U. Uluslararası Şeyh Şa 'Mn-ı V elf Sempozyumu

Kastamonu Üniversitesi

II. ULUSLARARASI ŞEYH ŞA'BAN-1 VELI SEMPOZYUMU

-KASTAMONU'NUN MANEVi MİMARLAR!-

4--6 Mayıs 2014

ı

II. Uluslararası Şeyh Şa 'Mn-ı V elf Sempozyumu

TÜRK TaSaVVÜF aDaBİYYATİNİN GÖRKaMLİ NÜMAYaNDaSi XOCA aliMan Yasavi

Aytan Abbasova (Azarbaycan Dövlat Pedaqoji Universiteti)

Türk tasavvüf gdgbiyyatimn an öngınli simalanndan biri olan Xoca 8b.mad Yasavi ilahi eşqin targnnfunçüsü kimi dini-mangvi vg adabi-falsgfi baxımından yüksgk yaradıcılıq nfununglgri yaratmışdır. Türk xalqları

arasında yaranmış gn böyük tgfiqgt olan "Y gsavilik" t~riqgtinin başçısı kimi türk mgngviyyatının şanlı sahifalgrindan birini tgşkil edgn 8b.mgd Y gsavi bu tgriqatin geniş şarhini veran "Divani-hikmat" adlı qiymgtli bir gsgr qoyub getmişdir. Elg bu sgbgbdgn dg 8hmgd Ygsgvi bütün türk xalqlan arasında o qgdar böyük mahgbbatla sevilir ki, ölümündgn yüz illgr keçmasina baxmayaraq xatirgsi vg hikmatlgrinin tgsiri bu gün dg qalmaqdadır.

8hmgd Yasavinin yaşadığı dövr Abbasilgr xilafgtinin hakimiyygtdg olduğu illgrg tgsadüf edirdi. Bu zaman müsglmanlann nüfuzu altında olan torpaqlar çox geniş grazilgri ghata edirdi. Çox qısa zaman arzinda Suriya va Misir, bütün Şimali Afrika, İspaniya, İdil 01 olqa) çayı arazisi, Çina qadar bütün Şarqi Asiya va Hindistana qadar olan geniş torpaqlar müsalmanlann hakimiyygti altına keçmişdi. 8b.mgdY asgvininyaşadığı Buxarailg Seyhun çayının şgrqindgkiSayramvg Y assg şghgrlgrinin ahalisihala onundünyayagalmasindanuzunillar gvvalislamı qabuletmişdi. Bu arazi 8mavilardövründa fathedilmiş, bölg~ @halisiSamanilardövründa, Xalifa Müttasiminhakimiyyatiillgrinda kütlavi şakilda budiniqabuletmişdi. Bu grazilardg yaşayan ayn-ayrı xalqlann islamı qabul etmalari naticgsinda qaynağını müqaddas "Qurani-Karim"dgn alan İslam madaniyyati daha da· zanginlaşmiş va cahanşümul bir madaniyyata çevrilmişdir. Türk xalqlan arasında İslam dininin tabliğinda an önaınli vasitalardan biri tariq~tlar, bu tariqatlardanbirinin qurucusu isa Xoca 8hmad Yasa vi olmuşdur.

8hmad Yasavinin doğum tarixi haqqında na manbalarda, na da hikmatlarda daqiq bir malumat yoxdur. 8hmad Yas avi taxın.man XI asrin sonlannda Qarbi Türkİstanda Çimkand şghgrinin şarqindan axan Şahyar çayının sağ salıilinda Sayram (avvalki adı İsticab va ya Ağşahar) qasabasinda doğulmuşdur. Onun doğulduğu Sayram qasabasi bu gün Qazaxıstanda Çimkand şaharindan 7 km masafada yerlaşir. 8hmad Y asavin.in atası Şeyx İbrahim Sayram şaharinin tanınmış ziyaiılanndan biri olmuşdur. Onun soyunun hazrat elinin oğlu Malıammadin naslina qgdar gedib çıxdığı ehtimal olunur. Onun ''Nasibnama" adlı bir asarinin olması da ehtimallar arasındadır. Anası isa Şeyx İbrahimin xglifalarindan Musa Şeyxin

399

Kastamonu -üniversitesi

qızı Ayş~ xatundur. ahm~d Y~s~vilıin valideynl~rinin ."Ağtürb~t" adlanan ttirb~l~ri bu gün d~ Sayram qas~b~si ~razisind~dir. ·

Ail~ııin ikinci övladı kimi dünyaya g~hm 8hm~d Y ~s~vi erkan yaşda ~vv~lc~ anasını, sonra is~ atasını itirmişdir. Atalannın v~fatından qısa bir müdd~t sonra ahm~din hacısı Gövh~rşahnaz onu da götürnr~k Y ~ss~ (indiki Türkistan) ş~h~rin~ g~lmişdir. Y ~s~vi t~x~llüsü d~ şair~ bu s~b~bd~n verilmişdir. H~l~ kiçik yaşlanndan qeyri-adi h~n~k~tl~ri il~ ~trafdakıların

diqq~tini c~lb ed~n a.Y::>savi ilk t:;,hsilirıi 7 yaşına q~d~r atası Şeyx

İbrahirnd::>n almışdır. Atasının ölümünd~n sonra Arslan Baba onun t::>hsilirıi öz üz~rin~ götürmüşdür. R~vay~t~ göm, Arslan Baba H~zr~ti M~h~mm::>pdin hi.kın::>tl::>rind~n iş ar~ alaraq Y ~ss~y~ g~lmiş v::> 8hm::>di tapmışdır. Bir r~yay~t~ gör~ H~zr~ti ·M~h::>mm~din sahibigri (Peyğgmb::>ri görm~k v~

söhb~tl::>rini dinl~m~k ş::>r~fin~ nail olan kasl~r) ac qalaraq peyğ~mb~rin hüzuruna g~li.ı:l~r. H~zr~ti M~h::>mm::>din duaları n::>tic::>sind::> C::>brail c::>nn~t4::>n bir boşqab xurma g~tirir, ancaq xurmalardan biri yer~ düşür. Cgbrail deyir: "Bu xurma sizin ümm::>tinizd~n ahm:;,d adlı birinin qism::>tidir". H~zr~ti M~hamm~d ~shab:;,l:;,rin~ bu ~man::>ti sahibin::> çatdırmağı tapşırır. Heç kasdan s~s çı.xınır, yalnız Arslan Baba bu v~zif~ni öz tiz~rin::> götürür. H~zrgti M:;,hgm.m~d öz ~li il~ xurma d::>n::>sini Arslan Babanın ağzına atır. Sonra ahm~di nec~ tapacağını ona başa salır v~

t~rbiygsi il::> m~şğul olmağı tapşırır. Peyğ::>mb::>rin tapşınğı il::> Arslan Baba onu tapır v~ ahm~d onu görgn kimi ondan ~mangtini istgyir. Arslan Baba xurmanı ona verir v~ azyaşlı uşağın t~rbiy~si il~ m::>şğul olmağa başlayır. Lakin Arslan Baba ahm::>din t~rbiy~si ilg yalnız bir il m~şğul ola bilir v~ ert~si il v~fat edir. a.Y~s~vi "Divani-Hikni~t''d~ Arslan Babanın ölümü zamanı huril~rin ona ip::>k parçadan k~f~n biçdikl~rini. yetmiş min m::>l::>yin ağlaya-ağlaya onu c::>nn::>t~ apardıqlarını t~svir etmişdir. Ustadının v~fatından sonra a.Y::>s::>vi İslamın ön::>mli m::>rk~zl::>rind~n olan Buxara v::> S:;,mgrq~nd~ gedir. O, dövrün tanınmış müt~f::>kkirl~rind::>n olan, "Nizamiyy~" madr::>s::>sinda dars dey~n Şeyx Yusif Hamadani il~ tanış .olur. Bu zaman a.Yas::>vi 27 yaşında idi. Yusif al-Hamadaninin a.Yasavinin yetişmasind::> böyük rolu olmuş, o, t::>riq::>t elminin bir çox şartl::>rini ôndan öyr~nmişdir. H~madani Naqşb::>ndiyya tariqatini yaymaq üçün Marv, . Buxara, Herat, S~m~rqand şahadarini qarış-qanş dolaşmışdı. · Dünya · malına d::>yar verm::>y::>n, har şeyini ehtiyacı olanlara paylayan, çox sada bir h::>yat t~rzi süran H~madani xalqa İslamın · . gsaslannı vg şari::>tin incaliklgriniöyratmayaçalışırdı. Şeyx Yusif Hgmadaninin ölümünd~n sonra onun I xglif:;,si Şeyx Abdullah Bgrki, onun 1 157 -ci ilda v~fatından sonra isa Şeyx Hasgn andaki irşad mövqeyina keçir. 1160-cı ild:;, andakinin vafatı ila Hgmadanirıin ID xalifgsi olan ahm:;,d Yasgvi irşad mövqeying keçir.

Rgvaygtlgrg görg, 8hmad Y ~savinin irşad t~yin olunduqdan sonra Hindistandan İdil~ v~ Çin saddindan Tunı\ya q~d::>r uzanan geniş bir ~razida t~bliğat maqsadi ila göndardiyi darvişl~rin sayı 99 mindir. 8lb::>tt~ ki, bu r~q~m mübaliğ:;,lidir. Başqa bir r~vay~t~ gör::>, a.Y~savirıin yaşadığı ş~harda

400

ll. Uluslararası Şeyh Şa'ban-ı Velf Sempozyumu

12 min, uzaq ölk:;ıl:;ırd:;ı 99 min x:;ılif:;ısi v:;ı müridi . vardır. Heç şübh:;ısiz, 8.Y~s:;ıvi öz müridl:;ırini bu ölk:;ıl:;ır:;ı t:;ıriq:;ıti yaymaq maqs:;ıdil:;ı

gönd~rmişdir. Bu müridl:;ır say:;ısinda Y :;ısavilik t:;ıriq:;ıti bütün Orta Asiya va Anadoluda, 8fqanıstan, Hindistan va Balkan yanmadasmda yayılmışdır. 8hmad Yasavi İslam dininin asasiarını sad:;, hayat t:;ırzi sür.;,n, bu dini qabul etsa da h:;ıla tam dark etmamiş türkiara çatin söz va ifadalardan uzaq, b:;ıdü bir dilla çatdırmağı qarşısma maqsad qoymuşdu. O, bu bilikl:;ıri yerli xalqa va köçarilara · onların başa düşac.:;ıyi bir dilda çatd.ırmağa çalışırdı. Onun hikmatl:;ıri saysız-hesabsız insanın müsalman olı:ı:lasma vasila olmuşdur. Bir mürşid kimi 8.Yasavi şariatin hökmlarini, tasavvüfiin asaslarını, tariqatin adab-arkanını öyratmaya, islamı türkiara sevdirmaya çalışırdı. İslam şanatina v::ı Hazrati Peyğambarin sü.nnatina ürakdan bağlı olan 8hmad Yasavi şariat ila tariqati bir vahdat kimi qabul edirdi. Yasaviliyin türkl:;ır arasmda sür:;ıtl:;ı yayılmasına va daha sonra ortaya çq<an bir çox tariq::ıtlar::ı tasir etm::ısina başlıca sabah olmuşdur (Naqşb::ındilik, Baktaşilik). Onun ilk xalifasi Arslan Babanın oğlu M:;ınsur Ata idi idi. M::ınsur Ata 1197-ci ild::ı v:;ıfat ed::ında yerin:;, oğlu 8bdülmalik Ata, o, öldükd:;ın sonra isa yerin::ı oğlu Tae Xaca, daha sonra oğlu Z:;ıngi Ata irşad mövqeyina keçmişdir.

8hm::ıd Yasavinin hayatı haqqmda d::ıqiq olmayan bir sıra m::ılumatlar var. Onun İbrahim adında bir oğlu olduğu bilins:;ı da, bilinm::ıyan bir s::ıbabd::ın erk::ın v::ıfat etdiyi qeyd olunur. Manb::ılar::ı gör::ı onun iki · qızı olmuş, nasli Gövharşahnaz vasit::ısi ila davam etmişdir.

8.Yas::ıvi 63 yaşına çatanda "Artıq bizim üçün yerin altı yerin üstündan daha xeyirlidir" deyar::ık özün::ı yerin altmda bir otaq (çillaxana) düzaldarak ölana kimi burada yaşamışdır. Baz::ın yerin altına getdikdan sonra 1 O il :;ırzinda, y:;ıni 73 yaşına, b::ız:;ın da 120 yaşına q::ıd:;ır yaşadığı söyl::ınilir.

8.Yasavi Hazr::ıti Malıammadin 63 yaşmda vafat ed::ırak yer altına getdiyini va bu s::ıbabdan yer üzünd::ı peyğambarimizdan daha çox yaşamaqdan h::ıya etdiyini göstarmişdir. O, bunu ''Divani-Hikm::ıt" asarinda bel::ı dila g::ıtirir:

Göz yumup ta açınca erişti altmış; Bel bağlayıp kılmadım ben iyi bir iş . . . . Altmış üçda nida geldi, Kul yere gir; Hem canını.m, cananını.m, canını ver; Hu kılıcını ele alıp nefsini kır! Bir de Varım, dirlarını görür müyüm? (1, s.93) Ölümündan uzun illar keçs::ı d:;ı ona olan hörm::ıt va ehtiram heç zaman.

azalmamışdır. Ravayata gör::ı, 8hm::ıd Yas:;ıvi Sultan Teymurun yuxusuna girarak Buxaraya yürüş edars::ı q::ılaba qazanacağını deyir. Onun gördüyü bu yuxu çin çıxır. Buxaranı f~th edan Sultan Teymur 8.Yasavinin vafatından taxminan 230 il sonra sonra mürşida minnatdarlıq üçün Y assa ş::ıharina galir v::ı 1398-ci ilda onun m::ızan üz::ırinda göz::ıl bir türb::ı kompleksi 'inşa etdirir. e.Yasavi öz vasiyyatinda onun mazarını ziyar::ıt etm::ık istay:;ınlara avvalca anasının mazarını ziyarat etmayi vasiyyat etmişdir.

401

Kastamonu Üniversitesi

Qeyd etdiyimiz kimi, e .Y::lS::lVinin Y::lssad::l yaşadığı vaxtlar bütün Türkistan ell::lrind::l İslam di.nin.iİı sür::ltl::l yayıldığı vaxta t::lsadüf edirdi. Bu ill::lrd::l Mav::lr::lnn::lbri öz hakimiyy::lti altına alan Sultan S::lnc::lr V::lfat etmiş, Xar::lzmşahlar qüvvatli bir dövl::lta çevrilmişdi. 8.Yasavi arhq Sırdarya çayı sahillarİnda yaşayan köç::lri va oturaq xalq arasında böyük nüfuza malik idi. 8. Y as:wi atrafına toplaşan insanlara İslamın asaslarını, şari::ltin hökmlarini, tariq::ltin ::ld::lb va arkarum "Hikm::lt" adı verdiyi dördlükl::lri il::l öyratm::lya çalışırdı. Xoca 8hmad Y ::lsavinin ölümündan soma ''Y as::lvilik" t::lriqatin::l mansub olan darvişlar arasında hilanat qalama almaq anan::lsi uzun illar mövcud olmuşdur. Müridiari vasitasil::l ::ln uzaq türk ellarin::l yayılan bu şeirlar türklar arasında islamın süratla yayılmasında böyük oynamışdır. 8.Yasaviy::l q::ld::lr dövrün,bütün böyük müt::lf::lkkirl::lri ÖZ ::lS::lrlarJ.ni ::lr::lb va fars: dill::lrind::l yazırdılar. Y::lsavinin gördüyü an böyük işiardan biri is::l onlardan farqli olaraq dinin asasıarını yazıb-oxumağı hacarınayan avam xalq kütl::ll::lrin::l m::lhz onların anlayacağı bir dild::l - türk dilind::l çatdırması idi. Ela bu S::lb::lbd::ln <<Divani-Hikm::lt»d::lki hilan::ltlar türkçülükl::l islamiyyatin mük::lmm::ll V::lhdati kimi q::lbul edilir. Xoca 8hmad Y::ls::lvi "Divani-Hikmat", "F::lqmama" V::l "Risal::l" adlı ::lS::lrl::lrini d::l el::l türk dilind::l yazmışdır.

8.Y ::lSavinin yerli dild::ln istifad::lsi onun qısa zamanda şöhratl::lnmasin::l S::lbab olmuşdur. F::lzlulah İsfahani d::l "Mehmannameyi-Buxara" adlı ::lS::lrind::l Şeyhani xanın 8.Y::ls::lviya böyük hörm::lt b::lsl::ldiyini V::l onun Ş::lr::lfi.n::l

Y assad::l mas ci d inşa etdirdiyini göst::lrmişdir. 8.Y::ls::lvi ::lSasını qoyduğu "Y::ls::lvilik" t::lriq::lti İl::l Orta Asiya türkl::lri

arasında İslamın geniş t::lbliğin~ nail ola bilmişdir. "Yas::lvilik" t::llimina gör::l, yaradılışın ::lsasını eşq t::lşkil edir. "Divani-hilanat"d::l eşq varlıqların var olmasının ::lsas S::lbabidir. Yasaviya göra, bütün varlıq1ar ilahi eşqin tac::lllası kimi meydana g::lldiyind::ln h::lmin eşqin say::lsind::l maddi al::lm yoxluqdan varlığa doğru har::lbt etm::lkdadir, y::lni keçici varlıq ::lb::ldi varlığa qovuşmaq h::lsr::ltindadir. Bu qarşılıqlı eşq Yasavi taliminda varlığın m::lğzidir" (3, 43).

. Tariqatin geniş yayılmasının ::lsas s::lb::lbi "Yasavi"liyin İslam imam il::l türklarin qadim inanışlarını özünda birlaşdirm::lsi idi. "Y as~vilik"· tariqati

. Allaha qovuşmaq üçün duyulan hiss va hayacaruan sazla söylanan şeirlarla, musiqi il::l, raqslarla ifad::l etmaya çalışırdı,

Mügaddas eşq f::ldaisi, tasavvüf-irfan şairi 8hmad Yasavi lığın da qüdratli söz ustadı, şairdir. 8.Yasavinin alimizda "Divani-hilanat" va "Faqmama" adlı iki ::lsari vardır. "F::lqmama" risalasi.ıri,n onun darvişlari tarafindan qalam::l aldığı ehtimal olunur. "Divani-hikniat" isa Yasavinin ayn-ayrı hilanatlarini toplayıb macmu::l halına salan darvişl::lrinin ::lS::lr::l verdiyi addır. 8sarin dil xüsusiyyatlari onun XII asra deyil, daha somakı yüzilliklara aid olduğunu bir daha sübut edir. "Divani-Hik:m::lt''da minacat, na't va dörd xalifaya hasr edilmiş hilanatlardan ::llava digar bütün hilan::ltl::lr Allahın vahidliyi, peyğ::lmbara sevgi, ilahi mahabbat, şariat, sünnat, ibadat, c::lnnat, c::lhannam, qiyamat günü, dünyanın faniliyi, var-dövlatin puçluğu va s. bu kimi masalalara h::lsr olunmuşdur. Ancaq asario ayn-ayrı nüsxalari arasında

402

Il. Uluslararası Şeyh Şa 'ban-ı Veli SempOZ'/umu

k~skin f~rql~rin olması onlann ayn-ayrı ş~xsl~r t~r~find~n v~ müxt~lif vaxtlarda t~rtib olunduğunu göst~rir. Qeyd ed~k ki, hikm~tl~rin bir qismi itıııi,ş v~ ya d~yişikliy~ m~ruz qalmışdır. Hik:n.ı~tl~rin hansının 8.Y~s~viy~ ai d olduğunu mü~yy~nl~şdirm~k d~ h~r zaman mümkün o~ur. Y ~s~vinin hikmatl~ri il~ d~rvişl~rin hikm~tl~ri bir-birin~ qanşmış, bn~n d~ darvişlari

ona olan sonsuz hörm~tl~rindan öz adlannı divana daxil etm~kd~n ç~kinmişl~r. ''Divani-hikm~t''in ayn-ayrı nüsx~l~rind~ toplanmış bikm~tl~rin sayı da f~rqlidir. M~cmu~d~ki hikı:n~tl~rin b~zil~ri çox sad~ v~ badiyyatdan .. da mü~yy~n d~racada uzaqdırlar. Çünki hilematlar daha çox öyradici xarakter daşıyu. l'likmatlarin badii xüsusiyyatl~ri Y ~s avinin onları yazmaqdakı maqs~di va müniciat etdiyi zümr~nin sosial-m~n~vi s~viyy~si ila birbaşa bağlıdır. Bir mürşid kimi o çatdırmaq istadiklarini mahz xalq ~dabiyyatının dördlük formasmda olan bu janrda, heca v~zninda v~ sada bir tür kc~ ila dil~ g~tirmişdir. Hikm~tlarin böyük bir qismi dördlüklardan ibaratdir. Dördlükl;;,rin qafiy;;, quruluşu qoşmadakma oxşardır. Hikm;;,tlarin ;;,ks;;,riyy;;,ti 4+3=7 va 4+4+4=12 bölgüsünd~dir. Hikm;;,tl;;,r Qaraxanlı türkc;;,sinin Xaqaniyy~ l~hc;;,sinda yazılmışdır. Hikmatlarin sad~ bir dilda yazılması, dark edilm;;,si ç;;,tin olan ifadal~rin olmaması onların geniş xalq kütl~l~ri arasmda geniş yayılmasına s~b~b olmuşdur. Lakin bununla yanaşı m;;,sn;;,vi va ya q~z;;,l t~rzind~ yazılmış hikm~tl~r d~ mövcuddur. Hikm~tl~rd~n ~ruz

v~znind~ olanlarının 8.Y~s~viy;;, aid olmaması ehtimallar arasındadır. · Öz t~riq~tini ş~ri~tin ~sa s lan üz~rind~ quran 8 .Y ~s;;,vi "Divani­

Hikm~t"d~ bildirir ki, "m~nim hikm~tl~rim Tannnm buyruğudur, manim hikmatl~rimin qaynağı h;;,disl~rdir". 8hm~d Y~s~vinin t~birinc~, <<hikmat>> İslamın ~sasları daxilind~ Allah v~ insan sevgisini q~lbind~n ~skiltmayan v~ H~zrati Peyğ~mb~rin ş~ri~tin~ va sünn~tin~ ürakdan bağlı olan insanın Rabbini tanımasının va özünü dark etm~sinin manzum ifadasidir. 8.Yas~viy~ gör~ ş~ri~t va t~riq~t ayn-ayrı şeylar deyildir. Ş~riat v;;, t~riq~t kamillik yoluna qovuşmaqda müxt~lif tar~fl~r olsa da, "tamm", "bütöv"ün aynlıqda hiss~l~ridir. Ş~ri~t~ söykanm~y~n t~riq~t batildir. Onun fikrinca şariat imanın zahiri, t~riq~t isa batinidir. Tariq~t~ daxil olan h~r kas aslin~ qovuşmuş olur. O, tariqat, h~qiqat, iman kimi m~fhumlan vahd~tda qabul edir:

Kul Hace Ahmed, kır ka girdin kır nefs ini; Burada ağlayıp ahirette temizle kendini; İman postu şeriattir, tarikat bil esasını; Tarikata giren Hak'tan nasip aldı dostlar. (1, s.81) O, bütün h~dislarind~ insanlan ilahi eşq~ çağınr. İlahi eşq varlığın sahabi

v~ manasıdır. Yalnız bu eşq yolu ila Allaba çatmaq olar, ilahi eşq h~m can, ham imandır. İlahi eşq Allahın insanlara bir lütfiidür. Bu lütfa sahib olanlarm daxili har pislikd;;,n xilas olar. "Y ~saviliy"a göra bütün varlıqlar ilahi eşqin taeallası olduğu üçün harnin eşqin sayasinda da maddi alam yoxluqdan varlığa doğru harak~t edir. Bu qarşılıqlı eşq tariqatin asas mağzidir. İnsanın tanrısına doğru can atması bu cazib~nin - eşqin naticasidir. İnsanı Allah

403

Kastamonu Üniversitesi

yolundan ayıran D:}fsdir, bun~ gör:} d:} n:}fSd:}n azad olmaq, dünya nem:}tl:}rind:}n :}1 ç;:)k:n:ı:}k lazımdır. 8hm:}d Y ;:)S;:)viy:} · görn H:}zr:}ti Peyğ:}mbara layiq ümm:}t ola bilm:}k üçün iki Ş:}rt var. Birincisi, Allahın kalaınlannı, ikincisi Peyğ:}mb:}rin Sl4m:}tl:}rini yerin:} yetirm:}k. a.Y:}S:}vi üçün yer üzünda nümunavi t:}k insan H:)zrati M:}h:}nımaddir. Har bir karnil insan dünya malı üçün çalışmamalı, dünyanın fani V;:) v;:)fasız olduğunu

bilmali, Haqdan başqa har bir şeyi könlünd:}n çıxarroalı, insanlara qarşı haqsızlıq etmamalidir, özünü h:}r kasd;:)n aşağı görm:}lidir. Ululuq Allaha maxsusdur, qul isa acizdir va bunu heç vaxt unutmamalıdır.

8.Yasaviya göra insan 4 qapıdan keçar;:)k Allaha, ilahi hüzura, ;:)hadi rahatlığa, xoşb:}xtliy:} qovuşa bil:}r: Şariat (İslamın hökrolarini yerin:} yetirmak) qapısı; Tariqat. (Tas:}vvüfü d:}rk etmak) qapısı; Marifat (Kainatı ilahi sirl:}r il:} birlikd:} d:}rk etm:}k) qapısı; Haqiqat Ci egan:} yaradan olan Alİaha çatmaq) qapısı. 8hmad Yasavi bu 4 prinsipi 10 hissaya ayınb 40 qapı Ş;:)klinda taqdim etmişdir. ası müsalman olmaq üçün bu 40 qapıdan keçmak lazımdır.

8. Yas avi şeirlarinda aya va h:}dislardan, İslamın asasıanndan s ada bir dilla bahs etmişdir. Yasaviya göra hayat uzun bir ibad;:)t yoludur. Tanrı aşiqlari üçün bu yol na q;:)d;:)r uzun olsa da yeni qısa sayılır. Bu fani hayat aşiqin Tanrıya olan qulluğunu tam yerina yetira bilm;:)si va ibadatini tamamlaması üçün kifayat deyildir. Buna göra d:} örnrün har anmı, har daqiq:}sini Allah sevgisi il;:) dolu keçirmali va ibadati hayatın yaşamaq aroilin;:) çeviriDak lazımdır. Har şeydan avval nafsi öldürm;:)yi bacarroaq, öz manliyind:}n uzaqlaşıb "sevgi bağına" girın:}k lazımdır. Yalnız bu irad;:) t;:)rbiyasi ila insan kamil insana çevrila bil:}r.

Xoca 8hmad Y :}Savi hikmatl:}rda 1 yaşından 6j yaşına qad:}r har bir yaşda keçdiyi karoill;;ışm:} prosesini pilla-pill:} q:}l:}ID:} alır. M;;ıs;;ıl;;ın, artıq 48 yaşından etibaran bu fani dünyanın 8.Y;;ıs;;ıvi üçün ağır g;;ılmasi tasadüfi s;;ıciyya daşımır. Çünki bu zaman baxımından cisroi onun üçün Allaha qovuşmaqda an böyük ;;ıngaldir. ''Kırk sekizde aziz cand~ bizar oldum" dey:}n Xoca 8hm:}d ·Y ;;ıs:}vi bu maddi sıxıntıdan qurtulmaq ist:}yfr. Bunun t;;ık yolu ölümdür. H;;ır bir Allah aşiqi ölümü Allaha qovuşınaq vasit;;ısi kimi görür. "Qurani-K;;ırim"in "Baq;;ıra" surasind:} da deyildiyi kjı:ni "Biz On a maxsusuq va ona qayıdacağıq". Ancaq İlahinin hüzuruna getmak o qad;:)r d:} asan deyildir. O, h;;ır an, har d;;ıqiq;;ı günah qazanmaqdan qorxur, ehtiyat edir. Onun qorxusu cah;:)nn;;ımda yanmaq qorxusu deyil, cah;;ınn:}m;;ı gedib Allahı görmakdan mahrum olmaq qociusudtİr. Axr Allahı yalnız c;;ınnata düşanlar göracak.

ebmad yasavi yaşadığımız dünyanın faniliyini har fürsatda takrarlamağa çalışır, har bir Allah b;:)ndasini bu haqiqati bir an olsun bela unutmamağa çağırır. Qaflatda yatan handalari oyatınağı özi.iıla borc bil;:)n 8hmad Yasavi ela bu sabahdan da har atılan addım, har görülan iş üçün bir gün mütlaq hesahat verilacayini xatırladır:

Dünya benim mülküm diyen sultanlara,

404

II. Uluslararası Şeyh Şa 'han-ı V elf Sempozyumu

alem mal~ sayısız yığıp alanlara, yeme içme ile meşgul olanlara, ölüm gelse, biri vefa kılmaz imiş.( I, s.227) ... Bende nice yaş yaşasa, ölmesi var; Gören göze bir gün toprak dolması var; "Bu dünyaya sefer kılanın gelmesi var; Ahirete sefer kılan gelmez imiş.(l, s.231) "Ölm~d~n öne~ can verm~yin d~rdini ç~k~n" phm~d Y ~s~vi özü d~ çox

t~vazökar v~ sad~ bir insan idi. "Q~lb qırmaq K~b~ evini yıxmaq dem~kdir" dey~n Y ~s~vi bu prinsipi h~miş~ üstün tutardı. "Kafu bel~ olsa heç k~sin q~lbini qırma. KÖnlü qınlmış birini görs~n, yarasına m~lh~m qoy, yoldaşı ol" kimi fikirl~rl~ "Divani-hilcrn~t" ~s~rind~ tez-tez rastlaşmaq mümkündür:

Nerde görsen gönlü kırık, merhem ol sen; · Öyle mazlum yolda kalsa, hemdem ol sen; Malışer günü dergahına mahrem ol sen; Ben-sen diyen kimselerden geçtim işte. (1, s.49) "Xac~yi-Türkistan", "Piri-Türkistan", "H~zr~ti-Sultan" kimi adlarla

bütün türk ell~rind~ hörm~tl~ yad edil~n Xoca B lım~ d Y ~s~vinin özünd~n sonra qoyub getdiyi ~v~zsiz yadigar- "Divani-hilcrn~t'' ~s~ri daşıdığı d~rin

m~na yükü v~ geniş bir ~razid~ yaşayan türkl~rin m~n~vi c~h~td~n t~kamülün~ göst~rdiyi qüvv~tli t~sirl~ yanaşı Türk ~d~biyyatı tarixind~ "Qutadqu-bilik"d~n sonra ikinci ~n q~dim nümun~ v~ türk t~s~vvüf

~d~biyyatının ilk yazılı nümun~si kimi d~ böyük ~h~miyy~t~ malikdir. QAYNAQLAR 1. Ahmed-i Yesevi. Divan-i Hikmet'ten seçmeler (hazırlayan: prof.

Dr.Kemal Eraslan). Ankara, 1991 2. Eanarlı N. S. Resimli türk edebiyyatı tarihi, I cild. İstanbul, 1998 3. Bayat F. Xoca Bhm~d Y~s~vi v~ xalq sufızminin b~zi probleml~ri.

Bakı, 1997 4. Quliyev E. Türk xalqlan ~d~biyyatı. Bakı, "Constant empire", 2011 . 5. Yesevilik teriqeti (hazırlayanlar: prof.dr.Cemal Kurnaz,

prof.dr.Mustafa isen, doç.dr.Mustafa Tatçı). Ankara, 1998 · 6. Zeybek N.K. Hoca Ahmet Yasevi ve hikınetler. İstanbul, İl~ kültür

sanatyayuliarı,2010

405