glasovne promene

Ja ću da pokušam da nabrojim glasovne promene, koliko ih se sećam iz osnovne škole i da kažem nešto o njima. Vrlo je verovatno da negde grešim, oprostite mi, ima preko dvadeset godina otkad smo to učili. Za neke promene ne znam ništa da kažem, molim da me dopunite.

Glasovne promene su: 1. prva palatalizacija - slova k, g, h prelaze u č, ž, š. Npr. knjiga - književni, knjiženje, zatim od nominativa duh imamo vokativ duše, pa od Miodrag je vokativ Miodraže...

2. druga palatalizacija - k, g, h prelaze u c, z, s. Npr. knjiga - dativ knjizi, batak - množina bataci, duh - dusi...

3. Jednačenje suglasnika po zvučnosti - neke suglasnike smatramo zvučnim, a neke bezvučnim. Kad zvučni i bezvučni suglasnik stoje zajedno u jednoj reči, onaj prvi se menja tako da se prilagodi drugom po zvučnosti. Takođe treba reći da postoje parovi zvučnih i bezvučnih, te na primer bezvučno s i zvučno z su par, pa s ispred bezvučnog suglasnika prelazi u z, a ako z stoji ispred nekog bezvučnog, ono prelazi u s. Parovi bezvučni-zvučni su, ovo sad po nekom mom "osećanju", s-z, p-b, k-g, t-d, č-dž, š-ž... Sigurno ima još, neka me neko dopuni. Stoga u tvom prvom primeru gde imamo spoj "od" i "početi", zvučno d ispred bezvučnog p prelazi u svoj bezvučni par t, pa pišemo "otpočeti". Slično se dešava i u ostalim primerima koje si dala, te je pravilno pisati "bespotrebno", "otkloniti nedoumicu".

4. Jednačenje suglasnika po mestu tvorbe - ovde se suglasnici "jednače" kao i u prethodnoj glasovnoj promeni, s tim što je podela na nekoliko klasa. Kod jednačenja po zvučnosti imali smo samo zvučne i bezvučne suglasnike, a ovde postoji više klasa određenih po mestu njihovog nastanka u ustima. Nema šanse da se setim nešto više o ovoj glasovnoj promeni, znam da postoje prednjenepčani, zadnjenepčani... Nadam se da će neko da kaže nešto više o tome i da da primere, baš me zanima.

5. Nepostojano a - slovo a se u srpskom jeziku često gubi pri promeni nekih reči. Probaj da menjaš imenicu "patak" po padežima 1. patak 2. patka 3. patku, itd. Slovo a, pretposlednje slovo u reči "patak", nestaje u ostalim padežima jednine. U množini nestaje već u nominativu - patkovi, a ne patakovi. Zanimljivo je da se u genitivu množine a vraća na svoje mesto - pataka. Takvo slovo a koje negde nestane, pa se opet ponekad vrati, nazivamo nepostojanim a.

6. Jotovanje - mislim da je to kad slovo j iza nekog suglasnika umekšava taj suglasnik i tom prilikom se stapa s njim u "mekši" suglasnik. Neko drugi će dati primer .

7. Prelazak l u o - slovo l u nekim rečima postaje o. Pogledajmo na primer imenicu "sto" koja u množini glasi "stolovi". Očigledno je da je nekada ta reč glasila "stol", pa se to l pretvorilo u o, te se stopilo sa prethodnim o. Slično, orao - orlovi, biće da je nekada bilo "oral". Pakao je verovatno bio pakal. Izgleda da se l na kraju reči pretvara u o. Sećam se da je nastavnica srpskog navela izuzetke general, admiral. Oni nisu

postali generao i admirao valjda zato što su reči novijeg datuma u našem jeziku, pa ova glasovna promena (bar za sada) nije stupila u akciju.

Mislim da nema više, ja bar ne mogu da se setim... Molim vas da dopunite ono što ne znam i da ispravite ono gde grešim.

Glasovne promene

Promena suglasnika

Kada se odredjeni suglasnici našega jezika nadju ispred ili iza odredjenih samoglasnika i suglasnika, prelaze u druge suglasnike, odnosno vrši se njihova promena.

- Zadnjonepčani suglasnici K,G i H, ispred E, u vokativu jednine, pojedinih imenica,

prelaze ju prednjonepčane:

K u Č /junak – junače, ali: Vidim junake – akuzativ množine/,

G u Ž /okrug – okruže, ali: Obišao sam mnoge okruge – akuzativ množine/,

H u Š /siromah – siromaše, ali: Poznajem siromahe – akuzativ množine/.

Ovi suglasnici, takodje, prelaze i ispred samoglasnika I:

K u Č /junak – junačina, zrak – zračić, oblak – oblačina/,

G u Ž /drug – družina, knjiga – knjižara, knjiga – knjižnica/,

H u Š /prah – prašina, uho – uši/, i zubne suglasnike:

K u C /junak – junaci, seljak – seljaci, oblak – oblaci, ali: Boka – Boki,

Meka – Meki, Krka – Krki/,

G u Z /podvig – podvizi, okrug – okruzi, suprug – supruzi, ali: liga-ligi, kuga –kugi,

aga – agi, sluga – slugi i sluzi/,

H u S /orah – orasi, siromah – siromasi, monah – monasi, ali: snaha – snahi,

psiha – spihi/.

Zadnjonepčani suglasnici K, G i H ostaju neizmenjeni u dativu i lokativu jednine ličnih imena /Stanka – Stanki, Draga – Dragi/, kao i kada se nadju u suglasničkim

grupama ČK, ZG, SH /tačka – tački, mazga – mazgi, pasha – pashi/, NK /crnka-crnki/, SK /guska – guski, ali: maska – masci i maski, feska – fresci i freski/, ĐK /voćka –voćki, mućka – mućki, bućka – bućki/, TK /patka – patki, tetka – tetki, četka –četki, pripovetka – pripovetki ali i: pripoveci, čestitka – čestitki, nikako: čestici jer je to novo ime za najsićušnije predmete, zagonetka – zagonetki ali i: zagoneci/.

Pored prelaženja zadnjonepčanih suglasnika K, G i H u prenjonepčane Č, Ž i Š i zubne C, Z i S ispred samoglasnika E i I, ovi glasovi prelaze trećem licu množine prezenta i u glagolskom prilogu sadašnjem, ispred samoglasnika A i U /mahati – mašu – mašući, strugati – stružu – stružući, gukati – guču – gučući/.

Jednačenje suglasnika po zvučnosti

Zbog teškog izgovora suglasničkih grupa u kojima stoje, jedan pored drugog, dva suglasnika različita po zvučnosti, vrši se jednačenje suglasnika po zvučnosti. U toj glasovnoj promeni uvek drugi glas utiče na prvi; ako je na drugom mestu zvučni, a na prvom bezvučni tada bezvučni prelazi u svoj zvučni parnjak /svatba – svadba, topdžija – tobdžija/ i obrnuto – ako je na drugom mestu bezvučni, onda prvi, zvučni prelazi u svoj bezvučni parnjak /pregradak – pregratka, poredak – poretka/.

Zvučni suglasnik B prelazi u svoj bezvučni parnjak P i obrnuto. Na isti način ponašaju se i ostali zvučni i bezvučni suglasnici: G u K /drugčije – drukčije, svakidašnji – svagdašnji/, D u T /ploviti – plovidba, sladko – slatko/, Đ u Ć /Rodjko – Roćko, vodj – voćstvo ali i: vodjstvo/, Ž u Š /Snežko – Sneško, zadušbina – dadužbina/, Z u S /nizka – niska, sbogom – zbogom/ i DŽ u Č /vrač – vradžbina/.

Bezvučni suglasnici F, H, C nemaju zvučne parnjake, ali zvučni suglasnici prelaze u bezvučne kada se nadju ispred njih.

Iako su sonati /V, J, L, LJ, M, N, NJ, R/ zvučni suglasnici ona glasovna promena se ne odnosi na njih bez obzira gdje se nalaze, ispred ili iza vučnih, odnosno bezvučnih suglasnika.

U pisanju, češće nego u govoru, dolazi do odstupanja u odredjenim slučajevima, tako da se ne vrši jednačenje suglasnika po zvučnosti/ odstupanja a ne otstupanja, predsjednik a ne pretsjedni, ali: potpredsjednik, odšetati a ne otšetati/, kao i u složenim riječima čiji su dijelovi, najčešće, stranog porijekla: postdiplomac, gangster, dragstor, ali i: podtekst, a ne pottekst, odnosno pčotekst, predtakmičenje, a ne pretakmičenje.

Jednačenje suglasnika po mjestu izgovora /artikulacije/

Suglasnici S, Z, N jednače se po mjestu izgovora /artikulacije/ sa DJ,Ž, LJ, NJ, Ć, DŽ, Š /grozdje – groždje, snalazljiv – snalažljiv, obrazčić – obraščić, razdžarati – ražčarati, sčepati – ščepati, izšarati – isšarati – iššarati-išarati, bezšumno – besšumno- beššumno, stanbeni – stambeni, odbranbeni – odbrambeni/.

Gubljenje suglasnika

Kada se dva ista suglasnika nadju jedan pored drugoga, tada se gubi jedan od njh /rus-ski – ruski, autobus-ski – autobuski, porez-ski – pores-ski-poreski, pet-deset-ped-deset-pedeset, bez-žični-bež-žični-vežični/.

Medjutim, jovo pravilo ima i izuzetaka: u superlativu prideva koji počinju glasom j: najjači, najjasniji, najjužniji, kao i kod riječi tipa: vannastavni, tridesettrećina.

Pored udvajanja suglasnika, katkad se udvajaju i suglasničke grupe: šeststo /šest stotina/, šeststogodišnjica /600 godina od nekokg dogadjaja/.

Promjena L u O

Glas L na kraju riječi i na kraju sloga prelazi u O: čital – čitao, pisal – pisao; rukovodilac – rukovodioca – rukovodilaca, čitalac – čitaoca – titalaca, radilnica – radionica, posal – posao.

Ova se promjena ne vrši kada se glas L nadje na početku sloga: slušalac – slušalaca – slušaoca /jednog slušaoca i više slušalaca/. Takodje se dolazi do prelaska L u O u slijedećim riječima: znalac – znalca, strelac – strelca, bal, kanal, fudbal-fudbalski /kao i mnogim drugim/, jer bi se ovom promjenom izgubilo osnovno značenje riječi.

Nepostojano A

Glasovna promjena u kojoj glas A u jednom obliku riječi stoji, a u drugom obliku te iste riječi se gubi, naziva se nepostojano. A: rukovodilac – rukovodioca /dvije glasovne promjene: prelaz L u O i nepostojano A; to isto: žetelac – žeteoca/, vrabac – vrapca /dvije glasovne promjene: jednačenje suglasnika po zvučnosti i nepostojano A, ali: Gradac – Gradca jedna glasovna promjena – samo nepostojano A, jer se ovdje ne vrši jednačenje suglasnika po zvučnosti/.

Pisanje suglasnika: DJ, J, H, Ć

Suglasnik DJ nalazi se u mnogim rečima, kako našim tako i stranog porekla, djak, djakovati, djakon, djakonija, djavo /a ne: djavol, ali: djavoli/, Djurdje, Djurdjevdan, djurdjevak.

Ovaj glas se javlja i u izvedenim rečima u čijim se osnovama nalazi glas D: glad-gladju, mlad – mladji, glodati-glodjem, voditi-vodjen-vodja, graditi-gradjen-gradja, Beograd-Beogradjanin,grad-gradjanin.

Suglasnik J stvara odredjene dileme da li ga treba izgovoriti ili napisati kada se nadje pored odredjenih glasova, a naročito uz samoglasnik prednjega reda I, jer je, iako suglasnik, po svojoj artikulaciji /prednjonepčani/ blizak ovom glasu.

Treba znati da se glas J piše izmedju samoglasnika I-A /istorija, geografija, radio-radija, televizija, astronomija/, I-E /hijena, higijena,delije, smelije, hrabrije, dijetalan/, I-U /cijukanje, fijuk-fijukati, kosti-kostiju/.

Glas J ne treba pisati izmedju I-O /bio, radio, milion, šampion, pion/, osim:

- u vlastitim imenima /Mija- Mijom, Melanija – Melanijom, Natalija – Natalijom/;

- kada se ovaj glas nalazi na kraju osnovne reči /zmija – zmijolik/;

Glas J se, takodje, piše i izgovara i u sledećim situacijama:

- kod izvedenih riječi koje u osnovi imaju J: istorija-istorijski, Šumadija-šumadijski,

televizija-televizijski, medij-mediji-medijski;

- u imperativu odredjenih glagola: pij – pijmo, ne krij – ne krijmo, ne ubij – ne

ubijmo, razumij /nepravilno: razumi/ - razumijmo.

Suglasnik H piše se i izgovara u:

- genitivu množine imena: brojeva /prvih, drugih/, pridjeva /crnih, belih/, zamjenica

/onih, ovih, njih/;

- u aoristu /čuh, bih, podjoh, dodjoh/ i imperfekstu /pjevah – pjevahu, igrah – igrahu/;

- u rečima sa suglasničkom grupom HV /hvaliti, zahvaliti i zahvaliti se, hvatati,

dohvatiti, uhvatiti, nahvatati;

- na početku, u sredini i na kraju pojedinih riječi: Hristina, hortenzija, hoću, hladan,

hrana, prhnuti, otpuhnuti, grehota, greh, smeh, peh, strah, odmah/.

U nekim rečima glas H zamenjuje se glasom V: gluv, suv, duvati, uvo /ali i: uho/, kuvar – kuvati,

Postoje reči koje se isključivo upotrebljavaju bez ovog glasa, jer mu to nije, po poreklu, mesto: rvati i rvač /a ne: hrvati i hrvač/, rdja /a ne: hrdja/, rdjati, zardjati.

Suglasnik Ć nalazi se u mnogim rečima našeg jezika, kako u njihovom osnovnom delu, tako i u njihovim nastavcima kojima su dobijene nove reči: ćurka, ćemer, ćuskija, budućnost i budućnošću /instrumental/, Pirot – Piroćanac, list-listić, put-putić.

Ovaj glas se javlja u:

- padežnim nastavcima instrumentala jedinice imenica ženskog roda koje se

završavaju na T, posje izvršene glasovne promene: čast-čašću, vlast-vlašću, slast- slašću;

- komparativu pojedinih prideva: krut-krući, žut-žući, žestok-žešći;

- prezentu i imperativu pojedinih glagola: skretati-skrećem-skreći, obrtati-obrćem-

obrći, pokretati-pokrećem-pokreći.

Pisanje skraćenica

Pojedine skraćenice se pišu sa tačkom, a neke bez nje:

T. /tačka/, tj. /a ne: t.j.-to jest/, npr. /a ne:n.p.r.-na primjer/, itd. /a ne: i.t.d.-i tako dalje/, ali m.r. /muški rod/, s.r. /svojom rukom-svojeručno/, b.b. /bez broja/, prof./profesor/, a obavezno bez tačke: dr /doktor/, mr /magistar/, gdja /gospodja/, gdjica /gospodjica/, Bgd /Beograd/, VMA /Vojnomedicinska akademija/, OŠ /Osnovna škola/, SRJ /Savezna Republika Jugoslavija/, OUN /Organizacija Ujedinjenih nacija/, Tanjug /Telegrafska agencija nove Jugoslavije/.

Skraćenice za vlastita imena pišu se, obavezno, sa tačkom: Branko Dj. Radičević /B.Dj.Radičević/, D.Erić, V.St. Karadžić /Vuk Stefanović Karadžić, ili V.St.K.

_________________