Güneşten gelen güç dış kuvvetler 1
-
Upload
mine-aksakal -
Category
Documents
-
view
3.811 -
download
4
Transcript of Güneşten gelen güç dış kuvvetler 1
[email protected] www.cografya.biz www.cografyakulubu.com
GÜNEŞ’TEN GELEN GÜÇMehmet Ali ERCAN
Balıkesir Merkez G.M.Bolluk Anadolu Lisesi Coğrafya ÖğretmeniBu Sunu En İyi Ofis 2007 Yüklü Bilgisayarlarda Görüntülenir
[email protected] www.cografya.biz www.cografyakulubu.com
2
Dış Kuvvetler
Enerjisini Güneş’ten alan, yeryüzünü aşındırma, taşıma, biriktirme yoluyla şekillendiren kuvvetlere DIŞ KUVVETLER denir
[email protected] www.cografya.biz www.cografyakulubu.com
3
Dış Kuvvetler
Dış kuvvetler faaliyetlerini; aşındırma, taşıma ve biriktirme olmak üzere üç aşamada gerçekleştirir.
AŞINDIRMA TAŞIMA BİRİKTİRME
[email protected] www.cografya.biz www.cografyakulubu.com
4
• AŞINDIRMA ŞEKİLLERİ• AŞINDIRMA ŞEKİLLERİ
• BİRİKTİRME ŞEKİLLERİ• BİRİKTİRME ŞEKİLLERİ
• AŞINDIRMA • İLE
• BİRİKTİRME• İLE
[email protected] www.cografya.biz www.cografyakulubu.com
5
Dış Kuvvetler iklim koşullarına göre etkisini gösterir. Örneğin;
Çöllerde RÜZGAR
Orta Kuşakta YAĞMUR
BUZULLARSoğuk İklimlerde
[email protected] www.cografya.biz www.cografyakulubu.com
RÜZGÂRLARIN OLUŞTURDUĞU ŞEKİLLER
[email protected] www.cografya.biz www.cografyakulubu.com
7
Rüzgarın etkisi
Rüzgarın hızına
Arazinin kullanım şekline
Arazinin yapısına
Nem miktarına
Taşıdığı materyallerin büyüklüğüne
1
4
2
5
3
Bitki örtüsüne6
Göre farklılık gösterir
Rüzgarın doğrudan etkisi kurak ve yarı kurak iklim bölgelerinde görülür. Çöller bu alanların başında gelir
[email protected] www.cografya.biz www.cografyakulubu.com
11
1. Mantarkaya
Kayaların alt kısımlarının rüzgar tarafından
aşındırılması ile oluşur
[email protected] www.cografya.biz www.cografyakulubu.com
12
1. Mantarkaya (Timna National Park, İsrail)
[email protected] www.cografya.biz www.cografyakulubu.com
13
2. Tafoni (Menlo Park, California)
Kayaçların çözünen kısımlarının rüzgâr tarafından aşındırılmasıyla kayaç içinde oluşan kovuklardır.
[email protected] www.cografya.biz www.cografyakulubu.com
16
3. Şahitkaya (Goblin Vadisi State Park, Utah)
Üst üste tortulanan farklı dirençteki tabakaların rüzgarlar tarafından aşındırılması ile oluşur
[email protected] www.cografya.biz www.cografyakulubu.com
17
3. Şahitkaya (Goblin Vadisi State Park, Utah)
[email protected] www.cografya.biz www.cografyakulubu.com
18
4. Yardang
Farklı dirençteki kayaçların yumuşak
kısımlarının rüzgarlar tarafından
aşındırılması ile oluşan oluk veya
yarıklardır.
[email protected] www.cografya.biz www.cografyakulubu.com
19
4. Yardang (Xinjiang Province, Çin’in Batı Bölgesi)
[email protected] www.cografya.biz www.cografyakulubu.com
21
1. Kumul
Rüzgarın taşıdığı kumları biriktirmesi ile oluşmuş kum tepeleridir.
[email protected] www.cografya.biz www.cografyakulubu.com
27
3. Lös
Rüzgarın taşıyıp biriktirdiği, ince
malzemelerden oluşan topraklardır.
[email protected] www.cografya.biz www.cografyakulubu.com
AKARSULAR VE OLUŞTURDUĞU ŞEKİLLER
[email protected] www.cografya.biz www.cografyakulubu.com
29
Yüzey sularının eğimli bir yatak içinde toplanıp
akmasıyla akarsu oluşur.
[email protected] www.cografya.biz www.cografyakulubu.com
30
Yeryüzünün şekillenmesinde en büyük paya sahip dış güç akarsulardır. Karaların %71’inde etkili olurlar
[email protected] www.cografya.biz www.cografyakulubu.com
31
Akarsuların küçüklerine dere, çay, öz, su; büyüklerine ise ırmak veya nehir denir.
[email protected] www.cografya.biz www.cografyakulubu.com
33
•Akarsu kaynağı: Akarsuyun doğduğu yerdir. •Akarsu ağzı: Akarsuyun herhangi bir denize veya göle döküldüğü yerdir. •Akarsu yatağı: Kaynakla ağız arasında uzanan, akarsuyun içinden aktığı çukurluktur.
[email protected] www.cografya.biz www.cografyakulubu.com
34
•Sürekli akarsu: Yatağında her zaman su bulunduran akarsudur. •Geçici akarsu: Yatağında her zaman su bulundurmayan, bazen kuruyan akarsudur.
[email protected] www.cografya.biz www.cografyakulubu.com
35
•Yukarı Çığır: Akarsu havzasının kaynağa yakın kısmı•Aşağı Çığır: Akarsu havzasının ağıza yakın kısmı•Orta Çığır: Akarsu havzasının yukarı ve aşağı çığır arasındaki kısmı
[email protected] www.cografya.biz www.cografyakulubu.com
36
•Akarsu hızı: Akarsuyun birim zamanda aldığı yoldur (m/sn). Akarsu hızı MULİNE denilen bir araçla ölçülür. •Hız çizgisi: Akarsu hızının en fazla olduğu noktaları birleştiren
[email protected] www.cografya.biz www.cografyakulubu.com
37
Akarsuyun akış hızını
AKIŞ HIZI
Eğim
Su miktarı
Yatak genişliği Yük miktarı
Bitki örtüsü
Kayaçların geçirgenliği
[email protected] www.cografya.biz www.cografyakulubu.com
38
•Akarsu havzası: Bir akarsuyun bütün kollarıyla birlikte sularını topladığı ve faaliyet gösterdiği alanlardır.•Eğer akarsular, topladıkları suyu denize ulaştırabiliyorsa, böyle akarsuların havzası AÇIK HAVZAdır.
[email protected] www.cografya.biz www.cografyakulubu.com
39
Akarsular topladıkları suyu denize ulaştıramıyorsa, kara içinde bir göle dökülüyorsa veya yer altına sızıyorsa, bu tür akarsuların havzası KAPALI HAVZAdır.
[email protected] www.cografya.biz www.cografyakulubu.com
40
Su bölümü çizgisi
İki akarsu havzasını birbirinden ayıran sınırdır. Genellikle dağların doruk noktalarından geçerler.
[email protected] www.cografya.biz www.cografyakulubu.com
41
Akarsu ağı (Akarsu drenajı)
•Akarsu havzası, içindeki kollarıyla birlikte bir ağ oluşturur. Buna akarsu ağı (drenajı) denir. •Havzanın eğimi, yapıyı oluşturan taşların cinsi ve tabakaların özelliklerine göre, değişik tipte akarsu drenajları oluşur.
[email protected] www.cografya.biz www.cografyakulubu.com
42
Akarsu debisi (akımı)
Bir akarsuyun belli bir kesitinde bir saniyede geçen su miktarına akım (debi) adı verilir ve m3/sn olarak ölçülür.
[email protected] www.cografya.biz www.cografyakulubu.com
43
Akımı etkileyen faktörler
Yağış miktarı
Buharlaşma miktarı
Havzanın genişliği
Kaynağın büyüklüğü
Zemin özelliği
Bitki örtüsü
[email protected] www.cografya.biz www.cografyakulubu.com
44
Akarsu rejimi
Akarsuyun yıl içerisindeki debi değişiklikleridir. Akım düzeni olarak da adlandırılır.
[email protected] www.cografya.biz www.cografyakulubu.com
45
Düzenli rejim
Su seviyesinde fazla değişiklik olmayan akarsuların rejimleri düzenlidir.
[email protected] www.cografya.biz www.cografyakulubu.com
46
Düzensiz rejim
Aylara ve mevsimlere göre, seviye değişikliği fazla olan akarsuların rejimleri düzensizdir.
[email protected] www.cografya.biz www.cografyakulubu.com
47
Akarsu rejimini etkileyen faktörler
Akarsu Rejimi
Yer şekilleri
iklimBitki
örtüsü
Jeolojik yapı
İnsan
[email protected] www.cografya.biz www.cografyakulubu.com
48AKARSU AŞINDIRMASI
[email protected] www.cografya.biz www.cografyakulubu.com
49
Akarsu Aşındırması
Kimyasal Aşındırma
Fiziksel Aşındırma
AKARSU AŞINDIRMASI
[email protected] www.cografya.biz www.cografyakulubu.com
51
Kimyasal Aşındırma
Suda eriyebilen kayaçların akarsu yatağında eritilmesiyle oluşan aşındırmadır
[email protected] www.cografya.biz www.cografyakulubu.com
52
Fiziksel(Mekanik) Aşındırma
•Akarsuların, eğime bağlı olarak kazandıkları güçle, içlerindeki materyallerle birlikte yatağındaki kayaları parçalayarak aşındırmasıdır. •Akarsular genelde fiziksel yolla aşındırma yaparlar.
[email protected] www.cografya.biz www.cografyakulubu.com
53
Taban(Kaide) seviyesi
•Akarsular aşındırmalarını •derine, •yana ve •geriye doğru yaparlar. •Hiçbir akarsu yatağını deniz seviyesinin daha altına kadar ışındıramaz. •Bu seviyeye TABAN SEVİYESİ denir.
[email protected] www.cografya.biz www.cografyakulubu.com
54
1. Derine aşındırma
Akarsuların yatağını düşey doğrultuda ışındırarak, deniz seviyesine indirmeye çalışmasıdır.
[email protected] www.cografya.biz www.cografyakulubu.com
55
2. Geriye aşındırma
•Akarsuyun yatağını ağız kısmından kaynağa doğru aşındırmasıdır.•Geriye doğru aşındırma ile akarsular, çevredeki küçük akarsuları kollarıyla birlikte kendisine bağlar. Buna AKARSU KAPMASI veya kapma denir.
[email protected] www.cografya.biz www.cografyakulubu.com
56
3. Yana aşındırma
Akarsuların içlerindeki materyallerle birlikte, eğimin azaldığı yerde salınımlar yaparak, yanlara çarpması sonucu meydana gelen aşındırmadır.
[email protected] www.cografya.biz www.cografyakulubu.com
57
Denge profili
•Akarsu, çeşitli şekillerde aşındırarak yatağının eğimini giderek azaltır. En sonunda akarsu yatağı deniz seviyesine yakın ve çok az eğimli bir profil kazanır ki buna DENGE PROFİLİ denir.
[email protected] www.cografya.biz www.cografyakulubu.com
58
Denge profiline ulaşmış bir akarsuda
•Yatak eğimi azalmıştır. •Akış hızı azalmıştır. •Aşındırma gücü azalmıştır. •Enerji üretimi için elverişsizdirler. •Üzerinde ulaşım ve taşımacılık yapılabilir.
[email protected] www.cografya.biz www.cografyakulubu.com
59
Aşındırmayı etkileyen faktörler
ARTTIKÇAARTTIKÇASu miktarı
Yük miktarı
Yatak eğimi
Akış hızı
AŞINDIRMA
ARTAR
SERTLEŞTİKÇEZemin yapısı AŞINDIRMA
AZALIRAŞINDIRMA
AZALIR
[email protected] www.cografya.biz www.cografyakulubu.com
62
AKARSU AŞINDIRMA ŞEKİLLERİVADİÇENTİK
BOĞAZ
ASİMETRİK
KANYON
TABANLI
ÇAĞLAYANDEV KAZANIPERİBACASIKIRGIBAYIR
PLATOPENEPLEN
[email protected] www.cografya.biz www.cografyakulubu.com
63
1. Vadi
Akarsuyun akışa geçtiği, eğime bağlı olarak iniş gösteren oluklara vadi denir
[email protected] www.cografya.biz www.cografyakulubu.com
64
a. Çentik vadi
Akarsular, dik yamaçlarda hızlı akarak derine doğru
aşındırmalar sonucu çentik vadileri (V şekilli
vadileri) meydana getirir.
[email protected] www.cografya.biz www.cografyakulubu.com
66
b. Boğaz vadi
Akarsular, sıradağları enine keserek boğaz
vadileri meydana getirir.
[email protected] www.cografya.biz www.cografyakulubu.com
68
c. Asimetrik vadi
Akarsular vadinin dirençli kesimlerini az, dirençsiz kesimlerini çok aşındırarak asimetrik vadiler oluşturur.
[email protected] www.cografya.biz www.cografyakulubu.com
69
d. Kanyon vadiYatay tortul tabakaların bulunduğu
yerlerde akarsular, yataklarını derine doğru aşındırarak kanyon vadi adı verilen şekiller
meydana getirir.
[email protected] www.cografya.biz www.cografyakulubu.com
71
e. Geniş tabanlı vadi
Akarsular, eğimin azaldığı yerde yatağını yana doğru aşındırarak geniş tabanlı vadileri meydana getirir.
[email protected] www.cografya.biz www.cografyakulubu.com
72
2. Çağlayan ve ÇavlanAkarsular yataklarındaki gevşek malzemeleri çabuk, sert ve dirençli kısımları daha geç aşındırırlar. Böylece çağlayan ya da çavlan(şelale) oluşur. Muradiye-Van
[email protected] www.cografya.biz www.cografyakulubu.com
73
2. Çağlayan ve ÇavlanÜlkemizdeki en tanınmışları,
Manavgat Çağlayanı ile Düden, Muradiye ve Gürlevik şelaleleridir.
Muradiye-Van
Düden-Antalya
[email protected] www.cografya.biz www.cografyakulubu.com
74
3. Dev kazanı
Çağlayanlarda yüksekten düşen suların çarptığı yeri aşındırmasıyla oluşmuş çukurluklara dev kazanı denir.
[email protected] www.cografya.biz www.cografyakulubu.com
75
3. Dev kazanıMuradiye-Van Kurşunlu-Antalya
[email protected] www.cografya.biz www.cografyakulubu.com
76
4. Peribacası
Volkanik bölgelerde bulunan tüflerin sel suları tarafından aşındırılmasıyla peri bacaları meydana gelir. Bazı peri bacalarının üzerinde sert kayaçlardan oluşan şapka görünümlü kısımlar bulunur.
[email protected] www.cografya.biz www.cografyakulubu.com
77
4. Peribacası
Türkiye’de Nevşehir, Ürgüp, Göreme, Avanos çevresinde yaygındır
[email protected] www.cografya.biz www.cografyakulubu.com
79
5. Kırgıbayır (Badlands)
Yarı kurak iklim bölgelerinde, sel sularının bitki örtüsünden yoksun eğimli yamaçları dilik dilik aşındırmasıyla oluşurlar. Türkiye’de, İç Anadolu ve Güneydoğu Anadolu bölgelerinde yaygındır.
[email protected] www.cografya.biz www.cografyakulubu.com
82
6. Plato
Akarsular tarafından derin vadilerle parçalanan geniş düzlükler PLATO olarak adlandırılır.
[email protected] www.cografya.biz www.cografyakulubu.com
84
7. Peneplen (Yontukdüz)
Akarsuların aşındırmasının son safhasında ortaya çıkan, deniz seviyesinde hafif dalgalı düzlüklerdir.
[email protected] www.cografya.biz www.cografyakulubu.com
86
Akarsuların biriktirme yapabilmesi için;
Yatak eğimin azalması
Akarsu akış hızının azalması,
Suyun miktarının azalması,
Akarsu yükünün artması,
gereklidir.
[email protected] www.cografya.biz www.cografyakulubu.com
87
Akarsu Birikim ŞekilleriAKARSU
BİRİKTİRME ŞEKİLLERİBİRİKİNTİ KONİSİ
BİRİKİNTİ YELPAZESİ
DAĞ ETEĞİ OVASI
DAĞ İÇİ OVASI
DELTA
IRMAK ADASI
[email protected] www.cografya.biz www.cografyakulubu.com
88
1. Birikinti Konisi ve Yelpazesi
•Dağ yamaçlarından düzlüğe inen akarsular, taşıdıkları materyalleri eğimin azaldığı yerlerde yarım koni şeklinde biriktirirler. Bunlara BİRİKİNTİ KONİSİ denir. •Birikinti konisinin genişlemesi ile birikinti yelpazesi oluşur.
[email protected] www.cografya.biz www.cografyakulubu.com
90
2. Dağ Eteği Ovası
Dağ eteğinde, eğimin azaldığı yerlerde meydana gelen birikinti konileri ve yelpazelerinin zamanla yanlara doğru büyüyerek birleşmeleri sonucu oluşan ovalardır.
[email protected] www.cografya.biz www.cografyakulubu.com
93
4. Taban Seviyesi Ovası
Akarsuların denize yaklaştıkları yerlerde taşıma gücü azdır. Böyle yerlerde akarsular, taşıdıkları malzemeleri biriktirirler ve ova yüzeyini alüvyal dolgu alanı haline getirirler. Böyle oluşan düzlüklere TABAN SEVİYESİ OVASI veya alüvyal taşkın ovası denir.
[email protected] www.cografya.biz www.cografyakulubu.com
94
5. Delta Ovaları
Akarsuların taşıdıkları malzemeleri, denize döküldüğü yerde biriktirmesi sonucu, üçgene benzeyen düzlükler meydana gelir. Bunlara delta ovası adı verilir.
[email protected] www.cografya.biz www.cografyakulubu.com
97
Akarsu yükünün fazla olması,
Kıyının sığ olması,
Kıyıda güçlü akıntıların olmaması,
Gel - git genliğinin az olması gereklidir.
Delta ovalarının oluşabilmesi için,
[email protected] www.cografya.biz www.cografyakulubu.com
98
6. Irmak Adası
Akarsu eğiminin azaldığı ve yatağın genişlediği yerlerde, taşınan alüvyonlar ve kumlar küçük adacıklar şeklinde biriktirilir. Bunlara IRMAK ADASI(kum adacıkları) denir.
[email protected] www.cografya.biz www.cografyakulubu.com
100
AŞINIM VE BİRİKİMİN BİRLİKTE ETKİLİ OLDUĞU ŞEKİLLER
[email protected] www.cografya.biz www.cografyakulubu.com
101
1. Menderes (Büklüm)
Akarsuların, eğimlerinin azaldığı yerlerde kıvrılarak akarlar. Hem aşındırma, hem de biriktirme sonucunda, bu kıvrımlar daha da genişleyerek menderesleri oluştururlar.
[email protected] www.cografya.biz www.cografyakulubu.com
103
Menderesler oluşturan bir akarsuyun;
•Yatak eğimi azalmıştır. •Akarsu hızı azalmıştır. •Uzunluğu artmıştır. •Aşındırma gücü azalmıştır. •Biriktirme faaliyetleri yaygındır.
[email protected] www.cografya.biz www.cografyakulubu.com
104
2. Taraça (Seki)
Alüvyal tabanlı vadi üzerindeki akarsuların, yeniden canlanarak, yatağını kazması sonucunda oluşan yüksekte kalmış eski vadi tabanlarıdır.
[email protected] www.cografya.biz www.cografyakulubu.com
Kaynaklar
Komisyon, Coğrafya 9 MEB Ders Kitabı, İstanbul 2007M. Köroğlu- S. Köroğlu, 9. Sınıf Coğrafya, Esen Yayınları, Ankara, 2007 Komisyon, ÖSS Coğrafya, Güvender Yayınları, Ankara, 2008Doğu Ateş, 9. Sınıf Coğrafya, Ekip Yayınları, Ankara, 2008Cumhur ABAY, ÖSS Coğrafya, Esen yayınları, Ankara 2006Prof. Dr. İ. ATALAY, İ. TOLUNAY, B. SEYMAN, Coğrafya 9, Farklı Yayıncılık, İstanbul 2006 Prof. Dr. Reşat İZBIRAK, Coğrafya Terimleri Sözlüğü, MEB Basımevi, İstanbul 1992Akademedia 99 Bilgisayar Destekli Eğitim Paketi, Sebit, 1998Muhtelif İnternet Kaynakları