himnaqar.pdf

8/9/2019 himnaqar.pdf

1/18

ՀԻՄՆԱՔԱՐԵՐ

Գևորգ Ս. Խուդին յանՊատմ.գիտ. դկտր

Մենք չենք ճա նաչում ֆիի քակա նի և հոգեկա նի «ա-

ցու», ոչ էլ երկու «բաժա նելի կողրի ութիւն», որով-հետև նրանք՝ ֆիի քակա նը և հոգեկա նը, ըստ ր ըմբռ նո-ղութեան, երբէք բաժանւած չեն եղել, որ կարիք լի նէր նրանց «աց նելու», ութեան մէջ դնելու1։

Եր. Ֆրանգեան

ՊԱՏՄՈՒԹՅԱՆ ԳԱՂԱՓԱՐԸ ՅՈՀԱՆԴՐՈՅԶԵՆԻՑ ՄԻՆՉԵՎ ՌՈԲԻՆ ՔՈԼԻՆԳՎՈՒԴ

Մաս երկրորդ։ Էռնստ Բերնհայը և հոգեֆիիկականպատճառակա նութ յան սկբուն քը*

Մուտք

19-րդ դարի վերջերի և 20-րդ դարի առաջին տաս նա յակ ների եվրո-պական պատագիտութ յան ինք նատիպ դե քերից կն էր իր հրապա-րակած դասագր քերի մջոցով պատութ յան տեսական հիախնդիր նե-րի վերաբեր յալ գիտելիք ների որոշակի ու հստակ հաակարգ ձևավորածԷռնստ Բերնհայմը (1850-1942)2։

Դեռևս 1889 թվակա նին, շնորհիվ նրա հրատարակած պատութ յան

*Հոդվածն ընդունվել է տպագրության 15.12.2014։1 Եր. Ֆրանգեան, Հասարակագիտական էտիւդներ։ Հ.Յ. Դաշնակցութեան սոցիալ-փիլիս.աշխարհայեցողութեան հիաւորման շուրջը, Բագու, տպարան «Արամազդ», 1917, էջ 99։2 Էռնստ Բերնհայմը ծնվել է 1850 թվականին՝ Հաբուրգու, հրեա առևտրականի ընտանիքու։Հաջորդաբար սովորել է Բեռլինի, Հայդելբերգի ու Ստրասբուրգի հաալսարաններու։ 1873 թ.առաջին անգա է պաշտպանել դոկտորական դիսերտացիա, 1875-ին՝ երկրորդ անգա։ 1883-իցաշխատել է Գրայֆսվալդի հաալսարանու, որի ռեկտորն է եղել 1899-ից մնչև 1921 թվականը։Մինչ այդ՝ 1886-ին, հրաժարվել է հուդայականությունից և ընդունել բողոքականություն։ Սակայն,չնայած դրան, 1933-ին, Հիտլերի իշխանության գալու արդյունքու Է. Բերնհայմն արգելուեն անգա դասախոսություններ կարդալ։ Իր հրեական ծագան հաար 1935-ին նա րկվուէ նաև գերանական քաղաքացիությունից, սակայն 1938-ին ժաանակավոր քաղաքացիությունստանալու արդյունքու կարողանու է փրկվել աքսորից։ Մահացել է 1942 թ. արտի 3-ին,

որից հետո Է. Բերնհայմ գործընկերները մայն 1943 թ. հուլիսի 23-ին են կարողանու նրաաճյունասափորը հանձնել հողին։

Page 1 of 18


2/18

Վ է

մ

հ ա մ ա հ ա յ կ ա կ ա ն հ ա ն դ ե ս

Զ ( Ժ Բ ) տ ա ր ի , թ ի վ 4

( 4 8 ) հ ո կ տ ե մ բ ե ր - դ ե կ տ ե մ բ ե

ր , 2 0 1 4

Հ Ի

Մ Ն Ա Ք Ա Ր Ե Րփիլիսոփա յութ յան և թոդաբա նութ յան դասագր քի, գերա նական պատ-

ագիտութ յան ջ որոշակի հաակարգի բերվեցին այդ գիտակարգերը՝առաջ անց նելով նույն նպատակով Ֆրանսիա յու 1898-ին հրատակված Շ.-Վ. Լանգլուա յի ու Շ. Սեն յոբոսի աշխատութ յու նից3։ Իսկ ի դես 20-րդդարասկբին լույս տեսած Է. Բերնհայմ խիստ հաառոտ, բայց բավակա-

նին հղկված ու տրաաբանված «Պատութ յան փիլիսոփա յութ յուն, նրապատութ յունն ու խնդիր ները» ու ա նավանդ՝ «Պատական գիտութ յան ներածութ յուն»4 աշխատութ յուն ների, նք գործ ու նենք պատութ յան՝ որ-պես գիտութ յան առարկա յի ու խնդրակարգի այնպիսի հստակ շարարան- քի հետ, որն իր այժակա նութ յու նը պահպա նու է նույ նիսկ ր օրերու։

Ի տարբերութ յուն դրոյեն յան «Իստորիկա յի»՝ Է. Բերնհայմ աշխա-տութ յուն ները ոչ թե պատութ յան մարդակենտրոն ընկալման տեսա-կան հիունք ների խոր ու լայն ա կոս էին բացու, այլ ապահովու էին առ-կա աս նագիտական գիտելիք ների հետագա հաակարգան, ճշգրտանև ա նակարևորը՝ դրանց կիրառութ յան որակապես նոր ակարդակ։ Է.

Բերնհայը խորացրեց ու հստակեցրեց պատութ յան տեսութ յան ու թո-դաբա նութ յան վերաբեր յալ նախորդ հետաոտող ների դիտարկուերը՝հիվելով պատական գիտութ յան արգացան ողջ ընթաց քը «…պա-տում կա թվարկան, պրագատիկ և գե նետիկ»5 աստիճան ների բա-ժա նող պարբերացան վրա։ Նան տարանջատուը մ փոքր այլ հաջոր-դակա նութ յաբ, իսկ հաճախ էլ պատագիտութ յան արգացան բունպրոցեսի երկանդա բաժանան մջոցով, հիակա նու պահպանվուէ նաև ր օրերու հրապարակվող պատութ յան տեսութ յան ու թոդա-բա նութ յան դասագր քերու։ Այդ աստիճան ներից առաջի նը, որը Է. Բերն-հայ անվա նու էր « ներբողա յին պատմութ յուն», սկիբ է առել արդ-կութ յան անց յալի ասին տեղեկատվութ յան բա նավոր փոխանցումց ևիր ափոփ տեսքն է ստացել պատահայր Հերոդոտոսի ոտ, իսկ երկ-րորդի կա ուսուցա նող (պրագմատիկ) պատութ յան դասական ներ-կա յացուցիչը, Է. Բերնհայմ կարծի քով, Թուկիտիդեսն էր։ Սակայն պատ-ութ յան՝ որպես ուրույն գիտութ յան ձևավորան նախադր յալ ների հա-սու նացուը Է. Բերնհայը կապու էր 18-րդ դարի երկրորդ կեսի և 19-րդդարի հետ, երբ անհրաժեշտ պայան ներ ստեղծվեցին պատութ յունն իրարգացան պրոցեսու ընկալելու հաար։ Այս երրորդ հանգրվա նին Է.Բերնհայը տալիս էր գե նետիկ պատմութ յուն բնորոշուը, քանի նան

պրոցեսու պատութ յու նը վերածվու է գիտութ յան՝ «…բառի աբողջա-կան իաստով, որովհետև այստեղ պատճառակա նութ յան յուրահատուկհարաբերութ յուն ներով կապված փաստերի հատուկ բնագավառի հետա-

3 Տե՛ս Ш.-В. Ланглуа, Ш.Сеньобос. Введение в изучение истории. Пер. с франц. А. Серебряковой.Гос. публ. ист. б-ка России. 2-ое изд. Под.ред. и со вступит. ст. Ю. И. Семенова. М. 2004.4 Տե՛ս Э. Бернгейм, Философия истории, ее история и задачи. Пер. с нем. Рождественского А.А.- М. “Клочков’’, 1910. - 112 с. Տե՛ս նաև՝ Введение в историческую науку. Пер. с нем. Под ред. В.В.Битнера. Изд. 2-ое- М;. Книжный дом “ЛИБРОКОМ’’, 2011.5 Э. Бернгейм, Введение в историческую науку; Пер. с нем. Под ред. В.В. Битнера. Изд. 2-ое- М;.Книжный дом “ЛИБРОКОМ’’, 2011. с. 4. Հետագա ջբերուերը կատարվելու են հիականու այս

գրքույկից, որն ափոփ կերպով ներկայացնու է Է. Բերնհայմ պատատեսության հիականդրույթները։

Page 2 of 18


3/18

ոտութ յու նը, առարկա յի ուտ ճա նաչողութ յու նը դառ նու են նպատակ»6։Զարգացան գաղափարի ընկալան և արդկա յին կեցութ յան ու-

սուասիրութ յան ասպարեու նրա կիրառան հետ հետ մասին,պատական գիտութ յան ծնունդը պայա նավորող պատճառ ների շար- քու Է. Բերնհայ առանձ նաց նու էր նաև «արդկա յին գո յի մաս նութ-

յան», այսինքն, ժաա նակակից տերմ նաբա նութ յաբ՝ պատմական ամ-բողջի ընկալուը։ Վերջի նիս ասին գիտելիք ների ձևավորան գործու նա կարևորու էր ողջ արդկութ յան պատության մասնականությանընկալան հի քը դարձած՝ «…ղ քի, աատագրան ու երկրա յին դա-տարա նի ընդհա նուր ճակատագրով կապված Աստծո ավակ ների հա-րաշխության ասին»7 քրիստո նեութ յան պատկերացուերը։

Պատական գիտութ յան ձևավորան հանգրվան ների նան արդա-կենտրոն և մաժաա նակ հուա նիստական ընկալուը պայա նավորուէր Է. Բերնհայմ վերաբերուն քը պատութ յան փիլիսոփա յութ յան հի- նական ուղղութ յուն ների հանդեպ։ Ուստի իր կողմց 5 հաջորդական կե-

տերու ափոփված վոլտեր յան «la philosophie de l’ histoire»-ին բնորոշ«ծ ընդհա նուր հարցերից» կա պատութ յան հանդեպ հա յացք ներից(1.դուալիստական-թեոկրատիկ, 2.ատերիալիստական, 3 պոիտիվիս-տական, 4. հետկանտ յան փիլիսոփա յութ յան պատութ յուն և 5. հուա նի-տար փիլիսոփա յութ յուն), Է. Բերնհայը նախապատվութ յու նը տալիս էրվերջի նին։

1. Է. Բերնհայմ պատահայեցողութ յան փիլիսոփա յականակունք ները

Պատահական չէ, որ Է. Բերնհայը «հուա նիտար փիլիսոփա յութ- յուն» հասկացութ յան մջոցով գիտակցաբար իրեն սահա նաատու էր«հետկանտ յան փիլիսոփա յութ յան պատութ յուն»-ից, որ նույնն է, թե Շել- լինգի, Ֆիխտեի ու ա նավադ՝ Հեգելի գաղափար ներից և դրանց հի քիվրա ձևավորված, իր խոս քերով՝ «գերա նական պատական գիտութ յանգլխավոր առաջ նորդ»8 Լեոպոլդ ֆոն Ռանկեի պատատեսութ յու նից։Որովհետև Լ. Ռանկեի աշակերտ ներից ու րձավոր գործընկեր ներիցկի՝ պրոֆ. Յուլիուս Վայցեկերի ղեկավարութ յաբ 1875-ին երկրորդանգա դոկտորական ատե նախոսութ յուն պաշտպա նած Է.Բերնհայը

պատագետ ների արհեստախբի կողմց կաա թե ակաա պետք է հա-արվեր «գերա նական պատական գիտութ յան գլխավոր առաջ նորդի»աշակերտի աշակերտը9։ Մինչդեռ Է. Բերնհայմ պատահայեցողութ յանփիլիսոփա յական հի քերը ավելի ոտ էին այն տեսական-իացաբա նա-կան ակունք ներին, որոնք պայա նավորել էին ոչ թե Լ. Ռանկեի, այլ ժա-ա նակին նույնպես նրա դպրոցն անցած յուս ծ պատագետի՝ Յո.

6 Նույն տեղու։7 Նույն տեղու, էջ 6։8 Նույն տեղու, էջ14։9 Առավել ևս որ առաջին դոկտորականը Է. Բերնհայը պաշտպանել էր Լ. Ռանկերի հետ մասին

հռչակավոր «Monumenta Germaniae Historica» հրատարակության հիքերը դրած Գեորգ Վայցի ղեկավարությաբ։

Page 3 of 18


4/18

Վ է

մ


Զ ( Ժ Բ ) տ ա ր ի , թ ի վ 4


ր , 2 0 1 4

Հ Ի

Մ Ն Ա Ք Ա Ր Ե ՐԴրոյե նի աշխարհընկալան ձևավորուը։ Որովհետև «հուա նիտար

փիլիսոփա յութ յուն» ասելով՝ Է. Բերնհայը նկատի ու ներ 18-րդ դարիցգերա նական տքի ջ արապնդված արդակենտրոն տածողութ յու- նը, որի հաջորդական կրող ներն էին Ուի ամ Գոտֆրիդ Հերդերը, Վիլ-հելմ Հումբոլդտը և վերջապես՝ Հերման Լոտցեն։ Հերդերով սկիբ

առած այս յուրահատուկ եռամաս նութ յան աշխարհընկալա նը բնորոշհիական առանձ նահատկութ յու նը Է. Բերնհայը հաարու էր արդ-կանց և ժողովուրդ ների ողջ բաաա նութ յա նը մավորող «…«հումա-

նիտարութ յան», մարդկայ նութ յան ընդհա նուր հիական գծերի,ընդհա նուր տիպի տիրապետութ յու նը (ընդգծուը րն է-Գ.Խ.)»10։ Դրաառավել աբողջական ընկալուը նա հայտ նաբերել էր 1856-1864 թթ. շա-րադրված Հերան Լոտցեի եռահատոր «Միկրոկոսուս։ Մտ քեր բնականպատութ յան և արդկութ յան պատութ յան ասին» („Mikrokosmus.Ideen zur Naturgeschichte und Geschichte der Menschheit“) աշխատու-թ յան ջ։ Իր ժաա նակին Հեգելից հետո Գերա նիա յի ա նած փիլի-

սոփան հաարված այդ ինք նատիպ տածողը որպես պատական ան- քի «ինք նուրույն հիական գործոն ներ» առանձ նացրել էր «…արդկանց ներ քին ձգտուերը և բ նութ յան ու հասարակութ յան արտա քին պայ-ման ները (ընդգծուերը րն են-Գ.Խ.)»11։

Սրա նով Հերան Լոտցեն, Է. Բերնհայմ կարծի քով, հավասարապեսբարձր էր կանգ նել իդեալիմց ու ատերիալիմց, քանի նրա հաար«…բ նութ յան օրենք ների խա նիը անհրաժեշտ ձև է, որու արտա քինկաղապար ների մջոցով իրացվու են արդկա յին էակ ների գործու նեու-թ յան ինք նուրույ նաբար տրված ներ քին շարժառիթ ները՝ իրենց, գնալովավելի ու ավելի ուժեղացող և բաաան ֆիիկական, քիմական, կեն-սաբա նական բնույթի ռեակցիա ներով, որոնք փոխգործակցութ յան ծհաակարգի մջոցով լցնու են աշխարհը (ընդգծուը րն է-Գ.Խ.)»12։

Է. Բերնհայմ կարծի քով՝ նան «ինք նուրույն հիական գործոն նե-րի» վրա հիված աշխարհընկալուը լավագույն հի քը կարող է դառ- նալ պատական անց յալի հասկացան հաար ու ծառա յել նաև որպես նրա ուսուասիրութ յան թոդ։

Փորձենք պարել՝ որտեղի՞ց էր բխու Է. Բերնհայմ բնորոշաբ՝ատերիալիմց ու իդեալիմց բարձր կանգ նած Հերան Լոտցեի և նրա նախորդ ներից՝ Ու.- Գ. Հերդերի նան ոտեցուը, որպեսի հասկա-

նանք, թե ինչու՞ և ինչպե՞ս այն ընկալվեց ու յուրացվեց Է. Բերնհայ-պատագետի կողմց։ Ակնհայտ է, որ իմացաբա նական առումով Հեր-ան Լոտցեի ոտ նք գործ ու նենք «անսկիբ ու անվերջ» սուբստանցիերկու հատկա նիշ ների ասին 17-րդ դարի հոլանդացի տածող Բե նե-դիկտ (Բարուխ) Սպի նոա յի ուսուն քի՝ հոգեֆիիկական ուգահեռ նե-րի տեսութ յան խոր ընկալան հետ, որը ա նավանդ 19-րդ դարու լայնտարածու էր գտել՝ յուրացվելով ոչ մայն նրա, այլև Էռնստ Մախի ուՌիխարդ Ավե նարիուսի կողմց։ Սուբստանցի երկու ատրիբուտ ների՝

10 Э. Бернгейм, Введение в историческую науку, с.15.

11 Նույն տեղու։12 Նույն տեղու, էջ 16։

Page 4 of 18


5/18

տածողութ յան ու տարածակա նութ յան ասին Բ. Սպի նոա յի ուսունքնապացուցու էր, որ «…հոգին և արմ նը մև նոյն իրակա նի երկու կող-րն են, երկու տարբեր երևոյթաձևերը»13։ Ավելին՝ Սպի նոան գտնուէր, որ այս երկու շար քերը մ յանց հետ չեն խաչաձևվու և ընթա նու ենուգահեռ (պարալել), այսինքն՝ ինք նուրույն են կը յուսի հանդեպ։

Այսպիսով՝ Հերան Լոտցեի կողմց առաջադրված արդկանց ներ քինձգտուերի և բ նութ յան ու հասարակութ յան արտա քին պայան ների հո-գեֆիիկական պարալելիմ գաղափարը անևին էլ նորութ յուն չէրփիլիսոփա յութ յան պատութ յան ջ և հանդիսա նու էր գիտակցութ-

յան փիլիսոփա յութ յան14 արգացան որոշակի հանգրվա նի արտահայ-տութ յու նը։ Ուստի Է. Բերնհայ-պատագետի հաար այն ծառա յու էրիբրև յուրահատուկ բա նալի՝ փիլիսոփա յութ յան իդեալիստական ու ա-տերիալիստական կ նակետերից կի կա յուսի առաջ նութ յան վրահիված պատկերացուերի շրջա նակից դուրս գալու և ո նիստականպատատեսութ յուն շակելու հաար։

Իսկ ինչ վերաբերու է Է. Բերնհայմ նան ընտրութ յան արժե քա յինկողմն, ապա ակնհայտ է, որ նրա հի քու առկա էր գերա նական փի-լիսոփա յութ յան ջ խոր արատ ներ ձգած առաջադիութ յան (պրոգրե-սի) գաղափարի մարդակենտրոն ընկալուերը յուրաց նելու և դրանքպատութ յան ճա նաչողութ յան բա նալի ների վերածելու ցանկութ յու նը։Քանի, ինչպես հետագա յու արձա նագրու էր հայ նշա նավոր փիլիսո-փա Եր. Ֆրանգ յա նը՝ «Լոտցէ, Հերդեր և ուրիշ ները ճա նաչու են պատ-ութեան բոլոր դարաշրջան ներու մարդկայ նութեան, հուա նիմիդեալի արգացուը։ Նրանց կարծի քով արդկութեան առաջադիու-թիւ նը գնու է այդ իդէալի ուղղութեաբ։ Նրանց հաոուն քով հաաշ-խարհա յին պատութիւ նը այլ բան չէ, եթէ այդ իդէալի շարու նակական,ա նընդհատ իրակա նացուը»15։

2.Պատագիտական հետաոտութ յան առարկան և նպատակը

Հիվելով պատութ յան «ինք նուրույն հիական գործոն ների» հոգե- ֆիիկական ընկալան վրա՝ Է. Բերնհայը տալիս էր պատագիտութ- յան առարկա յի հետև յալ սահա նուը. «Պատմական գիտութ յու նը հե-տաոտում և հոգեֆիիկական կապի ջ շարակարգում է մարդ-

կանց արգացման փաստերը նրանց՝ որպես սոցիալական էակ ների,գործու նեութ յան տիրույթում»16։ Նան ոտեցուը թույլ էր տալիս Է.Բերնհայմն պատութ յու նը՝ որպես գիտութ յուն, տարանջատել անց յալիգեղարվեստական ընկալումց (չժխտելով շարադրան քի գեղարվեստա-

13 Եր. Ֆրանգեան, Մեր փիլիսոփայական աշխարհայեացքը: Իրապաշտ փիլիսոփայութիւն, Փա-րի, 1929, էջ 105։14Գիտակցության փիլիսոփայությունը փիլիսոփայական գիտակարգ է, որի ուսուասիրությանառարկան գիտակցության բնույթն է, ինչպես նաև գիտակցության ու ֆիիկական իրողության(արի) հարաբերակցությունը։15 Եր. Ֆրանգեան, Հասարակագիտական էտիւդներ։ Հ.Յ. Դաշնակցութեան սոցիալ-փիլիս.

աշխարհայեցողութեան հիաւորան շուրջը, Բագու, տպարան «Արաադ», 1917, էջ 30։16 Э. Бернгейм, Введение в историческую науку, с.16։

Page 5 of 18


6/18

Վ է

մ


Զ ( Ժ Բ ) տ ա ր ի , թ ի վ 4


ր , 2 0 1 4

Հ Ի

Մ Ն Ա Ք Ա Ր Ե Րկան ձևի գեղագիտական արժա նիք ները)։ Դրա հետ մասին՝ նա կարևո-

րու էր գիտ նակա նի հաար բացարձակ առաջ նահերթութ յուն հանդի-սացող՝ պատագիտութ յան ճա նաչողական գործառույթը։ Ուստի «րառարկա յի գիտական բնույթը»17 Է. Բերնհայը պաշտպա նու էր նաևյուս ծայրահեղութ յու նից՝ բնագիտութ յու նից փոխառված այն հանրա-

հայտ ոտեցումց, հաաձայն որի՝ եակի դեպ քերի կա առանձին ղե-կավար անհատ ների գործու նեութ յան ուսուասիրութ յու նը իբր՝ գիտա-կան բնույթ չու նի, քա նի որ եակի փաստերը հնարավոր չէ քննել պատ-ճառակա նութ յան հաընդհա նուր օրենք ներով, որոնցով առաջ նորդվուէ գիտութ յու նը։ Է. Բերնհայը վճռակա նորեն րժու էր անգա ր օրե-րու բնագիտութ յան օբ յեկտիվիստական պատկերացուերը չհաղթա-հարած պատագետ ների ոտ պահպանվող նան թյուր պատկերացու- ները, որոնց հաաձայն՝ ճշարիտ պատական գիտութ յան առարկանտիպական ու անգվածա յին երևույթ ներն են։ Նրա կարծի քով, պատճա-ռակա նութ յան տիրույթը չի սահա նափակվու բնագիտութ յան ջ իշ-

խող ոտեցաբ՝ եակի երևույթ ները մայն ընդհա նուր պատճառ ներովբացատրելու ելակետով։ Քանի պատութ յունն ին քը, փորձելով բացա-հայտել արդկութ յան արգացան ընթաց քը, ինք նաբերաբար իր հետա-ոտութ յան առարկան է դարձ նու որոշակի բնագավառի երևույթ ներիմջև ի հայտ եկող տարբերութ յուն ները։ Որովհետև արգացան պրո-ցեսի ուսուասիրութ յու նը պահանջու է գնալով մ յանցից ա նաան-վող երևույթ ների փոփոխութ յուն ների ընթաց քի քննութ յու նը։ Այդ դեպ-

քում ինչպե՞ս բացատրել տարբերութ յուն ների աստիճա նական կու-տակման ջոցով տեղի ու նեցող փոփոխութ յուն ները՝ ալով տի-պակա նի ու անգվածա յի նի բացահայտմանն ուղղված նոմոթետիկմոտեցուերի գերութ յան ջ։

Հարցի պատասխա նը Է. Բերնհայմ հետև յալ երահանգու էր.«Ճա նաչողութ յան այդ եղա նակը - օրի նաչափ կա ինչպես նրան անվա- նու են՝ նոոթետիկ կա նորատիվ ճա նաչողութ յու նը - իր նշա նակութ- յու նը պահպա նու է մայն այն քան ժաա նակ, քա նի դեռ խոս քը գնու էոչ թե որոշակի բնագավառի եակի դեպ քերի ու երևույթ ների տարբե-րութ յուն ների, այլ օրենք ների ասին, որոնք որոշու են մջին ճշարիտիգո յութ յունն ու պահված քը»18։

Պատճառն ակնհայտ է. Է. Բերնհայմ սահանաբ՝ «Պատութ յան

առարկան մարդկա յին գործողութ յուն ներն են, և դա արդու հոգեֆի-իկական էութ յան հիական փաստն է, որ նա իր վար քի ու գործո-ղութ յուն ների ջ ղեկավարվու է ոչ մայն արտա քին պատճառ ներով,այլև էական կերպով ներ քին պատճառ ներով՝ գիտակցութ յան ներ քին ներգործութ յուն ների ու ադեցութ յուն ների մջոցով, այսինքն՝ իր ընկալ-մա նը, մտածողութ յա նը և կամ քին համապատասխան նա գործում է

նպատակատ կերպով (ընդգծուերը րն են-Գ.Խ.)»19։ Ու քա նի որայդ ներ քին պատճառ ները վերաբերու են արդկա յին հոգեբա նութ յա նը,

17 Նույն տեղու, էջ 16։

18 Նույն տեղու, էջ 17։19 Նույն տեղու։

Page 6 of 18


7/18

ապա ըստ Է. Բերնհայմ՝ «… ճա նաչողութ յան այս տարատեսակն է, որառավելագույն նշա նակութ յուն ու նի պատութ յան ջ, որովհետև ար-տա քին ֆիիկական պատճառ ները ծ մասամբ ադում են այնշնորհիվ այն բա նի, որ մուտք են գործում մարդկա յին գիտակցութ-

յան ջ և դառ նում են ներգործուն հոգեբա նական պատճառ ներ

(ընդգծուը րն է-Գ.Խ.)»20

։ Ակնհայտ է, որ պատական փաստի ընկալու իբրև իր արտա քին ու ներ քին կողրն ու նեցող արդկա յին գործողութ յուն և նրա նու ներ քինպատճառ ների առաջ նայ նութ յան սահա նուը արդ-էակին բնորոշ նպա-տակատ կաքի հիքը կաող «Ես-կեցութ յան» ստեղծագործ-բարե-փոխիչ էութ յան ասին դրոյեն յան հիագաղափարի խորացու ուկոնկրետացու էր՝ հոգեֆիիկական պատճառակա նութ յան տիրույ-թու։

3. Հոգեֆիիկական պատճառակա նութ յան դրսևորան

երկու կշռույթ ներն ու երեք ակարդակ ները

Թեև Է. Բերնհայմ կարծի քով հոգեբա նական պատճառակա նութ յու- նը, ֆիիկակա նի նան, նույնպես բխու է հաընդհա նուր բնական անհ-րաժեշտութ յու նից, ուստիև ու նի իր ընդհա նուր օրենք ները, բայց « նա այլկերպ է բացատրու իր բնագավառի երևույթ ները. ոչ թե որպես ընդմշտմակերպորեն որոշված և նախապես որոշվելիք պատճառ ների արդ յունք(պրոգրեսիվ կերպով), այլ որպես գործողութ յուն ներ, որոնք սկիբ ենառել եակի դեպ քի առանձ նահատուկ պայան ներու, և պատճառ ներ,

որոնց հարկ է որոշակիացնելլ (ռեգրեսիվ ձևով)»21։ Դրա նով ինք նաբերա-բար Է. Բերնհայը «բացու էր» նյութական աշխարհու գործող կրկնվողանընդհատությունից սկբունքորեն տարբերվող պատութ յան ընթաց- քի վերընթաց ա նընդհատութ յան ասին Յո. Դրոյե նի խիստ ընդհա- նուր հարցադրուը և ցույց էր տալիս, որ նան երևույթը հավասարապեսվերաբերու է և՛ անհատ ների «եակի կենսակերպին», և՛ անգված ների«ընդհա նուր ան քին», քանի դրանք ենթակա չեն ընդհա նուր վիճա-կագրական օրենք ներից բխող երակացութ յուն ներին, հաշվարկին, նա-խապես որոշարկա նը, «…ինչպես գտնու են Բոքլը և ուրիշ ները»22։

Հասկա նալի է, որ հոգեֆիիկական պատճառակա նութ յան նան ըն-

կալան մջոցով Է. Բերնհայը սահա նաատվու էր պոիտիվիստա-կան պատափիլիսոփա յութ յա նը բնորոշ ճա նաչողական ոտեցուե-րից, որը ելնելով օբ յեկտիվիստական կ նակետից՝ առաջ նութ յու նը տա- լիս էր անգված ների «ընդհա նուր ան քին»։ Ավելին՝ Է. Բերնհայմ կար- ծի քով անգա «…անգվածա յին երևույթ ներն ու պայան ները, հակառակակերեսա յին դիտարկա նը, իրենց հի քու անկասկած որոշվու ենանհատ ների կողմց…»23։

20 Նույն տեղու։21 Նույն տեղու։

22 Նույն տեղու։23 Նույն տեղու։

Page 7 of 18


8/18

Վ է

մ


Զ ( Ժ Բ ) տ ա ր ի , թ ի վ 4


ր , 2 0 1 4

Հ Ի

Մ Ն Ա Ք Ա Ր Ե ՐՄիև նույն ժաա նակ, Բերնհայ-պատագետի հաար եակին ու

անկրկ նելին իաստավորվու էր ոչ թե նորկանտական ներին բնորոշ՝իդեոգրաֆիկ թոդի բացարձակա նացան ճա նապարհով, այլ մայնկոնկրետ պայան ներու «ընդհա նուր ան քի» հանդեպ նրա ձեռք բերածառաջ նայ նութ յան որոշակի ու հստակ պատճառ ների ընկալան մջոցով։

Նրա կարծի քով՝ իրակա նու նան պատճառ ների բացահայտուը հնա-րավոր է մայն անգվածա յին երևույթ ների ել քը պայա նավորող անհա-տակա նի կոնկրետ դրսևորուերի հետահա յաց քննութ յան մջոցով։ Որ-պես օրի նակ՝ Է. Բերնհայը փորձեց ներկա յաց նել անհատակա նի և ընդ-հա նրականի փոխադեցության խա նիերը պատութ յան կերտանվճռորոշ հանգրվան ներու։ Նան տահղացու իրակա նացվեց ժո-ղովրդական ապստաբութ յան կուլմ նացիոն պահը՝ շարժուը ճնշելուփորձն ու դրան հակադելու՝ ապստաբ ների հաառութ յու նը տովիխաղարկելու մջոցով։

Եվ այսպես՝ տեղի է ու նե նում ապստամբ ների ծ անգվածի կու-

տակում, նրանց առաջարկում են ցրվել և իբրև նախագուշացում՝հնչում է դատարկ փամփուշտ ներով համաարկը…

Է. Բերնհայմ կարծի քով՝ դրա նից հետո անհ նար է «ընդհա նուր օրենք- ներով» բացատրել արգացուերի հետագա ընթաց քը, եթե անգապատագետը կարողա նա հարաատորեն ներկա յաց նել նրա թնոլորտնու բախան աս նակից ների քա նակական չափորոշիչ ները։ Պատճառնակնհայտ է. «Կիջի՞ արդ յոք աբոխը կա կդիա նա՞ հարձակա նը՝ մկողմց կախված է առանձին անհատ ների գրգռվածութ յան ու վճռակա- նութ յան, յուս կողմց՝ գուշավորութ յան ու վախի աստիճա նից և այնհարաբերութ յուն ներից, ըստ որոնց՝ առանձին անհատ ների ոտ տալպահին տիրապետու են այս կա այն խթան ները (ադակ ները), որոնքվերջ ի վերջո գերակա յութ յուն են ձեռք բերու արդկանց ծ կա փոքրհանրագուարի ոտ։ Նույ նիսկ այն պարագա յու, երբ կ կա մ քա նիվճռական արդիկ ցանկա նու են «ոգևորել» աբոխին սեփական վարա-կիչ օրի նակով, դեռևս կասկածելի է ու՝ կտրվի՞ արդ յոք անգվածը նան ոգևորութ յա նը, քանի դա նորից հանգու է այն հարցին, թե ինչպե՞սեն արձագան քելու առանձին անհատ ները տալ ադակ ներին։ Ընդ որու,նք չենք ոռա նու այն իրողութ յու նը, որը կարող է ծ նշա նակութ յունու նե նալ հանրա յին հոգեբա նութ յան ր հետագա շարադրան քու, այ-

սինքն՝ աբոխի ընդհա նուր դրութ յու նը, հավա քական ուժի և նպատակիգիտակցուը, քանի քա նակութ յան ու կրքերի պատկերը ինքն իրեն գոր-ծուն պատճառ է հանդիսա նու։ Բայց դրանք նույնպես ադեցութ յուն ենգործու որպես առանձին անհատ ներին խթա նող գործոն ներ, որոնցպահվածքն է որոշում գործը (ընդգծուը րն է-Գ. Խ.)»24։ Ուստի՝«Միայն երբ արդեն հայտ նի է որոշան ել քը, կարելի է այն բացատրելհաաձայն պատճառ ների, որոնք պետք է պայա նավորեին այն։ Այդպեսլի նու է ան տեղ25»,- երակաց նու է Է. Բերնհայը։

Իսկ ինչ ու է ընդհա նուր օրենք ներին, ապա Է. Բերնհայմ կարծի-


Page 8 of 18


9/18

քով, դրանք ոչ մ տեղ չեն տնու պատագիտութ յան խնդրակարգիջ, եթե դիտարկվու են կոնկրետ երևույթ ների փաստական տարբե-րութ յուն ներից անկախ, քանի դա կարող է լի նել մայն բնական գի-տութ յուն ների ասպարեու, ուր տարբերութ յուն ները ծավ ասաբէական հետաքրքրութ յուն չեն ներկա յաց նու։

Ուրե՝ «Գո յութ յուն չու նի «իսկական գիտական պատմութ յուն»,որը բաղվում է անգվածա յին պայման ներով ու երևույթ ներով, ևոչ գիտական պատմութ յուն, որը պատմում է անհատ ների և եակիդեպ քերի մասին. գո յութ յուն ու նի այն կ գիտութ յուն, որի ճա նա-չողութ յան անբաժա նելի-հավասարաոր օբ յեկտն են հանդիսա նումմարդկա յին գործու նեութ յան երկու տեսակ ները (ընդգծուը րնէ-Գ.Խ.)»26։

Սրա նով Է. Բերնհայը փաստորեն րժու էր իր ժաա նակակից նորկանտական փիլիսոփա ների՝ Վ. Վինդելբանդտի ու Հ. Ռիկերտի կող-մց առաջադրած նոոթետիկ ու իդիոգրաֆիկ թոդ ների կա ոտեցու-

ների ուղղագիծ հակաթեը, որի հիան վրա նրանք բնական գիտութ յուն- ների հաար առաջարկու էին նոոթետիկ, իսկ արդու ասին գիտութ- յուն ների հաար՝ իդիոգրաֆիկ թոդը։ Միաժաա նակ՝ «հաագիտականո նիմ» նան պաշտպա նութ յու նը Է. Բերնհայմ ոտ չէր հանգու նաևարդուն որպես «բ նութ յան ավակ» դիտարկող՝ կենսաբա նական, ֆի-իոլոգիական կա արդաբա նական առանձ նահատկութ յուն ների քննութ- յա նը։

Է. Բերնհայը կենսաբա նական պատճառակա նութ յան հետ մասինսահա նաատվու էր նաև տնտեսական պատճառակա նութ յու նից՝ հի-վելով արդու՝ որպես պատութ յուն կերտող սուբ յեկտի, մարդկայ նութ-

յու նը պայա նավորող գործոն ների գնահատան վրա. «Պատութ յանն էվերաբերու այն ա նը, ինչով հուվու է ու արտադրու, ինչի վրա ա-դու է և ինչին ենթարկվու է արդը…»27։ Այսինքն՝ արդկութ յան պատ-ութ յու նը նա դիտարկու էր արդու գործու նեութ յան ջ բա նակա նորենու հուակա նորեն կարգաբերվող նպատակ ների առկա յութ յան տիրույ-թու։

Ընդ որու «գործու նեութ յուն» հասկացութ յան տակ Է. Բերնհայը նե-րառու էր նաև այսպես կոչված «դրութ յուն ներն», ու «կանխատրաադ-րութ յուն ները», որոնց տարբեր ինտենսիվութ յան անցուերի բաաա-

նութ յու նը հետաոտութ յան ջ ներառելու հաար դրանք բաժա նու էրերեք խբի՝ եակի, տիպական և կոլեկտիվ։Է. Բերնհայմ կարծի քով՝եակի գործողութ յուն ները հետաքրքրութ յուն են առաջաց նու

«…մայն կ անգա տեղի ու նե նալու՝ անհատական մաս նութ յան ջ»28։ Տիպական գործողութ յուն ները բաաթիվ անհատ ների մատիպ

կրկնվող գործողութ յուն ներն են՝ կարգը, սովորույթ ները, բար քերը, որոնքառանձին-առանձին հետաքրքրութ յուն չեն ներկա յաց նու, քանի ծառա-

26 Նույն տեղու։

27 Նույն տեղու։28 Նույն տեղու, էջ 19։

Page 9 of 18


10/18

Վ է

մ


Զ ( Ժ Բ ) տ ա ր ի , թ ի վ 4


ր , 2 0 1 4

Հ Ի

Մ Ն Ա Ք Ա Ր Ե Ր յու են որպես բոլոր աս նակից ների (տիպերի) վար քի մջի նացված օրի-

նակ։ Կոլեկտիվ գործողութ յուն ները, անկախ նրա նից՝ մատիպ են, թե ոչ,

բաաթիվ առանձին անհատ ների հաատեղ գործողութ յուն ներն են,ինչպես օրի նակ՝ ճակատաարտը, կրթութ յու նը, լեուն, արդկա յին հա-

սարակութ յան կրո նը։ Նան եռանդա բա նաձևը, Է. Բերնհայմ հաոաբ, թույլ է տալիսհաղթահարել պատագիտութ յան առարկա յի տարանջատուը «…կոլեկ-տիվ անգվածա յին գործընթաց ներին և եակի գործընթաց ներին նվիր-ված գիտութ յան, շակույթի պատութ յան և քաղա քական պատութ յան.երկու ասպարե ներու էլ անգված ների գործու նեութ յունն ու անհատա-կան -եակի գործողութ յուն ներն անխելիորեն կապված են իրար…ա-բոխն ու անհատը ա նուր գտնվու են փոխգործակցութ յան ջ»29։

Այսպիսով՝ ինչպես հոգեֆիիկական պատճառակա նութ յան երկուկշռույթ ների՝ հոգեկա նի ու ֆիիկակա նի փոխադարձ կախվածութ յան

խա նիերի, այնպես էլ դրանց դրսևորան երեք մակարդակ ների՝եակիի, տիպակա նի ու կոլեկտիվի փոխպայա նավորվածութ յան ու-սուասիրութ յան ընթաց քու Է. Բերնհայը բացահայտու էր փոխա-դարձաբար մ յանց լրաց նող որոշակի խա նիեր։ Մ նու էր հստա-կեց նել դրանք գործի դնելու ուղղութ յու նը՝ պատական պրոցեսի բնույ-թը։

Մարդկա յին գործողութ յուն ների՝ Է. Բերնհայմ ընկալան յուսսկբուն քա յին առանձ նահատկութ յու նը դրանց նպատակաուղղվածու-թյան՝ արգացման պրոցեսի քննութ յան ջ է։ Քանի գործողություն- ները պատագիտական հետաոտութ յան առարկա են դառ նու այն աս-տիճան, որ քան որ կարևոր են արգացան փաստերի ուսուասիրութ- յան հաար։ Ընդ որու՝ Է. Բերնհայը իր հետաոտութ յան նյութը հան-դիսացող արգացան փաստերը դիտարկու է այլ փաստերի հետկրկնակի պատճառական կախվածութ յան ջ՝ ա) ընդհա նուր պատ-ճառ ների ու պայան ների, բ) հատուկ պատճառ ների շար քու, որոնցթվին է պատկա նու տալ փաստը՝ որպես նրանց աս։

Այստեղից էլ ակնհայտ է դառ նու, որ արգացող աբողջն ու նի ինչ-պես իր ընդհանրական, այնպես էլ յուրահատուկ գծերը։ Ավելին՝ նույնխնդիրը կանգ նած է նաև պատական անհատ ների գործու նեութ յունն ու-

սուասիրող ների առջև։ Քանի կարևորելով սոցիալական հոգեբա նու-թ յան դերն ու նշա նակութ յու նը՝ Է. Բերնհայը մաժաա նակ նախագու-շաց նու էր արդու ողջ գործու նեութ յու նը, տածողութ յունն ու ընկալու-ը որպես սոցիալ-հոգեբա նական տարրերի չկա յացած գործառույթ ներդիտարկելու մտումց խուսափելու անհրաժեշտութ յան ասին՝ «Նկատիու նե նալով մ կողմց՝ անհատ ների հարաբերական ինք նուրույ նութ յու նը,իսկ յուս կողմց՝ ընդհա նուր պայան ների հարաբերական հորութ յու- նը, սոցիալական հոգեբա նութ յան կարևորագույն խնդիր ներից կն այնա նի հետաոտութ յունն ու շարադրանքն է, ինչը կաու է անհատիհատկա նիշ ների և ընդու նակութ յուն ների յուրահատկութ յու նը և այն, ինչը


Page 10 of 18


11/18

հանդիսա նու է տալ ժաա նակի ու տալ հասարակութ յան ընդհա- նուր հարստութ յու նը»30։

Ուրե՝ պատագիտական որևէ հիահարցի ուսուասիրութ յա նը նվիրված նույ նիսկ ա նա նեղ հետաոտութ յու նը պետք է հաշվի առ նի և՛անհատ ների հարաբերական ինք նուրույ նութ յան, և՛ արդկա յին ընդհա-

նուր հաակեցութ յան ուսուասիրութ յան առաջադրանք ները։ Դրա նուԷ. Բերնհայը նկատու էր այն «ծ էթիկական տումը», որը տալիս էպատական գիտութ յան ոգին, այն է՝ քարոել ցանկացած անհատի, որ«… նա ոչինչ է և ոչ նշա նակութ յուն չու նի այն հասարակութ յանհետ կենդա նի կապից դուրս, որում ինքն ապրում է ու գործում (ընդգ-ծուը րն է-Գ.Խ.)»31։

4. Հոգեֆիիկական պատճառակա նութ յան ույգկշռույթ ների հարաբերակցութ յան հիահարցը

Է. Բերնհայը պատագիտութ յան ասպարեու շարու նակեց 19-րդդարից արդու ներաշխարհի ջ խորացած հոգեբա նութ յան հիադիր- ների վերջին հայտ նագործութ յուն ների կիրառան դրոյեն յան ոտեցու-ը։ Նա հարստացրեց ու կոնկրետացրեց Յո. Դրոյե նի կողմց իբրև ընդ-հա նուր սկբունք առաջադրված՝ կատարելության ձգտող արդու աատկա քի պատակերտ գործառույթի ընկալուը: Հիք ընդու նելով հոգեֆի-իկական պատճառակա նութ յան ընձեռած հնարավորութ յուն ները և հի- վելով այն ընդհա նուր կանխադրույթի վրա, որ «…ր գիտութ յան առար-կան կաող արդկա յին գործողութ յուն ները գլխավորապես հիված են

հոգեբա նական պատճառ ների վրա, ուստի պատական գործընթաց ներիպատճառական կապի ճա նաչողութ յան հաար վերջին ներս ու նեն ծա-գույն նշա նակութ յուն»32, Է. Բերնհայը հստակեցրեց հոգեբա նական գոր-ծո նին տրվող նախապատվութ յան իր ընկալուը հետև յալ տրաաբա նա-կան հարցադրան մջոցով. «Մարդը հոգեֆիիկական էակ է. հոգեկանու նակութ յուն ները՝ ներ քին ընկալման ու գրգռվողակա նութ յան հիմ-

նական փաստով և դրանց բարձրագույն ձևով՝ գիտակցութ յամբ, ֆի-իկակա նի հետ ասին իրենցից ինք նուրույն օրի նակ ներ են ներկա-

յաց նում։ Արտա քին ադեցութ յուն ները չեն արտացոլվու անմջակա նո-րեն ու պասիվ կերպով, ինչպես լուսանկարչական սկավառակի կա հա յե-

լու վրա, բայց ընկալվու ու վերաշակվու են ներք նապես կենդա նի հո-գեկան տարրերի կողմց, որոնց սովորաբար հոգի են անվա նու։ Միան-ման բնական պայման ները տարբեր ընդու նակութ յուն ների ուկա նխատրամադրվածութ յան մարդկանց ու նրանց խմբերի մոտ առաջեն բերում խիստ բամաան ադեցութ յուն ներ և դրանց ներգործութ- յան ասին ընդհա նուր երակացութ յուն ները աս նավոր դեպ քերի հան-դեպ կարող են մայն պայա նական բնույթ ու նե նալ(ընդգծուերը րն


31 Նույն տեղու, էջ 20։32 Նույն տեղու, էջ

Page 11 of 18


12/18

Վ է

մ


Զ ( Ժ Բ ) տ ա ր ի , թ ի վ 4


ր , 2 0 1 4

Հ Ի

Մ Ն Ա Ք Ա Ր Ե Րեն-Գ.Խ.)»33։

Սրա նից անխուսափելիորեն բխու էր հասկացման խնդրի առաջադ-րուը, քանի եթե մև նույն ելակետա յին պայան ները տարբեր արդ-կանց ոտ առաջ են բերու տարբեր ադեցութ յուն ներ, ապա պատճա-ռակա նութ յան օբ յեկտիվիստական կա բնագիտական-խա նիկական

(Եր. Ֆրանգ յան) ընկալուը ի ցույց է դնու իր կատար յալ սնանկութ յու նը՝դրանց հետևանք ների բացահայտան տիրույթու։ Սակայն այստեղ Է.Բերնհայը կատարու էր մ ծ վերապահու, ինչը ցուցա նու է հաս-կացան պրոբլեմ նրա ընկալան ողջ խորութ յու նը։ Իր «Պատականգիտութ յան ներածութ յուն» գրքույկի «Մշակույթի գործոն ների հասկացու-ը» ենթակետու նա առաջադրու էր շակույթի տարրերի՝ պատա քա-ղա քական գործընթացի վրա ադեցութ յան ճշգրտան (վերիֆիկացիա յի)խնդիրը, որովհետև «…շակույթի տարրերը ադեցութ յուն են գործումայն այն պարագա յու, երբ նրանք ընկալված, վերաշակված ու յու-րացված են առանձին անհատ ների ու հասարակութ յուն ների կողմց։ Դա

դրսևորու է մ յանցից անսահա նորեն ա նաանվող աստիճան ներ՝կախված շակույթի հաապատասխան ոլորտ ների տարբերութ յուն նե-րից և նրանց հանդեպ հասարակութ յուն ների ու անհատ ների հատուկ վե-րաբեուն քից՝ ինչպես ժաա նակի տարբեր հատված ներու, այնպես էլհաաժաա նաա»34։ Ուրե՝ հոգեֆիիկական պատճառակա նութ յանենթակշռույթ ներից կի՝ շակույթի դերակատարութ յան հետաոտու-թյան մջոցով Է. Բերնհայը բացահայտու էր հասկացան պրոբլեմողջ բարդութ յու նը՝ րժելով պատճառակա նութ յան ույգ կշռույթ ներիցորևէ կի վրա հիվող՝ իր ժաա նակի պատագիտութ յա նը բնորոշմակողա նի հարցադրուերը, որովհետև եթե՝ «…տնտեսական ատե-րիալիմ ներկա յացուցիչ ները պատութ յան հիական պատճառն ենհաարու արտադրական հարաբերութ յուն ները, կա օրի նակ՝ Բոքլըարդկութ յան բոլոր հաջողութ յուն ները վերագրու է գիտութ յա նը, իսկբնագիտութ յան ներկա յացուցիչ ները այդ ասպարեու բոլոր նվաճու- ները կախան ջ են դնու տեխ նիկա յից… Նան հա յացք ների մակող-ա նիութ յու նը կտրուկ կերպով աչ քի է ար նու, եթե ինքդ քե հաշիվտաս դրանց ելակետերի վերաբեր յալ և առանց նախապաշարունք ներիպարաբա նես արգացման գործուն պատճառ ները (ընդգծուը րնէ-Գ. Խ.)35»։

Այսպիսով՝ հոգեֆիիկական պատճառակա նութ յան բեռնհայ յան ըն-կալուը նպատակ չու ներ ուղղագիծ կերպով հեր քելու պատճառակա- նութ յան նախորդ կնաբանություն ներու առկա մակողա նի հար-ցադրուերը, այլ հասկացան մջոցով բացահայտելու դրանց ադե-ցութ յուն ների ձևավորան խա նիերը և յուրա քանչ յուրի կոնկրետդերակատարութ յու նը՝ որպես արգացման գործուն պատճառ ներ։Սրա նով փաստորեն «ընդհատ գիծ» էր քաշվու դարեր շարու նակ արդ-կութ յան լավագույն տածող ներին հաակած դետերմ նիստական պատ-



Page 12 of 18


13/18

կերացուերի տակ, քանի դրանք չէին րժվու իրենց կոնկրետ բո-վանդակութ յան ջ։ Խնդիրը տեղափոխվում էր պատմական պրոցե-սում արգացման գործուն պատճառ ների վերածվելու՝ նրանցից յու-րա քանչ յուրի ու նակութ յան ու հնարավորութ յուն ների քննութ յան, փո-խադարձ կապերի հետաոտութ յան և կոնկրետ պայման ներում ու

ջավայրերում յուրա քանչ յուրի ֆունկցիո նալ դերակատարութ յանբացահայտման հարթութ յուն։ Խոստովա նենք, որ սաղա յին վիճակու՝ ընդհա նուր գծերով, պատ-

ագիտութ յան առջև այս առաջադրան քը դրվել էր դեռևս Յո. Դրոյե նիկողմց, սակայն իդեալիմ, ատերիալիմ ու դուալիմ մակողա- նիութ յուն ները հաղթահարած և պատութ յան ո նիստական ըբռ նումվրա հաստատված Է. Բերնհայմ ոտ այն ստա նու էր կոնկրետ ուհստակ հարցադրան տեսք՝ Բ. Սպի նոա յի հոգեֆիիկական ուգահե-ռակա նութ յան սկբուն քի և նրա հետագա արգացուը դարձած՝ ՀերանԼոտցեի պատութ յան «ինք նուրույն հիական գործոն ների» ասին ուս-

ուն քի խոր ու աբողջական ընկալան և յուրացան շնորհիվ։ Ուստիհոգեֆիիկական ուգահեռակա նութ յան պարու նակորեն ուղղագիծ ևմ յանց հետ երբեք չհատվող պարալելիստական բնույթի ասին հո-լանդացի ծ հրեա յի կանխադրույթն այլևս ա նընդու նելի էր գերա նացիծ հրեա յի հաար։ Ընդհակառակը՝ Է. Բերնհայը առաջ էր քաշու նանուգահեռ ների՝ որպես պատութ յան վրա ադող հորագույն գործոն նե-րի մջև կոնկրետ պայման ներում առաջ եկող կոնկրետ հարաբերակ-ցութ յան ճշգրտան առաջադրան քը՝ նախ նական, սաղա յին ձևով շրջա- նառութ յան ջ դնելով իր անվա նակցի ու ծ ժաա նակակցի՝ ԷռնստՄախի կողմց հասարակական երևույթ ների ուսուասիրութ յան տիրույթտեղափոխված ֆունկցիա յի գաղափարը որպես պատական գործընթա-ցը պայա նավորող դետերմ նանտ ների առաջ նութ յան հարցի հստակեց-ան մջոց։ Որովհետև երևույթ ների կոնկրետ-պատմական ըմբռ նումըպահանջում է ժամա նակի ու տարածութ յան որոշակի հատվածումձևավորվող ինվարիանտի առաջ գալու կոնկրետ պատճառ ների բա-ցահայտումը, այսինքն՝ իստորի սկբուն քի գործ նական կիրառու-մը և ոչ թե տեսական քննութ յու նը։ Իսկ դա առաջ է բերու որոշակիպայան ներու ու մջավայրերու դրանցից յուրա քանչ յուրի տեղի ու դերիճշգրտան հարցը՝ պատճառահետևան քա յին կապերի բարդ շղթա յու։

Ուստի՝ շուտով պար է դառ նում որ պատճառը գործում է ոչ այնմյուսին ուգահեռ, այլև հետադարձ կապի ջ է նաև իր հետևանք նե-րի հետ, այսինքն՝ գո յութ յուն ու նի երկկողմ ու բամակողմ կախվա-ծութ յուն ների ամբողջ ցանց։

Մինչդեռ, ինչպես իրավացիորեն նկատու էր Եր. Ֆրանգ յա նը՝«Պատճառակա նութիւ նը ենթադրու ու շեշտու է պատճառի և հետևան քիակտը։ Նա չի ճա նաչու և ընդու նու ֆիի քակա նի և հոգեկա նի, տնտե-սութեան և իդէօլօգիա յի հաւասար արժէ քը։ Նա կը հաարու է առաջ- նական, մւսը՝ երկրորդական»36։ Իսկ պատագետի հաար ի՞նչ նշա նա-

36 Եր. Ֆրանգեան, Հասարակագիտական էտիւդներ։ Հ.Յ. Դաշնակցութեան սոցիալ-փիլիս.աշխարհայեցողութեան հիավորան շուրջը, էջ 102։

Page 13 of 18


14/18

Վ է

մ


Զ ( Ժ Բ ) տ ա ր ի , թ ի վ 4


ր , 2 0 1 4

Հ Ի

Մ Ն Ա Ք Ա Ր Ե Րկութ յուն ու նի պատութ յան ընդլայն խորապատկերի վրա այս կա այն

դետերմ նանտի խաղացած դերն՝ ընդհանրապես։ Այսինքն՝ ի՞նչ նշա նա-կութ յուն ու նի, թե դրանցից ո՞րն է առաջ նա յին՝ կոնկրետ ժաա նակա յինտիրույթից կա տարածական հարթութ յու նից դուրս, կոնկրետ գործա-ռույթի ընկալումց անդին՝ տքի բարձր ոլորտ ներու, երբ պատութ յան

ո նիստական ընկալան շրջագծու «Նրանց հի քը մէկ է…»37

։Ուրե՝ եթե պատագետի իրական խնդիրը ուղղակի-անմջական,ուգահեռ ու հետադարձ կապերի ջ գտնվող և պատութ յան դետեր-մ նանտ ներից պատութ յան տարրերի վերածվող առանձին գործոն նե-րի՝ արգացան գործուն պատճառ ների վերածվելու խա նիերիհստակեցու է, ապա խիստ ընդհա նուր կատեգորիա ներից կոնկրետ-պատակա նի դաշտ տեղափոխվելու պրոցեսու նան առաջադրանքնանխուսափելիորեն վերածվու է պատճառ ներից յուրա քանչ յուրի ֆունկ-ցիո նալ դերի պարաբանան։ Այսպիսով՝ Է. Բերնհայմ առաջադրած «գո յութ յուն ու նի մայն կ գիտութ յուն» ո նիստական բա նաձևի շրջա-

գծու ֆունկցիա յի գաղափարը հիովին խարխլու է հոգեֆիիկականգործոն ների մջև առկա պատճառահետևան քա յին կապերի նախորդ ըն-կալուերը։

Մա նավանդ՝ պատութ յան բեկուա յին պահերի քննութ յան ընթաց- քու, երբ որևէ հաակարգի փոփոխութ յու նը հաս նու է իր բիֆուրկա-ցիոն կետին, ուղղագիծ-դետերմ նիստական պատկերացուերը մշտէլ դրսևորել են իրենց անորութ յու նը։ Ուստի դարեր շարու նակ արդ-կութ յան ծագույն տածող ներն այդպես էլ չեն կարողացել որոշել՝ ո՞րնէ դրանցից առաջ նա յի նը՝ «հավը», թե՞ «ձուն»։ Այդպես է եղել, օրի նակ,կապիտալիմ արգացան ջ բողո քակա նութ յան դերի քննութ յան ըն-թաց քու՝ մարքս յան տնտեսական և վեբեր յան հոգևոր-շակութա յինդետերմ նանտ ների բախան տիրույթու։ Այդպես է նաև այսօր, երբաատագրական շարժուերի ու հեղափոխութ յուն ների առաջացանպատճառ ները փորձու ենք հասկա նալ ու բացատրել ուտ ատերիա-լիստական, իդեալիստական կա դուալիստական կ նակետերից։ Չիստացվում, որովհետև ա նընդհատ արձա նագրու ենք երկկող ու բա-ակող կապերի ու կախվածութ յուն ների մ աբողջ ցանցի գո յութ յանփաստը, ինչի անտեսան արդ յուն քու ճշարտութ յան փնտրտուքն իրա-կա նու վերածվու է ոչ թե գիտական ուսուասիրութ յան, այլ սոսկ

«դիտանու նի հստակեցան», այսինքն՝ ատերիալիստը փնտրու ևանպայան «գտ նու է» տնտեսական պատճառ ներ, իսկ իդեալիստը՝ճիշտ հակառակը։ Արդ յուն քու՝ պատութ յու նը ոչ թե գրվու, այլ «ձևվուէ» պատագետի «հագուստին» հաապատասխան։ Որովհետև…անտես-վու է կոնկրետ պատճառ ների ֆունկցիո նալ կապը՝ պատութ յան ո- նիստական ընկալան շրջագծու։

Ուստի, ինչպես նկատու էր Է. Բերնհայմ ժաա նակակից և շատհարցերու նաև գաղափարակից Եր. Ֆրանգ յա նը. «Եսը և մջավայրը,առաջինն՝ իր բաապիսի յղացուերով և տարրերով՝ իդէա, մտք, գի-

37 Եր. Ֆրանգեան, Մեր փիլիսոփայական աշխարհայեացքը. Իրանպաշտ փիլիսոփայութիւն, էջ159։

Page 14 of 18


15/18

տութիւն, իրաւունք, օրալ, փիլիսօփա յութիւն, և երկրորդը՝ իր բաա-ան բաղկացուցիչ աս նիկ ներով - հող, աշխարհագրական դիր քը, կլի-ա, տնտեսութիւն, գտնւու են ֆունկցիօ նել յարաբերութեան, ֆունկցիօ- նել կախում էջ։ Մէկ տարրի փոփոխութիւ նը ուղեկցւու է անպայա նօ-րէն մւսի փոփոխութեաբ…»38։

Ուրե՝ ֆունկցիո նալ կախուերի առկա յութ յան փաստի մակող-ա նի իաստավորուը ժաա նակի ընթաց քու դիտանուն ների տար-բերութ յա նը հաղորդել է գո յաբա նական իաստ ու նշա նակութ յուն։Մինչդեռ երևույթը նույնն է, ուստի վերջի նիս ճա նաչողութ յան աբողջա-կա նութ յունն ու մաժաա նակ՝ խորութ յու նը ուղիղ հաատական է նրա ակունք ներու առկա կոնկրետ պատճառ ների փոխադեցութ յան ևֆունկցիո նալ կապերի բացահայտա ն խնդրի լուծանը։

Ֆունկցիա յի գաղափարը, պատութ յան ո նիստական ընկալան տի-րույթու լուծելով դարավոր գլուխկոտրուկի վերածված «հավի ու ձվիառաջ նութ յան» հարցը, նշա նավորեց ավանդական դետերմ նիմ ճգնա-

ժաը 20-րդ դարի պատաճա նաչողութ յան ջ։ Էռնստ Բերնհայմ պատ-ատեսութ յու նը ձևավորվեց այդ ճգնաժամ առաջացան նախ նականփուլերու, ուստիև իր վրա կրու էր արդկա յին տքի՝ դետերմ նիմցդեպի ֆունկցիո նալի անցան փորձերի ուժեղ և անմջական կնի քը։

Երակացութ յուն ներ

- Իր կողմց առանձ նացված՝ «հուա նիտար փիլիսոփա յութ յա նը»տված նախապատվութ յաբ Է. Բերնհայը շարու նակեց ու խորացրեց Յո.

Դրոյե նի ձևով՝ սուբ յեկիտիվիստական, էութ յաբ՝ արդակենտրոնպատաճա նաչողութ յան լավագույն ավանդույթ ները՝ Բ. Սպի նոա յիառաջադրած ու Հ. Լոտցեի հստակեցրած հոգեֆիիկական պատճառա-կա նութ յան սկբուն քի օգ նութ յաբ հարստաց նելով նրա հետաոտականմջոց ների գործի քակաը։

- Գիտակցութ յան փիլիսոփա յութ յան ձեռքբերուերին տրված նան նախապատվութ յան պատճառը գերա նական փիլիսոփա յութ յան մար-դակենտրոն ընկալուերը պատութ յան ճա նաչողութ յան բա նալի ներիվերածելու ցանկութ յունն էր, ինչը պատութ յան խնդրակարգի հստա-կեցան տիրույթու Է. Բերնհայմ ոտ ընդու նեց արդկանց արգաց-

ան փաստերը՝ նրանց, որպես սոցիալական էակ ների գործու նեութ յանհոգեֆիիկական դրսևորուերի աբողջակա նութ յուն քննելու ցան-կութ յան տեսք։

- Հաղթահարելով Բ. Սպի նոա յի ոտ առկա հոգեֆիիկական պատ-ճառակա նութ յան ուգահեռական (պարալելիստական) ընկալուը, Է.Բերնհայ ապացուցեց, որ արտա քին-ֆիիկական պատճառ ների ա-դեցութ յու նը արդկա յին հասարակութ յան ներսու դրսևորվու է ան-հատ ների գիտակցութ յան ջ թափանցելու և հոգեբա նական ներգոր-ծուն պատճառ ների վերածվելու խա նիմ մջոցով, ինչով բացատր-

38 Նույն տեղու, էջ 103-104։

Page 15 of 18


16/18

Վ է

մ


Զ ( Ժ Բ ) տ ա ր ի , թ ի վ 4


ր , 2 0 1 4

վու է արգացան գրեթե նույ նական ելակետա յին պայան ներն ու նե-ցող հասարակութ յուն ների և մև նույն արտահրավերի առջև կանգ նողանհատ ների՝ հավա քական կեցվածք ներու ու անհատական վար քուարձա նագրվող սկբուն քա յին տարբերութ յուն ների փաստը։

- Հետաոտելով նան իրողության առաջ գալու խա նիերը՝ Է.

Բերնհայը հաղթահարեց տիպական ու անգվածա յին երևույթ ներիծնունդն ընդհա նուր պատճառ ներով բացատրող օբ յեկտիվիստականպատաճա նաչողութ յան կ նակետը և ապացուցեց, որ եակի երևույթ նե-րը և անհատի դերը մայն ընդհա նուր պատճառ ներով բացատրելու պա-րագա յու անտեսվու են արդկութ յան արգացան ընթաց քու ի հայտեկող տարբերութ յուն ները, մնչդեռ արգացան պրոցեսի ուսուասի-րութ յու նը պահանջու է պատութ յան ջ առաջ եկող փոփոխութ յուն նե-րի ոչ մայն բովանդակության, այլև ընթաց քի քննութ յուն։ Միև նույն ժա-ա նակ, Է. Բերնհայը հաղթահարեց հակառակ ծայրահեղութ յու նը՝ նոր-կանտական ներին բնորոշ՝ իդեոգրաֆիկ թոդի բացարձակա նացան

մտուը՝ իր ուշադրութ յու նը կենտրո նաց նելով անգվածա յին երևույթ նե-րի ել քը պայա նավորող անհատակա նի առաջ նութ յան գործառ նական -խա նիմ հետահա յաց քննութ յան վրա։ Այդ նպատակով նա տովի վե-րախաղարկեց ժողովրդական ապստաբութ յան ճնշան տիպական սցե- նարը։

- Մերժելով Վ. Վինդելբանդտի ու Հ. Ռիկերտի կողմց առաջադրած նոոթետիկ ու իդիոգրաֆիկ թոդ ների կա ոտեցուերի ուղղագիծհակաթեը, Է. Բերնհայ ապացուցեց, որ գո յութ յուն չու նի մայն աս-սա յական պայան ներով, կա մայն անհատ ներով ու եակի դեպ քերովբաղվող «գիտական պատություն». գո յութ յուն ու նի մայն կ գիտութ- յուն, որի ճա նաչողութ յան անբաժա նելի-հավասարաոր օբ յեկտներն ենհանդիսա նու արդկա յին գործու նեութ յան այդ երկու տեսակ ները։» «Հա- ագիտական ո նիմ» նան պաշտպա նութ յու նը Է. Բերնհայմ ոտ հան-գու էր անց յալի կ նաբա նութ յան իդեալիստական, ատերիալիստականու դուալիստական ելակետերի բացասա նը՝ պատութ յու նը կերտող սուբ- յեկտի մարդկայ նութ յու նը պայա նավորող գործոն ների քննութ յան մջո-ցով։

- Հոգեֆիիկական պատճառակա նութ յան դրսևորան երկու կշռույթ- ների՝ հոգեկա նի ու ֆիիկակա նի փոխադարձ կախան ու փոխպայ-

ա նավորվածութ յան խա նիերի, դրանց դրսևորան երեք ակար-դակ ների՝ եակիի, տիպակա նի ու կոլեկտիվի քննութ յան բեռնհայ յանառանձ նահատկութ յու նը պատութ յունն իբրև արգացման գործընթացդիտարկելու ջ է։ Այն իրակա նացվու է կրկնակի պատճառականկախվածութ յան՝ ընդհա նուր պատճառ ների ու պայան ների և հատուկպատճառ ների շար քու, որոնց թվին էր դասվու հետաոտվող փաստը՝որպես նրանց աս։

- Իր հաար ճշտելով հոգեֆիիկական պատճառակա նութ յան ույգկշռույթ ների հարաբերակցութ յու նը՝ Է. Բերնհայը որպես հիք ընդու նեցպատական պրոցեսու արգացան գործուն պատճառ ների վերածվե-

լու նրանց հնարավորութ յուն ների կոնկրետ-պատական քննութ յան, փո-

Հ Ի

Մ Ն Ա Ք Ա Ր Ե Ր

Page 16 of 18


17/18

խադարձ կապերի հետաոտութ յան և տարբեր պայան ներու ու մջա-վայրերու յուրա քանչ յուրի ֆունկցիո նալ դերի բացահայտան խնդիրը։

- Է. Բերնհայմ առաջադրած՝ «գո յութ յուն ու նի մայն կ գիտութ- յուն» ո նիստական բա նաձևի շրջագծու հոգեֆիիկական պատճառա-կա նութ յան ույգ կշռույթ ների մջև առկա երկկող ու բաակող կախ-

վածութ յուն ների մ ողջ ցանցի բացահայտուը հիովին խարխլու էրպատճառակա նութ յան նախորդ՝ խիստ պարու նակ ընկալուերը։ ԷռնստԲերնհայմ պատահայեցողութ յու նը, ձևավորվելով նան իրողութ յանառարկա յացան նախ նական փուլու, իր վրա կրու է դետերմ նիմցդեպի ֆունկցիո նալի անցան ա նավարտ փորձերի կնի քը, քանիֆունկցիա յի գաղափարը ոչ մայն հաղթահարու է առաջ նութ յան հարցը,այլև թույլ է տալիս խորաուխ լի նել «ա նաոր» դետերմ նանտ ներըպատա քաղա քական պրոցեսի կոնկրետ տարրերի վերածվելու գործըն-թացի ուսուասիրութ յան ջ։

SummaryIDEA OF HISTORY FROM JOHANN DROYSEN TO ROBIN

COLLINGWOODPart Two. Ernst Bernheim and psychophysical principle of

causality

Gevorg S. Khudinyan

Ernst Bernheim (1850-1942) is one of the most original figures of Europeanhistoriography of the late 19th and early 20th century. By means of published

books, he formed a specific system of knowledge concerning the theoreticalproblems of history. He continued and deepened the best traditions of anthro-pocentric knowledge of the history of Jo. Droysen, also resorting to the help ofthe principle of psychophysical causality, which was proposed by B. Spinozaand specified by H. Lotze. The particularity of Bernheim’s study of the rela-tionship and interdependence of the two forms of psychophysical causation -mental and physical, as well as the three levels of their manifestation - singletypical and collective, is to examine the history as a the development process.It was carried out in a number of double causality - the common causes andconditions and special conditions, including the fact surveyed as part of them.

Clarifying for himself the ratio of pair units of psychophysical causation, E.Bernheim took as a basis the problem of the particular historical review of theircapabilities of transformation into functional reasons of development in thehistorical process, the study of mutual relations and the definition of the func-tional role of each in different conditions.

Page 17 of 18


18/18

himnaqar.pdf

Documents

Transcript of himnaqar.pdf