HUK ISKAY ÑIQI - TAREA · 2016. 4. 23. · YACHAY WASIMAN CHAYAMUNKU 10 • Ayllu warmakunapa...
Transcript of HUK ISKAY ÑIQI - TAREA · 2016. 4. 23. · YACHAY WASIMAN CHAYAMUNKU 10 • Ayllu warmakunapa...
HUK ISKAY ÑIQIYACHACHINAPAQ
YANAPAKUQAna María Mamáni Arana, Doris Torres Loayza
Con el auspicio de:
HUK ISKAY ÑIQI YACHACHINAPAQ YANAPAKUQ
4
AUTORAS:Ana María Mamáni Arana y Doris Torres Loayza.
CORRECCIÓN DE ESTILO:Genaro Rodrigo Quintero Bendezú.
DISEÑO E IMPRESIÓN:ImpresionArte Perú E.I.R.L. Av. Arnaldo Márquez 1890, Jesús María. Teléfono: 2615621. [email protected].
FOTOGRAFÍAS:Nélida Cespedes, Ana María Mamani, Doris Torres.
PRIMERA EDICIÓN: 2000 ejemplares.Lima, febrero del 2011.
Hecho el Depósito Legal en la Biblioteca Nacional del Perú Nº 2011-03840.
I.S.B.N. 978-9972-235-33-7.
DE ESTA EDICIÓN:© Tarea Asociación de Publicaciones Educativas. Parque Osores 161, Pueblo Libre. Lima 21, Perú. Teléfono: (51 1) 424 0997-Fax: (51 1) 332 7404. Dirección electrónica: [email protected]. Página web: www.tarea.org.pe.
OFICINA AYACUCHO: Urbanización Mariscal Cáceres manzana “C” Lote “19”, Huamanga (Ayacucho). Teléfono (51 66) 314642.
Esta publicación está protegida por los derechos de autor; sin embargo, puede ser reproducida por cualquier medio sin necesidad de pago ni permiso para fines didácticos, pero NO PARA LA VENTA. Para copiar el material con fines comerciales, se debe obtener un consentimiento previo del editor.
Las ideas y opiniones contenidas en esta obra son de responsabilidad de las autoras y no comprometen ni reflejan necesariamente la posición institucional de las fundaciones auspiciadoras.
“Huk Iskay Ñiqi Yachachinapaq Yanapakuq” es fruto de los aprendizajes desarrollados por el Equipo de TAREA en Ayacucho, durante la ejecución de los proyectos “Educación Intercultural Bilingüe para los niños y niñas quechuas de la sierra peruana”, auspiciado por Save The Children y Big Lottery, y “Mejorando la educación básica de niños y niñas de la región Ayacucho”, auspiciado por UNICEF y ACDI, ambos coordinados por Nélida Céspedes Rossel.Esta versión recoge la opinión y sugerencias de Genaro Rodrigo Quintero Bendezú (especialista de la Dirección de Educación Bilingüe del Ministerio de Educación), Oscar Chávez Gonzales (Coordinador Regional del PELA en Ayacucho), Yngrid Patricia Salcedo Zúñiga y Érica Cáceres Taype (profesoras del Equipo de TAREA en Cuzco), y Alicia Cisneros Quispe (profesora del Equipo de TAREA en Ayacucho).
HUK ISKAY ÑIQI YACHACHINAPAQ YANAPAKUQ
5
QawachinaRIQSICHIKUY
QILLQAPI KAQKUNA
KAY YACHAYNIYUQMI WARMANCHIKKUNA YACHAY WASIMAN CHAYAMUNKU 10
• Ayllu warmakunapa yachayninkuna• Yachay wasipi kay yachayninkunata imatataq rurachwan
ISKAY: IMAYNA HAMUTASPAM YACHACHIYTA QALLAYKUNCHIKMAN 18
• Imayna hamutaspam yachachiyta qallaykunchikmanAyllunchikpa yachayninkunaImaynatataq ayllu patachasqa llamkanapaq yachaykunata
huqarichwanSimi rimasqanchikkuna riqsiyImaynatataq simikuna rimasqanchikta riqsinchikman
KIMSA: IMAYMANA YACHACHINAPAQ HATUN HUÑUSQA YACHAYKUNA 32
• Qichwa riymantaHuñusqa yachay: Qichwa riymanta yachasunchikSapa punchaw llamkanapaq ñanHukniraq yachaykuna qichwaman riymanta
• Qachakuna chuqaymantaHuñusqa yachay: Pacha Mamapa kawsayninta chaninchasunSapa punchaw llamkanapaq ñanHukniraq yachaykuna qachakuna chuqaymanta
TAWA: IMAKUNAMANTA IMAYNA RIMAY, QILLQAY, ÑAWICHAY YACHACHINAPAQ 65
• Rimanapaq, ñawichanapaq qillqanapaqwan yachaykuna wachuchasqa • Rimay puquchinapaq• Ñawichay yachanapaq• Qillqay takyachinapaq
KALLPACHUKUQ YACHAYKUNA 77
HUK ISKAY ÑIQI YACHACHINAPAQ YANAPAKUQ
6
HUK ISKAY ÑIQI YACHACHINAPAQ YANAPAKUQ
7
¡Amawtallaykuna! warmanchikkunawan llamkarinanchikpaq yanapakuykunata
riqsichimusqaykichik.
¡Allinpuni! Tayta Apu, chay
yanapakuykunataqa lliw amawtakunam
munallaniku.
KAYRA MAYU
HUK ISKAY ÑIQI YACHACHINAPAQ YANAPAKUQ
8
Riqsichikuynin
Amawtakuna, kay sumaq maytu qillqatam ancha kusisqa, sunquykichikman churaykamuniku. Yachasqanchikmanhina, allin yachachinapaqqa ancha sasachakuymi kachkan. Manaraqmi llaqtapa yachayninmanta, allin kawsakuyninmanta, wawqi paninchikkunapa rurayninmanta lliwtachu sumaqta yachaykunchik. Manaraqmi sumaqtachu sunquchanchik. Manam yachay wasiman kay yachayninchikkuna yaykunraqchu. Wakinninchikmi qipachanchik, wakinninchikmi yanqa yanqallaraq hapiqtukunchik. Yachachiypi, wawakunapa yachayninta manaraq chuyachanchikchu. Sasachakuykuna qawarichiwananchikpaqmi kay qillqasqa maytuqa yanapakuq kanqa.
Ñawpaqllanpiqa, wawakunapa yachayninmanta, taksanmanta tayta mamanwan imapas yachasqanmanta hamutachiwanchik. Chaytas amawta sumaqta llapa yachayninta qatipaykuspan riqsiykunman, yachaykunman. Pacha Mamapa kawsayninmanta, paramanta, imapas rurakuymanta (yanukuymanta, yantakuymanta, irakuymanta, pukllaymanta, waka chawaymanta, challwa hapiymanta, huk kunamantapas) amawtaqa riqsinansi.
Chaynallataq, imayna wawakunapa yachaynin qatipayta qawarichiwanchik. Tayta mamakunawan huñunakuspa, rimanakuspa, wasinkuta watukuspa, yanapakuspa, yuyaqkunawan rimanakuspa, yachaqkunata tapukuspa, warmakunata pukllachispa, llaqtapa rurayninkunata siqispa, rimayninkunata qatipaspa, kastilla simipas qichwa
HUK ISKAY ÑIQI YACHACHINAPAQ YANAPAKUQ
9
simipas rimasqanta qatipaspa, tayta mamankupa rimayninkunata qatipaspa, warmakuna rimachiyta, ñawichachiyta, qillqachiyta, iskaynin simipi yachachiyta kaykunatas sumaqta yachana.
Chaykunata sumaqta qatipaykuspas wawakuna killapi yachachinapaq hatun huñuspa yachaykunata rurasun. Chaypaqsi llaqtapa yachayninta, wawakunapa yachayninta churana. Qatipaspas imayna imakuna ruranapaq tarisun. Chaynallataq warmakunapa yuyaynin huntananpaq yachayninta churaspa sapa punchaw yachachinapaq rurasqata qawasun. Takikunawan, qillqakunata qatipachispa, willakuykunawan, harawikunawan, watuchikunawan, pukllaykunawan, warmakunata yachachispa.
Tukuyninpiqa kay yachaykunatam tarisun: imayna rimananpaq, ñawichananpaq, qillqananpaq. Pukllachispa, willakuspa, rimanakuspa, makillawan rimachispa, tupachispa, qillqakunawan aylluchachispa, siqikunata rurachispa, amawta ñawichapuspan ima yachachinapaqmi yachaykunata tarisun. Chaynallataq qillqakuna takyachinanpaq achka ruraykunata qawarichiwanchik, sumaqta wawakuna qillqaynin takyachinanpaq.
Chaynallataq, kallpachakuq yachaykunata yachachinapaq ñanta qawachiwanchik: qallariynin, awaynin, tukuynin, tapukuynin. Sasachakuyta qatiparispa yachachinapaqpas kaykunaqa sumaqtam hamutachiwanchik.
Kayqa, manam umanchiktachu hapirqun, makinchiktachu watarqun, aswanqa allin yachachiy maskanapaq hamutachiwanchik. Chaypaqqa amawta masinchikkunawan huñunakuspa kay maytuta qatipasun; chaymanhina hukniraq yachaykunatapas yapasun, hinaptinqa allin yachachinapaq yachayninchikqa miranqam. Lliwpaq mastarisun.
Pay
RICARDO ARONE HUAMANIDirector Ejecutivo del Consejo Editorial Regional Ayacucho
CERA
HUK ISKAY ÑIQI YACHACHINAPAQ YANAPAKUQ
10
¡Amawtallaykuna! ¿Tayta mamakunapa, yuyaqkunapa, warmakunapa yachayninkuna
imapaq allin kasqanta yachankichu?
¿Imaaa…? ¿Ima nimuwankim tayta Apu? ¿Imakunatataq
kay yachaykunamanta warmanchikkunaman yachachinchikman?
¡Ama piñakuspallayá yachaykachillawayku!
KAY YACHAYNIYUQMI WARMANCHIKKUNA YACHAY
WASIMAN CHAYAMUNKU
WARMANCHIKKUNAPA IMA YACHAYKUNAWAN YACHAY WASIMAN CHAYAMUSQANKUMANTA
ATIPAYKUNA Warmakunapa imaniraq yachayninkuna riqsiy. Warmakunapa yachayninqa rimayllapi riqsiy.
HUK
HUK ISKAY ÑIQI YACHACHINAPAQ YANAPAKUQ
11
1.1. PACHA MAMAMAN HAYWAKUY/SAMICHAKUY:
Kaypi tayta Satuku warmakunaman samichakuymanta willachkan kaynata nispan:
¡Warmakuna, uyariykuwaychik! ima llamkayninchiktapas, rurayninchiktapas qallarinanchikpaqqa, maytapas illarinanchikpaqqa ñawpaqchatapunim kay ruraytaqa rurananchik. Chaymi mana sasachakuyllawan, allinlla imapas lluqsiwasunchik.
¡Amawtallay uyariwaychik!Warmanchikkunaqa
uñachankumantam ayllunku ukupi tayta mamankuwan,
hatun tayta mamankunawan kuskachakuykuspam imay rikchaq
ruraykunata, yachaykunata yachanku, riqsinku. Chaymanhinam
lliw yachayninku tarpurikun, allwirikun ima.
¡Aaaa…! Tayta Apu, allintam umanchamuchkani.Warmanchikkunapa
yachayninkunatañayá willarimuway, ñuqapas
yachayniykunata yuyaripakunaypaq.
1. AYLLU WARMAKUNAPA YACHAYNINKUNA
PALMADERA
HUK ISKAY ÑIQI YACHACHINAPAQ YANAPAKUQ
12
1.2. YANUKUY:
Warmachakunaqa tuta tutapas mamankuwan kuska hatarispankum, imayna, ima mikuykuna yanukusqantapas qawachkankuña. Hinaspam hatunyasqankumanhinaqa sapallankuña atisqankutaqa ima mikuytapas yanukunku.
1.3. RUNTUS/CHIKCHI PARA:
Kay warmakunaqa uñanmantam, rikchaq yaku, lasta, runtus, ipu, maqawchi parakunata riqsinku. Chaymi paykunaqa imapaq para allin, mana allin kasqantapas yachankuña.
Chaynataqmi para mana chayamunanpaqpas, ayqikunanpaqpas qunqarisqa yachaykunata, unanchaykunata riqsinku, yachanku.
1.4. YANTAKUY:
Warmakunaqa yantakuypipas kallpanmanhinam yanta huñuypi, akllaypi, liyaypi, taqiypi tayta mamankuta yanapakunku. Chaypiqa qawaspankum imayna, haykapi yantakuytapas yachankuña.
MINAS KURAL
MINAS KURAL
AQU MACHAY
HUK ISKAY ÑIQI YACHACHINAPAQ YANAPAKUQ
13
1.5. KAWSAYKUNA IRAY:
Kawsaykuna huqariy killakunapiqa hatunraq uñaraq chakraman tayta mamankuwan kuska rinku. Hinaspam, kawsaykuna, imayna irasqankuta, sarusqankuta, wayrachisqankuta, akllasqankuta, kustalman winasqankuta, asnuman qipichisqankuta, liyasqankuta, taqisqankuta qawachkankuña. Chaynataq mamanku takisqan harawikunatapas uyarispankuqa yachachkankuña.
Lliw chaykunatañataqmi pukllaqsumlla huñunakurquspanku qatipakunku.
1.6. CHALLWA HAPIY:
Warmakunaqa taytankuwan kuska mayuta rispankum, imayna, imawan, haykapi challwa hapiytapas yachachkankuña.Chaymi paykunaqa yuyaychakusqankumanhina sapallankuña challwakuna hapiq rinku.
PALMADERA
KAYRA MAYU
HUK ISKAY ÑIQI YACHACHINAPAQ YANAPAKUQ
14
1.8. WAKA CHAWAY:
Lichi chawaq riptinpas warmakunaqa qatispankum uña waka chikuypi, wakapa atakan wataypi yanapanku. Chaypiqa imayna lichi chawasqantapas qawaspa yachachkankuñam. Chaymi paykunaqa michisqankupipas pukllaqsumlla waka chawaytaqa qatipakunku.
1.7. PUKLLAYKUNA:
Warmakunaqa killan killanmi huk rikchaq pukllaykunapi warmi qariraq, warmipuraraq, qaripuraraq pukllanku. Kay pukllaykunapiqa kamachinakuyta, rimariyta, yanapakuyta, yupayta, huñuyta, rakiyta, akllayta imam yachachkankuña. UQULLU
ASABRAN
Kay yachaykunata, huk yachaykunatapas warmakunaqa allintañam yachanku.
HUK ISKAY ÑIQI YACHACHINAPAQ YANAPAKUQ
15
2. YACHAY WASIPI KAY YACHAYNINKUNATA IMATATAQ RURACHWAN
¡Amawtallay! Kunanñataq kay
yachayninchikkuna imayna llamkarinanchikpaq
ñankunata willamusqayki.
¡Ari! ¡Tayta Apu! Chaychatapunim
tapurikamunay kachkarqan.
Amaru warmaqa hanay pachata qawarispam yachaq masinkunaman, amawtaman unanchakuyninta kaynata nispa willan:
“Kunanqa chikchi param supay supayta chayakaykamunqa, waqaya riti puyu uyaylla mastarikuchkan”.
Kay warmaqa paramunanpaq puyu ñawichayta riqsinñam. Amawtañataq warmakunapa riqsisqanta aswanmi kallpachachinan. Chay yachaypi hapipakuspam amawtapas para qarquyta yachanmanña, para chayamunanta yachanmanña, puyukunapa rimasqanta ñawichayta yachanmanña.Warmakunapa yachaynintaqa tapukuykunawanmi, hamutachispa hamutachispa yachaykunata hurqunayki. Kayna:
ROSAS PAMPA
HUK ISKAY ÑIQI YACHACHINAPAQ YANAPAKUQ
16
¿Pitaq huk yachaykunata paramunanpaq willarimuwanchikman?
¿Imakunatataq chikchi para ayqinanpaq ruranchikman?
¿Imakunatataq para chayamunanpaq ruranchikman?...
¡Amawtallay! Kaynahina tapukuykunawanmi, llapa yachayninkuta
hurqurispa chanincharichisunchik.Hinaptinqa warmanchikkunaqa
imaymana achka ñawichaykunataña, qunqarisqa yachaykunataña umankupi
allwirqunqaku.
Chaynataqmi purunta llamkaq lluqsiptinku Illariy warma amawtata kaynata nin: “Amawta amam kay raki raki qurataqa hapinkichu, warmiykiwanmi rakinakurquwaq”.
Qawarisqanchikmanhina kay warmapapas, raki raki quramanta, yachaynin kasqam. Chaymi amawtanta chay qura mana hapinanpaq willan. Hinaptinqa kay rikchaq yachaykunamantapas tayta mamakunata, yuyaqkunata, yachaqkunata tapurikuspanchik,
yachayninchikta puquchispa allwichkanchikman.
PALMADERA
PALMADERA
HUK ISKAY ÑIQI YACHACHINAPAQ YANAPAKUQ
17
¡Amawtallay! ¡Willasqayta uyariy!
Rikchay yachaykunaqa sapa llaqtapim huk rikchaqtakama riqsinku, yachanku.
Chaymi paykunaqa kawsaykuna allin mana allin qispinantapas ñawpaqta yachankuña. Kaykunaqa kanman:
• Qulluchinapaq, waqanapaq, purinapaq…
• Kawsaykuna qispinanpaq, qasananpaq, usyananpaq…
¡AMAWTALLAY HAMUTARISUN!Qawarisqanchikmanhinaqa, ayllu warmanchikkunaqa, allin rikchaq yachayniyuqkunam. Sallqamanta, yunkamanta, qichwamanta yachay wasinchikkunamanqa chayaykamuwanchik. Chaytam ñuqanchikqa ñawpaqtapuni huk ñiqimanta, suqta ñiqikama, tayta mamankunata, yachaqkunata, yuqaqkunata sumaqta minkakuspa llamkananchik.
Kaykunamanta llamkaptinchikqa warmakunapas, tayta mamakunapas yachayninkutaqa, rimayninkutaqa aswan allintapuni chaninchaspam waqaychanqaku.
Ichaqa wakinninchikqa manaraqmi hamutachkanchikchu. Hawa yachaykunallata ñuqanchik warmakunapa umanman atiqman mana atiqmanpas winachkanchik.
Chaymi “kay warmakunaqa manaña yachariq”, “rumihina mana umanchariq”, “chay pachallapaq umanchaq”, ¡imañataq kay warmakunaqa! nispa paykunallamanña huchachachkanchik, ñuqanchikpi hatun hatun huchallikuy kachkaptin.
Wawakunaqa, rimaysapa kayninpipas, qillqayninpipas, ñawichayninpipas, hamutayninpipas, lliw yachayninpi qipan.
HUK ISKAY ÑIQI YACHACHINAPAQ YANAPAKUQ
18
ATIPAYKUNA Tayta mamakunamanta, yuyaqkunamanta llapa yachaynin huqariy. Tayta mamapa, warmakunapa siminkuna huqariy. Warmakunapa siminkuna rimasqanmanhina llikapi allichay.
IMAYNA HAMUTARISPAM YACHACHIYTA QALLAYKUNCHIKMAN
¡Ñam llaqtapa, warmapa
yachayninta yacharqunchikña!
Kunanñataq, paniy, wawqiy llapa
yachaykunawan warmakunata
imayna yachachinapaq
allichakuyta yachasunchikña.
¡Ñuqaqa chayllapichá tukun nirqanitaq!
¡Chaynaqa, kuska yachaykunaypaq,
llamkaykusunchik!
ISKAY
YARUKA
HUK ISKAY ÑIQI YACHACHINAPAQ YANAPAKUQ
19
HAMUTANAPAQ
Kay iskay ñiqipi kaq warmakuna qawarisqanchikmanhinaqa kastilla simipiima qillqayta manaraq atinkuraqchu. Kunan kayhinata tapukuy ¿Imanasqataq qichwapi rimaq warmakuna qillqaypi, ñawichaypi, rimaypi sasachakunku? Chaymanhina hamutaspayki wawanchikkunapa kaqninkunamanhina llamkayta qallaykusunchik.
Warmanchikkunaqa iskay yachaypi, iskay simipi allin rimaq, ñawichaq, qillqaqmi suqta ñiqitaqa tukunan.
1. IMAYNA HAMUTASPAM YACHACHIYTA QALLAYKUNCHIKMAN
Amapuni qunqaychu kayta:Llapa ayllunchikkunapa yachayninqa llaqtakunapi, qillqa maytukunapi, amawtakunapi ima llumpay saruchasqam kan. Llapa ayllukunapi tayta mamakunaqa allin takyasqa yachayniyuqmi kanku. Chaytam ñuqanchikqa sumaqta
qawananchik. Ichaqa ¡rimayllapiyá chay yachaykunaqa! Ñuqanchikqa
yachay wasikunapi, mana riqsiq runakunamanpas yachayninchikta riqsichinanchik. Llapa tiqsi muyuntinpim
riqsisqa kananchik. Yachayninchikqa yanqachasqaqa manam kanmanchu.
Chaynaqa, yachay wasikuna, amawtakuna, llapa kay yachaykunatam huqarinanchik. Warmachakuna
chaymanhinalla rimaspallaraq yachayninta qatichinanku, puquchinanku, sasachachinanku. Hinallataq sumaqta
pisimanta pisi qillqayninta, ñawichayninta allwirinanku, ichaqa kikin yachayninmantapuni.
KAYRA MAYU
HUK ISKAY ÑIQI YACHACHINAPAQ YANAPAKUQ
20
Kaynata llamkasunchik
Chayraq yachay wasiman chayaspaykiqa, tayta mamakunata, yuyaqkunata, umalliqkunata sumaqta riqsinaykiraq. Chaypaqqa wasikunaman asuykuspa, llamkayninpipas yanapakuspa riqsichikuna, chaynaspam paykunata riqsinki.Chaynaqa, kunan imayna llapa yachaykuna huqariymanta qawaykusunchik.
1.1 AYLLUNCHIKPA YACHAYNINKUNA
Chayraq yachay wasiman chayaspaqa kaykunata allinta qawananchik:
IMAKUNATAS TAYTA MAMAKUNA YACHANKU
¡Kaykunachu kasqa!
HUK ISKAY ÑIQI YACHACHINAPAQ YANAPAKUQ
21
Ayllu patachasqa llamkanaqa llapa sapsikunapa (ayllukuna) rurayninkunatam qawachiwanchik. Chaymi sapa yachay wasipi, mama taytakunawan huñunakuykuspa amawtaqa kaykunata ruranan. Kaykunam allin yachaykuna taripayta yanapakun:
• Aylllu patachasqa llamkanataqa amawtakunam llamkasqankumanhina musuq yachaykuna tarisqankunawan kallpachachinanku.
• Amawtakunaqa imayna warmachanchikkuna, runa simipi sumaq rimasqankutaqa yachankum. Chaymanhinachá aylllu patachasqa llamkanaqa warmakunapa rimayninta, ñawichayninta, qillqayninta, kuyakuyninta puquchinqa.
1.2 IMAYNATATAQ AYLLU PATACHASQA LLAMKANAPAQ YACHAYKUNATA HUQARICHWAN:
Llaqtankupi ima yachayninkunamanta, rurayninkumanta, tayta mamakunata, yuyaqkunata, yachaqkunata, warmakunata kay tapukuykunawan tapukuspa:
¿Ima ruraykunatataq kay llaqtaykichikpi rurankichik?
¿Ima killakunapitaq kawsay tarpuyta qallaykunkichik?
¿Ima uywakunatataq uywankichik? ¿ima raymikunatataq rurankichik? ¿ima mikuykunatataq chiraw ukupi, puquy ukupi sinchita mikunkichik? ¿ima yachaykunatataq allinpaq, mana allinpaq kasqanta riqsinkichik?
¿Ima qunqasqa yachaykunatataq allinpaq, mana allinpaq kasqanta yachankichik?
Qamña musyasqaykimanhina huk tapuykunata yapaykuy.
a) Ayllukunapa wasinkuman
rispa: rurasqankuta riqsinanchikpaqqa wasinkuta watukuqhinallam ima rurayninpipas yanapakustin qawananchik.
QARWANCHU
HUK ISKAY ÑIQI YACHACHINAPAQ YANAPAKUQ
22
ch) Tayta mamakunawan huñupi rimarispa: Tayta mamakuna yachayninkumanta rimarinankupaqqa amawtam miski, kusi siminwan asirichispa, asirichispa rimapayanan, chaymi paykunaqa mana manchakuyllawan llapa yachayninkuta, rurayninkuta yuyarispa, yuyarispa willakunqaku.
h) Yuyaqkunawan rimaspa: paykunaqa ima ruraymantapas, yachaymantapas, iñiymantapas, allinpaq mana allinpaq kasqanmantapas chiqatapunim yachanku, riqsinku. Ichaqa paykunawanqa ñuqanchik llampu sunqulla kananchik.
i) Yachaqkunawan rimaspa: ñuqanchik kuyakuywan, miski siminchikwan ima ñawpaq yachaynintapas, ruraynintapas tapurikuptinchikqa chiqallatam willawasunchik.
WINCHUS
URQU KURAL
URQU KURAL
HUK ISKAY ÑIQI YACHACHINAPAQ YANAPAKUQ
23
QAWARIYAmawta masillay, may chayasqayki llaqtapiqa ama kay yuyaqkunapa, yachaqkunapa, tayta mamakunapa, warmakunapa yachayninkunata yanqachaychu. Aswan huqariy, riqsiy, yachay. Chaynapiqa qampas yachayniykita sumaqllataña chaninchaspaykim, aylluykikunawan, amawta masiykikunawan, huk taytakunawan kaymantaqa rimawaqña.
Ñuqanchik, amawtahina yachay wasikunapi kaykunata mana ruraptinchikmi, kunan punchawkuna llapa ñawpa yachayninchikkuna chinkachkanña. Wawanchikkunapas, churinchikkunapas hawa yachayllataña allin allintahina qawachkan.
HUK ISKAY ÑIQI YACHACHINAPAQ YANAPAKUQ
24
RURA
YNIN
KUN
A
KILL
AKUN
A
Uchu
y pu
quy
(E)
Pawq
ar
wara
y(F
)
Pach
a pu
quy
(M)
Ariw
ay
(A)
Aym
uray
(M)
Inti
raym
i ku
ski
(J)
Anta
sit
wa (J)
Qapa
q sit
wa (A)
Quya
ra
ymi
(S)
Qulla
ra
ymi
(O)
Aya
Mar
qay
(N)
Qapa
q in
ti ra
ymi
(D)
Kaws
ayku
na
Uywa
kuna
Raym
ikun
a
Mik
uyku
na
Unan
chay
kuna
Saps
i yac
hayk
una
...
Llapa
yac
hayk
una
huqa
risqa
ykita
kay
wa
chuc
hasq
api
qillq
ayku
y
RURA
YNIN
CHIK
KUN
APA
RIQ
SICH
IKUY
NIN
KUN
A
HUK ISKAY ÑIQI YACHACHINAPAQ YANAPAKUQ
25
1.3 SIMI RIMASQANCHIKKUNA RIQSIY
Ñuqanchikpa siminchikqa qichwam, chaytam llapa kamachikuq
wasikunapi, hawa runakunaman, Pirúw suyupa kamachikuqninkunaman
allinta rimarinanchik, hinallataq paykunapas sumaqta siminchiktaqa awarinanku, chaymahinacha allin
kuskachasqa kawsachwan.
Kay simikuna riqsiytaqa, yachay wasipi warmakuna, tayta mamakuna ima sinchi simi rimasqanta kay tapuykunamanhina yachanapaqmi ruranchik: ¿Ima simitam sinchita rimanku? ¿Pikunam qichwa, kastilla simita rimanku? ¿Maypim qichwa, kastilla simita rimanku? ¿Haykam qichwa, kastilla simita rimanku? ¿Ima simitaq mama siminkuchu?
1.4 IMAYNATATAQ SIMIKUNA RIMASQANCHIKTA RIQSINCHIKMAN:
a) Wasinkuman watukuq rispa: kaypiqa ima ruraynintapas yanapaqhinallam qichwa, kastilla simi rimasqanta uyarinchik. Hinaspaqa pisi kaq simi rimasqanpi, mana rimasqan simipi askamalla tapuykunata ruranchikmanña. Umanchasqantapas mana umanchasqantapas tapupayaspan yachanchik.
Kaypiqa amawta kaynata ninman:• Amawta: Inti, ¿Dónde está tu papá? • Inti: imataya niwankipas prosor• Kullku: ¿maypitaqsi taytayki nichkasunkim?• Inti: prosor Techinpi llamkachkan• Amawta: Chaska, ¿tu mamá qué está haciendo?• Chaska: mamayqa Limapim
ASABRAN
HUK ISKAY ÑIQI YACHACHINAPAQ YANAPAKUQ
26
• Amawta: niños, yo también quiero jugar• Warmakuna: mmmm• Chaska: “yaykuykamuy prosor”• Amawta: ¿cómo se juega? ¿Enséñenme?• Warmakuna: mmm, imataya kay prosurqa munanpas.• Chaska: kaynata kaynata prosor.
Ch) Tayta mamakunawan rimaspa: Tayta mamakunawanpas qichwa, kastilla simikunapipas asllamanta rimanchikmanmi. Chaypiqa paykunapa ima simipi sinchi rimaynintapas yachachkanchikñam.
h) Warmakunapa pukllayninpi kuskachakuspa: kaypipas pukllaqsumllam kastilla simipi rimaspayki warmakunapa qichwa rimaynintawan, kastilla simi rimasqankuta yachachkankiña. Chaymi mayqin warma kastilla simipipas, qichwa simipipas allin umanchasqanta mana umanchasqantapas yachachkanchikña. Kaypihina:
PALMADERA
ASABRAN
HUK ISKAY ÑIQI YACHACHINAPAQ YANAPAKUQ
27
Hinaspam kay chirusqapa ukunpi lliw huqarisqanchikmanhina, qawarisqanchikmanhina llamkanapaq sumaq chiqatapuni qillqaykunanchik.
Kay wachuchasqapim tayta mamakunapa
nisqankuta qillqaykusunchik.
Ayllu Ima
simikunata rimankichik
Pikunataq riman
Maypitaq rimankichik
Chay simikuna rimasqaykichik
allinchu manachu
Imanasqa
Kullku Taype Villanueva
Qichwata Warmiy, ñuqa, mamachay, churiykunapas
Wasipi, chakrapi, huñunakuypi, ima raymipipas
Allinmi
Kunanqa chaytañataq mañakamuchkanku.Maypipas qichwata rimay ninkutaq.
Kastillata Ñuqa Wawqiypas
Llaqtapi atispa mana atispaKastilla rimaqkunawan
Allinmi
Ñuqamantaqa kaytaraqchá yachananku, llaqtapi ama sasachakunankupaq.
. . .
HUK ISKAY ÑIQI YACHACHINAPAQ YANAPAKUQ
28
¡AMAWTA MASILLAY!Kay simi rimasqanku huqariywanqa ancha sumaqtañam, siminmantapuniñam, warmanchikkunataqa allin rimayta, ñawichayta, qillqayta, hamutayta yachayninmanhina yanapasun. Chaynataq huk simi rimaytapas, kastilla kaspapas, qichwa kaspapas as asllamanta umanpi takyachisqanmanhina rimayllataraq yachachisunchik.
Chaymantaqa allin rimayta, uyariyta yacharquptinña ñawichaymanwan qillqayman mana sasachakuyllawan yaykuykusunchik.
Hinaptinqa warmanchikkunaqa suqta ñiqitaqa allin chuya rimaq, uyariq, ñawichaq, qillqaqmi tukuykunqa, hinaspaqa manam maypipas yachayninpiqa sasachakunqañachu.
Mana chayqa, ñuqanchiktam, mana allin iskaynin simipi rimay yachachisqanchikmantam kawsayninpi sinchita ñakawanchikman.
LLAQTANCHIKPI SIMIKUNA RIMASQANCHIK RIQSIY
Kay simikuna rimasqankuta huqarispa yachayqa allinmi, chaypim yachanchik:
• ¿Hayka tayta mamakunataq kastilla, qichwa simikunata rimachkanku, uyarichkanku?
• ¿Maypim tayta mamakuna kay kastilla, qichwa simikunata rimanku?
• ¿Pikunawantaq tayta mamakuna kay kastilla, qichwa simikunata rimanku?
• ¿Allinchu icha manachu kay qichwa siminku? ¿Imanasqa?
• ¿Hayka warmakunataq qichwa simillataraq rimachkanku?
• ¿Hayka warmakunataq iskaynin simitaña rimachkanku, uyarichkanku?
• ¿Pikunataq kastilla simita pisichallataraq rimachkanku, uyarichkanku?
HUK ISKAY ÑIQI YACHACHINAPAQ YANAPAKUQ
29
Amaw
ta a
ma
qunq
aych
u, w
arm
apa
rimas
qant
a ch
uray
kuy
Kay
wac
huch
asqa
piña
taq
war
man
chik
kuna
pa s
imin
kuna
rim
ayni
n qa
was
qanc
hikk
unat
a hu
ntac
hisu
nchi
k:
NIV
ELES
BÁSI
COIN
TERM
EDIO
AVAN
ZADO
RESU
MEN
Indi
cado
res
No comprende nada
Entiende expresiones sencillas pero no lo habla
Responde con monosílabos y palabras sueltas
Entiende y ejecuta indicaciones sencillas.
Usa expresiones de cortesía (gracias, por favor, permiso, etc.)
Menciona objetos y seres de su entorno.
Pregunta y responde sobre su situación personal y de su familia.
Participa en diálogos sencillos combinando palabras de L1 y L2.
Describe situaciones cotidianas.
Participa en conversaciones espontáneas.
Relata experiencias personales.
Sigue instrucciones para realizar actividades
Narra historias y cuentos.
BÁSICO
INTERMEDIO
AVANZADO
Nº
Nom
bres
y a
pelli
dos
Edad
G
rado
01Ch
aska
071º
X02
Inti
082º
X03
Kullu
04Su
nchu
...
NIV
ELES
DE
DO
MIN
IO L2
HUK ISKAY ÑIQI YACHACHINAPAQ YANAPAKUQ
30
Wasikunaman risqanmantapas kaqllataq hinaykuna, llapa llikapi yachasqanmanhina qispinqa.
Chaymantam lluqsinan: haykam rimanku yanqallatapas, chayraq, ña allintaña chaykunam kayhina kana:
BASICO INTERMEDIO AVANZADO B I A Total
10 -- -- 10 - - 10
Chaska: comprende el castellano pero no lo habla.
Varios niños: no comprenden el castellano
Inti: no comprende el castellano
Kullku: ..............................................................................
Sunchu: ............................................................................
Amawta purimusqanchikmanhina
qamñataq churaykuy
Kunanqa, amawtañataq sapa warmapa rimasqan uyarisqanta sumaqta wachuchasqaman tikraykunqa, chaypaqtaq kaynata llamkasunchik:
Kaytaqa, warmakuna kikin siminpi qillqayninta, ñawichayninta hamutayninta qispichinankama qunqaspam llamkanayki. Kastilla simitaqa rimayllapiraq qispichinayki.
HUK ISKAY ÑIQI YACHACHINAPAQ YANAPAKUQ
31
Warmakunapa rimasqanmanhina, ima killakama llamkananchikpaq kay llikapi sumaqta allichakuykusunchik; ichaqa kaywan llamkayta amapuni qunqankichu. Chaymanhinachá warmapa kastilla simin rimasqantapas kikinpa simin rimasqantapas riqsinki. Watapim llamkasqaykimanhina iskay kutillatapas imayna rimayninku puqusqata qawankichik.
LLAMKANAPAQ RAKISQA PACHA
RAKISQAPACHA
killachay (L)
Atipachay(M)
quyllurchay (M)
Chaskachay (J)
Illapachay (V)
I1: 45’
Kikinpa siminpi yachaykuna
(llapa yachaykuna)
Kikinpa siminpi yachaykuna (llapa yachaykuna)
Kikinpa siminpi yachaykuna
(llapa yachaykuna)
Kikinpa siminpi yachaykuna
(llapa yachaykuna)
Kikinpa siminpi yachaykuna
(llapa yachaykuna)
Samana 10’
II1: 45’
Samana 20’
III1h
Kastilla simi rimayLlapan warmakunawan llamkay
Kastilla simi rimayWarmakuna rimasqanmanhina llamkay
Kastilla simi rimayLlapan warmakunawan llamkay
Kastilla simi rimayWarmakuna rimasqanmanhina llamkay
Kastilla simi rimayLlapan warmakunawan llamkay
HUK ISKAY ÑIQI YACHACHINAPAQ YANAPAKUQ
32
IMAYNA YACHACHINAPAQ HATUN HUÑUSQA YACHAYKUNA
ATINAKUNA Huñusqa yachaykuna rurayninchikmanta ruray Huñusqa yachaykuna sasachakuykunamanta ruray
¡ Watapaq allichakuytam
tukurqunchikña, kunanñataq
killapaq, simanapaq,
sapa punchawpaq
allichakusunchik!
¡Allintañam kallpachakuchkani! Chaynaqa yachaykachillaway
KIMSA
UQULLU
HUK ISKAY ÑIQI YACHACHINAPAQ YANAPAKUQ
33
Kay
rura
ynin
chik
kuna
pa
riqsic
hiku
ynin
qa,
rura
sqay
kihi
naña
m,
kayw
anm
i lla
mka
sunc
hik
Ñawp
aq ka
wsay
qur
acha
y ha
llmay
.Qi
pa ka
wsay
kuna
tarp
uy.
Sisi r
apra
chak
uq q
away
.
Llullu kawsaykuna allay, pallay.Paqupa millwan rutuy.Yupanakuy, chakmay,chakrachay, suyunakuy.
Yarqa aspiy, kichay, hurquy, allichay. Chitakunapa wachariynin.
Yanuna huñuy, taqiy.Michka tarpuy.
Ayak
unap
a pun
chaw
nin.
Kaws
ayku
na ta
rpuy
. Iñ
iykun
a qaw
ariy.
Chakra allichay,rumichay, wanuchay, tikray,Kurpa takay. Michka tarpuy.
Hallm
ay ku
tipay
, qur
acha
y, wa
wach
ay.
Paqu
, llam
apa w
acha
riynin
.Yu
yu, a
taqu
, naw
us m
ikuy.
Hatu
n pu
kllay
.Ha
llmay
kutip
ay, q
urac
hay,
wawa
chay
Paqu
pa, ll
amap
a wac
hariy
nin.
Llullu
kaws
ayku
na m
ikuy.
Llullu kawsaykuna pallay.Paqupa millwan rutuy.Yupanakuy, chakmay,
chakrachay, suyunakuy.
Was
i rur
ay, a
llicha
y. W
arak
a, wa
ska s
impa
y. M
illwa p
uchk
ay. Y
arqa a
spiy,
allic
hay,
hurq
uy.
Yanu
na h
uñuy
.Ka
wsa
ykun
a al
lay,
aklla
y.Uy
wak
una
arm
achi
y, ha
mpi
y.
Uywa
kuna
pa ra
ymin.
Llam
awan
qich
wa ri
y.Ka
wsaq
kuna
taqi
y, wa
qayc
hay.
Muh
ukun
a ak
llay.
Kaws
ayku
na ru
tuy,
arku
y,Sa
ruy,
qaqu
y, wa
qtay
, way
rach
iy.
Llam
awan
qich
wa ri
y.Ra
tana
kuy.
AYA
MAR
QAY
QAPA
Q IN
TI
RAYM
IUC
HUY
PUQU
YPA
WQA
RW
ARAY
QULL
A RA
YMI
PACH
A PU
QUY
QUYA
RA
YMI
QAPA
Q SI
TWA
ANTA
SI
TWA
INTI
RAY
MI
KUSK
I
AYM
URAY
ARIW
AY
PUQ
UY
UKU
CHIR
AW
UKU
RURA
YNIN
CHIK
KUNA
PARI
QSIC
HIKU
YNIN
KUNA
HUK ISKAY ÑIQI YACHACHINAPAQ YANAPAKUQ
34
1. QICHWA RIYMANTAKay Kayra Mayu llaqtamantas watan watan Aymuray, Inti raymi, Anta sitwa, killakunapi urqu llamanku qatikusqa qichwa riyman illanku.
Kay qichwaman llapan rikchaq kawsaykunata apamunankupaqsi, paqu aychata, paqu wirata, uman kankata, aycha watyata, awasqa pullukunata, pañitikunata, kustaltakunata ima, llamankuman qipiykachispa rinku.
Kunanqa kay rurayninchikkunapa riqsichikuyninkunamanta llamawan
qichwa riymanta, Kayra Mayupi imayna kasqanmanta riqsisunchik.
Chaynataqsi llamakunatapas sumaqllataña iskilanta iskilaykachispanku, sintaykachispanku, pichirantawan hakimantañataq kutimuspa churakunankupaq qipiykachispankus kusisqallaña illanku.
Kay qichwa riyman rispankutaqsi, sara hamkata, charki kankata, sankuta, uman kankata quqawninkuta suysunakunapi wataykuspas apanku. Hinaspas karu ñankunapiña yarqayninku hapiptinña samaykuspanku wakillanta mikuykunku. Sapa samaypitaqsi llamankunapa qipinta wiksunanamanta allichapayanku.
UQULLU
UQULLU
HUK ISKAY ÑIQI YACHACHINAPAQ YANAPAKUQ
35
Qichwaman chayarquspañataqsi lliw ima rantipaq apasqankuta ima kawsaywanpas, huk, iskay, kimsa sawaypaq, millqaypaq, matipaq kaspa rantikunku.
Chayta tukurqachispankuñataqsi sapa sapa llamapaq qipintaña allichanku. Hinaspas allin achka kawsayta tarirquspankuqa pichiranwan, hakimanwan sumaqllataña churaykachispas kutirimunku.
Kunanñataq, Kayra Mayupa qichwaman risqanmanta huk huñusqa yachayta qispichisunchik, chaypaqqa,
amawta masiy sumaqta ñawichaspa nisqanmanhina llamkaykusunchik.
Qampas hina kaqllatataq qispichinayki.
1.1 HUÑUSQA YACHAY: QICHWA RIYMANTA YACHASUNCHIK
RIQSICHIKUYKUNA:
Yachay wasi : ..................................................
Amawta : ..................................................
Yachay wasipi kamachikuq : ..................................................
Ñiqi : ..................................................
Pacha : ..................................................
UQULLU
HUK ISKAY ÑIQI YACHACHINAPAQ YANAPAKUQ
36
HUÑUSQA YACHAYPA SUTIN:
“QICHWA RIYMANTA YACHASUNCHIK”
HUÑUSQA YACHAYPA UMAN:
Kay qichwa riyqa achka punchaw llamawan karu qichwakunaman kawsay huñuq illaymi, kaymanqa chiri quqawkunata quqawchakuykuspa illanchik.
IMAPAQ:
Kay qichwa riy allin kasqanmantapuni rimanapaqmi. Imamanta, imakunawan, imayna illasqanchikmanta hamutaspa rimananchikpaqpas, yachananchikpaqpas, qillqananchikpaqpas, ñawichananchikpaqpas allinmi. Hinallataq kay yachaykunaqa yachay wasikunapi allintam takyanan. Tayta mamakuna llapa warmankuna, huk llaqta runakuna, chaymanhina sapichasqa kananchikpaq hatallichinanku.
KAYPAQ:
Kay ñawpaq qunqasqa yachayninchikkunata, rurayninchikkunata yuyarispanchik ama yanqachananchikpaqmi. Huk yachaykunawanpas kay qichwa riy ruraytaqa, kunan killapi llamkanapa, akllaykurqanchik.
KINRAY YACHAYKUNA:
• Pacha Mamapa kawsaynin allinpuni kasqanta umancharinapaq.• Allin ruraykunata hamutaspa hatallichinapaq.
HUK ISKAY ÑIQI YACHACHINAPAQ YANAPAKUQ
37
KAY YACHAYMANTA RURAYNINKUNATA CHANINCHASUNCHIK:
Nº QICHWA RIYPA RURAYNINKUNA YACHAYKUNA TINKISQA HAWA
TUPUKUNA
01 QICHWARIYMANTA (qichwaman risqankupi kaykunta qispichinku)
• Willakuykunata• Takikunata• Watuchikunata• Harawikunata• Harawichakunata• Qallu kipukunata• Hamutaykuna (allinpaq mana
allinpaq kaq yachaykuna)
•Qichwa riymanta•LlamachamantaMikuykuna:•Mikuykuna yanukuy•QuqawkunaKawsaykuna:•Chaki kawsaykuna•Uqu kawsaykuna•Allpa hawapi ruruq
kawsaykuna•Allpa ukunpi ruruq
kawsaykunaYAPAYKUY
Imaymana rimana.Pacha Mamapa kawsaynin.Yaya yupaychay.
Tullunchik kuyuchiy.
02 QIPIKUNA ALLICHAKUY• Kustal allichakuy• Waska allichakuy• Pichira, hakima allichakuy
•Imaynam rurasqa, pikunam ruran.
•Haykapi rurankuYAPAYKUY
Ñawra yupayLlaqta suyupa ruraynin.
03 QUQAW RURAKUY:• Hamka / sara kamcha• Kaputu / hawas kamcha• Charki kanka• Aycha watya / panku• Machka / aku• Sanku
Mikuykuna:•Mikuykuna yanukuy•Quqawkuna
YAPAYKUY
Imaymana rimanaPacha Mamapa kawsaynin
04 RANTIKUNA APAY:• Paqu aycha• Paqu wira• Paqu charki• Aycha watya• Charki kanka
• Yupaykunata• Huñukunata• Rakiykunata• Akllaykunata• Siqikuna
YAPAYKUY
Imaymana rimana
Ñawra yupay
Qanchis llamkaymanta atinakunata
qispichisunchik.
HUK ISKAY ÑIQI YACHACHINAPAQ YANAPAKUQ
38
Nº QICHWA RIYPA RURAYNINKUNA YACHAYKUNA TINKISQA HAWA
TUPUKUNA
05 LLAMAKUNA HUÑUY• Urqu llamakuna akllay• Hampi upyachiy• Llama iskilachiy• Sintachiy
• Llamapa ichiyninta, tusuyninta, kallpayninta, pawayninta.
• Llamapa tuqaynintaYAPAYKUY
Imaymana rimanaLlaqta suyupa ruraynin.Ñawra yupay
06 QICHWA RIYPI KAWSAYKUNA HUÑUYChaki mikuykuna:• siwara• rihu• wakir• sara• achita• arwiha• hawasUqu mikuykuna:• papa• maswa• ulluku• uqa
• Chaki kawsaykuna• Uqu kawsaykuna• Allpa hawapi ruruq
kawsaykuna• Allpa ukunpi ruruq
kawsaykuna• Mikuykuna yanukuy• Quqawkuna ruray
YAPAYKUY
Imaymana rimanaPacha Mamapa kawsayninImaymana rimana
07 QICHWA RIYMANTA KUTIMUSPA:• Kawsaykuna chaskiy• Kawsaykuna akllay• Kawsaykuna chakichiy• Kawsaykuna taqiy
•Hatun •Uchuy •Taksa •Muhu
YAPAYKUY
Pacha Mamapa kawsayninÑawra yupay
PALMADERA
HUK ISKAY ÑIQI YACHACHINAPAQ YANAPAKUQ
39
Qan
chis
llam
kaym
anta
at
inak
unat
a qi
spich
isunc
hik
HA
WA
TU
PUAT
INA
KUN
AYA
CHAY
KUN
ALL
AM
KAN
AKU
NA
QIS
PISQ
A Y
ACH
AN
PAQ
PACH
A
Imay
man
a w
illan
akun
a.RI
MA
RIY:
Qic
hwa
riym
anta
ya
chas
qant
a w
illak
un.
Mik
uyku
na:
•M
ikuy
kuna
ya
nuku
y•
Quq
awku
naKa
wsa
ykun
a:•
Chak
i ka
wsa
ykun
a•
Uqu
kaw
sayk
una
•Al
lpa
haw
api r
uruq
ka
wsa
ykun
a•
Alla
pa u
kunp
i ru
ruq
kaw
sayk
una
•M
ikuy
ya
nuku
sqan
chik
man
ta
will
akus
unch
ik.
•Q
uqaw
alli
chak
uym
anta
w
illak
usun
chik
.•
Rikc
haq
kaw
sayk
unam
anta
rim
asun
chik
•Al
lin s
umaq
ta m
ikuy
ya
nuku
yman
ta ri
man
.•
Allin
sum
aqta
quq
aw
allic
haku
yman
ta ri
man
.•
Allin
sum
aqta
rikc
haq
kaw
sayk
unam
anta
rim
an.
4 S I M A N A
•W
illak
uyta
•Ta
kita
•H
araw
ita•
Har
awic
hata
•Q
allu
kip
uta
•Q
ichw
a ri
yman
ta
will
akus
unch
ik.
•Ll
amac
ham
anta
ta
kisu
nchi
k.•
Kaw
say
aklla
yman
ta
taki
sunc
hik.
•Ll
amap
aq h
araw
ita
hara
wis
unch
ik.
•Ll
amac
hapa
q ha
raw
icha
ta
hara
wis
unch
ik.
•Q
allu
kip
uta
yach
asun
.
•Al
lin s
umaq
ta q
ichw
a riy
man
ta w
illak
uyku
nata
w
illak
un.
•Al
lin s
umaq
ta q
ichw
a riy
man
ta ta
kita
taki
n.•
Allin
sum
aqta
qic
hwa
riym
anta
har
awita
har
awin
.•
Allin
sum
aqta
llam
aman
ta
hara
wita
har
awin
.•
Allin
sum
aqta
qal
lu
kipu
ta ri
man
.
AT
INA
KUN
A R
URA
SQA
AKL
LAY
HUK ISKAY ÑIQI YACHACHINAPAQ YANAPAKUQ
40
HA
WA
TU
PUAT
INA
KUN
AYA
CHAY
KUN
ALL
AM
KAN
AKU
NA
QIS
PISQ
A Y
ACH
AN
PAQ
PACH
A
ÑA
WIC
HAY
:Q
ichw
a riy
man
ta
imay
man
a rik
chaq
qi
llqak
unat
a,
uman
chas
tin
ñaw
icha
n.
Mik
uyku
na:
•M
ikuy
kuna
ya
nuku
y•
Quq
awku
naKa
wsa
ykun
a:•
Chak
i ka
wsa
ykun
a•
Uqu
kaw
sayk
una
•Al
lpa
haw
api r
uruq
ka
wsa
ykun
a•
Allp
a uk
unpi
ruru
q ka
wsa
ykun
a
•M
ikuy
kuna
ya
nuku
sqan
chik
man
ta
ñaw
icha
sunc
hik.
•Q
uqaw
kuna
man
ta
qillq
akun
ata
ñaw
icha
sunc
hik.
•Ri
kcha
q ka
wsa
ykun
aman
ta
qillq
akun
ata
ñaw
icha
sunc
hik.
•Al
lin s
umaq
ta s
imik
unat
a ña
wic
han.
•Al
lin s
umaq
ta
uman
chas
tin s
imik
unat
a ña
wic
han.
•W
illak
uyta
•Ta
kita
•H
araw
ita•
Har
awic
hata
•Q
allu
kip
uta
•Q
ichw
aman
ta q
illqa
kuna
ta
ñaw
icha
sunc
hik.
•Ll
amac
ham
anta
taki
ta
ñaw
icha
sunc
hik.
•Ka
wsa
y ak
llaym
anta
qi
llqak
unat
a ña
wic
hasu
nchi
k.•
Llam
aman
ta h
araw
ita
ñaw
icha
sunc
hik.
•Ll
amac
ham
anta
ha
raw
icha
ta
ñaw
icha
sunc
hik.
•Q
allu
kip
uta
ñaw
icha
sunc
hik.
• Al
lin s
umaq
ta s
imik
unat
a ña
wic
han.
• Al
lin s
umaq
ta u
ña
taki
kuna
ta ñ
awic
han.
• Al
lin s
umaq
ta s
imik
unat
a ña
wic
han.
• Al
lin s
umaq
ta u
ña
hara
wita
qill
qan.
• Al
lin s
umaq
ta
hara
wic
haku
nata
ña
wic
han.
• Al
lin s
umaq
ta
Q
allu
kip
ukun
ata
ñaw
icha
n.
HUK ISKAY ÑIQI YACHACHINAPAQ YANAPAKUQ
41
HA
WA
TU
PUAT
INA
KUN
AYA
CHAY
KUN
ALL
AM
KAN
AKU
NA
QIS
PISQ
A Y
ACH
AN
PAQ
PACH
A
QIL
LQAY
:Q
ichw
aman
ta im
ay
rikch
aq q
illqa
kuna
ta,
uman
chas
tin q
illqa
n
Mik
uyku
na:
•M
ikuy
kuna
ya
nuku
y•
Quq
awku
naKa
wsa
ykun
a:•
Chak
i ka
wsa
ykun
a•
Uqu
kaw
sayk
una
•Al
lpa
haw
api r
uruq
ka
wsa
ykun
a•
Allp
a uk
unpi
ruru
q ka
wsa
ykun
a
•M
ikuy
ya
nuku
sqan
chik
man
ta
sim
ikun
ata
qillq
asun
chik
.•
Quq
aw a
llich
akuy
man
ta
sim
ikun
ata
qillq
asun
chik
.•
Rikc
haq
kaw
sayk
unam
anta
si
mik
unat
a qi
llqas
unch
ik.
•A
llin
sum
aqta
si
mik
unat
a qi
llqan
.
Qic
hwa
riym
anta
:•
Will
akuy
ta•
Taki
ta•
Har
awita
•H
araw
icha
ta•
Qal
lu k
iput
a
•Q
ichw
aman
ta
sim
ikun
ata
qillq
asun
chik
.•
Llam
acha
man
ta t
akita
qi
llqas
unch
ik.
•Ka
wsa
y ak
llaym
anta
si
mik
unat
a qi
llqas
unch
ik.
•Ll
amam
anta
har
awita
qi
llqas
unsu
nchi
k.•
Llam
acha
man
ta
hara
wic
hata
qi
llqas
unch
ik.
•Q
allu
kip
uta
qillq
asun
chik
.
•A
llin
sum
aqta
si
mik
unat
a qi
llqan
.•
Alli
n su
maq
ta u
ña
taki
kuna
ta q
illqa
n.•
Alli
n su
maq
ta
sim
ikun
ata
qillq
an.
•A
llin
sum
aqta
uña
ha
raw
ita q
illqa
n.•
Alli
n su
maq
ta
hara
wic
haku
nata
qi
llqan
.•
Qal
lu k
ipuk
unat
a qi
llqan
.
HUK ISKAY ÑIQI YACHACHINAPAQ YANAPAKUQ
42
HA
WA
TU
PUAT
INA
KUN
AYA
CHAY
KUN
ALL
AM
KAN
AKU
NA
QIS
PISQ
A Y
ACH
AN
PAQ
PACH
A
Ñaw
ra y
upay
Yupa
ykun
aman
ta
rikch
aq
sasa
chak
uyku
nata
ru
ran.
•Yu
payk
unat
a•
Huñ
ukun
ata
•Ra
kiyk
unat
a•
Aklla
ykun
ata
•Si
qiku
na
•U
ywan
chik
kuna
ta h
uñup
i ra
kisp
a yu
pasu
nchi
k.•
Qic
hwa
riym
anta
ap
amus
qanc
hik
kaw
sayk
unat
a sa
pa s
apat
a ra
kisu
n.•
Qic
hwa
riym
anta
ap
amus
qanc
hik
ka
wsa
ykun
ata,
uña
man
ta,
hatu
nman
akl
lasu
nchi
k.•
Kaw
sayk
unat
a, s
apa
rikch
aqta
siq
isun
.
•Al
lin s
umaq
ta
huñu
kuna
pi ra
kisp
a yu
pan.
•Al
lin s
umaq
ta
kaw
sayk
unat
a ra
kin.
•Al
lin s
umaq
ta
kaw
sayk
unat
a si
qin.
Ham
utay
ninc
hikp
a ru
rayn
in.
Yach
ayni
nchi
kman
ta
rura
ynin
chik
kuna
ta
riqsi
chin
.
•Ch
iruy
•Si
qiy
•Ll
impi
y•
Yach
apay
ay•
Qic
hwa
riypi
pu
klla
y
•Q
ichw
a riy
man
ta im
a ch
iruku
nata
chi
rusu
nchi
k.•
Kaw
sayk
unam
anta
lli
mpi
kuna
ta ru
rasu
nchi
k.
Allin
ta c
hiru
kuna
ta c
hiru
spa
llim
pin.
Tullu
nchi
k ku
yuch
iy.
Uku
nchi
kkun
ata
kuyu
chin
.•
Qic
hwa
riypi
pu
klla
y•
Qic
hwa
riym
an il
layt
a ya
chap
ayas
pan
pukl
lasu
nchi
k.
Allin
sum
aqta
qic
hwa
riypi
pu
klla
n.
Yaya
yup
aych
ay.
Tayt
acha
pa
mañ
akuy
nink
unat
a ru
rasu
n.
•U
nanc
haku
ykun
a•
Yana
paku
y.•
Kaw
say
mal
lichi
kuy
•Q
ichw
a riy
man
ta
kaw
sayk
una
mal
lichi
y.Al
linta
tayt
acha
pa
mañ
akuy
ninm
anta
ch
anin
chan
.
•Ru
rayn
inch
ikku
nata
ch
anin
chas
un.
Kust
alpa
, pic
hira
pa,
haki
map
a, is
kila
pa
siqi
nkun
a qa
way
.
•Ku
stal
pa, p
ichi
rapa
, ha
kim
apa,
iski
lapa
si
qink
unat
a riq
sisu
n.
Allin
ta ll
apa
imap
a si
qink
unat
a riq
sipa
n.
HUK ISKAY ÑIQI YACHACHINAPAQ YANAPAKUQ
43
1.2 SAPA PUNCHAW LLAMKANAPAQ ÑAN
RIQSICHIKUYKUNA:
a. YACHAY WASIPA SUTIN:ch. LLAQTA: h. ÑIQI:i. HAWA TUPU:k. PUNCHAW:l. YACHAY: Qichwa riypaq allichakuyninkunamanta mama Antuka willawasunchik
ATIPANANKUNA
Hawa tupukuna Atinakuna Qispisqa
yachanapaq Rurayninkuna
Imaymana willanakuna.
Llaqtanpi qichwa riymanta mana pantaspa riman.
Allin sumaqta qichwa riypaq allichakuymanta willakun.
Qichwamanqa kawsaykuna huqariy killakunapim rinchik.
Kunanñataq kay rurasqanchikmanta huk
sapa punchaw llamkanapaq qispichisunchik, kayhinata:
¡Ña allintañam kay yanapakuywanqa
yachayniyta takyachichkani.
HUK ISKAY ÑIQI YACHACHINAPAQ YANAPAKUQ
44
YACHACHINAPAQ ÑANKUNA
Qallariynin Amawta warmakunata kusichinanpaq qichwamanta huk takita takinku.
Qichwa riy(Taki)
Panichay, wawqichayQichwa riyman haku.
Turichay, ñañachayQichwa riyman haku.
Qasanta, urqunta Qichwa riyman haku.
Wayqunta, kinraynintaQichwa riyman haku.
TUKUKUYNINManaraq manaraqAnta sitwa killatukuchkaptin.
Amawta, kay takiymanta warmakuna lliw yachayninkuna rimarinankupaq tapuykunata tapun.
¿Imamantam takirqanchik? ¿Pikunapaqmi kay taki kachkan? ¿Ima niwachkanchikmi kay taki? ¿Imataq qichwa riyqa? ¿Imaynataq qichwaman rinchik? ¿Pikunawataq qichwaman rinchik? ¿Mayninkunatataq qichwaman rinchik? ¿Pikunapa taytankutaq qichwaman rirunkuña? ¿Imakunatataq qichwaman apanchik?
Awaynin Hina qipanman aswan sumaqta qichwa riypaq allichakuyninkunamanta mama
Antuka warmakunaman, amawtaman wasinpi willanqa.
}
}}
}
}
kuti
kuti
kuti
kuti
kuti
HUK ISKAY ÑIQI YACHACHINAPAQ YANAPAKUQ
45
Chaymanta yachay wasiman kutimuspankuñataq mama Antuka willakusqanmanhina qichwa riypaq allichakuyninmanta sapa sapa hatun huñupi willanakunku.
Qichwamanqa llamawanmi illanchik…
Qichwaman illanapaqqa llamatam
iskilachinchik….
Chaynataqmi quqawkunatapas
rurakunchik…
Rantikunawanmi kawsaykuntaqa huñumunchik…
Kay qichwaman illanapaqqa quqawkunatam
illasqanchikpi mikunanchikpaq
rurakunchik.
Chaynataqmi llapa rantikunatapas
kawsayta huñumunapaq allichakunchik…
Kay qichwa riymanqa urqu
llamakunawanmi qichwakunata
illanchik.
QUYA QUYA
ROSAS PAMPA
HUK ISKAY ÑIQI YACHACHINAPAQ YANAPAKUQ
46
Amawta kay uña qillqasqatañataqmi warmakunawan qatipachikuspa achka kutita ñawichanku.
Kay uña qillqasqamanta warmakunawan kuska simikunata hurqunku.
QICHWA RIYMANTA ALLICHAKUY
Qichwaman illananchikpaqqa quqawkunatam rurakunchik. Chaymanta rantikunatapas kustalkunapi allichakunchik. Chaynataqmi ripunallapaqña ñawpaq riq llamakunatapas iskilachinchik, sintachinchik.
Hinaspam qipikunata kustalkunapi llamaman liyaykuspa hatun ñannintakama qatinchik.
Chay willakusqankumanhinañataq amawta qillqata paykunawan kuska qispichinku, kaytahina.
Turiy llamakunata
qichwa riypaq iskilachin.
Taytay llamakunaman qichwa riypaq kustalpi qipita
qipichin.
Taytay llamakunawan
qichwaman illan.
Turiy llamakunapa
qipinta waskawan
liyan.
Taytay llamakunata
qichwa riypaq sintachin.
URQU KURAL
HUK ISKAY ÑIQI YACHACHINAPAQ YANAPAKUQ
47
Amawta kay simikunawan achka rimaykunata qillqaspan ñawichachin.
- Turiy llamakunapa qipinta waskawan liyan.- Taytay llamakunata qichwaman rinanpaq sintachin.- Taytay llamakunawan qichwaman illan.- Taytay llamakunaman qichwaman rinanpaq kustalpi qipita qipichin.- Turiy llamakunata qichwaman rinanpaq iskilachin.
Amawta kay rimaykunamanta simikunata tapukuykunawan akllanku.
¿Taytay piwanmi qichwaman illan?¿Taytay imawanmi llamapa qipinta liyan?¿Taytay imakunatam llamaman churan?¿Imapim llama qipita qipin?
Amawta kay simikunapa chirunkunata qillqana pirqaman laqaspan sutinta qillqan.
llamawan
waskawan sintawan
iskilawan
kustalpi
llama waska sinta kustal iskila
Amawta kay simikunata sapa sapa, huñupi, warmiraq, qariraq ñawichanku.
URQU KURAL
HUK ISKAY ÑIQI YACHACHINAPAQ YANAPAKUQ
48
Tukuynin
Warmakuna yachayninku kallpanchanankupaq imaymana rikchaq llamkanakunata ruranku.
LLAMKANA RAPI
Kay chirukunata sutinwan tinkuchiy:
llama
waska
sinta
kustal
iskila
HUK ISKAY ÑIQI YACHACHINAPAQ YANAPAKUQ
49
LLAMKANA RAPI
Kay rimaykunata mana kaq simiwan qillqayta tukupay:
o Turiy llamakunapa qipinta ………….. liyan.
o Taytay llamakunata qichwaman rinanpaq …………….
o Taytay ………………….. qichwaman illan.
o Taytay llamakunaman qichwaman rinanpaq ... qipichin.
o Turiy llamakunata qichwaman rinanpaq ……………
LLAMKANA RAPI
Kay tapukuykunata huk simillawan kutichiy:
• ¿Pitaqaylluykimantaqichwamanrin?a) mamaych) taytayk) paniy
• ¿Imauywataqmikuytaqichwamantaqipimun?a) paquch) uwihak) llama
• ¿Imapitaqkawsaytallamaqipimun?a) pullupich) kustalpik) karunapi
• ¿Imatamñawpaqllamakunamanchurachin?a) karunatach) waskatak) iskilata
HUK ISKAY ÑIQI YACHACHINAPAQ YANAPAKUQ
50
1.3 HUKNIRAQ YACHAYKUNA QICHWAMAN RIYMANTA
Willakuykunata willakusun, ñawichasun, qillqasun
¡Huk yachachiyta qispirqachinchikña, kunanñataq huk willakuyta, harawita,
takita, watuchita warmakunawan kuska rimayllawanraq qawarisunchik.
Qamñataq chaymanhina sapa puchaw llamkanapaq sumaq qillqayta,
ñawichayta qispichiy.
¡Kunanqa APU imatañataq llamkasunchik!
Chaytaqa ñuqaqa llamkachkaniñam.
Qichwa riymanta
Awiluyqa achka llamawanmi qichwamanqa illachkan.Awiluyqa achka llamawanmi qichwamanqa illanqa. Awiluyqa achka llamawanmi qichwamanqa illarqa.
Harawikunata willakusunchik, ñawichasunchik, qillqasunchik.
Llamachaymanta
Kuyayllapaq llamachallay,iskilaykiwan, hakimaykiwan,pichiraykiwan churakuykuspa,ima kusisqam qichwamantasuyullapi chayaykamunki.
KAYRA MAYU
UQULLU
HUK ISKAY ÑIQI YACHACHINAPAQ YANAPAKUQ
51
Qichwa riymanta
Qichwaman illasun nisqaqa,kuyay sumaq llamachallaykuna,ima sumaqchallañam illankichik;wasachaykichikpi mana imayuq waskawan kustal liyaykusqa.
Qichwaman illasun nisqaqa,kuyay sumaq llamachallaykuna,ima sumaqchallañam suyullapiñannintakama, rinkichik.
Llamachay
Kuyay llamachay,china llamachay,yana ñawicha,kutu chupacha,kaspi chakicha.
Takikunata paqarichispa, ñawichasunchik, qillqasunchik.
Llamachaypaq
Ñuqapa huk llamachaymi kapuwachkan.Qampaqa ¿haykataq llamaykikuna kachkan?Ñuqapa iskay llamachaymi kapuwachkan.Qampaqa ¿haykataq llamaykikuna kachkan?Ñuqapa kimsa llamachaymi kapuwachkan.Qampaqa ¿haykataq llamaykikuna kachkan?Ñuqapa tawa llamachaymi kapuwachkan.Qampaqa ¿haykataq llamaykikuna kachkan?Ñuqapa pichqa llamachaymi kapuwachkan.Qampaqa ¿haykataq llamaykikuna kachkan?...
UQULLU
HUK ISKAY ÑIQI YACHACHINAPAQ YANAPAKUQ
52
Watuchikunata paqarichispa ñawichasunchik, qillqasunchik.
¡Imallasá haykallasá!¡asá!
Mana qullqillapaq qichwamanta kawsaykunata qipimun.
¿imataq kanman? Llama.
Qallu kipukunata rimasunchik, ñawichasunchik, qillqasunchik.
Llulu llama lliwapi llikata llaqwan, llaqwan llikata llullu llama lliwapi.
Kay siqita allinta qawariy, chaymanhina huk qillqata, rimayta, ñawichayta ima qispichiy
KAYRA MAYU
KAYRA MAYU
HUK ISKAY ÑIQI YACHACHINAPAQ YANAPAKUQ
53
¡Amawtallay!Kunanñataq sasachakuymanta huk
huñusqa yachaykunata rurasunchik. Kay sasachakuyqa qachakunamantam kan.Chaypaqqa amawta masiy huk llaqtapa
sasachakuyninta willamusqaykiku.
Allinmi APU, ¿kunanqa hukniraqtañachu yachachiwanki?
2. QACHAKUNA CHUQAYMANTA
Tayta Antukum Pacha Mama uywayninchikmanta kaynata nispa willawanchik:
Kunan pachakunapiqa lliw rikchaq llaqtakunapim, Pacha Mamapa yakunta, allpanta, wayranta, imaymana rikchaq qachakunata, lastikukunata, qapruchukunata maypipas atisqanchikpi wischuspa, kañaspa sinchita qachachaspa chinkachichkanchik, wakchayachichkanchik, hukmanyachichkanchik. Chaymi kunan punchawkunapiqa manaña ima kawsay tarpusqapas allin sinchitañachu rurun. Uywa uywasqapas manaña mirariq, imay rikchaq unquywanpas utqaymanña wañuchkan, chaynataqmi kunankunaqa chirispaqa llumpayta chiriwanchik, rupaspaqa llumpaytataq rupallawanchik, manaña ñawpaq pachahinañachu.
MILLU PAMPA
HUK ISKAY ÑIQI YACHACHINAPAQ YANAPAKUQ
54
Chaymi chakrakunapipas kawsaykunata, yuyukunata, miski rurukunatapas imaymana rikchaq hampikunawan yanapachikuspaña kunanqa tarpuchkanchik, uywakunatapas imaymana hampikunata upyachispa, hampikunawan hampispallaña utqayman wiñachispa rantikunapaq, mikunapaq uywachkanchik.
¡Imañataq kayqa! ¡Ima kawsaymantaq chayachkanchik! ¡Ima kawsaypitaq tarikunchik! ¡wawqillay, panillay! ¡hamutarisunyá! ¡umancharisunyá!
Awiluy Martinta, ñawpaq kawsaymanta tapurikuptiy, ancha sumaq chuya Pacha Mama uywaymanta, allin chuya kawsakuymanta willariwarqa, kaynata nispa:
Ñawpaq pachataqa kayna qachatañaqa Mama Pachanchiktaqa manam uywaqchu kaniku. Qatuman rispapas suysunakunapim, latapa wayqakunapim, qispi puyñukunapim ima rantipakuytapas rantipakuq kaniku.
Chakraykupipas imay rikchaq kawsayta, yuyuta, miski rurutapas, uwiha, quwi, wallpa wanukunallawanmi tarpukuq kaniku. Chaymi mikuypas mikupasllaña ima rikchaq kawsaypas ruruq. Hinaspapas chakraykutaqa sumaq chuyatam, mana imawanpas qachachaspallam waqaychaq kaniku. Uywaykutapas, mana hampi wasimanta hampikunallawanmi uywaq kaniku. Aswanqa ima unquypas rikuriptinqa, qurakunamanta hampikunata ruraykuspam upyachiq kaniku; hampina kaptinpas hampiq kaniku. Chaymi aychanpas mikupasllaña kaq, millwanpas utqayman wiñarimuq.
Kayna mana hampiyuqta ima mikuytapas mikuspam ñawpaq runakunaqa allin kallpasapa, allin yuyayniyuq, unay wata kawsakunikuraq. Manañam kunan qipa wiñaykunaqa kay rurayniykutaqa qatipawankichikñachu. Aswanmi uywamantapas manaña uyarikuqñam, mana hamutariqñam kankichik. Kawsakusaq niqhinañam willasqapas piñarikunkichik kaynataraqmi rimapakunkichikpas:
¡Qamkunaqa upam riki karqankichik! ¡Manam ima ruraytapas yacharqankichikchu! ¡Chaymi riki uywahina kawsarqankichik!
Kay willarisqaytayá umaykiman churaspa, ñawpaq rurayniykuta wasiykipi aylluykikunawan, yachay wasiykipi amawtaykiwan, warma masiykikunawan rimarispa yapamanta hatallichiy.
HUK ISKAY ÑIQI YACHACHINAPAQ YANAPAKUQ
55
IMAPAQ:
Kay Pacha Mamapa kawsayninkuna wayran, allpan, yakun quwasqanchikqa runapaq, uywapaq, kawsaykunapaq allinpuni kasqanta hamutarispa rimarinanchikpaqmi kay hatun sasachakuytaqa akllaykurqanchik. Chaymi kay yachay wasimanta tayta mamakunapa, warmakunapa yanapakuyninwan imaymana rikchaq ruraytapas kunan killapi hatallichisunchik.
SASACHAKUYPA UMAN:
Kay Pacha Mamapa kawsaynintaqa sinchita unquchinchik, wakchayachinchik. Yakunta, allpanta, wayranta ima qachawanpas qachachaspam uywanchik. Kay ruraytaqa sinchitam lliw rikchaq llaqtakunapi qawarichkanchik.
Yachay wasi : .....................................................
Amawta : .....................................................
Yachay wasipi kamachikuq amawta : .....................................................
Ñiqi : .....................................................
Pacha : .....................................................
2.1 HUÑUSQA YACHAY: PACHA MAMAPA KAWSAYNINTA CHANINCHASUN
RIQSICHIKUYKUNA:
LLAMKAYPA SUTIN:
“Pacha mama unqusqa kawsayninmanta hamutasunchik”
HUK ISKAY ÑIQI YACHACHINAPAQ YANAPAKUQ
56
KINRAY YACHAYKUNA:
• Pacha Mamapa kawsaynin allinpuni kasqanta umachanapaq.• Allin ruraykunata hamutaspa hatallichinapaq.• Allin kawsayta Pacha Mamapaq maskasunchik.
KAY YACHAYMANTA RURAYNINKUNA CHANINCHAY:
Nº RURAYNINKUNA YACHAYKUNA TINKISQA HAWA TUPUKUNA
01 TAYTA MAMAKUNAWAN RIMARINAPAQ.Pacha Mamapa kawsayninta qawariy:YAKUKUNA• mayu• qucha• pukyuWAYRAKUNA• qasa wayra• usya wayra• para wayraALLPAKUNA• yana, yuraq, puka, uqi, yuraq, qillu,
chumpi allpa.• llinka allpa• wakcha allpa
TakikunaWatuchikunaImaymana willakuykuna.Harawikuna
Imaymana rimanaPacha Mamapa kawsaynin.Imaymana rimanaÑawra yupay
02 TAYTA MAMAKUNAMAN WILLAKUY APACHIY:HUÑUNAKUYPAQ WILLAKUY¡Tayta mamakunaaa! ¡Paqarin punchawmi hatun huñunakuy chawpi punchawmanta apakunqaaa!
¡Llaqtanchikpa, yachay wasinchikpa sasachakuyninkunamanta rimarinapaaaaq!
¡Lliwmi hamuykullankichikkk!¡Amawtam kay willakuyta chayachimusunkichik!
LLIW MINKAKUYPI LLAMKAYLlapa qachakunata huñuspa akllasunchik.Kawsay tarpusqanchikta wanuchanapaqPacha Mama unquchiqkunawanqa ama wanuchasunchu
Imaymana qayakuykuna.
Tayta mamakuna qayakuyta yachachinan.
AyniMinkaHampikuna rantisqaHampikuna kikin Pacha Mamamanta qispichisqa
Rikchay willakuykuna (chiqa, kinkinmanta,...)
Willanakuna.Pacha Mamapa kawsaynin.Willanakuna.
Ñawra yupay.
HUK ISKAY ÑIQI YACHACHINAPAQ YANAPAKUQ
57
Nº RURAYNINKUNA YACHAYKUNA TINKISQA HAWA TUPUKUNA
WILLAKUYKUNA LLAQTAPI RIQSICHIYRuraykunata hatallichinapaq willakuykuna¡Ama sipillawaychu!Ñuqapas kawsayniyuqmi, qamhina kani.¡Ama qachachawaychu!Ñuqapas chuya kaytam munani¡Ama chinkachiwaychu!Kawsaytaraqmi munani¡Ama asnachiwaychu!Asnaytaqa millakullanimHuñuway amahina kaspaWanuyaq qupaMana wanuyaq qupa¡Tayta mamakuna, warmakuna!Pacha Mamata chuyata uywasun¡Tayta mamakuna, warmakuna!Yakuta waqaychasun¡Tayta mamakuna, warmakuna!Wayrata ama asnachisunchu¡Tayta mamakuna, warmakuna!Allpata waqaychasun
03 TAYTA MAMAKUNAPA RURAYNINKUNAÑawpaq kawsaymanta willakuy.Ñawpaq pachataqa manam lastikuta, qapruchukunataqa riqsiqchu kaniku.Kunan qipa pachapiñam kay lastikukunaqa, qapruchukunaqa rikurirqun.Chaymi Pacha Mamapa kawsayninta sapa punchaw wañuchichkan.Allpapa, wayrapa, yakupa chaninchayninmanta willakuy.Allpa kaptinmi ima kawsaytapas tarpunchik.Yakuwan wayraqa lliw pacha mamapi kaqta kawsachiwanchik.¡Ama wayrata, yakuta, allpata qachachasunchu!¡Tayta intim sinchi piñasqallaña qawamuwachkanchik!
¿Imaynas ñawpaq wata karqan?¿Imaynas kunan wata?¿Imaynas qipa watakuna kanqa?
Imaymana rimana.Pacha Mamapa kawsaynin.Ñawra yupay.
04 TAYTA MAMAKUNAWAN, AMAWTAWAN, WARMAKUNAPIWAN CHANINCHAKUY• Tayta mama huñunakuy• Warmakuna huñunakuy• Amawtakuna huñunakuy• Kimsanku huñunakuy
Chiqa willakuykuna qispichiy.Kamachikuqkunaman riqsichiy.Llapa tayta mamakunaman qawachiy riqsichiy ima.
Imaymana rimana.Pacha Mamapa kawsaynin.Ñawra yupay.Llaqtapa suyupa ruraynin.
HUK ISKAY ÑIQI YACHACHINAPAQ YANAPAKUQ
58
AT
INA
KUN
A A
KLLA
Y
HA
WA
TU
PUAT
INA
KUN
AYA
CHAY
KUN
ALL
AM
KAN
AKU
NA
QIS
PISQ
A Y
ACH
AN
PAQ
PACH
A
Pach
a M
amap
a ka
wsa
ynin
.Im
aym
ana
rimay
.Ñ
awra
yup
ay.
Pirú
w s
uyup
a ru
rayn
in.
Apu
Yaya
yu
payc
hay.
Tullu
nchi
k ku
yuch
iy.
RIM
ARI
Y:•
Yaku
man
ta,
way
ram
anta
, al
lpam
anta
qa
was
qank
uman
hina
rim
arin
.
•Ya
ku, w
ayra
, allp
a qa
chac
haym
anta
.•
Yaku
, way
ra, a
llpa
imap
aq
allin
kay
ninm
anta
, w
aqay
chay
ninm
anta
rim
arisu
nchi
k.
•Al
lin su
maq
ta y
akup
a,
way
rapa
, allp
apa
kayn
inan
ta
rimar
in.
3 P
•Ri
kcha
q ya
kuku
na
• Ri
kcha
q al
lpak
una
• Ri
kcha
q w
ayra
kuna
•Ri
kcha
q al
lpak
unam
anta
rim
asun
chik
.•
Rikc
haq
way
raku
nam
anta
rim
asun
chik
.•
Rikc
haq
yaku
kuna
man
ta
rimas
unch
ik.
•Al
lin su
maq
ta a
llpap
a,
yaku
pa, w
ayra
pa
rikch
ayni
nkun
aman
ta
rimar
in.
3P
ÑA
WIC
HAY
:Ya
kum
anta
, w
ayra
man
ta,
allp
aman
ta u
chuy
qi
llqas
qaku
nata
ña
wic
han.
•W
illak
uyta
•W
atuc
hita
•Ha
raw
ichat
a•
Taki
ta•
Hara
wita
•Ya
kum
anta
will
akuy
ta
ñaw
ichas
unch
ik.
•W
ayra
man
ta ta
kita
ña
wich
asun
chik
.•
Allp
aman
ta h
araw
ita
ñaw
ichas
unch
ik.
•Al
lin su
maq
ta si
mik
unat
a ña
wich
an.
3P
•W
illak
uyta
•W
atuc
hita
•Ha
raw
ichat
a•
Taki
ta•
Hara
wita
•Ri
kcha
q al
lpam
anta
w
illak
uyta
ñaw
ichas
unch
ik.
•Ri
kcha
q w
ayra
man
ta
hara
wita
ñaw
ichas
unch
ik•
Rikc
haq
yak
uman
ta ta
kita
ña
wich
asun
chik
•Al
lin su
maq
ta si
mik
unat
a ña
wich
an.
3 P
HUK ISKAY ÑIQI YACHACHINAPAQ YANAPAKUQ
59
HA
WA
TU
PUAT
INA
KUN
AYA
CHAY
KUN
ALL
AM
KAN
AKU
NA
QIS
PISQ
A Y
ACH
AN
PAQ
PACH
A
QIL
LQAY
:Ya
kum
anta
, w
ayra
man
ta,
Allp
aman
ta u
ña
qillq
asqa
kuna
ta
paqa
richi
n.
•W
illak
uyta
•W
atuc
hita
•Ha
raw
ichat
a•
Taki
ta•
Hara
wita
•Ri
kcha
q ya
kuku
nam
anta
w
illak
uyta
paq
arich
isunc
hik.
•Ri
kcha
q w
ayra
kuna
man
ta
wat
uchi
kuna
ta
paqa
richi
sunc
hik.
•Ri
kcha
q al
lpak
unam
anta
ta
kita
paq
arich
isunc
hik.
•Al
lin su
maq
ta
qillq
asqa
kuna
ta q
ispich
in.
3 P
Pirú
w s
uyup
a ru
rayn
in.
•Ñ
awpa
q
kaw
saym
anta
w
illak
uyku
nata
uy
arin
.
•Ñ
awpa
q ru
naku
napa
ka
wsa
ynin
.•
Kuna
n qi
pa w
iñay
pa
kaw
sayn
in.
•Ñ
awpa
q ru
naku
napa
ka
wsa
ynin
ta y
uyaq
Mar
inu
will
ariw
asun
chik
.•
Kuna
n qi
pa w
iñay
ka
wsa
yman
ta ta
yta
Sant
us
will
ariw
asun
chik
.
•Al
lin su
maq
ta w
illak
uy.
Uyar
isqan
man
ta ri
man
.3P
•Lla
qtan
pi im
aym
ana
lla
mka
ykun
atam
ha
talli
n.
•M
inka
•Ay
ni•
Min
kaku
yman
ta ri
mas
un.
•Ay
nipi
llam
kaym
anta
rim
asun
chik
.
•Al
lin su
maq
ta ll
aqta
npi
llam
kayk
unam
anta
rim
an.
3 P
HUK ISKAY ÑIQI YACHACHINAPAQ YANAPAKUQ
60
2.2 SAPA PUNCHAW LLAMKANAPAQ ÑAN
RIQSICHIKUYKUNA:
¡Kaywanqa allintañachá
llamkarqusaq!
Yachay wasipa sutin : .....................................................
Llaqta : .....................................................
Ñiqi : .....................................................
Hawa tupu : .....................................................
Punchaw : .....................................................
ATIPANANKUNA
HAWA TUPU ATINAKUNA YACHAYKUNA LLAMKANAKUNA QISPISQA
YACHANPAQ
Pacha Mamapa kawsaynin.
RIMAY:• Yakumanta,
wayramanta, allpamanta qawasqankumanhina riman.
• Rikchaq yakukunata riqsisunchik.
• Yaku imapaq allin kayninmanta, waqaychayninmanta rimasunchik.
Allin sumaqta yakupa kayninmanta riman.
¡Amawtallay!,huñusqa yachaymanta sapa punchaw
llamkanapaqñataq llamkasunchik, ichaqa chaymanhina yapaykunaykipaq
allinta qawarikunki.
HUK ISKAY ÑIQI YACHACHINAPAQ YANAPAKUQ
61
YACHACHINAPAQ ÑANKUNA:
Qallariynin:
Amawta yachaq warmakuna kusirikunankupaq huk yaku pukllaywan kusirichin.
Pukllaypa ruraynin
• Kay pukllaypaqqa kimsa warmatam akllanchik.
• Huk warmam yarqa yaku kanqa.
• Huk warmañataq pukyu yaku kanqa.
• Huk warmañataqmi mayu yaku kanqa.
Chaymi yarqa yaku warma qaparistin kallpaptinñataq warmakuna alliqman ayqinqaku.
Mayu yaku warma qaparistin, kuyustin kallpaptinñataqmi warmakuna kuchpakunqaku.
Pukyu yaku warma kallpaptinñataqmi lliw qasichalla tiyanqaku.
Amawta yaku pukllaymanta tapuykunata ruran.
URQU KURAL
HUK ISKAY ÑIQI YACHACHINAPAQ YANAPAKUQ
62
¿Imayna qaparistintaq mayu yaku chayamun?
¿Imaynata qaparistintaq yarqa yaku chayamun?
¿Pukyu yaku qaparinchu, kuyuyllachu
kuyun?
¿Mayqin yakutaq
sinchita chirin?
Awaynin:Amawta huk taytata minkakuspa kay rikchaq yakukuna qawaq lluqsinku.
Minkakusqanku taytañataqmi llaqtankupi rikchaq yakukunamanta warmakunamam yachayninta willan.
Warmakunawan amawtañataq imayna yakukuna waqaychanamanta tapukunku.
Yachay wasiman kutimuspankuñataq, lliw uyarisqankumanta rimanku.
¿Imapaqtaq chuya yaku allin kasqa? ¿Imapaqtaq qullpa yaku mana allinchu kasqa? ¿Imaynatam yakunchikkunata waqaychananchik kasqa?
¿Imakunata ruraspam yakunchikta waqaychananchik kasqa?
Warmakuna imayna yaku waqaychanapaq willakuykunata qillqanku.
¿? ¿?
¿?
¿?
YAKU MAMAPA MAÑAKUYNIN¡YAW WAWQIY PANIY!Wasiykiman pusawaspaqa ama waqachiwaychu, mana chayqa wiqiy lliw pachapi tukurqunman.
Qipa punchaw chinkarquptiyraqmi wakpichu, kaypichu nispa, wayqun wayqunraq, pukyun pukyunraq wisiq wisiqllaña maskawankiman, ichaqa manañam, kunanhinaqa, achkatañachu tariwankimanpas.
¡WAQAYCHAWAY AMA YANQACHASPALLA!
PALMADERA
HUK ISKAY ÑIQI YACHACHINAPAQ YANAPAKUQ
63
TUKUPAYNIN:
Warmakuna willakuy qillqasqankumanta sapankama rimarimunku.
Warmakuna chay willakuyninkuta kumun wasipa, hampina wasipa, yachay wasipa pirqankunapi laqamunku.
PACHA MAMAPA PUKYUNKUNAPA YAKUNTAQA
AMA YANA MANKAWANQA WISIYCHU
CHAKIRQUPTINMI QAMPAQ, ÑUQAPAQ, UYWANCHIKKUNAPAQ,
QURAKUNAPAQ SINCHI LLAKI KANMAN.
HUK ISKAY ÑIQI YACHACHINAPAQ YANAPAKUQ
64
2.3 HUKNIRAQ YACHAYKUNA QACHAKUNA CHUQAYMANTA
¡Amawtallay!Kay yachaykunawan huk
sapa punchaw ñanta qispichiy.
Kay yanapawasqaykiwanqa, utqayllamanchá qispirqachisaq,
hinallataqchiki huk yachaykunatapas.
Willakuykuna
Huk runa wanullawan ima kawsaytapas tarpun.
Uwiha wanu quwi wanu wallpa aka kuchi aka
Harawikuna
Pacha Mamam kani,ama qachachawaychu,allin sumaq chuyalla,lliw kawsakusun.
Takikuna
Huñuykuy huñuykuyqupakunata huñuykuy,huñuykuy huñuykuyqupakunata huñuykuy,amaña amañaPacha Mamata piñachisunchu.
Watuchikuna
¿Imallasá haykallasá?¡Asá!Kuchun kuchun yanqa muyuq.¿Imataq kanman?
HUK ISKAY ÑIQI YACHACHINAPAQ YANAPAKUQ
65
¡Amawtaaaaaaa!Kunanqa imayna yachachinamanta
yachasun.Kaykunawanqa
aswancha yacharusaq, ANCHA KUSISQAM
KACHKANI.
IMAKUNAMANTA IMAYNA RIMAY, ÑAWICHAY, QILLQAY
YACHACHINAPAQ
ATINAKUNA Rimay, ñawichay, qillqayta yachay
TAWA
HUK ISKAY ÑIQI YACHACHINAPAQ YANAPAKUQ
66
ÑIQI HATUN YACHAYKUNA
IMA YACHAYKUNAMANTA IMAYNATA IMAPAQ
HUK
Rimay: Harawikunamanta Sapan sapankama harawispa.Iskay iskaymanta.Sumaqta simikunata luqyachispa.
Manchariynin chinkananpaq.Harawipa nisqanta umanchananpaq.
ISKAY
Rimayta:uywakunamantarunakunamantakawsaykunamantaima
Huñupi rimarispa.Uywakunapa waqasqanta yachapayaspa. Kawsaykunapa kaqninmanta rimarispa.Tapukuykunata ruraspa.Tapukuykunata kutichispa.
Huñupi rimayta yachananpaq.
Umanchasqanmanta rimananpaq.
Qatipaykunamanta Rimaykuna nisqanmanhina qatipaspa.
Mana rimaspalla qatipaspa.
Yachayninta willakunanpaq.Rurayninkunata chaninchananpaq.Pinqakuyninkuna chinkananpaq.
IMAKUNAMANTA IMAYNA RIMAY, ÑAWICHAY, QILLQAY YACHACHINAPAQ
4.1 RIMANAPAQ, ÑAWICHANAPAQ QILLQANAPAQWAN YACHAYKUNA WACHUCHASQA
ROSASPAMPA
HUK ISKAY ÑIQI YACHACHINAPAQ YANAPAKUQ
67
ÑIQI HATUN YACHAYKUNA
IMA YACHAYKUNAMANTA IMAYNATA IMAPAQ
ÑIQI
Willakuykunamanta:Kawsay tarpuyninmanta.Kawsay huqariymantaUywankuna uywasqanmanta.Wasinpi rurayninkunamanta.
Imaymana willakuykunata willakuspa.Willakuy nisqanta qatipananpaq.Willakuykunapa runankuna rurasqanta qatipananpaq.
Sumaqta kallpawan, rimananpaq.Kusikuywanraq, llakikuywanraq willakunanpaq.Willakuy nisqanmanta hamutanapaq.Imaymana tapukuykunata kutichinanpaq.
Ñawichay: Willakuykunata.Rimariykunata.Harawikunata.Takikunata.Watuchikunata.Raymikunata.Qallu kipukunata.Rurayninchikkunata.Kawsay tarpuyninmanta.Kawsay huqariymanta.Uywankuna uywasqanmanta.Llapa kawsaqkunapa llakiyninta, kusikuyninta, willakuyninta ima.
Kallpawan.Upallalla.Sumaqta rimaspa.Utqayman ñawichaspa.Rimaykunata, simikunata, riqsipastin.Siqikunawan.Qillqa maytukunawan.Tayta mamakunapa yachayninwan.Apukunapa willakuyninwan.
Imamanta ñawichasqanta willakunanpaq.Ñawichasqanmanta hamutananpaq.Rurayninkuna riqsinanpaq.Allin qillqananpaq.Chiqa, pantasqa kasqan yachananpaq.Tupunanpaq.Yachaykuna, willakuykuna ñiqichananpaq
Qillqay: Llaqtanpi willakuykunata.Llaqtanpi takinkunata.Raymipi, wasi qataypi, hurqupakuypi, irakuykunapi. Harawikunata.Watuchikunata.Raymikunata.Qallu kipukunata.Rurayninchikkunata.Kawsayninkunata.Kawsay tarpuyninmanta.Kawsay huqariymanta.Uywankuna uywasqanmanta.Llaqtanpi llamkaykunamanta.Llaqtanpi kaq apunkunamanta.Llaqtanpa hatun punchawninmanta.
Panta pantasparaq.Allinta (Pipaq, imata, imaynata, haykapi, ima)
Umanpi yachayninkunata qillqaspa willakunanpaq.Imaymana qillqakunata riqsipananpaq.
Yachayninkunata qillqasqapi ñawichananpaq.
Ima, imayna ,imapaq qillqasqanta ñawichananpaq.
Yachayninkunata, rimayninta chanichananpaq.
HUK ISKAY ÑIQI YACHACHINAPAQ YANAPAKUQ
68
4.2 RIMAY PUQUCHINAPAQ
Rimayqa manan yanqa rimayllachu, aswanqa imapas munasqanchik miski rimananchikpaqmi; runamasinchik allin chaskiwaspanchik ima ninanchiktapas, munasqanchiktapas, uyariwananchikpaqmi; chaypaqmi rimaytaqa sumaqta yachana; kay atipaykama haypanapaq:
Allinta riman huk ñiqipaqAllin sumaqta riman iskay ñiqipaq
Allin rimay qispichinapaqqa, kay yachay yanapakuykunawanmi llamkana:
PukllaspaWawakunaqa paqarisqanmantapunim mamanwan rimayta yachan, paytam qatipan; chaynallataq warma masinwan pukllaspapas miskillatañam riman. Manam pukllayninpiqa pipas maypas upallay ninchu. Paykunaqa tukuyta rimaspankum aminankukama pukllanku. Chaypim mana atisqan simikunatapas sumaqta tuqyachinku; chaymi wawakunapaqqa pukllayqa aswan kusa. Yachay wasipi pukllaywan yachachiyqa allin
allinmi.
WillakuspaWawakunaqa llaqtanpi yachaykunamanta, ayllunmanta rurayninkunamanta, tukuyniraq willakuymantam kaqllanpiqa kaynakunata qispichin:Imapas rurasqanmanta, rikchayninmanta sutichaspan,chuyachaspa imatapas willakuspan,imapas yachasqanmanta willakuspan; ñawpa willakuykunata uyarispan,siqikunata qawaspan,ima nanaymantapas, kusikuyninmantapas, llakinmantapas, piñakuyninmantapas, sunqun nanayninmantapas, imakunamantapas willakun.
Huñupi willakuspaSapa huñu imapas hamutasqankuta willakunqa, chaymanhina tupachinqaku: qallariymanta, qatiqninmanta, tukuyninmanta.
PALMADERA
KAYRA MAYU
HUK ISKAY ÑIQI YACHACHINAPAQ YANAPAKUQ
69
RimanakuspaWawakuna kikinpa siminpi rimaspaqa, sunqunwanmi riman, chaymi kaykunawan aswan puquchina:Pukllaykunapi.Llamkayninkunapi kamachikuykunata uyarispa.Rikchayninwan rimaspa.Willakuyta willakuspa. Rimaykunata qatipaspa.
TapunakuspaWasinkupi tayta mamantapas, ayllunkunatapas warmakuna rimaspanqa tapukunmi, chaymi kaykuna kanan:Yanukuyninmanta.Llamkaynimanta.Illanankumanta.Ima kananmanta.Ruranankunamanta.Michiyninkunamanta. Tarpukuyninkumanta.Chaymi yachay wasipi amawtaqa, kaykunata puquchinan. Kikin wawakunapa sasachakuyninta tapuspan.
Qatinasllapi rimachispaSiqipi, muyupi warmakunata, sayachispapas tiyachispapas, kaykunata ruranan:Qatiqninpi imapas chay rimayllamanta tapuna.Willakuykunatapas qispichinku qatinasninpi. -qayna punchaw ñuqa michiq rirqani, qamqá imata rurarqanki?- chaynata qatiqninpi tapunakun.Imapas allinmi, utaq mana ninapaq.
Takiwan, watuchiwan, qallu kipuwan, harawikuna, qayakuykunaLlaqtapi yachaykunaqa achkallañam: takikuna, watuchikuna, qallu kipukuna, qayakuykuna, llaqtapi kawsakuyninmanta, yachayninkunamanta; chaytam takichina, imapas rurasqanchikmanhina watuchikunata rimachina. Manam llutanpichu takichina, watuchachina, aswanqa chay yachachisqanchikmanhinam qispiykachina.
PALMADERA
PALMADERA
HUK ISKAY ÑIQI YACHACHINAPAQ YANAPAKUQ
70
Mana rimaspa ruraykunawan.
Llaqta ayllupa rurayninkunata, llamkayninkunata yachapayaspa upallalla ruraqtukuspam qispichinku. Wakin warmakunañataq qawaspa rurasqanmanhina sumaqta umanchasqanta yuyaymanaspa rimanqaku.
Chayniraqlla tuqyaq simikunawan rimaykunata qispichinYachakuq warmakuna llallinakuypaq hukniraq simillawan achka rimaykunata kaynata qispichin:
( a ) qallariqkunawan ( pa ) qallariqkunawan* allqu * papa* atuq * para* añas * pasña* anka * pani* aqchi * pawan.
Tukuy rikchaq pukllaykunawanLlaqtapiqa rurasqaymanhina tupaq tukuyniraq pukllaykunam kan, chaytam yachachinapaq akllana. Aswanqa ñawpa pukllaykunatam yuyarina. Chay pukllaykunapi kaspanmi sumaqta rimayta yachanqa. Kay pukllaykunata yuyarisun:Sacha pilay.Wayllunka.Yanukuy.Turu pukllay.Tayta mama.Paka paka.Kaykunapi rimayta yachachiptinchikqa, warmakunaqa miski rimaysapam qispinqaku. Amayá yanqa rimayllataqa yachachisunchu; aswanqa chuya simi tuqyachiqta, takyasqa sumaq rimaqta, warmakunataqa qispichisun.
HUK ISKAY ÑIQI YACHACHINAPAQ YANAPAKUQ
71
4.3 ÑAWICHAY YACHANAPAQ
Wawakuna ñawichaytaqa allinllamantam yachanqa, kayhinata:
Manam qillqa ñawichayllachu ñawichayqa llapa imakuna qawaymi: Pachakunapa siqinkunata. Llinkikunapa siqinkunata. Imapapas rikchayninkunata. Ima ruraykunatapas qawaspa sutichaymi. Hamutaspa, umachaspa, sunquchakuspa
riqsichikuymi.
Manam llutanpi qawayllachu, aswanqa imanisqantapas yachaspa ñawichaymi; kunan chuya takyasqa ñawichayta yachaspaqa manañam sasachakunqañachu, aswanmi allin ñawichayta munaspanqa rurarquspaña tapusunki.
Kay tapukuykunawan yanapakuspa wawakunapa allin rimayninta qispichisunchik:¿Imatataq rikuchkankichik?¿Imataq chayqa?,¿Imapaqtaq chayqa?
Chaynaspaqa allintam ñawichayta yachanqa kay atinakunaman qispinanpaq:
Allinta ñawichan huk ñiqipaqAllin sumaqta ñawichan iskay ñiqipaq
Sapa ñiqipa yachayninta qawaspa qillqa ñawichaytaqa allinllamanta yachachisunchik. Amayá qillqataqa yanqaqa qawayllaqa qawachisunchu, rimachisunchu mana ima umachaqtaqa.
Chaymi allin ñawichaypi llamkanapaq kaykunata churamuniku:
Ñawpaqtaqa qillqakunawan wawakunata aylluchachisparaq. Ñawichay yachananpaqqa wawakuna ima ñiqipi kasqanta qawasun, chaymanhina sapa ñiqipaq ruraykunata allichasun.Huk ñiqipi kaq warmakunaqa amawtapa yanapakuyninwan atisqallantaraq qillqakunata ñawichanqaku.Qillqasqankunata, siqisqankunata pirqaman laqaspa sapa punchaw aylluchakuspa ñawichanankupaq, takita, willakuyta, harawita, paykunawan kuska qispichina.
PALMADERA
PALMADERA
HUK ISKAY ÑIQI YACHACHINAPAQ YANAPAKUQ
72
Atisqanmanhinallaraq paykunapaqhina qillqakunata ñawichachina, kaynata: Amawtapa yanapakuyninwan qillqasqakunata ñawichan. Sapa warmakuna atisqallantaraq ñawichanqa. Rurasqankuta ñawichaspanku warma masinkunawan tupachinqa. Qillqakunapa willakuyninta ñawichaspanku taripanqaku Qillqasqakunapi musuq rimaykunata riqsinqa. Ñawpaq qillqasqankunata kuti kutirispan ñawichanqa.
Ñawichananpaq imakunawantaq rurachwan. Rapikunapi qillqa rurasqankunawan. Simi tuqyachiq rimaykunawan. Patachasqa rimaykunawan. Kaqkamalla rimaykunawan. Chayniraqlla qallariq rimaykunawan. Chayniraqlla tukuq rimaqkunawan. Sapa tuqyaq rimaykunawan. Upachaspa rurayninkunata qawaspa. Siqikunata qawaspa. Yachay wasipi qillqakunata qawaspa. Qatupi kaqninkunapa sutinta qawaspa. Tayta mamakuna yachayninkunawan.
yanapananpaq yachay wasiman pusaspa. Kamachikuqkuna rurayninkunata
riqsichinanpaq.
IMAYNATATAQ ÑAWICHACHICHWAN
Hawakunaman lluqsichispa, llapa imatapas imayna kasqanta qawachispa.
Imapas allin rurasqanta qawaschispa. Llapa pacha mamapi kaqkunata
qawachispa, hamutachispa. Llapa runapa rurasqanta qawaspa. Pachanchikkunapa imayna rurasqa
kasqanmanta qawachispa. Ñawichana maytuta qawayllaraq
qawachispa. Llapa qillqata ñawichachispa. Hatun wasikunapi qillqakunata
qawaspa.
Ñawichanapaq: Kay llamkaywanqa, warmakuna yachayninta wiñachin, paqarichin, musyachin, hinallataq qillqaynintapas, rimaynintapas puquchin.
QUYA QUYA
HUK ISKAY ÑIQI YACHACHINAPAQ YANAPAKUQ
73
Llaqtanpa kawsaynintapas, huk llaqtakunapa kawsaynintapas tinkuchispa takyachinman.
1. Manaraq ñawichachkaspa: Kay yachaypaqqa ñawpaqtaraq allichakuna: rikchay tapuykunata (imataq kachkan, imatataq rurachkanku, imaninmantaq, …)
Siqi qawachiyraq
Tapuykuna:
i. Siqillamanta
ii. Siqipi rurasqankumanta
iii. Qillqasqa maytupi siqikuna
2. Ñawichaspa Ñawpaq tapukuykuna kutichisqanta tinkuchina. Manaraq ñawichachkaspa
musyakusqanmanhinallaraq tapukuykunawan rimanakunkuman.
Sapa rimaypi tapukuykunawan (kaypaq amawtaqa ñawpaqta tapuykunataraq ruranan).
Tapukuykuna rimasqanwan ñawichasqa uyarisqanwan tinkuchin.
Yachayninta musyanku. Rimasqata tinkuchina: chiqachu icha manachu.
3. Ñawichayta tukurquspa
Tapukuykuna: amawta warmakunaman rikchay tapukuykunata haywanman; hinallataq warmakunawan kuska tapuykunata paqarichinmanku.
Willakuypa tukuqninta, hukniraq tukupayninta qillqana. Icha llumpay llakisqa willakuy tukunman, warmakunañataq wakmanta kusisqa tukuykachinankupaq qillqarqunmanku.
Musuq simikuna hurquy. Ñawichasqanmahina warmakuna mana risisqan simikunata musyanan. Chaytataq amawta qillqanan, warmakunapas ñawichaspa mana riqsisqan simikunata hurqunanku. Chaytapas tapukuspa tapukuspa chuyachananku.
HUK ISKAY ÑIQI YACHACHINAPAQ YANAPAKUQ
74
Chintisqa willakuymanta qillqanan. Llapa willakuyta yacharquspa qillqan. Kayqa kanman amawtapaq munasqanmanhina. Chaypiñataq warma yachayninta kallpachanqa.
Willakuypa rurayninkunata qillqana. Kaypiñataq warmakunaqa llapa rurayninkunata tarinanku hinaspañataq umanchasqanmanhina qillqananku.
Willakuymanta pukllaywan paqarichina. Willakuypi pikunachá rimanku, chayta llapa warmakuna yachapayanan hinaspataq yachasqankumanhina pukllananku, qunqarquspankuqa munasqanmahina pukllananku.
Willakuymanta mana rimaspalla ukunta kuyuchispa riqsichinanku, ichaqa riqsichinanku mana rimaspalla.
Chintisqa willakuymanta wachuchasqapi qillqananku. Llapa willakuypa, amawtapa yanapayninwan yachayninta wachuchasqapi qillqananku.
4.4 QILLQAY TAKYACHINAPAQ
Imaynata wawakuna qillqakunata qispichinqaQallariyninmanta chiqa qillqakunawan yachachisunchik. Ama paki rimaykunawanqa yachachisunchu.
Sumaqta imamantapas munasqanmanta qillqananpaq hamutachisunchik.
Pantastinpas atisqallantaraqmi wawakunapas warmakunapas huk ñiqipi kaqkuna qillqanqaku; chay rurasqanqa paykunapaqa allinmi.
Qillqasqanta warma masinwan tupachispa tapunakunqaku.
Qatipasqankumanhina rimaykunata tupachispa allichanqaku.
Chuya qispichisqanta qawapayaspan allinman churanqanku.
Rimaykunata tupachispa (papa yanuy, machka papa).
Siqiykunapa sutinta qillqaspa.
Riqsisqa rimaykunaman huk rimaykunata huntachiqta qillqanqaku.
Imapas yachayninmanta qillqaspa.
Munasqanta qillqaspa, llallinakuypaq qillqasqakunawan kallpachakunku.
PALMADERA
HUK ISKAY ÑIQI YACHACHINAPAQ YANAPAKUQ
75
Qillqasqanta kuyaywan ñawichan.
Qillqaytaqa qallariyninmanta pacham atisqanmanhina allinllamanta, takyasqa qillqayman chayanqa. Ama simi tuqyaqkunawanqa qallarisunchu, aswanqa chiqa rimaykunawan takyasqa qillqakunaman chayanankama qillqata qispichinqaku. Wawakunaqa qispichiyta munaspa, yanqallapas atipakuspa qillqaqtukunmi, chayqa allinmi. Chaywanmi sumaq umachasqa qillqata kay atinakunaman chayananpaq qispichinqa:
Allinta qillqan huk ñiqipaqAllin sumaqta qillqan iskay ñiqipaq
Qillqaytaqa atipanqa kaykunawanpas yanapakuspan:
Llaqtanpi takikunawan,
willakuykunawan,
watuchikunawan,
harawikunawan,
llaqtapa rimayninwan,
wasinpi, yachay wasinpi kamachikuykunawan.
Kay ruraykunawan llapa warmakunaqa yachay wasipi rurayta aswan qillqayta munanqa. Warmakuna allintaña qillqaptinqa rimay pantasqakunata allichastinña. Qillqasqankupi samana chikukuna mana kaptinqa amaraq pinqasunraqchu. Pinqaptinchikqa pantayta manchakuspanmi mana achkatachu qillqanqa. Allinllamantachá sumaqta qispichinqa. Amataq manaraq allinta rimayta yachachkaptinqa huk simipi qillqaytaqa hikutarqusunraqchu.
Chaynata llamkaspaqa kay kimsa rurayta manam qunqanqachu:a) Qillqakunaman asuykuyta Warmakuna chiruta qawaspanku rimasqankumanta amawta qillqan.
Ch) Qillqay qallariyta Warmakuna siqisqanmanta atisqanmanhinalla qillqanqa.
h) Chiqa qillqayta Ima munasqanmanta chuya takyasqata qillqan. KAYRA MAYU
HUK ISKAY ÑIQI YACHACHINAPAQ YANAPAKUQ
76
SASA SIMI PASMIKUNATA YANAPASUN
1. Ñawpaqta, amawtapa yanapakuyninwan warmakuna rimananku.
a. amawta nin:
Kawsay
kay simikunataqa warmakuna musyanankama achka kutita rimanan.
Wallqanqa
Wallpa
Wallqa
Mallqu
Ch. Warmakunañataq musyasqankumanhina rimanqaku. i. Challwa ii. Millwa iii. Mullmuy iv. Kallpay v. Wallwa vi. Chiwchi vii. Chanka viii. Chuspi
h. Amawta sapa simita simi pasmipi warmakuna musyanankama rakichin. i. Challwa: chall - wa ii. Millwa: mill - wa iii. Mullmuy mull - muy iv. Kallpay kall - pay v. Wallwa wall - wa vi. Chiwchi vii. Chanka viii. Chuspi
m. Amawta warmakuna riqsinankukama simi pasmikunawan pukllachin.
n. Simi pasmiwan musuq simikuna tarisqankuta qillqanku.
may
YARUCA
HUK ISKAY ÑIQI YACHACHINAPAQ YANAPAKUQ
77
KALLPACHAKUQ YACHAYKUNA
SAPA PUNCHAW LLAMKANAPAQ ÑAN
RIQSICHIKUYKUNA:
Kaypi qawachkanki imaynam kanman huk sapa punchaw llamkanapaq.
¡Amawtallay!,
¡Tukurqunchikñam!, Kunanqa
yachay yanapakuqkunata
qawariy
Yachay wasipa sutin : .....................................................
Llaqta : .....................................................
Ñiqi : .....................................................
Hawa tupu : .....................................................
Punchaw : .....................................................
Yachay : .....................................................
HUK ISKAY ÑIQI YACHACHINAPAQ YANAPAKUQ
78
ATIPANANKUNA
Hawa tupukuna Atinakuna Qispisqa
yachanapaq Rurayninkuna
YACHACHINAPAQ ÑANKUNA
Qallariynin
Kikin rurayman apaspa, tapuspa, pukllaspa, asichispa, yachapayaspa, takispa, willakuspa, imata ruraspapas, warmapa tukuy yachayninta hurquna.
Tapuykuna: ¿imatam... ruran?, ¿hinapunichu karqan?, ¿imanasqataq ninki?, ¿huk llaqtakunapihinachu icha manachu?, ¿yachananchikpaq imatam rurachwan?,...
Warmakunaqa pampapipas, tiyanapipas killapihina tiyankumanmi.
Amawtaqa (kusisqalla, sumaqlla, asispa, kuyuspa,...) chiqa wawankunawanhina rimanan
Awaynin
¿Imatataq warma yachananta munanchik? Chaymanhina UMACHANTA HAMUTACHISUNCHIK/YUYAYMANACHISUNCHIK. Ichaqa qallariyninwan puriyninwan hapinachisqam kanan.
Qillqa maytuta, qillqasqa rapita, tayta mama willakuyninta, llamkanakunata (kuyuq qillqakuna, simikuna, yupakuna, rumichakuna, ima), qawachina, uyarina ima, mayqinpas kananpunim.
HUK ISKAY ÑIQI YACHACHINAPAQ YANAPAKUQ
79
Warmaqa chiruwanpas llimpiwanpas, takiwanpas, chay punchaw llamkasqanmanta rimananpunim, ñawichananpunim, qillqananpunim.
Amawtaqa pantayninmantapas allin rurayninmantapas warmakunata tapunanpunim.
Amawtaqa llapa ima yachay llamkananpaqqa, ñawpaqtaraq allinta yachaykunata atipanan.
Tukuynin
Amawtaqa warmapa yachaynintam qawarinan/qispisqan yachanawan tinkuchinan.
Warmakuna llamkana rapipi qillqaspa, kutichispa, siqispa yachasqankuta riqsichinku.
Warmakuna yachasqankuta wasinkupi, kikinpi, huk runakunapi mastarinku, yanapakunku, hamutanku, ima.
Tupuykuna
QISPISQAN YACHANAPAQ PURIYNINPA YUPAKUNA
Allintaña ... ruran 4
Allinta... ruran 3
Chayraq qallariyninta... rurachkan 2
Mana imatapas ... ruranchu 0
HUK ISKAY ÑIQI YACHACHINAPAQ YANAPAKUQ
80
HARAWICHAUña misicha,muru wasacha,yana ñawicha,llampu makicha.
¿Imatam kaywan warmakuna yachanqaku?
• Pisi pisi rimaspalla manchakuyninta qunqanqaku.
• Uywanku kuyaqhinalla rimanku.
• Llampu sunqullawanmi rimanqaku.
• Rimaynintapas kallpachanmi.
• Hamutaynintapas chaninchanqam.
IMAYNATAM WARMANCHIKKUNATA RIMAYPI YANAPASUN
1. HARAWIWAN LLAMKAY
HUK ISKAY ÑIQI YACHACHINAPAQ YANAPAKUQ
81
¿Imatam takiwan warmakuna yachanku?
• Takiqa manchariynintapas qunqachinmi.
• Sunqunpas sumaqtaraqmi llanllarin.
• Llapa ayllu runakunapa yachayninqa miski miski takiyniyuqmi, chaykunataqa sumaqtam qillqanku, takinku ima.
• Kay takitaqa pipas yanapakunmanmi.
2. TAKIWAN LLAMKAY
TAKIKUNA
Huñuykuy huñuykuy,qupakunata huñuykuy,huñuykuy huñuykuy,qupakunata huñuykuy,amaña amaña.Pacha Mamata piñachisunchu.
HUK ISKAY ÑIQI YACHACHINAPAQ YANAPAKUQ
82
ÑAWICHAYPI QILLQAYPI QUNQASQA QILLQAKUNA YANAPAKUQ
Kaywanqa imay rikchaq willakuykunamanta, patachasqa siminkunata, yachasqan simikunata ñawichaypi, qillqaypi allinta kallpachaykunchik. Kay yanapakuy rapiwanqa huk killallam allintapuni llamkaykuspaqa ñawichayman, qillqayman hayparqunchik.
a i u
chiwchi cha chi chu
hampatu ha hi hu
kuchi ka ki ku
lawka la li lu
llama lla lli llu
misi ma mi mu
nina na ni nu
HUK ISKAY ÑIQI YACHACHINAPAQ YANAPAKUQ
83
a i u
ñawi ña ñi ñu
papa pa pi pu
qallu qa qi qu
rapi ra ri ru
sisi sa si su
tullu ta ti tu
wasi wa wi
yutu ya yi yu
HUK ISKAY ÑIQI YACHACHINAPAQ YANAPAKUQ
84
Mastarisqa yachaykuna
HATUN YACHAYKUNA HUK ÑIQI ISKAY ÑIQI
RIMAYATINAKUNA
Imakunamantapas allinta riman
Ima rimaypipas allinta riman
Imayna llamkanapaq
¿imatam wasiykipi kunan punchaw ruramurqanki?
Ñuqaqa, mamay yanukunanpaqmi yakuta aysamurqani.
¿imamantataq kunan punchaw rimanchikman?
Wasi ruraymanta
Wawa qipiymanta
Taqya huñuymanta
¿imamantataq kunan punchaw rimanchikman?
Wasi ruraymanta
Wawa qipiymanta
Taqya huñuymanta
Sasachakuyninkunamantapas, kusikuyninmantapas, ...
ÑAWICHAY Taksa qillqakunata allinta tuqyachispa, mana anchata pantaspa allinta ñawichan
Taksa qillqakunata allinta tuqyachispa, mana anchata pantaspa allinta ñawichan
Kay qillqasqata ñawichay
¿Imamantataq ñawicharqanchik?
¿Pikunamantataq rimachkan?
¿Imatataq kay willakuy yachachiwanchik?
¿Allinchu kay willakuy? ¿Imanasqa?
Uywakunapa ... kaqninmanhina willakuyta ñawichan
¿Ima uywataq?
¿Imankunataq chay uywapa kasqa?
¿imapaqtaq, imatataq ruran?...
Lawilina Chitachakuna qillqasqata ñawichan
¿Imamantataq ñawicharqanchik?
¿Pikunamantataq rimachkan?
¿Imatataq kay willakuy yachachiwanchik?
¿Allinchu kay willakuy? ¿Imanasqa?
Simikunata ñawichasqanpi riqsin.
Chita qiwata mikun.
Atuq chitata apan.
Urqupi chita puñun.
Anka chitata qawan…
HUK ISKAY ÑIQI YACHACHINAPAQ YANAPAKUQ
85
HATUN YACHAYKUNA HUK ÑIQI ISKAY ÑIQI
Qillqasqakunata kasqanmanhina riqsipan. Simikunata ñawichasqanpi riqsin
killa, uru, nina, tuta, chiri ...
Qillqa ñawichasqanpi qillqasqakunapa qallaykuyninta, tukupayninta tinkuchin
killa - kirumanta.
uru - umamanta.
chiri - ritimanta…
Qillqa ñawichasqanpi rimaykunata riqsipaspa ñawichan.
llullu killa.
yana uru.
puka nina.
tuta killa. ...
Simikunata ñawichan
llullu urucha, puka wasacha,
yana ñawicha tuta puriqcha…
Qillqapi rimaykunata ñawichan.
Hanay pachapi purichkaspas killa uchkuman wichiykamusqa, chaysi urukuna qawaq risqaku…
Qillqasqa ñawichasqanpi rikchakuq simikunata riqsin.
Atuq ,anka, apu, ama…
Chitata, urquta, aputa, ankata…
Qillqasqa ñawichasqanpi rimaykunata riqsipaspa ñawichan.
Lawilina urquta chitan michiq rin.
Lawilina urqupi takin.
Lawilina ankata qatin.
Atuq chitata apan.
Lawilina llakita waqan…
Simikunata ñawichan
Lawilinas urquta chitan michiq risqa, chaysi puchkaspa tiyanankama huk chitachanta atuq aparqusqa…
HUK ISKAY ÑIQI YACHACHINAPAQ YANAPAKUQ
86
HATUN YACHAYKUNA HUK ÑIQI ISKAY ÑIQI
QILLQAY Taksa qillqasqakunata allinta qillqan.
Taksa qillqasqakunata allintaña qillqan.
Atisqanmanhina rimaykunata qillqan.
Mamay tiyuyta qayakun/ratan
(kimsa simikunawan)
Riqsisqan simikunata qillqan
sacha, papa, waka,sara, wasi, misi…
Huk simillawan yusakunata qillqan.
yana papa
uqi papa
yuraq papa
misi tiyan
misi waqan
misi puñun
Rimaykunata imapas qawasqanmanta qillqan.
Mamay sarata kutan.
Mamay sarata qipin
Sullkay sarata iskun
Rimaykunawan qillqata qispichin.
Qiñwa sachacha, qumir rapicha, uqi tullucha, sapisapacha.
Qiñwa sachas, yakumanta chakipakun.
Uqu sarataqa rupaypis chakichina.
Yanqanpi qillqasqa rimaykunata allichan
Atisqanmanhina rimaykunata qillqan.
Ñuqa purutuwan pukllani, llapanta llallini.
(tawa simiwan tinkiqninkunawan/kuskachaqninkunawan.
Uña rimaykunata.
Riqsisqan simikunawan rimaykunata qillqan
Qumir sacha wiñan.
Yuraq papa sisan.
Yana waka puñun.
Uqi sara chakin.
Allpa wasi purman.
Rimaykunata achka simiyuqta qispichin.
Mamayqa sara hamkatam kachipayuqta mikun.
Rimaykunata kuskachaspan pisi rimayta qispichin
Chiwakuqa mana saksaytas mikun, chaysi chiwakutaqa hiwiwan sipinku…
Pisi rimayta qispichin.
Huk chiwakus yarqaymanta kaspan chuqru tankarta saksanankama mikurqusqa…
Hapinachiqkuna sapa rimayman nisqanmanhina churan.
HUK ISKAY ÑIQI YACHACHINAPAQ YANAPAKUQ
87
YANAPAKUQ QILLQASQA MAYTUKUNA
Vocabulario Básico
QUECHUA CASTELLANO - CASTELLANO QUECHUA
Genaro Rodrigo Quintero Bendezú
Coleccciones Andinas, Huanta Perú 2008
YACHAYNINCHIKKUNAWAN SIMINCHIKTA KALLPACHASUNCHIK
Ana María Mamaní, Arana
Exituno S.A. Lima Perú 2009