I. Ermeni Meselesinin Uluslararası Gündeme Taşınmasında Kilisenin Misyonu

Doç. Dr. Osman KÖKSAL

1 Buradaki millet kavramı Arapça “mille” sözcüğünden türetilmiştir. Mille “bir söz” anlamına gelmektedir. Dolayısıyla millet muayyen bir sözü ya da vahiy kitabını kabul eden insan topluluğu demektir. Klasik İslam Literatüründe de millet bir din veya mezhebe bağlı topluluk anlamı taşır. Şemseddin Sami’nin Kâmus-ı Türkî’sinde terime yüklediği anlamda aşağı yukarı aynıdır. Terim, Cumhuriyet Dönemi’nde tamamen etnik bir anlam kazanarak bugünkü kullanım biçimine bürünmüştür. Devlet idaresine tabi farklı toplulukları dinî inanışlarına göre gruplandırıp idarî sisteme entegre etme modeli İslam hukuku ve yönetim geleneğinden süre gelen bir anlayıştır. Millet sisteminin Osmanlı Devleti’ndeki uygulanışı ile ilgili bkz. Gülnihal Bozkurt, Gayrimüslim Osmanlı Vatandaşlarının Hukuki Durumu (1834-1914), Ankara 1889; Bilal Eryılmaz, Osmanlı Devletinde Millet Sistemi, İstanbul 1992; Aynı müellif, Osmanlı Devletinde Gayrimüslim Teb‘anın Yönetimi, İstanbul 1996; İlber Ortaylı, ”Osmanlı Kimliği”, Cogito, Sa.19 (Osmanlılar Özel sayısı), İstanbul 1999; Yavuz Ercan, “Osmanlı Devletinde Müslüman Olmayan Topluluklar”, Osmanlı, C.4, Ankara 1999, S.197-207; Benjamin Braude, “Millet Sisteminin İlginç Tarihi”, Osmanlı, C.4, Ankara 1999, s.245-254

2 Lusavoriç, “aydınlatıcı nurlandıran” anlamına gelmektedir.3 Gregor Lusavoriç’in hayat hikayesi ve Ermeniler arasında Hıristiyanlığı

yayışına dair Ermeni tarihçilerinin rivayetleri için bkz. Esat Uras, Tarihte Ermeniler ve Ermeni Meselesi, İstanbul 1987, s.119 vd; M.Fahrettin Kırzıoğlu, Kars Tarihi, C.I, İstanbul 1953, s.177

4 Patriğin rahipler arasından seçimle belirlenmesi Doğu kiliselerinde uygu-lana gelen bir usuldü.

5 Bu terimle bağlantılı olarak Katogigosun lideri olduğu kilise ve hinter-landı da “Katogigosluk” şeklinde adlandırılmıştır.

6 Erdal İlter, Ermeni Kilisesi ve Terör, Ankara 1996, s.29; Yavuz Ercan, “Osmanlı Devletinde Müslüman Olmayan Topluluklar”; Osmanlı, C.3, s.203

Dipnotlar

DİPNOTLAR258

7 Gaziantep ilinin Yavuzeli ilçesinde Merziman Çayı’nın Fırat ile birleş-tiği yerde yamaç yukarısındaki kaledir. Kalenin 1112’de Ermeniler eline geçtiği bilinmektedir. Ancak 1292’de kale Memluklarca fethedilince Katogigosluk ertesi yıl Sis’e taşınmıştır.

8 Erivan yakınlarında bulunan Eçmiyazin “Hz.İsa’nın indiği yer” demektir. İsa bu kutsal mekana inerek kiliseyi kurmuş ve diğer kiliselerden bağımsız kılmıştır. Osmanlı kaynaklarında daha çok “Üç kilise” adı kullanılır. Bölge Osmanlı egemenliğinden çıktıktan sonra 1821 yılına kadar Safavî haki-miyetinde kalmış, bu tarihte Rus idaresi altına girmiştir.

9 Bunlardan Ahtamar Kilisesi Katogigos Haçatur Çiroyan (1864-1895)’ın ölümüyle yerine kimse seçilememesi yüzünden lidersiz kalmış ve Birinci Dünya Savaşı’ndan sonra Beyrut yakınlarındaki Antilya’ya taşınmıştır.

10 Bkz., Makâm-ı Seraskerî Mektubî Kalemi tarafında hazırlanan Ermeni Katogigosluklarına dair Malumât-ı Tarihiye ve Resmiye, Osmanlı Arşivi, Yıldız Tasnifi, Ermeni Meselesi ,C.III, İstanbul 1989, s.200-205; Kâmuran Gürün, Ermeni Dosyası, Ankara 1983, s.30 vd; İlter, s.19-20

11 Kudüs Ermeni patrikliği ile ilgili müstakil bir araştırma olarak bkz. Yavuz Ercan, Kudüs Ermeni Patrikhanesi, Ankara 1988

12 Cevdet Paşa, Tezâkir (Yay. Cavit Baysun), 40-Tetimme, Ankara 1986, s. 240. İsmin “Hovakim, Yuvakim” yazılışları da vardır.

13 Y. Gomides Çark, Türk Devlet Hizmetinde Ermeniler, İstanbul 1953, s. 31; Ali Arslan, “Eçmiyazin Ermeni Katogigosluğunun Osmanlı Denetiminde ve Rus Kontrolündeki Statüsü”, Kafkas Araştırmaları, C. III, İstanbul 1996, s. 39; Ercan, “Osmanlı Devletinde Müslüman Olmayan Azınlıklar (Millet Sistemi)”, Osmanlı, C.4, Ankara 1999, s. 204. Ermeni Patrikliğinin daha sonra Kanunî döneminde istiklal ve üstünlük kazandığına dair farklı görüş için bkz. Benjamin Braude-Bernard Lewis, Christians and Jews in the otoman Empire, Newyork-London, 1982 I, s.90

14 Osmanlı Arşivi Yıldız Tasnifi Ermeni Meselesi, C. III, s. 200 vd.15 Uras, s.152 vd.16 Ercan, s.19917 Terimin aslı “murahhasa”dır. “Marahhasa” biçiminde de kullanılmaktadır.

Adı geçen papaz Avusturya uyruklu olduğundan Osmanlı devleti buna resmi bir unvan vermemiştir.

18 Uras, s.15319 Tarihçi Lütfî Efendi, İstanbul’daki Ermeniler arası mezhep çekişmele-

rine dair enteresan bilgiler vermektedir. Lütfî Tarihi, İstanbul 1292, C.II, s.185-191

20 Kısa adı BOARD olan American Board of Commissioners for Foreign Missions (ABCFM) örgütü mensuplarının Ermenileri Protestanlaştırmak için başlattıkları faaliyetler, 1834’de Ermeni çocuk-ları için Pera’da bir erkek lisesi açmalarıyla sonuçlanmış, arkasından İzmir, Bursa ve Trabzon’da açtıkları okullarla bu zinciri genişletmişlerdir.

DİPNOTLAR 259

1860’da Harput’ta yapılan toplantıda Anadolu üç misyon bölgesine ayrı-larak faaliyetlerin bu çerçevede yürütülmesi kararlaştırılmıştır. Ermenileri Protestanlaştırma çabaları için bkz. Uygur Kocabaşoğlu, “XIX. Yüzyılda Osmanlı İmparatorluğunda Amerikan Okulları”, Osmanlı, C.5, s.340-349; Ömer Turan, “Amerikan Misyonerlerinden E. Smith ve H.G.O Dwigh’e göre 1830-1831 Yıllarında Ermeniler”, Ermeni Soykırım İddiaları, Edit. Mustafa Çalık, Ankara 2006, s.191

21 Uras, s.155; Stanly Lane Poole, Lord Stanford Caning’in Türkiye Anıları (Çev. Can Yücel), Ankara 1999, s.97; Davut Kılıç, “XIX. Asırda İngiltere’nin Ortadoğu Politikasının Osmanlı Ermenilerine Yansıması”, Türk Dünyası Araştırmaları, Sa. 117, Aralık 1988, s.92

22 Geniş bilgi için bkz. Davut Kılıç, Osmanlı İdaresindeki Ermeniler Arasında Dinî ve Siyasî Mücadeleler, Elazığ 1999.

23 Örneğin Van’da 1566 yılı gibi erken bir tarihte bin kadar Ermeni fesat çıkararak üç gün boyunca eylemlerini sürdürmüşler ve olay Van bey-lerbeyi tarafından divan-ı hümayuna bildirilmişti. Yine Zeytun isyan-larının başlangıcı 1780 yılına kadar iner. Bkz. Nejat Göyünç, “Osmanlı Devletinde Ermeniler Hakkında”, Osmanlı, C.2, s. 148; Erdal İlter, Ermeni Meselesinin Perspektifi ve Zeytun isyanları (1780-1915), Ankara 1988, s. 84

24 Kanuna göre katogigos, muhtelif bölgelerden Ermeni temsilciler vası-tasıyla Eçmiyazin manastırında seçilecek ve Çar tarafından atanacaktı. Katogigosun belirleyeceği sekiz üyeli Sinodu da yine Rus çarı atayacaktı. Katogigos, ruhani bölgeler için Marhasalar atayabilecekti. Ancak kato-gigosun yetkileri tamamen ruhanî alana inhisar ediyordu. Rusya’nın bu süreçteki faaliyetleri için bkz., Seyit Sertçelik, Rus ve Ermeni Kaynakları Işığında Ermeni Sorunun Ortaya Çıkış Süreci 1678-1914, Ankara 2009, s.42-93; Uras, s.172-173

25 Eçmiyazin Katogigosluğunun Rus denetimine girmesi aslında Osmanlı Devleti içerisindeki bazı ileri görüşlü Ermenileri de rahatsız etmiştir. Örneğin, Kazaz Artin İistanbul’daki bazı Ermeni ileri gelenleriyle yaptığı müzakerede “Revan ili şimdiye kadar İran’ın elinde iken biz Eçmiyazin’i bu tarafa çekiyor idik. Şimdi orası güçlü bir devletin eline geçti, bundan sonra orası bizi çeker; bu durum ise Osmanlı Devletinin Ermeniler hak-kındaki güven ve itimadına zarar getirebilir. Halbuki Osmanlı Devletinin ekonomik işleri ve bütün devlet memurlarının maliyeye ait işlemleri Ermeni sarrafların elindedir. Bu güvene zarar gelirse bunca gelir kaynağı elimizden gider. Biz bundan sonra mümkün olduğu kadar Eçmiyazin’den elimizi çekmeliyiz.” diyerek Eçmiyazin’e İstanbul’dan gönderilen paraların kesilmesine karar aldırmıştır. Rusya, elçiliği kanalıyla bu paraların kesil-memesini Osmanlı Devletinden istediyse de talep kabul edilmediği gibi Osmanlı topraklarında İstanbul Patrikliğine bağlı kiliselerde Eçmiyazin Katogigosunun yerine Sis Katogigosunun adı okunmaya başlanmıştır. Osmanlı Arşivi, Yıldız Tasnifi, Ermeni Meselesi, s.203-205

DİPNOTLAR260

26 Bu konu ile ilgili bkz., Ali Arslan, “Rusların Güney Kafkasya’da yayıl-malarında Eçmiyazin Katogigosluğunun Rolü”, Kafkas Araştırmaları, III, s.19-38

27 Örneğin 1844 yılında patrikliğe getirilen İzmir marhasası Matyos Çubukçiyan, Osmanlı Ermenileri ile Eçmiyazin katogigosluğu arasında kesilmiş olan ilişkileri yeniden kurmak için çalışmıştı. 1847’de patrikha-nede 14 üyeden oluşan bir ruhanî meclis ile yine üyelerinin yarısı Amira (banker)lardan, diğer yarısı sanat erbabından müteşekkil 20 kişilik yüksek meclis kuruldu. 1850’de milli nizamname hazırlanması için bir encümen oluşturuldu ise de proje çeşitli nedenlerle gecikti. Ayrıntılı bilgi içi bkz. Uras, s.157 vd.

28 Söz konusu Nizamnamenin metni için bkz. Nizamname-i Millet-i Ermeniyân, H. Mühendisyan Matbaası, İstanbul 1279. Nizamnameyi hazırlayan komisyon üyelerinin isimleri ve nizamnamenin değerlendiril-mesi için: Uras, s. 162 vd

29 Nitekim Ermenice nüshasında nizamname ismi olarak “Ermenilerin Teşkilât-ı Esasiyesi” başlığı kullanılmıştır. Yine temsilci yerine “mebus”, umumi meclis yerine “ millî meclis-i umumi” terimleri tercih edilmiştir. Bkz. Uras, s.166-168 dipnotlar

30 Ermeni Milleti Nizamnamesi,mad.57,6531 Tanzimat sürecinde Ermeni ileri gelenleri arasında münevver-mürteci

(ilerici-gerici) ayrımı başlamıştı. İstiklal arayışına düşen Ermeni ruhanî-leriyle onları destekleyenler münevver; devlete sadakatten ayrılmak iste-meyen tüccar ve bankerler (amiralar) mürteci adını alıyorlardı. Kılıç, “İstanbul Ermeni Patrikhanesinin Bağımsızlık Hareketlerine Yönelişi”, Osmanlı, C.4, s.154

32 Uras,175; A.Hulki Saral, Ermeni Meselesi, Ankara 1970, s.5133 Mayewski, Ermeniler’in Yaptıkları Katliamlar (yay. A. .Süslü)

Ankara,1986, s.1434 Ermeni Komitelerinin A‘mâl ve Harekât-ı İhtilaliyesi (ilân-ı

Meşrutiyetten evvel ve Sonra), İstanbul 1332, s.9 (Eserin yeni harf-lerle ve aynı isimle neşri için bkz., H. Erdoğan Cengiz, Ankara 1983); Kazım Karabekir, Ermeni Dosyası (Ermeniler Nereden Geldiler, Nereye Gidiyorlar?), Yay. Faruk Özerengin, İstanbul 1994, s.141.

35 Ermeni Komitelerinin A‘mâl ve Harekât-ı İhtilâliyesi, s. 936 Uras, Ermeni tarihçisi M. Varantyan’ın bu görüşünü aynen naklederken

Hırimyan’ın Ermeni meclisindeki şu konuşmasını da aktarmaktadır: “Ben Ermenistanın acı çeken temsilcisiyim. Benden öncekilerin der-man aramak için hükümete ne şekilde başvurduklarını biliyorum. Fakat ben daha etkili, acı bir müdahalede bulunacağım.” S. 177. Eserin orijinal basımı için bkz. Mikael Varandian, Origins of the Armenian Movement, Vol. II, Geneva 1913. Ermeni ruhânîleri arasında istiklal fikrinin önde gelenlerinden Hırimyan, 1820 yılında Van’da doğdu. 20 yaşında öğretmen oldu. Bir süre Kuzey İran, Kafkasya ve Eçmiyazin taraflarında dolaştıktan sonra ilk eseri olan “Ararat İçin”i yayımladı. 1854’de 34 yaşında Ahtamar

DİPNOTLAR 261

kilisesine vartabed oldu (Ermeni ruhânîlerinin yükseliş hiyeyarşisindeki dereceleri sırasıyla “papaz, vartabed, episkopos, patrik ve katogigos” şek-lindedir). Daha sonra Muş’a geçen Hırimyan şiddetli vaazlarıyla dikkati çekti ve patrik seçildi. 1893’de 73 yaşındayken Katogigos oldu. 1907 yılında öldü.

37 Uras, s.17838 Büyükelçi Sir Elliot, Patrikin raporun görüşülmesiyle ilgili teklifine

olumsuz cevap verince, Nerses mukabele olarak “Eğer Avrupa devlet-lerinin ilgilerini çekmek için ihtilal, isyan gerekiyorsa bunu çıkarmanın katiyen zor olmadığını” söylemiştir. Blue Book, Turkey 1877’den naklen Uras, s.186

39 Örneğin Tersane Konferansını müteakip Büyük devletlerin Osmanlı Devletine verdiği memorandumu görüşmek üzere Mithat Paşa neza-retinde toplanan meclis-i umûmide Ermeni cemaati adına konuşan Enfiyeciyan Efendi ile birlikte patrikler de ağır taleplerin reddini istemiş-lerdi. Enver Ziya Karal, Osmanlı Tarihi, C. VII, Ankara 1985, s.35; Karşı görüş için bkz. Ermenilerin A‘mâl ve Harekât-ı İhtilaliyesi, s.17-18

40 Uras, s.199-20041 İlter, s.4542 Ermeni Komitelerinin A‘mâl ve Harekât-ı İhtilâliyesi, s.17-1843 A.g.e., s.17; Münir Süreyya Bey, Ermeni Meselesinin Siyasi Tarihçesi

(1877-1914), Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Yayınları, Ankara 2001, s.7

44 Aslında bu düzenlemeyi Ruslar da istiyordu. Çünkü harp sırasında Doğu Anadolu’daki pek çok Ermeni, mahallerini terk ederek Ruslara katılmış ve Rus ordularıyla birlikte Osmanlılara karşı savaşmışlardı. Rus işgaline düşen yerlerdeki taşkınlıkları da biliniyordu. Buralar Osmanlı İdaresine geçtiğinde bölgedeki yerli halkın onlara iyi muamele etmeyecekleri ve hesap sorabileceklerinden korkuluyordu. Bkz. Akdes Nimet Kurat, Türkiye ve Rusya, Ankara 1990, s.113-114.

45 Antlaşmanın metni için bkz.: Nihat Erim, Devletlerarası Hukuku ve Siyasi Tarih Metinleri: Osmanlı İmparatorluğu Andlaşmaları, C.I, Ankara 1953, s. 386 vd.

46 Kâmuran Gürün, Ermeni Dosyası, Ankara 1983, s.104; Ermenilerle ilgili hükmün kendi tarihleri açısından önemi hakkında Ermeni tarihçilerinin yorumları için bkz. Uras, s. 207 vd.

47 British Documents on Ottoman Armenians (1856- 1880), Vol. I, (edit by N. Şimşir) Ankara 1982, bel. No:14, s.159-161

48 Daha sonra Ermeni heyetlerinin başında bulunacak ve Lozan görüşme-lerine katılacak olan Bogos Nubar Paşanın babası olan Nubar Paşanın heyete katıldığını Hırimyanın Paris’te İngiltere elçisi Lyon’u ziyareti sırasında yanında bulunmasından anlıyoruz. Büyükelçinin 9 Nisan 1878 tarihli mektubu için bkz. British Documents on Ottoman Armenians, bel. No:67, s.167; Esat Uras’a bakılırsa Nubar Paşa sadece heyete

DİPNOTLAR262

katılmakla kalmamış, Ermeniler için bir önerge (proje9 de hazırlamıştı. A.g.e., s.219-224

49 Ermeni Komitelerinin A‘mâl ve Harekât-ı İhtilâliyesi, s.1850 Muhtar Ermenistan teşkili Projesi için bkz., Uras, 227-23551 British Documents on Otoman Armenians, bel. No:73-74, s,18052 Uras, s.247; Gürün, s.11253 1877-1878 Osmanlı-Rus Güney Kafkasya ve Doğu Anadolu’da Rusların

işgal ettikleri bölgelerden göçen Çerkezler ve diğer kabilelerle Kürtlerin Erzurum, Van ve Diyarbakır bölgelerinde sadece Ermenilere değil, “bil-umum sekene-i mut‘iyyeye tasallut ve tecavüzde” bulunduklarını ve bunun tahammül sınırını aştığını, devletin olan bitenlere engel olamadığını, dolayısıyla Ermenilerin Berlin Kongresine müracaata itildiklerini savu-nan farklı görüş için bkz. Mahmud Celaleddin Paşa, Mîrât-ı Hakikat, C. III, Dersaadet 1327, s.164-165

54 M. Celaleddin Paşa, s257; Erim, Devletlerarası Hukuk ve Siyasî Tarih Metinleri, C.I, s.419

55 Ermeni heyeti Berlin Kongresinin kendileri hakkında yaptığı düzenle-meyi hemen Patrik Nerses’e bildirmişler ve bu protestoyu onun önerisi doğrultusunda gerçekleştirmişlerdir. Uras, s.250-251; Gürün, s.112-113

56 Mecliste birbiri ardına yapılan müzakere toplantılarında söz alan ruhanî-lerin eleştirileri için bkz. Uras, s.252-266

57 Minas Çeraz, Berlin Kongresinde Ne Kazandık?, İstanbul 1878, naklen Uras, s.266-268

58 Uras, s.249; Gürün, .113; daha geniş bilgi için: Cevdet Küçük, Osmanlı Diplomasisinde Ermeni Meselesinin Ortaya Çıkışı (1878-1897), İstanbul, 1986

59 Osman Köksal, “Mütareke Döneminde Ermeni ve Rum Patrikhanelerinin işbirliği”, Askeri Tarih Bülteni, Sa.24 (Şubat 1988), s.61-70

60 Örneğin bkz., Genelkurmay ATASE Arşivi, No. 1/1, klas. 27, dos.108-7, fihr.28; aynı arşiv, no.1/2, klas.92, dos. 333, fihr.2

61 Kemal Atatürk, Nutuk, C.I (Milli Eğitim Basımevi9, Ankara 1950, s.2; Nitekim TBMM Hükümeti, yıkıcı ve müfsit faaliyetlerinden dolayı 1921 yılında şu kararnameyi çıkarmak mecburiyetinde kalmıştı: “Kararname sureti: Yeni ve eski Yunanistanlı, Adalı, İzmirli, İstanbullu papazların ahaliyi izlal ve ifsad ettikleri için hudut haricine ihrac olunmasına karar verilmiştir. 9 Şubat 1337 (19219”, ATASE Arşivi, no.4/502, klas.2471, dos.1-A, fihr.13

DİPNOTLAR 263

II. Ermeni Kilisesi’nin Ermenilerin Hayat ve İdeallerindeki Yeri ve Büyük Güçlerin Ermeni Kilisesine Nüfuzu

Prof. Dr. Ali ARSLAN

1 Malachia Ormanian, The Church of Armenia, London 1955, s. 3-33.2 Makam-i Seraskeri Mektubi Kalemi Tarafindan hazirlanan Ermeni

Katogigosluklarina Dair Malumat- i Tarihiye ve Resmiye için bakınız; Osmanlı Arşivi Yıldız Tasnifi Ermeni Meselesi, C. III, Istanbul 1989, s. 200-205.

3 Leon Arpee, A History of Armenian Christianity, 1946 New Jersey, s. 140-141, 208-209.

4 Cevdet Paşa, Tezâkir (40-Tetimme), yayınlayan Cevid Baysun, Ankara 1986, s. 202; Cevdet Pasa, Tezâkir (21-30), yayinlayan Cavid Baysun, Ankara 1986, s. 235.

5 Ali Arslan, Kutsal Ermeni Papalığı-Eçmiyazin Kilisesinde Stratejik Savaşlar, Truva Yayınları, İstanbul 2005, s.11-12.

6 Ali Arslan, Kutsal Ermeni Papalığı-Eçmiyazin Kilisesinde Stratejik Savaşlar, Truva Yayınları, İstanbul 2005, s.13-17.

7 28 Haziran 1867 tarihinde Katogigos IV. Kevork‘ten Hariciye Nazırı Fuat Paşa‘ya yazılan mektup; OBE, I, İstanbul, 1987, s. LVX, 407-408(HNA, Mü- 83, iç no: 269).

8 IV. Kevork‘tan Hariciye Nazırı Fuat Paşa‘ya 1 Aralık 1867 tarihli mektub; OBE. I. İstanbul, 1987, s. LXVI, 412-414 (HNA, Mü-83, iç no: 169).

9 Akdes Nimet Kurat, Rusya Tarihi, 3. Baskı, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 1993, s. 360-361.

10 Marsilya’dan yayınlanan “Armenia” gazetesinin 12 Temmuz 1891 tarihli ve 88 sayılı nüshasında “Makarios I’in Son Günleri” başlıklı yazının ter-cümesi için bkz; Batum Konsolosluğundan Hariciye Nazırına; HNA, TS, Dosya 10, Karton 13, iç no: 131 (OBE, İstanbul 1987, c. 8, s. 163-174).

11 Hayrullah Cengiz, a.g.m., s. 177-179.12 Esat Uras, Tarihte Ermeniler ve Ermeni Meselesi, s. 371-37513 Ahmet Hulki Saral, Ermeni Meselesi, tarihsiz,s.60.14 Hariciye Nezareti’nden Sadarete gönderilen 17 Eylül 1903 tarihli tez-

kere; BOA, Y.A. Hus., 457/108 lef 2. 15 Hariciye Nezareti’nden Sadarete gönderilen 17 Eylül 1903 tarihli tez-

kere; BOA, Y.A. Hus., 457/108 lef 2.16 Bu konuda geniş bilgi için bakınız; Hayrullah Cengiz, a.g.m.17 Marsilya’dan yayınlanan “Armenia” gazetesinin 12 Temmuz 1891 tarihli

ve 88 sayılı nüshasında “Makarios I’in Son Günleri” başlıklı yazının ter-cümesi için bkz; Batum Konsolosluğundan Hariciye Nazırına; HNA, TS, Dosya 10, Karton 13, iç no: 131 (OBE, İstanbul 1987, c. 8, s. 163-174).

18 Esat Uras, Tarihte Ermeniler ve Ermeni Meselesi, s. 371-375

DİPNOTLAR264

19 Leon Arpee, A History of Armenian Christianity, New Jersey 1946, s.224.

20 Arpee, a.g.e., s.244.21 Budak, agm.,s.105.22 Salahi R. Sonyel, Minorities And The Destruction of The Ottoman

Empire, Ankara,1993,s.,132; Ahmet Hulki Saral, Ermeni Meselesi ,Tarihsiz, s.14

23 Ahmet Hulki Saral, a.g.e., s.14.24 Kemal Beydilli, “1828-1829 Osmanli-Rus Savasında Dogu Anadolu’dan

Rusya’ya Göçürülen Ermeniler” Türk Tarih Belgeleri Dergisi, C.XIII, Sayi 17’den ayri basim) Ankara 1988, s.3704.

25 Beydilli, a.g.m., s.372.26 Beydilli, a.g.m., s.380.27 Beydilli, a.g.m., s.375.28 1829 Edirne Antlasmasi (N. Erim, a.g.e., s.279) madde. 1.29 J. Badaley, a.g.e.,s.222.30 Beydilli, a.g.m.,s.382-408.31 Badaley, a.g.m.,s.221-222.32 J. Badelley., a.g.e.,s.222; Beydilli, a.g.m.,s.407; Kamuran Gürün, Ermeni

Dosyasi, Ankara 1983, s.57.33 Beydilli, e.g.m., s. 404-405.34 Kaimmakamin 1245/1829-1830 takriri; BOA, HH,42721.35 II. Mahmud’un hatt-i hümayun için bkz., ayni vesika.36 Ahmet Hulki Saral,a.g.e.,s.16.37 Leon Panos Dabağyan, Türkiye Ermenileri Tarihi, İstanbul 2003, s. 532.38 Uras, a.g.e., s. 185.39 Metin için bk.: Uras, a.g.e., s. 187-193.40 Uras, a.g.e., s. 197-205, 210-211.41 Cevdet Küçük, Ermeni Meselesi’nin Ortaya Çıkışı(1878-1897), İstanbul

1984, s. 2-38.42 Marsilya’dan yayınlanan “Armenia” gazetesinin 12 Temmuz 1891 tarihli

ve 88 sayılı nüshasında “Makarios I’in Son Günleri” başlıklı yazının ter-cümesi için bkz; Batum Konsolosluğundan Hariciye Nazırına; HNA, TS, Dosya 10, Karton 13, iç no: 131 (OBE, İstanbul 1987, c. 8, s. 163-174).

43 HNA, Endikatör TS, Karton 87, iç ev. No: 4.44 27 Haziran 1895 tarihli Novosti gazetesinde Krimyanla ilgili telgraf

haberini ihtiva eden Petersburg Osmanlı Sefareti’nden gelen tahrirat; HNA, Endikatör: TS, Karton 67, Ev. no: 140(OBE, 30, İstanbul 1991, s. 371-372).

45 Hariciye Nazırı tarafından 26 Zilhicce 1312 (20 Haziran 1895) tarihinde Sadarete yazılan ve Petersburg Sefareti’nden 15 Zilhicce 1312 (9 Haziran

DİPNOTLAR 265

1895) tarihli telgrafın tercümesiniihtiva eden tahrirat; HNA, Endikatör: MT, Karton 777, iç no: (22 Z 1312) (16 Haziran 1895) (OBE, 30, İstanbul 1991, s. 229).

46 Ali Karaca, “Türkiye’de Ermeniler İçin Yapılan Reformlar”, Uluslar arası Türk-Ermeni İlişkileri Sempozyumu(İstanbul Üniversitesi, 24-25 Mayıs 2001), İstanbul 2001, s. 115.

47 EsatUras, Tarihte Ermeniler ve Ermeni Meselesi , İstanbul 1987, s. 294-295.

48 Ali Karaca, agm, s. 116-122.49 Uras, a.g.e., 334.50 Uras, Tarihte Ermeniler, s. 374-380; Recep Karacakaya, Kaynakçalı

Ermeni Kronololjisi(1878/1923), İstanbul 2001, s. 87.51 Uras, Tarihte Ermeniler, s. 381-384.52 Uras, Tarihte Ermeniler, s. 403-415.53 Sadi Koçaş, Tarih Boyunca Ermeniler ve Türk-Ermeni İlişkileri, Ankara

1967, s.18654 Kamuran Gürüm, Ermeni Dosyası, s. 197; Uras, Ermeniler, 580-582.55 Receb Karacakaya, Türk Kamuoyunda Ermeni Meselesi,s. 175.56 Nurcan (Yavuz)Toksoy, “Türk Ermeni İlişkileri”, Ermeni Araştırmaları

Türkiye Kongresi Bildirileri, II, Ankara 2003, s. 58.57 Richard G. Hovannisian, Armenia on the Road to Independence, Los

angeles 1969, s.201-202.58 Arslan Terzioğlu, “Talat Paşa ile Dr. Bahaddin Şakirin Berlin’de

Öldürülmesi ve Ermeni Tehciri Meselesi”,Talat Paşa’nın Ölümünün 81. Yıldönümende uluslar arası Terörizme Bir Bakış Sempozyumuna Sunulan Bildiriler(15 Mart 2002), İstanbul 2002, s. 48.

59 Uras, Tarihte Ermeniler, s. 674-679. 60 Uras, Tarihte Ermeniler, s. 656-658.61 Uras, Tarihte Ermeniler, s. 673.62 İngiliz Dışişleri Bakanlığı’ndan Kidston’dan Paris Barış Konferansı’ndaki

görevli İngiliz diplomatı E. Growe’e 28 Kasım 1919 tarihinde yazılan mektub; Bilal Şimşir, İngiliz Belgelerinde Atatürk, I, Ankara 1992, s. 242-244.

63 İkdam, 3. 5. 1920.64 İkdam, 17. 5. 192065 Recep Karacakaya, Ermeni Tarihçesi Kronolojisi, s. 196.66 Muhammet Erat, Kazım Karabekir, İ.Ü. Sosyal Bilimler Enstitüsü yayın-

lanmamış Doktora tezi, İstanbul .......... s. 67 SSCB’nin Türkiye’den talebleri için bakınız; Yahya Okçu, Türk-Rus

Mücadelesi Tarihi, Ankara 1953, s.191-192; Feridun Cemal Erkin, Türk-Sovyet İlişkileri ve Boğazlar Meselesi, Ankara 1968, s. 257-260; Mehmet

DİPNOTLAR266

Gönlübol-Haluk Ülman, “İkinci Dünya Savaşı’ndan Sonra Türk Dış Politikası”, Olaylarla Türk Dış Politikası, I, Ankara 1977, 209-213.

68 Yaşar Kalafat-Mahmut Niyazi Sezgin, “Albanlar Tarihi ve Ermeni Kültür Stratejisi”, Ermeni Araştırmaları Türkiye Kongresi Bildirileri, II, Ankara 2003, s.330-332

69 Leon Panos Dabağyan, Türkiye Ermenileri Tarihi, s. 110.70 Nihal Bengisu Karaca, “Ermenistan: Hasım mı hısım mı?” , Zaman,

12.12.2004.71 Haşim Söylemez, “Ermeniler tapu arşivi kurdu”, Aksiyon, sayı: 446, 24

Haziran 2003, s.

III. Din Faktörünün Türk-Ermeni Münasebetlerine Yansımalarından Bir Kesit

Prof. Dr. İsa YÜCEER

1 Bu lafzın geçtiği ayetler için bk.: Bakara 2/105, 109; Al-i İmran 3/64-5, 69-70, 71-2, 75, 98-9, 110, 113, 199; Nisa 4/123, 153, 159, 171; Maide 5/15, 19, 47, 59, 65, 68, 77; Ankebut 29/46; Ahzap 33/26; Hadid, 57/29; Haşr 59/11; Beyyine 98/6. Ayetler Ehl-i Kitap ifadesini kullanmış, bununla Yahudi ve Hıristiyan olanları kastetmiş ve onlarla alakalı hüküm-ler koymuştur. Bunlar her dönemde geçerliliğini koruyan esaslardır.

2 Muhammed Ferid Bey, Tarihu’d-devleti’l-Aliyyeti’l-Osmaniye, Daru’n-Nefais, Tahkik, İhsan Hakkı, Beyrut, 1983, 191.

3 Kasım b. Sellam, Kitabu Fedaili’l-Kur’an, Daru İbn-i Kesir, Beyrut 1999, s. 282; İbn Hacer el-Askalani, Fethu’l-Bari, Daru’d-Deyyan, Kahire 1987, IX, 17.

4 Hasan İbrahim Hasan, Tarihu’l-İslam es-siyasi, ve’d-devli ve’s-sekafi ve’l-ictimai, Mektebetu’n-nahdati’l-Mısrıyye, Kahire, 1985, I, 237.

5 Hasan, a.g.e., I, 258-9.6 Mahmut Zakir, et-Tarihu’l-İslami -8- el-Ahdu’l-Osmani, el-

Mektebetu’l-İslami, Beyrut, 1986/1406, s. 365.7 Taberi, Tarih , IX, 147; Hasan, a.g.e., II, 28. 8 Hasan, a.g.e., II, 109.9 Mehmet Ethemoğlu, Ermeni Terörünün Kısa Tarihi, Dicle Ünv. Yay.,

Diyarbakır 1987, s. 57. 10 Bk.: Cevdet Küçük, Osmanlı Diplomasisinde Ermeni Meselesinin

Ortaya Çıkışı, İst., Ünv., Yay., İst., 1984, s. 145. 11 Müslümanların dinsel prensipler için bk.: Ebu Zeyd Şelebi, Tarihu’l-

hadarati’l-İslamiye ve’l-fikri’l-İslami, Mektebetu’l-Vehbe yay., Kahire, 1964/1383, s. 122, 185, 351, 89, 304.

12 Muhammed Kemaleddin ed-Desuki, ed-Devletu’l-Osmaniye ve’l-meseletu’ş-şarkıye, Daru’s-sekafe, Kahire, 1976, s. 297.

DİPNOTLAR 267

13 Ed-Desuki, a.g.e., 298.14 Müreffah oluşları bk.: Süslü, a.g.e., 80.15 Mayevski (Rusların eski Van ve Erzurum Başkonsolosu), Ermenilerin

Yaptıkları Katliamlar, (Çev. Azmi Süslü), Ank. Ünv. Bas., 1986, 20, 54.16 Ed-Desuki, a.g.e., 294-5.17 Bk. Abdulaziz Muhammed eş-Şenavi, Avrupa fi matlai usuri’l-hadise,

Mektebetü’l-Encüli, Kahire, 1977, I, 110-3. 18 eş-Şenavi, a.g.e., 114, 119, 217, 280, 585. 19 eş-Şenavi, a.g.e., 52 vd. 20 Muhammed Ali Ebu Derre, Avrupa fi’l-karni’t-tasi’aşara ve’l-işrin (1789-

1950), Müessesetu sicilli’l-Arap, Kahire, 1978, Grant ve Temprerly’nin “Evrope in the nineteenth and twentieth centuries” adlı eserinin Arapça çevirisi, II, 11.

21 Ebu Dere, a.g.e., II, 12,20, 30-1.22 Ferid Bey, a.g.e., s. 491. 23 Ali Hassun, el-Osmaniyyun ve’r-Rus, el-Mektebu’l-İslami, Beyrut,

1982/1402, s. 45. 24 Ferid Bey, a.g.e., 493.25 Bk.: Ferid Bey, a.g.e., 80, 141, 183, 202, 246, 263, 277, 299-300, 308-9,

310, 317, 321, 325, 329, 341-2, 359-60, 370, 375, 387-9, 392, 400-1, 411, 423, 426.

26 Zakir, a.g.e., 369.27 Başka yerlerin ayrılış faaliyetleri için bk.: Faruk Osman Abaza, el-

Hükmü’l-Osmani fi’l-Yemen, el-Mektebetu’l-Arabiyye, Kahire, 1986, s. 183, 427-523, Abdu’r-reşit Abdulaziz Salim, Devletu’l-hilafe ve şi’ru’l-vataniyyun, vekalatu’l-matbuat, Kuveyt, 1982/1403, s. 161, 185.

28 Bk.: Abdulaziz Muhammed eş-Şennavi, ed-Devletu’l-Osmaniye Devletün İslamiyyetün müftera aleyh, Mektebetu’l-Enculi el-Mısriyye, Kahire, 1980, II, 1071; Ahmet el-Karamani, Tarihi salatini al-i Osman, Daru’l-besair, Dımışk, 1985/1405, s. 9.

29 Muhammed Kurban Niyaz Molla, es-Sultan Abdulhamit es-sani,ve eseruhu fi neşri’d-daveti’l-İslamiye, Mektebetu’l-Menara, Beyrut, 1988/1408, vs. 69-70; Baha Fethi, Avrupa fi’l-karni’s-sani aşara ve’l-işrin (1789-1950), Müessesetu sicilli’l-Arap, Kahire, 1967, I, 327.

30 Zakir, a.g.e., I, 370.31 Ali Hassun, Tarihu’d-devleti’l-Osmaniye, el-Mektebu’l-İslami, Beyrut,

1983/1403, s. 172-3. 32 Hassun, a.g.e., 175-6.33 Muhammed Harp, el-Osmaniyyun fi’t-tarih ve’l-hadara, Daru’l-kalem,

Şam, 1989/1409, s. 36.34 Harp, a.g.e., 282.35 Ferid Bey, a.g.e., 725.

DİPNOTLAR268

36 Muvaffak Benu’l-Merce, Sahvetu’r-raculü’l-merid ev es-Sultan Abdulhamid es-Sani ve’l-hilafeti’l-İslamiye, Kuveyt/ el-Enba, 1984, I, 100.

37 Benu’l-Merce, a.g.e., I, 126.38 Ali Hassun, el-Osmaniyyun ve’l-Balkan, el-Mektebetu’l-İslami, Beyrut,

1986/1409, s. 165-6.39 Ali Hassun, a.g.e., 171.40 Köşk, a.g.e., s. 191-8, 209), Münir Muhammed Necip, el-Hareketu’l-

Kavmiyyetu’l-hadise fi mizani’l-İslam, Mektebetu’l-Menar, Ürdün, Zerka 1983/1403, s. 33, 115, 173.

41 Muhammed Celal Köşk, el-Kavmiyyetu ve’l-gazvu’l-fikri, Daru’l-irşad, Beyrut, 1967, s. 185.

42 Bk. Muhammed el-Hayr Abdulkadir, Nekbetu’l-ümmeti’l-Arabiyye bi sukuti’l-hilafeti’l-Osmaniye, Mektebetu’l-Vehbe, Kahire, 1985/1405, Şerifi Hüseyin’le ilgili meseleler için bk.: s. 229-231); Enver el-Cündi, Hareketu’l-Yakazatı’l-İslamiyye, Daru’l-İtisam, Beyrut, trs, s. 113.

43 Sadi Ebu Ceyb, Dırasatu’n fi minhacı’l-İslam es-Siyasi, Müessesetu’r-risale, Beyrut, 1985, s. 155; Cuma el-Huli, el-İtticahatu’l-fikriyyeti’l-muasıra ve mevkıfu’l-İslam’ı minha, Beyrut, 1986, s. 113; Salih b. Abdullah el-Abbud, Fikretu’l-kavmiyyeti’l-Arabiyye ala dav’i-İslam, Daru’t-Tayyibe, Riyad, 1401, s. 14.

44 Ferid Bey, a.g.e., 725.45 Mayevski (Rusların eski Van ve Erzurum Başkonsolosu), Ermenilerin

Yaptıkları Katliamlar, (Çev. Azmi Süslü), Ank. Ünv. Bas., 1986, 20, 54. 46 Ömer Avde el-Hatip, Lemehat fi’s-sekafeti’l-İslamiye, Müessesetu’r-

risale, Beyrut 1984, s. 178-9; Enver el-Cündi, el-Yakazatu’l-İslamiye fi muvaceheti’l-İslam, Daru’l-itisam, Kahire, trs, s. 20.

47 Arif Halil Ebu İyd, el-Alakatu’l-Hariciye fi devleti’l-hilafe, Daru’l-Erkam, Kuveyt, 1983/1404, s. 41.

48 Muhammed Abdullatif el-Bahravi, Fethu’l-Osmanıyyin Aden ve’n-tikalut tevazunu’d-devli mine’l-berri ile’l-bahri, Daru’t-turas, Kahire, 1979/1399, s. 203.

49 Muhammed Behiy, el-Fikru’l-İslamiyyi’l-hadis ve sılatuhu bi’l-istimaru’l-garbi, Mektebetu Faysaliye, Mekke, 1972, s. 517, 563-579; Abdulkerim Meşhedani, el-İlmaniyye ve asaruha ale’l-evdai’l-İslamiyye, Mektebetu’t-devliye, Riyad, 1983/1403, s. 134.

50 Ahmet Abdulvahhab, Hakikatu’t-tebşir beyne’l-mâdi ve’l-hâdır. Mektebetu Vehbe, Kahire, 1981, s.1-221; Mustafa Halidi ve Ömer Ferruh, et-Tebşir ve’l-istimar fi’l-biladi’l-Arabiyye, Menşurat Mektebetu’l-Asriye, Beyrut, 1983, s. 1-257.

51 Bu kitapların Allah’ın gönderdiği asıl şekli doğru kabul edilir. İnsan elinin müdahale ettiği yerler asılda olmayan kısımlardır.

DİPNOTLAR 269

52 Meryem lafzı Kur’an’da otuz dört defa tekrarlanmıştır (Bakara 2/87, 253, Al-i İmran 3/36-7, 42-3, 45, 64, Nisa 4/156-7, 171, Maide 5/17, 46, 72, 75, 86, 110, 112, 114, 116, Tevbe 9/31, Meryem 19/16, 27, 34, Müminun 23/50, Ahzab 33/7, Zuhruf 43/57, Hadid 57/27, Saf 61/6, 14, Tahrim 66/12). Hz. İsa’yı Meryem oğlu İsa olarak tanıtmıştır. Meryem’in oğlu olma vasfı hatırlatılmıştır (Bakara 2/78, 253, Al-i İmran 3/4, Nisa 4/157, 171, Maide 5/17, 46, 72, 75, 78, 110, 112, 114, 116, Meryem 19/34, Müminun 23/50, Ahzab 33/7, Zuhruf 43/57, Hadid 57/27, Saf 61/4, 14). Meryem İmran’ın kızı olarak tanıtılmıştır (Tahrim 66/12). “Ey Meryem” ifadesi kullanılmıştır (Al-i İmran 3/37, 42-3, 45, Meryem 19/27).

53 İncil lafzı ayetlerde on iki defa geçmektedir (Al-i İmran 3/3, 48, 65, Maide 5/46-7, 66, 68, 110, Araf 7/157, Tevbe 9/111, Fetih 48/29, Hadid 57/27). Tevrat ve İncil’i Allah indirmiş ve öğretmiştir (Al-i İmran 3/3, 48, 65, Hadid 57/27; Maide 5/110). İsa’ya İncil’i O vermiştir (Maide 5/46). Onun uygulanması emredilmiştir (Maide 5/47, 66, 68). Tevrat ve İncil’de Hz. Muhammed’le ilgili müjde mahiyetinde bilgi sunulmuştur (Araf 7/157, Tevbe 9/111). Ona inananlar tanıtılmıştır (Fetih 48/29).

54 Peygamber İsmi olarak İsa kendisi kastedilerek kullanılan “o” hariç Kur’an’da yirmi beş ayrı ayette geçmektedir. İsa, Meryem’in oğlu Mesih’tir (Bakara 2/87, 136, 253, Al-i İmran 3/45, 52, 55, 59, 84, Nisa 4/157, 163, 171, Maide 5/46, 78, 110, 112, 114, 116, Enam 6/85, Meryem 19/34, Ahzab 33/7, Şura 42/13, Zuhruf 43/63, Hadid 57/27, Saf 61/6, 14).

55 Havariler lafzı Kur’an’da beş yerde geçmektedir (Al-i İmran 3/52, Maide 5/111-2, Saf 61/14). Onlar iman etmiş kimselerdir (Al-i İmran 3/52, Saf 61/14). Mucizeleri görmüşlerdir (Maide 5/111-2).

56 Mehmet Aydın, İslam ve Kültürel Çoğulculuk, Uluslararası İslam Düşüncesi Konferansı 2, İst, 1997, s. 60-1.

57 Patrikhanenin faaliyetleri için bk. Erdal İlter, Ermeni Kilisesi ve Terör, Ank., Ünv., Osmanlı Tarihi Araştır., Yay., Ank., 1996, s. 66.

58 Celal Yıldırım, Tarihi Belgeler Işığında Bayazıt’ta Ermeni Mezalimi, Kültür Sanat Yayıncılık, İst, 2003, s. 223.

59 Yıldırım, a.g.e., s. 49.60 Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü, Osmanlı Belgelerinde Ermeni

Fransız İlişkileri, 1918-9, Ankara, 2002, s. 15, 136, 157.61 Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü, a.g.e., c. II, s. 196.62 Münir Süreyya Bey, Ermeni Meselesinin Siyasi Tarihçesi, 1877-1914,

Ankara, 2001, s. V.63 Süreyya Bey, a.g.e., s. 17, 20.64 Süreyya Bey, a.g.e., 73, 75-6, 80.65 Mehmet Ali Birant, Ermeni Terörü, Ank., 1985, ek. 66 Faiz Demiroplu, Van’da Ermeni Mezalimi 1895-1920, s. 15. 67 A. Alper Gazigiray, Osmanlılardan Günümüze Kadar Vesikalarla Ermeni

Terörünün Kaynakları, Gözen Kitabevi, İst., 1982, ek. 8

DİPNOTLAR270

68 Aydın Taneri, Türkler- Bizanslılar-Ermeniler, s. 277.69 Bk. Hüseyin Çelik, Van’da Ermeni Mezalimi, YYÜ., yay., Ank., trs., s. 11

vd. 70 Alper Gazigiray, a.g.e., 619-620.71 Halil Kemal Türközü, Osmanlı ve Sovyet Belgeleriyle Ermeni Mezalimi,

Türk Kültürü Arş. Ens., Ankara, 1982, s. 533 vd..72 Erdal İlter, Ermeni Kilisesi ve Terör, Ank. Üniv., Osmanlı Tarihi

Araştırma ve Uygulama Merkezi Yayınları, Ankara, 1996, a. 54.73 Cevdet Küçük, Osmanlı Diplomasisinde Ermeni Meselesinin Ortaya

Çıkışı, İst. Üniv, yay., 1878-1897, İst., 1984, s. 100. 74 Recep Şahin, Tarih Boyunca Türk İdarelerinin Ermeni Politikaları,

Ötüken yay., İst., 1988, s. 180. 75 Bilal N. Şimşir, Osmanlı Ermenileri, çev., Şinasi Orel, Bilgi yay., İst.,

1986, s. 247.76 Başbakanlık Terör ve Terörle Mücadele Durum Değerlendirmesi,

Başbakanlık Basımevi, Ankara, 1988., s. 56.77 Metin Tamkoç, Uluslararası Terörizmin Rusya İle Bağlantısı Uluslararası

Terörizm ve Uyuşturucu Madde Kaçakçılığı, Ank. Üniv. Yay., Ank, 1984, s. 62.

78 Heath W. Lowry, 19. ve 20. Yüzyıl Ermeni Terörizmi Devamlılık Bağı, Uluslararası İslam Düşüncesi Konferansı 2, İst, 1997, s. 74, 77.

79 Süleyman Kocabaş, Tarihte ve Günümüzde Türk Yunan Mücadelesi, Bayrak yay., İst., 1984, s. 31 vd.

80 Bk. Enver Ziya Karal, Osmanlı Tarihi, Türk Tarih Kurumu yay., Ank., 1977, c. VII, s. 21.

81 Matthew Smith Anderson, Doğu Sorunu 1774-1923, çev., İdil Eser, YKY., İst., 2001, s. 264 vd.

IV. Katolik Ermenilerin Anadolu’daki FaaliyetleriDoç. Dr. Şenol KANTARCI

1 “Ermeniler, iyi ve kötü ruhlara, perilere inanırlar, bunlara yaranmak, kötü-lüklerine uğramamak için büyüye, sihirbazlığa da başvururlardı. Dağlarda, taşlıklarda yaşayan Kaçlar’a, savaş alanında düşen kahramanların yarala-rını yalayarak iyi eden Haralez (köpek başlı tanrı)lara, Haldlar’dan geç-miş olan müşterinin diriltici, kudretli köpeklerine inanırlardı. “(Esat Uras, Tarihte Ermeniler ve Ermeni Meselesi, İstanbul, 1987, s. 115-116.)

2 A. Alper Gazigiray, Ermeni Terörü’nün Kaynakları, İstanbul, 1982, s. 33. Ayrıca bkz. Uras, Tarihte Ermeniler..., s. 115-116-117. Tarihçi Murad Adji, Ermenilerin bu inanışları, Ermeni kilisesindeki motifler ve mimari hakkında bize son derece ilginç gelen şu değerlendirmeleri yapmaktadır; “Ermeni mabetlerini ilk olarak kim inşa etmiştir ve bu mabetler Gök Tanrı/Tengri/ Tengriyan’ larda olduğu gibi neden doğuya inşa edilmiştir?

DİPNOTLAR 271

Ermeniler, VII. ve VIII. yüzyıllara kadar neden mabedlere girmeyip de sadece onun etrafında dua ediyorlardı? Ermenistan’da nasıl oldu da bir-den bire kilise mimarlığı meydana geldi ve asıl ilginç olanı da neden bu kiliseler bu kadar çok Kıpçak mimarisine benziyordu. Daha garip olanı da neden o tarihe kadar Hıristiyanlarda olmayan ikona vardı?

“Ermeni kiliselerinin üzerinde Türk Tamga’ (Tamga-Damga-Mühür; Eski Türkler’de her kabileye ait, o kabileyi simgeleyen sembolik mühür.) sının ne işi var? Bir manastırın (Aziz III. Vaçagan Saat Kulesi üzerinde) duvarlarında Türk giyisileri ve Türk başlığı giyimli, ata binmiş bir Türk resminin ne işi var? Bu atlı evliya kimdir ve neden bu resim Güney Sibirya Kayalıklarına çizilen (oyulan) resimlere benziyor? Evet, artık birçok kilise tarihçilerinin eski Ermeni mabetleri ve kiliselerinde bulunan yazıları ger-çeğe uygun olarak yorumlamalarının zamanı gelmiştir.

“Sadece yukarıda saydıklarımız değil, Ermeni Kilisesi Katalikosu’nun âsa’sının üzerinde tıpkı Tengri din adamlarında olduğu gibi hey-kel şeklinde iki yılan motifi vardır, bu “Yılan Rvom” ile ilgili değil mi? Dolayısıyla Tengri (kesin olarak Ermeni değil) âsalarında ve armalarında ve Sibirya’nın birçok şehirlerinin armalarında ve orada bulunan âsalarda tek başına bu motifin olması o yerin Türkler’in dini merkezi olduğunu göstermiyor mu? Bu doğru değil mi? Çok ilginçtir Allah benim göz-lerimi açtı. Kafkasya’da bu gibi incelemelerin yapılması çok kolay. Haç işareti çevirmekten söz edelim, Ermeniler onu Tengriler gibi çevirirler. Bunun günümüze kadar korunması tesadüfi değildir. Ermeniler ibadet ederken yaptıkları avuç işareti tamamen Tengri işaretidir. Ermeni rahip ziyarete gelen Ermenilerin alnında “Tengri Haçı” çeker, bu ayinin yapıl-masında Tengri gelenekleri olduğunu söyleyebilir miyiz? En azından şuna ne demeli; Ermeni rahiplerinin Özel tören giyisilerindeki Tengri motifleri nasıl açıklanabilir? “(Murad Adji, Evropa, Tyurki, Velikaya Step, Moskova, 1998, s. 295-296.)

3 Uras, Tarihte Ermeniler…, s. 117-118. 4 Ermeni tarih yazarlarına göre Ermeniler, diğer milletlerden önce

Hıristiyanlığı kabul etmişlerdir. Oysa bu iddiaları ispatlanamamıştır. (Kâzım Karabekir, Ermeni Dosyası, Haz. Faruk Özergin, İstanbul, 1995, s. 70.)

5 Uras, Tarihte Ermeniler…, s. 126. 6 Cemal Anadol, Ermeni Dosyası, İstanbul, 2001, s. 61. 7 Fahrettin Kırzıoğlu, “Armenya-Yukaru Eller tarihinin içyüzü-Dede

Korkut Oğuznâmelerinin mahiyeti”, Tarih Boyunca Türkler’in Ermeni Toplumu İle İlişkileri Sempozyumu (8-12 Ekim 1984 Erzurum), Ankara, 1985, s. 136.

8 Uras, Tarihte Ermeniler…, s. 119. Derken, “sonradan yazılan Ermeni tarihlerine mehaz teşkil eden en önemli ve eski tarihî metin, Ermeni geleneğine göre, V. Yüzyılda yaşandığı iddia edilen ve bir Ermeni rahibi olan Horenli Movses (Monrses Horenatsi)’nin eseridir. “diye devam eden Erdal İlter, bu eser ve Horenli Movses hakkında şu ilginç açıklamayı

DİPNOTLAR272

getirir. “.... bu gün, Horenli Movses’in V. Yüzyılda değil, VIII. Yüzyılda yaşamış sahtekâr bir tarihçi olduğu ve tarihini dekitâb-ı Mukaddes hikâ-yelerine göre tertip ettiği ortaya çıkarılmıştır. Yani, VIII. yüzyıldan önce yazılmış Ermenice bir eserin, hatta kısa bir kayıdın varlığını göstermek mümkün değildir. “(Erdal İlter, Ermeni Kilisesi ve Terör, Ankara, 1999, s. 13-14) Kendilerine Bir tarih yaratma gayreti içerisinde, VIII. yüzyıldan itibaren kilise mensupları ve rahipler Ermeni devleti fikrini doğurmaya çalışmışlardır. (Bu konuda daha kapsamlı bilgi için bkz. İlter, Ermeni Kilisesi...) Ermeni ruhbanların kiliseyi ön plana çıkartarak çalışmaları hatta kendi kaderleriyle Kilise’nin kaderini birbirinden ayırmamaları, Kilise’yi hem bir tapınma yeri hem bir sığınma yeri hem de kendilerini geçmişe bağlayan örf, dil, edebiyat gibi şeylerin sadakatla muhafaza edil-diği bir “arş” olarak kabul edilmesi, günümüze kadar çeşitli milletlerin egemenliği altında yaşayan Ermenilerin ayakta kalmasını sağlamıştır. (Abdurrahman Küçük, Ermeni Kilisesi ve Türkler’, Ankara, 1997, s. 3.)

9 Kâmuran Gürün, Ermeni Dosyası, Ankara, 1988, s. 47. 10 Sadi Koçaş, Tarih Boyunca Ermeniler ve Türk-Ermeni ilişkileri, Ankara,

1967, s. 50, Gregoryenlik, Ermeniler için bir tür milli mezheptir. (Yavuz Ercan, Osmanlı Yönetiminde Gayrimüslimler, Ankara, 2001, s. 61.)

11 Ermeniler üzerinde Katolikleştirme propagandası 18. yüzyıldan çok öncelerine 11. yüzyıla kadar inmektedir. Birinci Haçlı seferleri sırasında Kudüs Krallığı ile Fransa arasındaki ilişkilerin, Fransız Katolik misyoner-lerine Ermeniler üzerinde rahat bir çalışma imkanı vermesi, bu misyo-nerlerin Gregorien Ermeniler’i Katolikleştirme propaganda faaliyetlerini başarıya ulaştırmasında önemli bir rol oynar. Yine İran’da Şah Abbas tara-fından götürülen ve Culfa’ya yerleştirilen Ermenilerin de Katolikleştiği bilinmektedir. Öte yandan 14. yüzyıl sonlarına doğru Kilikya’ya gelen Fransisken ve Dominiken mezhebi misyonerleri bu bölgede Katolikliği yaymak için çaba göstermişler ve çok sayıda Gregoryen Ermeni, mez-hep değiştirerek Katolikliği benimsemiştir. (Durmuş Yılmaz, Fransanın Türkiye Ermenileri’ni Katolikleştirme Siyaseti, Konya, 2001. s. 42-43, Ayrıca bu konu için bkz. Küçük, Ermeni Kilisesi…,)

12 Uras, Tarihte Ermeniler…, s. 152. 13 Mgr. Hovhannes Tcholakian, L’ Eglise Armenienne Catholique en

Turquie, İstanbul, 1998, s. 7.14 Uras, Tarihte Ermeniler..., s. 152. 15 Uras, Tarihte Ermeniler..., s. 152. 16 Uras, Tarihte Ermeniler..., s. 153. 17 Kılıç, Osmanlı İdaresinde Ermeniler…, s. 71. Fransa, Türkiye’de yaşa-

yan Ermeni ailelerinin ileri gelenlerinden bazılarını Fransa’ya götüre-rek, onları sarraflık, ticaret ve sanat işlerinde yetiştirdikten sonra tekrar Türkiye’ye gönderip devletin üst kademelerinde bulunanlarla iyi ilişkiler temin ederek, devlete ait gizli belgeleri elde etmeye çalışırlardı. (Yılmaz, Fransanın Türkiye Ermenilerini…, s. 44.)

18 Kılıç, Osmanlı İdaresindeki Ermeniler..., s. 71.

DİPNOTLAR 273

19 Bu olayı Yves Ternon, Ermeni Tabusu adlı eserinde şöyle anlatır; “Fransız hükümeti bu vesileyle Babıâli’yi protesto etti ve Edirne Antlaşması uyarınca katolik Ermenilere İstanbul’da oturan tüm Roma katolikle-rini (maruniler, keldaniler, melşitler ve süryaniler) bir araya getirerek bir Katolik Millet (katolik cemaat) oluşturma hakkının verilmesini sağladı. Ancak Osmanlı hükümeti bu cemaatte Avrupalılarla her türlü ilişkiyi yasakladı... “(Yves Ternon, Ermeni Tabusu, İstanbul, 1993, s. 54.)

20 Kılıç, Osmanlı İdaresindeki Ermeniler..., s. 72. 21 Ruslar kısa zamanda Balkanlar’da Dobruca’yı işgal ettiler çünkü, zaten

yaklaşık bir yıldır hudut boylarına asker yığmışlardı. Ertesi yıl Kırıkkale ve Edirne’yi de ele geçirmişlerdir. Anadolu cephesinde ise genel durum şöyle idi; General Paskiyeviç orduları Kars, Ahalkelek, Beyazıt, Diyadin, Aleskert, Hasankale, Erzurum, Hınıs, Bayburt müstahkem şehirlerini ele geçirdiler. İstilayı kolaylaştıran Osmanlı tebası olan Hıristiyanların ayak-lanmış olmasıydı. Bunun başında da Ermeniler geliyordu. (Karabekir, Ermeni Dosyası, s. 128.)

22 Kılıç, Osmanlı İdaresindeki Ermeniler..., s. 73-74. 23 Neriman Hasanaliyev, Rusya’nın Van ve Erzurum’daki Başkonsolosu

Mayevski’nin Hatıraları, Çev. Enver Uzun, Trabzon, 2001, s. 26. 24 Ancak, bu çalışmada da görüleceği üzere özellikle 1914 – 1920 yılları

arasında Anadolu’da Türk halkına yönelik Ermeni tedhiş hareketlerinin içerisinde Katolik Ermeniler de bulunacaktır.

25 Kılıç, Osmanlı İdaresindeki Ermeniler...,s. 73. 26 Uras, Tarihte Ermeniler..., s. 153. 27 Erich Feigl, A Myth of Terror, Austria, 1986, s. 47. 28 Kılıç, Osmanlı İdaresindeki Ermeniler..., s. 73. “Papa, XXII. Jean zama-

nında Dominiken misyonerlerin Gregoryen Ermenileri Katolikliğe kazandırma yolundaki gayretleri, bir kısım Ermenilerin Katolikliği kabul etmesiyle sonuçlandı. Bunun neticesinde Kilikya Tabi Ermeni Baronluğunda yaşayan Ermeniler arasında 1328’de Katolikliği kabul eden Ermenilerden meydana gelen Birleşmiş Kardeşler (Freres Unis-Uniates) adlı bir de tarikat kuruldu. İşte bu ermeniler Türk toprakları üzerinde, Ermeni Katolik toplumunun ilk çekirdeğini oluşturdu. “(Kılıç, Osmanlı İdaresindeki Ermeniler..., s. 74.)

29 Fransızların Türkiye’ye olan ilgileri bu kadarla bitmiyordu. Zira Fransa’nın kökü çok eskilere dayanan ticari ilişkileri vardı. Bu devlet, Türkiye’de ikti-sadi alandaki ayrıcalıklara Kanunî Sultan Süleyman’ın 1535’te Irakeyn Seferi dönüşünde, Fransız elçisi Lafore aracılığıyla yapılan ilk Osmanlı-Fransız antlaşmasının yapılmasından sonra kavuşmuştu. Daha sonra bu antlaşmanın zamanla yenilenmesi Fransız iktisadi çıkarlarının devam etmesine yol açmıştır. (İ. Hakkı Uzunçarşılı, Osmanlı Tarihi, C. II., Ankara, 1982, s. 506.

30 Yılmaz, Fransa’nın Türkiye Ermenilerini..., s. 132. Daha sonraki yıl-larda, özellikle 19. yüzyıl başlarında itibaren, Fransa’nın açtığı yolu ve hatta ulaştığı verimi gören İngiltere, Amerika ve Rusya aynı yolu takip

DİPNOTLAR274

ederek Türkiye Ermenileri arasında kendilerine bağlı guruplar oluştur-mayı başarmışlardır.

31 Bunların yanısıra yine “sevkiyata tabi tutulmayan Ermeniler” olarak askerler ve asker aileleri, tüccarlar bazı amele ve ustalar yer almaktadır. Osmanlı ordusunda görev yapan asker, subay ve sıhiye sınıflarında hizmet görenler ve bunların ailelerinin yanı sıra merkezde ve taşrada bulunan Osmanlı Bankası şubeleriyle, Reji İdaresi, Düyun-u Umumiye ve bazı konsolosluklarda görevli Ermeni memurlar sadakat ve iyi halleri göz önüne alınarak sevk dışı bırakılmışlardır. Ancak sadakatsizlik edenler ve komite mensubu olanlar azledilerek sevk edilmişlerdir.. Yetim çocuk ve dul kadınlar da sevk edilmeyerek yetimhanelere ve bulundukları yerler-deki köylere yerleştirilmişlerdir. Ayrıca ticaret ve benzeri suretlerle ikamet eden Ermeniler, Ermeni mebus ve aileleri de yerlerinde bırakılmışlardır. (Bu konuyla ilgili belgeler için bkz. BOA, DH. SFR, nr. 54-A/252; nr. 55/292, DH. SFR, nr. 55/20, DH. SFR, nr. 55/18; nr. 55/292; nr. 58/2, BOA. DH. SFR, nr. 53/295, BOA, DH. SFR, nr. 54/221, DH. SFR, nr. 52/249, DH. SFR, nr. 54/150; nr. 54/163, BOA. DH. SFR, nr. 53/295; 54/287, DH. SFR, nr. 55/19.)

32 BOA. DH. ŞFR, nr. 55/292. 33 BOA. DH. ŞFR, nr. 58/2. 34 BOA. DH. ŞFR, nr. 63/157.; DH. ŞFR, nr. 65/17635 Hüseyin Nazım Paşa, Ermeni Olayları Tarihi, BOA Yayını, Ankara,

1998, s. 174-175. 36 BOA, DH. ŞFR, nr. 63/30637 Ağustos 1331/2 Eylül 1915 tarihinde Adana vilâyetine bu yolda bir

Telgraf gönderilmiştir. (BOA, ŞFR., nr. 55-A/23). Ayr. bkz. ŞFR., nr. 61/186; nr. 61/192; nr. 61/222; nr. 61/290; nr. 61/210; DH. EUM. 2. Şube, 2F/11. Naklen, Yusuf Halaçoğlu, Ermeni Tehciri ve Gerçekler (1914-1918), Ankara, 2001, s. 63.

38 BOA, DH. ŞFR, nr. 54/10; DH. EUM 2 Şb. 68/77:68/7339 Muhacirin Tahsisatı’ndan iaşe ve iskân masraflarının haricinde sevki-

yatın muntazam olarak yürütülebilmesi için İskân-ı Aşair ve Muhacirîn Müdürü Şükrü Bey’i görevlendirmiştir. Her türlü ihtiyacın temini için de Konya, Adana, Halep, Suriye, Ankara, Musul vilayetlerine ve İzmit, Eskişehir sancaklarına ihtiyaca göre toplam 2. 250. 000 kuruş tahsis edil-miştir. Bundan ayrı duruma göre ilave para tahsisleri yapılmıştır. BOA, DH. ŞFR, nr. 53/305. Yine Dahiliye Nezareti İskan-ı Aşair ve Muhacirîn Müdiriyetinden Dördüncü Ordu Kumandanı Cemal Paşa’ya çekilen şifre telgrafta : “20 Ağustos sene 1331. Ermenilerin temin-i ihtiyâcâtına medâr olmak üzere şimdilik Muhâcirin Tahsisâtı’ndan Suriye Vilayeti’ne on bin lira telgrafla gönderilmiştir. İcabında tekrar tahsisat talep buyu-rulması. “Şeklinde para yardımına devam edileceği bildirilmiştir. (BOA. DH, SFR, nr. 55 A/ 118., Ayrıca bkz. BOA, DH. SFR, nr. 55 A/77.

40 BOA, DH. SFR, nr. 54-A/252; nr. 55/292. 41 BOA, DH. SFR, nr. 54/150; nr. 54/163.

DİPNOTLAR 275

42 Sevkedilen Ermenilerin geride kalan malları hükümetçe kendileri namına müzayede usulüyle satılmış ve sonradan Emval-i Metruke Komisyonu aracılığıyla bedelleri ödenmiştir. (BOA, DH. ŞFR, nr. 53/303; nr. 54/420.) Terkedilmiş mal ve eşyanın devlet memurlarınca suistimale meydan verebileceği düşüncesiyle satın alınması önceden yasaklanmış, sonradan gerçek fiyatı ve peşin para ödemek şartıyla Ermenilerden ev satın almaları serbest bırakılmıştır. Görüldüğü gibi devlet Ermenilerin mallarının yağmalanmasına müsaade etmemiş ve gerçek değerleri üze-rinden satılması için gayret sarfetmiştir. (BOA, DH. ŞFR, nr. 53/107; nr. 54/202.) Ayrıca 11 Ağustos 1915 tarihli genel tebligatta da birçok tedbir alınmıştır. (BOA, DH. ŞFR, nr. 54/381.)

43 BOA, DH. SFR, nr. 56/64. 44 Cemiyet-i Akvam ve Türkiye’de Ermeni ve Rumlar, Dahiliye Nezaret-i

Umumiyesi Neşriyatı, Matbaâ-yı Ahmet İhsan Şurekası, İstanbul, 1327, s. 14.

45 Birinci Dünya Savaşı’nda Türk orduları, İtilaf Devletleri’ne karşı birçok cephede savaşmış, ancak savaşın mukadderatını değiştirmek mümkün olmamış ve 30 ekim 1918’de Mondros Mütarekesi imzalanmıştır. Bu mütareke İtilaf Devletleri ile Osmanlı İmparatorluğu arasındaki savaşa son vermiş, ancak Osmanlı ülkesinin işgaline imkan hazırlamıştır. Artık 30 Ekim 1918 tarihinden sonra ülke yabancılar tarafından parçalanıp işgal edilmeye hazır haldedir.

46 Dündar Aydın, Ermeni Meselesinin Ortaya Çıkmasında Fransa’nın Rolü, Tarih Boyunca..., s. 288. Fransız gezginlerle ilgili geniş bilgi için bkz. Arzu Etensel İldem, Fransız Gezginlerin Gözüyle Türkler’ ve Yunanlılar, İstanbul, 2000.

47 Erdal İlter, “Milli Mücadele’de “Doğu Lejyonu” (Legion D’ Orient)’ nun Fransız İşgal Bölgesindeki Fonksiyonu,” Ankara Üniversitesi Türk İnkılâp Tarihi Enstitüsü Dergisi, (Mayıs 1989), Yıl:2, Sa:3’den Ayrı Basım. Ankara, 1989, s. 420.

48 İlter, Türkiye’de Sosyalist Ermeniler..., s. 96. 49 İlter, Türkiye’de Sosyalist Ermeniler..., s. 97. 50 İlter, Milli Mücadele’de “Doğu Lejyonu”..., s. 422. 51 İlter, Milli Mücadele’de “Doğu Lejyonu” .., s. 424. 52 İlter, Milli Mücadele’de “Doğu Lejyonu” ..., s. 424. 53 İlter, Milli Mücadele’de“Doğu Lejyonu”..., s. 424. “Fransız Albayı

Romieu’nun idaresindeki “Ermeni Lejyon’u” ve Fransız kuvvetleriyle Türkler’ arasındaki mücadele, İskenderun’a çıkmalarından biraz sonra başlamış ve birden bire şiddetlenmişti. Bundan dolayıdır ki, Osmanlı hükümeti, Amiral Caltrope’a şikâyette bulundu, o da bu şikâyeti 18 Aralık 1918’de General Allenby’ye duyurdu. Fakat Allenby, şikâyeti dikkate almak şöyle dursun, tersine olarak, vaktiyle Türkiye’den göç ettikleri kabul olunan 100000 Ermeninin Türkiye’ye dönmelerini emretti. Bu hareket, Kilikya ve Güneydoğu Anadolu için büyük bir felaket oldu. Nitekim “Ermeni intikam hareketleri şubat 1919’da o derece korkunç ölçüde

DİPNOTLAR276

çoğaldı ki, “Fransızlar bile buna dayanamadılar ve Ermeni Lejyonundan bir taburu dağıtarak 1 mart’da Port Said’e gönderdiler. (Selahattin Tansel, Mondros’tan Mudanya’ya Kadar, C. II., Ankara, 1973, s. 207.)

54 Yahya Akyüz, Türk Kurtuluş Savaşı ve Fransız Kamuoyu (1919-1922), Ankara, 1975, s. 122-123.

55 Tansel, Mondros’tan Mudanya’ya..., C., II., s. 209. 56 Neclâ Basgün, Türk-Ermeni İlişkileri Abdülhamid’in Cülusundan

Zamanımıza Kadar, Ankara, 1970, s. 96. Maraş’ın Fransızlara devri için bkz. Tansel, Mondros’tan Mudanya’ya..., C., II., s. 210-214., Anteb’in Fransızlara devri için bkz. Tansel, Mondros’tan Mudanya’ya..., C., II., s. 214-216., Urfa’nın Fransızlara devri için bkz. Tansel, Mondros’tan Mudanya’ya..., C., II., s. 216-217.

57 Adana olaylarını Ali Saip şöyle anlatır: “Adana’da teşkil edilen Ermeni öç alayı açıkça zulüm ve sapıklık bayrağı açmış idi. Fakat bu alay kim-den öç alacaktı? Ordu terhis edilmiş Adana ili denetim altına alınmış idi. Fransızlarca bu unvan altında bir alay teşkiline nasıl kılavuzluk edi-yorlardı. Bu öç alayına ne gerek vardı. Fakat onların hedefi yalnız Türk Hükümeti, Türk egemenliği değil, bizzat Türk hayatına kast idi. Ve bil-hassa onu yaşatmamak, onu boğmak öldürmek idi. “ Ali Saip, Çukurova Acıklı Olayları ve Urfa’nın Kurtuluş Savaşları, Haz. Selim Ak, Urfa, 1984, s. 11. Adana katliamlarıyla ilgili geniş bilgi için bkz. Yusuf Ayhan, Mustafa Kemal’in Pozantı Kongresi ve Adana’nın Kurtuluşu, Adana, 1963.

58 Altan Deliorman, Türkler’e Karşı Ermeni Komitecileri, İstanbul, 1973, s. 252. Adana’da Ermenilerin Müslüman halka yönelik katliamları hak-kında daha geniş bilgi için bkz. Yusuf Ziya Bildirici, Adana’da Ermenilerin Yaptığı Katliâmlar ve Fransız-Ermeni İlişkileri, Ankara, 1999.

59 Bige Yavuz, Kurtuluş Savaşı Döneminde Türk Fransız İlişkileri, Ankara, 1994, s. 55.

60 Falih Rıfkı Atay, Çankaya, Ankara, s. 237. 61 Ayhan, Mustafa Kemal’in Pozantı…., s. 29-30. 62 Tansel, Mondros’tan Mudanya’ya..., C., II., s. 209. 63 Erzincan ve Erzurum katliamları için Yarbay Tverdo Khleboff ’un hatı-

ratı ile; Hartill, İnsanlar Böyledir ve Tatyana Karameli’nin Hatırat’ına bakılabilir.

64 Nurşen Mazıcı, Belgelerle Uluslararası Rekabette Ermeni Sorunu’nun Kökeni 1878-1918, İstanbul, 1987, s. 81.

DİPNOTLAR 277

V. İstanbul Ermeni Patrikleri ve Siyasî Faaliyetleri (1878-1923)

Doç. Dr. Recep KARACAKAYA

1 Mim Kemal Öke, Ermeni Sorunu, İstanbul 1996, s.109, 110.2 Bu konuda geniş bilgi için şu eserlere bakılabilir. Abdurrahman Küçük,

Ermeni Kilisesi ve Türkler, Ankara 1997; Davut Kılıç, Osmanlı İdaresinde Ermeniler Arasındaki Dini ve Siyasi Mücadeleler, Ankara 2000; Erdal İlter, “Ermeni Kilisesi ve Terör”, Yeni Türkiye, sayı 38, Mart-Nisan 2001; Esat Uras, Tarihte Ermeniler ve Ermeni Meselesi, İstanbul 1987; Kamuran Gürün, Ermeni Dosyası, Ankara 1983.

3 Bu dönem içerisinde görev yapan diğer patriklerle ilgili çalışmalarımız devam etmekte olup, tamamlandıktan sonra neşredilecektir.

4 Boğos Natanyan, Sivas 1877, Yay. Haz. Arsen Yarman, İstanbul 2008, s.416-417; Kevork Pamukciyan, Biyografileriyle Ermeniler, İstanbul 2003, s.372.

5 Erdal İlter, Ermeni Kilisesi ve Terör, Bilim ve Aklın Aydınlığında Eğitim Dergisi, Nisan 2003, Sayı: 38.

6 Uras, Tarihte Ermeniler ve Ermeni Meselesi, s.204.7 Cevdet Küçük, Osmanlı Diplomasisinde Ermeni Meselesinin Ortaya

Çıkışı (1878-1897), İstanbul 1984, s.2.8 Küçük, Ermeni Kilisesi, s.3.9 Bilal Şimşir, Osmanlı Ermenileri, Türkçesi: Şinasi Orel, Ankara 1986, b.

69.10 Şimşir, Osmanlı Ermenileri, b. 187.11 Şimşir, Osmanlı Ermenileri, b. 211.12 Bilal Şimşir, British Documents On Ottaman Armenians, Ankara 1989,

c. II, b. 139.13 Natanyan, Sivas 1877, s.417; Şimşir, British Documents, c. II, b. 193.14 Natanyan, Sivas 1877, s.417.15 Osmanlı Belgelerinde Ermeniler(Katalog), c. 6, b. 1.16 BOA, Y.A. HUS., 218/23; Osmanlı Belgelerinde Ermeniler, c. 6, belge

No: 98; Oğuz Polatel, “Armaş (Akmeşe) Manastırı Episkoposu Horen Aşıkyan’ın Ermeni Patrikliğine Seçilmesi”; KDM’den Haberler, sayı .45, Ocak 2001

17 BOA, İrade Meclis-i Mahsus, 4897; Ermeni Patriği Horen Aşıkyan Efendi’nin, Mabeyn Başkatibi ile yaptığı bir görüşmede ifade ettiği sözler, Ermeni komitecilerin neden kendisine suikast düzenlediklerini hiçbir yoruma gerek duymadan ortaya koymaktadır. Horen Efendi bu görüşmede özetle, kendisinin padişah hazretlerinin sadık adamlarından biri olması sebebiyle vazifelerini doğruluk ve bağlılıkla yapmaktan bir an geri durmadığını, ancak Ermeni cemaati içinde bazı uygunsuz kim-selerin ortaya çıktığını üzüntü duyarak ifade etmiş, ayrıca bu gibilerin

DİPNOTLAR278

Osmanlı Hükümeti tarafından terbiye edilip yola getirilmelerinin ken-disi tarafından da memnuniyetle karşılanacağını belirtmiştir. Bkz. Recep Karacakaya, Ermenilere Yönelik Ermeni Suikastleri, İstanbul 2006, s.18.

18 BOA, Y. MTV, 79/66; Y.A. HUS.,300/37.19 Horen Aşıkyanla ilgili bkz. Recep Karacakaya, “Horen Aşıkyan’ın

İstanbul Ermeni Patrikliği (1888 -1894)”, Arşiv Dünyası, Ekim 2007, sayı: 10, s.81-82; Haluk Ö. Karabatak-Serbülent Şengün, “Patrik Aşıkyan’ın Tamimi”, Tarih ve Toplum,Temmuz 1996, sayı: 151; Oğuz Polatel, “Armaş Manastırı Episkoposu Horen Aşıkyan’ın Ermeni Patrikliği’ne Seçilmesi”, KDM’den Haberler, sayı: 45, Ocak 2001; Uras, Tarihte Ermeniler..., s.468.

20 BOA, A.MKT., MHM. 695/5.21 BOA, Y. MTV, 95/62.22 BOA, Y.A. Hus., 301/11.23 BOA, Y.A. Hus., 301/39.24 BOA, Y.A. Hus., 301/79, BOA, Y.A. HUS.,298/82.25 İzmirliyan’ın faaliyetleri hakkında ayrıntılı bilgi için bkz. Recep

Karacakaya, “İstanbul Ermeni Patriği Mateos İzmirliyan ve Siyasi Faaliyetleri”, Ermeni Araştırmaları I. Türkiye Kongresi Bildirileri, Ankara 2003, c.1, s.379-394.

26 Saruhan, Ermeni Meselesi ve Ermeni Meclis-i Millisi, Tiflis 1912’den naklen, Uras, Tarihte Ermeniler, s.186.

27 Uras, Tarihte Ermeniler, s.199.28 Uras, Tarihte Ermeniler, s.216.29 “Patrik İzmirliyan’ın Tercüme-i Hali”, Servet-i Fünun (Günlük), No:

146, 7 Kasım 1909.30 BOA, Yıldız Esas Evrakı (YEE), 38/121.31 Ali Arslan, “Eçmiyazin Katakikosluğu’nda Statü Değişikliği ve Türk-

Rus-Ermeni İlişkilerindeki Rolü”, Uluslararası Türk-Ermeni İlişkileri Sempozyumu, İstanbul 2001, s.63- 64.

32 İzmirliyan, Mısır’da görevli iken, oradaki İngiliz konsolosu ve diploma-tik ajanı Lord Cremer’le yüksek seviyeli İngiliz görevlileriyle ve ayrıca Londra’daki Hınçak Komitesi’nin temsilcileriyle temas halindeydi. Bkz. Türkler-Ermeniler ve Avrupa, (çev. ve yay. haz. Bayram Kodaman,) Ankara 1994, s.38.

33 İkdam, No: 141, 20 Aralık 1894.34 İngiliz Elçileri, Kraliçe Viktorya’nın ilkbahara rastlayan tahta çıkışının

yıldönümü gününde Beyoğlu’ndaki elçilik bahçesinde parti vermeyi gele-nek haline getirmişlerdi. Patrik İzmirliyan 1895’te bu partiye davet edilmiş ve yapılması mümkün olan her türlü iltifat ondan esirgenmemiştir. Sefire Currie, İzmirliyan’ı sağına oturtmuş ve orada davetli bulunan Osmanlı nazırları ve Saray ve Bab-ı Ali’nin yüksek seviyeli görevlileri huzurunda ona bizzat çay servisi yapmıştır. Patriğin şahsına yapılan bu hürmet ve

DİPNOTLAR 279

saygı İzmirliyan’ı sevince boğuyor ve bu iltifatı, İngiltere’nin Ermenilere ilgisinin, desteğinin çarpıcı bir işareti görmek isteyen Ermeni halkının duygularını tahrik ediyor, çoskusunu artırıyordu. (Türkler-Ermeniler ve Avrupa, s.40).

35 İkdam, No: 155, 3 Ocak 1895.36 HNA., End., TS., Karton No: 87, Evrak No: 4 (OBE, İstanbul 1990, c.

26, s.181-184).37 BEO, Mühimme Kalemi, Muzır gazeteler, Karton: 39, İç no: 8, Evrak

No: 4586/4126 (OBE, İstanbul 1990, c. 27, s.21).38 Accounts and Papers, F.O. 424/81, No. 54. (OBE, İstanbul 1990, c. 26,

s.XXXIV)39 Zaptiye Nazırı Nazım Paşa, Sadaret’e verdiği 28 ve 29 Eylül tarihli

raporlarında, patrik ile İngiliz sefareti arasındaki haberleşmenin okul Müdürü Artin Musedciyan tarafından sağlandığını bildiriyordu. Bkz. BOA, Y. MTV., 29/80, Evrak No: 1/2743 (OBE, İstanbul 1992, c. 34, s.292-295); Patrik nezdine gönderilen Polis Müdürü Hüsnü Efendi’nin verdiği rapordan anlaşıldığına göre de, patrik sudan bahanelerle politi-kanın dışında olduğunu, taşradan devamlı şikayet mektupları aldığını, sözlerine kulak verilmediğini, kendisinin halen Büyükdere’de kiraladığı yalıda hava tebdilinde bulunduğunu, Ermeniler tarafından yapılacak bir hareketten sorumlu tutulamayacağını beyan ediyordu. YEE., Karton: X, Ks.36, No: 131 (152), s.89, 99, 103) (OBE, İstanbul 1992, c. 34, s.210); Türkler-Ermeniler ve Avrupa, s.40; Davut Kılıç, “İstanbul Ermeni Patrikhanesi’nin Bağımsızlık Hareketlerine Yönelişi”, Yeni Türkiye, İstanbul 2001, sayı 38, s.851 vd.

40 “Ermeni Patriği Efendi, Ermeni İleri Gelenleri” Şimdi, toplananları dağıtmanızı emrediyorum. İsteğiniz her ne ise, Patrik

Efendi, ruhanî ve halk meclisi üyelerinden birer kişi alarak derhal Bab-ı Ali’ye gelip bildirsin. Halkın dağıtılmasını tekrar emrederim. Bu yazıyı Sadarazam Sait Paşa ve Adliye ve Mezahib Nazırı Paşalar ile verdiğimiz karara uyarak ilan ediyorum.

Patriğe gönderilen Bildiri: Ermeni Patrikliğine ve Patrikhane Ruhanî ve halk meclisleri üyelerine: Toplanan halkın dağıtılmasını, Osmanlı Hükümeti adına bildirmek için

Zaptiye Nazırı Patrikhane’ye gönderilmişti. Patrik Efendi adı geçen nazırı görmekten kaçındı. Daha sonra bu iş için Başbakanlık yaverle-rinden Binbaşı Halil Bey gönderilmişti. Yine halk dağılmadı. Yalnız Patrikhane üyelerinden birinin verdiği cevapla geri döndü. Cevap, top-lananların dağıtılmasına çalışılacağı, fakat Zaptiye Nazırı aracılığıyla Bab-ı Ali’den ricada bulunmalarına izin verilmesi konusundadır. Zaptiye Nazırının verdiği bilgiye göre, bu ricanın toplanan halka ateş açılmaması olduğu anlaşılıyor. Osmanlı Hükümeti’nin kanunen yasaklanmış olan toplanmalara aykırı hareket eden kişilere, patrikhanenin ricasıyla ılımlı bir şekilde davranması ve zorla dağıtılmaması iyi niyetinin ispatıdır. Bu topluluğa askerler karışmamış olup, toplananların amaçları ne hükümetin

DİPNOTLAR280

menfaatine ve ne de cemaatin haklı ve kanuni menfaatlerine uygundur. Sayıca az olanların kışkırtması yüzünden bu hareketin yapıldığı bilin-mektedir. Bundan dolayı bu bildirinin verilmesi zamanından başlayarak bir saate kadar toplananların dağılmasını teklife oybirliğiyle karar vermiş-tir. Sadrazam Sait, Adliye ve Mezahib Nazırı Rıza, Dahiliye Nazırı Rıfat, Hariciye Nazırı Turhan. Bkz. Uras, Tarihte Ermeniler, s.481, 482; Blue Book, Turkey No. 2 (1896) (OBE, İstanbul 1992, c. 34, s.XXVIII).

41 Uras, Tarihte Ermeniler, s.480-481; Azmi Süslü, Ermeniler ve 1915 Tehcir Olayı, Van 1990, s.38.

42 İzmirliyan’ın Fransız elçisi M. Cambon’a yazdığı yazıda şu hususlar yer alıyordu: “Altı Avrupa büyük devleti elçilerinin aracılıkları ve hayırlı gay-retleri sonucunda, bu günlerin müthiş olayları neticesinde bazı kiliselere sığınmış, bir takım talihsizler, sığındıkları bu yerleri bırakarak arzu olu-nan sükun ve huzur içinde dağılmışlardır. Gerek çok önemli bir tehlike-nin yok edilmesini temin eden soylu davranışınıza ve gerek geçirdiğimiz üzücü durumlar dolayısıyla hakkımızda dostluğa karşı en derin minnet-darlığımızı ekselanslarına karşı sunmayı en kutsal bir görev biliriz. Aynı surette takdir edilecek bir tedbir ve iradeyle, korku ve umutsuzlukla çıl-dırmış olan bir halkı yatıştıran, emrinizdeki tercüman efendilere de en içten teşekkürlerimizi sunarız. Bu günkü tehdic edici duruma bir son verilmesi, suçsuzların öldürülmesine meydan bırakılmaması, hapishanede yapılan yolsuzlukların durdurulması ve gözümüzün önünde geçen acı olayların, çok korkunç yansımalarının illerde meydana gelmemesi konu-sunda gereken etkili tedbirlerin alınmasını yüksek şahsınızdan ricaya cesaret ederim. Türkiye Ermenileri Patriği Mateos. Bkz. Ministere Des Affaires Etrangeres, Document Diplomatiques, Projets de Reformes Dans l’ Empıre Ottoman (1893-1897), Paris 1897, s.150, 151; Uras, Tarihte Ermeniler, s.484.

43 Burcan Politishe Correspondance gazetesine 5 Ekim tarihinde verdiği beyanatta da özetle şunları söylemiştir*: “Sason kitali Ermenilerin otur-dukları bütün vilayetlerde tekrar edilmektedir. İstanbul’daki de bunlardan biridir. Genç kadınlarımız, kızlarımız Türklerin haremlerini süslemekte-dir. Mal ve mülklerimiz ülke büyüklerinin ellerine geçiyor. Vergi toplayan memurlar, Ermenilerin mallarını alıyor ve işkence yapıyorlar. Baştan sona bütün memurlar Ermeniler aleyhine düşmanlık yapmaya çalışmaktadır-lar. Ermenilerin imhası için yemin edildiği rivayet ediliyor. Eğer hükü-met görevini hakkıyla yapsa Müslümanlarla aramızda tam bir anlaşma olabilirdi. Hamidiye Alayları Ermenileri yok etmek için kurulmuştur. Hiçbir hakkımız korunmuyor. Sadece kiliselerde ibadet edebiliyoruz. Son İstanbul olayı, diğer kıyımların başlangıcıdır. Avrupa hükümetlerin-den Hrıstiyanlık adına bize yardım etmelerini ve bedbaht bir Hrıstiyan milletinin işitilmemiş kötü muameleye uğramasına Avrupa hükümetle-rinin artık müsamaha etmemelerini temenni ediyoruz”. Bkz. HNA., TS., Karton No: 89, Dosya: 5, Evrak No: 346 (OBE, İstanbul 1992, c. 35, s.66-73).

44 Blue Book, Turkey No. 2 (1896), Belge No: 124 (OBE, İstanbul 1992, c. 35, s.LII); Abdulhamit, İngiltere Büyükelçiliği maslahatgüzarı Mr.

DİPNOTLAR 281

Herbert’ten patriğe nasihat ederek, Ermenilere sükuneti bozmaktan kaçınmalarını tavsiye etmesini istemiş, Mr. Herbert’te bu isteği patrik sekreterine iletmişti. Bkz. OBE, İstanbul 1992, c. 37, s.XLIV.

45 Y.A.Hus., 338/85 (OBE, İstanbul 1992, c. 36, s.216-217).46 Blue Book, Turkey No. 2 (1896), Belge No: 418 (OBE, İstanbul 1993, c.

38, s.XLVIII).47 BEO, Mühimme Kalemi, A. Dersaadet, Karton 101, İç No: 21, Evrak no:

7669 (OBE, İstanbul 1993, c. 38, s.392).48 BOA, Y.A.Res., 77/56 (OBE, İstanbul 1993, c. 38, s.416).49 BOA, MV., 88/14.50 Türkler-Ermeniler ve Avrupa, s.43.51 BOA, İrade Adliye ve Mezahib, 1314. S/18.52 BOA, Yıldız Sadaret Resmi Maruzat (Y.A. Res), 80/106.53 Hüseyin Nazım Paşa, Ermeni Olayları Tarihi II, Ankara 1994, s.379. 54 BOA, Y.A. Hus., 407/59.55 Aykut Kansu, 1908 Devrimi, İstanbul 1995, s.140.56 Recep Karacakaya, Türk Kamuoyu ve Ermeni Meselesi, s.37; Tanin, No:

27, 27 Ağustos 1908; Servet-i Fünun (Günlük), No: 146, 7 Kasım 1909.57 15 Şubat 1841’de İstanbul’da doğan Magakya Ormanyan Efendi, Mateos

İzmirliyan’ın azledilmesinden sonra, 6 Kasım 1896’da İstanbul Ermeni Patrikliği’ne seçilmiş ve 1908 Temmuz’una kadar görevde kalmıştır. Bkz. Turgut Çeviker, İbret Albümü 1908, İstanbul 1991, s.148; Mınıstere Des Affaıres Etrangeres, Document Diplomatıques, Projets de Reformes Dans l’ Empıre Ottoman (1893-1897), Paris 1897, s.329.

58 BOA, İrade Adliye ve Mezahib, 1326. L/23; Servet-i Fünun (Günlük), No: 146, 7 Kasım 1909.

59 Servet-i Fünun (Günlük), No: 148, 9 Kasım 1908.60 BOA, İrade Adliye ve Mezahib, 1326. L/23; Servet-i Fünun(Günlük),

No: 146, 7 Kasım 1909.61 Tanin, No: 119, 29 Kasım 1908; Servet-i Fünun (Haftalık), No: 914; Faik

Reşit Unat, İkinci Meşrutiyetin İlanı ve Otuzbir Mart Hadisesi, Ankara 1960, s.174.

62 Eçmiyazin Katagikosluğu hakkında geniş bilgi için bkz. Ali Arslan, “Eçmiyazin Ermeni Katagikosluğu’nun Osmanlı Denetiminde ve Rus Kontrolündeki Statüsü”, Kafkas Araştırmaları, II, İstanbul 1996, s.36-50; Ali Arslan, “Rusların Güney Kafkasya’da Yayılmalarında Ermeni Eçmiyazin Katagikosluğu’nun Rolü”, Kafkas Araştırmaları, II, İstanbul 1996, s.19-38.

63 Krımyan’ın 1907 yılında ölümü üzerine Varna Ermeni Kilisesi’nde bir ayin düzenlenmişti. Bkz. BOA, Y.A. Hus., 516/182.

64 Salahi R. Sonyel, İngiliz Gizli Belgelerine Göre Adana’da Vuku Bulan Türk-Ermeni Olayları (Temmuz 1908-Aralık 1908), Ankara 1988, s.14.

DİPNOTLAR282

65 BOA, İrade Adliye ve Mezahib, 1327. M/6.66 Tanin, No: 169, 20 Ocak 1909; Rusya İmparatoru Livadya’dan Eçmiyazin

Katagikosu İzmirliyan Efendi’ye bir telgrafname keşide ederek tebrik etmiştir. Servet-i Fünun(Haftalık), No: 956.

67 Uras, Tarihte Ermeniler, s.375.68 Tanin, No: 1720, 14 Eylül 1913; Kevork Pamukçuyan, Biyografileriyle

Ermeniler, İstanbul, 2003, s.210.69 Tanin, No: 1720, 14 Eylül 1913; Kevork Pamukçuyan, Biyografileriyle

Ermeniler, İstanbul, 2003, s.210.70 Tanin, No: 1720, 14 Eylül 1913.71 Tanin, No: 1680, 3 Ağustos 1913.72 BOA MV 231/286.73 Recep Karacakaya, Meclis-i Mebusan Seçimleri ve Ermeniler (1908-

1914), Yakın Dönem Türkiye Araştırmaları, sayı: 3, yıl: 2/2003, s.135-140.74 Tanin, No: 1870, 9 Mart 191475 Arsen Avagyan, Gaidz F. Minassian, Ermeniler ve İttihat ve Terakki,

s.122.76 Esat Uras, Tarihte Ermeniler..., s.384.77 Yusuf Hikmet Bayur, Türk İnkılabı Tarihi, c.2, ks.3, s.169-172; Esat Uras,

Tarihte Ermeniler..., s.398-401.78 Avusturya’nın 28 Temmuz 1914’te Sırbistan’a savaş ilan etmesiyle Birinci

Dünya Savaşı başlamıştı. Ancak bu savaşın gerçek anlamda bir dünya savaşına dönüşmesi Almanya’nın 1 Ağustos’ta Rusya’ya savaş açmasıyla olmuştu.

79 Ovanes Kaçaznuni, Taşnak Partisi’nin Yapacağı Bir Şey Yok, İstanbul 2005, s.12.

80 Belgelerle Ermeni Sorunu, Ankara 1992, s.220; Talat Paşanın Anıları, Yay. Haz. Alpay Kabacalı, İstanbul 1994, s.71.

81 Belgelerle Ermeni Sorunu, s.221.82 Talat Paşa’nın Anıları, Yay. Haz. Alpay Kabacalı, İstanbul 1994, s.71;

Ermeni Komitelerinin Amal ..., s.235-237.83 Takvim-i Vekayi’, No: 2611, 28 Temmuz 1332; ayrıca daha geniş bilgi

için bkz. Tanin, No: 2752, 11 Ağustos 1916 “Ermeni Patrikhanesi” ve “Ermeni Patrikhanesi Nizamnamesi” başlıklı yazılar.

84 Ali Güler, Türkiye’de Gayri Müslimler, s.31, 32; Yusuf Hikmet Bayur, Türk İnkılabı Tarihi, c.3, ks.3, s.57-59

85 Ali Güler, Türkiye’de Gayri Müslimler, s.31, 32; Yusuf Hikmet Bayur, Türk İnkılabı Tarihi, c.3, ks.3, s.57-59.

86 BOA, DH. ŞFR. 74/135.87 BOA, DH. EUM. 2. Şb, 31/61.

DİPNOTLAR 283

88 Sina Akşin, İstanbul Hükümetleri ve Milli Mücadele, İstanbul 1992 s.32, 33

89 Vakit, No: 371, 4 Kasım 1918, “Enver ve Cemal Paşaların Firarı”90 Sabah, No: 10404, 4 Kasım 1918; 2 Kasım 1918’de, Kozan Mebusu

Matyos Nalbantyan, Maraş Mebusu Agob, İzmir Mebusu Onnik İhsan, Halep Mebusu Artin Boşgezenyan, Erzurum Mebusu Medetyan ve Sivas Mebusu Dikran Barsamyan Efendiler, hükümete bir soru önergesi vere-rek; “vakti seferde icraat-ı hükümete karşı gelenler için cihet-i askeriy-yece ittihaz olunacak tedabir hakkındaki kararname ile işbu kararname mucibince aher mahallere nakledilen eşhasın emval ve emlak ve matlubatı metrukeleri hakkındaki kararnameye tevfikan yapılan mezalimin müret-tip ve failleri ile düçar-ı gadr olanlar hakkında” hükümetçe ne düşünüldü-ğünü öğrenmek istemişlerdi. Bu takrire cevap veren Dahiliye Nazırı Fethi Bey, “her hangi bir adam, her hangi bir memur, bir kimseye zulüm ve gadr yapmışsa bunun hakkında bizim yeddimizde tahkikat evrakı var ise, sizi temin ederim ki bunları muhakemeye bila tehir sevkedeceğiz ve sevket-mekteyiz. Fakat hükümetin nazarı ıttılaından hariç kalmış vukuat varsa ise evvelce de söylediğim gibi herkes için bab-ı şikayet açıktır; hakkını müdafaa etsin ve bu lazımdır, Bunlar müracaat etsin, biz de tahkik ederiz. Mesuliyetleri tahakkuk ederse bu gibilerini bila tereddüt mahkemeye sev-kederiz. Zulm ve gadr yapmış olan, haksızlık etmiş olan memurların hiç bir suretle kanunun pençesinden kurtulmasını arzu etmiyoruz” demiştir. Meclis-i Mebusan Zabıt Ceridesi, c.1, Devre: 3, İçtima Senesi: 5, s.103

91 Sabah, No: 10407, 7 Kasım 1918.92 Sabah, No: 10421, 21 Kasım 1918.93 BOA, DH. ŞFR. 92/257; DH. EUM. 2. Şb, 64/72.94 Sabah, No: 10435, 5 Aralık 1918.95 Sabah, No: 10449, 19 Aralık 1918.96 Zeki Sarıhan, Kurtuluş Savaşı Günlüğü I, Ankara 1993, s.136, 137. 19

Şubat 191997 Zeki Sarıhan, Kurtuluş Savaşı Günlüğü I, Ankara 1993, s.140. 20 Şubat

191998 Zeki Sarıhan, Kurtuluş Savaşı Günlüğü I, Ankara 1993, s.200. 10 Nisan

191999 İkdam, No: 8151, 21 Ekim 1919.100 Zeki Sarıhan, Kurtuluş Savaşı Günlüğü III, Ankara 1995, s.194. 2 Eylül

1920.101 İkdam, No: 8149, 19 Ekim 1919.102 İkdam, No: 8152, 22 Ekim 1919.103 Vakit, No: 741, 28 Kasım 1919.104 Kevork Pamukciyan, Biyografileriyle Ermeniler, İstanbul 2003, s.210.105 İkdam, No: 8377, 9 Haziran 1920.

DİPNOTLAR284

106 Zeki Sarıhan, Kurtuluş Savaşı Günlüğü III, Ankara 1995, s.460. 21 Mart 1921.

107 Yeni Hilal’den naklen, Vakit, No: 1234, 15 Mayıs 1921.108 Zeki Sarıhan, Kurtuluş Savaşı Günlüğü IV, Ankara 1996, s.144. 14 Kasım

1921.109 Zeki Sarıhan, Kurtuluş Savaşı Günlüğü IV, Ankara 1996, s.733. 5 Ekim

1922. 110 Kevork Pamukciyan, Biyografileriyle Ermeniler, İstanbul 2003, s.210.

VI. Ermeni Milliyetçiliğinin Kökenleri HakkındaDoç. Dr. Gürsoy ŞAHİN

1 Gürsoy Şahin, Osmanlı Devleti’nde Katolik Ermeniler, Sivaslı Mihitar (1676-1749) ve Mihitaristler, IQ Kültür Sanat Yayınevi, İstanbul 2008, s. 105 vd; yine bkz. Gürsoy Şahin, “Sivaslı Mihitar (1676-1749), Mihitaristler ve Ermeni Milliyetçiliğine Katkıları”, Hoşgörüden Yol Ayrımına Ermeniler, C.II, (Yay. Haz. Metin Hülagü, Şakir Batmaz, Gülbadi Alan), Erciyes Üniversitesi Yayını, Kayseri 2009, s. 241-284; ayrıca bkz Gürsoy Şahin, “Venedik’in Ermeni Meselesindeki Rolü Hakkında”, Ermeni Araştırmaları, Sayı 27-28, 2007, s. 101-119.

2 Kevork B. Bardakjıan, The Mekhitarist Contributions to Armenian Culture and Scholarship, Middle Eastern Department, Harvard College Library, 1976, s. 1; Stephen K. Badzik, Mehkitarist Congregation in Vienna a Histrorical Survey, Mekhitarist Press in Vienna, Austria 1991, s. 6; Levon Panos Dabağyan, Türkiye Ermenileri Tarihi, 5. baskı, IQ Kültür Sanat yayıncılık, İstanbul 2006, s. 474.

3 Mihitar’ın hayatı ile ilgili daha çok bilgi için bkz. G. Şahin, Sivaslı Mihitar (1676-1749), s. 73 vd.

4 “Mığitar” md. Meydan-Larousse, C. VIII, Meydan yayınevi, İstanbul 1990, s. 718; Bardakjıan, The Mekhitarist Contributions, s. 1; Badzik, Mehkitarist Congregation, s. 6; Bkz. Erich Feigl, “Ermeni Milli Kilisesinin Zaferi ve Trajedisi”, Ermeni Araştırmaları, S. 2, (Haziran-Temmuz-Ağustos 2001), s. 76; Kamuran Gürün, Ermeni Dosyası, Rüstem yayınevi, Beşinci basım, İstanbul 2001, s. 88; Osman Ergin, Türkiye Maarif Tarihi, C. 1-2, Eser Kültür Yayını, İstanbul 1977, s. 798; “Mıkhithar”, md., Ana Britannica, C. XXII, s. 356; “Mechitar”, http://www.newadvent.org/cathen/10102a.htm (27.01.2011).

5 Bardakjıan, The Mekhitarist Contributions, s. 1.6 “Mıkhithar”, md., Ana Britannica, C. XXII, s. 356.7 Bardakjıan, The Mekhitarist Contributions, s. 1-2.8 Yıldız Deveci Bozkuş, “Bir Başka Açıdan Ermenilerde Din”, Ermeni

Araştırmaları, C. 4, S. 14-15, (Yaz - Sonbahar 2004), s. 128-129.9 Badzik, Mehkitarist Congregation, s. 6, 8.10 Dabağyan, Türkiye Ermenileri Tarihi, s. 474.

DİPNOTLAR 285

11 “Mechitar”, http://www.newadvent.org/cathen/10102a.htm (27.01.2011).

12 Dabağyan, Türkiye Ermenileri Tarihi, s. 475; Nejat Göyünç, Osmanlı İdaresinde Ermeniler, Gültepe Yayınları, İstanbul 1983, s. 53; “Mığitar” md. Meydan-Larousse, C. VIII, s. 718; Badzik, Mehkitarist Congregation, s. 4.

13 Vahan M. Kurkjian, A History of Armenia, The Armenian General Benevolent Union of America yayını, 1958, s. s. 408 (Bu eser internette tam metin (523 s.) olarak yayınlanmaktadır. Bkz.

http://penelope.uchicago.edu/Thayer/E/Gazetteer/Places/Asia/Armenia/_Texts/KURARM/home.html) (24.01.2011); Ancak bazı kay-naklarda Mihitar’ın Mystra despotluğuna gittiği ve burasının Türklerin eline geçmesi üzerine Venedik’e sığındığı (1717) anlatılmaktadır. Bkz. “Mığitar” md. Meydan-Larousse, C. VIII, s. 718. Modon şehrinin “Methon-Modone-Metone-Mothony-Methony-Methone” gibi telaf-fuzu ile ilgili bkz. Kevork Pamukciyan, Ermeni Kaynaklarından Tarihe Katkılar, Zamanlar, Mekânlar, İnsanlar, C. III, (yay.haz. Osman Köker), Aras Yayıncılık, İstanbul 2003, s. 326.

14 Bardakjıan, The Mekhitarist Contributions, s. 3.15 Pamukciyan, Zamanlar, Mekânlar, İnsanlar, C. III, s. 327.16 Bardakjıan, The Mekhitarist Contributions, s. 6; Ergin, Türkiye Maarif

Tarihi, s. 799; “Mığitar” md. Meydan-Larousse, C. VIII, s. 718.17 Necmettin Tozlu, “Osmanlı Devleti’nde Ermeni Eğitim Kurumları ve

Faaliyetleri”, Yeni Türkiye Ermeni Sorunu, Özel Sayısı II, (Mart-Nisan 2001), Yıl: 7, S. 38, s. 926; Yusuf Akçura, Osmanlı Devleti’nin Dağılma Devri, XVIII. ve XIX. Asırda, TTK yayını, Maarif Matbaası, İstanbul 1940, s. 20.

18 Göyünç, Osmanlı İdaresinde Ermeniler, s. 53.19 Ergin, Türkiye Maarif Tarihi, s. 798.20 Horenli Movses’in sonradan yazılan Ermeni tarihlerine kaynaklık

etmiştir. Onun V. yüzyılda yaşadığı iddia edilmekle birlikte (mesela K. Pamukçuyan, Movses’in beşinci asırda yaşadığını kaydetmektedir. Bkz. Kevork Pamukciyan, “Mıkhitharistler Hakkında”, Tarih ve Toplum, Sayı 28, Nisan 1986, s. 47.), esasen VIII. yüzyılda yaşamış bir tarihçi olduğu ve tarihini de Kitab-ı Mukaddes hikâyelerine göre tertip ettiği anlaşıl-maktadır. Bkz. Erdal İlter, “Ermeni Kilisesi ve Terör”, Bilim ve Aklın Aydınlığında Eğitim, (Tarihten Bir Kesit-Özel Sayı), (MEB yayını), Yıl: 4, S. 38, (Nisan 2003), s. 75.

21 Louise Ziazan Nalbandian, The Armenian Revolitionary Movement of the Nineteenth Century; The Origins and Devolopment of Armenian Political Parties, (Stanford University PHD.), (UMI Dissertation Services), Ann Arbor 1959, s. 17; yine bkz. Boğos Levon Zekiyan, Ermeniler ve Modernite, Gelenek ve Yenileşme/Özgüllük ve Evrensellik Arasında Ermeni Kimliği, (çev. Altuğ Yılmaz), Aras Yayıncılık, İstanbul

DİPNOTLAR286

2001, s. 71; Salim Cöhce, “Osmanlı Ermeni Toplumunda Siyasallaşma Çabaları”, Ermeni Araştırmaları, C. 2, Sayı 8, (Kış 2003), s. 50.

22 Eçmiyazin Katagigosu olan Culfa’lı IV. Agop (1655-1680), bugünkü Ermenistan ve Karabağ bölgelerini kapsayan beş vilayette Ermenilere tam bağımsızlık sağlamayı düşünmüştür. Agop’un önderliğinde 1678 yılında Eçmiyazin de altı din adamı ve altı sivil toplanarak gizli bir cemi-yet kurmuşlardır. Bu toplantıda alınan karara göre Avrupa’nın yardımını kazanmak ve Papanın idaresini kabul etmek suretiyle Ermenistan’ın istik-lalini kurtarmak mümkün olacaktır. Bunun için Avrupa devletlerine gere-ken başvuruların yapılması kararlaştırılır. Bu gizli cemiyet aldığı kararı yerine getirmek için Agop’un başkanlığında harekete geçer. Bu gruba Ermenilerin yaşadıkları vilayetlerin valilerinden Melik İsrail’in oğlu Ori de katılır.

Heyet önce İstanbul’a gelecek, oradan da Roma’ya uğrayarak Fransa’da çalışmalarına başlayacaktır. 1680 yılında İstanbul’a gelen heyetin başkanı Agop İstanbul’da hastalanıp ölür. Maneviyatı sarsılan heyetin üyeleri geri dönerler. Ancak ondokuz-yirmi yaşındaki Ori tek başına bu işi başarabi-leceğini umarak Venedik yoluyla Fransa’ya ulaşır. XIV. Lui’nin ordusuna katılır. İngilizlere esir düşen Ori, kurtulunca Almanya’ya geçer. Buralarda faaliyetlerde bulunan Ori, Palatinat Prensi Jean Guillamme’nin Ermeni davası hakkında sevgi ve yardımını kazanır. Kral olabilmek için vaatler alır. Bu prens Ermenistan’ı kurtarmak için işe girişmeden önce, Ori’yi memleketine dönerek oradaki gerçek durumu ve Ermenilerin çıkarabile-cekleri kuvvetleri öğrenmesi işini verir.

1699 yılında gerekli tavsiye mektuplarını alan Ori, Alman prensine ayrın-tılı bir rapor göndermek üzere anlaşarak memleketine döner. Burada da bazı faaliyetlerde bulunan Ori’nin bir süre sonra başka bir heyetle tek-rar Almanya ve Viyana’ya gittiği anlaşılmaktadır. Ancak Rusya’nın da yardımını almak gerektiği yolundaki telkinler üzerine geri dönen heyet, bu sefer 1700’lerin ortalarında Rusya’ya giderek Çar’la görüşürler. Ermenilerin Rusya ile temasları bir süre devam eder. Siyasi şartlara göre değişik cevaplar alan Ori ve arkadaşları 1702’de 1704’de 1706’da çeşitli faaliyetler de bulunur ise bir sonuca varamaz. Ori’nin 1711 yılında ölmesi ile bu girişim de sonuçsuz kalır. Geniş bilgi için bkz. Nalbandian, The Armenian Revolitionary, s. 27, 33-34; Kâzım Karabekir, Ermeni Dosyası, (yay. haz. Faruk Özerengin), Emre Yayınları, İstanbul 1994, s. 114-117.

23 Bkz. Mehmet Perinçek, Ermeni Devlet Adamı B. A. Boryan’ın Gözüyle Türk-Ermeni Çatışması, 2. basım, Kaynak yayınları, İstanbul 2006, s. 31; Mehmet Perinçek, “İlk Teorisyeninin Ağzından Ermeni Milliyetçiliğinin Kökleri”, Cumhuriyet, Strateji, 29 Ekim 2007 Pazartesi Parasız Özel Ek, Yıl: 4, S. 174, s. 20-21; ayrıca bkz. A. B. Karinyan, Ermeni Milliyetçi Akımları, (çev. Arif Acaloğlu), Kaynak yayınları, 2. basım, İstanbul 2006, s. 21-25 vd.

24 Zekiyan, Ermeniler ve Modernite, s. 70.25 Dabağyan, Türkiye Ermenileri Tarihi, s. 478.

DİPNOTLAR 287

26 Akçura, Osmanlı Devleti’nin, s. 20-21; ayrıca bkz. Davut Kılıç, Osmanlı İdaresinde Ermeniler Arasındaki Dinî ve Siyasi Mücadeleler, Asam yayınları, Ankara 2000, s. 138.

27 Dabağyan, Türkiye Ermenileri Tarihi, s. 478.28 Bozkuş, “Ermenilerde Din”, s. 129.29 Bardakjıan, The Mekhitarist Contributions, s. 4.30 Muallim Cevdet (İnançalp), Mektep ve Medrese, (Hazırlayan; Erdoğan

Erüz), Çınar yayınları, İstanbul 1978, s. 113-114.31 Cöhce, “Osmanlı Ermeni Toplumunda”, s. 47.32 Zekiyan, Ermeniler ve Modernite, s. 22, 69-70.33 Ersoy Taşdemirci, “Türk Eğitim Tarihinde Azınlık Okulları ve Yabancı

Okullar”, Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Sayı: 10, Yıl: 2001, s. 15.

34 Zekiyan, Ermeniler ve Modernite, s. 33-34.35 Zekiyan, Ermeniler ve Modernite, s. 72, 89-91.36 Badzik, Mehkitarist Congregation, s. 4.37 John Whooley, “The Armenian Catholic Church: A Study In History

And Ecclesiology”, The Heythrop Journal, Volume (C.) 45, Issue (S.) 4, October 2004, p. (s.), s. 417, 424-425.

38 St. Lazar adasındaki matbaada basılan eserlerin basımı son derece itinalı bir şekilde ve farklı dillerde yapılmış ve XVIII. yüzyıldan beri çalışma-sına devam eden matbaa 1991 yılında kapanmıştır. Kaynaklardan anla-şıldığına göre buradaki müzede 150.000 cilt kitap, 4.000-4.500’e yakın çoğu Arabistan, Hindistan ve Mısır’dan toplanmış Ermenice el yazması eser bulunmaktadır. Bkz. Bardakjian, The Mekhitarist Contributions, s. 6; “San Lazzaro Island”, http://armeniapedia.org/index.php?title=San_Lazzaro_Island (02.02.2011).

39 Mesela Viyana’daki Ermeni Mihitarist kitaplığında bulunan kitaplar ara-sında Kiev’de 1572-1663 yıllarına ait Kamenets-Podolsk Ermeni-Kıpçak mahkemesine ait yaklaşık 8000 sayfadan oluşan 28 elyazması, Ermeni Kıpçakçasıyla yazılmış 1636-1736 yıllarına ait doğum kayıtları defteri, 1564-1608 ve 1608-1624 yıllarına ait Lvov Ermeni-Kıpçak mahkeme-sinin iki tutanak defteri, 1598-1637 yıllarına ait Lvov Ermeni Kıpçak mahkemesinin kassa defteri, 1572-1630 ve 1643-1667 yıllarına ait Lvov Ermeni Dini mahkemesinin tutanak defterleri bulunmaktadır. Bkz. Nadejda Chirli, Bir Ermeni Kıpçakçası Metni: Algış Bitigi (Durum Ekleri İncelemesi, Metin, Dizin), Doktora Tezi, Çukurova Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Dili ve Edebiyatı Ana Bilim Dalı, Adana 2004, s. 13-22.

40 Kevork Pamukciyan, Ermeni Kaynaklarından Tarihe Katkılar, Ermeni Harfli Türkçe Metinler, C. II, (yay. haz. Osman Köker), Aras Yayıncılık, İstanbul 2002, s. 1, 28-29, 48, 232.

41 Badzik, Mehkitarist Congregation, s. 4.

DİPNOTLAR288

42 Venedik’teki merkezde olduğu gibi Viyana’daki merkezde de bugün bağışlarla birlikte 40.000’i Ermenice olmak üzere 270.000 cilt kadar kitap bulunmaktadır. Bu eserlerden yaklaşık 3.000’i eski dönemlere ait Ermenice el yazması, 10.000’den fazla metin ve Ermenice eser ile Ermeni araştırmaları için kaynaklar bulunmaktadır. Ayrıca 3.000’i Kilikya Ermeni krallığı dönemine ait 20.000 civarında madeni para da müzede sergilen-mektedir. Bkz. Badzik, Mehkitarist Congregation, s. 65-66; Bardakjian, The Mekhitarist Contributions, s. 7.

43 “Mıkhithar”, md., Ana Britannica, C. XXII, s. 356.44 Esat Uras, Tarihte Ermeniler ve Ermeni Meselesi, Belge yayınları,

Genişletilmiş 2. Baskı, İstanbul 1987, s. 111-112; Sadi Koçaş, Tarih Boyunca Ermeniler ve Türk Ermeni İlişkileri, Altınok matbaası, Ankara 1976, s. 48.

45 “Mıkhithar”, md., Ana Britannica, C. XXII, s. 356.46 Feigl, Ermeni Mitomanyası, s. 76.47 Bardakjian, The Mekhitarist Contributions, s. 8.48 Muallim Cevdet, “Ermeni Mesâi-i İlmiyesi”, s. 773.49 Bardakjian, The Mekhitarist Contributions, s. 8.50 Muallim Cevdet, “Ermeni Mesâi-i İlmiyesi”, s. 775.51 Ergin, Türkiye Maarif Tarihi, s. 799.52 Kılıç, Osmanlı İdaresinde, s. 116-117.53 Muallim Cevdet, “Ermeni Mesâi-i İlmiyesi”, s. 767-768.54 Muallim Cevdet, “Ermeni Mesâi-i İlmiyesi”, s. 767.55 Pamukciyan, “Mıkhitharistler Hakkında”, s. 46.56 Muallim Cevdet, “Ermeni Mesâi-i İlmiyesi”, s. 769.57 Muallim Cevdet, “Ermeni Mesâi-i İlmiyesi”, s. 770.58 Kılıç, Osmanlı İdaresinde, s. 116-117.59 Mesela Aeschylus, Sophocles, Euripides, Anacreon, Theocritus, Pindar,

Heredotos, Xenophon, Socrates, Plato, Aristotle-Cato, Cicero, Seneca, Juvenal, Horace, Ovid, Shakespeare, Milton, Shelley, Byron, Dickens, Coleridge, Moote, Wilde, Shaw, Kipling, Lessing, Goethe, Sehiller, Heine-Cormeille, Boileau, Chateaubriand, Chenier, Vauvenargues, Lamartine, Hugo, Musset, Vigny, Sue, Maupassant, Sully Prudhomme, Coppee, Baudelaire-Dante, Petrarch, Goldoni, Monti, Metastasio, Tasso, Foscolo, Manzoni, De Amicis, Leopardi, Aleardi, Deledda, Pascoli, Prati-Lonfellow, Whittier, Stowe, Bryant, Anderson, Gogol, Pushkin, Lermentov, Turgenev, Tolstoy vs. bkz. Bardakjian, The Mekhitarist Contributions, s. 13.

60 H. Katırcıyan, S. Tornian, M. Karakaşyan, A. Aydınyan, G. Menevişyan, G. Sibilian, S. Dervişyan, H. Daşyan, G. Hovanian, G. Kalemkiarian, ve N. Akinian gibi bkz. Bardakjian, The Mekhitarist Contributions, s. 13; Kurkjian, A History of Armenia, s. 411.

DİPNOTLAR 289

61 Kurkjian, A History of Armenia, s. 410; Bardakjian, The Mekhitarist Contributions, s. 13; keza Bkz. Muallim Cevdet, “Ermeni Mesâi-i İlmiyesi”, s. 774.

62 Kurkjian, A History of Armenia, s. 411.63 Bardakjian, The Mekhitarist Contributions, s. 11.64 Muallim Cevdet, “Ermeni Mesâi-i İlmiyesi”, s. 771; Ermeni harfleriyle

Türkçe’ye çevrilen İtalyanca eser ve operalar için bkz. Mahmut Şakiroğlu, “Ölümünün 50. Yılında M. Cevdet İnançalp 1883- 1935”, “Ermeni Mesâ’î-i ilmiyesi Venedik’te Sain Lozare Dervişleri Akademisi”, Tarih ve Toplum, 23 (Kasım 1985), s. 27.

Ermeni toplumu arasında bazı grupların Türkçe konuşmasının örnekle-rini oldukça eski dönemlerde de görmek mümkündür. Daha XVI. yüz-yılda Anadolu’da yaşayan Hıristiyan topluluklar arasında Rum ve Ermeni isimlerini taşıyan vergi mükellefleri yanında, tamamen öz-Türkçe isim-ler taşıyanlara da rastlanır. Bunların sayısı da küçümsenmeyecek kadar çoktur. Muhtemelen Anadolu’da XV. ve XVI. yüzyıllarda ve sonrasında Hıristiyan topluluklar arasında Türk asıllı olanları da bulunmaktaydı. Bkz. Göyünç, Osmanlı İdaresinde Ermeniler, s. 28-29; bu anlamda bilgi-ler için ayrıca bkz. Bozkuş, “Ermenilerde Din”, s. 124-126 vd.

65 Pamukciyan, “Mıkhitharistler Hakkında”, s. 47.66 Rober Koptaş, “Ermeni Harfleriyle Türkçe”, Tarih ve Toplum, C. XXXIX,

S. 230, (Şubat 2003), s. 12; Ayrıca Pamukciyan, Ermeni Harfli Türkçe, C. II, s. XV.

67 Ergin, Türkiye Maarif Tarihi, s. 799.68 Akçura, Osmanlı Devleti’nin, s. 20-21; Necmettin Tozlu, Kültür ve

Eğitim Tarihimizde Yabancı Okullar, Akçağ yayını, Ankara 1991, s. 231.69 Tozlu, “Ermeni Eğitim Kurumları”, s. 926.70 Bardakjian, The Mekhitarist Contributions, s. 15; Muallim Cevdet

(İnançalp), “Ermeni Mesâi-i İlmiyesi: Venedik’te “Saint Lazare” Dervişleri Akademisi”, Muallimler Mecmuası, (Eylül-1924), Sayı 23, s. 770.

71 Bkz. Bardakjian, The Mekhitarist Contributions, s. 15-16.72 Zekiyan, Ermeniler ve Modernite, s. 37.73 Muallim Cevdet, “Ermeni Mesâi-i İlmiyesi”, s. 767; Bardakjian, The

Mekhitarist Contributions, s. 17; Murat Bürkan Serbest, “Osmanlı’da Ermeni Katolik Kilisesi ve Toplumu”, Hoşgörü Toplumunda Ermeniler, C. III, (yay. haz. M. Metin Hülagü vd.), Erciyes Üniv. Yay., Kayseri 2007, s. 275-276; İlter, “Ermeni Kilisesi ve Terör”, s. 75-89; , Mesut Aydıner, “Koca Râgıp Paşa Döneminde Osmanlı Ermenileri”, Tarihi Gerçekler ve Bilimin Işığında Ermeni Sorunu, (edt. Bülent Bakar, Necdet Öztürk, Süleyman Beyoğlu), IQ Kültür Sanat Yayını, İstanbul 2007, s. 64.

74 İlter, “Ermeni Kilisesi ve Terör”, s. 78.75 V. M. Kurkjian, a.g.e., s. 409; Bardakjian, The Mekhitarist Contributions,

s. 8-9.

DİPNOTLAR290

76 Bardakjian, The Mekhitarist Contributions, s. 9.77 Mesela Tanburi (Küçük) Arutin’in, ”Takmaz Kulu Hanın Tevarihi” adlı

eser, 1800 yılında yayınlanmıştır ki bu eser daha sonra Esat Uras tarafın-dan Latin harflerine çevrilmiştir. Ayrıca Edward Young’un “Tenhade Bir Kâmil Adam” adlı eseri 1816 yılında ve aynı yazarın “Yung Feylesofun Fiğanleri Yahod Yungun Geceleri”, (çev. Hovhannes Yeremyan) 1898 yılında yayınlanmıştır. Keza Oliver Goldsmith’in “Roma Tevarihi İcmali”, Asbed Yeremyan tarafından çevrilmiş ve 1830 yılında basımı ger-çekleştirilmiştir. Keza Metastasio’nun “Metastazyo Şairinin Teliflerinden Birkaç Ruhani Kaside Tercümeleridir” adlı eseri 1831 yılında (daha sonra Andreas Tietze tarafından Latin Harfleriyle yayınlanmıştır) ve Epictéte’nin “Epiktetos Feylesofun Elcüzü” eseri 1857 yılında Ermeni harfleriyle Türkçe olarak kaleme alınan önemli kitaplardandır. Bkz. Pamukciyan, Ermeni Harfli Türkçe, C. II, s. XV.

78 Muallim Cevdet, “Ermeni Mesâi-i İlmiyesi”, s. 767; Kurkjian, A History of Armenia, s. 410; eser 424+58 sayfadan ibarettir. Bkz. Pamukciyan, “Mıkhitharistler Hakkında”, s. 47; Pamukciyan, Zamanlar, Mekânlar, İnsanlar, C. III, s. 296.

79 Muallim Cevdet, “Ermeni Mesâi-i İlmiyesi”, s. 768; Bardakjian, The Mekhitarist Contributions, s. 16, 18.

80 Bardakjian, The Mekhitarist Contributions, s. 18.81 Pamukciyan, Zamanlar, Mekânlar, İnsanlar, C. III, s. 247-293.82 Muallim Cevdet, “Ermeni Mesâi-i İlmiyesi”, s. 774.83 Muallim Cevdet, “Ermeni Mesâi-i İlmiyesi”, s. 770.84 Bardakjian, The Mekhitarist Contributions, s. 9-10, 17.85 Bardakjian, The Mekhitarist Contributions, s. 16-18.86 Bugün İstanbul’da Karagümrük’te bulunan Kefeli Mescidinde.87 Pamukciyan, Ermeni Harfli Türkçe, C. II, s. XIV.88 Bardakjian, The Mekhitarist Contributions, s. 4.89 Muallim Cevdet, “Ermeni Mesâi-i İlmiyesi”, s.113-114.90 Muallim Cevdet, “Ermeni Mesâi-i İlmiyesi”, s. 766-767.91 Pamukciyan, “Mıkhitharistler Hakkında”, s. 46; Tokatlı Apkar Tıbir’ın

1567 yılında Rahip Arakel’in yardımıyla matbaasını İstanbul’da da kur-duğu anlaşılmaktadır. bkz Kurkjian, A History of Armenia, s. 412.

92 Ergin, Türkiye Maarif Tarihi, s. 799.93 Tozlu, Kültür ve Eğitim, s. 124.94 Muallim Cevdet, “Ermeni Mesâi-i İlmiyesi”, s. 767.95 Badzik, Mehkitarist Congregation, s. 66.96 Zekiyan, Ermeniler ve Modernite, s. 80.97 “Mıkhithar”, md., Ana Britannica, C. XXII, s. 356.98 Bardakjian, The Mekhitarist Contributions, s. 19.

DİPNOTLAR 291

99 Zekiyan, Ermeniler ve Modernite, s. 80-81; Cöhce, “Osmanlı Ermeni Toplumunda”, s. 50; Bardakjian, The Mekhitarist Contributions, s. 19.

100 Bardakjian, The Mekhitarist Contributions, s. 20.101 Bardakjian, The Mekhitarist Contributions, s. 20-21.102 Erich Feigl, Gerçekleri Resimlerle Ortaya Çıkarıyor, Ermeni

Mitomanyası, Ermeni İfratı, Son uçları ve Tarihi İçeriği, (çev.) Can Ceylan, (Eser Sahibinin Kendi Yayını), 2007, s. 41.

103 Cöhce, “Osmanlı Ermeni Toplumunda”, s. 47.104 Tozlu, “Ermeni Eğitim Kurumları”, s. 931.105 BOA, HR.MKT., nr. 66/99.106 BOA, DH.MKT., nr. 74/7.107 BOA, DH.MKT., nr. 45/532.108 BOA, DH.MKT., nr. 2/746.109 Bozkuş, “Ermenilerde Din”, s. 128-129.110 İlter, “Ermeni Kilisesi ve Terör”, s. 78.111 Bardakjian, The Mekhitarist Contributions, s. 2, 22-23.112 Akçura, Osmanlı Devleti’nin, s. 21; Kılıç, Osmanlı İdaresinde, s. 110.113 Bu okulda yetişen önemli Mihitarist yazarlar arasında S. Hekimyan,

M. Beşiktaşlıyan, T. Terziyan, M. Mamurian, A. Arpirian, D. Varuzhan, aktörler arasında P. Adamian, S. Ekshian, D. Triants, A. Armenian, V. Papazyan, ressamlar arasında E. Shahin, K. Adamian, Z. Mutafian, bes-teciler arasında E. Manas, G. Alemshah ve devlet adamları arasında H. Sakız Paşa, Malkum Khan, Y. Artin Paşa, A. Yeram ve M. Portukal Paşa gibi isimler bulunmaktadır. Bkz. Bardakjian, The Mekhitarist Contributions, s. 22-23.

114 Badzik, Mehkitarist Congregation, s. 72, 79.115 Kurkjian, A History of Armenia, s. 362.116 Badzik, Mehkitarist Congregation, s. 79.117 BOA, DH.MUİ., nr. 52/45/-1.118 Badzik, Mehkitarist Congregation, s. 79.119 BOA, DH.MKT., nr. 79/1950.120 Badzik, Mehkitarist Congregation, s. 54, 79.121 BOA, HR. SYS., nr. 2881/41-2.122 Badzik, Mehkitarist Congregation, s. 79.123 Bardakjian, The Mekhitarist Contributions, s. 22.124 Los Angeles 1979 dan günümüze, Boston’da 1939 – 1995 arası, Buones

Aires’de 1956’dan günümüze, Trieste’de 1774-1810 ve 1817-1910 arası, Gerla’da 1874-1937 arası, Plovdid’de 1926-1949 arası, Beyrut’ta 1930’dan günümüze, Kahire’de 1934-1965 arası, Atina’da 1924-1936 arası ve Korfu’da 1923-1924 arası faaliyetlerine devam etmişler veya etmektedir-ler. Bkz. Badzik, Mehkitarist Congregation, s. 79. (Bkz. Harita 1).

DİPNOTLAR292

VII. Ermeni Azınlık Okullarının Ermeni Milliyetçiliğinin Doğuşundaki Rölü

Ersin MÜEZZİNOĞLU

1 Sadi Kocaş, Tarih Boyunca Ermeniler ve Türk-Ermeni İlişkileri, Altınok Matbaası, Ankara 1967, s.57–58.

2 Esat Uras, Tarihte Ermeniler ve Ermeni Meselesi, Belge Yayınları, İstanbul 1987, s.149.

3 Uras, Tarihte Ermeniler ve Ermeni Meselesi, s.159.4 Azmi Süslü, Ermeniler ve 1915 Tehcir Olayı, Yüzüncü Yıl Üniversitesi

Yayınları, Ankara 1990, s.23–24.5 “Diğer azınlıklarda olduğu gibi Ermenilerin ulusal bilincinde de etkin

olan, belki de en ağırlıklı olarak, dinsel kimlik tanımlaması temeline oturan duygu idi. Yüzyıllardan beri Hıristiyan kilise örgütleri her bir Hıristiyan toplumunun ulusal kültürünün korunduğu bir ocak işlevini yürüttüğü için bu durum garipsenmemelidir” değerlendirmeleri için Bkz. Justin MacCarthy, Ölüm ve Sürgün, Çev. Bilge Umar, İnkılâp Yayınevi, İstanbul 1995, s.6.

6 Mim Kemal Öke, Yüzyılın Kan Davası Ermeni Sorunu 1914–1923, İrfan Yayıncılık, İstanbul 2003, s.116–117.

7 Kamuran Gürün, Ermeni Dosyası, Bilgi Yayınevi, Ankara 1988, s.45.8 Süslü, Ermeniler ve 1915 Tehcir Olayı, 24-25.9 Gürün, Ermeni Dosyası, s.87.10 Gürün, Ermeni Dosyası, s.106.11 Süslü, Ermeniler ve 1915 Tehcir Olayı, s.26.12 İlknur Polat Haydaroğlu, Osmanlı İmparatorluğu’nda Yabancı Okullar,

Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara 1990, s.7.13 Gürün, Ermeni Dosyası, s.58.14 Gürün, Ermeni Dosyası, s.63.15 Öke, Yüzyılın Kan Davası Ermeni Sorunu 1914–1923, s.121-122.16 Öke, Yüzyılın Kan Davası Ermeni Sorunu 1914–1923, s.123.17 Ali Güler, Osmanlı’dan Cumhuriyete Azınlıklar, Tamga Yayınevi, Ankara

2000, s.175.18 M. Hidayet Vahapoğlu, Osmanlıdan Günümüze Azınlık ve Yabancı

Okulları, Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, İstanbul 1987, s.98.19 Yahya Akyüz, Türk Eğitim Tarihi(Başlangıcından 2001’e), Alfa Yayıncılık,

İstanbul 2001, s.159.20 Cahit Yalçın Bilim, Türkiye’de Çağdaş Eğitim Tarihi 1734–1876,

Anadolu Üniversitesi Yayınları, Eskişehir 2002, s.379.21 Vahapoğlu, Osmanlıdan Günümüze Azınlık ve Yabancı Okulları,

s.100-101.

DİPNOTLAR 293

22 Haydaroğlu, Osmanlı İmparatorluğu’nda Yabancı Okullar, s.90.23 Osman Ergin, Türk Maarif Tarihi, c. I-II, Eser Matbaası, İstanbul 1977,

s.759. Ünlü maarif yazarımız Ermeni unsurunun Türkiye’deki kültür faaliyeti, mektepleri ve kültür müesseseleri hakkında Türkçe bir eser bulunmadığını söylemektedir. Gerçekten de o zamandan bugüne münha-sıran bu konuları içeren bir çalışma yapılmayışı önemli bir boşluk olarak gözükmektedir.

24 Amiralar, bankerlerden, tüccarlardan ve devlet memurlarından oluşan Ermeni büyükleridir. Bu kişilerin özellikle 19. yüzyıl başlarında Ermeni milletinin toplumsal yaşamlarının gelişiminde önemli hizmetleri olmuş-tur. Bu grubun yardımlarıyla okullar, matbaalar, kütüphaneler açılmış, aynı zamanda birçok Ermeni genci öğrenim görmek ve sanat öğrenmek için Avrupa üniversitelerine ve okullarına gönderilmiştir. Bkz. Uras, Tarihte Ermeniler ve Ermeni Meselesi, s.150.

25 Ergin, Türk Maarif Tarihi, s.750-753.26 İlhan Tekeli, “Tanzimat’tan Cumhuriyete Eğitim Sistemindeki

Değişmeler”, Tanzimat’tan Cumhuriyete Türkiye Ansiklopedisi, İletişim Yayınları, c. II, İstanbul 1985, s.463.

27 Bilim, Türkiye’de Çağdaş Eğitim Tarihi 1734–1876, s.385.28 Ergin, Türk Maarif Tarihi, s.756.29 Necdet Sevinç, Ajan Okulları, Dede Korkut Yayınları, İstanbul 1975,

s.116.30 Ergin, Türk Maarif Tarihi, s.757.31 Cemil Koçak, “Tanzimat’tan Sonra Özel ve Yabancı Okullar”,

Tanzimat’tan Cumhuriyete Türkiye Ansiklopedisi, İletişim Yayınları, c. II, İstanbul 1985, s.493.

32 İncelememizde esas olarak Ermeni Gregoryen kilisesine ait okullar konu edilmiştir. Ermenilere ait çeşitli şahıslar ve cemiyetler tarafından kurulan sayıca azımsanmayacak Ermeni okulları da bulunmaktadır.

33 Ergin, Türk Maarif Tarihi, s.758.34 Bilal Eryılmaz, Osmanlı Devleti’nde Gayr-i Müslim Tebaanın Yönetimi,

Risale Yayınları, İstanbul 1996, s.177.35 Başbakanlık Osmanlı Arşivi, Y.PRK.DH., Belge No: 1/11 (13.M.1295/17

Ocak 1878).36 BOA., Y.PRK.UM., Belge No: 19/53 (27.Ra.1308/10 Kasım 1890).37 BOA., Y.PRK.DH., Belge No: 7/67 (30.Za. 1311/4 Haziran 1894).38 BOA., Y.PRK.UM., Belge No: 29/46 (26.Ş. 1311/4 Mart 1894).39 BOA., DH. MKT., Belge No: 2061/132 (10.N.1310. /28 Mart 1893).40 Başbakanlık Osmanlı Arşivi’nde bulunan bu nev’i belgelerden, Hısn-ı

Mansur ve Malatya Ermeni Mektebi’nde muzır evrak ve risalelerin ele geçirildiği BOA., DH.MKT 1509/35 (1305.N.10/21 Mayıs 1888); İnegöl kazasına bağlı Yenice nahiyesinde Ermeni mektebinde öğrencilere bazı ayrılıkçı fikirleri içeren şarkı mecmuaları okutulduğu, Bursa Gemlik

DİPNOTLAR294

dahilinde Ortaköy Ermeni Mektebi’nde dahi bazı zararlı risale ve tasvir-lerin tespit edildiği BOA., Y.PRK.BŞK., Belge No: 17/99 (17.N.1307/7 Mayıs 1890); Van vilayetinde birtakım Ermeni mektepleri açılarak öğrencilere zararlı kitaplar okutulmakta olduğu BOA., DH.MKT., Belge No:1755/137 (12.M.1308/28 Ağustos 1890); Ermeni mektebi muallim-liği vazifesiyle Mamüratülaziz vilayetinin Eğin kazasının İliç karyesinde bulunan Haçatur ve arkadaşlarından on kişinin muzır evrakla ele geçi-rildikleri BOA., Y.A.HUS., Belge No:252/101 (27.Ra.1309/31 Ekim 1891); Adana’da ele geçirilen zararlı mecmualardan Sis Katagigosu’nun nezaretindeki mekteplerde tashih-i efkara yönelik muzır şarkılar öğre-tildiğinin anlaşıldığı. BOA.,Y.MTV., Belge No: 60/68 (.2 Ş.1309/ 23 Mart 1892); Tokat Ermeni mektep ve kiliselerinde bazı muzır şarkıların okutturulduğu. BOA., Y.A.HUS., Belge No: 310/6 (1.4.1312/ 29 Aralık 1894).

41 BOA., Y.PRK.UM., Belge No: 29/40 (19.Ş. 1311/25 Şubat 1894).42 BOA, Y.PRK.BŞK., Belge No: 35/29 (17.Ş.1311/23 Şubat 1894).43 Bu konuda, Amasya Ermeni merkez mektebi muallimi Parsnak’ın fesad

komitesine dahil olduğunun tahkiken ortaya çıktığı ve yanındaki zararlı evrakıyla birlikte tutuklandığı BOA, Y.PRK.UM., Belge No: 25/66 (1.R.1310 /23 Ekim 1892); Rusya tebaasından ve Ermeni milletin-den olup öğretmen sıfatıyla Trabzon’a gelmiş bulunan Osebişhanyan ile Trabzon Ermeni okulu öğretmenlerinden Hamayak Saşbolyan ve Trabzon Ermeni Murahhasahanesi katibi Canik Darikyan adlı kişilerin bir fesad cemiyeti teşkil eylediklerinden yakalandıkları ve ele geçirilen fesad-amiz mektuptan bu kişilerin mefsedetlerinin ortaya çıktığı BOA, DH.MKT., Belge No: 1791/87 (1.Ca. 1308/13 Aralık 1890); Daha önce Ermeni milleti tarafından Berlin Kongresi’ne görevli olarak gönderilen ve şimdi ise Galata’da Ermeni okulu müdürü olarak görev yapan Manyas Efendi’nin Paris sergisini görmek için Marsilya’ya gittiği; fakat son hal-lerine bakıldığında bu maksatla gitmediğinin anlaşıldığı BOA, Y.PRK.BŞK., Belge No: 16/39 (4.Z.1306/1 Ağustos 1889).

44 BOA, DH.MKT., Belge No: 1399/16 (17.Ca.1304/11 Şubat 1887).45 BOA, A.MKT.MHM., Belge No: 1620/4 (27. Ş.1306/28 Nisan 1889).46 Patrikhane ve okulların zararlı faaliyetlerine bir başka örnek ise ismi

Ermeni fesad hareketlerine bulaşmış kişilere kilise ve mekteplerde görev verilmesidir. Osmanlı idaresinin bu duruma müdahale etmek istediği anlaşılmaktadır. Örneğin daha önce Maraş’ta zararlı faaliyetler içerisinde yer aldığı ve bu esnada sürekli Ermeni komiteleriyle haberleştiği bilinen Gibont’un hâlihazırda Beyoğlu kilisesinde papazlık yaptığı öğrenilmiş-tir. Bu durum üzerine patrikhane nezdinde girişimde bulunularak bu kişinin kilisede görevlendirilmemesi ve emsallerinin dahi hemen kilise-den çıkarılması istenilmiş ve bundan sonra hem kilise hem de okulla-rın bu gibi kişilere görev vermek suretiyle kucak açmaması hususunda gerekli uyarı yapılmıştır. Bkz. BOA, A.MKT.MHM., Belge No: 627/24 (11.Z.1313/14 Mayıs 1896).

47 BOA, Y.PRK.AZJ., Belge No: 27/87 (25.R.1311/5 Kasım 1893).

DİPNOTLAR 295

48 BOA, Y.PRK.ZB., Belge No: 15/101 (15.Z.1312 /9 Haziran 1895).49 BOA, Y.PRK.ZB., Belge No: 12/45 (27.R.1311/7 Kasım 1893).50 Bu tahkikat girişimi “1890 Erzurum Hadisesi” olarak adlandırılan bir

gelişmeye yol açmıştır. Erzurum olayı hakkında farklı değerlendirmeler için bkz. Gürün, Ermeni Dosyası, s.183-185.

51 Sevinç, Ajan Okulları, s.128.52 BOA, Y.PRK.TKM., Belge No: 18/19 (25.Za.1307/13 Temmuz 1890).53 Okullar üzerindeki denetim faaliyetlerine çeşitli nedenlerle büyük dev-

letlerin müdahale ettiğinden daha önce bahsedilmişti. Şimdi verilecek örnek, bu olayın hem bir Rus Gazetesine nasıl yansıdığı- yansıtıldığı- bakımından hem de haberin Rus hükümeti politikasına da etkisi ola-bileceği yönüyle önemlidir. Nowaye Veramya gazetesine göre tahkikat esnasında hükümet memurlarının ve askerlerinin tutumları, eşyaları kırıp dökmeleri, kıymetli eşyalara ve paraya el koymaları Ermenilerin galeya-nına neden olmuştur. Yine gazete olaylar sonucunda 28 Ermeni’nin öldü-ğünü, 108 Ermeni’nin ise yaralandığını öne sürmektedir. BOA, PRK.TKM., Belge No: 18/21 (27.Za.1307/15 Temmuz 1890).

54 BOA, Y.A.HUS ., Belge No: 236/11 (04.Za.1307/22 Haziran 1890).55 BOA, Y.PRK.ZB., Belge No: 18/16 (14.R.1314/24 Eylül 1896).56 Galata Ermeni Mektebi idaresinden Muş Ermeni Mektebi öğretmenle-

rine gönderilen bir mektubun ele geçirilmesi üzerine mektupta daha önce gönderilen kitapların yakılması, sonradan gönderilenlerin ise saklanma-sının istenildiği öğrenilmiştir. Yakılması istenen kitapların zararlı olduğu aşikârdır. Bkz. BOA, DH.MKT., Belge No: 1809/123 (7.B.1308/16 Şubat 1891). Sadece bu bile Galata Ermeni Mektebi hakkındaki teşhisi haklı çıkartacak niteliktedir.

57 BOA, A.MKT.MHM., Belge No: 632/49 (21.R.1315/19 Eylül 1892).

VIII. Ermeni Meselesinin Elitleri ve Yetişme SüreçleriProf. Dr. Mustafa DEMİR – Yrd. Doç. Dr. Galip ÇAĞ

1 Ramazan Tosun, Ermeni Meselesi’nin Ortaya Çıkışı Ve Mahiyeti, Selçuk Üniversitesi, Türkiyat Araştırmaları Dergisi, Sayı 14, Güz 2004, s. 152.

2 Robert Koleji’nde muallimlik yapması Amerikan sefiri tarafından uygun görülen ve Konya’da yaşayan Armenak Agopyan hakkında tahkikat yapı-lıp sonucun bildirilmesine dair belge, BOA, DH.EUM.2.Şb, Dosya: 16 Gömlek:37.

3 Mine Sümer, “Robert Kolej Müdürü dr. Gates’in Paris Sulh Konferansı Dolayısı İle Gönderdiği Bir Mektup”, AÜDTCF, Tarih Araştırmaları, II / 2, Ankara 1964, s.236.

4 Mithat Aydın, Amerikan Protestan Misyonerlerinin Ermeniler Arasındaki Faaliyetleri ve Bunun Osmanlı-Amerikan İlişkilerine Etkisi, OTAM, Sayı: 19, Ankara, s. 102.

5 Bab-ı Ali Evrak Odası (BEO), Dosya:342, Gömlek:25627.

DİPNOTLAR296

6 BOA, İ..HUS., Dosya:50, Gömlek: 1314/Ca-19; A.} MKT.MHM., Dosya:631, Gömlek: 2

7 Bülent Çukurova, “Antep’te Ermeni Ulusçuluğunun Doğuşunda Amerikalılar ve Kolejin Etkisi”, Ankara Üniversitesi Türk İnkılâp Tarihi Enstitüsü Atatürk Yolu Dergisi, sayı: 40, Kasım 2007, s. 616.

8 Çukurova, a.g.m., s. 617.9 Çukurova, a.g.m., s. 620.10 BOA, DH.MKT, Dosya:323, Gömlek: 17.11 BEO, Dosya:2378, Gömlek: 178348.12 Orhan Doğan, “Ermeni Komiteleri Hınçak Ve Taşnak Sütun”, Selçuk

Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Sayı:20, Yıl:2008, Konya, s. 309-310.

13 Doğan, a.g.m., s.308-309.14 Nejat Göyünç, “Osmanlı Devleti’nde Ermeniler Hakkında”, Osmanlı’dan

Günümüze Ermeni Sorunu, Yeni Türkiye Yay., Ankara 2000, s. 42; Bayram Kodaman, “Ermeni Yanılgıları”, Eğitim, Yıl :4, Sayı : 38, NİSAN 2003,

15 Ali İhsan Gencer, “Ermeni Sorununda Dış Etkenlerin Rolü”, Uluslararası Türk Ermeni İlişkileri Sempozyumu, 24-25 Mayıs 2001, İstanbul 2001, s. 70.

16 Ergünöz Akçora, Osmanlı Devleti Dönemi Ermeni İsyanları Ve Türk Ermeni Toplumu İlişkileerine Etkileri”, Osmanlı’dan Günümüze Ermeni Sorunu, Yeni Türkiye Yay., Ankara 2000, s.130.

17 Bahsi geçen gazetelerin Londra’da ve Ermeniler arasında dağıtıldığı bilinmektedir; bkz., Osmanlı Belgelerinde Ermeni-Fransız İlişkileri (bundan sonra OBEFİ), I, Ankara 2002, Belge no.13

18 Göyünç, a.g.m, s. 39. Bu gazetenin varlığından haberdar olan Osman ida-resi gazetenin Osmanlı topraklarına sokulmaması için 1888’de yabancı elçiliklere birer nota geçmiştir, MF.MKT, Dosya:95 Gömlek:105.

19 OBE, V, Belge no: 97, s. 411.20 OBEFİ, I, Belge no.221 OBE, V, Belge no: 102, s. 454.22 BOA, MVL, Dosya:850, Gömlek:47.23 BOA, A.}MKT.MHM. Dosya:39, Gömlek:49.24 BOA, Y., A., HUS., Dosya:164, Gömlek:53.25 BOA, İ. MVL., Dosya:473, Gömlek:21426.26 BOA, Y..PRK.HR., Dosya:6, Gömlek:81.27 BOA, Y..PRK.TKM., Dosya:5, Gömlek:79.28 BOA, Y..PRK.HR.., Dosya:7, Gömlek:3.29 BOA, DH.MKT, Dosya:1348, Gömlek: 31.30 BOA, DH.MKT, Dosya:1371, Gömlek: 41.31 BOA, DH.MKT, Dosya:1495, Gömlek: 41.

DİPNOTLAR 297

IX. Ermeni Milliyetçiliği ve Ayrılıkçı Faaliyetlerinin KökenleriDoç. Dr. Ahmet HALAÇOĞLU

1 Bu makale, Erciyes ve Nevşehir Üniversiteleri tarafından düzenlenen “II. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Sempozyumu(EUSAS-II)”nda sunu-lan “XIX. Yüzyıl Sonlarında Osmanlı Devleti’nde Yaşayan Ermenilerin Evlerinde Ermeni Milliyetçiliği Hakkında Ele geçirilen Dokümanlar ve Bunun Ermeni Milliyetçiliğinin Yayılmasında Etkileri” isimli tebliğe bazı ekleme ve düzenleme yapılarak hazırlanmıştır. Bkz. Ahmet Halaçoğlu, “XIX. Yüzyıl Sonlarında Osmanlı Devleti’nde Yaşayan Ermenilerin Evlerinde Ermeni Milliyetçiliği Hakkında Ele geçirilen Dokümanlar ve Bunun Ermeni Milliyetçiliğinin Yayılmasında Etkileri”, II. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Sempozyumu(EUSAS-II), Erciyes ve Nevşehir Üniversiteleri, 22-24 Mayıs 2008, Kayseri 2008.

2 Bu cemiyet ve komiteler hakkında ayrıntılı bilgi için, yine külliyatlı çalışma içerisinde yer alan ve tarafımızdan hazırlanan “Ermeni Komiteleri” baş-lıklı yazımıza bakılabilir.

3 İknur Haydar Polatoğlu, Osmanlı Devleti’nde Yabancı Okullar, Kültür Bakanlığı Yay., Ankara, 1990, s.128. Bunun için ayrıca bkz. Dilşen İnce Erdoğan, Amerikan Misyonerlerinin Faaliyetleri ve Van Ermeni İsyanları(1896), İstanbul 2008.

4 Söz konusu makaleler Ermeni misyoneri Hiçkok ve bazı Ermeni yandaş-larınca kaleme alınan ve Boston, Newyork gibi Amerikan eyaletlerinde yayınlanan Woman Journali, Tribün isimli gazetelerde makale şeklinde yayınlanan yazılardır. Hatta bu makalelerde Osmanlı Devletinin nüfusu 15 milyon verilmekte ve bunlara ilaveten 2,5 milyon da Ermeni yaşadı-ğının tahmin edilmekte olduğu da belirtilmektedir. Bkz. BA, A.MKT.MHM, Dosya nu.715, Gömlek nu. 8, 3 M. 1312/24 Haziran 1310(6 Temmuz 1894). Bunun için ayrıca bkz. Ahmet Halaçoğlu, Bir Ermeni’nin İtirafları(1895 Maraş ve Zeytun Olayları), Yeni Türkiye Yayınları, Ankara 2007, s.

5 1895 Maraş ve Zeytun isyanı için bkz. Ahmet Halaçoğlu, Bir Ermeni’nin İtirafları(1895 Maraş ve Zeytun Olayları), Ankara 2007.

6 Bu şiirler, Palulu Menzik isimli bir Ermeni’nin üzerinde Adana reji kol-cularınca bulunmuş ve adı geçen şahıs bu belgeyi yutmak üzere ağzına attığı sırada engellenerek elde edilmiştir. Bkz. Hüseyin Nâzım Paşa, Ermeni Olayları Tarihi, I, Ankara 1994, s.190-195.

7 Bu konuda Osmanlı Arşivinde çok sayıda belge mevcuttur. Bu yayınlara birkaç örnek vermek istersek; Marsilya’da neşrolunan Armenia isimli Ermeni gazetesinin muzır neşriyatından dolayı İzmir’de bazı şahıslara gönderilen nüshalarına el konulmuştur(BA, Y.PRK.PT., D.9, G.76, 9 B. 1311). Haleb’deki Amerika Başkonsolosluğu’na gelen Ermenice muzır neşriyatın araştırılması hk.bkz. BA, A.MKT.MHM., D.533, G.27, 19 Ca. 1312. Sason ve Ermeni işleri hakkında muzır neşriyatta bulunan Berlin, Paris, Roma ve Brüksel gazetelerinden hakkında ve bunların

DİPNOTLAR298

ülkeye sokulmasının yasaklandığı hakkında bkz. BA, Y.A.HUS., D.315, G.18, 12 C. 1312. Paris’te yayınlanan bazı gazetelerin Ermeni işlerinden bahisle muzır neşriyat yaptığından ülkeye gönderilmemesi için yabancı elçilere tebligat yapılmıştır(BA, Y.A.HUS., D. 320, G. 91, 28 Ş. 1312). Ermeni meselesiyle ve diğer bazı konularda muzır neşriyatlar yapan yabancı gazeteler için bkz. BA, Y.A.HUS., D. 320, G. 96, 28 Ş. 1312. Atina’da basılan muzır içerikli Ermenice yayınların Akka’daki Ermenilere ulaşmasını sağlayan Beyrutlu Mihail Simon adliyeye sevk edilmiş ve bu gibi evrakı dağıtanlara engel olunması için gerekli tedbirlerin alınması istenmiştir. Bkz. BA, DH.MKT., D.157, G.12, 14 R. 1311. Rusya’ya firar eden Ermeni fedailerinin deniz yoluyla Samsun’a gelmeleri ve yanlarında muzır neşriyat getirmeleri için bkz. BA, A.MKT.MHM., D.551, G.21, 13 Ş. 1325.

8 Osmanlı Sefirlerine Ermeniler hakkında yapılan tebligât üzerine Londra ve Petersburg Sefâretlerinden gelen cevaplarda Ermenilerin ef ’âl ve hareketleri kontrol altında bulundurulduğu ve muzır neşriyâtı hüküm-süz bırakmak için mesâî sarf edilmekte olduğu bildirilmiştir. Bkz.BA, Y.A.HUS., D.285, G.54, 20 Ca. 1311. Newyork’da çıkan Hayik isimli Ermeni gazetesinin muzır neşriyatta bulunması ve Ermenilere askerî talimleri öğretmen gibi teşebbüslerde bulunmasından dolayı Washington sefareti nezdinde teşebbüste bulunulması istenmiş, sefaretten gelen cevabî yazıda ise, Amerika’da matbuat serbestisi bulunduğundan, bunun ancak Amerika Devletiyle dostluk çerçevesinde çözülebileceği bildirilmiştir. Bkz. BA, DH.MKT(Dahiliye Mektûbî Kalemi), D.199, G.71, 19 B. 1311. Bu yayınların devam etmesi üzerine Osmanlı Devleti Amerika’daki Ermenilerin muzır neşriyatının tekzibi için çalışmalar yapmıştır(Bkz. BA, A.MKT.MHM., D.535, G.7, 26 Ra. 1313).Yine Hayik adlı Ermeni gazetesinin Osmanlı Devletindeki Ermenileri isyana teşvik ettiği hak-kında Amerika Cumhurbaşkanının beyanatı üzerine gazete muharriri Gabrielyan’ın reisicumhura gönderdiği mektup hk.bkz. BA, Y.PRK.HR., D.18, G.68, 8 Ş. 1311. Alman gazetelerinde de Osmanlı Devleti aley-hinde muzır haberler yayınlamaları üzerine, bunun men edilmesi hususu Almanya Hariciye nazırına bildirilmiştir. Bkz. BA, Y.PRK.EŞA., D.21, G.13, 5 Ş. 1312.

9 Ermeni fesatçıları tarafından yayınlanan zararlı evrak-ı muzırranın hemen hepsi Bulgaristan’a gönderildiği ve oradan Osmanlı Devletinin diğer mahallerine dağıtıldığı hakkında bkz. BA, Y.PRK.A., Dosya nu.9, Gömlek nu.82, 27 B. 1312.

10 BA, Y.A.HUS., D.201, G.72, 17 B. 1304.11 Belgenin başında, belgeyi tercüme eden Mütercim Ömer Lütfi tarafından

“işbu tercüme Çüngüş Ermeni mu’allimlerinden Haçador ve Ohannes’in sandığında zuhûr iden varakanındır” ibaresi düşülmüştür. Bkz. BA, Y.PRK.UM, Dosya nu.47, Gömlek nu.140, 20 Ca. 1317/24 Haziran 315.

12 BA, Y.PRK.UM, Dosya nu.47, Gömlek nu.139, 20 Ca. 1317/6 Eylül 1315. Belge “İkaran” isimli kitabın aynen tercümesi olup, mütercim Ömer Lütfi tarafından Türkçe’ye çevrilmiştir.

DİPNOTLAR 299

13 BA, Y.PRK.UM, Dosya nu.47, Gömlek nu.139, 20 Ca. 1317/6 Eylül 1315, s.1.

14 BA, Y.PRK.UM, Dosya nu.47, Gömlek nu.139, 20 Ca. 1317/6 Eylül 1315, s.2.

15 BA, Y.PRK.UM, Dosya nu.47, Gömlek nu.139, 20 Ca. 1317/6 Eylül 1315, s.3.

16 BA, Y.PRK.UM, Dosya nu.47, Gömlek nu.139, 20 Ca. 1317/6 Eylül 1315, s.4.

17 BA, Y.PRK.UM, Dosya nu.47, Gömlek nu.139, 20 Ca. 1317/6 Eylül 1315, s.5.

18 BA, Y.PRK.UM, Dosya nu.47, Gömlek nu.139, 20 Ca. 1317/6 Eylül 1315, s.11.

19 BA, Y.PRK.UM, Dosya nu.47, Gömlek nu.139, 20 Ca. 1317/6 Eylül 1315, s.12.

20 BA, Y.PRK.UM, Dosya nu.47, Gömlek nu.139, 20 Ca. 1317/6 Eylül 1315, s.14.

21 BA, Y.PRK.UM, Dosya nu.47, Gömlek nu.139, 20 Ca. 1317/6 Eylül 1315, s.16.

22 BA, Y.PRK.UM, Dosya nu.47, Gömlek nu.139, 20 Ca. 1317/6 Eylül 1315, s.17.

23 BA, Y.PRK.UM, Dosya nu.47, Gömlek nu.139, 20 Ca. 1317/6 Eylül 1315, s.24.

24 BA, Y.PRK.UM, Dosya nu.47, Gömlek nu.139, 20 Ca. 1317/6 Eylül 1315, s.25.

25 BA., A.MKT.MHM., Dosya nu.647, Gömlek nu.1, 30 Teşrîn-i evvel 1311/11 Kasım 1895. Ayrıca bkz. BA., A.MKT.MHM., Dosya nu. 647, Gömlek nu. 35, 20 Teşrîn-i sâni 1311/2 Aralık 1895.

26 Hüseyin Nâzım Paşa, Ermeni Olayları Tarihi, I, Ankara 1994, s.120, 123.27 Bu proğramın orijinal çevirisi için bkz. Ahmet Halaçoğlu, 1895 Trabzon

Olayları ve Ermenilerin Yargılanması, İstanbul 2005, s.29-34. Belge için ayrıca bkz. BA, İrâde, Askerî, 20, 21 Ra. 1314/30 Ağustos 1896. Ayrıca Hınçakyan Fırkası Nizam-nâmesine göre, “Ermeni halkı kendisinin hür-riyeti ve geleceği için kendi namusu üzerine yemin ederek, hayatının son dakikasına kadar Hınçakyan kırmızı bayrağına bağlı olup, maddî-manevî bütün gücünü bu uğurda feda etmeği taahhüd eder” şeklinde millî and-lar yapılmaktadır. Bkz. Hüseyin Nâzım Paşa, Ermeni Olayları Tarihi, I, Ankara 1994, s.11.

28 Bu proğramın orijinal çevirisi için bkz. Ahmet Halaçoğlu, 1895 Trabzon Olayları ve Ermenilerin Yargılanması, İstanbul 2005, s.37-40. Belge için ayrıca bkz. BA, İrâde, Askerî, 20, 21 Rebî’ü’l-evvel 1314/30 Ağustos 1896, nu.5.

29 Hüseyin Nâzım Paşa, Ermeni Olayları Tarihi, I, Ankara 1994, s.125.

DİPNOTLAR300

30 Bu şiirler ve şarkılar için bkz. Hasan Babacan, Ermeni Sorunu Üzerine Makaleler, Afyon Kocatepe Üniversitesi Yay., Afyon 2007, s. 12-14. Zeytunlu ve Maraş yöresi Ermenilerin daha başka şiirleri için bkz. Ermeni Komitelerinin İhtilâl Hareketleri ve Besledikleri Emeller, Ankara 1981, s. 25.

31 BA, Y.MTV, Dosya nu.260, Gömlek nu.8, 1 Ra. 1322/4 Mayıs 1320.32 İsyanların Cuma namazı sırasında cami baskını şeklinde başlaması, olayın

bir tesadüf değil, planlı bir ürünün mahsulü olduğunu göstermektedir. Nitekim Diyarbakır, Merzifon, Amasya, Bitlis ve Malatya olayların pat-lak vermesi bu şekilde olmuştur. Bkz. Ahmet Halaçoğlu, “XIX.Yüzyılın İkinci Yarısında Anadolu’daki Ermeni Terörü (Diyarbakır, Arabgîr, Harput, Merzifon, Havza, Amasya ve Malatya’da Meydana Gelen Ermeni Ayaklanmaları Hakkında Bir Lâyiha), Belgeler, Türk Tarih Kurumu, cilt XXVIII, yıl 2007, Sayı 32, Ankara 2008, s.71.

33 Bunun en bariz örneğini 1909 Adana Olayları sırasında görürüz. Bunun için bkz. Mehmed Asaf, 1909 Adana Ermeni Olayları ve Anılarım, Yay.Haz.İsmet Parmaksızoğlu, Ankara 1986, s.27-28. Aslında halk arasında bütünleştirici rol oynayan ve yukarıda değindiğimiz şiirler, piyesler, ağıt-lar her dönemde, her millette görülür. Benzer şiirler Türk istiklâl savaşı sırasında Batı Anadolu’nun Yunanlılar tarafından işgal edilmesi sırasında da yazılmıştır. Ancak bu şiirleri incelediğimizde, kin, nefret, düşmanlık ve insanlık dışı propaganda yerine daha çok işgale karşı mücadelede din ve dua unsuru ön plâna çıktığını görürüz. Nitekim işgal edilen bir şeh-rin kurtarılması durumunda ise; “Vatan, vatan diye ağlar iken gözümüz, -Allah’a çok şükür olsun, güldü artık yüzümüz.” şeklinde mutluluk ve şükür duygusu vardır. Bunun için bkz. Servet Avşar, Milli Mücadelede Propaganda Faaliyetleri, S.D.Ü.Sosyal Bilimler Enstitüsü, Basılmamış Doktora Tezi, Isparta 2010.

34 Bu kitapların künyeleri daha önce verildiğinden, burada tekrar verilmemektedir.

X. Grigori Artsruni ve Ermeni Milliyetçiliğinin Irkçı -İşbirlikçi Kökleri

Arş. Gör. Mehmet PERİNÇEK

1 Bkz. M. Y. Alaverdyants, İdeologi Osvobojdeniya Turetskih Armyan, Petrograd, 1915, s. 19 vd.; A. B. Karinyan, Ermeni Milliyetçi Akımları, 3. Basım, Kaynak Yayınları, İstanbul Temmuz 2007, s.25 vd., 43 vd.; Entsiklopediya “Armyanskiy Vapros”, Yerevan 1991, s.65; Büyük Sovyet Ansiklopedisi’nin (1970-1977 baskısı) G. Artsruni, Mşak, Artsrudi, Mihitaristı maddeleri.

2 Grigori Artsruni, Vostoçnıy Vopros, Tipografiya İ. A. Çantseva, Tiflis 1876.

3 Artsruni, Vostoçnıy Vopros, s.4.4 Artsruni, Vostoçnıy Vopros, s.6.

DİPNOTLAR 301

5 Grigori Artsruni, Ekonomiçeskoe Polojenie Turetskih Armyan, Tipografiya A. Gatsuka, Moskva 1880.

6 Artsruni, Ekonomiçeskoe Polojenie Turetskih Armyan, s.11, 16 vd., 23 vd., 26 vd., 32 vd., 36.

7 Karinyan, Ermeni Milliyetçi Akımları, s.39 vd., 51; Karinyan, Şaumyan i Natsionalistiçeskie Teçeniya Na Kavkaze, İspart Otdel TsK i BKAKP(b), Baku, 1928, s.23 vd.

8 Y. Kegamyan, Ayeri Azatakrakan Şarjume, Baku 1915, s.267 ve Mşak, No.24, 1876’dan aktaran: Mehmet Perinçek, B. A. Boryan’ın Gözüyle Türk-Ermeni Çatışması, 2. Basım, Kaynak Yayınları, İstanbul Aralık 2006, s.31 vd.

9 D. Ananun, Rus Asarakakan Zargatsume, c.2, Eçmiadzin, 1922, s.189 vd.’dan aktaran: Perinçek, Türk-Ermeni Çatışması, s.32 vd.

10 Mşak, No.27, 1876’dan aktaran: Perinçek, Türk-Ermeni Çatışması, s.33.11 Mşak, No.99, 1891’den aktaran: Karinyan, Ermeni Milliyetçi Akımları,

s.31.12 Karinyan, Ermeni Milliyetçi Akımları, s.35.

XI. Tarih Boyunca Türk - Ermeni İlişkileri ve Ermeni Sorunu’nun Ortaya Çıkışı

Doç. Dr. Şenol KANTARCI

1 Esat Uras, Tarihte Ermeniler ve Ermeni Meselesi, İstanbul 1987, s. XIII. 2 Kamuran Gürün, Ermeni Dosyası, Ankara 1983, s. 10. 3 Gürün, Ermeni Dosyası, s. 11-15. 4 I. M. Diakonoff, The Pre-History of the Armenian People, Trans: Lori

Jennings, Caravan Books, Delmar, New York 1984, s. 6, 8, 15, 24; M. Chahin, The Kingdom of Armenia, New York 1987, s. 27.

5 Gürün, Ermeni Dosyası, s. 15. 6 Chahin, The Kingdom of Armenia, s. 6. 7 Gürün, Ermeni Dosyası, s. 12-18. 8 Uras, Tarihte Ermeniler ve Ermeni Meselesi, s. 91. 9 Uras, Tarihte Ermeniler ve Ermeni Meselesi, s. 91. 10 Gürün, Ermeni Dosyası, s. 24. 11 Ermeniler, Ermeni Kilisesi’nin apolostik kaynağa dayandığını ve baştan

beri bağımsız olduğunu, Gregoir’in Kayseri’de Leon’dan aldığı takdisin herhangi bir bağlılık taşımadığını, kilisenin ‘Otonom-muhtar’ olduğunu kabul etmektedirler. Gregoir’un kurmuş olduğu bu kiliseye Batılılar Gregoryan Ermeni Kilisesi derken, Ermeniler Lusavorçağan (Aydınlatıcı) Ermeni Kilisesi demektedirler. Kilisenin başında bulunanlar ise, milletin temsilcisi anlamında Katoğikos olarak isimlendirilmektedir. M. Fahrettin

DİPNOTLAR302

Kırzıoğlu, Yukarı-Eller/Urartu/Armenya’ya Hakim Olanlar, Ankara, 2001, s. 180-181; Uras, Tarihte Ermeniler ve Ermeni Meselesi, s. 91-92.

12 İbrahim Tellioğlu, “Ermeni ve Gürcülerin Selçuklu Hakimiyetine Bakışı Hakkında Bir Mukayese”, II. Uluslararası Türk-Ermeni İlişkileri Sempozyumu (21-22 Haziran 2007) Bildiriler Kitabı, Erzurum (Tarihsiz), s. 1.

13 Fahrettin Kırzıoğlu, “Selçuklulardan Az Önce Armenya’ya Hakim Olanlar”, Türk Tarihinde Ermeniler Sempozyumu, Bildiriler Kitabı, İzmir 1983, s. 140.

14 Kırzıoğlu, “…Armenya’ya Hakim Olanlar”, s. 142. 15 Tellioğlu, “Ermeni ve Gürcülerin Selçuklu Hakimiyetine…”, s. 1. 16 Tellioğlu, “Ermeni ve Gürcülerin Selçuklu Hakimiyetine…”,s. 2. Genel

Çizgileriyle Selçuklu-Ermeni İlişkileri adlı eserinde Ali Sevim, bu aile-nin Ermeni olduğunu yazmıştır. (Ali Sevim, Genel Çizgileriyle Selçuklu-Ermeni İlişkileri, Ankara 1983, s. 7. )

17 Bu konuyla ilgili çalışmalar için bkz. Fahrettin M. Kırzıoğlu, (… ) Kıpçaklar (… ), Ankara, 1992; Murat Adji, Kıpçaklar, Ankara 2002; Adji, Kaybolan Millet, Ankara 2000.

18 “1045 yılında Anı Krallığını ele geçiren Bizans ırk ve mezhep farklılığı sebebiyle Ermenilere her türlü zulmü ve katliamı yapmış, ağır vergiler koymuş, dini kurumlarına ve kiliselerine saldırmış ve din adamlarını yakalayarak sürgün etmiştir. Bu düşmanlık ve menfi tavırlar, Selçuklu Türkleri’nin bölgeyi ele geçirmelerine kadar sürmüştür. Bizans zulmü altında ezilen Ermeniler ve Süryaniler “rafizî ve kadınlaşmış” saydıkları Rumların cezalandırılması için Allah’ın Türkleri gönderdiğine inan-makta ve bu sebeple de Türklere yardım etmektedirler. ” Erol Kürkçüoğlu, “Tarihi Süreçte Selçuklu-Ermeni İlişkileri”, Ermeni Araştırmaları Türkiye Kongresi (20-21 Nisan 2002 Ankara). (Yayın aşamasında).

19 Bayram Kodaman, Ermeni Macerası (Tarihi ve Siyasi Bir Değerlendirme), Isparta 2001, s. 3.

20 “Zaman zaman kendi aralarında da çatışmalara giren Ermeniler, komşu bölgelerdeki Müslüman emîrliklerle (Ziyâroğulları, Revvâdîler, Şeddadoğulları vs. gibi) işbirliği yaparak çeşitli aralıklarla Bizans’a karşı isyana kalkışıp bağımsızlık mücadeleleri yapmaktaydılar. ”(Ali Sevim, Selçuklu-Ermeni İlişkileri, Yeni Türkiye, Ermeni Sorunu Özel Sayısı II (Mart-Nisan 2001), Sa: 38, Ankara 2001, s. 595).

21 Ermeni ve diğer Hıristiyanların Müslümanların hakimiyeti altında özgürce ve refah içerisinde yaşadıklarını anlatan çalışma için bkz. K. Iziants, “An Armenian Account of Islam: (Part I)”, Trans. : Terenig Poladian, The Moslem World, ( Jan. 1945), pp. 45 – 62; K. Iziants, “An Armenian Account of Islam: (Part II)”, Trans. : Terenig Poladian, The Moslem World, (1945), pp. 138 – 154; F. F. Goodsell, Christian – Muslim Relations in Central Turkey – Aintab” (Ed. ) John E. Merrill, Konuşma kaydı, (1955) s. 32.

DİPNOTLAR 303

22 “Sultan Alp Arslan’ın ölümü (24 Kasım 1072) üzerine Büyük Selçuklu Devleti tahtına geçen oğlu Melikşah, Selçuklu vasallığını kabul etmiş olan Gürcülerin isyana başlamaları üzerine onlara karşı bir ordu sev-ketti. Selçuklu ordusu, kısa zamanda, Gürcülerin işgal ettikleri Ermeni ve Şirvan memleketlerini yeniden ele geçirdi. Bu askerî harekat sıra-sında adları geçen memleket halkları, Selçuklu ordusuna karşı dire-nişe geçip mücadeleye girmeleri sonucunda, Ermenilerin de yaşadığı bu bölgeler tahribata uğramış ve halklarına ağır vergiler yüklenmişti. Bunun üzerine Anı Ermeni başpiskopozu Barseğ, prens ve din adamla-rından oluşturduğu bir heyetle, vergi yükünü azaltmak ve Ermeni lideri Philateros Brachamios’un, sayısını dörde çıkardığı Ermeni Patrikliği’nin durumunu arzetmek amacıyla İsfahan’a Sultan Melikşah’ın huzuruna gitti. Huzuruna kabul ettiği Ermeni heyetine son derece iyi muame-lede bulunan sultan, “Ermeni Katolikosluğu’nun tek bir makamla temsil edilmesi, bütün kilise, manastır ve ruhanîlere vergi muafiyeti getirilmesi” hususlarında bir buyruk (ferman) hazırlatıp Barseğ’e verdi. Sultan daha sonra içinde Selçuklu mülkî ve askerî erkânının da bulunduğu bir askerî birliğin koruması altında bu Ermeni heyetini memleketlerine uğurlayıp gönderdi. Sultan Melikşah, yazdırdığı ferman emirlerinin uygulanmasıyla görevlendirdiği Azerbaycan Selçuklu Genel Valisi Kutbeddin İsmail, çok kısa zamanda vergileri kaldırdıktan başka Ermenilerin yaşadıkları bütün kent ve yörelerini imar ettirdi, ayrıca Ermeni kilise ve manastırlarını da Selçuklu Devleti adına kendi himayesi altına aldı; bu nedenle özellikle Ermeni müellifi Urfalı Mateos, telif ettiği Vekayinâmesi’nde (s. 178), sul-tanın ölümü dolayısıyla, “Herkesin babası, bütün insanlara karşı merha-metli ve iyi niyet sahibi sultanın ölümü, bütün dünyayı büyük bir mateme düşürdü” demiştir. O, ayrıca Kutbeddin İsmail Hakkında da (s. 179) “İsmail, iyi, merhametli ve imar edici bir şahıstır. O, bütün Ermenistan’ı yönetimi altına alarak memleketi imar etmeye başlamış ve bütün kilise ve manastırları İranlıların fenalıklarına karşı himaye edip korumuştur” sözlerini kaydetmiştir (Sevim, “Selçuklu-Ermeni İlişkileri” Yeni Türkiye Ermeni Sorunu Özel Sayısı II, (Ocak-Şubat 2001), Sa:37, s. 597. , Urfalı Mateos Vekayi-Nâmesi (952-1136) ve Papaz Grigor’un Zeyli (1136-1162), Çev. Hrant D. Andreasyan, Ankara 1987, s. 178-179).

23 Tellioğlu, “Ermeni ve Gürcülerin Selçuklu Hakimiyetine…”, s. 2. 24 Tellioğlu, “Ermeni ve Gürcülerin Selçuklu Hakimiyetine…”, s. 3; Sevim,

Genel Çizgileriyle Selçuklu-Ermeni İlişkileri, Ankara, 1983, s. 11-12. 25 Tellioğlu, “Ermeni ve Gürcülerin Selçuklu Hakimiyetine…”,s. 3. 26 Zimmet: Arapça isim. Çoğulu zimem’dir. Üç temel anlam ihtiva eder,

metinde kullanılan anlamı “Sahip çıkma, koruma zorunda kalma”dır (Yavuz Ercan, Osmanlı Yönetiminde Gayrimüslümler, Ankara 2001, s. XXIII).

27 Zimmî: Arapça sıfat. İslam devleti teb’asından olan Ehl-i kitap halk demektir (Ercan, Osmanlı Yönetiminde Gayrimüslimler, s. XXIII).

28 Uras, Tarihte Ermeniler ve Ermeni Meselesi, s. 149.

DİPNOTLAR304

29 Dündar Aydın, “Ermeni Meselesinin Ortaya Çıkmasında Fransa’nın Rolü”, Tarih Boyunca Türklerin Ermeni Toplumu ile İlişkileri Sempozyumu (8 – 12 Ekim 1984 Erzurum) Ankara 1985, s. 288. Fransız gezginlerle ilgili geniş bilgi için bkz. Arzu Etensel İldem, Fransız Gezginlerin Gözüyle Türkler’ ve Yunanlılar, İstanbul 2000.

30 İran’ın kendi dinini Ermenilere kabul ettirmek için verdiği mücadeleden sonra özellikle Bizans Kilisesi kendi mezhep ve görüşlerini Ermenilere benimsetmek için asırlarca çaba sarf etmişlerdir. Özellikle V. -XII. yüz-yıllar arasında zaman zaman yapılan toplantılarda, bazen Katogikoslar Ermeniler adına bu teklifleri kabul etmelerine rağmen, Ermeniler bunları tanımamışlardır. Yine aynı durumda Latin kilisesi mücadele etmiş ancak Ermeniler kendi Katogikoslarına rağmen Latin Kilisesi ile de birleşmek-ten kaçınmışlardır. Ancak bir kısım Ermeniler Papa tarafından I. Pier Abraham unvanı ile Sis Patrikliğine getirilen Abraham Ardvzan’ı takiben Katolikliğe geçmiş ve Katolik kalmışlardır. Katolikliğin Ermeni toplu-muna benimsetilmesi ve Roma’nın nüfuzu altına girmesi için Avrupalı Katolik misyonerler tarafından yoğun çalışmalar yapılmıştır. Özellikle Haçlı seferleri sonrasında Katolikliğe giriş dönemi başlamıştır. Fransa ve Vatikan’ın yanı sıra Kilikya Ermeni Baronluğu’nun da siyasi tercihi olarak Katolikliğe ilgi duymasında, Venedik yönetimi altında bulunan Kıbrıs ve Ceneviz kolonileriyle olan münasebetlerin de etkisi oldu. Öyle ki Kilikya Ermeni Baronluğu döneminde Haçlılar, Ermeni toplumu üzerinde derin izler bırakmıştır. Bu izler özellikle kültür ağırlıklı olmuştur. Daha da ileri gidilerek Ermeniler, bu dönemde Avrupa hanedanlarıyla kız alıp vermiş ve kan bağıyla akraba olmuşlardır. Bunun sonucu olarak da; Kilikya’ da bulunan halk ve ruhanilerin bir kısmı Roma’ya itaat ederek Katolikliği benimsemişlerdir. Bu dönemde Katolik olamayanlar ise menfaatleri için Roma’ya sempati duymaya başlamışlardır. Bundan dolayı İstanbul’a İlk olarak getirilen Ermenilerin büyük bir çoğunluğu Kilikya’dan geldikleri için Katolikliğe yatkındılar. Daha sonra Kilikya Ermeni Baronluğu’nun sona ermesiyle bu bölgede yaşayan Ermenilerin büyük bir bölümü Karaman’a oradan Kütahya’ya daha sonra Bursa’ya yerleşmiştir. Fatih Sultan Mehmet’in İstanbul’u fethiyle beraber bu Ermenilerin büyük bir kısmı İstanbul’a getirtilmiştir (Şenol Kantarcı, “Katolik Ermenilerin Anadolu’daki Faaliyetleri” Türkiye’nin Güvenliği Sempozyumu: Tarihten Günümüze İç ve Dış Tehditler (Elazığ 17 – 19 Ekim 2001), Bildiriler, Elazığ 2002, s. 441).

31 Aydın, “Ermeni Meselesinin Ortaya Çıkmasında … ”, s. 288 – 289. 32 Davut Kılıç, Osmanlı İdaresinde Ermeniler Arasındaki Dini ve Siyasi

Mücadeleler, Ankara 2000, s. 71. Fransa, Türkiye’de yaşayan Ermeni aile-lerinin ileri gelenlerinden bazılarını Fransa’ya götürerek, onları sarraflık, ticaret ve sanat işlerinde yetiştirdikten sonra tekrar Türkiye’ye gönderip devletin üst kademelerinde bulunanlarla iyi ilişkiler temin ederek, devlete ait gizli belgeleri elde etmeye çalışırlardı. (Durmuş Yılmaz, Fransa’nın Türkiye Ermenilerini Katolikleştirme Faaliyeti, Konya 2001, s. 44).

33 Kılıç, Osmanlı İdaresindeki Ermeniler… , s. 71.

DİPNOTLAR 305

34 Bu olayı Yves Ternon, Ermeni Tabusu adlı eserinde şöyle anlatır; “Fransız hükümeti bu vesileyle Babıâli’yi protesto etti ve Edirne Antlaşması uyarınca katolik Ermenilere İstanbul’da oturan tüm Roma katolikle-rini (maruniler, keldaniler, melşitler ve süryaniler) bir araya getirerek bir Katolik Millet (katolik cemaat) oluşturma hakkının verilmesini sağladı. Ancak Osmanlı hükümeti bu cemaatte Avrupalılarla her türlü ilişkiyi yasakladı… ” (Yves Ternon, Ermeni Tabusu, İstanbul 1993, s. 54).

35 Kılıç, Osmanlı İdaresindeki Ermeniler… , s. 72. Bu savaş sırasında Doğu Anadolu’da bulunan Gregoryen Ermeniler, Osmanlı Devletine karşı Rus kuvvetleriyle açık bir şekilde işbirliği ve ihanet içerisinde bulunurlarken Katolik Ermeniler böyle bir hareketin içerisinde yer almayarak devlete sadakatlerini göstermişlerdir. İşte bu dönemde Babıâli, zaten önceden bu iskan yüzünden Avrupa’dan gelen baskıları bir yerde tavizkâr bir şekilde yerine getirirken, Anadolu’ya Gregoryen Ermeniler’in baskısı yüzünden sürülen Katolik Ermenileri affederek tekrar İstanbul ve Bursa gibi yer-lere dönüşlerine müsaade etmiştir. Doğu Anadolu’da Rusya’yla işbirliğine girişmeyen Katolik Ermenilerin Rusya’nın Anadolu’da etkin bir duruma gelmesini istemeyen Fransa’nın düşündürücü rolünün yanında Rusya’nın Van Konsolosu Mayevski’nin Katolik Ermenileri tahlili de bu duruma farklı bir açıklama sunmaktadır. Mayevski, Katolik Ermenilerin kendi-lerini diğer Ermenilerden uzak tuttuklarını ve bunlarda milli bir idealin bulunmadığını belirtir. Durum her ne şekilde olursa olsun Gregoryen Ermenilerin 1828 ihanetine karşılık Katolik Ermenilerin bu sadakatleri Osmanlı tarafından ziyadesiyle mükâfatlandırılmıştır. Mahmut II. bu Ermeniler için Adana’da Ermeni Katolik Patrikliğini kurmuştur. Zira gelişmeden sonra da Katolik Ermeniler Doğuda Katolikliğin koruyucusu durumuna gelmişlerdir. (Kantarcı, “Katolik Ermenilerin Anadolu’daki … ,” s. 453.

36 Yusuf Halaçoğlu, “Ermeni Meselesiyle İlgili Birkaç Rus Kaynağı”, Yeni Türkiye: Ermeni Sorunu Özel Sayısı, II, Sa: 38 (Mart-Nisan 2001), Ankara 2001, s. 735.

37 Halaçoğlu, “Ermeni Meselesiyle İlgili … ,” s. 735. 38 Halaçoğlu, “Ermeni Meselesiyle İlgili … ” s. 735. 39 Kantarcı, “ABD ve Kanada’da Ermeni Diasporası: Kuruluşlar ve

Faaliyetleri”, Ermeni Araştırmaları Dergisi, (Eylül – Ekim – Kasım 2001), Sa: 3, Ankara 2001, s. 72 – 74.

40 Henry Steele Commager and Milton Cantor, (Eds. ), Documents of American History, Vol. I. , (II Vols) New Jersey, 1988, p. 236.

41 Fahir Armaoğlu, Belgelerle Türk-Amerikan Münasebetleri, Ankara 1991, s. 1 – 2.

42 Armaoğlu, Belgelerle Türk- Amerikan … , s. 5. 43 Robert Mirak, Torn Between Two Lands: Armenians in America, 1890 to

World War I. , Cambridge 1983, s. 23. 44 Jeremy Salt, 1895 yılına kadar olan dönem için verdiği tahmini rakam-

larda 176 misyonerin görev yaptığını, bu misyonerlerin yanında 878 yerli

DİPNOTLAR306

(Ermeni) yardımcının çalıştığını, 12,787 üyesiyle 125 kilisenin bulundu-ğunu ve 20,496 öğrencisiyle 423 okulun faaliyet gösterdiğini yazmıştır ( Jeremy Salt, Imperialisim, Evangelism and the Ottoman Armenians 1878-1896, London 1993, s. 31).

45 Ralph Elliott Cook, The United States and Armenian Question, 1894 – 1924 (Yayınlanmamış Doktora Tezi), Massachusets 1957, s. 33.

46 Bilal N. Şimşir, “Ermeni Propagandasının Amerika Boyutu Üzerine”,Tarih Boyunca Türklerin Ermeni Toplumu İle İlişkileri Sempozyumu (8-12 Ekim 1984 Erzurum), Ankara 1985, s. 98 – 100.

47 Cook, The United States and Armenian … , s. 31. Mirak’ta yaklaşık rakamlar vermiştir (Mirak, Torn Between Two Lands … ,s. 24). Amerikalı misyonerler, ABD Türkiye’deki eğitim kurumlarını think-tank olarak kullanmıştır. Bulundukları şehirlerin monolog çalışmalarını yapmışlar-dır. 1922 yılında New York’ta yayınlanan “Constantınople To-day or The Pathfinder Survey of Constantinople” bunun en ilgi çekici örneklerin-den birisidir. Bu eser Tarih Vakfı yayınları tarafından İstanbul 1920 ola-rak 1995 yılında yayınlanmıştır (İstanbul 1920, (Ed.) Clarence Richard Johnson, M. A. , Çev. Sönmez Taner, İstanbul 1995, bir diğer örnek ise İzmir Büyükşehir Belediyesi tarafından yayınlanan orijinal adı, “A Survey of Some Social Conditions in Asia Minor” olan ve “İzmir 1921” adıyla 2000 yılında yayınlanan monolog çalışmasıdır (İzmir 1921,Uluslararası Amerikan Koleji Araştırma Komitesi Raporu, Çev, Aykan Candemir, İzmir 2000).

48 Salt, İmperialism, Evangelism … , s. 31. 49 Cook, The United States and Armenian … , s. 31; ABCFM Annual

Report, 1914. 50 Ancak, İngiltere bu faaliyetlerini yürütürken güçlü ve nüfuzlu olan Ermeni

ruhban sınıfını hesaba katmamıştı, Nitekim, zamanın ermeni Patriği Arşövek Mgr. Matheos Çuhacıyan Protestanlığı, Ermeni Kilisesinin dogmalarına ve inançlarına zıt bulduğu için 1847’de Kumkapı’daki Patrikhane katedralinin kürsüsünden, Protestanlığı kabul etmek için Ermeni Kilisesini terk eden herkese karşı meşhur afaroznâmesini ilân etti. Bu dönemde gerçekten de Papaz Matheus Çuhacıyan’ın insiyatifi ve önde gelen din adamlarının, edebiyatçıların, ilahiyatçıların desteğiyle din ve mezhep değiştiren Ermeniler’e ve onların yabancı himayecilerine karşı çok şiddetli bir mücadele başlatılmıştır (Türkler-Ermeniler ve Avrupa, Haz: Bayram Kodaman, Ankara, 1994, s. 20 - 21). Ermeni sorununun da İngiltere’nin rolü ile ilgili daha geniş bilgi için bkz. Erdal İlter, “Ermeni Meselesi’nin Doğuşunda ve Gelişmesinde İngiltere’nin Rolü,” Ankara Üniversitesi Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi, Sa: 6, (1995), ss. 155 – 171.

51 Bu kolej daha sonra Rumeli Hisarında Robert Koleji’ne dönüştürülmüştür. 52 Türkler-Ermeniler ve Avrupa, s. 20. 53 Enver Ziya Karal, Osmanlı Tarihi, C. VIII. , Ankara, 1962, s. 128.

DİPNOTLAR 307

54 Salim Cöhce, “Büyük Ermenistan’ı Kurma Projesinde Kürtlere Biçilen Rol” I. Milletlerarası Doğu ve Güneydoğu Anadolu’da Güvenlik ve Huzur Sempozyumu, (27 –28 – 29 Mart 2000) (Bildiriler Kitabı), Elazığ 2000, s. 516.

55 Halaçoğlu, Ermeni Tehciri ve Gerçekler, Ankara, 2001, s. 14. 56 İngilizler’in protestan misyoner faaliyetleri için bkz. (M. Hidayet

Vahapoğlu, Osmanlı’dan Günümüze Azınlık ve Yabancı Okullar, Ankara 1991; Necdet Sevinç, Ajan Okulları, İstanbul 1975; Erol Kırşehirlioğlu, Türkiye’de Misyoner Faaliyetleri, İstanbul 1963; Roy Douglas, “Britain and the Armennian Question 1894-1897” The Historical Journal, 19(1976), s. 113-133; Justin McCharthy, “I. Dünya Savaşı’nda İngiliz Propagandası ve Bryce Raporu,” Osmanlı’dan Günümüze Ermeni Sorunu, Ankara 2001, s. 21 – 37.

57 Halaçoğlu, Ermeni Tehciri…, s. 14. “93 harbi (1877-78 Osmanlı-Rus Savaşı) sona ererken, İstanbul Ermeni Patriği Nerses Varjabedyan, Eçmiyazin Katolikosluğu aracılığıyla Rus Çarı’ndan, Rusya’nın Doğu Anadolu’da işgal ettiği toprakları Osmanlılara geri vermemesini istemiş, bununla yetinmeyerek Ayastefenos’daki Rus karargâhına gidip Grandük Nikola ile görüşmüş ve Doğu Anadolu’nun Ruslar tarafından ilhâkını, bu olmazsa bölgeye Bulgaristan’a olduğu gibi özerklik verilmesini, bu da mümkün değilse bölgede Ermeniler lehine ıslâhat yapılmasını ve bu ıslâhat tamamlanıncaya kadar Rus ordusunun geri çekilmemesini talaep etmiştir. Patrik’in son talebi Ruslarca kabul edilmiş ve Ayastefanos Antlaşması’na 16. madde olarak girmiştir. ” (M. Kemal Öke, Ermeni Meselesi, İstanbul 1986, s. 98).

58 Cevdet Küçük, Osmanlı Diplomasisinde Ermeni Meselesinin Ortaya Çıkışı 1878-1897, İstanbul 1986.

59 Derby’nin yerine Hariciye Nazırlığına 1 Nisan 1878’de getirilen Salisbury, Rus baskısı karşısında İngiltere’nin Türkler için değil, fakat Osmanlı İmparatorluğu için çarpışacağını söylemesi oldukça anlamlıydı. Salisbury’ye göre, Ruslar Kars’ı almakla yetinmeyecekler, Anadolu’yu da tıpkı Balkanlar gibi parçalayacaklardı. İşte bu duruma engel olmak için Londra ile Babıâli arasında Asya topraklarının savunulmasını öngören bir ittifak Antlaşması imzalanması gerekliydi. Başvekil Disraeli ise, Kıbrıs ve İskenderun’un işgal edilmesini tavsiye ediyordu. (Küçük, Osmanlı Diplomasisinde…, s. 5).

60 Halaçoğlu, Ermeni Tehciri…, s. 14. 61 Halaçoğlu, Ermeni Tehciri…, s. 15. 62 Halaçoğlu, Ermeni Tehciri…, s. 15. 63 Halaçoğlu, Ermeni Tehciri…, s. 16. 64 Öke, Ermeni Meselesi, s. 98. 65 Öke, Ermeni Meselesi, s. 99. 66 Öke, Ermeni Meselesi, s. 98.

DİPNOTLAR308

67 İlter, “Ermeni Meselesinin Doğuşunda ve Gelişmesinde İngiltere’nin Rolü”,Ankara Üniversitesi Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi, Sa: 6, Ankara 1995, s. 155 – 171.

68 “...Rusya’nın oyu daha önceden belirlenmiş, Fransa ise müstakbel müttefi-kine aykırı hareket etmekten çekinmişti. Dahası her iki hükümet birleşe-rek, Almanya’ya İngiltere’nin ıslâhat heyecanını söndürücü ve kararlarını frenleyici bir rol oynayacaklarını açıklamışlar, dolayısıyla bu ülkenin de kendilerine katılmasını imâ etmişlerdi. Almanya ise, Doğudaki siyasî ve ekonomik yatırımları için iyi niyetine muhtaç olduğu II. Abdülhamit’i kızdırmamaya özen gösteriyordu. ” (Öke, Ermeni Meselesi, s. 100).

69 Öke, Ermeni Meselesi, s. 100 – 101. 70 Gevige Washorn İngiltere’nin Ermeni Meselesi üzerindeki rolünü şöyle

açıklar: “ Ermenilerin durumu, bilhassa Anadolu’nun içerisinde ber-lin Kongresinden sonra gittikçe fenalaşmaya başlamıştı. Bu durumdan İngiliz politikasının sorumluluğu büyüktür. İngiltere, Ermenilerin hakla-rını savunmaya onlar için ıslâhat temin etmeye koyulmuş ve Ermenileri muhtar bir Ermenistan eyaletinin kurulacağı fikriyle tahrik etmiştir. Bunu kısmen Hıristiyanlık gayreti ile fakat daha çok, bizzat kendi menfaatleri için yeni muhtar bir Ermenistan’ın Rusya’nın ilerlemesine mani olacağı düşüncesi ile yapmıştır. ” (Karal, Osmanlı Tarihi, C. VIII. , s. 132).

71 Azmi Süslü, Ermeniler ve 1915 Tehcir Olayı, Ankara 1990, ss. 58 – 59. 72 Bu rakam, bundan sonra yapılacak nokta araştırmalarla daha da

yükselebilir. 73 Dokuz Soru ve Cevapta Ermeni Sorunu, Ankara 1989, s. 16. 74 Hüsamettin Yıldırım, Ermeni İddiaları ve Gerçekler, Ankara, 2000, s. 23. 75 Gürün, Ermeni Dosyası, s. 136. 76 Gürün, Ermeni Dosyası, s. 136. 77 Bu ilginç mektup için bkz. Gürün, Ermeni Dosyası, s. 138. 78 Uras, Tarihte Ermeniler..., s. 131. 79 Uras, Tarihte Ermeniler … , s. 131. 80 Uras, Tarihte Ermeniler … , s. 131. 81 Gürün, Ermeni Dosyası, s. 136. 82 Clair Price, The Rebirth of Turkey, New York 1923, s. 78. 83 Süslü, Ermeni Tehciri … , ss. 19 – 20. 84 Süslü, Ermeni Tehciri … , ss. 21 – 22 Ayrıca Erzurum, Van, Hakkâri,

Bitlis, Elazığ, Diyarbakır’ın 1914 yılındaki nüfusları için bkz. Justin McCarthy, Müslümanlar ve Azınlıklar, Çev. Bilge Umar, İstanbul 1998, ss. 43 – 44.

85 Süslü, Ermeni Tehciri … , s. 70. 86 Süslü, Ermeni Tehciri … , s. 73. 87 Süslü, Ermeni Tehciri … , s. 71.

DİPNOTLAR 309

88 Ermeni Komitelerinin A’mâl ve Harekât-ı İhtilâliyyesi, Haz. H. Erdoğan Cengiz, Ankara 1983, s. 255. Ayrıca Van isyanları ile ilgili başlıca eserler için bkz. Clarence D. Ussher, An American Physician in Turkey, Boston and New York 1917; James Bryce and Arnold Toynbee, The Treatment of Armenians in the Ottoman Empire 1915-1916 (ed. Ara Sarafian), New Jersey 2000; Rafael de Nogales, Hilâl Altında Dört Sene ve Buna Ait Bir Cevap, Çev. Kaymakam Hakkı, İstanbul 1931 (Bu eserin İngilizcesi için bkz. Rafael de Nogales, Four Years Beneath the Crescent, New York 1926, (English translation by Muna Lee); Hikmet Ilgaz, Şark Yıldızı, C. I. - II., (Yer belirtilmemiş), 1953; General Maslofski, Umumi Harpte Kafkas Cephesinin Tenkidi, Çev. Kaymakam Nazmi, Ankara 1935; Uras, Tarihte Ermeniler ve Ermeni Meselesi; Mehmed Hocaoğlu, Arşiv Vesikalarıyla Tarihte Ermeni Mezalimi ve Ermeniler, İstanbul 1976; Gürün, Ermeni Dosyası, ; Ergünöz Akçora, Van ve Çevresinde Ermeni İsyanları 1896-1916, İstanbul, 1994; Kantarcı, “Van’da Ermeni İsyanları (1896 – 1915), Ermeni Araştırmaları Dergisi, (Bahar 2002), Sa: 5, Ankara 2002, ss. 138 – 167.

89 BOA, HR. SYS. HU, kr. 110, dos. 12-3, nr. 12-14, 16, 18-26, 28-39, 41-44; HR. SYS. HU, kr. 110, dos. 12-2, nr. 92-98; HR. SYS. HU, kr. 110, dos. 12-2, nr. 101-102; HR. SYS. HU, kr. 110, dos. 12-2, nr. 114-116; HR. SYS. HU, kr. 110, dos. 12-2, nr. 117-123. Bu katliamlarla ilgili 1915 yılında Van’da olayları yaşayan ve bu vahşetten kurtulanların 1916 tarihli ifadeleri için bkz. HR. SYS. HU, kr. 110, dos. 12-4, nr. 110-123; HR. SYS. HU, kr. 110, dos. 12-2, nr. 19-33; HR. SYS. HU, kr. 110, dos. 12-2, nr. 125-134; HR. SYS. HU, kr. 110, dos. 12-2, nr. 66-74, 99-100, 124; HR. SYS. HU, kr. 110, dos. 12-2, nr. 135-143; HR. SYS. HU, kr. 110, dos. 12-2, nr. 75-91, 103-106, 111-113, 163-166.

90 Her Yönüyle Ermeni Sorunu, s. 178. 91 Her yönüyle Ermeni Sorunu, s. 186. 92 Her yönüyle Ermeni Sorunu, s. 189. 93 Bu konuyla ilgili belgeler için bkz. BOA, DH. ŞFR, nr. 54-A/252; nr.

55/292, DH. ŞFR, nr. 55/20, BOA. DH. ŞFR, nr. 55/18; nr. 55/292; nr. 58/2, DH. ŞFR, nr. 53/295, DH. ŞFR, nr. 54/221, DH. ŞFR, nr. 52/249, DH. ŞFR, nr. 54/150; nr. 54/163, DH. ŞFR, nr. 53/295; 54/287, DH. ŞFR, nr. 55/19).

94 Halaçoğlu, Ermeni Tehciri … , s. 77. 95 Halaçoğlu, Ermeni Tehciri … , s. 77 – 78 – 79. 96 BOA, DH. ŞFR, nr. 54/10; DH. EUM 2 Şb., 68/77:68/73. 97 Muhacirin Tahsisatı’ndan iaşe ve iskân masraflarının haricinde sevki-

yatın muntazam olarak yürütülebilmesi için İskân-ı Aşair ve Muhacirîn Müdürü Şükrü Bey’i görevlendirmiştir. Her türlü ihtiyacın temini için de Konya, Adana, Halep, Suriye, Ankara, Musul vilayetlerine ve İzmit, Eskişehir sancaklarına ihtiyaca göre toplam 2. 250. 000 kuruş tahsis edil-miştir. Bundan ayrı duruma göre ilave para tahsisleri yapılmıştır (BOA. DH. ŞFR, nr. 53/305). Yine Dahiliye Nezareti İskan-ı Aşair ve Muhacirîn

DİPNOTLAR310

Müdiriyetinden Dördüncü Ordu Kumandanı Cemal Paşa’ya çekilen şifre telgrafta : “20 Ağustos sene 1331. Ermenilerin temin-i ihtiyâcâtına medâr olmak üzere şimdilik Muhâcirin Tahsisâtı’ndan Suriye Vilayeti’ne on bin lira telgrafla gönderilmiştir. İcabında tekrar tahsisat talep buyu-rulması. “Şeklinde para yardımına devam edileceği bildirilmiştir. (BOA. DH. ŞFR, nr. 55 A/ 118. , Ayrıca bkz. BOA, DH. ŞFR, nr. 55 A/77).

98 BOA, DH. ŞFR, nr. 54-A/252; nr. 55/292. 99 BOA, DH. ŞFR, nr. 54/150; nr. 54/163. 100 Sevkedilen Ermenilerin geride kalan malları hükümetçe kendileri namına

müzayede usulüyle satılmış ve sonradan Emval-i Metruke Komisyonu aracılığıyla bedelleri ödenmiştir. (BOA. DH. ŞFR, nr. 53/303; nr. 54/420.) Terkedilmiş mal ve eşyanın devlet memurlarınca suistimale meydan vere-bileceği düşüncesiyle satın alınması önceden yasaklanmış, sonradan ger-çek fiyatı ve peşin para ödemek şartıyla Ermenilerden ev satın almaları serbest bırakılmıştır. Görüldüğü gibi devlet Ermenilerin mallarının yağ-malanmasına müsaade etmemiş ve gerçek değerleri üzerinden satılması için gayret sarf etmiştir (BOA, DH. ŞFR, nr. 53/107; nr. 54/202) Ayrıca 11 Ağustos 1915 tarihli genel tebligatta da birçok tedbir alınmıştır (BOA, DH. ŞFR, nr. 54/381).

101 BOA, DH. ŞFR, nr. 56/64. 102 Cemiyet-i Akvam ve Türkiye’de Ermeni ve Rumlar, Dahiliye Nezaret-i

Umumiyesi Neşriyatı, Matbaâ-yı Ahmet İhsan Şurekası, İstanbul 1327, s. 14.

103 Abdurrahman Çaycı, Türk-Ermeni İlişkilerinde Gerçekler, Ankara 2000, s. 75 – 77.

104 American Military Mission to Armenia: From Maj. Gen. James G. Harbord, United States Army to the Secretary of State (Report).

105 Hasankale ve köylerinde Ermenilerin Türklere yaptığı mezalim hakkında bkz. Kantarcı, Hasankale ve Köylerinde Ermeni Mezalimi (Basılmamış Lisans Tezi), Erzurum 1993.

106 Erzincan ve çevresinde Ermeni teşkilatlanmaları ve yaptıkları mezalim-ler hakkında bkz. Nurcan Yavuz, İşgal ve Mezâlimde Erzincan, Ankara 1995.

107 Bayburt ve çevresindeki Ermenilerin Türklere yaptığı mezalim hakkında bkz. Tatyana Karameli’nin hatırlarına. Ermeniler Tarafından Yapılan Katliam Belgeleri (1914-1919) I (Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı Yayın Nu: 49), Ankara 2001. s. 363 - 373.

108 Erzurum ve çevresindeki Ermenilerin Türklere yaptığı mezalim hak-kında bkz. Muammer Demirel, Birinci Dünya Harbinde Erzurum ve Çevresinde Ermeni Hareketleri (1914 – 1918), Ankara 1996.

109 Kars ve çevresindeki Ermenilerin Türklere yaptığı mezalim hakkında bkz. Gürsoy Solmaz, Yaşayanların Dilinden Erzurum – Sarıkamış – Kars’ta Ermeni Zulmü (1918 – 1920), Van 1995.

DİPNOTLAR 311

110 Selçuk Ural, Vilâyât-ı Şarkiye’de Mondros Mütarekesi’nin Uygulanışı ve İtilaf Devletleri Tarafından Kontrolü (Yayınlanmamış Doktora Tezi), Erzurum 2002, ss. 78, 80.

111 Selami Kılıç, Türk-Sovyet İlişkilerinin Doğuşu: Brest-Litovsk Barışı ve Müzakereleri (22 Aralık 1917 – 3 Mart 1918), İstanbul 1998.

112 Çaycı, Türk-Ermeni … , s. 84 – 85. 113 Çaycı, Türk-Ermeni … , s. 86 – 87. 114 Çaycı, Türk-Ermeni … , s. 87. 115 Çaycı, Türk-Ermeni … , s. 88. 116 Şimşir, “Ermeni Propagandasının … . ”, ss. 34 – 36. 117 Şimşir, “Amerika’da Ermeni Lobisi … , ss. 36 – 53. 118 ABD’nin herhangi bir Eyaletinde kurulan bir ermeni kuruluşunun,

çeşitli şehirlerde ve kasabalarda onlarca şubesi açılmıştır: Örneğin ANC, Washington D. C. ’nin ABD ve Kanada’da 60’dan fazla şubesi vardır, ANC-WR’nin sadece Los Angales’ta 14 şubesi vardır.

119 Her Yönüyle Ermeni Sorunu, s. 304. 120 Her Yönüyle Ermeni Sorunu, s. 306. 121 Her Yönüyle Ermeni Sorunu, s. 307. 122 Cumhuriyet gazetesi yazarlarından Leyla Tavşanoğlu’nun ASAM

Ermeni Araştırmaları Enstitüsü Başkanı E. Büyükelçi Ömer E. Lütem’le yapmış olduğu söyleşi, Cumhuriyet, 17 Mart 2002.

123 Her Yönüyle Ermeni Sorunu, s. 307 – 309.

XII. Türk - Ermeni İhtilâfının Başlangıcı (1878-1897)Prof. Dr. Bayram KODAMAN

1 Türkler-Ermeniler ve Avrupa, Ter. Bayram Kodaman, Süleyman Demirel Üniversitesi Yayınları No:1, Ankara 1994, s.22.

2 İslâm Hukukuna göre Ermeni Patrikliğinin İstanbul’da kurulması uygun değildi. Buna rağmen Fatih’in kurdurmuş olması Türk-İslâm hoş görüsü-nün örneğidir. Bu tür bir örneğe o zamanlar Hıristiyan dünyasında rast-lamak çok zor idi.

3 Yavuz Ercan, “Türkiye’de XV. ve XVI. Yüzyıllarda Gayrimüslimlerin Hukukî, İçtimaî ve İktisadî Durumu”, Belleten, Ankara 1984, Cilt: XLVII, S. 188, s.1133, s.1120-1121.

4 Yavuz Ercan, “Gayrimüslimlerin Hukukî, İçtimaî ve İktisadî Durumu”, s.1120-1121.

5 Erich Feigl, Un Muthe de la Terreur, Le Terrorisme Armenien, ses origi-nes et ses causes, Salzbourg 1991, s.32-33.

6 Bayram Kodaman, Sultan II. Abdülhamid Devri Doğu Anadolu Politikası, Ankara 1987, s.105-116.

DİPNOTLAR312

7 Kamuran Gürün, Ermeni Dosyası, Ankara 1983, s.56.8 Kara Schemsi, Les Tures et La Question d’Armenie, Cenevre 1918, s.

5-6. Bu broşür, Bayram Kodaman tarafından tercüme edilerek Süleyman Demirel Üniversitesi’nin ilk yayını olarak 1994’te Türkler-Ermeniler ve Avrupa adıyla yayınlanan kitapta yer almıştır.

9 Hem Anglikan hem de Gregoriyen Kilisesinin Roma ve İstanbul’daki Fener Kilisesiyle bağları yoktu. İngiltere Ermeni Kilisesinin müstakil olu-şundan istifade ederek Ermenilerle dini ve Siyasî alanda dostluk tesisine gayret ediyordu.

10 Türkler-Ermeniler ve Avrupa, s.22. 11 Türkler-Ermeniler ve Avrupa, s.27-28.12 Gürün, Ermeni Dosyası, s.126-129.13 Türkler-Ermeniler ve Avrupa, s.45.14 Türkler-Ermeniler ve Avrupa, s.46-47.