладзімера Арлова 209Дзям’янка Антоні, рэлігійны дзеяч, біскуп 251Дзянікін Антон, расейскі генэрал, адзін з кіраўнікоў белагвар-

дзейскага руху 184Дзянісава Аўгіньня, сялянка, удава расстралянага ў 1930-х

«ворага народу», бабуля аўтара кнігі 534—535Дзянісава Марыя, пэдагог, маці Ўладзімера Арлова 196Дзянісаў Максім, дзед Уладзімера Арлова, ахвяра сталінскіх

рэпрэсіяў 147, 160, 534Дзяргач (Вячка Адамовіч), удзельнік нацыянальна-вызвольнага

руху пач. ХХ ст., літаратар 242Дмахоўскі Генрык, скульптар, палітэмігрант, удзельнік

вызвольных паўстаньняў 1831 і 1863—1864 42—43Доўнар-Запольскі Мітрафан, гісторык, адзін з заснавальнікаў

беларускай нацыянальнай гістарыяграфіі, удзельнікнацыянальна-вызвольнага руху пач. ХХ ст.; перасьледаваныОГПУ 90—91, 280

Драздовіч Язэп, мастак, этнограф і археоляг, удзельнікнацыянальна-вызвольнага руху пач. ХХ ст. і нацыянальна-вызвольнага руху 1920—1930-х у Заходняй Беларусі150—151, 192

Драчоў Пятро, мастак, удзельнік нацыянальна-дэмакратычнагаруху 1980-х — пач. ХХІ ст. 448—449

Дубавец Сяргей, літаратар, журналіст, выдавец, удзельнікнацыянальна-культурніцкага руху 1980-х і нацыянальна-дэмакратычнага руху 1980-х — пач. ХХІ ст. 343, 439

Дубоўка Ўладзімер, паэт і перакладчык, вязень ГУЛАГу 144,232, 233, 238—239, 266, 300, 302, 436

Дубянецкі Міхал, кнігавыдавец і перакладчык, грамадзкі дзеяч,удзельнік нацыянальна-дэмакратычнага руху 1980—1990-х386—387

Дудар Алесь, паэт, ахвяра сталінскіх рэпрэсіяў 232, 266—267,284

Дудзіцкі Ўладзімер, пісьменьнік, вязень ГУЛАГу, дзеячпаваеннай эміграцыі ў Нямеччыне, Вэнэсуэле і ЗША,супрацоўнік Беларускай службы Радыё Свабода; бясьсьлед-на зьнік у 1970-я 316—317, 321

Дуж-Душэўскі Клаўдзі, палітык, дзеяч нацыянальна-вызвольна-га руху пач. ХХ ст., стваральнік эскізу нацыянальнага сьцягу,дзеяч даваеннай эміграцыі, вязень польскіх, нацысцкіх ісавецкіх турмаў і канцлягераў 162—163

Думбадзэ Надар, грузінскі пісьменьнік 443Дунін-Марцінкевіч Вінцэнт, пісьменьнік, адзін з пачынальнікаў

новай беларускай літаратуры, удзельнік нацыянальна-вызвольнага паўстаньня 1863—1864 49, 68, 82, 118, 141,146

Дыкінсан Эмілі, амэрыканская паэтка 297Дыла Язэп, грамадзкі дзеяч, пісьменьнік, палітвысланец 75,

149Дэ Кастэр Шарль, бэльгійскі пісьменьнік 203Дэмух Мікола, удзельнік паваеннага збройнага антысавецкага

Супраціву 1940-х 346—347Дэнікен Эрых, нямецкі рэжысэр 340

ЕЕзавітаў Кастусь, палітык, вайсковы і грамадзкі дзеяч, удзельнік

нацыянальна-вызвольнага руху пач. ХХ ст., дзеяч даваеннайэміграцыі ў Латвіі, ахвяра сталінскіх рэпрэсіяў 191,198—199, 311

Емяльянава Міхаліна, дачка Алеся Емяльянава 499Емяльянаў Алесь, паэт, удзельнік нацыянальна-дэмакратычнага

руху 1980—1990-х 498—499

547546

Емяльянчык Павал, сын Уладзімера Емяльянчыка 513Емяльянчык Уладзімер, гісторык, удзельнік нацыянальна-

дэмакратычнага руху 1980-х — пач. ХХІ ст. 512—513Ермаловіч Мікола, гісторык, аўтар і выдавец непадцэнзурных

тэкстаў, удзельнік нацыянальна-культурніцкага руху1960—1980-х і нацыянальна-дэмакратычнага руху1980—1990-х 327, 354—355

ЁЁрш Сяргей, гісторык, удзельнік нацыянальна-дэмакратычнага

руху 1990-х — пач. ХХІ ст. 289

ЖЖанна д’Арк, народная гераіня Францыі 36Жараў С., музычны дзеяч, расейскі эмігрант 308Жарнасек Ірына, пісьменьніца, удзельніца нацыянальна-

дэмакратычнага руху 1980-х — пач. ХХІ ст. 159Жаромскі Стэфан, польскі пісьменьнік 477Ждановіч Валерыя, дачка Валянціна Ждановіча 454Ждановіч Валянцін, журналіст і фотамастак, удзельнік

нацыянальна-дэмакратычнага руху 1980—1990-х454—455

Жмачынскі Ян, удзельнік нацыянальна-вызвольнага паўстаньня1863—1864, ахвяра царскіх рэпрэсіяў 69

Жук Павал, вязень ГУЛАГу, удзельнік нацыянальна-дэмакра-тычнага руху 1980-х — пач. ХХІ ст. 398—399

Жук-Грышкевіч Вінцэнт, палітык, дзеяч паваеннай эміграцыі ўВялікабрытаніі й Канадзе, у 1970—1982 Старшыня РадыБНР 321

Жук-Грышкевіч Раіса, дзяячка паваеннай эміграцыі ў Канадзе314, 315

Журба Янка, паэт, удзельнік нацыянальна-вызвольнага рухупач. ХХ ст. 116—117

Жыгулін Анатоль, расейскі пісьменьнік 327Жылка Ўладзімер, паэт, ахвяра сталінскіх рэпрэсіяў 228Жэрар П’ер, францускі мастак 38

ЗЗабэйда-Суміцкі Міхал, сьпявак, аб’ект увагі савецкіх спэц-

службаў 105, 108, 234—235, 265Завадзкая Ірына, удзельніца «Менскай вясны — 2006», дачка

Юр’я Завадзкага 526, 527Завадзкі Зьміцер, журналіст, ахвяра нераскрытага забойства

247, 520

Завадзкі Юры, прадпрымальнік, удзельнік «Менскайвясны — 2006» 526—527

Завальнюк Уладзіслаў, сьвятар, грамадзка-культурніцкі дзеяч79

Завіша Артур, удзельнік нацыянальна-вызвольнага паўстаньня1831 35

Завіша Ян, археоляг 86Зайцаў Вячаслаў, літаратуразнаўца, касмоляг, удзельнік

інтэлектуальнай апазыцыі 1960-х — пач. 1990-х; перасьле-даваны КГБ; прымусова зьмяшчаўся ў псыхіятрычнышпіталь 340—341

Законьнікаў Сяргей, паэт, грамадзкі дзеяч, удзельнік нацыя-нальна-дэмакратычнага руху 1980-х — пач. ХХІ ст. 304,305, 387

Заліўскі Юзаф, удзельнік нацыянальна-вызвольнага паўстаньня1831, палітвязень 42

Зан Тамаш, паэт, вучоны, удзельнік вызвольнага руху 1820-х30—31

Запруднік Янка, гісторык і літаратар, дзеяч паваеннайэміграцыі 360

Зарэцкі Міхась, пісьменьнік, ахвяра сталінскіх рэпрэсіяў246—247, 269

Захаранка Юры, генэрал міліцыі, удзельнік нацыянальна-дэмакратычнага руху 2-й пал. 1990-х, бясьсьледна зьнік у1999 247, 495

Захарка Васіль, палітык, удзельнік нацыяльнальна-вызвольнагаруху пач. ХХ ст., дзеяч даваеннай эміграцыі ў Чэхаславаччы-не, у 1928—1943 Старшыня Рады БНР 104—105, 108,235, 256, 257, 311

Звонак Алесь, паэт, вязень ГУЛАГу 285Золак Янка, паэт-эмігрант 330Зьвяждоўскі Людвік, адзін з кіраўнікоў нацыянальна-вызволь-

нага паўстаньня 1863—1864 54

ІІваноўскі Вацлаў, палітык, дзеяч нацыянальна-вызвольнага руху

пач. ХХ ст. і нацыянальнага руху 1-й пал. 1940-х; ахвяранераскрытага забойства 112—113, 223

Іваноў Сяргей, камандзір савецкіх партызанаў 270Іваноўскі Станіслаў, брат Вацлава Іваноўскага 112Іваноўскі Тадэвуш, брат Вацлава Іваноўскага 112Іваноўскі Юры, брат Вацлава Іваноўскага 112Ігельстром Канстанцін, удзельнік вызвольнага руху 1820-х,

паліткатаржанін 29Ігнатоўскі Валянцін, сын Усевалада Ігнатоўскага, ахвяра

сталінскіх рэпрэсіяў 115

549548

Ігнатоўскі Ўсевалад, гісторык, палітык і грамадзкі дзеяч,удзельнік нацыянальна-вызвольнага руху пач. ХХ ст., адзін зініцыятараў і кіраўнікоў палітыкі беларусізацыі 1920-х уБССР, першы прэзыдэнт Беларускай Акадэміі навук, ахвяраперасьледу ОГПУ 106, 114—115, 133, 140, 256, 257, 280

Ігнатоўскі Юры, сын Усевалада Ігнатоўскага, ахвяра сталінскіхрэпрэсіяў 115

Ізмайловіч Аляксандра, рэвалюцыянэрка, паліткатаржанка,ахвяра сталінскіх рэпрэсіяў 110, 111

Ільніцкі Мікалай, гісторык, культурніцкі дзеяч1990-х — пач. ХХІ ст. 486—487

Ільяшэвіч Хведар, паэт, гісторык, дзеяч паваеннай эміграцыі ўНямеччыне 321

Іпатава Вольга, пісьменьніца, грамадзкая дзяячка, удзельніцанацыянальна-дэмакратычнага руху 1980-х — пач. ХХІ ст.492

ККавалёў Сяргей, гісторык, пэдагог, удзельнік нацыянальна-

дэмакратычнага руху 1980-х — пач. ХХІ ст. 506—507Кавыль Міхась, пісьменьнік, вязень ГУЛАГу, дзеяч паваеннай

эміграцыі ў Нямеччыне і ЗША 300Кавэрда Барыс, удзельнік нацыянальна-вызвольнага руху

1920-х у Заходняй Беларусі; палітэмігрант 286—287Кавэрда Ганна, маці Барыса Кавэрды 286Кавэрда Сапрон, бацька Барыса Кавэрды 287Каганец Карусь, пісьменьнік, удзельнік нацыянальна-вызволь-

нага руху пач. ХХ ст., палітвязень 89Казак Ігар, сын Рыгора Крушыны 291Казак Мікола, брат Рыгора Крушыны 290Казулін Аляксандар, палітык, палітвязень 463Калесьнік Уладзімер, літаратуразнаўца 336Каліноўскі Кастусь, кіраўнік нацыянальна-вызвольнага

паўстаньня 1863—1864, нацыянальны герой Беларусі 41,54, 56, 57, 58, 62, 64, 66, 71, 72—73, 86, 168, 180, 236, 281,358, 363, 375

Калубовіч Аўген, гісторык і літаратуразнаўца, палітык, вязеньГУЛАГу, дзеяч паваеннай эміграцыі ў Нямеччыне і ЗША281, 322—323

Калышка Баляслаў, удзельнік нацыянальна-вызвольнагапаўстаньня 1863—1864, ахвяра царскіх рэпрэсіяў 70—71

Калюга Лукаш, пісьменьнік, ахвяра сталінскіх рэпрэсіяў302—303

Камю Альбэр, францускі пісьменьнік 362, 477

Канапацкая Зарына, гісторык, дачка Ібрагіма Канапацкага 491Канапацкі Гасан, удзельнік нацыянальна-вызвольнага руху

1920—1930-х у Заходняй Беларусі 491Канапацкі Ібрагім, гісторык, грамадзкі дзеяч, удзельнік

нацыянальна-дэмакратычнага руху 1980-х — пач. ХХІ ст.,адраджальнік нацыянальна-культурнага жыцьця беларускіхтатараў 490—491

Канапелька Анатоль, паэт і перакладчык, пэдагог, удзельнікнацыянальна-дэмакратычнага руху 1980-х — пач. ХХІ ст.460—461

Канарскі Сымон, дзеяч вызвольнага руху 1830-х, адзін зкіраўнікоў паўстаньня 1831, ахвяра царскіх рэпрэсіяў40—41, 46

Канаш Мікола, вязень ГУЛАГу, удзельнік нацыянальна-дэмакратычнага руху 1980-х — пач. ХХІ ст. 382—383

Канаш Соф’я, вязень ГУЛАГу, жонка Міколы Канаша 383Канчэўскі Ігнат, філёзаф, удзельнік нацыянальна-вызвольнага

руху пач. ХХ ст. 214—215Каралёў Алесь, інжынэр, удзельнік нацыянальна-дэмакратыч-

нага руху 1980-х — пач. ХХІ ст. 462—463Карась Леанід, журналіст, супрацоўнік Беларускай службы

Радыё Свабода, ахвяра нераскрытага забойства 321,360—361

Караткевіч Уладзімер, пісьменьнік 150, 334, 336, 340, 378,414—415, 420, 421, 430, 448, 454, 455, 464, 476, 478, 484,500

Каратынскі Вінцэсь, пісьменьнік 48Карачун Юры, мастак і мастацтвазнаўца, удзельнік нацыяналь-

на-дэмакратычнага руху 1980—1990-х 418—419Кар’ер Жан-Клёд, францускі пісьменьнік 273Карловіч Ян, лінгвіст, фальклярыст 54Кармілкін Уладзімер, журналіст, фатограф, удзельнік нацыя-

нальна-дэмакратычнага руху 1980-х — пач. ХХІ ст.424—425

Кармілкіна Міліта, дачка Ўладзімера Кармілкіна 425Карпенка Генадзь, дзяржаўны дзеяч, вучоны, удзельнік

нацыянальна-дэмакратычнага руху 1990-х; загадкава памёр494—495

Карповіч Пятро, удзельнік рэвалюцыйнага руху пач. ХХ ст. 75Карпюк Аляксей, пісьменьнік і грамадзкі дзеяч; перасьледава-

ны КГБ 350—351Касьцюшка Тадэвуш, кіраўнік вызвольнага паўстаньня 1794,

нацыянальны герой Беларусі, Польшчы і ЗША 16—17, 19,20, 21, 23, 37, 39, 40, 42, 74, 126, 353, 489, 512

Каханоўская Яніна, дзяячка паваеннай эміграцыі ў ЗША 188,259, 306—307

551550

Каханоўскі Генадзь, гісторык, удзельнік нацыянальна-куль-турніцкага руху 1960—1970-х і нацыянальна-дэмакратыч-нага руху 1980—1990-х; перасьледаваны КГБ 277,436—437

Кацярына ІІ, расейская імпэратрыца 19Кашыра Юры, сьвятар, ахвяра нацысцкай расправы 158, 159,

294Кебіч Вячаслаў, дзяржаўны дзеяч 511Кіпель Алеся, дзяячка беларускай дыяспары ў ЗША, дачка

Зоры і Вітаўта Кіпеляў 388Кіпель Вітаўт, бібліёграф, гісторык, дзеяч паваеннай беларускай

эміграцыі ў Нямеччыне, Бэльгіі й ЗША, муж Зоры Кіпель145, 229, 245, 262, 263, 388, 389

Кіпель Зора, літаратуразнаўца, перакладчыца, грамадзка-культурніцкая дзяячка паваеннай эміграцыі ў Нямеччыне,Бэльгіі й ЗША 224, 245, 263, 388—389

Кіпель Марыя, пэдагог, дзяячка паваеннай эміграцыі ўНямеччыне і ЗША 262—263

Кіпель Юрка, сын Зоры і Вітаўта Кіпеляў 388Кіпель Яўхім, навуковец, палітык, вязень ГУЛАГу, дзеяч

паваеннай эміграцыі ў Нямеччыне і ЗША 228—229, 262,263

Кіплінг Рэд’ярд, ангельскі пісьменьнік 203Кіркор Адам, гісторык, выдавец, грамадзкі дзеяч 48, 437Кірыла Тураўскі, асьветнік, сьвяты 528Кісынджэр Гэнры, амэрыканскі палітык 378Клімаў Іван, партыйны і савецкі работнік 135Клімовіч, супрацоўнік КГБ 350Клімовіч Адольф, грамадзка-культурніцкі дзеяч, удзельнік

нацыянальна-вызвольнага руху ў Заходняй Беларусі1920—1930-х, вязень ГУЛАГу 213

Клімовіч Рыгор, вязень ГУЛАГу, кіраўнік Нарыльскагапаўстаньня палітзьняволеных 1953, удзельнік нацыянальна-дэмакратычнага руху 1980—1990-х 366—367

Клішэвіч Уладзімер, паэт, палітвысланец і палітэмігрант 330Кляшторная Мая, грамадзкая дзяячка, удзельніца нацыяналь-

на-дэмакратычнага руху 1980-х — пач. ХХІ ст., дачка ТодараКляшторнага 254, 255

Кляшторны Тодар, паэт, ахвяра сталінскіх рэпрэсіяў 254—255Кожыч Міхась, удзельнік паваеннага антысавецкага Супраціву,

вязень ГУЛАГу 371Козыраў Андрэй, расейскі міністар замежных справаў 522Колас Якуб, народны паэт Беларусі, ідэоляг нацыянальна-

вызвольнага руху пач. ХХ ст. 82, 124—125, 132, 150, 182,222, 232, 252, 284, 316

Конан Уладзімер, філёзаф, літаратуразнаўца 82, 214

Конюх Пятро, сьпявак, дзеяч паваеннай эміграцыі ў ЗША іКанадзе 308—309

Корсак Самуэль, дэпутат Сойму Рэчы Паспалітай, змагарсупраць захопу земляў Вялікага Княства Літоўскага Расеяй15

Коўтун Валянціна, паэтка 345Крапіўніцкі Марка, украінскі драматург і тэатральны дзеяч 89Красінскі Людвік, польскі арыстакрат 86Красоўскі Анатоль, бізнэсовец, бясьсьледна зьнік у 1999 247Краўцоў Макар, пісьменьнік і перакладчык, удзельнік нацыя-

нальна-вызвольнага руху пач. ХХ ст. і нацыянальна-вызвольнага руху 1920—1930-х у Заходняй Беларусі, аўтарвершу-гімну «Мы выйдзем шчыльнымі радамі», ахвярасталінскіх рэпрэсіяў 166—167

Краўчанка Пятро, палітык 522Крачэўскі Пётра, палітык, пісьменьнік і гісторык, удзельнік

нацыянальна-вызвольнага руху пач. ХХ ст., дзеяч даваеннайэміграцыі ў Літве і Чэхаславаччыне, у 1919—1928 старшы-ня Рады БНР 105, 108—109, 146, 235, 256

Круцько Мікалай, выкладчык навуковага камунізму 500Крушына Рыгор, пісьменьнік і журналіст, дзеяч паваеннай

эміграцыі ў Нямеччыне і ЗША, супрацоўнік Беларускайслужбы Радыё Свабода 270, 290—291

Кузьміч Мікола, мастак-ювэлір 462Кузьняцова Галіна, расейская пісьменьніца 307Кулажанка Генадзь, аўтар і выдавец непадцэнзурных тэкстаў,

удзельнік нацыянальна-культурніцкага руху 1970-х500—501

Кулажанка Лідзія, гісторык, жонка Генадзя Кулажанкі 501Кулажанка Ўладзімер, сын Генадзя Кулажанкі 501Кулажанка Ўладзімер Андрэевіч, эканаміст, бацька Генадзя

Кулажанкі 501Кулік Яўген, мастак, удзельнік нацыянальна-культурніцкага

руху 1960—1980-х і нацыянальна-дэмакратычнага руху1980-х — пач. ХХІ ст. 237, 354, 452—453, 462, 477

Куляшоў Аркадзь, народны паэт Беларусі 296, 313Купава Мікола, мастак, удзельнік нацыянальна-дэмакратычна-

га руху 1980-х — пач. ХХІ ст. 237, 462Купала Янка, народны паэт Беларусі, ідэоляг нацыянальна-

вызвольнага руху пач. ХХ ст., ахвяра нераскрытага забойства82, 98, 122—123, 124, 128, 150, 161, 192, 200, 201, 227,232, 248, 282, 298, 304, 316, 358, 372, 388, 430, 439, 453,464, 476, 484

Купрэеў Мікола, пісьменьнік 446—447Курлоў Пётар, менскі губэрнатар 110

553552

Кучар Айзік, савецкі літаратурны крытык, адзін з арганізата-раў рэпрэсіяў супраць нацыянальнай інтэлігенцыі 259

Кушаль Уладзімер, эмігрант, сын Натальлі Арсеньневай 258Кушаль Францішак, вайсковы дзеяч, удзельнік нацыянальна-

вызвольнага руху пач. ХХ ст., дзеяч паваеннай эміграцыі ўНямеччыне і ЗША 206—207, 258, 338

Кюхельбэкер Вільгельм, расейскі рэвалюцыянэр-дзекабрыст29

ЛЛабанок Алесь, актор, удзельнік нацыянальна-культурніцкага

руху 1960—1980-х і нацыянальна-дэмакратычнага руху1980-х — пач. ХХІ ст. 453, 476—477

Лавіцкі Мікола, удзельнік нацыянальна-дэмакратычнага руху1980-х — пач. ХХІ ст. 459

Ламан Пятро, актор, паэт 476Лапіцкая Лёля (Алена), эмігрантка, дачка Мікалая Лапіцкага

293Лапіцкі Жорж, эмігрант, сын Мікалая Лапіцкага 293Лапіцкі Мікалай, сьвятар, гісторык, прыхільнік аўтакефаліі

Беларускай праваслаўнай царквы; перасьледаваныпольскімі ўладамі ў 1930-х; дзеяч паваеннай эміграцыі ўНямеччыне і ЗША 292—293

Лапіцкі Расьціслаў, удзельнік паваеннага антысавецкагаСупраціву 1940-х, ахвяра сталінскіх рэпрэсіяў 400—401

Ласкоў Іван, пісьменьнік і перакладчык, навуковец, ахвярапалітычнага перасьледу пач. 1990-х 468—469

Ластоўскі Вацлаў, палітык, пісьменьнік, культурніцкі дзеяч,адзін з ідэолягаў беларускага нацыянальна-вызвольнагаруху пач. ХХ ст., дзеяч даваеннай эміграцыі ў Літве, ахвярасталінскіх рэпрэсіяў 130—131, 150, 163, 174, 227, 459

Латышонак Алег, гісторык 119Лаўроў Пётар, расейскі рэвалюцыянэр 80Лаўскі Вячаслаў, удзельнік нацыянальна-вызвольнага руху

1920—1930-х у Заходняй Беларусі, ахвяра сталінскіхрэпрэсіяў 213

Лебяда Тодар, пісьменьнік, вязень ГУЛАГу 328—329Ленін Уладзімер, расейскі рэвалюцыянэр, стваральнік

савецкай дзяржавы, арганізатар камуністычнага тэрору57, 322, 426

Леўчык Гальляш, пісьменьнік, удзельнік нацыянальна-вызвольнага руху пач. ХХ ст. 188

Лёсік Алеся, дачка Язэпа Лёсіка 211Лёсік Люцыя, дачка Язэпа Лёсіка 211Лёсік Юры, сын Язэпа Лёсіка 211

Лёсік Язэп, палітык, мовазнаўца, пісьменьнік і пэдагог,удзельнік нацыянальна-вызвольнага і сацыялістычнага рухупач. ХХ ст., вязень царскіх турмаў і палітвысланец, адзін зініцыятараў абвяшчэньня БНР, у 1918—1919 СтаршыняРады БНР, дзеяч палітыкі беларусізацыі 1920-х у БССР,ахвяра сталінскіх рэпрэсіяў 132—133, 211, 223, 262

Ліст Фэрэнц, вугорскі кампазытар 68Лістапад Юрка, пэдагог, палітык, удзельнік Слуцкага

паўстаньня 1920 і антыбальшавіцкага Супраціву 1920-х,ахвяра сталінскіх рэпрэсіяў 125, 222—223, 270, 271, 290

Ліцьвінава Людміла, грамадзкая актывістка 113Лічко Міхась, удзельнік паваеннага антысавецкага руху

1940-х, ахвяра сталінскіх рэпрэсіяў 392—393Логвін Аляксей, удзельнік паваеннага антысавецкага Су-

праціву 1940-х, вязень ГУЛАГу 426—427Логвіна Марыя, жонка Аляксея Логвіна 427Лондан Джэк, амэрыканскі пісьменьнік 297Лугін Яўген, палітык, удзельнік нацыянальна-дэмакратычнага

руху 1980—1990-х 432—433Лужанін Максім, пісьменьнік, палітвысланец 284, 296, 297Лужкоў Юры, расейскі палітык 515Лукашук Аляксандар, журналіст, пісьменьнік, удзельнік

нацыянальна-дэмакратычнага руху 1980—1990-х,дырэктар Беларускай службы Радыё Свабода 375

Лукашэнка Аляксандар, прэзыдэнт Беларусі 258, 407, 421,439, 451, 495, 496, 518, 524, 534

Лунін Міхаіл, расейскі рэвалюцыянэр-дзекабрыст 51Луцкевіч Антон, палітык і культурніцкі дзеяч, адзін з ідэолягаў

беларускага нацыянальна-вызвольнага і сацыялістычнагаруху пач. ХХ ст., ініцыятар абвяшчэньня незалежнасьціБНР, ахвяра сталінскіх рэпрэсіяў 112, 118, 119, 134—135,150, 167, 174, 177, 206, 306, 358

Луцкевіч Іван, палітык і культурніцкі дзеяч, адзін з ідэолягаўбеларускага нацыянальна-вызвольнага руху пач. ХХ ст.,удзельнік абвяшчэньня незалежнасьці БНР 95, 118—119,134, 142, 143, 150, 174, 177, 306

Луцкевіч Лявон, грамадзка-культурніцкі дзеяч, вязеньсталінскіх лягераў, удзельнік нацыянальна-культурніцкагаруху 1960—1980-х і нацыянальна-дэмакратычнага руху1980—1990-х 143, 327, 358—359, 412

Луцкевіч Юрка, удзельнік нацыянальнага руху 1-й пал. 1940-х,вязень ГУЛАГу, брат Лявона Луцкевіча 358, 412

Луцэвіч Бянігна, маці Янкі Купалы 123Луцэвіч Уладзіслава, культурніцкая дзяячка, жонка Янкі

Купалы 388Лучына Янка, паэт 82—83

555554

Лынькоў Міхась, народны пiсьменьнік Беларусі 117Лявіцкая Ванда, пісьменьніца, удзельніца нацыянальна-

вызвольнага руху пач. ХХ ст.; у 1930-х выехала да мужа-палітвысланца 133, 210—211

Лялевель Яўхім, гісторык, палітык, удзельнік вызвольнага руху1820-х і нацыянальна-вызвольнага паўстаньня 1831 40

Ляпеха Міхал, рабочы, удзельнік нацыянальна-культурніцкагаруху 1960—1980-х 252—253

Лярошфуко Франсуа дэ, францускі пісьменьнік 376Ляўданскі Аляксандар, археоляг, гісторык, ахвяра сталінскіх

рэпрэсіяў 196—197Ляшчэвіч Антоні, сьвятар, пакутнік за веру, ахвяра нацысцкай

расправы 158—159, 294Ляшчэвіч Караліна, маці Антонія Ляшчэвіча 158Ляшчэвіч Ян, бацька Антонія Ляшчэвіча 158

ММазураў Кірыла, савецкі партыйны і дзяржаўны дзеяч 125Майсеня Анатоль, журналіст, палітоляг, удзельнік нацыяналь-

на-дэмакратычнага руху 1990-х 518—519Майсеня Людміла, навуковец, дзяячка нацыянальна-дэмакра-

тычнага руху кан. 1980-х — пач. ХХІ ст., сястра АнатоляМайсені 519

Макаёнак Андрэй, народны пісьменьнік Беларусі 484Малагуша Васіль, украінскі паэт, вязень ГУЛАГу 345Мальдзіс Адам, літаратуразнаўца, пісьменьнік, удзельнік

нацыянальна-дэмакратычнага руху 1980-х — пач. ХХІ ст.44, 45, 65, 327, 340, 420

Мамонька Язэп, палітык, удзельнік нацыянальна-вызвольнагаруху пач. ХХ ст., дзеяч даваеннай эміграцыі ў Літве іЧэхаславаччыне, ахвяра сталінскіх рэпрэсіяў 137,154—155

Манюшка Станіслаў, кампазытар 38, 54, 68Маракоў Валеры, паэт, ахвяра сталінскіх рэпрэсіяў 298—299Маракоў Дзьмітры, бацька Валер’я Маракова, вязень ГУЛАГу

299Маракоў Леанід Дзьмітрыевіч, брат Валер’я Маракова 299Маракоў Леанід Уладзімеравіч, пісьменьнік, гісторык 246,

299, 303Маракоў Уладзімер, брат Валер’я Маракова, вязень ГУЛАГу

299Марачкін Аляксей, мастак, грамадзкі дзеяч, удзельнік нацыя-

нальна-культурніцкага руху 1970—1980-х і нацыянальна-дэмакратычнага руху 1980-х — пач. ХХІ ст. 136, 151, 237,453, 462

Маркавец Віктар, мастак, удзельнік нацыянальна-дэмакратыч-нага руху 1980-х — пач. ХХІ ст. 237

Марцінкевіч Каміла, піяністка, сьпявачка і кампазытарка,удзельніца нацыянальна-вызвольнага руху 1860-х 68—69

Масьлюк Валеры, тэатральны рэжысэр, паэт, удзельнікнацыянальна-дэмакратычнага руху 1980-х — пач. ХХІ ст.504—505

Матукоўскі Мікалай, пісьменьнік і журналіст 273Матулевіч Юры, рэлігійны дзеяч 178Маці Тэрэза, рэлігійная дзяячка 295Мацкевіч Юзаф, польскі пісьменьнік 243Мацьвееў Ігар, незаконна асуджаны 489Мацюкевіч Марыя, пэдагог, удзельніца нацыянальна-дэмакра-

тычнага руху 1980—1990-х 331, 492—493Машара Міхась, пісьменьнік, удзельнік нацыянальна-вызволь-

нага руху 1920—1930-х у Заходняй Беларусі, палітвязень188, 259

Машэраў Пётар, кіраўнік савецкай Беларусі 78, 377Мельнікаў Аляксей, літаратуразнаўца, гісторык 528—529Мельяновіч Васіль, дзеяч паваеннай эміграцыі 42, 428—429Мікалай І, расейскі імпэратар 26, 29, 58Мікалай ІІ, расейскі імпэратар 286Мілаш Чэслаў, польскі пісьменьнік 362Мілінкевіч Аляксандар, палітык, удзельнік нацыянальна-

дэмакратычнага руху 1980-х — пач. ХХІ ст. 481Мірон, легендарны ўдзельнік нацыянальна-дэмакратычнага

руху 1980-х — пач. ХХІ ст. 489Містраль Габрыеля, чылійская паэтка 430Міхасевіч Генадзь, крымінальны злачынца 496Міцкевіч Адам, паэт, удзельнік вызвольнага руху 1820-х,

палітвысланец і палітэмігрант 24, 30, 31, 32, 33, 37, 38, 39,40, 49, 67, 312, 325

Міцкевіч Міхал, бацька Якуба Коласа 124Міцкевіч Юзік (Ёсіф), брат Якуба Коласа 252Міцютэ Она, літоўская пісьменьніца, жонка Янкі Шутовіча

265Мудроў Вінцэсь, пісьменьнік, удзельнік нацыянальна-куль-

турніцкага руху 1970—1980-х і нацыянальна-дэмакратыч-нага руху 1980-х — пач. ХХІ ст., супрацоўнік Беларускайслужбы Радыё Свабода 156, 176, 177, 382, 434, 478, 516

Мулявін Уладзімер, кампазытар, народны артыст Беларусі464—465

Мураўёў Мікіта, расейскі рэвалюцыянэр-дзекабрыст 433Мураўёў Міхаіл, расейскі генэрал-губэрнатар, 1863—1864 52,

64, 77, 394Мусарскі Мадэст, расейскі кампазытар 308

557556

Мысьлівец Галіна, жонка Кастуся Мысьліўца 480Мысьлівец Кастусь, удзельнік нацыянальна-дэмакратычнага

руху 1980-х — пач. ХХІ ст. 480—481Мысьлівец Кірыл, сын Кастуся Мысьліўца 480Мэльхісэдэк, рэлігійны дзеяч, мітрапаліт Менскі і Беларускі,

прыхільнік аўтакефаліі Беларускай праваслаўнай царквы;перасьледаваны ОГПУ; загадкава памёр 103, 106—107

Мэркур Смаленскі, легендарны ваяр, сьвяты 528Мядзелец Васіль, удзельнік паваеннага антысавецкага Су-

праціву 1940-х, вязень ГУЛАГу, удзельнік нацыянальна-дэмакратычнага руху 1980-х — пач. ХХІ ст. 394—395, 397

Мядзёлка Паўліна, культурніцкая дзяячка, удзельніца нацыя-нальна-вызвольнага руху пач. ХХ ст., палітвысланка200—201

Мятла Ігнат, брат Пятра Мятлы 396Мятла Пётар, дзеяч нацыянальна-вызвольнага руху 1920—

1930-х у Заходняй Беларусі, палітзьняволены, ахвярасталінскіх рэпрэсіяў 224, 396

Мятліцкі Мікола, літаратар 387Мяцельскі Нічыпар, пэдагог, удзельнік антыбальшавіцкага руху

1920-х, вязень сталінскіх турмаў; ахвяра савецкіх партыза-наў 270—271

ННабокаў Уладзімер, расейскі пісьменьнік 108Навумовіч Міхась, мастак, дзеяч паваеннай эміграцыі ў

Францыі 374Навумчык Іван, удзельнік Слуцкага паўстаньня 1920,

палітэмігрант 140Навумчык Сяргей, палітык, журналіст, удзельнік нацыянальна-

дэмакратычнага руху 1980-х — пач. ХХІ ст., палітэмігрант,супрацоўнік Беларускай службы Радыё Свабода 521

Надсан Аляксандар, сьвятар, гісторык, дзеяч паваеннайэміграцыі ў Вялікабрытаніі 333

Назімаў Уладзімер, расейскі генэрал-губэрнатар 58Нансэн Фрыт’яф, нарвэскі вучоны, падарожнік 519Напалеон Банапарт, палкаводзец, францускі імпэратар 28, 33,

38Нарбут Амэлія, жонка Людвіка Нарбута 58Нарбут Людвік, удзельнік вызвольнага руху 1840-х, адзін з

кіраўнікоў нацыянальна-вызвольнага паўстаньня 1863—1864 58—59, 66, 67

Нарбут Тэадор, гісторык 58Насэр Гамаль Абдэль, прэзыдэнт Эгіпту 350

Незабытоўскі Аляксандар, пісьменьнік, філёзаф і гісторык,удзельнік вызвольнага руху 1840-х, ахвяра царскіх рэ-прэсіяў 50—51

Нілін Павал, расейскі пісьменьнік 440Новік-Пяюн Сяргей, пісьменьнік, удзельнік нацыянальна-

вызвольнага руху 1920—1930-х у Заходняй Беларусі,вязень польскіх, нацысцкіх і савецкіх турмаў і канцляге-раў 278—279

Нораў Дзьмітры, менскі паліцмайстар 110Нямчын Васіль, астроляг 486Няхай Рыгор, паэт 323

ООрда Напалеон, мастак, піяніст і кампазытар, удзельнік

вызвольнага руху 1820-х і вызвольнага паўстаньня 183138—39, 150

Орса Аляксандар, пэдагог, удзельнік нацыянальна-вызвольнагаруху 1920—1930-х у Заходняй Беларусі; перасьледаваныпольскімі ўладамі; дзеяч паваеннай эміграцыі ў Нямеччынеі ЗША 216—217

Орса Натальля, пэдагог, жонка Аляксандра Орсы 216Орса-Рамана Ала, навуковец, дзяячка паваеннай эміграцыі ў

ЗША, дачка Аляксандра Орсы 217

ППавал VІ, папа рымскі 334, 335Пазьняк Зянон, палітык, мастацтвазнаўца, археоляг, фотамас-

так, літаратар, адзін зь лідэраў інтэлектуальнай антыка-муністычнай апазыцыі ў 1960—1980-х і нацыянальна-дэмакратычнага руху 1980—1990-х, палітэмігрант, дзеячэміграцыі ў Польшчы і ЗША 18, 334, 351, 402, 421, 453, 488

Пазьняк Янка, палітык, культурніцкі дзеяч, удзельнік нацыя-нальна-вызвольнага руху пач. ХХ ст., адзін зь лідэраўнацыянальна-вызвольнага руху 1920—1930-х у ЗаходняйБеларусі, ахвяра сталінскіх рэпрэсіяў 167, 358

Палуян Сяргей, пісьменьнік, удзельнік нацыянальна-вызволь-нага руху пач. ХХ ст. 160—161

Пальчэўскі Алесь, пісьменьнік, вязень ГУЛАГу 260, 261Панамарэнка Панцеляймон, кіраўнік савецкай Беларусі 182,

270Панчанка Пімен, народны паэт Беларусі 323Парфіяновіч Вітаўт, удзельнік нацыянальна-вызвольнага

паўстаньня 1863—1864; здраднік, які выдаў КастусяКаліноўскага 72

Пасіёра Сьцяпан, завадатар Віцебскага паўстаньня 1623 476

559558

Паскевіч Іван, расейскі военачальнік 50Пашкевіч Алесь, пісьменьнік і літаратуразнаўца, удзельнік

нацыянальна-дэмакратычнага руху 1990-х — пач. ХХІ ст.239

Пашкевіч Іван, палітык, намесьнік кіраўніка адміністрацыіпрэзыдэнта Беларусі 407

Пашкевіч Мікола, мастак-эмігрант 418Пётар І, расейскі імпэратар 14Пікарда Гай дэ, ангельска-францускі вучоны-беларусіст 44, 45Пілсудзкі Юзаф, палітык, военачальнік, кіраўнік Польскай

дзяржавы 40, 106, 127Пільштынова Саламея, авантурніца ХVIII ст., мэмуарыстка

200, 201Пінігін Мікола, тэатральны рэжысэр 504Пічэта Ўладзімер, гісторык, палітвысланец 280Плешчанка Ўладзімер, інжынэр, удзельнік нацыянальна-

дэмакратычнага руху 1980-х — пач. ХХІ ст. 488—489Плыткевіч Сяргей, фотамастак, выдавец 487Плятэр Эмілія, фальклярыстка і паэтка, удзельніца вызвольнага

паўстаньня 1831 36—37Пракаповіч Любоў, сястра Алеся Каралёва 463Пракулевіч Уладзімер, палітык, адзін з кіраўнікоў Слуцкага

паўстаньня 1920, палітэмігрант, ахвяра сталінскіх рэпрэсіяў146—147

Пратасеня Іван, мастак 359Прашковіч Мікола, літаратуразнаўца, удзельнік нацыянальна-

культурніцкага руху 1960—1970-х 420—421Процька Тацяна, гісторык, праваабаронца 107Прусьліна Хася, пэдагог, удзельніца антынацысцкага падпольля

ў менскім гета 240—241Прушынскі Антон, удзельнік нацыянальна-вызвольнага руху

1860-х 68Прышчэпаў Зьміцер, дзяржаўны дзеяч, ахвяра сталінскіх

рэпрэсіяў 218—219Пташнікаў Іван, пісьменьнік 442Пташук Міхаіл, кінарэжысэр, народны артыст Беларусі 441Пуліхаў Іван, сацыяліст-рэвалюцыянэр пач. ХХ ст.; ахвяра

царскіх рэпрэсіяў 110—111Пуслоўская Эвеліна, маці Адама Пуслоўскага 77Пуслоўскі Адам, удзельнік нацыянальна-вызвольнага паўстань-

ня 1863—1864 76—77Пфляўмбаўм Яўгенія, паэтка і перакладчыца; у 1930-х выехала

да мужа-палітвысланца 296—297Пэрон Хуан, прэзыдэнт Аргентыны 431Пянткоўскі Вацлаў, сьвятар, стваральнік падпольнай духоўнай

сэмінарыі, палітвязень 1950-х 250—251

Пясецкі Сяргей, авантурнік, пісьменьнік, удзельнік антына-цысцкага Супраціву 242—243

Пяткевіч Андрэй, паэт, удзельнік нацыянальна-дэмакратычнагаруху 1980—1990-х; перасьледаваны КГБ 530—531

Пяткун Апалёнія, манашка, змагарка за веру ў 1940—1980-х;перасьледаваная МГБ і КГБ 179, 294—295

Пятрэнка Мікалай, кампазытар і пэдагог, удзельнік нацыя-нальна-дэмакратычнага руху 1980—1990-х 342—343

РРавенскі Антон, брат Міколы Равенскага 144Равенскі Мікола, кампазытар, дзеяч паваеннай эміграцыі ў

Нямеччыне і Бэльгіі, аўтар музыкі гімну «Магутны Божа»144—145, 225

Рагвалод, полацкі князь 452Рагнеда Рагвалодаўна, полацкая князёўна 100, 258, 331Рагойша Вячаслаў, літаратуразнаўца 242Рагуля Барыс, вайсковы дзеяч, мэдык, дзеяч паваеннай

эміграцыі ў Нямеччыне, Бэльгіі й Канадзе 348—349, 373Радзівіл Магдалена, мэцэнатка, дзяячка нацыянальна-вызволь-

нага руху пач. ХХ ст. 86—87, 201Радзівіл Мікалай, арыстакрат 86Разанаў Алесь, паэт, удзельнік нацыянальна-культурніцкага

руху 1960-х і нацыянальна-дэмакратычнага руху 1980—1990-х 357, 453, 504

Раіса, каханая Андрэя Грабава 517Райчонак Ада, грамадзка-культурніцкая дзяячка, удзельніца

нацыянальна-дэмакратычнага руху 1980-х — пач. ХХІ ст.151

Ракевіч Мікола, дзядзька Міхася Ракевіча 390Ракевіч Міхась, удзельнік паваеннага антысавецкага Супраціву

1940-х, вязень ГУЛАГу 390—391Ракіта Сяргей, паэт, ахвяра сталінскіх рэпрэсіяў 304—305Ракіцкі Вячаслаў, тэатральны крытык, журналіст, супрацоўнік

Беларускай службы Радыё Свабода, удзельнік нацыянальна-дэмакратычнага руху 1980-х — пач. ХХІ ст. 272

Рак-Міхайлоўскі Сымон, палітык, удзельнік нацыянальна-вызвольнага руху пач. ХХ ст. і нацыянальна-вызвольнагаруху 1920—1930-х у Заходняй Беларусі, вязень польскіхтурмаў, ахвяра сталінскіх рэпрэсіяў 138—139, 223, 224

Рамановіч Кастусь, удзельнік паваеннага антысавецкагаСупраціву 1940-х, вязень ГУЛАГу, удзельнік нацыянальна-дэмакратычнага руху 1980—1990-х 384—385

Раманчук Іван, адзін з кіраўнікоў антысавецкага збройнагаСупраціву 1940-х 346, 347

Раманюк Дзяніс, фотамастак, выдавец 475

561560

Раманюк Міхась, мастацтвазнаўца, мастак, этнограф, удзельнікнацыянальна-дэмакратычнага руху 1980—1990-х 474—475

Рандаў Норбэрт, нямецкі перакладчык, вучоны-беларусіст,палітвязень 377

Распуцін Валянцін, расейскі пісьменьнік 273Родзіч Барыс, інжынэр, удзельнік нацыянальна-дэмакратычна-

га руху 1980—1990-х 458—459Ромэр Альфрэд, мастак 61Рубэнз Пітэр Паўэл, мастак 25Рубанаў Уладзіслаў, пісьменьнік 502—503Руды, партызанскі камандзір у Заходняй Беларусі пач. 1920-х

230Ружанцоў Аляксандар, вайсковы дзеяч, паэт і гісторык, дзеяч

даваеннай і паваеннай эміграцыі ў Літве, Нямеччыне іЗША 190—191

Рукевіч Міхал, удзельнік вызвольнага руху 1820-х, паліткатар-жанін 28—29

Русак Васіль, палітык і прадпрымальнік, адзін з кіраўнікоўСлуцкага паўстаньня 1920, дзеяч даваеннай эміграцыі ўЛітве і Чэхаславаччыне, ахвяра сталінскіх рэпрэсіяў 105,212—213

Русак Галіна, мастачка, дзяячка паваеннай эміграцыі ў ЗША410—411, 418

Рустэм Ян, мастак 32Рушчыц Фэрдынанд, мастак 236Рыдлеўскі Лявон, удзельнік Слуцкага паўстаньня 1920, дзеяч

даваеннай і паваеннай беларускай эміграцыі ў Чэхаславач-чыне і Францыі 257

Рыпінскі Аляксандар, паэт, фальклярыст, мастак і выдавец,удзельнік вызвольнага паўстаньня 1831, палітэмігрант44—45

Рэйган Рональд, прэзыдэнт ЗША 429Рэйтан Тадэвуш, палітык, змагар за незалежнасьць Вялікага

Княства Літоўскага на пач. 1770-х 14—15Рэйхарт, жандарскі палкоўнік 76Рэмарк Эрых Марыя, нямецкі пісьменьнік 194

ССавёнак Апалёнія, пэдагог, дзяячка паваеннай эміграцыі ў

Нямеччыне і ЗША 224, 244—245, 388Савёнак Лявон, журналіст, пісьменьнік, палітвысланец 1930-х,

дзеяч паваеннай эміграцыі ў Нямеччыне і ЗША 224—225,244, 388

Савіч Францішак, паэт і публіцыст, удзельнік вызвольнага руху1830—1840-х; высланы ў салдаты 46—47

Сагановіч Генадзь, гісторык, удзельнік нацыянальна-дэмакра-тычнага руху 1980-х — пач. ХХІ ст. 524

Садоўскі Пятро, палітык, мовазнаўца, удзельнік нацыянальна-дэмакратычнага руху 1980-х — пач. ХХІ ст. 451

Саковіч Аляксандра, пісьменьніца, дзяячка паваеннай эмігра-цыі ў Нямеччыне і ЗША 280—281, 323

Салавей Уладзімер, удзельнік паваеннага антысавецкагаСупраціву 1940—1950-х, вязень ГУЛАГу 368—369

Саланевіч Іван, спартовец, журналіст і выдавец, вязень ГУЛАГу,палітэмігрант 172—173

Салаўёў Уладзімер, расейскі філёзаф 214Салжаніцын Аляксандар, расейскі пісьменьнік 128Санько Зьміцер, выдавец, мовазнаўца, удзельнік нацыянальна-

культурніцкага руху 1970—1980-х і нацыянальна-дэмакра-тычнага руху 1980-х — пач. ХХІ ст. 453

Сапега Леў, дзяржаўны дзеяч Вялікага Княства Літоўскага174, 190, 277

Сапранецкі Леанід, праваабаронца 496Сарбеўскі Мацей Казімер, паэт і філёзаф 32Сасноўская Людвіка, каханая Тадэвуша Касьцюшкі 16Сацук Сяргей, журналіст 521Сачанка Барыс, пісьменьнік, культурніцкі дзеяч, удзельнік

нацыянальна-дэмакратычнага руху 1980—1990-х 327,438—439

Сая Казіс, літоўскі пісьменьнік 504Селях-Качанскі Вячаслаў, сьпявак, тэатральны дзеяч, пэдагог,

дзеяч паваеннай эміграцыі ў Нямеччыне і ЗША 140—141,328

Селяшчук Мікола, мастак, удзельнік нацыянальна-вызвольнагаруху 1980—1990-х 482—483

Семяжонаў (Семяжон) Язэп, перакладчык 326Семяняка Юры, кампазытар, народны артыст Беларусі 364Серакоўскі Зыгмунт, адзін з кіраўнікоў нацыянальна-вызволь-

нага паўстаньня 1863—1864, ахвяра царскіх рэпрэсіяў 71Сербантовіч Анатоль, паэт 466—467Сергіевіч Пётра, мастак, удзельнік нацыянальна-вызвольнага

руху 1920—1930-х у Заходняй Беларусі і нацыянальна-культурніцкага руху 1960—1980-х 236—237, 278

Сеўрук Дамінік, муж Аляксандры Саковіч, вязень ГУЛАГу 281Сідарэвіч Анатоль, гісторык, літаратуразнаўца, удзельнік

нацыянальна-культурніцкага руху 1960—1980-х і нацыя-нальна-дэмакратычнага руху 1980-х — пач. ХХІ ст.;перасьледаваны КГБ; прымусова зьмяшчаўся ў псыхіятрыч-ны шпіталь 334

Сімяон Полацкі, пісьменьнік, асьветнік 420

563562

Сіняўскі Андрэй, расейскі пісьменьнік-дысыдэнт, палітвязень378

Сіповіч Часлаў, першы беларускі грэка-каталіцкі біскуп ХХ ст.,дзеяч паваеннай эміграцыі ў Італіі і Вялікабрытаніі 319,332—333, 335

Скалабан Віталь, гісторык, літаратуразнаўца 359Скарына Францішак, асьветнік, беларускі і ўсходнеславянскі

першадрукар 104, 134, 152, 180, 277, 315, 356, 420Скірмунт Раман, палітык, мэцэнат, удзельнік нацыянальна-

вызвольнага руху пач. ХХ ст., ахвяра бальшавіцкай расправы92—93

Скрыган Ян, пісьменьнік, вязень ГУЛАГу 312, 313Случанін Лявон, паэт, вязень ГУЛАГу 330—331, 492Смоліч Аркадзь, палітык, вучоны, дзеяч нацыянальна-вызволь-

нага і сацыялістычнага руху пач. ХХ ст., дзеяч палітыкібеларусізацыі 1920-х у БССР, ахвяра сталінскіх рэпрэсіяў170—171, 206, 232

Смулька Казімер, сьвятар; у 1920—1930-х перасьледаваныбальшавіцкімі і польскімі ўладамі 204—205

Содаль Уладзімер, літаратуразнаўца 252Сокалаў-Воюш Сяржук, пісьменьнік, бард, удзельнік нацыя-

нальна-культурніцкага руху 1970—1980-х і нацыянальна-дэмакратычнага руху 1980-х — пач. 1990-х 278, 311, 339,492

Сокал-Кутылоўскі Антон, вайсковы і грамадзкі дзеяч, адзін зкіраўнікоў Слуцкага паўстаньня 1920, вязень ГУЛАГу184—185

Стаброўскі Ёсіф, археоляг і краязнаўца 96—97Сталін Ёсіф, кіраўнік СССР, арганізатар масавых рэпрэсіяў 57,

322, 409, 426, 492Сталыпін Пётар, расейскі дзяржаўны дзеяч 79Станіслаў Аўгуст Панятоўскі, вялікі князь літоўскі, кароль

польскі 15, 425Станкевіч Адам, рэлігійны дзеяч, гісторык, выдавец і

публіцыст, дзеяч нацыянальна-вызвольнага руху 1920—1930-х у Заходняй Беларусі, ахвяра сталінскіх рэпрэсіяў180—181, 264, 265, 282, 334

Станкевіч Зінаіда, жонка Станіслава Язэпавіча Станкевіча 283Станкевіч Караль, удзельнік нацыянальна-вызвольнага

паўстаньня 1863—1864, палітвязень 69Станкевіч Раіса, дачка Станіслава Язэпавіча Станкевіча 283Станкевіч Станіслаў Лявонавіч, выдавец, літаратар, вязень

ГУЛАГу 282Станкевіч Станіслаў Язэпавіч, літаратуразнаўца, філёляг, дзеяч

паваеннай эміграцыі ў Нямеччыне і ЗША, супрацоўнікБеларускай службы Радыё Свабода 282—283

Станкевіч Юрка, дзеяч паваеннай эміграцыі ў ЗША і Чэхii, сынЯнкі Станкевіча 175

Станкевіч Янка, гісторык і філёляг, удзельнік нацыянальна-вызвольнага руху пач. ХХ ст. і нацыянальна-вызвольнагаруху 1920—1930-х у Заходняй Беларусі, вязень польскіхтурмаў, дзеяч паваеннай эміграцыі ў Нямеччыне і ЗША174—175, 206, 264, 282

Станюта Стэфанія, акторка, народная артыстка Беларусі272—273

Старыцкі Міхайла, украінскі тэатральны дзеяч 82Стахоўскі Алег, супрацоўнік МГБ, правакатар 404, 417Стральцоў Міхась, пісьменьнік 336, 442, 444—445Стужынская Ніна, гісторык, удзельніца нацыянальна-дэмакра-

тычнага руху 1980-х — пач. ХХІ ст. 287Стукаліч Ганна, жонка Юркі Віцьбіча, эмігрантка 274Стывэнсан Робэрт Люіс, ангельскі пісьменьнік 510Сувораў Аляксандар, расейскі палкаводзец, кіраўнік задушэнь-

ня вызвольнага паўстаньня 1794 17, 21Судзілоўскі Мікалай, дзеяч міжнароднага рэвалюцыйнага руху,

вучоны-прыродазнаўца, палітэмігрант 80—81Сулкоўскі Ўладзімер, мастак 462Супрун Васіль, пісьменьнік, удзельнік паваеннага антысавецка-

га Супраціву, вязень ГУЛАГу 369, 390Сурвіла Івонка, палітык, Старшыня Рады БНР, жонка Янкі

Сурвілы 372, 373Сурвіла Янка, журналіст, дзеяч паваеннай эміграцыі ў Нямеч-

чыне, Францыі, Гішпаніі й Канадзе 372—373Суслаў Міхаіл, ідэоляг, адзін з кіраўнікоў камуністычнай

партыі СССР 376Сыракомля Ўладзіслаў, паэт, удзельнік нацыянальна-вызволь-

нага руху 1860-х, палітвязень 48, 53Сыс Анатоль, паэт, удзельнік нацыянальна-дэмакратычнага

руху 1980—1990-х 522—523Сыч Пётра, пісьменьнік, журналіст, вязень ГУЛАГу, супра-

цоўнік Беларускай службы Радыё Свабода 320—321Сьлюнчанка Валеры, архітэктар, удзельнік нацыянальна-

культурніцкага руху 1970—1980-х і нацыянальна-дэмакра-тычнага руху 1980—1990-х 478—479

Сьцепаненка Алег, журналіст 458Сэнэка Люцыюс Анэй, старажытнарымскі філёзаф,

пісьменьнік 454Сэтан-Томпсан Эрнэст, канадыйскі пісьменьнік, мастак 203Сярэдзіч Ёсіф, журналіст, удзельнік нацыянальна-дэмакратыч-

нага руху 1990-х — пач. ХХІ ст. 458

565564

ТТабола Алег, праваабаронца, удзельнік паваеннага антысавецка-

га Супраціву 1940-х, вязень ГУЛАГу, удзельнік нацыянальна-дэмакратычнага руху 1980-х — пач. ХХІ ст. 404—405

Тавянскі Андрэй, філёзаф 33Талерчык Аляксандар, краязнаўца 35Талстой Леў, расейскі пісьменьнік 214Тамэрлян (Тымур), сярэднявечны палкаводзец, дзяржаўны

дзеяч 468Танк Максім, народны паэт Беларусі, удзельнік нацыянальна-

вызвольнага руху 1920—1930-х у Заходняй Беларусі,палітвязень 182, 259, 264, 314, 436

Таразевіч Георгі, палітык і дзяржаўны дзеяч, удзельнікнацыянальна- і сацыял-дэмакратычнага руху 1990-х — пач.ХХІ ст. 450—451

Тарас Валянцін, пісьменьнік, удзельнік інтэлектуальнайапазыцыі 1960—1980-х і нацыянальна-дэмакратычнагаруху 1980-х — пач. ХХІ ст.; перасьледаваны КГБ 376, 377,430

Тарасэвіч Лёнік, мастак 521Тарашкевіч Браніслаў, мовазнаўца, палітычны дзеяч, удзельнік

нацыянальна-вызвольнага руху 1920—1930-х у ЗаходняйБеларусі, палітвязень, ахвяра сталінскіх рэпрэсіяў 129, 206,248, 416

Тахтамыш, татарскі хан 490Ткачоў Міхась, гісторык, палітык; грамадзкі дзеяч, удзельнік

нацыянальнага і дэмакратычнага руху 1980—1990-х 277,458, 472—473

Тойнбі Арнольд, ангельскі гісторык, філёзаф 227Трапш Рыгор, сьледчы МГБ 375Траўгут Рамуальд, адзін з кіраўнікоў нацыянальна-вызвольнага

паўстаньня 1863—1864; ахвяра царскіх рэпрэсіяў 56—57Трашчанок Якаў, выкладчык 420Трусаў Алег, гісторык, грамадзкі дзеяч, удзельнік нацыянальна-

дэмакратычнага руху 1980-х — пач. ХХІ ст. 276, 458Трухан Мікола, тэатральны рэжысэр 129, 484—485Тувім Юліян, польскі паэт 269Тумаш Вітаўт, гісторык, удзельнік нацыянальна-вызвольнага

руху 1930-х у Заходняй Беларусі, дзеяч паваеннай эмігра-цыі ў Нямеччыне і ЗША 316—317

Тураў Віктар, кінарэжысэр, народны артыст Беларусі440—441

Тышкевіч Канстанцін, гісторык 32Тышкевіч Яўстах, гісторык, прыхільнік нацыянальна-вызволь-

нага руху 1860-х; перасьледаваны царскімі ўладамі 52—53,437

Тэраўскі Ўладзімер, дырыгент, кампазытар, удзельнік нацыя-нальна-вызвольнага руху пач. ХХ ст., ахвяра сталінскіхрэпрэсіяў 167, 262

УУільямз Тэнэсі, амэрыканскі драматург 504Уладзі Марына, француская кінаакторка 441Уладзімер, япіскап Алеуцкі і Аляскінскі 80Уласаў Аляксандар, выдавец і публіцыст, палітык, дзеяч

нацыянальна-вызвольнага руху пач. ХХ ст. і нацыянальна-вызвольнага руху 1920—1930-х у Заходняй Беларусі, вязеньцарскіх і польскіх турмаў, ахвяра сталінскіх рэпрэсіяў98—99, 119, 183

Улашчык Мікола, гісторык і літаратар, вязень ГУЛАГу,удзельнік нацыянальна-культурніцкага руху 1960—1980-х276—277, 280, 436

Унамуна Мігель дэ, гішпанскі пісьменьнік, філёзаф 478Урублеўскі Валер, адзін з кіраўнікоў нацыянальна-вызвольнага

паўстаньня 1863—1864, палітэмігрант 55, 62, 66, 236Усюкевіч Алесь, удзельнік паваеннага антысавецкага Супраціву

1940-х, вязень ГУЛАГу 370—371Усяслаў Чарадзей, полацкі князь 487

ФФальскі Ўсевалад, тэатральны дзеяч, удзельнік нацыянальна-

вызвольнага руху пач. ХХ ст., палітвязень 149Фамін, супрацоўнік КГБ 350Фаталібэй Аба, журналіст, супрацоўнік Радыё Свабода, ахвяра

палітычнага забойства 361Філіпчанка Аляксей, юрыст, праваабаронца, удзельнік нацыя-

нальна-дэмакратычнага руху 1990-х, ахвяра палітычнагаперасьледу 496—497

Філістовіч Галіна, сястра Янкі Філістовіча 375Філістовіч Янка, дзеяч паваеннай эміграцыі ў Францыі й

Бэльгіі, удзельнік антысавецкага збройнага Супраціву пач.1950-х 374—375

Фішкін, дырэктар пэдвучэльні, дзе вучылася Ніна Асіненка408

Франка Баамондэ Франсыска, гішпанскі вайсковы і дзяржаўныдзеяч 127

Франклін Бэнджамін, вучоны, пісьменьнік, прэзыдэнт ЗША 43Фурс Антось, удзельнік паваеннага антысавецкага Супраціву,

вязень ГУЛАГу 395, 397

567566

ХХадкевіч Ян Караль, палкаводзец, дзяржаўны дзеяч Вялікага

Княства Літоўскага 512Хадыка Юры, фізык, мастацтвазнаўца, грамадзкі дзеяч,

удзельнік нацыянальна-культурніцкага руху 1970—1980-х інацыянальна-дэмакратычнага руху 1980-х — пач. ХХІ ст.381, 424, 480

Харэўскі Якуб, удзельнік збройнага Супраціву 1920-х уЗаходняй Беларусі, адзін з кіраўнікоў антысавецкагазбройнага Супраціву 1940-х 230—231

Хаўстовіч Мікола, перакладчык, літаратуразнаўца 440Хвастоўскі Дзяніс, паэт, удзельнік нацыянальна-дэмакратычна-

га руху 1990-х — пач. ХХІ ст. 532—533Хігінз Колін, амэрыканскі драматург 273Хлапоўскі Д., генэрал, удзельнік нацыянальна-вызвольнага

паўстаньня 1831 40Хмара Сяргей, партызанскі камандзір у Заходняй Беларусі пач.

1920-х 230, 231Холадаў, савецкі камісар 93Хрушчоў Мікіта, кіраўнік СССР 241Хрышчановіч Людміла, літаратуразнаўца, сястра Генадзя

Кулажанкі 501

ЦЦанава Лаўрэнці, кіраўнік карных органаў БССР 370Церашчатава Вольга, мастацтвазнаўца, удзельніца нацыяналь-

на-культурніцкага руху 1970—1980-х і нацыянальна-дэмакратычнага руху 1980-х — пач. 1990-х 380—381

Церлюкевіч Вера, рабочая, удзельніца нацыянальна-дэмакра-тычнага руху 1990-х 470—471

Цётка (Алаіза Пашкевіч), паэтка, палітэмігрантка, дзяячканацыянальна-вызвольнага і сацыялістычнага руху пач. ХХ ст.36, 100—101, 142, 192, 210, 453

Цікота Андрэй, рэлігійны дзеяч, удзельнік нацыянальна-вызвольнага руху пач. ХХ ст.; перасьледаваны польскіміўладамі ў 1920—1930-х; ахвяра сталінскіх рэпрэсіяў178—179, 295

Ціцянкоў Іван, супрацоўнік адміністрацыі прэзыдэнтаБеларусі 521

Цулукідзэ Тамара, акторка, пісьменьніца і перакладчыца,вязень ГУЛАГу 260—261

Цыркуноў Алесь, мастак, удзельнік нацыянальна-дэмакратыч-нага руху 1980-х — пач ХХІ ст. 61

Цыцэрон Марк Туліюс, старажытнарымскі палітык, прамоўцаі пісьменьнік 58

Цьвірка Кастусь, пісьменьнік, перакладчык, выдавец 28Цэлеш Мікола, пісьменьнік-эмігрант, бясьсьледна зьнік у

1970-я 321Цэсьлер Уладзімер, мастак 514Цэханоўскі Цэлястын, мэдык, адзін з кіраўнікоў нацыянальна-

вызвольнага паўстаньня 1863—1864, паліткатаржанін62—63

Цюндзявіцкі Віктар, удзельнік нацыянальна-вызвольнага рухупач. ХХ ст. 65

Цюндзявіцкі Міхал, удзельнік нацыянальна-вызвольнагапаўстаньня 1863—1864, ахвяра царскіх рэпрэсіяў 64—65

Цюндзявіцкі Мэльхіёр, павятовы маршалак, бацька МіхалаЦюндзявіцкага 64

Цяпінскі Васіль, пісьменьнік, выдавец 190

ЧЧарвякоў Аляксандар, дзяржаўны дзеяч, адзін з ініцыятараў і

кіраўнікоў палітыкі беларусізацыі 1920-х у БССР, ахвяраперасьледу НКВД 186—187

Чаркасава Вераніка, журналістка, ахвяра нераскрытагазабойства 520—521

Чарноў Віктар, расейскі рэвалюцыянэр 209Чарноўскі Казімер, удзельнік вызвольнага руху 1820-х,

палітвязень, вынаходнік 26—27, 210Чарняўская Леаніла, пісьменьніца і перакладчыца; удзельніца

нацыянальна-вызвольнага руху пач. ХХ ст.; у 1930-я выехалада мужа-палітвысланца 202—203

Чарняўскі Міхась, гісторык, пісьменьнік, удзельнік нацыяналь-на-культурніцкага руху 1960—1980-х і нацыянальна-дэмакратычнага руху 1980-х — пач. ХХІ ст. 235, 401, 421,453, 458

Чарняўскі Ўладзіслаў, сьвятар, перакладчык, прыхільнікувядзеньня ў Касьцёл беларускай мовы 334—335

Чарот Міхась, пісьменьнік, ахвяра сталінскіх рэпрэсіяў 224Чачот Ян, паэт, фальклярыст, удзельнік вызвольнага руху

1820-х, палітвязень 30, 55Чорны Кузьма, пісьменьнік, палітвязень 300, 302Чэрскі Ян, вучоны, удзельнік паўстаньня 1863—1864, палітвы-

сланец 63Чэхаў Антон, расейскі пісьменьнік 297, 484

ШШабан Яўген, пісьменьнік, актор і рэжысэр 442—443Шаблюк Анастасія, дачка Валер’я Шаблюка 509Шаблюк Валеры, гісторык, удзельнік нацыянальна-дэмакра-

тычнага руху 1980—1990-х 508—509

569568

Шаблюк Вераніка, дачка Валер’я Шаблюка 509Шаблюк Натальля, гісторык, жонка Валер’я Шаблюка 508Шабуня (Луцкевіч) Эмілія, маці Яніны Каханоўскай, сястра

Івана і Антона Луцкевічаў 306Шайбак Міраслаў, пісьменьнік, выдавец 423Шалей Поль, францускі сьвятар, вязень ГУЛАГу 179Шалкевіч Віктар, сьпявак, літаратар, удзельнік нацыянальна-

дэмакратычнага руху 1980-х — пач. ХХІ ст. 487Шаляпін Фёдар, расейскі сьпявак 140Шаміль, кіраўнік вызвольнага руху каўкаскіх народаў 49Шамяціла Мікалай, рэлігійны дзеяч, прыхільнік аўтакефаліі

Беларускай праваслаўнай царквы, ахвяра сталінскіхрэпрэсіяў 102—103

Шантыр Фабіян, пісьменьнік, грамадзкі дзеяч, удзельнікнацыянальна-вызвольнага руху пач. ХХ ст., ахвяра баль-шавіцкага тэрору 148—149

Шапэн Фрыдэрык, польскі кампазытар 38, 68Шаранговіч Васіль, народны мастак Беларусі 325Шаранда Ганна, народная лекарка 156Шатэрнік Алесь, скульптар, удзельнік нацыянальна-дэмакра-

тычнага руху 1980-х — пач. ХХІ ст. 17Шаўчэнка Тарас, украінскі пісьменьнік 90Шукайла Паўлюк, паэт, культурніцкі дзеяч, ахвяра сталінскіх

рэпрэсіяў 268—269Шукшын Васіль, расейскі пісьменьнік, актор, кінарэжысэр

443Шутовіч Янка, культурніцкі дзеяч, удзельнік нацыянальна-

вызвольнага руху 1920—1930-х у Заходняй Беларусі, вязеньпольскіх турмаў і ГУЛАГу 264—265

Шушкевіч Станіслаў, паэт, вязень ГУЛАГу 298Шчарбакоў Васіль, савецкі гісторык, ахвяра сталінскіх

рэпрэсіяў 115Шчукін Валеры, праваабаронца, удзельнік нацыянальна-

дэмакратычнага руху 1990-х — пач. ХХІ ст. 497Шыдлоўскі Вячаслаў, вязень ГУЛАГу, вучоны-геоляг, удзельнік

нацыянальна-дэмакратычнага руху 1980—1990-х 326—327Шырма Рыгор, дырыгент і фальклярыст, дзеяч нацыянальна-

вызвольнага руху 1920—1930-х у Заходняй Беларусі, вязеньпольскіх і савецкіх турмаў, народны артыст Беларусі182—183, 278, 308

Шырокава Наста, маці Тодара Лебяды 328Шышкін Іван, расейскі мастак 151Шэксьпір Ўільям, ангельскі пісьменьнік 238, 484, 504Шэрман Карлас, пісьменьнік і перакладчык, праваабаронца,

удзельнік нацыянальна-дэмакратычнага руху 1980-х —пач. ХХІ ст. 430—431

Шэрман Рыгор, бацька Карласа Шэрмана 430Шэрман Тамара, жонка Карласа Шэрмана 431

ЭЭркень Іштван, вугорскі пісьменьнік 273Эўфрасіньня Полацкая, асьветніца, сьвятая 25, 258, 275, 309,

345, 445, 528Эфрас Анатоль, расейскі тэатральны рэжысэр 484

ЮЮдзеніч Мікалай, расейскі генэрал, адзін з кіраўнікоў бела-

гвардзейскага руху 184Юршэвіч Алесь, удзельнік паваеннага антысавецкага Су-

праціву, вязень ГУЛАГу 395, 396—397Юрэвіч Лявон, літаратуразнаўца, эмігрант 224, 298, 317Юхнавец Янка, пісьменьнік-эмігрант 356—357Юхо Язэп, юрыст і гісторык, удзельнік нацыянальна-дэмакра-

тычнага руху 1980-х — пач. ХХІ ст. 352—353

ЯЯгайла Ўладыслаў, вялікі князь літоўскi, кароль польскi 292Ядвігін Ш., пісьменьнік, удзельнік нацыянальна-вызвольнага

руху пач. ХХ ст., палітвязень 188, 210Якабсон, фабрыкант 118Якімовіч Валянціна, удзельніца нацыянальна-дэмакратычнага

руху 1980—1990-х, эмігрантка 522Ямант Марыя, нарачоная Кастуся Каліноўскага 72Ян Павал ІІ, папа рымскі 159Ясінскі Якуб, вайсковы дзеяч, палітык, кіраўнік вызвольнага

паўстаньня 1794 на землях Вялікага Княства Літоўскага20—21, 23

Яфімчык Сьцяпан, народны майстар 521

ў

ў

Summary

Names of Freedom — An anthology of 261 portraits of theheroes of Belarusian history, renowned as well as unheralded,from the leaders of 18th century uprisings against foreigndomination to 21st century prisoners of conscience. This tomeis a handy reference tool for historical novelists, filmdirectors, city planners, doctoral candidates — and all thoseinterested in regime change.

Uladzimier Arlou is one of Belarus’ most popularcontemporary writers, whose oeuvre of some 30 volumes ofprose and poetry has been translated into more than 20languages. A teacher, journalist and editor, in 1997 Arlou wasfired as editor in the state-run “Mastackaja Litaratura”publishing house for “publishing works of historical andother dubious merit”. He lives in Minsk.

“Liberty Library” is a repository of selected programsproduced by Radio Liberty/Radio Free Europe’s BelarusService.

Уладзімер Арлоў нарадзіўсяў Полацку ў год Зьмяі паводле ўсходняга календара і ў годсьмерці Сталіна паводле календара савецкага.

У дзяцінстве марыў стаць дзяўчынкай, потым —вадалазам, патолягаанатамам, журналістам, шпіёнам.

Вучыўся на гістарычным факультэце БДУ, якомуўдзячны не за атрыманыя веды зь беларускай мінуўшчыны,а за разуменьне таго, што якраз гэтых ведаў студэнтам тамі не давалі.

Першыя творынадрукаваў у студэнцкіхсамвыдавецкіх альманахах«Блакітны ліхтар»і «Мілавіца», пасьля чагомусіў пазнаёміцца зь«літаратуразнаўцамі»ў цывільным.

Працаваў настаўнікам,журналістам, рэдактарамвыдавецтва «Мастацкаялітаратура», адкуль у1997 годзе быў звольнены«за выпуск исторической идругой сомнительнойлитературы».

Дэбютны празаічны зборнік «Добры дзень, маяШыпшына» выдаў у 1986-м, пасьля чаго выйшлі яшчэтрыццаць кнігаў прозы, эсэістыкі й паэзіі, у тым ліку«Таямніцы полацкай гісторыі», «Адкуль наш род», «ОрдэнБелай Мышы», «Час чумы», «Каханак яе вялікасьці»,«Сланы Ганібала», «Адкусі галаву вароне», «Фаўна сноў»,«Краіна Беларусь», «Паром празь Ля-Манш».

Марыць, каб ягонае эсэ «Незалежнасьць — гэта...»,напісанае ў 1990 годзе і перакладзенае больш чым надваццаць моваў, нарэшце страціла актуальнасьць.

Фот

а Д

жон

а Ку

нста

тэра

Аўтар шчыра ўдзячны

Валянціне АксакУладзімеру Аляксандравічу АрловуЛарысе АндросікАлесю АркушуАлесі БабарэцыВользе БабковайПётру ВасілеўскамуАлегу ГардзіенкуКацярыне ГарэлікРадзіму ГарэцкамуІне ГерасімавайЗьмітру ГерасімовічуАлесі ГесьАлегу ГлекавуАляксандру Глодубіскупу Антонію Дзям’янкуСяргею ДубаўцуІрыне ЖарнасекВіктару ЖыбулюІне ЖызьнеўскайВалер’ю ЗадалюГаньне ЗапартыцыМіхасю КазлоўскамуЗарыне КанапацкайМаксіму КапрануЛюдвіцы КардзісВітаўту КіпелюГенадзю КісялёвуЛідзіі КулажанцыМіколу Лавіцкаму

Пятру ЛамануЛёлі ЛапіцкайАлесю ЛiпаюІгару ЛогвінавуАляксандру ЛукашукуАрцёму ЛявуУладзімеру ЛяхоўскамуАляксандры МакавікЛеаніду МараковуГенадзю МацуруМіколу МіхноўскамуСяргею НавумчыкуГальяшу ПатаповічуАле Орсе-РаманаПятру РагойшуАнтону СабалеўскамуЛідзіі СавікЗьмітру СанькоНатальлі СергіенцыАнатолю СідарэвічуВіталю СкалабануАлесю СмаленчукуІвонцы СурвілеМіхасю ТалочкуАляксандру ЎліцёнкуСяргею ХарэўскамуМіхасю ЧарняўскамуЗахару ШыбекуСяргею Яршу

Верш на Свабоду.Радыё Свабодная Эўропа/Радыё Свабода,2002. — 464 с.

Дарога праз Курапаты.Радыё Свабодная Эўропа/Радыё Свабода,2002. — 464 с.: іл.

Poems on Liberty: Reflections for Belarus.Пераклады Веры Рыч.Радыё Свабодная Эўропа/Радыё Свабода,2004. — 312 с.

Быкаў на Свабодзе.Радыё Свабодная Эўропа/Радыё Свабода,2004. — 536 с.: іл.

«Å¥·Î¥flÚ˝Í‡ ë‚‡·Ó‰˚. XXI ÒÚ‡„Ó‰Á¸‰ÁÂ»

— ÍÌ¥ÊÌ˚ Ô‡ÂÍÚ ÅÂÎ‡ÛÒÍ‡È ÒÎÛÊ·˚

ê‡‰˚fi ë‚‡·Ó‰‡.

Ç˚„Îfl‰‡ÈˆÂ Ì‡‚¥ÌÍ¥ È ˜˚Ú‡ÈˆÂ ‡ÌÂÈ¯˚fl

‚˚‰‡Ì¸Ì¥ Ò˝˚¥ Ÿ ¥ÌÚ˝Ì˝ˆÂ:

www.svaboda.org

Дуліна ад Барадуліна.Радыё Свабодная Эўропа/Радыё Свабода,2004. — 254 с.: іл.

Аляксандар Лукашук.Прыгоды АРА ў Беларусі.Радыё Свабодная Эўропа/Радыё Свабода,2005. — 500 с.: іл.

Быкаў на Свабодзе.2-е выд., дапоўненае.Радыё Свабодная Эўропа/Радыё Свабода,2005. — 662 с.: іл.

Сяргей Дубавец.Вострая Брама.Радыё Свабодная Эўропа/Радыё Свабода,2005. — 520 с.

Аляксандар Лукашук.Прыгоды АРА ў Беларусі.2-е выд.Радыё Свабодная Эўропа/Радыё Свабода,2005. — 500 с.: іл.

Вячаслаў Ракіцкі.Беларуская Атлянтыда.Радыё Свабодная Эўропа/Радыё Свабода,2006. — 504 с.: іл.

Плошча, 19.03—25.03.2006.Радыё Свабодная Эўропа/Радыё Свабода,2006. — 400 с.: іл.

Вінцэсь Мудроў.Альбом сямейны.Радыё Свабодная Эўропа/Радыё Свабода,2007. — 232 с.: іл.

Начная чытанка.50 аўтараў з этэру Радыё Свабода.Мультымэдыйны дыск.Радыё Свабодная Эўропа/Радыё Свабода,2007.

iÏfiÌ˚ Ò‚‡·Ó‰˚ · 15 14 iÏfiÌ˚ Ò‚‡·Ó‰˚ iÏfiÌ˚ Ò‚‡·Ó‰˚...

Documents

Transcript of iÏfiÌ˚ Ò‚‡·Ó‰˚ · 15 14 iÏfiÌ˚ Ò‚‡·Ó‰˚ iÏfiÌ˚ Ò‚‡·Ó‰˚...