Evaluasi sistem drainase Kel. Manukan Kulon, Kel. Tandes Surabaya
GÖKTÜRK YAZITLARININ KEL ME VARLI
Transcript of GÖKTÜRK YAZITLARININ KEL ME VARLI
T.C.
�STANBUL ÜN�VERS�TES�
SOSYAL B�L�MLER ENST�TÜSÜ
TÜRK D�L� VE EDEB�YATI ANAB�L�M DALI
Yüksek Lisans Tezi
GÖKTÜRK YAZITLARININ KEL�ME VARLI�I
Oya �EN
2501012532
Tez Danı�manı
Yrd. Doç. Dr. Özcan TABAKLAR
Düzeltilmi� Tez
�STANBUL 2010
DÜZELTMELER
6. Sayfada kavim isimleri arasında yer alan “basmıl, bayırku, çik, izgil, karluk ”
maddeleri ile ilgili açıklamalarda düzeltme yapılmı�tır .
7. Sayfada, kavim isimleri arasında yer alan “ediz” maddesi “kidiz” �eklinde
de�i�tirilmi� ve bu madde ile ilgili açıklamada düzeltme yapılmı�tır.
7. Saydada kavim isimleri arasında yer alan “ kırkız, kıtany, kurıkan “ maddeleri ile
ilgili açıklamalarda düzeltme yapılmı�tır.
8. Sayfada kavim isimleri arasında yer alan “oguz, on ok, saka, sir, sogdak”
maddeleri ile ilgili açıklamalarda düzeltme yapılmı�tır.
9.Sayfada, kavim isimleri arasında yer alan “tabgaç, tangut, tardu�, tatabı” maddeleri
ile ilgili açıklamalarda düzeltme yapıldı.
10.Sayfada kavim isimleri arasında yer alan “ tatar, tezik, tokar, to�ra, tölis, türgi�”
maddeleri ile ilgili açıklamalarda düzeltme yapılmı�tır.
11. Sayfada, kavim isimleri arasında yer alan “uygur” maddesi ile ilgili
açıklamalarda düzeltme yapılmı�tır.
11. Sayfada �ahıs isimleri arasında yer alan “a�ok” maddesi ile ilgili açıklamada
düzeltme yapılmı�tır.
11. Sayfada, “alp �alçı” adlı madde, at isimlerinden �ahıs isimleri arasına alınmı�tır.
12.Sayfada, �ahıs isimleri arasında yer alan “bars beg” maddesi ile ilgili
açıklamalarda düzeltme yapılmı�tır.
12. Sayfada “berçiker” maddesi kavim isimlerinden �ahıs isimleri arasına alınmı�tır.
13. Sayfada �ahıs isimleri arasında yer alan “ bilge kagan, bögü kagan, bukug totok,
bumın kagan, çaça sengün, ça� se�ün “ maddeleri ile ilgili açıklamalarda düzeltme
yapılmı�tır.
14. Sayfada �ahıs isimleri arasında yer alan “, ı�bara yamtar, ilbilge katun, ilteri�”
maddeleri ile ilgili açıklamalarda düzeltme yapılmı�tır.
14. Sayfada �ahıs isimleri arasında yer alan “inel kagan “, “ini il kagan” �eklinde
de�i�tirilmi� ve bu madde ile ilgili açıklama kısmında düzeltme yapılmı�tır.
15.Sayfada �ahıs isimleri arasında yer alan “i�iyi like�, i�temi kagan, kapgan kagan,
ko�u totok” maddeleri ile ilgili açıklamalarda düzeltme yapılmı�tır..
16. Sayfada �ahıs isimleri arasında yer alan “küli çor” maddesi “köl-iç çor” �eklinde
de�i�tirilmi� ve bu madde ile ilgili açıklamalarda düzeltme yapılmı�tır.
16. Sayfada “kül tigin” maddesi “köl tigin” �eklinde de�i�tirilmi� ve bu madde ile
ilgili açıklama kısmında düzeltme yapılmı�tır.
16. Sayfada �ahıs isimleri arasında yer alan “ku se�ün lisün tay se�ün, nek
se�ün” maddeleri ile ilgili açıklama kısmında düzeltme yapılmı�tır
17. Sayfada �ahıs isimleri arasında yer alan “ o� totok, ogul Tarkan, sebig köl erkin,
maddeleri ile ilgili açıklama kısmında düzeltme yapılmı�tır.
17. Sayfada yer alan “makaraç tamgaçı” maddesi �ahıs ismi olmayı�ı nedeniyle
çıkarılmı�tır.
18. Sayfada �ahıs isimleri arasında yer alan “ tadık(tadak), to�a tigin,to�ra e�im,
tonyukuk “ maddeleri ile ilgili açıklamalarda düzeltme yapılmı�tır.
18. Sayfada, “tudun yamtar” maddesi ile ilgili dipnota yer verilmi�tir.
19. Sayfada, �ahıs isimleri arasında yer alan “ tuygun elteber, udar se�ün, yigen
silig beg, yol(l)ug tigin maddeleri ile ilgili açıklamalarda düzeltme yapılmı�tır.
20. Sayfada �ahıs isimleri arasında yer alan “ yol(l)ug tigin maddesi ile ilgili
açıklamada düzeltme yapılmı�tır.
20. Sayfada, daha önce kavim isimleri arasında yer alan “apar” maddesi yer
isimlerine alınarak ilgili açıklamada de�i�iklik yapılmı�tır.
20.Sayfada, yer isimleri içinde bulunan “agu, ak termel” maddeleri ile ilgili
açıklamalarda düzeltme yapılmı�tır.
21.Sayfada yer isimleri içinde bulunan “ altun yı�, amga korgan, anı sub, antargu,
be� balık” maddeleri ile ilgili açıklamalarda düzeltme yapılmı�tır.
22. Sayfada yer isimleri arasında bulunan “, bolçu, bukarak, çugay yı�, çu�”
maddeleri ile ilgili açıklamalarda düzeltme yapılmı�tır.
22. Sayfada, yer isimleri arasında bulunan “bükli çöl” maddesindeki bükli”
kelimesinin “bük ili” �eklinde okunması gerekti�i ile ilgili dipnot �eklinde açıklama
yapılmı�tır.
23. Sayfada, yer isimleri arasında bulunan “, ek tag, erti�, ezgenti kadız, kadırkan
yı�” maddeleri ile ilgili açıklamalarda düzeltme yapılmı�tır.
23. Sayfada, yer isimleri arasında bulunan “inigek kölek” maddesi ile ilgili dipnot
�eklinde açıklama yapılmı�tır
24. Sayfada , yer isimleri arasında yer alan “, karagan kısıl, kara köl, karakum, keçen,
ke�eres,” maddeleri ile ilgili açıklamarda düzeltme apılmı�tır.
25. Sayfada, yer isimleri arasında yer alan “ke�ü tarban(ke�ü tarman), ko�ulgak,
kögmen, kök ö�” maddeleri ile ilgili açıklamalarda düzeltme yapılmı�tır.
26. Sayfada, “yer isimleri arasında bulunan “örpen, ötüken, so�a yı�, �antu�”
maddeleri ile ilgi açıklamalarda düzeltme yapılmı�tır.
26. Sayfada bulunan “purum” maddesi kavim isimlerinden yer isimleri içine
alınmı�tır.
27. Sayfada, yer isimleri arasında bulunan “, tabar, tabgaç, taluy ügüz, tamag ıduk
ba�, temir kapı, tinsi oglı, tolga ügüz” maddeleri ile ilgili açıklamalarda düzeltme
yapılmı�tır.
28. Sayfada, yer isimleri arasında bulunan “, togu balık, tokuz ersin, tögültün yazı,
tönker tag, tüpüt, türgi yargun köl, ya�ıl ügüz” maddeleri ile ilgili açıklamalarda
düzeltme yapılmı�tır.
29. Sayfada, yer isimleri arasındaki “, yarı� yazı, yençü ügüz” maddeleri ile ilgili
açıklamalarda düzeltme yapılmı�tır.
29.Sayfada, Eski Türk �nancına ba�lı olaralk yer alan isimler kısmında “umay”
maddesi ile ilgili olarak dipnota yer verilmi�tir
31.Sayfada, akrabalık bildiren isimlere “iniygün” ve “keli�ün” maddeleri ilave
edilmi�tir.
36. Sayfada, maden isimlerine inci anlamındaki “yençü” ilave edilmi�tir.
36. Sayfada, renk isimleri arasında yer alan “azman” maddesi ile ilgili olarak Osman
F. Sertkaya’nın makalesine dipnotta atıfta bulunulmu�tur.
37. sayfada, renk isimlerine “ kök, sarıg” maddeleri ilave edilmi�tir.
41. Sayfada, yer-mekan bildiren isimlere “kö�e bucak, taraf” anlamındaki “ bulu�”
maddesi ilave edilmi�tir.
47. Sayfada, zaman bildiren isimlere “yaz” anlamına gelen “yay” kelimesi ilave
edilmi�tir.
iii
ÖZ
“Göktürk Yazıtlarının Kelime Varlı�ı” adlı tez çalı�masında Köl Tigin, Bilge
Ka�an, Tonyukuk, Köl-iç Çor, Ongin ve Taryat adlı Göktürk yazıtlarının kelime
türleri ve kelime grupları incelenmi�tir. Çalı�ma iki ana bölümden olu�maktadır.
Birinci bölümde Köl Tigin, Bilge Ka�an ve Tonyukuk yazıtlarında yer alan kelime
türleri, isimler-isim soylu kelimeler ve fiiller olmak üzere iki kısıma ayrılmı�tır.
�simler-�sim soylu kelimeler kısmında sözcükler, isim, sıfat, zamir, zarf ve edat
olmak üzere gruplandırılmı�tır. �kinci kısmında ise filler, öznelerine ve nesnelerine
ba�lı olarak ele alınmı�tır. Birle�ik fiiller ise kelime grupları içinde incelenmi�tir.
Kelime türlerinin tasnifinde Muharrem ERG�N’in “Türk Dil Bilgisi” ve Tahsin
Banguo�lu’nun “Türkçenin Grameri” adlı eserleri esas alınmı�tır. Kelime türleri
tasnif edilirken metinlerden örnekler verilmi�, ayrıca örneklerin geçti�i cümleler ve
bu cümlelerin günümüz Türkçesine aktarılmı� �ekline de yer verilmi�tir.�kinci
bölümde ise kelimelerin bir araya gelerek olu�turdukları kelime grupları
incelenmi�tir. Bu bölümde incelenen metinlere Köli Çor, Ongin ve Taryat yazıtları
da dahil edilerek yazıt sayısı altıya çıkarılmı�tır. Kelime grupları incelenirken
Muharrem ERG�N’in “Türk Dil Bilgisi” ve Leyla KARAHAN’ın “ Türkçede Söz
Dizimi” adlı eserleri esas alınarak isim tamlamaları, sıfat tamlamaları, sıfat-fiil
grupları, zarf-fiil gruplar, tekrar grupları, edat grupları, ba�lama, ünlem grupları, sayı
grupları, aitlik grupları, birle�ik fiiller, kısaltma grupları olmak üzere gruplanmı�tır.
Kelime gruplarından isim tamlamaları kendi içinde iyelik grupları, belirtili isim
tamlaması, belirtisiz isim tamlaması, eksiz tamlama olmak üzere dörde; kısaltma
grupları da kendi içinde isnat grupları, genitif grupları, datif grupları, ablatif grupları,
e�itlik grupları olmak üzere gruplandırılmı�tır. Metinlerde geçen kelime grupları
metinlerde geçtikleri cümlelerle birlikte verilmi�tir.
iv
ABSTRACT
In this thesis, the epigraphes named Köl Tigin, Bilge Ka�an, Tonyukuk, Köl-�ç Çor,
Ongin and Taat are considered within the scope of word types and word groups.
Thesis consists of two main parts. In the first part, word types in the Köl Tigin,
Bilge Ka�an and Tonyukuk epigraphes are reviewed by two division as nouns-words
descending from noun and verbs. In the part of nouns-word descending from noun,
words are grouped as noun, adjective, pronoun, adverb and postposition. In the
second part, werbs are reviewed as such their subject and object. Multi part verbs are
also reviewed in the word groups. “Türk Dil Bilgisi” by Muharrem Ergin and
Türkçenin Grameri” by Tahsin Banguo�lu are taken as basis for classification of
word types. As word types are classified, examples are given from text and also
original sentences containing the words and sentences concerted to today’s Turkish
are placed in the thesis.In the second part, word groups composed by gathering
words are examined. In this part, number of epigraphes are increased to six by
adding review of Köl-�ç Çor, Ongin, and Taryat. As taken a basis of “Türk Dil
Bilgisi” by Muharrem ERG�N and “Türkçede Söz Dizimi” by Leyla KARAHAN,
word groups are classifed into possessive constructions, adjective clauses, adjective-
verb groups, adverb-verb groups, repetation groups, postposition groups, connection,
interjective groups, number groups, possessive groups, multi part verbs and
abbreviation groups. Possessive constructions in the word groups, are classified into
four group as possessive groups, definite noun phrase, indefinite noun phrase, non-
causative phrase. Abbreviation groups are also classified as attribution groups,
genitive groups, dative groups, ablatival groups and fairness groups. Word groups in
the text are given with the sentences including the word groups.
v
ÖNSÖZ
Türk dilinin yazılı en eski metinleri olan Göktürk yazıtları üzerine pek çok
bilimsel çalı�ma yapılmı�tır.Göktürk Yazıtları denilince ilk akla gelen ikinci Türk
Ka�anlı�ı döneminden kalan Göktürk harfli yazıtlardır.Bu ka�anlı�ın yıkılı�ından
sonra aynı bölgede kurulan Uygur ka�anlı�ı döneminden kalan Göktürk harfli
yazıtlar ile 9. ve 10. yüzyıllardan kaldı�ı sanılan Yenisey yazıtlarının dili de
�üphesiz �kinci Göktürk Ka�anlı�ı’ndan kalan yazıtların dilinden farklı de�ildir.
Ben yüksek lisans tezi olarak 1995 yılında Prof. Dr. Nuri YÜCE’nin
danı�manlı�ında “ Göktürk Yazıtlarının Kelime Varlı�ı ” adlı çalı�mayı konu olarak
seçmi�tim. Ancak bu çalı�mayı bitirmek kısmet olmadı. 2009 yılında çıkan ö�renci
affı ile yeniden bu konu hakkında çalı�maya ba�ladım. Geçen süre içerisinde benim
tez konumla ilgili bazı çalı�malar yayınlanmı�tı. Bu sebeple Eski Türk Dili Anabilim
Dalı Ba�kanı Prof. Dr. Osman F. SERTKAYA’nın da görü�lerini alarak tez konumun
sahasını geni�lettim.Yazıtlarda geçen kelime grupları da tezimin inceleme alanına
girdi.
Bu çalı�ma ba�lıca üç bölümden olu�maktadır:
Birinci bölümde isim ve isim türünden olan kelimeler listelenmi� ve bu
kelimelerin geçti�i cümleler verilmi�tir.
�kinci bölümde yazıtlardaki fiiller incelenmi�tir.Fiil çe�itlerinin belirtildi�i bu
bölümde de, fiillerin geçti�i cümlelere yer verilmi�tir.
Üçüncü bölüm ise kelime grupları ele alınmı�tır.Yazıtlardaki kelime grupları
tespit edilmi� ve bu kelime gruplarının kullanıldı�ı cümleler ortaya konmu�tur.
Bu çalı�mayı yaparken yardımlarını gördü�üm danı�man hocam Yrd. Doç.
Dr. Özcan TABAKLAR’a te�ekkürü borç bilirim.
vi
��NDEK�LER
ÖZ ........................................................................................................................................................ ���
ABSTRACT ........................................................................................................................................ �V
ÖNSÖZ .................................................................................................................................................. V
��NDEK�LER .................................................................................................................................. V�
KISALTMALAR.................................................................................................................................. X
G�R�� .................................................................................................................................................... 1
B�R�NC� BÖLÜM ................................................................................................................................ 5
1. �S�MLER VE �S�M SOYLU KEL�MELER .................................................................................. 5
1.1. �S�MLER ....................................................................................................................................... 51.1.1. Has �simler ......................................................................................................................... 5
1.1.1.1. Kavim �simleri ............................................................................................................................. 51.1.1.2. �ahıs �simleri ............................................................................................................................ 111.1.1.3.Yer �simleri ................................................................................................................................ 201.1.1.4.Eski Türk �nancına Ba�lı Olarak Yer Alan Has �simler ............................................................. 29
1.1.2.Ortak �simler ...................................................................................................................... 301.1.2.1.Akrabalık Bildiren Ortak �simler ............................................................................................... 301.1.2.2. Hayvan �simleri ......................................................................................................................... 331.1.2.3. Maden �simleri .......................................................................................................................... 351.1.2.4. Renk �simleri ............................................................................................................................. 361.1.2.5.Vücud ile �lgili �simler ............................................................................................................... 381.1.2.6.Yer-Mekan �simleri ................................................................................................................... 401.1.2.7.Zaman Bildiren �simleri ............................................................................................................. 45
1.2.SIFATLAR ................................................................................................................................... 471.2.2.Belirtme Sıfatları ............................................................................................................... 49
1.2.2.1.��aret Sıfatları ............................................................................................................................ 491.2.2.2.Sayı Sıfatları .............................................................................................................................. 50
1.2.2.2.1.Asıl Sayı Sıfatları ............................................................................................................... 501.2.2.2.2.Sıra Sayı Sıfatları ............................................................................................................... 521.2.2.2.3.Kesir Sayı Sıfatları ............................................................................................................. 521.2.2.2.4.Topluluk Sayı Sıfatları ....................................................................................................... 53
1.2.2.3. Soru Sıfatları ............................................................................................................................. 531.2.2.4.Belirsizlik Sıfatları ......................................................................................................... 53
1.3. ZAM�RLER ................................................................................................................................. 541.3.1.�ahıs Zamirleri .................................................................................................................. 54
1.3.1.1.Teklik 1. �ahıs Zamiri ................................................................................................................ 551.3.1.1.1." ben " ................................................................................................................................ 551.3.1.1.2." men " ............................................................................................................................... 55
1.3.1.2.Teklik 2. �ahıs Zamiri ................................................................................................................ 561.3.1.3.Teklik-Çokluk 3.�ahıs Zamiri ..................................................................................................... 561.3.1.4. Çokluk 1.�ahıs Zamiri ............................................................................................................... 571.3.1.5. Ekle�memi� �ahıs Zamirleri ...................................................................................................... 58
1.3.1.5.1.Teklik 1.�ahıs Zamiri ........................................................................................................ 581.3.1.5.2.Teklik 2 �ahıs Zamiri ....................................................................................................... 581.3.1.5.3.Çokluk 1. �ahıs Zamiri ...................................................................................................... 591.3.1.5.4.Çokluk 2. �ahıs Zamiri ...................................................................................................... 59
1.3.2.Dönü�lülük Zamirleri ......................................................................................................... 591.3.3.��aret Zamirleri ............................................................................................................ 60
1.3.3.1. "bu" ��aret Zamiri .................................................................................................................... 601.3.3.2. "ol" ��aret Zamiri ..................................................................................................................... 61
1.3.4.Belirsizlik Zamirleri ........................................................................................................... 621.4.ZARFLAR .................................................................................................................................... 62
1.4.1.Mikdar Zarfları .................................................................................................................. 621.4.2.Nitelik Zarfları ................................................................................................................... 64
vii
1.4.2.1.Sıfatlardan Ou�an Nitelik Zarfları ............................................................................................. 641.4.3.Yer ve Yön Zarfları ............................................................................................................ 651.4.4.Zaman Zarfları .................................................................................................................. 651.4.5.Tarz Zarfları ...................................................................................................................... 66
1.5.EDATLAR.................................................................................................................................... 671.5.1. Ünlem Edatları ................................................................................................................. 67
1.5.1.1. Soru edatları ............................................................................................................................. 671.5.2.Ba�lama Edatları............................................................................................................... 68
1.5.2.1. Sıralama Edatları...................................................................................................................... 681.5.2.2.Cümle Ba�ı Edatları ................................................................................................................... 691.5.2.3. Sona Gelen Edatlar ................................................................................................................... 691.5.2.4.Kuvvetlendirme Edatları ............................................................................................................ 70
1.5.3.Son Çekim Edatları ............................................................................................................ 701.5.3.1.Vasıta ve Beraberlik Bildiren Son Çekim Edatları ..................................................................... 711.5.3.2.Sebep Bildiren Son Çekim Edatları ............................................................................................ 711.5.3.3. Benzerlik Bildiren Son Çekim Edatları ..................................................................................... 711.5.3.4. Mikdar Bildiren Son Çekim Edatları ........................................................................................ 721.5.3.5.Yer ve Yön Bildiren Son Çekim Edatları .................................................................................... 731.5.3.6.Zaman Bildiren Son Çekim Edatları .......................................................................................... 74
�K�NC� BÖLÜM ................................................................................................................................ 75
2. F��LLER ......................................................................................................................................... 75
2.1. ÇATILARINA GÖRE F��LLER ...................................................................................................... 752.1.1. Nesnenin Durumuna Göre Fiiller ..................................................................................... 75
2.1.1.1. Geçi�li Fiiller ............................................................................................................................ 752.1.1.2.Geçi�siz Fiiller ........................................................................................................................... 76
2.1.2. Öznenin Durumuna Göre Fiiller ..................................................................................... 772.1.2.1.Pasiflik ve Meçhullük Bildiren Fiiller ........................................................................................ 772.1.2.2.Dönü�lülük Bildiren Fiiller ........................................................................................................ 782.1.2.3.Ortakla�ma (Mü�areket) Bildiren Fiiller ................................................................................... 792.1.2.4. Oldurma ve Yaptırma Bildiren Fiiller ....................................................................................... 80
ÜÇÜNCÜ BÖLÜM ............................................................................................................................ 82
3.KEL�ME GRUPLARI .................................................................................................................... 82
3.1.�S�M TAMLAMALARI ................................................................................................................... 823.1.1.�yelik Grupları ................................................................................................................... 823.1.2.Belirtili �sim Tamlaması .................................................................................................... 973.1.3.Belirtisiz �sim Tamlamaları ............................................................................................... 983.1.4.Eksiz Tamlamalar ........................................................................................................... 107
3.2.SIFAT TAMLAMALARI .............................................................................................................. 1203.2.1. Niteleme Sıfatları �le Yapılmı� Sıfat Tamlamaları .......................................................... 1203.2.2.Belirtme Sıfatları �le Yapılmı� Sıfat Tamlamaları ........................................................... 128
3.2.2.1.��aret Sıfatları �le Yapılmı� Sıfat Tamlamaları ........................................................................ 1283.2.2.1.1.“ bu ” ��aret Sıfatı �le Yapılmı� Sıfat Tamlamaları ......................................................... 1293.2.2.1.2.“ol ” ��aret Sıfatı �le Yapılmı� Sıfat Tamlamaları ............................................................ 1303.2.2.1.3. “-ki” Aitlik Eki �le Yapılmı� ve ��aret Bildiren Sıfat Tamlamaları ................................ 132
3.2.2.2.Sayı Sıfatları �le Yapılmı� Sıfat Tamlamaları ........................................................................... 1333.2.2.2.1.Asıl Sayı Sıfatları �le Yapılmı� Sıfat Tamlamaları .......................................................... 1333.2.2.2.2.Sıra Sayı Sıfatları ile Yapılı� Sıfat Tamlamaları .............................................................. 1403.2.2.2.3.Kesir Sayı sıfatları �le Yapılmı� Sıfat tamlamaları .......................................................... 1413.2.2.2.4.Topluluk Sıfatları �le yapılmı� Sıfat Tamlamaları ........................................................... 141
3.2.2.3.Belirsizlik Sıfatları �le Yapılmı� Sıfat Tamalamaları ............................................................... 1413.2.2.4.Soru Sıfatları �le Yapılmı� Sıfat Tamlamaları .......................................................................... 142
3.3.SIFAT-F��L GRUPLARI ............................................................................................................... 1433.3.1. “-duk/ -dük -tük/-tük ” Ekleri ile Yapılan Sıfat-fiil Grupları ........................................ 1433.3.2. ”gme / -gme” Ekleri ile Yapılan Sıfat-fiil Grupları ....................................................... 1443.3.3.“-mı�/-mi�” Ekleriyle Yapılan Sıfat-fiil Grupları ............................................................ 1463.3.4. “-mez ” Ekiyle Yapılan Sıfat-fiil Grupları ...................................................................... 147
viii
3.3.5. –s�k / -s�k” Ekleriyle Yapılan Sıfat-fiil Grupları ............................................................. 147
3.4.ZARF-F��L GRUPLARI ............................................................................................................... 1473.4.1.Vokal Zarf-fiil Ekleri �le Yapılmı� Zarf-fiil Grupları ....................................................... 148
3.4.1.1. ” –a / -e ” Zarffiil Ekleriyle Yapılmı� Zarf-fiil Grupları ...................................................... 1483.4.1.2.“ –ı/-i ”Zarffiil Ekleriyle Yapılmı� Zar-fiil Grupları .............................................................. 1493.4.1.3.“ -u/-ü ” Zarffiil Ekleriyle Yapılmı� Zarf-fiil Grupları ........................................................... 149
3.4.2.Di�er Zarffiil Ekleriyle Yapılan Zarf-fiil Grupları ......................................................... 1503.4.2.1.“-duk/-tuk + Hal Eki �eklinde Yapılmı� Zarf-fiil Grupları ..................................................... 1503.4.2.2. “-galı ” Zarf-fiil Ekiyle Yapılmı� Zarf-fiil Grupları .............................................................. 1523.4.2.3.“ -matı/-matın ” Zarf-fiil Ekleriyle Yapılmı� Zarf-fiil Grupları ............................................... 1523.4.2.4. “ –ºp ” Zarf-fiil Ekiyle Yapılmı� Zarf-fiil Grupları ................................................................. 1533.4.2.5.“ ºpan / ºpen ” Zarf-fiil Ekleriyle Yapılmı� Zarf-fiil Grupları ................................................. 1583.4.2.6. “ -yºn “ Zarf-fiil Ekiyle Yapılmı� Zarf-fiil Grupları ................................................................ 158
3.4.3. “erkli” Zarf-fiiliyle Yapılmı� Zarf-fiil Grupları .............................................................. 1603.5. TEKRAR GRUPLARI .................................................................................................................. 161
3.5.1. E� Anlamlı Kelimeler �le Yapılan Tekrarlar (Sinonim) ................................................. 1613.5.2. Ayrı Anlamlı Kelimelerle Yapılan Tekrar Grupları (�kileme) ....................................... 1633.5.3. Zıt Anlamlı Kelimeler �le Yapılan Tekrar Grupları ...................................................... 164
3.6. EDAT GRUPLARI ...................................................................................................................... 1653.6.1. “ara” Son Çekim Edatıyla Yapılmı� Edat Grupları ..................................................... 1653.6.2. “berü” Son Çekim Edatıyla Yapılmı� Edat Grupları .................................................... 1663.6.3. “birle” Son Çekim Edatıyla Yapılmı� Edat Grupları ..................................................... 1663.6.4. “içre” Son Çekim Edatıyla Yapılmı� Edat Grupları...................................................... 1673.6.5. “kisre” Son Çekim Edatıyla Yapılmı� Edat Grupları ..................................................... 1673.6.6. “ kodı” Son Çekim Edatıyla Yapılmı� Edat Grupları ................................................... 1673.6.7. “ötrü” Son Çekim Edatıyla Yapılmı� Edat Grupları .................................................... 1683.6.8. “ sayu ” Son Çekim Edatıyla Yapılmı� Edat Grupları ................................................ 1683.6.9. “tapa” Son Çekim Edatıyla Yapılmı� Edat Grupları ..................................................... 1683.6.10. “teg” Son Çekim Edatıyla Yapılmı� Edat Grupları :.................................................... 1693.6.11. “tegi” Son Çekim Edatıyla Yapılan Edat Grupları ...................................................... 1703.6.12. “ulayu” Son Çekim Edatıyla yapılmı� Edat Grupları .................................................. 1713.6.13. “üçün” Son Çekim Edatıyla Yapılan Edat Grupları..................................................... 1713.6.14. “üze” Son Çekim Edatıyla Yapılmı� Edat Grupları ..................................................... 1743.6.15. “ yan / yen ” Son Çekim Edatıyla Yapılmı� Edat Grupları ....................................... 175
3.7. BA�LAMA GRUPLARI .............................................................................................................. 1753.7.1. Ba�lama Edatı Kullanılmadan Yapılmı� Ba�lama Grupları .......................................... 1753.7.2. Ba�lama Edatı �le Yapılmı� Ba�lama Grupları ............................................................. 188
3.7.2.1. “yeme” Ba�lama Edatıyla Yapılan Ba�lama grupları ........................................................... 1883.7.2.2. “udu” Ba�lama Edatıyla Yapılmı� Ba�lama grupları ............................................................ 189
3.7.3. Eklerle Yapılmı� Ba�lama Grupları ............................................................................... 1893.7.3.1 “-lı” Ekiyle Yapılmı� Ba�lama Grubları ............................................................................... 1893.7.3.1 “-n” Ekiyle Yapılmı� Ba�lama Grupları.................................................................................. 189
3.8. ÜNLEM GRUPLARI ................................................................................................................... 1903.9. SAYI GRUPLARI ....................................................................................................................... 190
3.9.1. Küçük Sayı+ Büyük Sayı �eklindeki Sayı Grupları ........................................................ 1903.9.2. Büyük sayı+ artukı+ Küçük Sayı �eklindeki Sayı Grupları ........................................... 192
3.10. A�TL�K GRUPLARI .................................................................................................................. 1933.11. KISALTMA GRUPLARI ............................................................................................................ 194
3.11.1. �snat Grupları ............................................................................................................... 1943.11.2.Genitif Grupları ............................................................................................................. 1953.11.3. Datif Grupları ............................................................................................................... 1983.11.4. Ablatif Grupları ............................................................................................................ 1983.11.5.E�itlik Grupları .............................................................................................................. 199
3.12. B�RLE��K F��LLER .................................................................................................................. 2003.12.1.Fiil ve Yardımcı Fiilin Birle�mesiyle Olu�anlar : .......................................................... 200
3.12.1.1. “bar-“ Yardımcı Fiili ile Yapılmı� Birle�ik Fiiler ................................................................ 2003.12.1.2. “bil-“ Yardımcı Fiiliyle Yapılmı� Birle�ik Fiiller ................................................................ 2013.12.1.3. “bir-“ Yardımcı Fiiliyle Yapılmı� Birle�ik Fiiller ................................................................. 201
ix
3.12.1.4. “ıd-“ Yardımcı Fiilile Yapılmı� Birle�ik Fiiller ................................................................... 2023.12.1.5. “kal-“ Yardımcı Fiiliyle Yapılmı� Birle�ik Fiiller ................................................................ 2033.12.1.6. “kir-“ Yardımcı Fiileriyle Yapılmı� Birle�ik Fiiller ............................................................. 2033.12.1.7. “kör-“ Yardımcı Fiiliyle Yapılmı� Birle�ik Fiiller ................................................................ 2033.12.1.8. “olur-“ Yardımcı Fiiliyle Yazılmı� Birle�ik Fiiller ............................................................... 2033.12.1.9. “sanç-“ Yardımcı Fiiliyle Yapılmı� Birle�ik Fiiller .............................................................. 2033.12.1.10. “ teg-“ Yardımcı Fiiliyle Yapılmı� Birle�ik Fiiller .............................................................. 2033.12.1.11. “ u- “ fiiliyle Yapılmı� Birle�ik Fiiller ................................................................................ 2043.12.1.12. “ur-“ Yardımcı Fiiliyle Yapım� Birle�ik Fiiller ................................................................. 2043.12.1.13. “yorı-“ Yardımcı Fiiliyle Yapılmı� Birle�ik Fiiller ............................................................. 205
3.12.2.�sim ve Yardımcı Fiilin Birle�mesiyle Olu�anlar : ......................................................... 2053.12.2.1 . “bol- Yardımcı Fiiliyle yapılmı� Birle�ik Fiiller ............................................................. 2053.12.2.2 .“ er-“ Yardımcı Fiili �le Yapılmı� Birle�ik Fiiller ........................................................... 2083.12.2.3 .“kıl-“ Yardımcı fiiliyle Yapılmı� Birle�ik Fiiller ............................................................. 2133.12.2.4.“kı�-“ Yardımcı Fiiliyle Yapılmı� Birle�ik Fiiller ............................................................. 214
SONUÇ .............................................................................................................................................. 216
KAYNAKÇA .................................................................................................................................... 217
MET�NLER ...................................................................................................................................... 221
KÖL T�G�N YAZITI ..................................................................................................................... 221B�LGE KA�AN YAZITI .............................................................................................................. 231TONYUKUK YAZITI .................................................................................................................. 242KÖL-�Ç ÇOR YAZITI .................................................................................................................. 248TARYAT YAZITI ......................................................................................................................... 250ONG�N YAZITI ............................................................................................................................ 253
x
KISALTMALAR
a.g.e. : Adı geçen eser
AÜTAED : Atatürk Üniversitesi Türkiyat Ara�tırmaları Enstitüsü Dergisi
B : Batı
BK : Bilge Ka�an
Bkz. : Bakınız
c. : Cilt
çev. : Çeviren
Çin. : Çince
D : Do�u
DTCFTAD : Dil ve Tarih-Co�rafya Fakültesi Tarih Ara�tırmaları
G : Güney
GB : Güney Batı
GD : Güney Do�u
MSFOu : M�mories de la Soci�t� Fino-Ougrienne
K : Kuzey
KÇ : Köl-�ç Çor
KD : Kuzey Do�u
KT : Köl Tigin
O : Ongin
s. : Sayfa
Skr. : Sanskritçe
T : Taryat
T1 : Tonyukuk 1. Ta�
T2 : Tonyukuk 2. Ta�
TD : Türk Dili
TDAY-B : Türk Dili Ara�tırmaları Yıllı�ı -Belleten
TDED : Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi
xi
TDEK : Türk Dünyası El Kitabı
TDK : Türk Dil Kurumu
TDT : Türk Dünyası Tarih Dergisi
TK : Türk Kültürü
TKAE : Türk Kültürünü Ara�tırma Enstitüsü
TTK : Türk Tarih Kurumu
1
G�R��
Göktürk yazıtlarının üzerinde yapılan ara�tırmaların tarihçesi Mo�olistan'da
Orhon ırma�ı kıyılarında bulundukları için Göktürk yazıtları (abideleri) adını alan
Kööl Tigin, Bilge Ka�an ve Tonyukuk yazıtları VII. asırda II. Göktürk Ka�anlı�ı
döneminde yazılmı�tır. Türk dili ve tarihi açısından önem ta�ıyan bu yazıtlar
hakkında ilk bilgi, Sibirya'da bitki örnekleri üzerinde çalı�an D. Messerschmidt
tarafından 1721'de Yenisey ırma�ı vadisinde yazılı bir ta�a rastlamasıyle elde
edilmi�tir.Daha sonra �sveçli bir subay olan Ph. J. Strahlenberg Sibirya'da sürgünde
iken Messerschmidt'le yaptı�ı incelemeleri 1730'da Stockholm'de yayınladı�ı" Das
nord und östliche Theil von Auropa und Asia " eserinde bahsetmi�tir. Yazıtların ilim
aleminde duyulmasından sonra Finli J. R. Aspelin ba�kanlı�ında bir heyet Yenisey
bölgesine giderek ara�tırmalar yapmı� ve buldu�u malzemeyi 1889'da
yayımlamı�tır.1 Yine 1889'da Rus ara�tırmacılardan N. M. Yadrinsev Orhon ırma�ı
vadisinde Köl Tigin ve Bilge Ka�an yazıtlarını bulmu�tur.1890'da A. O. Heikel
ba�kanlı�ında bir Fin heyeti, 1891'de ise W. Radloff ba�kanlı�ında bir Rus heyeti bu
bölgeye giderek yazıtların kalıplarını almı� ve foto�raflarını çekmi�, bunu da
yayımlamı�tır.
1893'te Danimarkalı V. Thomsen bu yazıtlarda kullanılmı� olan alfabeyi
çözerek, okumayı ba�arır. 1894'te ise W. Radloff yazıtların ilk tercüme denemesini
yapar. Aceleci davranmayan V. Thomsen de 1896'da Köl Tigin ve Bilge Ka�an
yazıtlarının ilk mükemmel yayınını yapar(Inscriptions de l'Orkhon déchiffrées,
Helsingfors1896).2
Göktürk yazıtları Türkiye'de ilk kez Necip Asım tarafından
yayımlanmı�tır(Orhun Abideleri, 1340 (=1924) ). �kinci kez ise H. N. Orkun
tarafından dört cilt olarak yayımlanmı�tır(Eski Türk Yazıtları, I-IV, �stanbul 1936-
1941)
��Cafero�lu, Ahmet; Türk Dili Tarihi I (2. baskı), �stanbul, �stanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi
Yayınları, No: 778, c.I, 1970, s.113-116
Tekin, Talat; Orhon Yazıtları, (Kül Tigin, Bilge Ka�an), Ankara, TTK basımevi, 1988, giri� bölümü ( V-XIII ).
2
A. von Gabain 1941'de yayımlanan Eski Türkçe'nin Grameri isimli kitabının
antoloji kısmında Köl Tigin yazıtının metnini yayımlamı�tır( Allttürkische
Grammatik, Leipzig 1941).
Malov 1951'de yayımlanan eserinde Köl Tigin ve Tonyukuk yazıtlarının
Runik harfli orjinal metinleri ile Kril harfli yazı çevirimlerini ve Rusça çevirilerini
vermi�tir(Pamyatniki drevnetyurkskoy pis'mennosti, Moskova 1951).
Köl Tigin ve Bilge Ka�an yazıtlarının ilk grameri W. Radloff tarafından
yayımlanmı�tır ( Grammatische Skizze der alltürkischen Sprache, Neue Folge St.
Petersburg1897).
Karl Foy, Orhon Türkçesi'nde kelimenin kök hecesindeki ä, e, i ünlüleri ve
bunların ayırımı ile ilgili önemli bir ara�tırma yayımlamı�tır (Türkishe Vokalstudien,
MSOS 1900, 180-215).1932'de Martti Räsänen Türkçe'de ünlü uyumunun tarihi
geli�imi ile ilgili önemli bir makale yayımlamı�tır (Beitrage zur Frage der türkischen
Vokalharmonie, JSFOu, XLV, Helsinki 1932, 1-10).Kaare Grønbech'in
1936'dayayımladı�ı doktora tezi ile Orhon Türkçesi ile ilgili pek çok sorun tartı�ılmı�
ve açıklı�a kavu�turulmu�tur (Der türkische Sprachbau, Kopenhagen 1936).
1939'da Macar türkologlarından Julius Németh Türk dilinde kapalı e sorunu
üzerine bir ara�tırma yayımlamı�tır.
1941'de A. von Gabain tarafından eski Türkçe'nin grameri yayımlanmı�tır(
Alltürkische Grammatik, Leipzig 1941).
H. N. Orkun da aynı sene Orhun ve Yenisey yazıtlarının sözlü�ünü
yayımlamı�tır.
Osman Nedim Tuna da 1957'de Orhon yazıtlarında uygulanan bazı yazım
kuralları ile ilgili bir ara�tırma " Bazı imla gelenekleri, TDAY 1957, ss.41-81.;
1960'ta da " Köktürk yazıtlarında " ölüm " kavramı ile ilgili kelimeler ve " kergek
bol- " deyiminin izahı " , Bilimsel Bildiriler, TDK yayını: 179, ss. 131-148; "
Köktürk yazılı belgelerinde ve Uygurca'da uzun vokaller ", TDAY , 1960, ss. 212-
282.
1968'de Talat Tekin " Orhun Türkçesi Grameri "isimli çalı�masını
yayımlamı�tır ( A Grammar of Orkon Turkic, Indiana University Publications, Uralic
and Altaic Series , c. 69, Bloomington 1968).
Muharrem Ergin de 1970'te "Orhun Abideleri "isimli kitabını yayımlamı�tır.
3
1980 yılında Sovyet türkologlarından A. N. Kononov Orhun yazıtları ile
Runik harfli bütün eski Türk yazıtlarının gramerini yayımlamı�ır(Grammatika yazıka
tyurkskih runiçeskih pamyatnikov, Leningrad 1980 255 s.).
Osman F. Sertkaya tarafından " Tonyukuk abidesi üzerine üç not: I.
Tonyukuk abidesinin ilk satırı; II." Çölgi (A)z (e)ri mi ? - Çöl[l]üg iz (e)ri mi ?; III.
Tonyukuk abidesindeki kız koduz sıfat tamlaması üzerine. " Türkiyat mecmuası XIX
(1977-1979), 1980, s. 165-182; " Köl Tigin ve Köl-�ç-Çor kitabelerinde geçen
"oplayu teg- " deyimi üzerine Journal of Turkic Studies / Türklük Bilgisi
Ara�tırmaları, Vol. 7,1983, Orhan �aik Gökyay Arma�anı , II, 1984, s..369-375; "
Tonyukuk kitabesinin ikinci ta�ının Do�u yüzü hakkında bazı yeni görü�ler ",
TDAY-Belleten 1986, Ankara1988, s. 59-63); "Bilge Tunyukuk'un abidelerinin
tarihlendirilmesi üzerine ",Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, XXIV-XXV, 1986, s. 347-
362 ; " Büyük Roma (imparatorlu�u) = Bizans'ın Köktürk yazıtları'ndaki adı " Türk
Dili ve Edebiyatı Dergisi, XXVI , �stanbul 1993, s. 147-156.
Göktürk yazıtlarının içeri�i :
Göktürk yazıtları Bilge Ka�an ile devlet adamı olan Tonyukuk tarafından
yazılmı� askeri tarih gibidir. Köl Tigin ve Bilge Ka�an yazıtlarında dünyanın ve
insano�lunun yaratılı�ından bahsedildikten ve I. Göktürk ka�anlı�ının tarihçesi
kısaca özetlendikten sonra, II. Göktürk ka�anlı�ının kurulu�undan Köl Tigin'in
ölümüne kadar olan siyasi ve askeri olaylar anlatılmaktadır.
Tonyukuk yazıtının içeri�i biraz farklıdır. Tonyukuk, kendi yazıtında �lteri�
Ka�an ve Bilge Ka�an'ın amcası Kapgan Ka�an'ın ba�arılarını ve kendi hizmetlerini
anlatmaktadır.
Göktürk yazıtlarının özellikleri :
Orhun yazıtlarından Köl Tigin abidesi, Bilge Ka�an tarafından karde�i Köl
Tigin adına 21 A�ustos 732'de dikilmi�tir3. Abidenin yazıcısı Köl Tigin'in atısı yani
ye�eni Yollu� Tigin'dir.Abide, mermer bir kaplumba�a kaide üzerine oturtulmu�tur.
Köl Tigin abidesinin bütün yüzleri 2.75 m. boyunda yazıtlarla kaplıdır. Ayrıca batı
yüzünde Çince bir yazıt bulunmaktadır.
Bilge Ka�an abidesi, Bilge Ka�an'ın küçük o�lu Tenri Ka�an tarafından 20
3 Tekin, Talat; a.g.e. , 1988, Giri� Bölümü ( V-XIII ).
4
Eylül 735 tarihinde diktirilmi�tir. Bilge Ka�an yazıtının yazıcısı Köl Tigin'in
yazıtının da yazıcısı olan Yollu� Tigin'dir. Bilge Ka�an yazıtının batı yüzünde Köl
Tigin yazıtının batı yüzünde oldu�u gibi Çince bir yazıt vardır. Bilge Ka�an
abidesinin kuzey yüzündeki yazıt, son 7. satırı dı�ında, Köl Tigin abidesinin güney
yüzündeki yazıt ile aynıdır. Bilge Ka�an yazıtı tahribata u�radı�ından çok az kısmı
okunabilmi�tir.
Tonyukuk abidesi, II. Göktürk ka�anlı�ının devlet adamı Bilge Tonyukuk’a
ait iki ta�tan olu�maktadır ve iki ta�ın dört yüzü yazıtlarla kaplıdır. Tonyukuk
yazıtının dikili� tarihi yazıtlarda belirtilmemi�tir. Fakat yazıtın son cümlesinden
Bilge Ka�an'ın hükümdarlı�ı zamanında dikildi�i anla�ılmaktadır.
5
B�R�NC� BÖLÜM
1. �S�MLER ve �S�M SOYLU KEL�MELER
Sözcük türleri incelendi�inde isimler- isim soylu kelimeler ve fiiller olmak
üzere ikiye ayrılmaktadır. �simler, sıfatlar, zamirler, zarflar ve edatlar isim soylu
kelimeler içinde yer alırlar. Göktürk yazıtlarının (Köl Tigin, Bilge Ka�an, Tonyukuk
yazıtları) kelime türleri incelendi�inde a�a�ıda ifade edildi�i gibi gruplandırılmı�tır:
1.1. �simler
�simler, canlı cansız bütün varlıkları ve mefhumları kar�ılayan ve
mefhumların adları olan kelimelerdir1. Has isimler ve ortak isimler olmak üzere iki
bölüme ayrılan isimler Göktürk yazıtlarında �u �ekilde geçmektedir.
1.1.1. Has �simler
Has isimler, tek olan ve di�er varlıkların arasında tam bir benzeri olmayan
varlıkların adlarıdır. Göktürk yazıtlarında geçen has isimler kavim isimleri, �ahıs
isimleri, eski Türk inancına ba�lı olarak yer alan has isimler ve at isimleri olmak
üzere bölümlere ayrılabilir.
1.1.1.1. Kavim �simleri
Göktürk yazıtlarında geçen kavim isimleri alfabetik sırayla a�a�ıda
verilmi�tir.2
��Ergin, Muharrem;Türk Dil Bilgisi (on sekizinci baskı), �stanbul, Bayrak basım / yayın / tanıtım
1987, s.345-361 ��User, Hatice �irin; Köktürk ve Ötüken Uygur Ka�anlı�ı Yazıtları Söz Varlı�ı �ncelemesi,
Konya, Kömen Yayınları, 2009, s.154�
6 “DÜZELTME”
az3 : Az
kögmen yir sub idisiz ka[l]mazun tiyin az kırkız bodunug i[tip] yaratıp
keltimiz
" Kögmen ülkesi sahipsiz kalmasın diye Az (ve) Kırgız halklarını nizama,
düzene sokup geldik." (BK/D17).
basmıl : Tölis kavmine mensup bir Türk boyu
yegirmi ya�ıma basmıl ıduk kut ugu�um bodun erti
" Yirmi ya�ımda, Basmıl Iduk Kut 'u akraba kavmim idi." (BK/D25).
bayırku4 : Tölis kavmine mensup olup Tola ırma�ının kuzeyinde yurt
tutmu� bir Türk boyu anta kisre yir bayırku ulug erkin yagı boltı
" Ondan sonra Yir Bayırkuların ulu irkini (bize) dü�man oldu." (BKT/D34).
Çik5 : Basmıl, Kimek ve Kıpçaklarla ili�kilendirilen bir Türk boyualtı otuz
ya�ıma çik bodun kırkız birle yagı boltı
" Yirmi altı ya�ımda Çik halkı, Kırgızlarla birlikte (bize) dü�man oldu."
(BK/D26).
izgil : Tokuz Oguz ve On Oklarla ili�kilendirilen bir Türk boyu
eçim kagan ili kam�ag boltukınta bodun ilig ikegü boltukınta izgil bodun birle
sü�ü�dümiz
" Amcam hakanın devleti sarsıldı�ında, halk (ve) hükümdar ikiye
ayrıldı�ında, �zgil halkı ile sava�tık." (KT/K3).
karluk : Be�balık’ın kuzeybatısında, Altayların batısında ya�ayan bir Türk
��Gömeç, Saadettin, “Kök Türkçe Kaynaklarda Geçen Boy ve KavimAdları: Azlar ”, Belleten, ����������������4 Gömeç, Saadettin, “ Kök Türkçe Kaynaklarda Geçen Bayırkular”. DTCFTAD sayı:26, s.1-3 ��Gömeç Saadettin; “Kök Türkçe Kaynaklarda Geçen Boy ve Kavimler Üzerine: Çikler”, TK,
Sayı:370, s. 111-112
7 “DÜZELTME”
kavmi otuz artukı bir ya�ıma karluk bodun bu�suz [er]ür barur erkli yagı
boltı
" Otuz bir ya�ımda Karluk halkı ba�ımsızca hareket eden (bir) dü�man oldu."
(BK/D29).
kırkız : Kögmen da�larının ardında yurt tutan bugünkü Hakasların
(Yenisey Kırgızlarının) atası olan Türk Boyu
kögmen a�a kırkız yiri�e tegi süledimiz
" Kögmen (da�larının) ötesinde Kırgız ülkesine kadar sefer ettik." (BK/D15).
kıtany : X.yüzyılda Çin’de Liao sülalesini kuran sonraki yüzyıllarda batıya
yönelerek Karahıtayları olu�turan proto Mo�ol halk
kırkız kurıkan otuz tatar kıtany tatabı kop yagı ermi�
" Kırgızlar, Kurıkanlar, Otuz Tatarlar, Kıtaylar, (ve) Tatabılar hep dü�man
imi�." (KT/D14).
kidiz 6 : Kidiz “Keçe”
[k]a�ım türük bilge kagan ..............al]tı sir, tokuz oguz, kidiz kerekülüg
begleri bodunı [........tü]rük te�ri [................] üze kagan olurtum
" Babam Bilge (Hakan…… Al)tı Sir, Dokuz Oguz, keçe çadırlı beyleri, (ve)
halkı …………..(Türk) Tanrı ……….. üzerine tahta oturdum (KT/D2).
kurıkan : Baykal gölünün batısında yurt tutan bir Türk boyu
kırkız kurıkan otuz tatar kıtany tatabı kop yagı ermi�
" Kırgızlar, Kurıkanlar, Otuz Tatarlar, Kıtaylar (ve) Tatabılar hep dü�man
imi�." (BK/D12).
6
Açıkgöz, Halil; “Bilge Ka�an Yazıtının Do�u Yüzünün �lk Satırında (�)ki (E)diz K(e)r(e)kül(ü)g mü Yoksa Kid(i)z K(e)r(e)kül(ü)g ‘Keçe Çadırlı’mı Okunmalı?” ,TDAY-B, 1994, s.1-10
8 “DÜZELTME”
mançud : Mançular
ini il kaganka [ançıp mançud saka] tezik tokar sın[...] anta berüki a�ok ba�lıg
sogdak bodun kop kelti
" �ni �l Ka�an'a [öylece Mançudlar, Sakalar,], Farslar, Toharlar... (ve) onların
berisindeki A�ok ba�lı So�dak halkı hep geldiler." (T2/G1).
oguz : Tola ve Selenge kıyılarını yurt tutan Türk boyu
üçünç bo[lçu]da oguz birle sü�ü�dümiz
" Üçüncü olarak Bolçu'da O�uzlarla sava�tık." (KT/K6).
tokuz oguz bodun yirin subın ıdıp tabgaçgaru bardı
" Dokuz O�uz halkı yerini yurdunu bırakıp Çin'e do�ru gitti." (BK/D35).
on ok : Köktürk Ka�anlı�ı’nın batı kanadını olu�turan on kabilelik Türk
boyu
on ok bodun emgek körti
" On-Ok halkı ıztırap gördü.(KT/D19).
saka : Orta Asyadaki kavimlerden biri
kaganka [ançıp mançud saka] tezik tokar sın[...] anta berüki a�ok ba�lıg
sogdak bodun kop kelti
" �nal Ka�an'a [öylece Mançudlar, Sakalar], Farslar Toharlar... ve onların
berisindeki A�ok ba�lı So�dak halkı hep geldiler." (T2/G1).
sir : VII. Yüzyılın ikinci çeyre�inde Köktürk kütleleriyle katı�an bir Türk
boyu
türük bilge kagan türük sir bodunug oguz bodunug igidü olurur
" Türk Bilge Ka�an, Türk Sir halkını, O�uzları besleyerek tahtta oturuyor. "
(T2/K4).
sogdak : So�utlar (bkz.sogud)
sogdak bodun igideyin tiyin yinçü ügüz keçe temir kapıgka tegi süledimiz
9 “DÜZELTME”
" So�dak halkını düzene sokayım diye �nci (Sır Derya) ırma�ını geçerek
Demir Kapı'ya kadar sefer ettik." (KT/D39).
sogud : So�utlar (bkz. sogdak)
kurıya kün batsıkdakı sogud berçik er bukarak ulu� bodunta nek se�ün kelti
" Geride, gün batısındaki So�dlar, �ranlılar, (ve) Buhara �ehri halkından
General Sengün geldi." (KT/K12).
tabgaç : Çin kavmi
tabgaç bodun sabı süçig agısı yim�ak ermi�
" Çin halkının sözleri tatlı, ipekli kuma�ları (da) yumu�ak imi�. " (KT/G5).
ta����ut : Tibetlilerin bir kolu
yeti yegirmi ya�ıma ta�ut tapa süledim
" Onyedi ya�ımda Tangutlara do�ru sefer ettim." (BK/D24).
tardu� : Altayların batısında yurt tutan ve Tölis kavmine mensup olan bir
Türk boyu
eçim kagan olurtukda özüm tardu� bodun üze �ad ertim
" Amcam hakan tahta oturdu�unda ben Tardu� halkı üzerinde �ad idim. "
(KT/D17).
tatabı : Proto Mo�ol kabilelerinden biri
k[ırkız kurıkan otuz tatar kıtany tatabı kop yagı ermi�
" Kırgızlar, Kurıkanlar, Otuz Tatarlar, Kıtaylar (ve) Tatabılar hep (bize)
dü�man imi�ler." (BK/D12).
tatar : Ötüken Uygur Ka�anlı�ı’na ba�lı Türk boylarından biri
o[g]uz bodun tokuz tatar birle tirilip kelti
10 “DÜZELTME”
" O�uz halkı, Dokuz Tatarlarla birlikte toparlanıp geldi." (BK/D34).
tezik : Arap kavimleri
inel kaganka [ançıp mançud saka] tezik tokar sın[...] anta berüki a�ok ba�lıg
sogdak bodun kop kelti
" �nel Ka�an'a [öylece Mançudlar, Sakalar], Farslar, Toharlar... (ve) A�ok
ba�lı So�dak halkı hep geldiler." (T2/G1).
tokar : Hint-Avrupa kökenli bir kavim, Toharlar
inel kaganka [ançıp mançud saka] tezik tokar sın[...] anta berüki a�ok ba�lıg
sogdak bodun kop kelti
" �nel Ka�an'a [öylece Mançudlar, Sakalar], Farslar, Toharlar... (ve) A�ok
ba�lı So�dak halkı hep geldiler." (T2/G1).
to����ra : Tölislere mensup, Dokuz O�uzların kollarından biri olan boy
anta to�ra yılpagutı bir ugu�ug to�ra tigin yog[ınta] egire tokıdım
" Orada Tongra (boyu) alplerinden bir grubu Tonga Tigin'in cenaze töreninde
çevirip ku�attım." (BK/D31).
tölis : Çin kaynaklarında eski Hun boylarından biri olarak zikredilen Orta
Asya’ya yayılmı� Türk kütleleri bütünü
tölis tardu� [bodunug anta etmi�]
" Tölis (ve) Tardu� halkını o vakit düzenlemi�. " (KT/D13).
türgi� : On Okların Tu-lu koluna mensup batıdaki Tölis boylarından biri
ol yılka türgi� tapa altun yı�ıg [a�]a erti� ügüzüg keçe yorı[dım
" O yıl Türgi�lere do�ru Altay da�larını a�arak (ve) �rti� ırma�ını geçerek
yürüdüm." (BK/D27).
türk: Türk ( Bkz. türük)
11 “DÜZELTME”
türk bodun k[ılıng]alı türk kagan olurgalı �antu� balık(k)a taluy ügüzke
tegmi� yok ermi�
" Türk halkı (yaratılalı), Türk ka�anı tahta oturalı, �antung �ehirlerine, Sarı
ırma�a vardı�ı yok imi�." (T1/D1).
türük : Türk (bkz.türk)
türük amtı bodun begler bödke körügme begler gü ya�ıltaçı siz
" (Ey) bugünkü Türk halkı (ve) beyleri, bu devirde (bana) itaat eden beyler,
(sizler) mi yanılacaksınız ? " (KT/G11).
uygur : Köktürk Ka�anlı�ı döneminde Selenge kıyılarını yurt tutan Türk
boyu
uygur elteber yüzçe erin ilg[er]ü t[ezip bardı
" Uygurların elteberi yüz kadar adamla do�uya do�ru kaçıp gitti." (BK/D37).
1.1.1.2. �ahıs �simleri
Göktürk yazıtlarında geçen �ahıs isimleri alfabetik olarak a�a�ıda
verilmi�tir.7
a�ok 8 : <Skr. a�ok. Sogut kavminin lideri
(ini il kaganka [ançıp mançud saka] tezik tokar sın[…] anta berüki a�ok
ba�lıg sogdak bodun kop kelti
“ �ni �l Ka�an’a [öylece Mançudlar, Sakalar], Farslar, Toharlar… (ve) A�ok
ba�lı So�dak halkı hep geldi.” (T2/G1).
alp �alçı : Köl Tigin’e at arma�an eden (veya bu atın ganimet alındı�ı)
ki�inin adı
alp �alçı ak atın binip tegmi�
7 User, Hatice �irin; a.g.e. , s.131-1428 Sertkaya, Osman F.; “ Göktürk Yazıtlarında Hintçe Unsurlar ”, Zeynep Korkmaz Arma�anı, Atatürk Kültür Dil ve Tarih Kurumu Yayınları:853, Ankara, 2004, s.367
12 “DÜZELTME”
“ Alp �alçı kır atına binip hücum etmi�.” (KT/D40).
ataman tarkan : Ataman Tarkan
ka�ım türük bilge kagan olurtukınta türük amtı begler tark[an] tardu� begler
köl-iç çor ba�layu ulayu �adapıt begler ö�re tölis begler apa tark[an] ba�layu
ulayu �adapıt begler bu [….........] ataman tarkan tonyukuk buyla baga tarkan
ulayu buyruk [….........] iç buyruk sebig köl erkin ba�layu ulayu buyruk bunça
amtı begler ka�ım kaganka erti�ü erti�ü timag kıltı
“ Babam Türk Bilge Ka�an tahta oturdu�unda �imdiki Türk beyleri, batıdaki
Tardu� beyleri, Köl-�ç Çor ba�ta olmak üzere (bütün) �adapıt beyler,
do�udaki Tölis beyleri, apa tarkan ba�ta olmak üzere (bütün) �adapıt beyler,
…................Ataman Tarkan, Tonyukuk Buyla Baga Tarkan ve kumandanlar
….......... hassa kumandanı Sebig Köl �rkin ba�ta olmak üzere (bütün)
kumandanlar, �imdiki bunca beyler babam ka�ana pek çok pek çok alkı� (ve)
övgüde(?) bulundular.” (BK/G14)
bars beg : 711 yılında Türgi� ka�anı ilan edilen Köktürk beyi
bars beg erti
“ Bars (bir) bey idi. “ (KT/D20).
berçiker : Köl Tigin’in cenaze törenine katılan So�ut kavminin temsilcisi
kurıya kün batsıkdakı sogud berçik er bukarak ulu� bodunta nek se�ün
tarkan kelti
“ Geride, gün batısındaki So�dlar, �ranlılar, (ve) Buhara �ehri halkından
General Sengün geldi.” (KT/K12).
bilge kagan 9 : �lteri� Ka�an’ın büyük o�lu
te�ri teg te�ride bolmı� türük bilge kagan bödke olurtum
9 Sertkaya, Osman Fikri;” Göktürk �mparatorlu�u. 5.Kapgan Kagan’ın Ölümü, 6.Bilge’nin Ka�an Olması”, Göktürk Tarihinin Meseleleri, Ankara TKAE Yayınları: 131, 1995, s. 15-18
13 “DÜZELTME”
“ (Ben) Tanrı gibi (ve) Tanrı’dan olmu� Türk Bilge Ka�an, bu devirde (tahta)
oturdum.” (KT/G1).
bög<ü> kagan 10 : Bögü Ka�anbög<ü> kagan ba�aru ança yıdmı�
“ Bögü Ka�an, bana do�ru böyle (haber) göndermi�.” (T1/K10).
bukug totok : Etnik mensubiyeti bilinmeyen Bilge Ka�an’ın cenaze töreni
katılımcılarından biri
bukug totok…........ ka�ı lisün tay se�ün ba�adu] be� yüz eren kelti
“ Bukug Totok ….......... babası (?) Lisün Tay-Sengün kumandasında be� yüz
ki�i geldi.” (BK/G10).
bumın kagan : �lk Köktürk ka�anı, I.Köktürk devletinin kurucusu
ki�i oglınta üze eçüm apam bumın kagan i�temi kagan olurmı�
“ �nsano�lu üzerine atam dedem Bumın Ka�an (ve) ��temi Ka�an (hükümdar
olarak) tahta oturmu�.” (KT/D1).
çaça se�ün : Kapgan’ın ka�anlı�ı sırasında Köl Tigin’in sava�tı�ı Çinli
General
çaça se�ün sekiz tümen [sü] birle kelti
“ (Orada) General Çaça (kumandasında) seksen bin (ki�ilik bir) ordu geldi.”
(BK/D26).
ça� se�ün : Köl Tigin yazıtının batı yüzünün bitigçisi, T’ang imparatoru
Hiuan Tsong’un ye�eni mimar-mühendis, nakka�, hattat
bark itgüçi bediz yaratıgma bitig ta� itgüçi tabgaç kagan çıkanı ça� se�ün
kelti
10 Sertkaya, Osman Fikri; “Göktürk �mparatorlu�u, 1. Bögü Ka�an Meselesi ”, Göktürk Tarihinin Meseleleri, Ankara, TKAE Yayınları:131, 1995, s.5-9
14 “DÜZELTME”
“ Türbe yapımcısı, süsleme sanatçısı (ve) kitabe ta�ı ustası (olarak) Çin
imparatorunun ye�eni General Çang geldi.” (KT/K13).
ı�bara yamtar11 : Köl Tigin’e at arma�an eden (veya atın ganimet
alındı�ı) ki�inin adı.
ekinti ı�bara yamtar boz atıg binip tegdi
" �kinci olarak ��bara Yamtar'ın boz atına binip hücum etti." (KT/D33).
ilbilge katun : �lteri� Ka�an’ın karısı, Köl Tigin ve Bilge Ka�an’ın annesi
türük bodun yok bolmazun tiyin bodun bolçun tiyin ka�ım ilteri� kaganıg
ögüm ilbilge katunug te�ri töpüsinte tutup yügerü kötürti erinç
" Türk halkı yok olmasın diye, halk olsun diye, babam �lteri� Ka�an'ı annem
�lbilge Hatun'u gö�ün tepesinde tutup (daha) yukarı kaldırdılar �üphesiz."
(BK/D10).
ilteri� kagan :II.Köktürk Ka�anlı�ı’nın kurucusu, Kutlug Kagan
ilteri� kagan bilgesin üçün alpın üçün tabgaçka yeti yegirmi sü�ü�di
" �lteri� Ka�an akıllı oldu�u için, cesur oldu�u için, Çinlilerle on yedi kez
sava�tı." (T2/G4).
ini il kagan12 : Kapgan Ka�an’ın o�lu, babasının ölümünden sonra
II.Köktürk devletini kısa süre yönetti
sü ba�ı ini il kagan tardu� �ad barzun tedi
" Kumandan (olarak) �ni �l Ka�an ile Tardu�ların �adı görev yapsınlar "
dedi." (T1/K7).
11 Sertkaya, “Göktürk Yazıtlarında Hintçe Unsurlar” adlı makalesinde ‘I�bara Yamtar’ ibaresinin eski bir Hintçe unsur oldu�unu ve “ sürücüsü bey olan ” olarak çevrilmesi gerekti�ini belirtir. 12 Sertkaya, Osman F. “ ‘�nel Kagan mı – ‘�ni �l Kagan’ mı ? ”, Atsız Arma�anı, 397-419, 397-419(Aynı yazı: Göktürk Tarihinin Meseleleri, Ankara 1995; Türk Kültürünü Ara�tırma Enstitüsü Yayınları, 76-98.)
15 “DÜZELTME”
i�iyi like� : Köl Tigin’in cenaze törenine katılan Çin imparatoru temsilcisi
tabgaç kaganta i�iyi like� kelti
" Çin imparatorundan (onun temsilcisi olarak) ��iyi Likeng geldi." (KT/K12).
i�temi kagan : I.Köktürk Ka�anlı�ı’nın kurucusu Bumın Ka�an’ın karde�i
ve Batı Köktürk devletinin ilk ka�anı
ki�i oglı üze eçüm apam bumın kagan i�temi kagan olurmı�
" �nsano�lunun üzerine (de) atam dedem Bumın Ka�an, ��temi Ka�an
(hükümdar olarak) tahta oturmu�." (BK/D3).
kapgan kagan 13 : �lteri� Ka�an’dan sonra tahta geçen II:Köktürk Devleti
ka�anı
ilteri� kagan kazganmasar yok erti erser ben özüm bilge tonyukuk
kazganmasar ben yok ertim erser kapgan kagan türük sir bodun yirinte bod
yeme bodun yeme ki�i yeme idi yok erteçi erti
" �lteri� Ka�an kazanmasa (idi) (ya da hiç) olmasa idi, ben kendim Bilge
Tonyukuk kazanmasa (idim), (ya da) ben hiç olmasa idim, Kapgan Ka�an
Türk Sir halkı ülkesinde boy da, halk da, insan da hiç olmayacak idi.(T2/K2).
ko�u totok : Köl Tigin’in 710 yılı civarında sava�tı�ı birli�in komutanı
[...............] birle ko�u totok birle sü�ü�mi�
" [..............] ile, Ko�u Totok ile sava�mı�." (KT/K1)
köl tigin 14 : �lteri� Ka�an’ın küçük o�lu, Bilge Ka�an’ın karde�iinim köl
tigin birle eki �ad birle ölü yitü kazgantım
" Karde�im Köl Tigin ile, iki �ad ile (birlikte) ölesiye yitesiye çalı�tım,
çabaladım." (KT/D27).
13 Sertkaya, Osman Fikri; a.g.e., 1995, s. 15-18 14 Sertkaya, Osman Fikri; ” Köktürk Tarihinin Meseleleri: Kül Tigin mi ~ Köl Tigin mi? ” , Türk Edebiyatı, Sayı.35, s.23-25, Aynı Yazı: Göktürk Tarihinin Meseleleri, Ankara, TKAE Yayınları:131, 1995 , s.129-133
16 “DÜZELTME”
köl-iç çor : Bilge Ka�an tahta çıktıktan sonra onu kutlayanTardu� beyi
ka�ım türük bilge kagan olurtukınta türük amtı begler kisre tardu� begler kö-
l-iç çor ba�layu ulayu �adapıt begler ö�re tölis begler apa tark[an] ba�layu
ulayu �adapıt begler bu [............] taman tarkan tonyukuk buyla baga tarkan
ulayu buyruk [............] iç buyruk sebig köl erkin ba�layu ulayu buyruk bunça
amtı begler ka�ım kaganka erti�ü erti�ü ti mag kıltı
" Babam Türk Bilge Ka�an tahta oturdu�unda �imdiki Türk beyleri, batıdaki
Tardu� beyleri, Köl-�ç Çor ba�ta olmak üzere (bütün) �adapıt begler,
do�udaki Tölis beyleri, apa tarkan ba�ta olmak üzere (bütün) �adapıt beyler,
.................Taman Tarkan , Tonyukuk Buyla Baga Tarkan ve kumandanlar
.......... hassa kumandanı Sebig Köl �rkin ba�ta olmak üzere (bütün)
kumandanlar, �imdiki bunca beyler, babam hakana pek çok, pek çok alkı�
(ve) övgüde (?) bulundular." (BK/G13).
ku se�ün : 733 yılında Bilge Ka�an komutasındaki Köktürk ordusunun
sava�ıp ma�lup etti�i Tatabı komutanı
..............]nker tagka [.......] ku se�ün ba�adu tört tümen sü kelti " ................
“…….da�ında ........ General Ku kumandasında kırk bin (ki�ilik bir) ordu
geldi.”(BK/G8).
lisün tay se�ün : Bilge Ka�an’ın cenaze törenine be� yüz ki�ilik askeri
heyetle katılan Çinli general
bukug totok ............ka�ı lisün tay se�ün ba�adu be� yüz eren kelti
" Bukug Totok ...........babası (?)Lisün Tay-Sengün kumandasında be� yüz ki�i
geldi. " (BK/G11).
nek se����ün : Köl Tigin’in cenaze törenine katılan Buharalı general
17 “DÜZELTME”
kurıya kün batsıkdakı sogud berçik er bukarak ulu� bodunta nek se�ün ogul
tarkan kelti
" Geride, gün batısındaki So�dlar, �ranlılar (ve) Buhara �ehri halkından
General Nek (ve) O�ul Tarkan geldi." (KT/K12).
ogul tarkan : Köl Tigin’in cenaze törenine katılan Buharalı bir tarkan
kurıya kün batsıkdakı sogud berçik er bukarak ulu� bodunta nek se�ün ogul
tarkan kelti
" Geride, gün batısındaki So�dlar, �ranlılar (ve) Buhara �ehri halkından
General Nek (ve) O�ul Tarkan geldi." (KT/K12).
o���� totok : Köl Tigin’in sava�tı�ı elli bin ki�ilik Çin ordusunun kumandanı
tabgaç o� totok be� tümen sü kelti
" Çinli Ong Totok elli bin (ki�ilik bir) ordu ile geldi." (BK/D25).
sebig köl erkin : Bilge Ka�an’ın tahta çıkı�ını kutlayan iç buyruk
ka�ım türük bilge kagan olurtukınta türük amtı begler kisre tardu� begler köl
çor ba�layu ulayu �adapıt begler ö�re tölis begler apa tark[an] ba�layu ulayu
�adapıt begler bu [............] taman tarkan tonyukuk buyla baga tarkan ulayu
buyruk [..........] iç buyruk sebig köl erkin ba�layu ulayu buyruk bunça amtı
begler ka�ım kaganka erti�ü erti�ü timag kıltı
" Babam Türk Bilge Ka�an tahta oturdu�unda �imdiki Türk beyleri, batıdaki
Tardu� beyleri, Köl-�ç Çor ba�ta olmak üzere (bütün) �adapıt beyler,
do�udaki Tölis beyleri, apa tarkan ba�ta olmak üzere (bütün) �adapıt beyler,
...................Taman Tarkan, Tonyukuk Buyla Baga Tarkan ve kumandanlar,
............hassa kumandanı Sebig Köl �rkin ba�ta omak üzere (bütün)
kumandanlar, �imdiki bunca beyler babam ka�ana pek çok , pek çok alkı�
(ve) övgüde (?) bulundular." (BK/G14).
18 “DÜZELTME”
tadık(tadak?) çor : Köl Tigin’e at arma�an eden (veya bu atın ganimet
alındı�ı ) ki�inin adı
en ilki tadık(tadak?) çorı� boz [atıg binip tegdi
" (Köl Tigin) ilk önce Tadık'ın çorun boz atına binip hücum etti." (KT/D32).
to����a tigin 15 : Kapgan Ka�an’ın o�lu
oza [k]elmi� süsin köl tigin agıtıp to�ra bir ugu� alpagu on erig to�a tigin
yogınta egirip ölürtümiz
" Süratle gelen (dü�man) ordusunu Köl Tigin da�ıtıp To�ralardan bir grup
yi�it on eri To�a Tigin'in cenaze töreninde ku�atarak öldürdü." (KT/K7).
to����ra e�im : VII. yüzyılın son çeyre�inde Tokuz Oguz liderinin Kıtay’a
gönderdi�i Tongra boyundan bir temsilci
kıtanygaru to�ra e�imig ıdmı�
" Kıtaylılara To�ra E�im'i göndermi�." (T1/K2).
tudun yamtar 16 : Karlukların 718 yılında isyanını bastırmak üzere sefere
çıkan Köktürk tudunu
biriye karluk bodun tapa süle tip tudun yamtarıg ıt(t)ım
" Güneyde Karluk halkına do�ru sefer et diye Tudun Yamtar'ı gönderdim."
(BK/D40).
tonyukuk : �lteri�, Kapgan, �nel ve Bilge ka�anların ayguçısı
kagan[ım ben] özüm bilge tonyukuk ötüntük ötünçümin e�idü birti
���Sertkaya, Osman Fikri; “Göktürk �mparatorlu�u, 2.To�a Tigin Olayı, 3.�nel Kagan Kimdir?,
4.Yulug Tigin Kimdir?”, Göktürk Tarihinin Meseleleri, Ankara, TKAE Yayınları: 131, 1995, s.10-14 16 Sertkaya, “Göktürk Yazıtlarında Hintçe Unsurlar” adlı makalesinde ‘tudun yamtar’ ibaresinin “sürücüsü todun olan” �eklinde anla�ılması gerekti�ini belirtir.
19 “DÜZELTME”
" Ka�anım, (benim kendimin), Bilge Tonyukuk'un arz etti�im ricamı
dinlemek lutfunda bulundu." (T1/G8).
tuygun elteber : Köl Tigin’in barkını in�a eden mimarları ve tezyinatçıları
Çin’den getiren elteber
ta� [bark itgüçig] bunça bedizçig tuygun elteber kelü< r > ti
“Ta� (türbe ustalarını), bunca ressam (ve) heykeltra�ı Tuygun Elteber getirdi."
(KT/KD).
tuygut : Tuygut(Ki�i adı)
köl tigini� altunın kümü�in agı�ın barımın tör[t bi�] yılk[ıs]ın ayagma
tuygut bu [..........] begim tigin yügerü te�ri bolça [..................] ta� bitidim
" Köl Tigin'in altınlarını, gümü�lerini, servetini, malını, dört bin (attan
olu�an) sürülerini koruyan Tuygut beyim prens, yukarıda tanrı olunca
(..........kitabe) ta�(ını) yazdım." (KT/GB).
udar se����ün : Köl Tigin’in cenaze törenine Kıtay ve Tatabı halklarını
temsilen gelen general
yogçı sıgıtçı kıtany bodun ba�layu udar se�ün kelti
" Yasçı (ve) a�layıcı (olarak) Kıtay (ve) Tatabı halkları
(temsilcilerinin)ba�ında General Udar geldi." (KT/K12).
yigen silig beg : Köl Tigin’e at arma�an eden (veya bu atın ganimet
alındı�ı) ki�inin adı
üçünç yigen silig begi� kedimlig torug at binip tegdi
" Üçüncü (olarak) Yi�en Silig Bey'in giyimli doru atına binip hücum etti."
(KT/D33).
20 “DÜZELTME”
yol(l)ug tigin 17 : Bilge Ka�an ve Köl Tigin yazıtlarının bitigcisi bu bitig
bitigme atısı yol(l)ug t[igin]
" Bu yazıyı yazan (Köl Tigin'in) ye�eni Yollu� (Tigin'dir)." (KT/G13).
1.1.1.3.Yer �simleri
Göktürk yazıtlarında geçen yer isimleri alfabetik olarak a�a�ıda
verilmi�tir:18
apar 19-20 : �ran
yogçı sıgıtçı ö�re kün tugsıkda bükli çöl(l)üg il tabgaç tüpüt apar purum
kırkız üç kurıkan otuz tatar kıtany tatabı bunça bodun kelipen sıgtamı�
yoglamı�
" (Cenaze törenlerine) yasçı (ve) a�layıcı (olarak) do�uda, gün do�usundan
Bükli Çöl halkı, Çinliler, Tibetliler, Avarlar, Bizanslılar, Kırgızlar, Üç
Kurıkanlar, Otuz Tatarlar, Kıtaylar, Tatabılar... bunca halk gelerek a�lamı�lar,
yas tutmu�lar." (KT/D4).
agu : 716 yılında Oguz kütlelerinin Çin sınırına çekilmesiyle sonuçlanan
Köktürk –Oguz sava�ının yapıldı�ı Çilka ve Onon arasında bir bölge
aguda eki ulug sü�ü� sü�ü�düm
" Agu'da iki büyük sava� verdim." (BK/D34).
ak termel : Hanghai ve Tannu Ola silsilesi arasındaki ırmaklardan biri
ak termel keçe ugur kalıtdım
" Ak Termel (ırma�ını böylece) geçerek zaman kazandım." (T1/K1).
17 Sertkaya, Osman Fikri; a.g.e., 1995, s.10-14 ���User, Hatice �irin; a.g.e., 2009, s.142-154
19 Sertkaya, Osman Fikri; “Göktürk Tarihinin Meseleleri: Köl Tigin ve Bilge Ka�an Yazıtlarında p(a)r ~ (a)p(a)r Kavim Adının Okunu�u ve Kavmin Kimli�i Üzerine, Orkun(Türkçü Dergi), Sayı: 12, s.23-26 20Sertkaya , Osman Fikri; “ P(a)r: Halk mı, Ülke mi?” Orkun(Türkçü Dergi) , Sayı: 15, s.41-43.
21 “DÜZELTME”
altun yı� : Altay da�ları
ol yılka türgi� tapa altun yı�ıg [a�]a erti� ügüzüg keçe yorı[dım
" O yıl Türgi�lere do�ru Altay da�larını a�arak (ve) �rti� ırma�ını geçerek
yürüdüm." (BK/D27).
amga korgan :II.Köktürk Ka�anlı�ı döneminde kı�la olarak
kullanılan bir kale , Keçi Kalesi (Bkz. amgı Korgan)
amga korgan kı�lap yazı�a oguzgaru sü ta�ıkdımız
" Amga kalesinde kı�layıp (o yılın) ilkbaharında O�uzlara do�ru ordu sevk
ettik." (KT/K8).
amgı korgan : II.Köktürk Ka�anlı�ı döneminde kı�la olarak kullanılan bir
kale , Keçi Kalesi (Bkz. amga Korgan)
Otuz artukı eki ya�ıma Amgı korgan kı�ladukda yut boltı.
“Otuz iki ya�ımda Amgı kalesinde kı�ladı�ımızda kıtlık oldu.” (BK/D31).
anı sub : Batı Sayan’ın kuzey yamaçlarından do�up Abakan’la birle�erek
Yenisey’i besleyen ırmaklardan biri
anı sub[ka] bardımız
" Anı ırma�ına vardık." (T1/K3).
antargu : Köl Tigin’in Tokuz Oguzlarla sava�tı�ı Tola ırma�ı civarında bir
bölge
ekinti antarguda sü�ü�düm
" �kinci (olarak) Antargu'da sava�tım." (BK/D30).
be� balık : VIII. yüzyılda Basmılların oturdu�u �ehir (Pei-ting)
otuz ya�ıma be� balık tapa süledim
" Otuz ya�ımda Be�balık'a do�ru sefer ettim." (BK/D28).
22 “DÜZELTME”
bolçu : �rti� ırma�ının güneydeki kollarından biri
türgi� kagan süsi bolçuda otça borça kelti
" Türgi� hakanının ordusu Bolçu'da ate� gibi, kasırga gibi, (üzerimize) geldi."
(KT/D37).
bukarak : (< Orta Farsça “ bukarak ” <Skr. ” vih�r� ” ) II.Köktürk
Ka�anlı�ı’na ba�lı So�utların ya�adı�ı Yedisu bölgesindeki �ehirlerden biri,
Buhara
kurıya kün batsıkdakı sogud berçik er bukarak ulu� bodunta nek se�ün kelti
" Geride, gün batısındaki So�dlar, �ranlılar (ve) Buhara �ehri halkından
General Nek geldi." (KT/K12).
bükli 21 : ülke adı
yogçı sıgıtçı ö�re kün tugsıkda bükli çöllüg il tabgaç tüpüt apar purum kırkız
üç kurıkan otuz tatar kıtany tatabı bunça bodun kelipen sıgtamı�
" (Cenaze törenlerine) yasçı (ve) a�layıcı (olarak) do�uda, gün do�usundan
Bükli Çöl halkı, Çinliler, Tibetliler, Avarlar, Bizanslılar, Kırgızlar, Üç
Kurıkanlar, Otuz Tatarlar, Kıtaylar, Tatabılar ... bunca halk gelerek
a�lamı�lar." (KT/D4).
çugay yı� : Yhin-Shan da�ları, Huang-ho’nun büyük dirse�inin kuzey
yakasındaki da� silsilesi
biriye çugay yı� tögültün yazı konayın tiser türük bodun ölteçi sen
" Güneyde Çugay da�larına (ve) Tögültün ovasına konayım dersen, (ey) Türk
halkı, öleceksin." (KT/G6).
çu� : bilge Ka�an ve Köl Tigin’in 716 yılında Tokuz Oguzlarla yaptı�ı
sava�lardan birinin gerçekle�ti�i yer
21 Sertkaya’ya göre bu ülke adının “bük ili” �eklinde okunması ve”�ehirli halk “ anlamı verilmesi gerekir.
23 “DÜZELTME”
ü]çünç [çu� ba�ınta sü]�ü�düm
" Üçüncü (olarak) Çu� (ırma�ı) ba�ında sava�tım." (BK/D30).
ek tag 22 : Altay da�larının batı bölümünde bir silsile , Tinsi Oglı da�ı
yençü ügüzüg keçe tinsi oglı yatıgma be�lig ek tagıg ertü temir kapıgka tegi
irtimiz
" �nci ırma�ını geçerek " Tanrı O�lu”nun yattı�ı (dorukları ak) benekli
(yani "karla kaplı " ) Ek da�ını a�arak Demir Kapı'ya kadar vardık." (T2/B9).
erti� ügüz : Altay da�larının güney eteklerinin batısında bir ırmak, �rti�
ırma�ı
erti� ügüzüg keçigsizin keçdimiz
" �rti� ırma�ını geçitsizin geçtik." (T1/K11).
ezgenti kadız : Köl Tigin’in Tokuz Oguzlarla sava�tı�ı Çilka ve Onon
arasındaki bir bölge
törtünç ezgenti kadızda sü�ü�düm
" Dördüncü (olarak) Ezgenti Kadız'da sava�tım." (BK/D31).
inigek kölek23 : �ngek gölcü�ü
inigek kölekin toglada oguz kelti
" �ngek gölcü�ü ile Tola (ırma�ın)dan O�uzlar (üzerimize) geldi." (T1/G8).
kadırkan yı� : Büyük Kingan da�ları
ilgerü kadırkan yı�ıg a�a bodunug ança konturtumız
" Do�uda Kingan da�larının ötesine (kadar) halkı öylece yerle�tirdik."
(KT/D21).
22 Aydın, Erhan; “Tonyukuk Yazıtında Geçen Ek Tag Üzerine” Belleten 70/257, s.83-94 23 V. Thomsen , Inscriptions de l'Orkhon déchiffrées, (= MSFOu V) Helsingfors,1896. Thomsen, �ngek kölek kelimesini “inek” “kölük” olarak okudu�u kelimeyi de “yük hayvanı “ olarak anlamı�tır
24 “DÜZELTME”
karagan kısıl : Selenge ırma�ının do�usundaki geçit
sele�e kodı yorıpan karagan kısılta ebin barkın anta buzdum
" Selenge (nehri boyunca) a�a�ıya yürüyüp Karagan geçitinde, evini barkını
orada bozdum." (BK/D37).
kara köl : 715’te Köl Tigin komutasındaki Köktürk ordusunun Az
kavmiyle sava�tı�ı Tannu-Ula’nın kuzeyinde bir göl, Kara Nor
kara költe sü�ü�dümiz
" (Onlarla) Kara gölde sava�tık." (KT/K2).
kara kum : �lteri�’in kı�lık ordugahı, Yhin-shan’ın(Çogay Yı�) kuzeyinde ,
Çin kaynaklarında Hei-sha-ch’eng olarak geçen bölge
çogay kuzın kara kumug olurur ertimiz
" Çogay (da�larının) kuzeyinde, Karakum'da oturuyor idik." (T1/B7).
keçen : Kök Öng(Öngin) ırma�ı yakınlarında bir bölge
çorakka tegipyolagçı erig [...................] keçenke tegi [.....................]
" Çorak araziye varıp öncü askerleri ................ .......... Keçen'e kadar
................." (BK/GD).
kem : Yukarı Yenisey ırma�ı
kem keçe çik tapa süledim
" Yenisey (nehrini) geçerek Çiklere do�ru sefer ettim." (BK/D26).
ke����eres : Sir Derya (Seyhan kıyıları)
ke�eres tapa bardı
" Kengeres'e do�ru gittiler." (KT/D39).
25 “DÜZELTME”
ke����ü tarban : Arıs ırma�ının Seyhun’a döküldü�ü yerde bulunan
Otrar(farab) �ehri (bkz. ke����ü tarman )
Kurıgaru Ke�ü Tarbanka tegi Türük bodunug ança kontur[t]umız, ança
itdimiz.BK/D18
“Batıda Kengü Tarban’a kadar Türk halkını öylece yerle�tirdik”(BK/D18).
ke����ü tarman : Arıs ırma�ının Seyhun’a döküldü�ü yerde bulunan
Otrar(farab) �ehri (bkz. ke����ü tarban )
kurıgaru ke�ü tarmanka tegi türük bodunug ança konturtumız
" Batıda Ke�ü Tarman'a kadar Türk halkını öylece yerle�tindik." (KT/D21).
ko�ulgak : Köl Tigin’in 716 yılında Tokuz Oguzlarla ikinci kez sava�tı�ı
yer
ekinti ko�ulgakda ediz birle sü�ü�dümiz
" �kinci (olarak) Ko�ulgak'ta Edizlerle sava�tık." (KT/K5).
kögmen : Sayan(Tannu-Tuva) da�ları
kögmen a�a kırkız yiri�e tegi sü[ledimiz]
" Kögmen (da�larının) ötesinde Kırgız ülkesine kadar sefer ettik." (BK/D15).
kök ö���� : Ongin ırma�ı
kök ö�üg yoguru ötüken yı�garu uduztum
" Kök Öng (ırma�ı)nı geçerek (orduyu) Ötüken da�larına do�ru sevk ettik."
(T1/G8).
26 “DÜZELTME”
örpen : Bilge Ka�an komutasındaki Köktürk birliklerinin Kırgız ve
Çiklerle 709 yılında sava�tı�ı Kem ırma�ı civarındaki yer
örpente sü�ü�tüm
" Örpen'te sava�tım " (BK/D26).
ötüken : Köktürk Ka�anlı�ı ve Uygur Ka�anlı�ı devletinin merkezi
ö[tüken y]ı� olursar be�gü il tuta olurtaçı sen
" Ötüken da�larında oturursan sonsuza kadar devlet sahibi olup
hükmedersin." (BK/K6).
purum24 : Batı Roma �mparatorlu�u, Bizans
yogçı sıgıtçı ö�re kün tugsıkda bükli çöl(l)üg il tabgaç tüpüt apar purum
kırkız üç kurıkan otuz tatar kıtany tatabı bunça bodun kelipen sıgtamı�
" (Cenaze törenlerine) yasçı (ve) a�layıcı (olarak) do�uda, gün do�usundan
Bükli Çöl halkı, Çinliler, Tibetliler, Avarlar, Bizanslılar, Kırgızlar, Üç
Kurıkanlar, Otuz Tatarlar, Kıtaylar, Tatabılar... bunca halklar gelerek
a�lamı�lar." (KT/D4).
so����a yı� : Songa da�ı
kaganın birle so�a yı�da sü�ü�dümiz
" (Kırgızların hakanı) ile Songa da�ında sava�tık." (KT/D35).
�antu���� : Tai-shan da�larının do�usunda bulunan toprakların genel adı
�antu� b[alık(k)a] taluy [ügüzk]e tegürtüm
" (Ka�anımı) �antung �ehirlerine, Sarı ırma�a kadar götürdüm." (T1/D3).
24 Sertkaya, Osman Fikri; “ Bizans’ın Köktürk Yazıtlarındaki Adı ” Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, XXVI, �stanbul, 1993, s. 147-156, Aynı Yazı: Göktürk Tarihinin Meseleleri, Ankara, TKAE yayınları:131,1995, s.143-152
27 “DÜZELTME”
tabar : Cungarya ovasını ku�atan da�lık bölge
ol bodunug tabarda konturtumız
" O halkı Tabar'da yerle�tirdik." (KT/D38).
tabgaç : Çin
tokuz oguz bodun yirin subın ıdıp tabgaçgaru bardı
" Dokuz O�uz halkı yerini yurdunu bırakıp Çin'e do�ru gitti." (BK/D35).
taluy ügüz : Taluy ırma�ı
�antu� b[alık(k)a] taluy [ügüzk]e tegürtüm
" (Ka�anımı) �antung �ehirlerine, Sarı ırma�a kadar götürdüm." (T1/D2).
tamag ıduk ba� : Tamir ırma�ı yakınında bir da� tepesi
tamag ıduk ba�da sü�ü�dümiz
" (Onlarla) Tamag kutsal tepesinde sava�tık." (KT/K1).
temir kapı : Sir Derya’nın batısında Belh-Semerkant yolu üzerinde bir
geçit, Buzgala geçidi
ilgerü kadırkan yı�ka tegi kirü temir kapıka tegi konturmı�
" Do�uda Kingan da�larına kadar, batıda Demir Kapı'ya kadar (halklarını)
yerle�tirmi�ler." (KT/D).
tinsi oglı : Altay da�larının batı bölümünde bir silsile , Ek Tag
yençü ügüzüg keçe tinsi oglı yatıgma be�lig ek tagıg ertü temir kapıgka tegi
irtimiz
" �nci ırma�ını geçerek, "Tanrı o�lu" denilen Ek da�ını a�arak Demir Kapı'ya
kadar vardık." (T2/B9).
togla ügüz : Tola rıma�ı
togla ügüzüg yüzüti keçip süsi [...................]
28 “DÜZELTME”
" Tola ırma�ını (askerleri) yüzdürerek geçip ordusu ....................." (BK/D30).
togu balık : Tola ırma�ı kıyısında bir kent
e� ilki togu balıkda sü�ü�düm
" �lk önce Togu Balık'ta sava�tım." (BK/D30).
tokuz ersin : Kara�ar bölgesi
b]irigerü t[okuz ersinke tegi süledim
" Güneyde Dokuz Ersin'e kadar sefer ettim." (BK/K3).
tögültün yazı : Yin-shan(Çogay Yı�) da�larında ovalık bir bölge
biriye çugay yı� tögültün yazı konayın tiser türük bodun ölsikig
" Güneyde Çugay da�larına konayım dersen, (ey) Türk halkı, öleceksin ! "
(KT/G6).
tö����ker tag : Bir da�
tö�ker tagda tegip tokıdım
" Töngker da�ında hücum edip vuru�tum." (BK/G8).
tüpüt : Tibet
tüpütke kiçig tegmedim
" Tibet'e pek az kala durdum." (KT/G3).
türgi yargun köl : Onon ve Kerulen arasındaki Torey gölü
anı anyıp türgi yargun költe buzdumuz
" Onu da�ıtıp Türgi Yargun gölde bozguna u�rattım." (KT/D34).
ya�ıl ügüz : Sarı ırmak (Mo�.”Kara Müren”)
eçim kagan birle ilgerü ya�ıl ügüz �antu� yazıka tegi süledimiz
29 “DÜZELTME”
" Amcam hakan ile do�uda Sarı ırma�(a ve) �antung ovasına kadar sefer
ettik." (KT/D17).
yarı� yazı : Tarbagatay ve Tanrı da�ları arasındaki Cungarya ovası
yarı� yazıda on tümen sü tirilti
" Yarı� ovasında yüz bin asker toplandı." (T2/B1).
yençü ügüz : Sir Derya ırma�ı (bkz. Yinçü ügüz)
yençü ügüz] keçe temir kapıgka tegi süledim
" �nci (Sır Derya) ırma�ı(nı) geçerek Demir Kapı'ya kadar ordu sevk ettim."
(KT/G3).
yinçü ügüz : Sir Derya ırma�ı (bkz. Yençü ügüz)
Sogdak bodun iteyin tiyin Yinçü ügüzüg keçe Temir Kapıgka tegi süledimiz.
“So�dak halkını düzene sokayım diye �nci (Sir Derya) ırma�ını geçerek
Demir Kapı’ya kadar sefer ettik”(KT/D39)
1.1.1.4.Eski Türk �nancına Ba�lı Olarak Yer Alan Has �simler
te����ri : Tanrı
te�ri yarlıkadukın üçün [ö]züm kutum bar üçün kagan olurtum
" Tanrı lutufkar oldu�u için, benim (de) talihim oldu�u için, ka�an
olarak tahta oturdum." (KT/G9).
Umay 25 : Tanrıça
umay teg ögüm katun kutı�a inim köl tigin er at bultı
" Umay misali annem hatunun kutu sayesinde, karde�im Köl Tigin erkeklik
adı buldu." (KT/D31).
25 Sertkaya, “ Göktürk Yazıtlarında Hintçe Unsurlar” adlı makalesinde Hint Tanrısı �iva’nın karısı Uma ile veya �ran metinlerindeki Hümay ile “Umay”ın aynı olabilece�ini belirtir.
30
1.1.2.Ortak �simler
Aynı cinsten olan birçok varlı�ın ortak adlarıdır. Göktürk yazıtlarında bir
grup olu�turmu� olan ortak isimlerden bazısına a�a�ıda yer verilmi�tir.
1.1.2.1.Akrabalık Bildiren Ortak �simler
Göktürk yazıtlarındaki akrabalık bildiren ortak isimler a�a�ıda verilmi�tir:
apa : ecdat
ki�i oglınta üze eçüm apam bumın kagan i�temi kagan olurmı�
" �nsano�lu üzerine (de) atam dedem Bumın Ka�an ��temi Ka�an oturmu�."
(BK/D3).
atı : ye�en
bu bitig bitigme atısı yol(l)ug tigin
" Bu yazıyı yazan (Köl Tigin'in ) ye�eni Yollu� Tigin(dir) " (KT/G13).
bi�ük 26 : akraba
bir ki�i ya�ılsar ugu�ı bi�üki�e tegi kıdmaz ermi�
" Bir ki�i suç i�lese, onun boyu(na), halkı(na) (ve) hısım akrabasına kadar
(herkesi) öldürmezler." (KT/G6).
çıkan : teyze o�lu
bark itgüçi bediz yaratıgma bitig ta� itgüçi tabgaç kagan çıkanı ça� se�ün
kelti
" Türbe yapımcısı, süsleme sanatçısı (ve) kitabe ta�ı ustası (olarak) Çin
imparatorunun ye�eni General Çang geldi." (KT/K13).
eçi : a�abey, amca
anta kisre inisi eçisin teg kılınmaduk erinç
" Ondan sonra erkek karde�i a�abeyi gibi yaratılmamı�, �üphesiz." (KT/D5).
26 Ercilasun, Ahmet Bican, “ Bir Ki�i Ya�ılsar Ugu�ı Bi�üki�e Tegi Kıdmaz Ermi� �baresi Üzerine
” TDAY-B 1993, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 21-26.
31 “DÜZELTME”
eçü : ecdat, cet, ata
Ki�i oglınta üze eçüm apam Bumın Kagan, ��temi Kagan olurmı�
�nsano�ullarının üzerine (de) atalarım dedelerim Bumin Hakan ve ��temi
hakan (hükümdar olarak) oturmu� (KT/D1)
eke : abla
ögüm katun ulayu öglerim ekelerim kunçuylarım bunça yeme tirigi kü�
boltaçı erti
" (Köl Tigin olmasaydı) annem hatun ba�ta olmak üzere (di�er) annelerim,
ablalarım, prenseslerim, bunca hayatta kalanlar cariye olacak idi." (KT/K9).
ini : küçük erkek karde�
inim köl tigin birle [eki �ad] birle ölü yitü kazgantım
" Karde�im Köl Tigin ile, iki �ad ile (birlikte) ölesiye yitesiye kazandım."
(BK/D22).
iniygün : erkek karde�ler
eki �ad ulayu iniygünüm oglanım beglerim bodunum közi ka�ı yablak boltaçı
tip sakıntım
" �ki �ad ba�ta olmak üzere karde�lerimin, o�ullarımın, beylerimin (ve)
halkımın gözü ka�ı berbat olacak deyip dü�ündüm." (KT/K11).
ka���� : baba
" Tanrı güç vermi� (oldu�u)için, babam hakanın askerleri kurt gibi imi�."
(KTD12).
keli����ün :gelinler
Ögüm katun ulayu öglerim, ekelerim, keli�ünüm, kunçuylarım, bunça yeme
tirigi kü� boltaçı erti
32
“Annem hatun ba�ta olmak üzere (di�er) annelerim, ablalarım, gelinlerim
prenseslerim, bunca hayatta kalanlar cariye olacak idi”(KT/K9).
kız : kız evlat
tür[gi� kagan] kızın erti�ü ulug törün alı birtim
" Türgi� hakanının kızını büyük (bir) törenle o�luma alıverdim." (BK/K9).
ogıl : evlat, çocuk
ogılı ka�ın teg kılınmaduk erinç
" O�lu babası gibi yaratılmamı�, �üphesiz." (KT/D5).
ög : anne, üvey anne
umay teg ögüm katun kutı�a inim köl tigin er at bultı
" Umay misali annem hatunun kutu sayesinde, karde�im Köl Tigin erkeklik
adı buldu." (KT/D31).
si����il : kız karde�
si�ilim ku[nç]uyug birtimiz
" (E� olarak da) kız karde�im prensesi verdik." (BK/D17).
taygun : o�ullar
ıgar oglanı�ızda taygunu�ızda yegdi igidür ertigiz
" (Halkınızı) de�erli evladınızdan, tay (gibi) o�ullarınızdan daha iyi besliyor
idiniz." (KT/GD).
yigen : ye�en
üçünç yigen silig begi� kedimlig torug at binip tegdi
33
" Üçüncü olarak Yi�en Silig Bey'in giyimli doru atına binip hücum etti."
(KT/D33).
yutuz : e�, zevce
ogılın yutuzın [yılkısın barımın altım
" Çocuklarını, kadınlarını, at sürülerini (ve tüm) varlıklarını aldım." (BK/G3).
yurç : kayın birader
o� totok yurçın yaraklıg eligin tutdı
" Vali Ong'un kayın biraderini, silahlı (iken), el(i) ile yakaladı." (KT/D32).
1.1.2.2. Hayvan �simleri
Göktürk yazıtlarında geçen hayvan isimleri �unlardır:
adgır : aygır
ol tegdükde bayırkunı� ak adgır udlukın sıyu urtı
" O hücumda, Bayırkuların ak aygırını, uylu�unu kırıp vurdular." (KT/D36).
at : at
bizi� sü atı toruk azukı yok erti
" Bizim askerimizin atları zayıf(tı), yiyecekleri (de) yok idi. " (KT/D39).
biçin : maymun
barkın bedizin ta�[ın] biçin yılka yetinç ay yeti otuzka kop alkd[ım]ız
" Türbesini, resimlerini-heykellerini (ve) kitabe ta�ını maymun yılında,
yedinci ay(ın) yirmi yedi(sin)de hep bitirdik." (KT/DKD).
böri : kurt
te�ri küç birtük üçün ka�ım kagan süsi böri teg ermi�
34
" Tanrı güç vermi� (oldu�u) için babam hakanın askerleri kurt gibi imi�."
(BK/D11).
buka : bo�a
toruk bukalı semiz bukalı ırakda bilser semiz buka toruk buka tiyin bilmez
ermi�
" (�nsan) zayıf bo�alarla semiz bo�aları uzaktan bilmek zorunda kalsa,
hangilerinin semiz bo�a, hangilerinin zayıf bo�a oldu�unu bilmez imi�."
(T1/B5-6).
ıt : köpek
bunça kazganıp ka� [ım k]agan [ı]t yıl onunç ay altı otuzka uça bardı
" Bu kadar (çok) kazanıp babam hakan köpek yılının onuncu ayının yirmi
altısında vefat etti." (BK/G10).
ki� : samur
edgü özlik atın kara ki�in kök teye�in sansız kelürüp kop kot(t)ı
" Cins has atlarını, kara samurlarını, gök sincaplarını sayısız (miktarda)
getirip (hediye olarak) hep bıraktılar." (BK/G12).
kiyik : büyük ba� av hayvanı
kiyik yiyü tabı�gan yeyü olurur ertimiz
" Yabani hayvan yiyerek, tav�an yiyerek ya�ıyorduk." (T1/G1).
kony : koyun
yagısı kony teg ermi�
" Dü�manları koyun gibi imi�." (KT/D12).
lagzın : domuz
lagzın yıl be�inç ay yeti otuzka yog ertürtüm
35
" Domuz yılının yirmi yedisinde cenaze (törenini) tamamladım." (BK/G10).
sıgun : geyik
tagda sıgun etser [ança] sakınur men
" Daglarda geyik bögürse, (öylece) yas tutuyorum. " BK/B5).
tabı�gan : tav�an
keyik yiyü tabı�gan yeyü olurur ertimiz
" Yaban hayvanı yiyerek, tav�an yiyerek ya�ıyorduk." (T1/G1).
tebi : deve
ol yirke ben bilge tonyukuk tegürtük üçün sarıg altun ürü� kümü� kız koduz
egri tebi agı bu�sız kelürti
" O topraklara ben Bilge Tonyukuk götürdü�üm için sarı altınları, beyaz
gümü�leri, kızları kadınları, hörgüçlü develeri ve ipekli kuma�ları fazlasıyla
(önümüze) getirdi." (T2/G3).
teye���� : sincap
edgü özlik atın kara ki�in kök teye�in sansız kelürüp kop kot(t)ı
" Cins has atlarını, kara samurlarını, gök sincaplarını sayısız (miktarda)
getirip (hediye olarak) hep bıraktılar." (BK/G10).
1.1.2.3. Maden �simleri
Göktürk yazıtlarında geçen maden isimleri �unlardır:
altun : altın
altun kümü� i�giti kutay bu�suz ança birür
" (Çinliler) altın(ı), gümü�(ü), ipe�(i) (ve) ipekli kuma�ları güçlük
çıkarmaksızın öylece (bize) veriyorlar." (KT/G5).
36 “DÜZELTME”
kümü� : gümü�
ol yirke ben bilge tonyukuk tegürtük üçün sarıg altun ürü� kümü� kız koduz
egri tebi agı bu�sız kelürti
" O topraklara (Türk halkını) ben Bilge Tonyukuk götürdü�üm için sarı
altınları, beyaz gümü�leri, kızları kadınları, hörgüçlü develeri ve ipekli
kuma�ları fazlasiyle (önümüze) getirdiler." (T2/G4).
temir : demir
ilgerü kadırkan yı�ka tegi kirü temir kapıgka tegi konturmı�
" Do�uda Kingan da�larına kadar, batıda Demir Kapı'ya kadar (halklarını)
yerle�tirmi�ler." (KT/D2).
yinçü : inci (yer adında ”Yinçü ügüz” geçmektedir)
Sogdak bodun iteyin tiyin Yinçü ügüzüg keçe Temir Kapıgka tegi süledimiz.
“So�dak halkını düzene sokayım diye �nci (Sir Derya) ırma�ını geçerek
Demir Kapı’ya kadar sefer ettik”(KT/D39).
1.1.2.4. Renk �simleri
Göktürk yazıtlarında geçen renk isimleri �unlardır:
ak : beyaz
alp �alçı ak atın binip tegmi�
" Alp �alçı kır atına binip hücum etmi�." (KT/D40).
azman 27 : sarımtırak
köl tigin azman atıg binip tegdi
" Köl Tigin kır atına binip hücum etti." (KT/K6).
27 Bu kelimenin eski Hintçe ayma~ayman kelimeleri ile kar�ıla�tırılmaları için bk. Sertkaya “ Göktürk Yazıtlarında Hintçe Unsurlar ” , s.368.
37 “DÜZELTME”
boz : boz, gri
köl tigin ba�gu boz at binip tegdi
" Köl Tigin alnı akıtmalı boz ata binip hücum etti." (KT/D37).
kara : kara, siyah
kara bodun kaganım kelti tip ög[irip sebinti
" Avam halkı (ise) hakanım geldi." diye kıvanıp sevindi." (BK/D41).
kızıl : kızıl
tün udımatı küntüz olurmatı kızıl kanım töküti kara terim yügürt[i] i�ig küçüg
birtim ök
" Geceleri uyumadan, gündüzleri oturmadan, kızıl kanımı akıtarak, kara
terimi döktürerek hizmet ettim." (T2/D2).
kök : mavi, ye�il, gri, lacivert (gökyüzünün her türlü rengi )
üze kök te�ri asra yagız yir kılıntukda ekin ara ki�i oglı kılınmı�
" Üstte mavi gök (yüzü) altta (da) ya�ız yer yaratıldı�ında, ikisinin arasında
insano�lu yaratılmı�." (KT/D1).
sarıg : sarı
sarıg altu]nın ürü� kümü�in kırgaklıg kutayın kinlig i�g[itis]in özlik atın
adgırın kara ki�in kök teye�in türüküme bodunuma kazganu birtim
" Sarı altınlarını, beyaz gümü�lerini, kenarlı ipek kuma�larını, kokulu
ipeklilerini, has atlarını, aygırlarını, kara samurlarını, (ve) gök sincaplarını
Türklerime halklarıma kazanıverdim." (BK/K11).
torug : doru
üçünç yigen silig begi� kedimlig torug at binip tegdi
38 “DÜZELTME”
" Üçüncü olarak Yi�en Silig Bey'in giyimli doru atına binip hücum itti."
(KT/D33).
ürü���� : beyaz
sarıg altu]nın ürü� kümü�in kırgaklıg kutayın kinlig i�g[itis]in özlik atın
adgırın kara ki�in kök teye�in türüküme bodunuma kazganu birtim
" Sarı altınlarını, beyaz gümü�lerini, kenarlı ipek kuma�larını, kokulu
ipeklilerini, has atlarını, aygırlarını, kara samurlarını, (ve) gök sincaplarını
Türklerime halklarıma kazanıverdim." (BK/K11).
yagız : ya�ız, kara ya�ız
köl tigin az yagızın binip tegdi
" Köl Tigin Az ya�ız atına binip hücum etti." (KT/K8).
ya�ıl : ye�il (ırmak adında geçmektedir)
eçim kagan birle ilgerü ya�ıl ügüz �antu� yazıka tegi süledimiz
"Amcam hakan ile do�uda Sarı ırma�(a ve) �antu� ovasına kadar sefer
ettik." (KT/D17).
1.1.2.5.Vücud ile �lgili �simler
Göktürk yazıtlarında vücut ile ilgili olarak bulunan isimler �unlardır:
adak : ayak
türük bodun adak kam�at(t)ı
" Türk halkının aya�ı sendeledi." (BK/D30).
ba� : ba�, kafa
yarıkınta yalmasınta yüz artuk okun urtı yüz[i�e] ba�ı�a bir t[egmedi
39
" (Köl Tigin'i) zırhından (ve) kaftanından yüzden fazla okla vurdular, (ama)
yüzüne (ve) ba�ına bir (ok bile) de�medi." (KT/D33).
boguz : bogaz (mec. mide)
bodun boguzı tok erti
" Halkın bogazı tok idi." (T1/G1).
elig : el
o� totok yaraklıg eligin tutdı
" (Köl Tigin) Vali Ong'un kayınbiraderini, sılahlı (iken), el(i) ile yakaladı."
(KT/D32).
kan : kan
kanı� subça yügürti
" Kanınız ırmak gibi aktı."" (KT/D23).
ka� : ka�
eki �ad ulayu iniygünüm oglanım beglerim bodunum közi ka�ı yablak boltaçı
tip sakıntım
" �ki �ad ba�ta olmak üzere karde�lerimin, o�ullarımın, beylerimin (ve)
halkımın gözü ka�ı berbat olacak deyip dü�ündüm." (KT/K11).
köz : göz
olurtukuma ölteçiçe sakınıgma türük begler bodun [ö]girip sebinip to�ıtmı�
közi yügerü körti
" (Tahta )oturdu�umda, ölecekmi� gibi dü�ünceli olan Türk beyleri (ve) halkı
kıvanıp sevinip, yere e�ilmi� gözü yukarıya baktı." (BK/D1).
kulkak : kulak
bunça bodun saçın kulkakın [b]ıçdı
40
" Bunca halk (cenaze töreninde) saçlarını (ve) kulaklarını kesti." (BK/G12).
saç : saç
bunça bodun saçın kulkakın [b]ıçdı
" Bunca halk (cenaze töreninde) saçlarını (ve) kulaklarını kesti." (BK/G12).
sü����ük : kemik
sü�ükü� tagça yatdı
" Kemikleriniz da� gibi yattı." (KDD24).
ter : ter
tün udımatı küntüz olurmatı kızıl kanım töküti kara terim yügürt[i] i�ig küçüg
birtim ök
" Geceleri uyumadan, gündüzleri oturmadan, kızıl kanımı akıtarak, kara
terimi döktürerek hizmet ettim." (T2/D2).
udlık : uyluk, kalça
ol tegdükde bayırkunı ak adgırıg udlıkın sıyu urtı
" O hücumda Bayırkuların ak aygırını, uylu�unu kırıp vurdular." (KT/D36).
yüz : yüz
yarıkınta yalmasınta yüz artuk okun urtı yüz[i�e] ba�ı�a bir t[egmedi
" (Köl Tigin'i) zırhından (ve) kaftanından yüzden fazla okla vurdular, (ama)
yüzüne (ve) ba�ına bir (ok bile) de�medi." (KT/D33).
1.1.2.6.Yer-Mekan �simleri
Göktürk yazıtlarındaki ortak isimler içinde yer alan yer isimleri �unlardır:
41 “DÜZELTME”
ayuk : hükmolunan ülke, memleket
inim köl tigin [...............] i�ig küçüg birtük üçün türük bilge kagan
[ay]ukı[�]a inim köl tiginig küzedü olurtum
" Karde�im Köl Tigin ..............(ölesiye yitesiye) hizmet etti�i için, Türk Bilge
Ka�an mülküne (?) karde�im Köl Tigin'i gözeterek, hükümdar (olarak)
oturdum." (KT/B).
balık : �ehir
ta�ra yorıyur tiyin kü e�idip balıkdakı tagıkmı�
" ba� kaldırıyor diye haber alıp �ehirdekiler da�a çıkmı�." (KT/D12).
bark : ev, barınak, konut, türbe
ebin barkın buzdum
" Evini barkını bozdum." (BK/D34).
ba� : ba�, tepe, doruk, zirve; ırmak ba�ı
tamag ıduk ba�da sü�ü�dümiz
" (Onlarla) Tamag kutsal tepesinde sava�tık." (KT/K1).
bulu���� : kö�e, bucak, taraf
Tört bulu� kop yagı ermi�
“Dört bucak dü�man imi�”(KT/D2)
çöl : çöl, bozkır
çöli az eri bultum
" Bozkırlardaki Azlardan bir adam buldum." (BK/D5).
çorak : çorak yer, çöl
çorakka tegip yolagçı [er]ig ............ keçenke [..............]
42
" Çorak (araziye) varıp öncü askerleri ........... ............ Keçen'ke kadar
.............." (BK/GD).
çub : bölge, mıntıka
altı çub so�dak tapa süledimiz
" Altı bölgeli So�daklara do�ru sefer ettik." (KT/D31).
eb : çadır, konut, karargah
ebin barkın buzdum
" Evini barkını bozdum." (BK/D34).
ı : a�aç
ıda ta�da kalmı�ı kubranıp yeti yüz boltı
" Da�da bayırda kalmı� olanları toplanıp yeti yüz (ki�i) oldu." (T1/B4).
iç : iç
için ta�ın adınçıg bediz urturtum
" �çine (ve) dı�ına ola�anüstü resim (ve) heykeller koydurttum." (KTG13).
il : ülke, yurt, vatan, memeleket; devlet, yönetim
t]ürük kagan ötüken [yı� olursar il]te [bu� ] yok
" Türk hakanı Ötüken da�larında oturur (ve oradan hükmeder) ise ülkede
(hiçbir) sıkıntı olmaz." (BK/K2).
keçig : geçit
erti� ügüzüg keçigsizin keçdimiz
" �rti� ırma�ını geçitsizin geçtik." (T1/K11).
kerekü : çadır
[k]a�ım türük bilg[e] kagan .............al]tı sir tokuz oguz eki kerekülüg
begleri bodun [..............tü]rük t[e�ri [.........] üze kagan olurtum
43
" Babam Türk Bilge (hakan .....) Altı Sir, Dokuz O�u, �ki Ediz çadırlı beyleri
(ve) halkı ....... (Türk) Tanrı........ üzerine hakan oturdum." (BK/D1).
kısıl : da� geçiti, dar vadi
sele�e kodı yorıpan karagan kısılta ebin barkın anta buzdum
" Selenge (nehri boyunca) a�a�ıya yürüyüp Karagan geçitinde, evini barkını
orada bozdum." (BK/D37).
korgan : korugan, sı�ınak, kale
amga korgan kı�lap yazı�a oguzgaru sü ta�ıkdımız
" Amga korganında kı�layıp (o yılın) ilkbaharında O�uzlara do�ru ordu sevk
ettim." (KT/K8).
köl : göl
kara költe sü�ü�dümüz
" (Onlarla) Kara gölde sava�tık." (KT/K2).
kölek : gölek, küçük göl, bataklık
inigek kölekin toglada oguz kelti
" �ngek gölcü�ü (ile) Togla (ırma�ından) O�uzlar (üzerimize) geldi."
(T1/G8).
ordu : ka�anın karargahı
oguz yagı ordug basdı
" Dü�man O�uzlar karargahı bastılar." KT/K8).
oruk : dar yol, patika
bir at orukı ermi�
" (Az ülkesi yolu) bir atın geçebilece�ikadar imi�." (T1/D7).
44
tag : da�
yençü ügüzüg keçe tinsi oglı yatıgma belig ek tagıg ertü temir kapıgka tegi
irtimiz
" Tanrı o�lu" denilen (dorukları ak) benekli (yani karlarla kaplı) Ek da�ını
a�arak Demir Kapı'ya kadar vardık." (T2/B9).
taluy : deniz
taluyka kiçig tegmedim
" Denize az kala durdum." (KT/G3).
ta� : dı�
için ta�ın adınçıg bediz u[rturt]um
" �çini (ve) dı�ını ola�anüstü resim (ve) heykellerle süslettim." (BK/K14).
töpü : tepe
türük bodun yok bolmazun tiyin bodun bolçun tiyin ka�ım ilteri� kaganıg
ögüm ilbilge katunug te�ri töpüsinte tutup yügerü kötürmi� erinç
" Türk halkı yok olmasın diye, halk olsun diye, babam �lteri� ka�anı (ve)
annem �lbilge Hatun'u gö�ün tepesinden tutup (daha) yükse�e kaldırmı�lar
muhakkak ki." (KT/D11).
ulu� : �ehir, kent
kurıya kün batsıkdakı sogud berçiker bukarak ulu� bodunta nek se�ün ogul
tarkan kelti
" Geride, gün batısındaki So�dlar, �ranlılar (ve) Buhara �ehri halkından
General Nek (ve) O�ul Tarkan geldi." (KT/K13).
ügüz : nehir, ırmak
eçim kagan birle ilgerü ya�ıl ügüz �antu� yazıka tegi süledimiz
45
" Amcam hakan ile do�uda Sarı ırmak (ve) �antung ovasına kadar sefer
ettik." (BK/D15).
yazı : ova, step
biriye çugay yı� tögültün yazı konayın tiser türük bodun ölsikig
" Güneyde Çugay da�larına (ve)Tögültün ovasına konayım dersen, (ey) Türk
halkı, öleceksin ! " (KT/G7).
yı� : orman, ormanla kaplı da�
ol üç kagan ögle�ip altun yı� üze kabı�alım temi�
" Bu üç ka�an birbirine akıl danı�ıp " Altay da�ları üzerinde bulu�alım."
demi�." (T1/D3).
yir : yer, toprak, arazi, yeryüzü
te�ri yir bulgakın üçün ödi� [e] küni tegdük üçün yagı boltı
" Gök (ile) yer (arasındaki) karı�ıklık nedeniyle, ödlerine haset girdi�i için,
(size) dü�man oldular." (BK/D29).
yol : yol
ölügi yurtda yolta yatu kaltaçı ertigiz
" Ölenler (de) yazıda yabanda yata kalacak idiniz." (KT/K9).
yurt : yurt, konaklama yeri
ölügi yurtda yolta yatu kaltaçı ertigiz
" Ölenler de yazıda yabanda yata kalacak idiniz." (KT/K9).
1.1.2.7.Zaman Bildiren �simleri
Göktürk yazıtlarındaki zaman bildiren ortak isimler �unlardır:
amtı : �imdi, �imdiki
türük amtı bodun begler bödke körügme beglergü ya�ıltaçı siz
46
" (Ey) bugünkü Türk halkı (ve) beyleri, bu devirde (bana) itaat eden beyler,
(sizler) mi yanılacaksınız ? " (KT/G11).
ay : ay
bunça kazganıp ka� [ım k]agan [ı]t yıl onunç ay altı otuzka uça bardı
" Bu kadar (çok) kazanıp babam hakan köpek yılının onuncu ayının yirmi
altısında vefat etti." (BK/G10).
kı� : kı�
otuz artukı sekiz ya�ıma kı�ın kıtany tapa süledim
" Otuz sekiz ya�ımda Kıtaylara do�ru sefer ettim." (BK/G2).
kün : gün
ekinti kün örtçe kızıp kelti
" �kinci gün ate� gibi kızıp geldi." (T2/B4).
küntüz : gündüz
ka�ımız eçimiz kazg[anmı� bodun atı küsi yok bolmazun] tiyin türük bodun
üçün tün udımadım küntüz olurmad<ım>
" Babamızın, amcamızın kazanmı� oldu�u halkın adı sanı yok olmasın diye,
Türk halkı için gece uyumadım, gündüz oturmadım." (KT/D27).
öd : zaman
ol ödke kul kullug kü� kü�lüg bolmı� erti
" O devirde köleler (bile) köleli olmu� idi, cariyeler (bile) cariyeli olmu� idi."
(BK/D18).
ödü� : tam gün, 24 saat
[..........kök] ö�üg yuguru sü yorıp tünli künli yeti ödü�ke subsuz keçdim
47 “DÜZELTME”
" ........(Gök) Öng (nehrinin yata�ı)nı (adeta) yo�urarak ordu (ile) yürüyüp
geceli gündüzlü yedi günde (araziyi) susuz geçdim." (BK/GD).
tün : gece
tün akıtdımız
" Gece akın ettik." (T1/K11).
yay : yaz
Yalabaçı edgü sabı ötügi kelmez tiyin yayın süledim
“Elçisi, iyi haberi (ve) ricaları gelmiyor diye yazın sefer ettim” (BK/D39).
yaz : ilkbahar
otuz artukı [tokuz y]a�ıma yazın tatabı tapa sü[ledim]
" Otuz dokuz ya�ımda ilkbaharda Tatabılara do�ru sefer ettim." (BK/G2).
yıl : yıl
elig yıl i�ig küçüg birmi�
" Elli yıl hizmet etmi�ler." (KT/D8).
1.2.Sıfatlar
Sıfatlar, nesneleri vasıflandırmak ve belirtmek suretiyle kar�ılayan
kelimelerdir.Sıfatlar, vasıflandırma ve belirtme sıfatları olmak üzere iki bölüme
ayrılmaktadır. 28
1.2.1.Vasıflandırma Sıfatları
Vasıflandırma sıfatları, nesnelerin vasıflarını (renk, biçim, boy, yapı, a�ırlik
v.s. gibi) bildiren sıfatlardır.Göktürk yazıtlarında geçen vasıflandırma sıfatlarından
birkaçı örnek olarak a�a�ıda verilmi�tir.
28 Ergin, Muharrem; a.g.e.,1987, s.232-244
48
alp : yi�it, cesur
edgü bilge ki�ig edgü alp ki�ig yorıtmaz ermi�
" �yi (ve) akıllı ki�iyi, iyi (ve) cesur ki�iyi yürütmez imi�." (KT/G6).
anyıg : kötü
anta anyıg [k]i�i ança bo�gurur ermi�
" Orada kötü (niyetli) ki�i �öyle akıl verir imi�." (BK/K5).
biligsiz : bilgisiz, cahil
biligsiz kagan olurmı� erinç
" Akılsız hakan tahta oturmu�, �üphesiz." (KT/D5).
edgü : iyi, yarar
yaguk erser edgü agı birür
"Yakın(da ya�ıyor ) ise iyi hediyeler verir." (KT/G7).
ırak : ırak, uzak
süçig sabın yem�ak agın arıp ırak [bod]unug ança yagutır ermi�
" Tatlı sözlerle, yumu�ak ipekli kuka�larla kandırıp uzak(larda ya�ayan)
halkları öylece (kendilerine) yakla�tırırlar imi�." (BK/K4).
kızıl : kızıl
tün udımatı küntüz olurmatı kızıl kanım töküti kara terim yügürti i�ig küçüg
birtim ök
" Geceleri uyumadan, gündüzleri oturmadan, kızıl kanımı akıtarak, kara
terimi döktürerek hizmet ettim." (T2/D2).
semiz : semiz
toruk bukalı semiz bukalı ırakda bilser semiz buka toruk buka tiyin bilmez
ermi�
" (�nsan) zayıf bo�alarla semiz bo�aları uzaktan bilmek zorunda kalsa,
hangilerinin semiz bo�a, hangilerinin zayıf bo�a oldu�unu bilmez imi�."
(T1/B5-6).
49
ulug : ulu, büyük
ulug sü�ü� sü�ü�mi�
" (Köl Tigin) büyük (bir) sava� sava�mı�." (KT/D40).
yala���� : çıplak
yala� bodunug tonlug çıgany bodunug bay kıltım
" Çıplak halkı giyimli, yoksul halkı zengin kıldım (KT/D29).
yok : yoksul
kagan olurup yok çıgany bodunug kop kubratdım
" Tahta oturup yoksul (ve) fakir halkı hep derleyip topladım." (BK/K7).
1.2.2.Belirtme Sıfatları
Belirtme sıfatları, nesneleri �u veya bu �ekilde belirten sıfatlarıdır. Belirtme
sıfatları kendi içerisinde i�aret sıfatları, sayı sıfatları, soru sıfatları ve belirsizlik
sıfatları olmak üzere dört bölüme ayrılmaktadır.29 Göktürk yazıtlarındaki belirtme
sıfatları bu ba�lıklar altında incelenmi�tir.
1.2.2.1.��aret Sıfatları
��aret sıfatları nesneleri, yerlerine i�aret etmek suretiyle belirten
sıfatlardır.Göktürk Yazıtlarında, yakında bulunan bir nesneyi i�aret etmek için " bu "
sıfatı; uzakta bulunan bir nesneyi i�aret etmek için ise " ol " sıfatı
kullanılmı�tır.Metinlerde geçen i�aret sıfat örnekleri a�a�ıda verilmi�tir.
bu : bu
bu bitig bitigme atısı yol(l)ug t[igin]
" Bu yazıyı yazan (Köl Tigin'in ) ye�eni Yollu� (Tigin'dir) (KT/G13).
az[u bu] sabımda igid bar gu
� Banguo�lu,Tahsin; Türkçe'nin Grameri, (üçüncü baskı), Ankara, TTK basımevi , 1990, s.351-356
50
" (Acaba bu) sözlerimde yalan var mı" (BK/K7).
”bu süg elet” tidi
" Bu orduyu sevk et." Dedi. (T1/K8).
ol : o
ol at anta ölti
" O at(da) orada öldü. (KT/D33).
ol yirgerü barsar türük bodun ölteçi sen
" O yere do�ru gidersen, (ey) Türk halkı, öleceksin ! " (BK/K6).
ol sub kodı bardımız
" O ırmak boyunca yol aldık." (T1/K3).
1.2.2.2.Sayı Sıfatları
Sayı sıfatları, nesnelerin sayılarını bildiren sıfatlardır. Asıl sayı sıfatları, sıra
sayı sıfatları, üle�tirme sayı sıfatları, kesir sayı sıfatları ve topluluk sayı sıfatları
olmak üzere be� bölüme ayrılan sayı sıfatlarının Göktürk yazıtlarındaki durumu
a�a�ıdaki gibidir.
1.2.2.2.1.Asıl Sayı Sıfatları
Asıl sayı sıfatları, nesnelerin sayılarını belirten asıl sayı isimleridir.Göktürk
yazıtlarında geçen asıl sayı sıfatlarından birkaçı a�a�ıda örnek olarak
verilmi�tir.Bunun dı�ında sıfat tamlaması �eklindeki yapılara da örnek olarak yer
verilmi�tir.
bir : bir
bir erig okın urtı
" Bir eri okla vurdu." (KT/D36).
51
üç : üç
üç küreg ki[�i] kelti
" Üç kaçak ki�i geldi." (KT/K9).
tokuz : dokuz
birigerü t[okuz] ersinke tegi süledim
" Güneyde Dokuz Ersin'e kadar sefer ettim." (BK/K3).
yeti yegirmi : on yedi
yeti yegirmi ya�ıma ta�ut tapa süledim
" On yedi ya�ımda Tangutlara do�ru sefer ettim." (BK/D24).
yegirmi : yirmi
yegirmi sü�ü� sü�ü�mi�
" Yirmi (kez) sava�mı�." (KT/D15).
otuz artukı tört : otuz dört
otuz artukı tört ya�ıma oguz tezip tabgaçka kirti
" Otuz dört ya�ımda O�uzlar kaçıp Çin'e girdi." (BK/D38).
elig : elli
elig ya�ıma tatabı bodun kıtanyda adrıltı
" Elli ya�ımda Tatabı halkı Kıtaylardan ayrıldı." (BK/G7).
yeti yüz : yedi yüz
kamagı yeti yüz er bolmı�
" (Sonunda) hepsi yedi yüz ki�i olmu�." (KT/D13).
be� tümen : elli bin
tabgaç o� totok be� t[ümen süg kelti
" Çinli vali Ong, elli bin (ki�ilik bir) ordu (ile üzerimize) geldi." (KT/D31).
52
on tümen : yüz bin
yarı� yazıda on tümen sü tirilti
" Yarı� ovasında yüz bin asker toplandı." (T2/B1).
1.2.2.2.2.Sıra Sayı Sıfatları
Nesnelerin sıra ve derecelerinin sayısını gösteren sayı sıfatlarıdır. Göktürk
yazıtlarında geçen sıra sayı sıfatlarının birkaçı a�a�ıda örnek olarak verilmi�tir.
ilki : birinci
ilki sü ta�[ık]mı� erti
" Birinci ordu (sefere) çıkmı� idi." (BK/D32).
ekinti : ikinci
yadag süsin ekinti kün kop [ölür]tüm
" Piyade ordularını ikinci gün tamamiyle öldürdüm " (BK/G1).
yetinç : yedinci
sü [t]egi�inte yetinç erig kılıçladı
" Ordular kapı�tı�ında yedinci eri kılıçladı." (KT/K5).
tokuzunç : dokuzuncu
tokuzunç ay yeti otuzka yog ertürtümiz
" Dokuzuncu ay(ın) yirmi yedi(sin)de yas töreni(ni) tamamladık." (KT/KD).
1.2.2.2.3.Kesir Sayı Sıfatları
Nesnelerin parçalarını belirten sayı sıfatlarıdır. Orhun Yazıtları'nda kesir sayı
sıfatı olarak yarım anlamına gelen "sı�ar " kelimesi geçmektedir.
sı����ar : yarım
sı�ar süsi ebig barkıg yulgalı bardı
" Yarı ordusu evimizi barkımızı ya�malamak için gitti." (BK/D32).
53
1.2.2.2.4.Topluluk Sayı Sıfatları
Topluluk sayı sıfatları, belirttikleri nesneler arasında bir yakınlık , bir birlik
oldu�unu gösteren, bir nesne toplulu�u ifade eden sayı sıfatlarıdır.Göktürk
yazıtlarında topluluk sayı sıfatı olarak grup anlamına gelen " ugu� " geçmektedir.
ugu� : grup
oza [k]elmi� süsin köl tigin agıtıp to�ra bir ugu� alpagu on erig to�a tigin
yogınta egirip ölürtümiz
" Süratle gelen dü�man ordusunu Köl Tigin da�ıtıp Tongralardan bir grup
yi�it on eri Tonga Tigin'in cenaze töreninde ku�atarak öldürdük. " (BK/K7).
1.2.2.3. Soru Sıfatları
Soru sıfatları, nesneleri soru yoluyla belirten sıfatlardır. Göktürk yazıtlarında
geçen soru sıfatları �unlardır:
kaçan : ne zaman
a�aru sülemeser kaçan ne� erser ol bizni [kaganı alp ermi� ayguçısı bilge
ermi� kaçan ne� erser ölürteçi kök
" E�er onların üzerine ordu sevk etmezsek, ne zaman olsa, onlar bizi,
ka�anları cesur imi�, sözcüleri de akıllı imi�, ne zaman olsa öldürecektir."
(T1/D4).
ne : ne
ne kaganka i�ig küçüg birür men
" Hangi hakana hizmet ediyorum." (KT/D9).
1.2.2.4.Belirsizlik Sıfatları
Nesneleri belirsiz bir �ekilde bildiren sıfatlardır. Bu sıfatlar nesnelerin dı�
vasıflarını, sayılarını, mikdarlarını belirsiz olarak bildirirler. Göktürk yazıtlarında
geçen belirsizlik sıfatlarından birkaçı örnek olarak a�a�ıda verilmi�tir.
54
az : az
az bodunug ükü� kıltım
" (sayıca) az (olan) halkı ço�alttım." (KT/D29).
bir : bir
inisi bir korg[anka tezip barmı�
" (Karluk Elteber’in ) karde�i bir kaleye kaçıp gitmi�." (BK/D40).
ne���� : herhangi
ne� ne� sebım erser be�gü ta�ka urtum
" (Söyleyecek) her ne sözüm var ise, ebedi ta�a hakkettim." (KT/G11).
ükü� : çok, çok sayıda
bi[lig] bilmez ki�i ol sabıg alıp yagru barıp ükü� ki�i öltüg
" (Akılsız) cahil ki�iler, bu sözleri duyup, (Çin'e) yakın gidip çok sayıda
öldünüz." (BK/K7).
1.3. Zamirler
Zamirler, isimlerin yerini tutan kelimelerdir. Nesneleri temsil veya i�aret
etmek suretiyle kar�ılarlar. Zamirler kendi içersinde �ahıs zamirleri, dönü�lülük
zamirleri, i�aret zamirleri, soru zamirleri, belirsizlik zamirleri olmak üzere bölümlere
ayrılmaktadır.30
1.3.1.�ahıs Zamirleri
�ahıs zamirleri, varlıkları �ahıslar halinde ve temsil etmek suretiyle
kar�ılayan kelimelerdir. �ahıs zamirleri Göktürk yazıtlarında �u �ekilde
geçmektedir.31
30 Ergin, Muharrem; a.g.e., s.249-266 ���Gabaın, A. Von; Eski Türkçe'nin Grameri (çev. Mehmet Akalın), Ankara, TTK basımevi, 1988,
s.65-67
55
1.3.1.1.Teklik 1. �ahıs Zamiri
Göktürk yazıtlarında teklik 1.�ahıs zamiri ben ve men olmak üzere iki �ekilde
geçmektedir. Bu iki �ekil incelenirken ayrı ayrı ele alınmı�tır.
1.3.1.1.1." ben "
Nominatif Hal- ben
bilge tonyukuk ben özüm tabgaç ili�e kılıntım
" Bilge Tonyukuk, ben kendim, Çin yönetimi sırasında do�dum." (T1/B1).
Genitif Hal-beni����
beni� bodunum anta erür temi�
" Benim halkım orada olacaktır ! " demi�." (T1/D4).
Akuzatif Hal- bini
bini oguzug ölürteçik tir men
" "Beni(bizi) O�uzları öldürecektir �üphesiz", derim." (T1/G3).
Datif Hal- ba����a
bilge tonyukuk ba�a aydı
" Bilge Tonyukuk'a, bana dedi (ki): " (T1/K7).
1.3.1.1.2." men "
Nominatif Hal-men
men be�gü ta� tikdim
" Ben ebedi ta� diktim." (KT/G11).
Genitif Hal-meni����
meni� sabımın sımadı, içreki bedizçig ıttı
56
" (Çin hakanı) benim sözümü kırmadı,(kendi) saray sanatkarlarını gönderdi."
(BK/K14).
Datif Hal-ma����a
kop ma�a körti,i�ig küçüg birür
" (Bunca halkların) hepsi bana ba�ımlı oldular,(bana) hizmet ediyorlar."
(KT/D30)
1.3.1.2.Teklik 2. �ahıs Zamiri
Teklik 2. �ahıs zamiri "sen" dir. Göktürk yazıtlarında teklik 2. �ahıs zamiri
akuzatif ve datif hallerinde kullanılmı�tır.
Akuzatif Hal- sini
sini tabgaçıg ölürteçi tir men
"Seni(sizi) Çinlileriöldürecektir" derim." (T1/G3).
Datif Hal-sa����a
” ben sa�a ne ayayın ” tidi
" Ben sana (daha) ne diyeyim ? " dedi." (T1/K8).
1.3.1.3.Teklik-Çokluk 3.�ahıs Zamiri
Göktürk yazıtlarında "ol" �ahıs zamiri teklik ve çokluk üçüncü �ahsın ifadesi
için kullanılmı�tır.
Nominatif Hal - ol
ol amtı anyıg yok
" Onlar �imdi (hiç de) kötü (durumda) de�iller." (KT(G3).
Akuzatif Hal- anı
anı yanyıp türgi yargun költe buzdumız
57
" Onu da�ıtıp Türgi Yargun Göl'de bozguna u�rattık. (KT/D34).
Direktif Hal- a����ar / a����aru
a�ar adınçıg bark yaraturtum
" Onlara ola�anüstü bir türbe yaptırdım." (KT/G12).
a�aru sülemeser kaç ne� erser ol bizni [kaganı alp ermi� ayguçısı bilge
ermi� kaçan ne� erser ölürteçi kök
" E�er onların üzerine ordu sev etmezsek, ne zaman olsa, onlar bizi, ka�anları
cesur imi�, sözcüleri akıllı imi�, ne zaman olsa, öldürecektir. (T1/D3).
1.3.1.4. Çokluk 1.�ahıs Zamiri
Çokluk 1. �ahıs zamiri "biz" dir. Göktürk yazıtlarında çokluk 1. �ahıs
zamirinin nominatif, akuzatif, datif, lokatif ve genitif halleri kullanılmı�tır.
Nominatif Hal-biz
kagan at bunta biz birtimiz
" Hakan unvanını burada (ona) biz verdik." (KT/D20).
Genitif Hal - bizi����
bizi� atı toruk azukı yok erti
" Bizim askerlerimizin atları zayıf(tı), yiyecekleri (de) yok idi." (KT/D39).
Akuzatif Hal - bizni
yorımasar bizni kaganı alp ermi� ayguçısı bilge ermi� kaç ne� erser bizni
ölürteçi ök
" Sefer etmezsek, bizi, ka�anı cesur imi�, sözcüsü akıllı imi�, ne zaman olsa
bizi mutlaka öldürecektir. " (T1/K6).
58
Datif Hal- bizi����e
bilmedükin üçün bizi�e ya�ıltukın yazıntukın üçün kaganı ölti
" Bilgisizli�i yüzünden, bize kar�ı hatalı hareket etti�inden, (Türgi� halkının)
hakanı öldü." (BK/D16).
1.3.1.5. Ekle�memi� �ahıs Zamirleri
Bunlar yüklemlerden sonra gelen �ahıs zamirleridir. Bu �ahıs zamirleri
zamanla ekle�erek �ahıs eklerini meydana getirmi�tir. Göktürk yazıtlarındaki sona
gelen �ahıs zamirleri �unlardır:
1.3.1.5.1.Teklik 1.�ahıs Zamiri
Göktürk yazıtlarında, sona gelen 1. teklik �ahıs zamirinin sadece "men" �ekli
kullanılmı�tır. Sona gelen 1.teklik �ahıs zamiri,1. teklik �ahıs eki olan -im ekinin
ekle�memi� �eklidir.
azkınya türk [bodun?] yorıyur ermi� kaganı alp ermi� ayguçısı bilge ermi� ol
eki ki�i bar erser sini tabgaçıg ölürteçi tir men.
" Azıcık Türk (halkı) geli�iyormu�. Ka�anları cesur imi�, söcüleri akıllı imi�,.
O iki ki�i var oldukça, sizi, Çinlileri öldürecektir; derim," (T1/D3).
1.3.1.5.2.Teklik 2 �ahıs Zamiri
Sona gelen teklik 2 �ahıs zamiri " sen"dir ve teklik 2.�ahıs eki olan -sin'in
ekle�memi� �eklidir.
ol yirgerü barsar türük bodun ölteçi sen.
" O yere do�ru gidersen, (ey) Türk halkı öleceksin ! " (KT/G8).
ö[tüken y]ı� olursar be�gü [il tuta olurtaç]ı sen.
" Ötüken da�larında oturursan sonsuza kadar devlet sahibi olup hükmedersin
" (BK/K6).
59
1.3.1.5.3.Çokluk 1. �ahıs Zamiri
Sona gelen çokluk 1. �ahıs zamiri " biz "dir ve çokluk 1. �ahıs ekin olan -iz
'in ekle�memi� �eklidir.
tabgaç oguz kıtany buçegü kübı�sar kaltaçı biz.
" Çinliler, Kıtaylar (ve) O�uzlar, bu üçü birle�irse (biz) çaresiz kalırız."
(T1/G6).
ükü� tiyin neke korkur biz.
" (Dü�man) çok diye niye korkuyoruz ? " (T2/B4).
1.3.1.5.4.Çokluk 2. �ahıs Zamiri
Çokluk 2. �ahıs zamiri olan " siz " çokluk 2. eki olan -siniz'in ekle�memi�
�eklidir.
türük amtı bodun begler bödke körügme [begl]er gü ya[�]ıltaçı siz.
" (Ey) �imdiki Türk halkı (ve) beyleri, bu devirde (bana) tabi olan beyler,
(sizler) mi yanılacak, hata edeceksiniz ? " (BK/K8).
1.3.2.Dönü�lülük Zamirleri
Dönü�lülük zamirleri, asıl �ahıs zamirlerinden daha kuvvetli bir ifadeye
sahip, anlam bakımından onlardan daha kuvvetli olan �ahıs zamirleridir. Göktürk
yazıtlarında geçen dönü�lülük zamirleri ise �unlardır:
kentü : kendi
tokuz oguz bodun kentü bodunum erti
" Dokuz O�uz halkı kendi halkım idi. " (KT/K4)
küregü�in üçün igidmi� bilge kaganı�ın ermi� barmı� edgü ili�e kentü
ya�ıltıg
60
" �taatsizli�in yüzünden, (seni) besleyip doyurmu� olan akıllı hakanın ile
ba�ımsız (ve) müreffeh devletine (kar�ı) kendin hata ettin." (KT/D23).
öz : kendi
öz için ta�ın tutmı� teg biz
" Kendi iç (kuvvetleri)i (ile) dı� (toprakları)ı tutmu� gibiyiz." (T1/G6).
özi ança kergek bolmı�
" Kendileri öylece vefat etmi�ler." (BK/D4).
eçim kagan olurtukda özüm tardu� bodun üze �ad ertim
" Amcam hakan tahta oturdu�unda ben Tardu� halkı üzerinde �ad idim."
(KT/D17).
1.3.3.��aret Zamirleri
Nesneleri i�aret etmek ve göstermek suretiyle kar�ılayan zamirlerdir. Göktürk
yazıtlarında " bu " ve " ol " i�aret zamirleri kullanılmı�tır.
1.3.3.1. "bu" ��aret Zamiri
Yakında bulunan nesneleri göstermek etmek için kullanılan i�aret zamiridir.
Akuzatif Hal- bunı
türük bodun begler bunı e�idi�
" (Ey) Türk beyleri (ve) halkı bunu i�itin " (KTG10).
Lokatif Hal- bunta
kagan atıg bunta biz birtimiz
" Hakan unvanını burada biz verdik." (BK/D17).
Ekvatif Hal- bunça
men iniligü bunça ba�layu kazgan[masar] türük bodun ölteçi erti
61
" Ben erkek karde�imle beraber bu kadar önderlik edip çalı�masa (ve)
muvaffak olmasa idim, Türk halkı ölecek idi." (BK/D33).
1.3.3.2. "ol" ��aret Zamiri
Uzakta bulunan nesneleri göstermek için kullanılan i�aret zamiridir.
Akuzatif Hal- anı
be� balık anı üçün ozdı
" Be�balık onun için kurtuldu." (BK/D28).
Lokatif Hal- anta
kaganın yabgu[sı]n �adın anta ölürtüm
" (Türgi�lerin) hakanını, yabgusunu (ve) �adını orada öldürdüm." (BK/D28).
yabgug �adıg anta birmi�
" Yabguyu �adı o vakit vermi�." (KT/D14).
Ekvatif Hal - ança
ka�ım kagan ança ilig] törüg kazganıp uça barmı�
" Babam hakan öylece devleti (kurup) yasaları koyup vefat etmi�." (KT/D15).
[türük] begler [bodun anç]a sakını�
" Türk beyleri (ve) halkı �öylece dü�ünün."(BK/D33).
Enstrümantal Hal- anın
anın barmı� " (Kendisi ?) o yoldan (bir kez) gitmi�." (T1/D7).
Direktif Hal - a����ar
a�ar körü bili�
" Ona bakarak (bu sözleri) ö�renin." (BK/G11).
62
1.3.4.Belirsizlik Zamirleri
Nesneleri belirsiz bir �ekilde temsil eden zamirlerdir. Göktürk yazıtlarında
belirsizlik zamiri olarak " kamagı " kelimesi geçmektedir.
kamagı : hepsi
kamagı be� otuz süledimiz
" Toplam yirmi be� (kez) sefer ettik." (KT/D18).
1.4.Zarflar
Zarflar, fiillerin ve sıfatların önüne gelerek onların ifade etti�i kılı� veya
vasıfları açaklayan ya da de�i�tiren kelimelerdir.32 Mikdar, nitelik, yer ve yön, zaman
ve tarz zarfları �eklinde bölemlere ayrılan zarfların Göktürk yazıtlarındaki durumu
�öyledir:
1.4.1.Mikdar Zarfları
Mikdar zarfları, fiiliin bildirdi�i olu� ve kılı�ın veya vasfın mikdarını,
derecesini belirtmeye yarayan zarflardır. Göktürk yazıtlarında geçen mikdar
zarflarından birkaçı a�a�ıda örnek olarak verilmi�tir.
bir kırk : otuz bir
[köl] tigin ol sü�ü�de bir kırk ya�ayur erti
" (Köl) Tigin o sava�ta otuz ya�ında idi." (KT/K2).
idi : tamamen, tamamiyle
idi yok kı�alım
" (Onları) tümüyle yok edelim." (T1/D4).
kalısız : tamam, eksiksiz
ebin barımın kalısız kop kelürti
32 Ergin, Muharrem; a.g.e.,1987, s.244-249
63
" (Köl Tigin, Türgi� halkının) evlerini, mallarını eksiksiz hep getirdi."
(KT/K1).
kop : hep
kara türgi� bodun kop içikdi
" Türgi�lerin avam halkı hep (bize) tabi olmu�." (KT/D38).
tört bulu�dakı bodunug kop baz kıltım
" Dört bucaktaki halkları hep (kendime) tabi kıldım." (BK/D24).
anta ötrü oguz kopın kelti
" Ondan sonra O�uzların hepsi geldi, (boyun e�di)." (T1/G9).
nençe : nice, defalarca
ka�ım kagan eçim kagan olurtukınta tört bulu�dakı bodunug nençe it[mi�
" Babam hakan, amcam hakan tahta oturduklarında dört taraftaki halkları,
defalarca düzene sokmu�lar." (BK/K9).
sansız : sayısız
edgü özlik atın kara ki�in kök teye�in sansız kelürüp kop kot(t)ı
" (Bunca halk) cins atlarını, kara samurlarını, gök sincaplarını sayısız
(miktarda) getirip bıraktı." (BK/G12).
ükü� : çok
bilge tonyukuk buyla baga tarkan birle ilteri� kagan boluyın birye tabgaçıg
ö�re kıtanyıg yırya oguzug ükü� ök ölürti
" Bilge Tonyukuk Buyla Baga Tarkan sayesinde �lteri� ka�an olarak güneyde
Çinlileri, do�uda Kıtayları, kuzeyde O�uzları pek çok öldürdü." (T1/B7).
64
yeti yegirmi : on yedi
ilteri� kagan bilgesin üçün alpın üçün tabgaçka yeti yegirmi sü�ü�di
" �lteri� Ka�an akıllı oldu�u için, cesur oldu�u için, Çinlilerle on yedi (kez)
sava�mı�." ( T2/G5)
1.4.2.Nitelik Zarfları
Nitelik zarfları, fiilde olu� ve kılı�ın, sıfatta vasfın bir niteli�ini belirtmeye
yarayan zarflardır. Bunlar bir kılı�a veya bir vasıfa yara�an sıfatlardır. Göktürk
yazıtlarında geçen niteleme zarflarından bazıları �unlardır:
1.4.2.1.Sıfatlardan Ou�an Nitelik Zarfları
alp : cesur yi�it
alp ermi� erinç
" Cesur imi�ler �üphesiz." (KT//D4).
biligsiz : bilgisiz, cahil
buyrukı yeme biligsiz ermi� erinç
" (Onların) kumandanları da akılsız imi�ler �üphesiz." (BK/D6).
kalın : kalın
yuyka kalın, bolsar topulguluk alp ermi�
" Yufka kalın olursa (onu) delmek zor imi�." (T1/G6).
karıg : ya�lı, ihtiyar
özüm karıg boltum
" (�imdi) ben kocadım, ya�lı oldum." (T2/D6).
kullug : kul
ol ödke kul kullug bolmı�
" O devirde köleler (bile) köleli olmu� idi." (KT/D21).
65
tonlug : giyimli
yala� bodunug tonlug kıltım
" Çıplak halkı giyimli kıldım." (BK/D23).
yablak : kötü, fena
eki �ad ulayu iniygünüm oglanım beglerim bodunum közi ka�ı yablak boltaçı
tip sakıntım
" �ki �ad ba�ta olmak üzere karde�lerimin, o�ullarımın, beylerimin (ve)
halkımın gözü ka�ı berbat olacak deyip dü�ündüm." (KT/K11)
1.4.3.Yer ve Yön Zarfları
Yer ve yön zarfları, fiilin bildirdi�i olu� ve kılı�ın mekan içindeki yerini ve
yönünü birten zarflardır. Göktürk yazıtlarında geçen yer ve yön zarflarından birkaçı
�unlardır:
ta�ra : dı�arı
ta�ra yo[rı]yur tiyin kü e�idip balıkdakı tagıkmı� tagdakı inmi�
" (�lteri�) ba� kaldırıyor diye haber alıp �ehirdekiler da�a çıkmı�, da�dakiler
�ehire inmi�." (BK/D10).
yügerü : yukarı
türük bodun yok bolmazun tiyin bodun bolçun tiyin ka�ım ilteri� kaganıg
ögüm ilbilge katunug te�ri töpüsinte tutu yügerü kötürti erinç
" Türk halkı yok olmasın diye, halk olsun diye, babam �lteri� Ka�an'ı annem
�lbilge Hatun'u gö�ün tepesinde tutup (daha) yukarı kaldırdılar �üphesiz."
KT/D12).
1.4.4.Zaman Zarfları
Zaman zarfları, fiilin bildirdi�i olu� ve kılı�ın ne zaman gerçekle�ti�ini
belirten zarflardır. Göktürk yazıtlarında geçen zaman zarfları �unlardır:
66
küntüz : gündüz
tün udımatı küntüz olurmatı kızıl kanım töküti kara terim yügürt[i] i�ig küçüg
birtim ök
" Geceleri uyumadan, gündüzleri oturmadan, kızıl kanımı akıtarak, kara
terimi döktürerek hizmet ettim." (T2/D2).
tün : gece
ka�ımız eçimiz kazganmı� bodun atı küsi yok bo[lmazun] tiyin türük bodun
üçün tün udımadım
" Babamızın (ve) amcamızın kazanmı� oldukları halkın adı sanı yok olmasın
diye Türk halkı için gece uyumadım." (BK/D22).
1.4.5.Tarz Zarfları
Tarz zarfları, fiilin bildirdi�i olu� ve kılı�ın ne �ekilde olu�tu�unu belirtmeye
yarayan zarflardır.Göktürk yazıtlarında geçen tarz zarflarının birkaçı a�a�ıda örnek
olarak verilmi�tir.
bu����suz : dertsiz, sıkıntısız
altun kümü� i�giti kutay bu�suz ança birür
" (Çinliler) altın(ı), gümü�(ü) (ve) ipekli kuma�ları güçlük çıkarmaksızın
öylece (bize) veriyorlar." (KTG5).
keçigsizin : geçit olmaksızın
erti� ügüzüg keçigsizin keçdimiz
" �rti� ırma�ını geçitsizin geçtik." (T1/K11).
subça : su gibi (nehirler gibi)
kanı� subça yügürti
" Kanınız ırmaklar gibi aktı. " (KT/D24).
67
yadagın : yaya olarak
köl tigin yadagın oplayu tegdi
" Köl Tigin yaya olarak atılıp hücum etti." ( KT/D28).
1.5.Edatlar
Edatlar, tek ba�larına anlamları olmayan, manalı kelimelerle birlikte
kullanılarak gramer vazifesi gören sözcüklerdir. Edatlar kendi içinde ünlem edatları,
ba�lama edatları ve son çekim edatları olmak üzere üç bölüme ayrılmaktadır.33
Göktürk yazıtlarında geçen edatlar a�a�ıda verilmi�tir:
1.5.1. Ünlem Edatları
Ünlem edatları, his ve heyecanları, sevinç.keder, ıztırap , nefret, hayıflanma,
co�kunluk gibi ruh hallerini; tabiat seslerini,seslenmeleri, tasdik ret, soru, gösterme
gibibeyan �ekillerini ifade eden edatlardır. Ünlem edatları,ünlemler, seslenme
edatları, soru edatları, gösterme edatları vecevap edatları olmak üzere be�e
ayrılmaktadır. Göktürk yazıtlarında Ünlem edatları durumu a�a�ıda belirtildi�i
gibidir.
1.5.1.1. Soru edatları
Soru ifade eden, soru için kullanılan edatlardır. Göktürk yazıtlarında geçen
soru edatları �unlardır:
kanı : hani
illig bodun ertim ilim amtı kanı
" Devlet sahibi (bir) halk idim; devletim �imdi nerede ? " (KT/D9).
kantan : nereden
yaraklıg kantan kelip yanya eltdi
" Silahlı (dü�man) nereden gelip (seni) bozguna u�rattı." (BK/D19).
33 Ergin, Muharrem; a.g.e.,1987, s.328-352
68
kem : kim
türük bodun ili�in törü�in kem artatı [udaçı erti ?
" (Ey) Türk halkı, (senin) devletini (ve) yasalarını kim yıkıp bozabilirdi ? "
(KT/D22).
kemke ilig kazganur men
" Kimin için ülkeler fethediyorum ? " (KT/D8).
ne : ne
ö�re kıtanyda birye tabgaçda kurya kurdınta yırya oguzda eki üç bi�
sümüz bar mu ne
" Do�uda Kıtay'dan, güneyde Çin'den, batıda batıdan, kuzeyde de
O�uzlardan, gelecek iki üç bin (kadar) askerimiz var mı ne ? " (T1/G7).
gu (gü) : mı
az[u bu ] sözlerimde igid bar gu
" [Acaba bu] sözlerimde yalan var mı ? " (BK/K8).
mu : mı
kagan mu kı�ayın tedim
" (Bunu) ka�an mı yapayım dedim." (T1/B5).
1.5.2.Ba�lama Edatları
Ba�lama edatları, kelimeden küçük dil birliklerini, kelimeleri, kelime
gruplarını, cümleleri �ekil ve mana bakımından birbirine ba�layan, onlar arasında bir
ba�lantı kuran edatlardır. Göktürk yazıtlarında geçen ba�lama edetları �öyledir:
1.5.2.1. Sıralama Edatları
Sıralama edatları, arka arkaya gelen unsurları, kelimeleri, kelime gruplarını,
cümleleri " ve " manası ile ba�layan edatlardır. Göktürk yazıtlarında sıralama edatı
olarak "udu" edatı kullanılmı� ve bu edat, cümlelerden birinde iki cümleyi birinde
ise iki kelime grubunu birbirine ba�lamaktadır.
69
udu : ve
ilteri� kagan kazganmasar udu ben özüm kazganmasar
"�lteri� ka�an kazanmasa (idim) ve ben kendim kazanmasa (idim) " (T2/D5)
Kazgantukın üçün udu özüm kazgantukum üçün, il yeme il boltı, bodun
yeme boltı.
" (Ka�an ) kazandı�ı için ve ben kendim kazandı�ım için devlet de devlet
oldu, halk da halk oldu." (T2/D5).
1.5.2.2.Cümle Ba�ı Edatları
Cümle ba�ı edatları, cümleleri anlam bakımından birbirine ba�layan
edatlardır.Bu edatlar ba�ında bulundu�u cümleyi, kendisinden önce veya sonra gelen
cümle ya da cümlelere ba�lar.Göktürk yazıtlarında cümle ba�ı edatı olarak sadece "
azu " edatı bulunmaktadır.
çıgany bodunug bay kıltım az bodunug ükü� kıltım azu bu sabımda igid bar
gu
" Fakir halkı zengin yaptım, az halkı çok yaptım. Yoksa bu sözümde yalan
var mı ? " (KT/G10).
1.5.2.3. Sona Gelen Edatlar
Dil birliklerinin, kelimelerin, kelime gruplarının ve cümlelerin sonuna
gelerek onları bir önceki veya bir sonraki unsurlara, kelimelere, kelime gruplarına ve
cümlelere ba�layan edatlardır. Göktürk yazıtlarında sona gelen edat olarak " de, dahi,
bile " ifadesi ta�ıyan " yeme " edatı bulunmaktadır.
ya�ılıp ölsiki�in yeme bunta urtum
" Yanılıp (nasıl) ölece�ini de buraya hakkettim." (KT/G10-11).
begleri yeme bodunı yeme tüz ermi�
" Beyleri de halkları da barı� ve uyum içinde imi�ler." (KT/D3).
70
buy[ruk]ı begleri yeme ölti
" Kumandanları (ve) beyleri de öldü." (BK/D16).
1.5.2.4.Kuvvetlendirme Edatları
Kuvvetlendirme edatları, sonuna geldikleri unsurları belirtmek ,
kuvvetlendirmek , dikkati onların üzerine çekmek için kullanılan edatlardır.Göktürk
yazıtlarında geçen kuvvetlendirme edatları " ok, ök kök, erinç " tir. Metinlerde yer
alan kuvvetlendirme edatlarının geçti�i cümlelerden örnekler a�a�ıda verilmi�tir:
arkuy kargug olgurtdum ok
" Gözetleme kulelerini (yerli yerince) koydurttum." (T2/D3).
bilgesi çabı�ı ben ök ertim
" Danı�manı (ve) kumandanı ben idim." (T1/B7).
anta kisre te�ri bilig birtük üçün özüm ök kagan kı�dım
" Ondan sonra, Tanrı akıl verdi�i için, (onu) ben kendim ka�an yaptım."
(T1/B7).
ya�duk yolta yeme ölti kök
" Bozguna u�rayanları da yolda ölüp kaldı." (T1/G9).
Te�ri yarlıkaduk üçün, men kazgantuk üçün Türük bodun [ança]
kazgan[mı�] erinç
“Tanrı buyurdu�u için, ben çalı�ıp kazandı�ım için Türk halkı (da) öylece
kazanmı� (oldu) �üphesiz. “(BK/D33).
1.5.3.Son Çekim Edatları
Son çekim edatları, isimlerden sonra gelerek onların çe�itli zarf hallerini
yaparlar. Göktürk yazıtlarında geçen son çekim edatları �unlardır:
71
1.5.3.1.Vasıta ve Beraberlik Bildiren Son Çekim Edatları
Göktürk yazıtlarında vasıta ve beraberlik bildiren son çekim edatı olarak " ile,
birlikte, beraber " ifadesi ta�ıyan " birle " edatı bulunmaktadır.
inim köl tigin birle eki �ad birle ölü yitü kazgantım
" Karde�im Köl Tigin ile, iki �ad ile (birlikte) ölesiye yitesiye çalı�tım,
çabaladım." (KT/D27).
bilge tonyukuk buyla baga tarkan birle ilteri� kagan boluyın birye tabgaçıg
ö�re kıtanyıg yırya oguzug ükü� ök ölürti
" Bilge Tonyukuk Buyla Baga Tarkan sayesinde �lteri� Ka�an olarak güneyde
Çinlileri, do�uda Kıtayları, kuzeyde O�uzları pek çok öldürdü." (T1/B6-7).
1.5.3.2.Sebep Bildiren Son Çekim Edatları
Göktürk yazıtlarında sebep bildiren son çekim edatı olarak " üçün " edatı
kullanılmı�tır.”üçün” edatının geçti�i cümle örnekleri a�a�ıda verilmi�tir.
üçün : için
te�ri yarlıkaduk üçün [ö]züm kutum bar üçün kagan olurtu
" Tanrı lütufkar oldu�u için, benim (de) talihim oldu�u için, hakan (olarak
tahta) oturdum." (KT/G9).
te�ri yir bulgakın üçün ödi�e küni tegdük üçün yagı boltı
" Gök (ile) yer (arasındaki) karga�a nedeniyle; ödlerine haset girdi�i için,
(bize) dü�man oldular." (BK/D29-30).
1.5.3.3. Benzerlik Bildiren Son Çekim Edatları
Göktürk yazıtlarında benzerlik bildiren son çekim edatı olarak " gibi " ifadesi
ta�ıyan " teg " edatı bulunmı�tır.
te�ri küç birtük üçün ka�ım kagan süsi böri teg ermi�
72
" Tanrı güç vermi� (oldu�u) için, babam hakanın askerleri kurt gibi imi�."
(KT(D12).
1.5.3.4. Mikdar Bildiren Son Çekim Edatları
Göktürk yazıtlarında " kiçig, sayu, takı, tegi " mikdar bildiren son çekim
edatı olarak yer almaktadır. Metinlerde geçen ve mikdar bildiren son çekim edatı
örnekleri a�a�ıda verildi�i gibidir:
kiçig : az, pek az
tokuz ersinke tegi süledim tüpütke kiçig [teg]medim
" Dokuz Ersin'e kadar ordu sevk ettim, Tibet'e az kala durdum." (KT/G3).
sayu : her
anta kalm[ı�ı] yir [sayu] kop toru ölü yorıyur ertig
" Oralarda (nasılsa sa�) kalmı� olanlarınız (da) her yönde bitkin ve mecalsiz
bir halde yürüyor idiniz." (BK/K7).
takı : daha
y[ag]uk il erser ança takı erig yirte irser ança erig yirte be�gü ta� tokıtdım
" (Burası) yakın (bir) mevki oldu�undan, ayrıca kolay eri�ilir (bir) yer
oldu�undan, böyle kolay eri�ilir (bir) yerde ebedi ta� hakkettirdim."
(KT/G13).
tegi : kadar
ilgerü kadırkan yı�ka tegi kirü] temir kapıgka tegi konturmı�
" Do�uda Kingan da�larına kadar, batıda Demir Kapı'ya kadar (halklarını)
yerle�tirmi�.(BK/D3-4).
73
1.5.3.5.Yer ve Yön Bildiren Son Çekim Edatları
Göktürk yazıtlarında " ara, kodı, tapa, üze, yan " edatları yer ve yön bildiren
son çekim edatı olarak geçmektedir.Yer ve yön bildiren son çekim edatlarının geçti�i
cümle örnekleri a�a�ıda verilmi�tir:
ara : arasında
üze kök te�ri asra yagız yir kılıntukda ekin ara ki�i oglı kılınmı�
" Üstte mavi gök (yüzü) altta (da) ya�ız yer yaratıldı�ında, ikisinin arasında
insano�lu yaratılmı�." (KT/D1).
kodı : a�a�ı
sele�e kodı yorıpan karagan kısılta ebin barkın anta buzdum
" Selenge (nehri boyunca) a�a�ıya yürüyüp Karagan geçitinde, evini barkını
orada bozdum." (BK/D37).
tapa : -e kadar
köl tigin [altı otuz ya�ı�a kırkız tapa süledimiz
" Köl Tigin yirmi altı ya�ında (iken) Kırgızlara do�ru sefer ettik." (KT/D34-
35).
üze : üzerine, üzerinde, üstte, üsttünde
ol üç kagan ögle�ip altun yı� üze kabı�alım temi�
"Bu üç ka�an birbirine akıl danı�ıp " Altay da�ları üzerinde bulu�alım! "
demi�." T1/D3).
yan / yen : yan taraf
kanta yan sabıg yana kel<ür>ti
" Ka�an tarafından yanıtı (�öyle) getirdiler." T1/K9-10).
74
1.5.3.6.Zaman Bildiren Son Çekim Edatları
Göktürk yazıtlarında "ba�layu, kisre, ötrü " zaman bildiren son çekim edatı
olarak yer almaktadır.Zaman bildiren son çekim edatlarının geçti�i cümle örnekleri
a�a�ıda verilmi�tir:
ba�layu : ilk önce
yogçı sıgıtçı kıtany tatabı bodun ba�layu udar se�ün kelti
" Yasçı ve a�layıcı (olarak) Kıtay (ve) Tatabı halkları (temsilcilerinin)
ba�ında General Udar geldi." (KT/K12).
kisre : sonra
yagru kontukda kisre anyıg bilig anta öyür ermi�
" (Bu halklar ) yakla�ıp yerle�tikten sonra (da Çinliler) fesatlıklarını o zaman
dü�ünürler imi�." (KT/G5).
ötrü : sonra
anta ötrü kaganıma ötüntüm
" Ondan sonra ka�anıma ricada bulundum."(T1/D5)
75
�K�NC� BÖLÜM
2. F��LLER
Fiiller olu�, kılı�,durum, i�, geni� anlamıyla hareket bildiren kelimelerdir.1
Göktürk yazıtlarındaki fiiller a�a�ıdaki gibi incelenmi� ve gruplandırılmı�tır:
2.1. Çatılarına Göre Fiiller
Fiiller çatılarına göre incelenirken nesnelerinin ve faillerinin durumuna ba�lı
olarak iki bölüme ayrılmaktadır. Göktürk yazıtlarında geçen fiiller de bu �ekilde
incelenmi�tir.
2.1.1. Nesnenin Durumuna Göre Fiiller
Fiiller, nesnelerinin durumuna göre geçi�li ve geçi�siz fiiller olmak üzere
ikiye ayrılır2.Bugün Türkçede geçi�siz olan olur- “ otur- “ fiilinin metinlerde geçi�li
oldu�u görülmü�tür.
2.1.1.1. Geçi�li Fiiller
Geçi�li fiiller, fiilin tesir etti�i bir nesnesi olan fiillerdir. Göktürk yazıtlarında
geçen geçi�li fiillerden örnekler a�a�ıda verilmi�tir.
biti- : " yazmak, hakketmek "
bu bitig bitigme atısı yol(l)ug t[igin]
" Bu yazıyı yazan (Köl Tigin'in) ye�eni Yollu� Tigin'dir) " (KT/G13).
kelür- : " getirmek "
ta� bark itgüçi bunça bedizçig tuygun elteber kelü< r >ti
� Banguo�lu,Tahsin; Türkçe'nin Grameri, (üçüncü baskı), Ankara, TTK basımevi , 1990, 408-494 ���Ergin, Muharrem;Türk Dil Bilgisi (on sekizinci baskı), �stanbul, Bayrak basım / yayın / tanıtım
1987, s.436
76
" Ta� (türbe ustalarını), bunca ressam (ve) heykeltra�ı Tuygun Elteber
getirdi." (KT/KD).
olur- : ”oturmak
çogay kuzin kara kumug olurur ertimiz
“ Çogay (da�larının )kuzeyinde, Kara Kum’da oturuyor idik.T1/G1
tokıt- : ta� üzerine yazdırtmak, hakkettirmek
be�ü ta� tokıtdım
“Ebedi ta� hakkettirdim” (BK/K15)
yaratur- : " yaptırmak "
a�ar adınçıg bark yaraturtum
" Onlara ola�anüstü türbe yaptırdım." (KT/G12).
2.1.1.2.Geçi�siz Fiiller
Geçi�siz fiiller, olma ifade eden fiillerdir. Geçi�siz fiillerde, fiilin tesir etti�i
bir nesne yoktur. Bu nedenle geçi�siz fiiller nesne almazlar.3 Göktürk yazıtlarında
geçen geçi�siz fiillerden örnekler a�a�ıda verilmi�tir.
ardıl- : ayrılmak
Türk bodun, kanın bulmayın Tabgaçda adrıltı
Türk halkı (kendi) hanını bulmayınca Çin’den ayrıldı (T1/B2).
bo�gur- : ö�retmek, akıl vermek; yapmak düzene sokmak
Anta anyıg ki�i ança bo�gurur ermi�
“Orada kötü niyetli kimseler �öyle akıl verirler imi� (BK/K5)
3 Banguo�lu,Tahsin; a.g.e., 1990, s.409
77
kon- : " konmak yerle�mek "
biriye çugay yı� tögültün yazı konayın tiser türük bodun ölsikig
" Güneyde Çugay da�larına (ve) Tögültün ovasına konayım dersen, (ey) Türk
halkı öleceksin ! " (KT/G7).
ökün- : " pi�man olmak, üzülmek "
türük bodun ertin ökün
" Türk halkı, (bu huyundan ) vazgeç, (ve) nadim ol." (BK/D19).
teg- : " hücum etmek, saldırmak "
köl tigin yadagın oplayu tegdi
" Köl Tigin yaya olarak hücum etti." (KT/D32).
2.1.2. Öznenin Durumuna Göre Fiiller
Öznenin, fiilin gerçekle�mesindeki duruma ba�lı olarak pasiflik ve meçhullük
bildiren fiiller, dönü�lülük bildiren fiiller, ortakla�ma (mü�areket) bildiren fiiller,
oldurma ve yaptırma bildiren fiiller olmak üzere dört bölümde ele alınmı�tır.
2.1.2.1.Pasiflik ve Meçhullük Bildiren Fiiller
Bu fiiller, fiil kök ve gövdelerinden meçhullük ve pasiflik bildiren fiiller
yapan -l eki ile yapılmı�tır.4 Meçhullük ve pasiflik bildiren fiillerde özne, bilinen
veya bilinmeyen bir ba�kasının yaptı�ı fiilden etkilenen durumundadır.
adrıl- : ayrılmak
Türk bodun, kanın bulmayın Tabgaçda adrıltı, kanlantı
“Türk halkı, (kendi) hanı bulmayınca, Çin’den ayrıldı” (T1/B2).
arıl- : " tükenmek "
kop anta alkıntıg arıltıg
" Oralarda hep mahvoldun (ve) tükendin." (KT/D9).
��Ergin, Muharrem; a.g.e , 1987, s.193
78
tiril- : " hayata dönmek "
ükü� ölteçi anta tirilti "
(Bu sayede) pek çok ölecek (ki�i) hayatta kaldı." (BK/D31).
topul- : delmek
yuyka kalın, bolsar topulguluk alp ermi�
" Yufka kalın olursa (onu) delmek zor imi�." (T1/G6).
tüzül- : anla�mak, ili�keleri düzeltmek
Bu yirde olurup Tabgaç bodun birle tüzültüm
“Bu yerde oturup Çin halkı ile (ili�kileri) düzelttim (KT/G4)
ya����ıl- : yanılmak, hata etmek
edgü bilge ki�ig, edgü alp ki�ig yorıtmaz ermi�; bir ki�i ya�ılsar, ugu�ı,
bodunı bi�üki�e tegi kıdmaz ermi�.
“�yi (ve) akıllı ki�ileri, iyi (ve) cesur ki�ileri ilerletmez imi�; (öte yandan)
bir ki�i suç i�lese, onun boyu(na), halkı(na) (ve ) hısım akrabasına kadar
(herkesi) öldürmezlermi� imi� (KT/G6)
2.1.2.2.Dönü�lülük Bildiren Fiiller
“ -n ” dönü�lülük eki ile yapılmı� olan fiillerdir. Dönü�lülük bildiren fiiller,
kendi kendine yapma veya olma ifade eden fiillerdir. Kendi kendine yapmanın iki
yönü vardır; kendi kendine yapma veya olma; kendisine yapma veya olma5. Göktürk
yazıtlarında geçen dönü�lü fiillerden birkaçı a�a�ıda örnek olarak verilmi�tir.
alkın- : " azalmak, tükenmek, mahvolmak "
kop anta alkıntıg
" Oralarda hep mahvoldun." (KT/G9).
5 Ergin, Muharrem; a.g.e , 1987, s.191
79
itin- : kendini düzene sokmak, örgütlenmek
Yagı bolup, itinü yaratınu umaduk, yana içikmi�.
“ Dü�man olmu�, (fakat) kendini düzene sokup (iyi) örgütlenememi�, yine
(Çinlilere) ba�ımlı olmu� (BK/D9)
basın- : " yenilmek, ezilmek "
az tiyin neke basınalım biz
" Azız diye niye yenilelim." (T2/B4).
kubran- : " toplanmak "
ıda ta�da kalmı�ı kubranıp yeti yüz boltı
" Da�da bayırda kalmı� olanları toplanıp yedi yüz (ki�i) oldu." (T1/B4).
ökün : pi�man olmak, üzülmek
antag ödke ökünüp Köl Tiginig az erin irtürü ıttımız
(Kötü �artların bir araya geldi�i ) böyle bir zamana hayıflanıp Köl Tigin’i az
(miktarda) er ile ula�tırıp gönderdik KT/D40
sebin- : sevinmek
Kara bodun kaganım kelti tip sebinti
“Avam halkı (ise) “Hakanım geldi” diye kıvanıp sevindi (BK/D41)
yükün- : boyun e�mek
ol sabıg e�idip on-ok begleri bodunı kop kelti, yükünti
O haberi alınca On-Ok beyleri ve halkı hep geldiler, boyun e�diler (T2/B7
2.1.2.3.Ortakla�ma (Mü�areket) Bildiren Fiiller
Mü�areket bildiren fiiller, fiilden fiil yapan -� ekiyle yapılmı�tır. Bu fiiller,
birden çok özne tarafından kar�ılıklı olarak yapılan fiillerdir6.Göktürk yazıtlarındaki
mü�areket bildiren fiillerden birkaçı a�a�ıda örnek olarak verilmi�tir.
6 Ergin, Muharrem; a.g.e , 1987, s.196
80
ögle�- : " akıl danı�mak "
ol üç kagan ögle�ip altun yı� üze kabı�alım temi�
" Bu üç ka�an birbirine akıl danı�ıp Altay da�ları üzerinde bulu�alım ! "
demi�." (T1/D3).
sü����ü�- : " sava�mak "
ıduk ba�da sü�ü�düm
" Iduk ba�'da sava�tım." (BK/D25).
sözle�- : " sözle�mek "
inim köl tigin birle sözle�dimiz
" Karde�im Köl Tigin ile konu�up anla�tık." (KT/D26).
2.1.2.4. Oldurma ve Yaptırma Bildiren Fiiller
Olma ve yapma ifade eden fiillere, fiilden fiil yapan -t, -tur / -tür, -gur / -gür,
-ur / -ür, -ır / -ir, -ur / -ür ekleri getirilerek yapılmı� olan fiillerdir7.Göktürk
yazıtlarında oldurma ve yaptırma bildiren fiillerden örnekler a�a�ıda verilmi�tir.
bedizet- : " süslemek, resmettirmek "
tabgaç kaganta bedizçi kelürtüm bedizet(t)im
" Çin hakanından ressam (ve) heykeltra� getirttim, (Köl Tigin'in türbesini)
süslettim." (KT/G11).
kontur- : "kondurmak, yerle�tirmek "
ol bodunug tabarda ko[nturtumız
" O halkı Tabar'da yerle�tirdik." (KT/D38).
tirgür- : " diriltmek "
anta kisre te�ri yarlıkaduk üçün kutum bar üçün ülügüm bar üçün ölteçi
7 Ergin, Muharrem; a.g.e , 1987, s.196-201
81
bodunug t[irg]ürü igit(t)im
" Ondan sonra Tanrı öyle buyurdu�u için, bahtım (ve) talihim oldu�u için,
ölecek halkı diriltip doyurdum." (BK/D23).
tü�ür- : " indirmek "
asıngalı tü�ürtümiz
" Tırmanmak için (askerleri atlardan) indiriyorduk." (T1/K3).
urtur- : hakkettirmek, nak�ettirmek
a�ar adınçıg bark yaraturtum; için ta�ın adınçıg bediz urturtum.
“ Onlara ola�anüstü bir türbe yaptırdım; içine (ve) dı�ına resim ve heykeller
koydurttum (KT/G12)
82
ÜÇÜNCÜ BÖLÜM
3.KEL�ME GRUPLARI
Bir varlı�ı, bir kavramı, bir niteli�i, bir durumu, bir hareketi kar�ılamak veya
belirtmek üzere belirli kurallar içinde yan yana dizilmi�, yapısında ve manasında bir
bir bütünlük bulunan, dilde bir bütün olarak muamele gören dil birlikleridir.1
Göktürk yazıtlarında geçen kelime grupları a�a�ıda verildi�i gibidir:
3.1.�sim Tamlamaları
�ki isim unsurunun meydana getirdi�i kelime grubudur. �yelik ekli isim
unsuru ile iyeli�in i�aret etti�i bir ba�ka isim unsurundan olu�ur.2 Göktürk
yazıtlarında geçen isim tamlamaları a�a�ıda verilmi�tir.
3.1.1.�yelik Grupları
�yelik grupları, birinci unsurun yani tamlayanın genitif eki almı� �ahıs zamiri
oldu�u, ikinci unsur yani tamlananın ise iyelik eki almı� isim unsurundan olu�tu�u
kelime grubudur. Metinler incelendi�inde a�ırlıklı olarak tamlayanı dü�mü� iyelik
gruplarının yer tutu�u görülmü�tür.
* Türgi� kagan ança temi�:”Beni� bodunum anta erür “ temi�. T1/D4
* Bizi� sü atı toruk, azukı yok erti. KT/D39
�Ergin, Muharrem;Türk Dil Bilgisi (on sekizinci baskı), �stanbul, Bayrak basım / yayın / tanıtım 1987, , s.353-375 �Banguo�lu,Tahsin; Türkçe'nin Grameri, (üçüncü baskı), Ankara, TTK basımevi , 1990, s.331- 339
�ahıs Zamiri + Genitif Eki �sim + �yelik Eki
+
83
* To[kuz Og]uz meni� bodunum erti.BK/D29
* Meni� sabımın sımadı, KT/G11, BK/K14
* Te�ri yarlık[adukın üçün, öz]üm kutum bar üçün k[agan olurt]um.
BK/K7, KT7G9
* T]e�r[i] yarlıkad[uk ü]ç[ün, ö]züm olurtukuma tör[t] b[ulu�dakı
bo]dunug itdim yar[at]dım. BK/K9, KT/G
b) Metinler incelendi�inde a�ırlıklı olarak tamlayanı dü�mu� olan iyelik
gruplarının yer aldı�ı görülmü�tür.
* �lteri� Kagan bilgesin üçün, alpın üçün, Tabgaçka yeti yegirmi
sü�ü�di, T2/G5
* Kedim ...... alpi / erdemi anta tükedi. KÇ/B4
* Altı otuz ya�ıma Çik bodun, Kırkız birle yagı boltı. BK/D26
* Begleri bodunı tüzsüz üçün, Tabgaç bodun tebligin kürlüg<in> [üçün,
armakçısın üçün, inili eçili kik�ürtükin üçün, begli bodunlıg
yo�a�urtukın üçün Türük bodun, illedük ilin ıçgınu ıdmı�,KT/D6,
BK/D6
* [Yagr]u kontuk[da] kisre anyıg biligin anta ö[yür erm]i�: BK/K4,
* [K]arluk yegren ermelig arkasin sıyu urtı. KÇ/D21
* [..............ar]kı�ı kelmedi BK/D41
* Ataçımka bitig ta�ıg [tokıt]dım O/Ek-1
* At[açı]m / , bilge ataçım! O/Ek-3
________ �sim + �yelik Eki +
84
* .......................] bodun [....................] yazukla[................................
bi]rye Tabgaçda atı küsi yok boltı.BK/D26
* Bu bitig bitigme atısı Yollug T[igin] b[itidim]. KT/G13
* Ayıgması ben ertim, T1/B5
* A�aru sülemeser, kaçan ne� erser, ol bizni, [Kaganı alp ermi�],
ayguçısı bilge ermi�, kaçan ne� erser ölürteçik ök. Üçegün kabı�ıp
sülelim edi yok kı�alım! temi�. T1/D4
* Anta ayguçı[sı] yeme ben ök ertim, yagıçısı yeme ben ök ertim.
T2/G5
* Barkın, / bedizin / bitig ta�[ın] Biçin yılka, yetinç ay yeti otuzka kop
alkd[ım]ız. KT/KD
* Kagan inisi �l Çor Tigin kelip, ulayu tört tigin kelip, I�bara B(i)lge
Köl-�ç Çorug yoglat(t)ı, bedizin bedize(t)ti, olort(t)ı. KÇ/D24
* Begi kaçdı.O/9
* Begleri bodunı tüzsüz üçün, Tabgaç bodun tebligin kürlüg<in> [üçün,
armakçısın üçün, inili eçili kik�ürtükin üçün, begli bodunlıg
yo�a�urtukın üçün Türük bodun, illedük ilin ıçgınu ıdmı�, BK/D4,
BK/D6
* Tabgaç bodunka, beglik urı oglın kul boltı, e�ilik kız oglın kü�
boltı.KT/D7, BK/D7
* beglik urı oglu� kul boltı, e�ilik kız oglu� kü� boltı.K/D24
* beglik urı oglu�ın kul kıltıg, e�ilik [kız oglu�ın kü�]
kıltıg.BK/D20
* Bilge ataçım! Yogu� koragı�nı ko[radı]m.................. O/12
* Kıtany, Tata[bı.... tapa süledükde, be� sü�ü� sü�ü�dükde , Köl-�ç
Çor ançak bilgesi / çabı�i erti. KÇ/D17
* Bilgesi / çabı�ı ben ök ertim . T1/B7
85
* �lteri� Kagan bilgesin üçün, alpın üçün, Tabgaçka yeti yegirmi
sü�ü�di, T2/G4
* Bilmedükin] üçün bizi�e ya�ıl<t>ukın üçün üçün, kaganı ölti,
buyrukı / begleri yeme ölti. KT/D19, BK/D16
* Bilmez biligin, biltükümün, / ödükümün bunça bitig bitidim.
* bi� yıllık tümen künlik bitigimin / belgümin bunta yası ta�ka
yaratıtdım TA/B2
* Ol ok tün bodunın sayu ıttımız. T2/B7
* buyrukı yeme bilge ermi� erinç,KT/D3, KT/D5, BK/D4
* Azu bu sabımda igid bar gu? KT/G10, BK/K8
* Karluk tapa [........]galı barıp, azın erig yana ebi�e sü[�ü�]
kigürtü.KÇ/D20
* Ebin barkın buzdum. BK/D34
* Selenge kodı yorıpan Karagan kısılta, ebin barkın anta buzdum.
BK/D37
* �bke tegdüküm uru� kılıp tegip inime / ogluma ança ötledim : O/10
* Eçim kagan olurtukka özüm tigin erk[..........] iy[............] te�ri
yarlıkaduk üçün tört yegirmi ya�ımka Tardu� bodun üze �ad olurtum
. BK/D14
* Ol törüde üze eçim kagan olurtı . KT/D16, BK/D14
* Eçim kagan olurtukda özüm Tardu� bodun üze �ad ertim. KT/D17,
* Eçim kagan olurtukka özüm tigin erk[..........] iy[............] te�ri
yarlıkaduk üçün tört yegirmi ya�ımka Tardu� bodun üze �ad olurtum.
BK/D15
* Eçim kagan olurupan Türük bodunug yiçe itdi<yiçe > igitti. KT/D16
* Ki�i oglınta üze eçüm apam Bumın Kagan, ��temi Kagan olurmı�.
KT/D1, BK/D3
* .................................eçüm apam sekiz on yıl olurmı� TA/D3
86
* Yeti yüz er bolup ilsiremi�, kagansıramı� bodunug, kü�edmi�,
kuladmı� bodunug, türük törüsin ıçgınmı� bodunug , eçüm apam
törüsinçe yaratmı�, bo�gurmı�. KT/D13, BK/D12
* Ki�i oglınta üze eçüm apam Bumın Kagan, ��temi Kagan
olurmı�.KT/D1, BK/D3
* Eçümiz apamız tutmı� yir sub idisiz kalmazun tiyin Az bodunug itip
yar[atıp ..................] KT/D19, BK/D16
* �çümüz apamız Yamı Kagan tört bulu�ug etmi�, yıgmı�, yaymi�,
basmi�. O/1
* Edgü özlik atın, / kara ki�in, / kök teyengin sansız kelürüp kop kottı.
BK/G12
* Eki otuz ya�ıma Tabgaç tapa süledim . BK/D25
* [Eki ] süm[üz b]oltı T1/D1
* Bizinte eki uçı sı�arça artuk erti. T2/B5
* Ö�re Kıtanyda, birye Tabgaçda, kurya kurdınta, yırya Oguzda eki üç
bi� sümüz / kelteçimiz bar mu ne?” T1/G7
* Eki ülügi atlıg erti, bir ülügi yadag erti. T1/B4
* Elig ya�ıma Tatabı bodun Kıtanyda adr[ıltı BK/G7
* üze [k]ök te�ri ya[rl]ıkaduk üçü[n asra yagız yir igittük üçün ilimin
/ törümin etint[im] TA/B3
* Ança kazganmı�, ança itmi� ilimiz / [törümiz erti.BK/D18, KT/D22
* Türük bodun, ili�in / törü�in kem artatı [udaçı erti? KT/D22
* Üze Te�ri basmasar, asra yir telinmeser, Türük bodun, ili�in /
törü�in kem artatı [udaçı erti? BK/D19
* E� ilki Togu balıkda sü�ü�düm. BK/D30
* Tabgaç bodunka, beglik urı oglın kul boltı, e�ilik kız oglın kü� boltı.
KT7D7
87
* Igar oglanı�ızda, / taygunu�ızda yegdigidür ertigiz. KT/GD
* ötüken ili tegres ili ekin ara ılgam / tarıglagım sekiz selenge orkun
togla sebi[n] teledü karaga burgu ol yirimin subumın konar köçer ben
TA/B4
* Karlukug içgintükin (?) sançdı KÇ/D20
* A�ar adınçıg bark yaraturtum; için ta�ın adınçıg bediz urturtum.
KT/G12, BK/K14
* Küregü�in üçün, igidmi� bilge kaganı�ın ermi� barmı� edgü
ili�[e] kentü ya�ıltıg, yablak kigürtüg.KT/D23, BK/D19
* Ödsig ötülüg ki[�i] igidmi� alp kaganı�a ya�ıltı. BK/D34
* “�llig bodun ertim,; ilim amtı kanı? KT/D9, BK/D8
* Tabgaç kaganka ilin / törüsin alı birmi�. BK/D8, KT/D8
* Türük bodun, ili�in törügin kem artatı udaçı [ert]i? BK/D19
* �nim Köl Tigin birle sözle�dimiz KT/D26
* Tigin eki �ad inim Kü[l] Tigin [bir]le sözle�dimiz BK/D21
* �nim Köl Tigin birle, eki �ad birle ölü yitü kazgantım. KT/D27,
BK/D22
* Bunça törüg kazganıp inim Köl Tigin özi ança kergek boltı.BK/D30
* Anta kisre, inisi kagan bolmı� erinç, oglıtı kagan bolmı� erinç. KT/D4,
BK/D5
* Anta kisre inisi / eçisin teg kılınmaduk erinç, oglı / ka�ın teg
kılınmaduk erinç.KT/D5, BK/D5
* �nisi / [eç]isin bilmez erti, oglı / ka�ın bilmez erti.BK/D18
* �nisi bir korg[anka tezip barmı� ....................................] BK/D40
* ulayu iniygünüm / oglanım, / birki ugu�um, / [bodunum ....... ilgerü
kün] tugsıkı�a, birgerü kün ortusı�aru, kurıgaru kün batsıkı�a,
yıgaru tün ortusı�aru .... anta içreki bodun kop ma�a körür BK/K1,
KT/G1
88
* Eki �ad ulayu iniygünüm, / oglanım, / beglerim / bodunum közi ka�ı
yablak boltaçı tip sakıntım.KT/K11
* i�ig küçin [birmi� erti]...... O/5
* Te�ri Bilge Kaganka [t]akı i�ig küçüg birsigim bar ermi� erinç.O/10
* Kaganı ölti, bodunı kü� kul boltı KT/D20, BK/D17
* ”A�aru sülemeser, kaçan ne� erser, ol bizni, [Kaganı alp ermi�],
ayguçısı bilge ermi�, kaçan ne� erser ölürteçik ök.T1/D4
* Kaganı alp ermi�, ayguçısı bilge ermi�.T1/G3
* ” Yorımasar, bizni kaganı alp ermi�, ayguçısı bilge ermi�, kaçan ne�
erser bizni ölürteçik ök” temi�. T2/K5
* Kaganı ölti, bodunı kü� kul boltı. BK/D17, KT/D20
* ”Kaganlıg bodun ertim; kaganım kanı? KT/D9, BK/D9
* Kagan[ım, ben] özüm, Bilge Tonyukuk ötüntük ötünçümin e�idü birti
T1/G8
* Kara bodun kaganım kelti tip sebinti BK/D41
* Ol sabıg e�idip kaganım” Ben ebgerü tü�eyin” tidi.T1/K6
* Anta ötrü kaganıma ötüntüm T1/G5
* Kaganıma ötünüp sü eletdim T1/D1
* Kaganıma ötüntüm T1/D7
* Kaganıma sü eletdimiz. T2/D3
* Kaganın anta ölürtümiz, ilin anta altımız.KT/D38
* Kaganın ölürtüm, ilin anta altım. BK/D27
* Kaganın tutdımız T2/B6
* Kaganın, / yabgu[sı]n �adın anta ölürtüm, ilin anta altım.BK/D28
* Kaganın birle So�a yı�da sü�ü�dümiz. KT/D35
* Kaganın birle So�a yı�da sü�ü�düm. BK/D27
89
* Bu kaganı�da bu beglerig[de, bu yiri�de / subı�d[a adrılmasar],
Türük [bodun] [.....................] edgü körteçi sen, ebi�e kirteçi sen,
bu�suz boltaçı sen.[.......................] BK/K13
* Köl-�ç Çor Türk bodun ........[k]aganı�a / ilin / törösin.....] bilgesin /
üçün, alpin / erdemin [üçü]n kazgantı...... KÇ/B7
* Kamagı be� otuz süledimiz, üç yegirmi sü�ü�dümiz.KT/D18,
BK/D13
* K]amagı yeti yüz er bolmı�.KT/D12, BK/D11
* Türk bodun, kanın bulmayın Tabgaçda adrıltı, kanlantı; kanın kodup
Tabgaçka yana içikdi.T1/B2
* Kanın ölürtümiz T1/K4
* Kanı / süsi tirilmi�.T1/K4
* kan[ın altım] TA/D8
* kanın anta tutdum TA/G1
* Kanı� subça yügürti, sü�ükü� tagça yatdı; KT/D24, BK/D20
* “Kan birtim, kanı�ın kodup içikdi�.” T1/B3
* Te�ri küç birtük üçün, ka�ım kagan süsi böri teg ermi�; yagısı kony
teg ermi�.KT/D12, BK/D11
* üç [karluk] lagzın yılka tokuz tatar ............. tokuz buyruk [b]i[�]
se�üt kara bodun turuyın ka�ım kanka ötünti TA/G4
* Ka�ım.... Te�riken yen anta yorımi�,.....O/5
* Ka�ım �ad ança ötünmi�. O/8
* [Ka�ım] kagan, eçim kagan olurtukınta tört bulu�dakı bodunug
nençe itm[i�, nençe yaratmı� BK/K8
90
* [K]a�ım Türük Bilge Kagan ..............Al]tı Sir, Tokuz Oguz, kidiz
kerekülüg begleri bodunı [........Tü]rük Te�ri [................] üze kagan
olurtum.BK/D1
* Türük bodun yok bolmazun tiyin, bodun bolçun tiyin, ka�ım �lteri�
Kaganıg ögüm �lbilge Katunug te�ri töpüsinte tutup yügerü kötürmi�
erinç. BK/D10, KT/D11
* Ka�]ım k[agan bunça .......... bodunug .......] kır[k artukı] yeti yolı
sülemi�, yegirmi sü�ü� sü[�ü�]mi�. BK/D12, KT/D14
* Ka�ım [kagan, ilig törüg kazganıp uça barmı�]. BK/D13, BK/D15
* Ka�ım [kaganka] ba�layu baz kaganıg balbal balbal tik[mi�.
BK/D13, KT/D16
* Ka�ım] kagan uçdukda özüm sekiz ya�da kaltım. BK/D13
* Türük bodunug atı küsi yok bolmazun tiyin, ka�ım kaganıg ögüm
katunug kötürmi� Te�ri , il birigme Te�ri, Türük bodun atı küsi yok
bo[lmazun tiyin, özümin ol Te�ri ] kagan olurtdı, erinç KT/D25,
BK/D21
* Bunça kazganıp ka�ım kagan [I]t yıl onunç ay altı otuzka uça bardı.
BK/G10
* Ka�ım Türük Bilge Kagan olurtukınta Türük matı begler, kisre
Tardu� begler ba�layu , Köl-�ç Çor ba�layu �adapıt begler, ö�re Tölis
begler, Apa Tark[an] ba�layu ulayu �ad[apıt] begler, bu [ ................]
Ataman Tarkan, Tonyukuk Buyla Baga Tarkan ulayu buyruk
[..................] �ç Buyruk Sebig Köl Erkin ba�layu ulayu buyruk, bunça
matı begler ka�ım kaganka erti�ü erti�ü ti mag kıltı.BK/G13
* Ka�ım Kagan yeti yeg[ir]mi erin ta�ıkmı�. KT/D11
91
* Ka�ımız / eçimiz kazganmı� bodun atı küsi yok bo[lmazun] tiyin,
Türük bodun üçün tün udımadım, küntüz olurmadım; BK/D21,
KT/D26
* Kar(a)s(i)n yıgdım. O/9
* Kazgantukın üçün udu özüm kazgantukum üçün, il yeme il boltı,
bodun yeme bodun boltı.T2/D5
* Tün udımatı, küntüz olurmatı, kızıl kanım töküti, kara terim yügürt[i]
i�ig küçüg birtim ök. T2/D2
* Keligme beglerin bodunın itip yıgıp, azça bodun tezmi� erti, T2B8
* Kelmi�i “Alp” tidi, tuymadıT2/B3
* Men Türgi� kaganka kızım[ın ............] erti�ü ulug törün alı birtim.
Tür[gi� kagan] kızın erti�ü ulug törün ogluma alı birtim. BK/K9
* [Ta� tokıtdım, kö�ülteki s]abımın [urturtum BK/K14
* Körür közüm körmez teg, bilir biligim bilmez teg boltı. KT/K10
* Üze Te�ri as[ra] yir yarlıkaduk üç[ün] közün körnedük, kulkakın
e�idmedük bodunumın ilgerü kün tu[gsıkı�a], birgerü [kün
ortusı�]a, kurıgaru [kün batsıkı�a, yırgaru tün ortusı�a tegi
konturtum. BK/K11
* Anta] kisre, Te�ri,yarlıkazu, kutum bar üçün, ülügüm bar üçün, ölteçi
bodunug tirgürü igittim.KT/D29, BK/D23
* Üze Te�ri; kony yılka yetinç ay külüg alp kaganımda adrılu
bardı�ız. O/12
* Ne� ne� sabım erser be�gü ta�ka urtum KT/G11, BK/K8
* oglı / ka�ın teg kılınmaduk erinç BK/D6
* Oglın, / yu[tuz]ın, / yılkısın / barımın anta altım.BK/D24
* Sukun [................ o]glın / yutuzın anta aldım.
* oglın / yutuzın, / [yı]lkısın / barımın [altım. BK/G3
92
* Oglın / kisisin / uduzt[okı / ko]ntukı / itdüki / yir aldukı [I�bara
Bil]ge [K]üli Çor Tardu� bodunug iti ayu olortı KÇ/D13
* Oglın / kisisin bulnad[ıp] .....I�bara Bilg(e) Köl-�ç Çor[....süke tusu
bol[ayi]n tidi. KÇ/D22
* Sag(ı)r çulugan yogı(t)tukda [Köl-�ç] Çor [oplayu tegi]p, sançıp,
ölürüp, oglın / kisisin buln[adı]. KÇ/B5
* ”[Türk bodunı yeme] bulganç [ol] temi�, “Oguzı yeme tarkınç ol”
temi�.T1/D5
* Ol bilmedükügin üçün yablakı�ın üçün, eçim kagan uça bardı].
K/D20
* Ol sabın e�idip tün yeme udısıkım kelmez erti, <kün yeme> olursıkım
kelmez erti. T1/D5
* On-Ok oglum Türgi� kaganta Makaraç tamgaçı Oguz Bilge Tamgaçı
kelti.KT/K13
* Otuz artukı bir [ya�ıma .................] Türüküme / bodunuma yegin
ança kazganu birtim. BK7GG9
* Otuz artukı bir ya�ıma Karluk bodun bu�suz [er]ür barur erkli yagı
boltı.BK/D29
* Otuz artukı tört ya�ıma Oguz tezip Tabgaçka kirti. BK/D38
* Otuz artukı eki ya�ıma Amgı korgan kı�ladukda yut boltı.BK/D31
* Otuz ya�ıma Be� balık tapa süledim. BK/D28
* Otuz artukı sekiz ya�ıma kı�ın Kıtany tapa süledim . BK/G2
* [Otuz artuk]ı [tokuz y]a�ıma yazın Tatabı tapa sü[ledim. BK/G2
* Ança kazganıp [............Te�ri] yarlıkaduk üçün men otuz artukı üç
[ya�ıma ...............y]ok erti. BK/D34
* Oza [k]elmi� süsin Köl Tigin agıtıp To�ra bir ugu� alpagu on erig
To�a Tigin yogınta egirip ölürtümiz.KT/K7
* Oza yanya keligme süsin agıttım. BK/D31
93
* Yagıka yalı�us oplayu tegip, opulu kirip, özi kısga kergek
boltı.KÇ/23
* Özi ança kergek bolmı�] BK/D4, KT/D3
* Özi ya�ıltı. KT/D20
* Özi yazıntı BK/D17
* Türgi� bodun etdükde Köl-�ç Çor özlüki yegren at binip ............anta
kerü barıp, Yençü ügüzüg keçip ,Temir Kapıgka Tezikke tegi sü[lep
anç]a kazgantı. KÇ/D15
* ......özliki boz at erti. KÇ/B4
* Te�ri yarlık[adukın üçün, öz]üm / kutum bar üçün k[agan olurt]um .
BK/K7, KT/G9
* T]e�r[i] yarlıkad[uk ü]ç[ün, ö]züm olurtukuma tör[t] b[ulu�dakı
bo]dunug itdim yar[at]dım. BK/K9
* Özüm karı boltum, ulug boltum T2/D6
* Bödke özüm olurup bunça agır törüg tört bulu�dakı
[......................]dim. BK/D2
* Sabı antag : “Yarı� yazıda on tümen sü tirilti” tir T2/B1
* Sabı anteg: “ Ö�dün kagangaru sü yorılım ” temi�. T1/K5
* Te�ri teg, Te�ri yar[at]mı� Türük Bilge [Kagan] sabım: BK/G13
* Sabımın tüketi e�id, ulayu iniygünüm / oglanım, birki ugu�um, /
[bodunum ....... ilgerü kün] tugsıkı�a, birgerü kün ortusı�aru,
kurıgaru kün batsıkı�a, yıgaru tün ortusı�aru .... anta içreki bodun
kop ma�a körür BK/K1, KT/G1
* Sarıg altu]nın, / ürü� kümü�in, / kırgaglıg kutayın, / kinlig e�gitisin,
/ özlik atın, / adgırın, / kara k[i�in] / kök teye�in / Türüküme /
bodunuma kazganu birtim, iti birtim. BK/K11
* Bunça bodun saçın / kulkakın [b]ıçdı . BK/G12
94
* Sekiz yegirmi ya�ıma altı çub [Sogdak] tapa süledim.BK/D24
* sekiz otuz ] ya�ıma yılan yılka türk ilin anta bulgadım anta artatdım
TA/D5
* Sı�ar süsi ebig barkıg yulgalı bardı, sı�ar süsi sü�eli kelti.
BK/D32
* Si�ilim kunçuyug birtimiz. KT/D20, BK/D17
* Süçig sabı�a / yım�ak agısı�a arturup ükü� Türük bodun öltüg
KT/G6, BK/K5
* Süsi kelti . O/9
* .......] süsi tirilip kelti. BK/D39
* [Süsi altı bi�] ermi�. T1/G9
* Togla ügüzüg yüzüti keçip süsi [.............................] BK/D30
* Süsin sançdımız, ilin altımız. KT/K6
* Köl-�ç Çor oplayu tegip süsin ı(t)tı KÇ/B10
* Süsin sançdı, ilin altı KÇ/D22
* Süsin anta sançdım, yabrıtdım BK/D31
* Süsin bu[z]dum, ilin anta altım.BK/D34
* Süsin sançdımız, ilin altımız KT/K6
* Süsin sançdı, ilin altı KÇ/D22
* Süsin sançdım.BK/D30
* Çaça Se�ün sekiz tümen [sü] birle sü�ü�düm, süsin anta
ölürtüm.BK/D26
* Süsin sançdım. BK/D26
* A�ar adınçıg bark yaraturtum; için ta�ın adınçıg bediz
urturtum.KT/G12
* Te�ri yir bulgakın üçün ödi�[e] küni tegdük üçün , yagı
boltı.BK/D29
* te�ride bolmı� il etmi� bilge kanım içreki bodunı altmı� iç buyruk
95
ba�ı ınançu baga tarkan ulug buyruk tokuz bolmı� bilge tay se�ün
o�ı be� yüz ba�ı külüg o�ı öz ınançu be� yüz ba�ı ulug öz ınançu
uru�u yüz ba�ı ulug uru�u tölis begler oglı bı� ba�ı tölis külüg
eren tardu� begler oglı bi� ba�ı tardu� külüg eren tardu� ı�baras be�
bi� er ba�ı ı�bara se�ün yaglakar ....tokuz yüz er ba�ı tuykun ulug
tarkan bukug bı�a........bodunı bı�a kagas ataçuk bodunı bı�a
TA/6-7-8-9
* te�rim kanım tkm teg ilig tutdı TA/K1
* te�ri kanım atlıgı tok<u>z ta<tar> [yeti yegirmi az] buyruk [to�ra
ed]e se�üt b<ı>��a uygur] bo<d>unı tigitimin bu bitidükde
kanıma turgak ba�ı kagas ataçuk bgzkr çig�i bıla baga tarkan üç yüz
turgak turdı TA/K2
* te�ri kanım atlıgı tok<u>z ta<tar> [yeti yegirmi az] buyruk [to�ra
ed]e se�üt b<ı>��a uygur] bo<d>unı tigitimin bu bitidükde
kanıma turgak ba�ı kagas ataçuk bgzkr çig�i bıla baga tarkan üç yüz
turgak turdı TA/K2
* te�rim /kanım oglı bilge yabgu kutlugı isig yir kutlugı [.....] buyrukı
az sıpa tay se�ün bodunı to�ra ede [....]lık ba� kay aba ba� üç
karluk bunça bodun yabgu bodunı TA/K3
* te�rim / kanım oglı bilge çad kutlugı [.....] kutlugı udurgan buyrukı
çabı� se�ün bodunı tokuz bayırku ak ba� kay aba basmıl tokuz tatar
bunça bodun çad bodunı TA/K4
* Kadırkan ı� [ko[n ..................] [.............tur]gakı�a, / yiri�erü /
subı�aru kontı. BK7D40
* Türgi� [k]agan Türüküm, / bodunum erti BK/D16
96
* [.................]m Türük begler, türük bodunum [......................] at birtim
BK/D13
* Türgi� Kagan Türükümiz, / [bodunumız erti. KT/D18
* Ol tegdükde, Bayırkunı� ak adgırıg, udlıkın sıyu urtı. KT/D36
* bir ki�i ya�ılsar, ugu�ı, / bodunı / bi�üki�e tegi kıdmaz
ermi�.KT/G6, BK/K4
* Ulug oglum agrıp yok bolça Kug, Se�ünüg, balbal tike birtim.
BK/G9
* Usın buntutu yurtta yatu kalur erti T1/D2
* [Usı]n sü�ügün açdımız T1/K4
* Ülügi ança ermi� erinç KÇ/23
* Yabgusın, �adın anta ölürti T2/B6
* Yadag süsin ekinti kün kop [ölür]tüm BK/G1
* yagım bö[lük] yok bol[tı] TA/B4
* Yagımız tegre oçuk teg erti; biz a� <t>eg ertimiz. T1/G1
* Tabgaç kagan yagımız erti, T1/D2
* artuk [Kırkız] küç[üg kagan yagımız] boltı. T1/D3
* Yalabaçı ,/ edgü sabı ,/ ötügi kelmez tiyin yayın süledim. BK/D39
* Yarıkınta / yalmasınta yüz artuk okun urtı, yüz[i�e] / ba�ı�a bir
t[egmedi ..............] KT/D33
* yaylagım ötüken kuzı kidin uçı tez ba�ı ö�düni kanyuy künüy
bz..... iç ılgam ötüken yiri o�ı ......süy yag..... bodunkı kagangı
birigerü uçı ..... kögmen ilgerü uçı költi TA/B5
* Amga korgan kı�lap yazı�a Oguzgaru sü ta�ıkdımız KT/K8
* Yazı�a Oguz tapa süledim.BK/D31
* Yegirmi ya�ıma / Basmıl Iduk Kut ugu�um erti, BK/D25
* Tokuz oguz bodun yirin / subın ıdıp Tabgaçgaru bardı.BK/D35
* Yeti o[tuz ya�]ıma Kırkız tapa süledim BK/D26
97
* [Kü]li Çor yeti ya�ı�a yegir ölürti, tokuz ya�ı�a azıglıg to�uz
ölürti. KÇ/D18
* Yeti yegirmi ya�ıma Ta�ut tapa süledim. BK/D24
* Bodunug anta buzdum; yılk[ısın / barımın anta aldım BK/D39
3.1.2.Belirtili �sim Tamlaması
Birinci unsurun yani tamlayanın genitif eki, ikinci unsur yani tamlananın
iyelik eki aldı�ı isim tamlamasıdır.3
* Köl Tigin Bayırkunı� ak adgırıg binip oplayu tegdi.KT/D35
* Ol tegdükde, Bayırkunı� ak adgırıg, udlıkın sıyu urtı. KT/D36
* Bilge Kaganı� bodunı......bardı, O/11
* T[ar]d[u� I�bara Bilge Köl-�ç Çoru� oglı Yigen Çor keltiKÇ/G1
* Antagı�ın üçün, igidmi� kaganı�ın sabın almatın yir sayu bardıg,
KT/G9, BK/6
* Köl Tigini� altunın, kümü�in, agı�ın, barımın tör[t bı�� yılk[ıs]ın
ayagma Tuygut bu [...............] begim tigin yügerü Te�ri bolça
[............................] ta� bitidim.KT/GD
* E� ilki Tadıkı� Çorı� boz [atıg binip tegdi.KT/D32
* Olurupan, Türük bodunı� ilin tö[rüs]in tuta birmi�, iti birmi�.KT/D1,
BK/D3
3 Özkan, Mustafa; Türkiye Türkçesi Söz Dizimi, �stanbul, Akademik Kitaplar, 2009, s.20-25
�sim + Genitif Eki �sim + �yelik Eki
+
98
3.1.3.Belirtisiz �sim Tamlamaları
Tamlayanı, genitif eki almayan isim tamlamalarıdır. Belirtisiz isim
tamlamaları belirsiz, genel bir nesneyi kar�ılar4.Metinlerdeki belirtisiz isim
tamlamaları a�a�ıda verildi�i gibidir.
* Alp �alçı ak atın binip tegmi�.KT/D40
* Alp �alçı akın binip oplayu tegdi.KT/K2,KT/K3
* [K]a�ım Türük Bilge Kagan ..............Al]tı Sir, Tokuz Oguz,kidiz
kerekülüg begleri bodunı [........Tü]rük Te�ri [................] üze kagan
olurtum.BK/D1
* te�ride bolmı� il etmi� bilge kanım içreki bodunı / altmı� iç buyruk
ba�ı ınançu baga tarkan ulug buyruk tokuz bolmı� bilge tay se�ün
o�ı be� yüz ba�ı külüg o�ı öz ınançu be� yüz ba�ı ulug öz ınançu
TA/B6
* “ Yanalım, arıg ubutı yeg!” tedi. T2/B2
* kagan atanıp katun atanıp ötüken ortus[ınt]a / a[s ö�]üz ba� kan
ıduk ba� kidinin örgin bunta etitdim. TA/G6
* ulu yılka ötüken ortusınta / as ö�üz ba� kan ıduk ba� kidininte
yayladım . TA/B2
* Bunça barkıg, bedizig, uzug [....................................... K]agan atısı
Yollug Tigin, men , ay artukı tört kün [ol]urup bitidim, bedizettim
y[aratdım (?)]. BK/GB
��Karahan Leyla; Türkçede Söz Dizimi(12.baskı), Ankara, Akça� Yayınları, 2007, s.44-45
�sim + ���� + �sim + �yelik Eki
99
* Köl Tigin Az yagızın binip oplayu tegdi. KT/K8
* Köl Tigin Az yagızın binip oplayu tegip bir erig sançdı, tokuz erig
egire tokıdı.KT/K5
* Az yir y[olı ] Anı b[irle ? ......er]mi� T1/D7
* uru�u yüz ba�ı ulug uru�u tölis begler oglı bı� ba�ı tölis külüg
eren tardu� begler oglı / bi� ba�ı tardu� külüg eren tardu� ı�baras
be� bi� er ba�ı ı�bara se�ün yaglakar ....tokuz yüz er ba�ı tuykun
ulug tarkan bukug bı�a........bodunı bı�a kagas ataçuk bodunı bı�a
TA/B7
* yaylagım ötüken kuzı kidin uçı / tez ba�ı ö�düni kanyuy künüy
bz..... iç ılgam ötüken yiri o�ı ......süy yag..... bodunkı kagangı
birigerü uçı ..... /kögmen ilgerü uçı költi TA/B5
* Bir at orukı ermi�.T1/D7
* Bodun boguzı tok erti. BK/G1
* Törtünç Çu� ba�ında sü�ü�dümiz. KT/K6
* Ü]çünç [Çu� ba�ınta sü]�ü�düm.. BKK/D30
* Çugay kuzın, Kara Kumug olurur ertimiz . T1/B7
* Eçim kagan ili kam�ag boltukınta, bodun ilig ikegü boltukınta, �zgil
bodun birle sü�ü�dümiz KT/K3
* Altı yegirmi ya�ı�a , eçim kagan ilin törüsin ança kazgantı. KT/D31
* Üze Te�ri, ıduk Yir Sub [eçim k]agan kutı taplamadı erinç.BK/D35
* eçü apa atı bar tedi. TA/G4
* Yeti yüz er bolup ilsiremi�, kagansıramı� bodunug, kü�edmi�,
kuladmı� bodunug, türük törüsin ıçgınmı� bodunug , eçüm apam
törüsinçe yaratmı�, bo�gurmı�. KT/D13, BK/D12
100
* �l-etmi� Yabgu oglı, / (I)�bara Tamgan Çor Yabgu in(i)si Bilge I�bara
Tamgan Tarkan. Yamaglıg [....il]-etmi� atam................ b[asa]
Tabgaçda yırye Atig , Oguz ara yeti eren yagı bolmi�. O/4
* El-teber özi kelti. KÇ/D21
* Karluk yagı(t)tukda, Tezde sü�ü�dükde Köl-�ç Çor anta k(i)sre
Karlukka yem[e] sü�ü�[dükde �dil akin binip, oplayu tegip, sança
ıdıp, topulu ünti. KÇ/D19
* Kapgan El-teri� Kagan ili�e kılıntım O/4
* Eki �ad ulayu iniygünüm, oglanım, beglerim bodunum közi ka�ı yablak
boltaçı tip sakıntım. KT/K11
* Te�ri küç birtük üçün, ka�ım kagan süsi böri teg ermi�; yagısı kony
teg ermi�.KT/D12
* Bunça törüg kazganıp inim Köl Tigin özi ança kergek boltı.KT/D30
* �lteri� Kagan kazganmasar, yok erti erser, ben özüm Bilge Tonyukuk
kazganmasar, ben yok ertim erser, Kapgan Kagan Türük Sir bodun
yirinte bod yeme, bodun yeme, ki�i yeme idi yok erteçi erti. T2/K2
* �lteri� Kagan Bilge Tonyukuk kazgantuk üçün Kapgan Kagan Türük
Sir bodun yorıdukı bu. T2/K3
* Türk bodun ö�re kün tugsıkı�a, kisre kün batsıkı�a tegi, b(i)rye
Tabgaçka, yırye yi�[ka tegi ............. O/2
* Kap]gan Kagan ilinte karıp edgü be�i körti. KÇ/B3
* Kagan inisi �l Çor Tigin kelip, ulayu tört tigin kelip, I�bara B(i)lge
Köl-�ç Çorug yoglat(t)ı, bedizin bedize(t)ti, olort(t)ı. KÇ/D24
* anta yabgu atadı anta kesre küsgü yılıka sInIgde kwç kara bodun
tms sInszde kwç kara sub ermi�.TA/G5
* te�ride bolmı� il etmi� bilge kagan elbilge katun kagan atıg katun
atıg atanıp ötüken kidin uçınta / tez ba�ınta örgin [anta etitdim çıt]
anta yaratıtdım TA/B1
101
* te�rim kanım oglı / bilge yabgu kutlugı / isig yir kutlugı [.....]
buyrukı az sıpa tay se�ün bodunı to�ra ede [....]lık ba� kay aba ba�
üç karluk bunça bodun yabgu bodunı / te�rim kanım oglı / bilge
çad kutlugı [.....] kutlugı udurgan buyrukı / çabı� se�ün bodunı
tokuz bayırku ak ba� kay aba basmıl tokuz tatar bunça bodun çad
bodunı bitigme bunı yaratıgma [bilige kutlug tarkan se�] bunça
bodunug atın yolın yagma alumçısı eki ywr tedi kutlug bilge se�ün
uru�u kutlug tarkan se�ün ol eki ywr yarlukadı. TA/K3,4,5
* Üze Te�ri as[ra] yir yarlıkaduk üç[ün] közün körnedük, kulkakın
e�idmedük bodunumın ilgerü kün tu[gsıkı�a], birgerü [kün ortusı�]a,
kurıgaru [kün batsıkı�a, yırgaru tün ortusı�a tegi
konturtum.BK/K11
* Üze kök te�ri as[ra yagız yir kılıntukda, ekin ara ki�i oglı kılınmı�] .
BK/D2, KT/D1
* Ki�i oglınta üze eçüm apam Bumın Kagan, ��temi Kagan olurmı�.
olurupan, Türük [b]odunı� ilin törüsin tuta birmi�, iti birmi�.BK/D3,
KT/D1
* Öd Te�ri aysar ki�i oglı kop ölgeli törimi�.KT/K10
* Te�ri küç birtük üçün, ka�ım kagan süsi böri teg ermi�; yagısı kony
teg ermi�.BK/D11, KT/D12
* Ka�ımız eçimiz kazganmı� bodun atı küsi yok bo[lmazun] tiyin,
Türük bodun üçün tün udımadım, küntüz olurmadım; inim Köl T[igin
birle, eki �ad] birle ölü yitü kazgantım.BK/D22, KT/D26
* Kögmen a�a Kırkız yiri�e tegi sü[ledimiz. BK/D15, KT/D17
* Kırkız kaganın ölürtümiz, ilin altımız.KT/D36.
102
* ”Kögmen yolı bir ermi�, tumı�” tiyin e�idip “ Bu yolın yorısar
yaramaçı “ tedim.T1/D6
* Bunça bitig bitigme: Köl Tigin atısı Yollug Tigin, bitidim. KT/GD
* Köl Tigin ö[zi] (?) kırk artuk[ı y]iti ya�ı[�a](?) boltı.KT/KD
* �lgerü, kün tugsıkka, birgerü kün ortusı�aru, kurıgaru kün batsıkı�a
yırgaru tün ortusı�aru, anta içreki bodun ko[p] m[a�]a
kör[ür.KT/G2
* Üze Te�ri as[ra] yir yarlıkaduk üç[ün] közün körnedük, kulkakın
e�idmedük bodunumın ilgerü kün tu[gsıkı�a], birgerü [kün
ortusı�]a, kurıgaru [kün batsıkı�a, yırgaru tün ortusı�a tegi
konturtum.BK/K11
* Küreg sabı antag :”Tokuz Oguz bodun üze kagan olurtı” tir. T1/G2
* Sabımın tüketi e�id, ulayu iniygünüm oglanım, birki ugu�um,
[bodunum ....... ilgerü kün] tugsıkı�a, birgerü kün ortusı�aru,
kurıgaru kün batsıkı�a, yıgaru tün ortusı�aru .... anta içreki bodun
kop ma�a körür.BK/K2
* �lgerü, kün tugsıkka, birgerü kün ortusı�aru, kurıgaru kün batsıkı�a
yırgaru tün ortusı�aru, anta içreki bodun ko[p] m[a�]a
kör[ür.KT/G2, BK/K2
On-Ok begleri bodunı kop kelti, yükünti.T2/B7
* On-Ok bodunı kalısız ta�ıkmı� tir; T1/K6
* On-Ok süsi kalısız ta�ıkdı tir.T1K9
* On-Ok süsin sületdim. T2B8
* ulu yılka ötüken ortusınta / as ö�üz ba� kan ıduk ba� kidininte
yayladım örgin bunta yaratıtdım TA/B2
* ...........................eçüm apam sekiz on yıl olurmı� ötüken ili / tegres
ili ekin ara orkun ögüzde ..........................[yet]mi� yıl olurmı�. TA/B3
103
* ötüken ili sizde ebir ti[di] TA/G5
* kagan atanıp katun atanıp ötüken ortus[ınt]a a[s ö�]üz ba� kan ba�
kidinin örgin bunta etitdim. TA/G6
* te�ride bolmı� il etmi� bilge kagan elbilge katun kagan atıg katun
atıg atanıp ötüken kidin uçınta / tez ba�ınta örgin [anta etitdim çıt]
anta yaratıtdım. TA/B1
* yaylagım ötüken kuzı kidin uçı / tez ba�ı ö�düni kanyuy künüy
bz..... iç ılgam ötüken yiri o�ı ......süy yag..... bodunkı kagangı
birigerü uçı / ..... kögmen ilgerü uçı költi TA/B5
* ötüken ili / tegres ili ekin ara ılgam tarıglagım sekiz selenge orkun
togla sebi[n] teledü karaga burgu ol yirimin subumın konar köçer ben
TA/B4
* On-Ok oglı�a Tatı�a tegi bunı körü bili�.BK/K15, KT/G12
* O� Totok yurçın yaraklıg iligin tutdı, yaraklıgdı kaganka ançuladı
KT/D32
* On-Ok kaganı yagımız erti, T1/D2
* Sü ba�ı �nel Kagan, Tardu� �ad barzun!” tedi.T1/K7
* Sir �rkin oglı Yigen Çor kelti. KÇ/D21
* Sü�üg batımı karıg söküpen Kögmen yı�ıg toga yorıp Kırkız
bodunug uda basdımız KT/D35
* Sü�üg batımı karıg söküpen , Kögmen yı�ıg toga yo[rıp] Kırkız
bodunug uda basdım. BK/D26
* Tabgaçgı begler, Tabgaç atın tutupan Tabgaç kaganka körmi�.
KT/D7, BK/D7
* [.......Tabgaç atlıg süsi / bir tümen artukı yeti bi� süg ilki kün
ölürtüm. BK/G1
* Tabgaç bodun sabı süçig, agısı yım�ak ermi�. K T/G5, BK/K4
104
* Begleri bodunı tüzsüz üçün, Tabgaç bodun tebligin kürlüg<in> [üçün,
armakçısın üçün, inili eçili kik�ürtükin üçün, begli bodunlıg
yo�a�urtukın üçün Türük bodun, illedük ilin ıçgınu ıdmı�,
kaganladuk kaganın yitürü ıdmı�. KT/D6, BK/D6
* Bilge Tonyukuk ben özüm, Tabgaç ili�e kılıntım.Türk bodun
Tabgaçka körür erti.T1/B1
* Bark itgüçi bediz yaratıgma bitig ta� itgüçi Tabgaç kagan çıkanı Ça�
Se�ün kelti. KT/K13
* Tabgaç süsi bar ermi�.” T1/K6
* uru�u yüz ba�ı ulug uru�u tölis begler oglı / bi� ba�ı tölis külüg
eren tardu� begler oglı / bi� ba�ı tardu� külüg eren tardu� ı�baras
be� bi� er ba�ı ı�bara se�ün yaglakar ....tokuz yüz er ba�ı tuykun
ulug tarkan bukug bı�a........bodunı bı�a kagas ataçuk bodunı bı�a
TA/B7-8-9
* te�ri kanım atlıgı tok<u>z ta<tar> [yeti yegirmi az] buyruk [to�ra
ed]e se�üt b<ı>��a uygur] bo<d>unı tigitimin bu bitidükde
kanıma turgak ba�ı kagas ataçuk bgzkr çig�i bıla baga tarkan üç yüz
turgak turdı. TA/K2
* te�ride bolmı� il etmi� bilge kanım içreki bodunı altmı� iç buyruk
ba�ı ınançu baga tarkan ulug buyruk tokuz bolmı� bilge tay se�ün
o�ı be� yüz ba�ı külüg o�ı öz ınançu be� yüz ba�ı ulug öz ınançu
TA/B6
* te�rim kanım oglı bilge yabgu kutlugı isig yir kutlugı [.....] buyrukı
az sıpa tay se�ün bodunı to�ra ede [....]lık ba� kay aba ba� üç
karluk bunça bodun yabgu bodunı
105
* Türük bodun yok bolmazun tiyin, bodun bolçun tiyin, ka�ım �lteri�
Kaganıg ögüm �lbilge Katunug te�ri töpüsinte tutup yügerü kötürmi�
erinç. BK/D10, KT/D11
* Te�ri yarlık[adukın üçün, öz]üm kutum bar üçün k[agan
olurt]um.BK/K7
* Te�ri yir bulgakın üçün ödi�[e] küni tegdük üçün yag boltı.
BK/D29
* Sabımın tüketi e�idgil, ulayu iniygünüm, oglanım, birki ugu�um
bodunum, birye �adapıt begler, yırya Tarkat buyruk begler,
Otuz[Tatar
................................................................................................] Tokuz
Oguz begleri bodunı, bu sabımın edgüti e�id katıgdı tı�la:KT/G2
* Oza [k]elmi� süsin Köl Tigin agıtıp To�ra bir ugu� alpagu on erig
To�a Tigin yogınta egirip ölürtümiz. KT/K7
* Anta To�ra yılpagutı bir ugu�ug To�a Tigin yog[ınta] egire
tokıdım. BK/D31
* ”Türgi� kaganı ta�ıkmı�” tidi. T1/K6
* Anta yana kirip Türgi� kagan buyrukı Az Totokug iligin tutdı.
KT/D38
* Tür[gi� kagan] kızın erti�ü ulug törün ogluma alı birtim.BK/K9
* Türgi� kagan süsi bolçuda otça borça kelti. KT/D37, BK/D27
* ”[Türk bodunı yeme] bulganç [ol] temi�, T1/D5
* Türk bodun ati yok bolu birmi� erti. O/3
* sekiz otuz ] ya�ıma yılan yılka türk ilin anta bulgadım anta artatdım
. TA/B5
* Türk Sir bodun yirinte bod kalmadı.T1/B3
* Türk Sir bodun yirinte idi yorımazun . T1/G4
* Türük begler Türük atın ıttı. KT/D7, BK/D7
106
* Ka�ım kagan türük beglerin bodunın erti�ü erti�ü ti mag itdi
ögd[i......(?)]. BK/G15
* �nim Köl Tigin [.........................................] i�ig küçüg birtük üçün,
Türük Bilge Kagan [ay]ukı�a (?), �nim Köl Tiginig küzedü
olurt[um]. KT/B
* Türük Bilge Kagan ili�e bititdim. T2/D8
* Türük bodunug atı küsi yok bolmazun tiyin, ka�ım kaganıg ögüm
katunug kötürmi� Te�ri , il birigme Te�ri, Türük bodun atı küsi yok
bo[lmazun tiyin, özümin ol Te�ri ] kagan olurtdı, erinç. KT/D25,
BK/D20
* Türük bodunug tirip [i]l tutsıkı�ın bunta urtum; ya�ılıp ölsiki�in
[yeme] bunt[a urt]um.BK/K8
* [Üze] Türük Te�risi, / <Türü>k ıduk yiri subı ança etmi� erinç:
BK/D10, KT/D10
* Yeti yüz er bolup ilsiremi�, kagansıramı� bodunug, kü�edmi�,
kuladmı� bodunug, türük törüsin ıçgınmı� bodunug , eçüm apam
törüsinçe yaratmı�, bo�gurmı�.KT/D13, BK/D11
* Umay teg ögüm katun kutı�a, inim Köl Tigin er at bultı. KT/D31
* Üç Oguz süsi basa kelti. BK/D32
* bayırku tardu� bilge tarkan kutlug yagm[a] tabgaç sogdak ba�ı
bilige se�ün uzal ö� erkin TA/K6
* Yeti yüz ki�ig uduzugma ulugı “�ad” erti. T1/B5
* yırgaru Yir Bayırku yiri�e tegi süledim; bunça yirke tegi yorıtdım.
KT/G4, BK/K3
107
�sim +���� + �sim + ����
3.1.4.Eksiz Tamlamalar
�ki ismin ek almadan yan yana gelmesiyle yapılan tamlamalardır.5 Tamlayan
unsuru ilgi hali eki almaz; tamlanan unsura da iyelik eki getirilmez.Bu ba�lık
altında topladı�ımız örnekler iki gruptan olu�maktadır.
a) �sim + isim �eklinde yapılmı�, tamlayan isim unsurunun genitif eki,
tamlanan isim unsurunun da iyelik eki almadan kurulan kalıp6:
* Amga korgan kı�lap yazı�a Oguzgaru sü ta�ıkdımız KT/K8
* Otuz artukı eki ya�ıma Amgı korgan kı�ladukda yut boltı BK/D31
* Anı sub[ka] bard[ımız]. T1/K3
* ulu yılka ötükn ortusınta as ö�üz ba� kan ıduk ba� kidinint
yayladım TA/B2
* Az bodun anta yok boltı.KT/K3
* Az bodun yagı boltı KT/K2
* Süsin sançdım, Az [b]o[dunug alt]ım BK/D26
* Eçümiz apamız tutmı� yir sub idisiz kalmazun tiyin Az bodunug itip
yar[atıp ..................] KT/D19, BK/D16
* Az Elteberig tutdı KT/K3
* Az yir y[olı?] Anı b[irle ? ......er]mi�. T1/D7
* Köl Tigin Azman akıg binip oplayu tegdi.
* Köl Tigin Azman akıg binip tegdi, sançdı. KT/K6
* bars yılka yılan yılka eki yıl yayladım TA/B1
* Yegirmi ya�ıma Basmıl Iduk Kut ugu�um erti, ”Arkı� ıdmaz “ tiyin
süledim BK/D25
5 Özkan, Mustafa-Sevinçli ,Veysi; a.g.e., 2009, s.27-28 �User, Hatice �irin; Köktürk ve Ötüken Uygur Ka�anlı�ı Yazıtları Söz Varlı�ı �ncelemesi, Konya, Kömen Yayınları, 2009, s.91,92
108
* elbilg katun atadı kagan atanıp katun atanıp ötükn ortus[ınt]a a[s
ö�]üz ba� kan ba� kidinin örgin bunta etitdim TA/G6
* ..................................................... beçin yılka y[orıdım TA/G1
* Barkın, bedizin bitig ta�[ın] Biçin yılka, yetinç ay yeti otuzka kop
alkd[ım]ız. KT/KD
* �lgerü, kün tugsıkda Bükli kaganka tegi süleyü birmi�, kurıgaru Temir
Kapıgka tegi süleyü birmi�; KT/D8, BK/D8
* Yogçı sıgıtçı ö�re, kün tugsıkda Bükli Çöllüg il, Tabgaç, Tüpüt,
Apar, Purum, Kırkız, Üç Kurıkan, Otuz Tatar, Kıtany Tatabı ... bunça
bodun kelipen sıgtamı�, yoglamı�.KT/D4, BK/D5
* Altı otuz ya�ıma Çik bodun, Kırkız birle yagı boltı BK/D26
* Birye Çugay yı� Tögültün yazı konayın tiser , Türük bodun
ölsikig!KT/G6, BK/K5
* Çıntan ıgaç kelürüp öz yar[....................] BK/G11
* Ediz bodun anta ölti KT/K6
* Altun yı�ıg yolsızın a�dım<ız>, Erti� ügüzüg keçigsizin keçdimiz.
T1/K11
* Ol yılka Türgi� tapa, Altun yı�ıg [a�]a, Erti� ügüzüg keçe
yorı[dım.BK/D27
* Altun yı�ıg a�a keltimiz, Erti� ügüzüg keçe keltimiz. T2/B2
* Ol yılka Türgi� tapa, Altun yı�ıg [a�]a, Erti� ügüzüg keçe yorı[dım.
BK/D27
* Ol yılka Türgi� [tapa, Altun yı�ıg ] toga, Erti� ügüzüg keçe yorıdımız.
KT/D36
* Umay teg ögüm katun kutı�a, inim Köl Tigin er at bultı.KT/D31
* I]duk Ö[tüken] yı� bodun, bardıg. BK/D19, KT/D23
* Tür[k ..............] I�bara Bilge Köl-�ç Çor ki�i [......] ebmedüki yok
KÇ/B8
* Bunça kazganıp ka�ım kagan [I]t yıl onunç ay altı otuzka uça
bardı.BK/G10
109
* anta kesre ıt yılka üç karluk yablak sakınıp teze bardı TA/G3
* �zgil [bod]un ölti. KT/K4
* Eçim kagan ili kam�ag boltukınta, bodun ilig ikegü boltukınta, �zgil
bodun birle sü�ü�dümiz. KT/K3
* Kadırkan yı� [ko[n ..................] [.............tur]gakı�a, yiri�erü
subı�aru kontı. BK/D39
* �lgerü Kadırkan yı�ka tegi kirü Temir Kapıgka tegi konturmı�.
KT/D2, BK/D3,
* �lgerü Kadırkan yı�ıg a�a bodunug ança konturtumız, ança
itdimiz.KT/D21, BK/D17
* Kagan at bunta biz birtimiz. KT/D20, BK/D17
* Karagan kısılta, ebin barkın anta buzdum.BK/D37
* Köl Tigin yeti otuz ya�ı�a Karluk bodun erür barur erkli yagı boltı.
KT/K1
* Otuz artukı bir ya�ıma Karluk bodun bu�suz [er]ür barur erkli yagı
boltı.BK/D29
* Karluk bodunug ölürtüm, anta altım. BK/D29
* [Bas]mıl kara [...............] Karluk bodun tir[ilip kelti BK/D29
* “Birye Karluk bodun tapa süle” tip tudun yamtarıg ıttım, bardı.
BK/D40
* Karluk] �lteber yok bolmı� BK/D40
* �lteri� Kagan Bilge Tonyukuk kazgantuk üçün Kapgan Kagan Türük
Sir bodun yorıdukı bu. T2/K3
* Kırkız kaganta Tardu� Inançu Çor kelti.KT/K13
* Ba�layu Kırkız kaganıg balbal tikdim. KT/D25, BK/D20
* Yogçı sıgıtçı Kıtany, Tatabı bodun ba�layu Udar Se�ün kelti.
KT/K11
* Köl Tigin Kony yılka, yeti yegirmike uçdı KT/KD
* kony yılka yorıdım TA/B9
110
* Üze Te�ri ; kony yılka yetinç ay külüg alp kaganımda adrılu
bardı�ız . O/12
* Kögmen yı�ıg ebirü keltimiz. T1/K4
* Kögmen yir sub idisiz kalmazun tiyin Az Kırkız bodunug <itip>
yarat[ıp keltimiz sü�ü�dümiz .................] KT/D20, BK/D17
* Sü�üg batımı karıg söküpen Kögmen yı�ıg toga yorıp Kırkız
bodunug uda basdımız. KT/D35, BK/D27
* üç [karluk] lagzın yılka tokuz tatar ............. tokuz buyruk [b]i[�]
se�üt kara ka�ım kanka ötünti TA/G4
* Lagzın yıl be�inç ay yeti otuzka yog ertürtüm. BK/G10
* [Lü] [yılka] bit[idim]. O/Ek4
* Bodunug igideyin tiyin yırgaru Oguz bodun tapa, ilgerü Kıtany Tatabı
bodun tapa, birgerü Tabgaç tapa ulug sü eki yegir[mi süledim
KT/D28, BK/D23
* Oguz bo[dun ..............................]d ıdmayın tiyin sül[edim]. BK/D33
* O[g]uz bodun, Tokuz Tatar birle tirilip kelti. BK/D34
* ulug çig�i akınçu alp bilg çig�i.... oguz bodun [alt]ı yüz se�üt bir
tümen bodun kazgantı TA/K1
* Türük Bilge Kagan, Türük Sir bodunug, Oguz bodunug igidü
olurur.T2/K4
* Oguz yagı ordug basdı. KT/K8
* On-Ok bodun emgek körti. BK/D16, KT/D19
* On-Ok oglum Türgi� kaganta Makaraç tamgaçı Oguz Bilge Tamgaçı
kelti.KT/K13
* Öd Te�ri aysar ki�i oglı kop ölgeli törimi�.KT/K1
* ötüken ili tegres ili ekin ara orkun ögüzde
......................................[yet]mi� yıl olurmı� TA/D3
* Ötüken yirig konmi� tiyin e�idip biryeki bodun, kuryakı, yıryakı,
ö�reki bodun kelti. T1/G10
111
* Ötüken yir o[l]urup [arkı�] tirki� ısar, ne� bu[�ug yo]k. BK/K6,
KT/G8
* Ö[tüken] yı� bodun, bardıg. BK/D19
* Ötüken y]ı� olursar be�gü [il tuta olurtaç]ı sen! BK/K6
* Kök Ö�üg yoguru Ötüken yı�garu uduztum. T1/G8
* Ö]tüken y[ı�]da yig i[di yok er]mi�! BK/K3, KT/G4
* Sir �rkin oglı Yigen Çor kelti.KÇ/D21
* �nel Kaganka,[ançıp Mançud, Saka], Tokar sın[.....] anta berüki A�ok
ba�lıg Sogdak bodun kop kelti, yükünti, [ögti?]. T2/G2
* Sogdak bodun iteyin tiyin Yinçü ügüzüg keçe Temir Kapıgka tegi
süledimiz.KT/D39
* Kaganın birle So�a yı�da sü�ü�dümiz.KT/D35
* Kaganın birle So�a yı�da sü�ü�düm BK/D27
* �antu� b[alıkka], Taluy [ügüzk]e tegürtüm. T1/D2
* Eçim kagan birle ilgerü Ya�ıl ügüz , �antu� yazıka tegi süledimiz,
kurıgaru Temir Kapıgka tegi süledimiz; KT/D17, BK/D15
* �lgerü �antu� yazıka tegi süledim, taluyka kiçig tegmedim;KT/G3,
BK/K2
* Birye Tabgaç bodun yagı ermi�, yırya Baz kagan, Tokuz Oguz bodun,
yagı ermi�, Kırkız, Kurıkan, Otuz Tatar, Kıtany, Tatabı kop yagı
ermi�.KT/D14, BK/12
* Bu yirde olurup Tabgaç bodun birle tüzültüm KT/G4, BK/K3
* Begleri bodunı tüzsüz üçün, Tabgaç bodun tebligin kürlüg<in> [üçün,
armakçısın üçün, inili eçili kik�ürtükin üçün, begli bodunlıg
yo�a�urtukın üçün Türük bodun, illedük ilin ıçgınu ıdmı�, KT/D,
BK/D6
* Tabgaç bodun sabı süçig, agısı yım�ak ermi�. BK/K4
* Tabgaç bodunka, beglik urı oglın kul boltı, e�ilik kız oglın kü�
112
boltı.KT/D7
* [Anta] kisre Tabgaç k[ag]anta bedizçi kop k[elürtüm. BK/K14
* Tabgaç kagan yagımız erti, T1/D2
* Tabgaçgı begler, Tabgaç atın tutupan Tabgaç kaganka körmi�.
KT/D7
* Ança tip Tabgaç kaganka yagı bolmı� .KT/D9, BK/D9
* Eki elteberlig bod[un ..........] [.......................] T[atab]ı bodun /
Tabgaç kaganka körti. BK7D39
* Tabgaç bodunka beglik urı oglın kul kıltı, e�ilik kız oglın kü�
kıltı.BK/D7
* Tabgaç kaganka ilin törüsin alı birmi�. BK/D8
* Tabg]gaç kaganta bedizçi kelürtüm, bedizettim. KT/G11
* ............................................takıgu yıl[ka] yorıdım TA/G2
�antu� b[alıkka], Taluy [ügüzk]e tegürtüm. T1/D2
* Tamag ıduk ba�da sü�ü�dümiz.KT/K1
* [Ta�ut bodunug buzdum. BK/D24
* uru�u yüz ba�ı ulug uru�u tölis begler oglı bı� ba�ı tölis külüg
eren tardu� begler oglı bi� ba�ı tardu� külüg eren tardu� ı�baras be�
bi� er ba�ı ı�bara se�ün yaglakar TA/B7
* [I�bara Bil]ge [K]üli Çor Tardu� bodunug iti ayu olortı. KÇ/D14
* Eçim kagan olurtukda özüm Tardu� bodun üze �ad ertim.KT/D17
* Eçim kagan olurtukka özüm tigin erk[..........] iy[............] te�ri
yarlıkaduk üçün tört yegirmi ya�ımka Tardu� bodun üze �ad olurtum
BK/D15
* uru�u yüz ba�ı ulug uru�u tölis begler oglı bi� ba�ı tölis külüg
eren tardu� begler oglı bi� ba�ı tardu� külüg eren tardu� ı�baras be�
bi� er ba�ı ı�bara se�ün yaglakar TA/B7
113
* ”Sü ba�ı �nel Kagan, Tardu� �ad barzun barzun!” tedi.T1/K7
* Tardu� �adra udı yanydımız. T2/B6
* Eki elteberlig bod[un ..........][.......................] T[atab]ı bodun /
Tabgaç kaganka körti. BK/D39
* Te�ri Bilge Kaganka [t]akı i�ig küçüg birsigim bar rmi� rinç.O/10
* ”Ka� yor(ı)p El-teri� Kaganka adrılmaduk, ya�ılmaduk ; Te�ri
Bilge Kaganta adrılmalım, azmalım! tiyin ança ötldim.O/11
* Birye Tabgaç bodun yagı ermi�, yırya baz kagan, Tokuz Oguz bodun,
yagı ermi�,BK/D12
* Tokuz Oguz bodun kentü bodunum erti. KT/K4
* Tokuz Oguz bodun yirin subın ıdıp Tabgaçgaru bardı.BK/D35
* Küreg sabı antag :”Tokuz Oguz bodun üze kagan olurtı”tir . T1/G1
* Birye Tabgaç bodun yagı ermi�, yırya Baz kagan, Tokuz Oguz bodun,
yagı ermi�, Kırkız, Kurıkan, Otuz Tatar, Kıtany, Tatabı kop yagı
ermi�.KT/D14, BK/12
* Togla ügüzüg yüzüti keçip süsi [.............................] BK/D30
* Birye Çugay yı� Tögültün yazı konayın tiser , Türük bodun
ölsikig!KT/G6, BK/K5
* Tölis Tardu� bodunug anta etmi�. BK/D12, KT/D13
* uru�u yüz ba�ı ulug uru�u tölis begler oglı bi� ba�ı tölis külüg
eren tardu� begler oglı bi� ba�ı tardu� külüg eren tardu� ı�baras be�
bi� er ba�ı ı�bara se�ün yaglakar ....tokuz yüz er ba�ı tuykun ulug
tarkan bukug bı�a... .....bodunı bı�a kagas ataçuk bodunı bı�a
TA/B7
* Tö�ker tagda tegip tokıdım, üç tümen süg [ölür]tüm.BK/G8
* Anı ya�ıp Türgi Yargun költe buzdumız. KT/D34
114
* Türgi� bodun etdökde Köl-�ç Çor özlüki yegren at binip ............anta
kerü barıp, Yençü ügüzüg keçip ,Temir Kapıgka Tezikke tegi sü[lep
anç]a kazgantı. KÇ/D15
* Türgi� bodunug] uda basdım. BK/D27
* Kara Türgi� bodunug anta ölürmi�, almı�.KT/D40
* Anta kisre kara Türgi� bodun yagı bolmı�,KT/D39
* Kara Türgi� bodun kop içikdi.KT/D38
* Türgi� bodunug uda basdımız.KT/D37
* Türgi� Kagan Türükümiz, [bodunumız erti.KT/D18, BK/D16
* Tür[gi� kagan] kızın erti�ü ulug törün ogluma alı birtim BK/K9
* On-Ok oglum Türgi� kaganta Makaraç tamgaçı Oguz Bilge Tamgaçı
kelti.KT/K13
* Türgi� kaganta küreg kelti.T1/K5
* Türgi� kagan ança temi�:”Beni� bodunum anta erür “ temi�.T1/D4
* Türgi� kagan süsi bolçuda otça borça kelti.KT/D37, BK/D27
* On-Ok oglum Türgi� kaganta Makaraç tamgaçı Oguz Bilge Tamgaçı
kelti.KT/K13
* Anta yana kirip Türgi� kagan buyrukı Az Totokug iligin tutdı
KT/D38
* Men Türgi� kaganka kızım[ın ............] erti�ü ulug törün alı
birtim.BK/K9
* Türk bodun ö�re kün tugsıkı�a, kisre kün batsıkı�a tegi, b(i)rye
Tabgaçka, yıre yi�[ka tegi .............Alp erin balbal kı�dı. O/2
* Türk bodun ati yok bolu birmi� erti. O/3
* Türk bodun y(i)tmez(ü)n tiyin üze Te�ri [iter ermi�]......... O/3
* Kedim ...... alpi erdemi anta tükedi Türk bodunka...... KÇ/B4
* kügürde kömür tagda yar ögüzde üç tuglug Türk bodunka yetinç ay
tört yegirmike .............................................anta toktartım TA/D7
* (Tür[k kaganıg], Türk bodunug Ötüken yirke ben özüm, Bilge
Tonyukuk ,<kelürtüm>. T1/G10
115
* Türk bodunug anta içgertim TA/B8
* Sab ança ıdmı�: Azkınya Türk [bodun?] yorıyur ermi�. T1/G2
* Türk bodun kı[lınga]lı, Türk kagan olurgalı, �antu� balıkka , taluy
ügüzke tegmi� yok ermi�. T1/D1
* (Tür[k kaganıg], Türk bodunug Ötüken yirke ben özüm, Bilge
Tonyukuk ,<kelürtüm>. T1/G10
* Türk bodun, kanın bulmayın Tabgaçda adrıltı, kanlantı; kanın kodup
Tabgaçka yana içikdi. T1/B2
* Türk bodun ölti, alkıntı yok boltı T1/B3
* Köl-�ç Çor Türk bodun ........[k]aganı�a ilin törösin.....] bilgesin
üçün, alpin erdemin [üçü]n kazgantı...... KÇ/B36
* ..............] tegdükin Türük begler, kop bilir siz. KT/D34
* [.................]m Türük begler, türük bodunum [......................] at birtim.
BK/K13
* Türük begler Türük �tın ıttı; KT/D7, BK/D7
* Türük begler, bodun, bunı e�idi�!KT/G10, BK/K8
* [K]a�ım Kagan üçün] agır ta�ıg yogun ıg Türük begler bodun [itip
yaratıp kel]ürti.BK/G15
* [Türük] begler [bodun anç]a sakını�, ança bili� : BK/D33
* Olurtukuma, ölteçiçe sakınıgma Türük begler bodun [ö]girip sebinip
to�ıtmı� közi yügerü körti. BK/D2
* �lteri� Kagan Bilge Tonyukuk kazgantuk üçün Kapgan Kagan Türük
Sir bodun yorıdukı bu. T2/K3
* Türük Bilge Kagan / Türük Sir bodunug, / Oguz bodunug igidü
olurur. T2/K2
* Süçig sabı�a yım�ak agısı�a arturup ükü� Türük bodun, öltüg!
BK/K5
116
* Bunça i�ig küçüg birtükgerü sakınmatı “Türük bodun ölüreyin,
urugsıratayın “tir ermi�.KT/D10, BK/D9
* Ol yir[ger]ü barsar, Türük bodun, ölteçi sen! BK/K6
* Türük bodun, tokurkak sen: KT/G8, BK/K6
* Bu kaganı�da bu beglerig[de, bu yiri�de subı�d[a adrılmasar],
Türük [bodun] [.....................] edgü körteçi sen, ebi�e kirteçi sen,
bu�suz boltaçı sen.[.......................] BK/K13
* Türük bodun yok bolmazun tiyin, bodun bolçun tiyin, ka�ım �lteri�
Kaganıg ögüm �lbilge Katunug te�ri töpüsinte tutup yügerü kötürmi�
erinç. BK/D10
* Türük bodunug atı küsi yok bolmazun tiyin, ka�ım kaganıg ögüm
katunug kötürmi� Te�ri , il birigme Te�ri, Türük bodun atı küsi yok
bo[lmazun tiyin, özümin ol Te�ri kagan olurtdı, erinç KT/D25
* Ka�ımız, eçimiz kaz[ganmı� bodun atı yok bolmazun ] tiyin, Türük
bodun üçün tün udımadım, küntüz olurmad<ım>. KT/D27
* Türük bodun adak kam�attı. KT/K6
* Üze Te�ri basm[asar, asra] yir telinmeser, Türük bodun, ili�in
törügin kem artatı udaçı [ert]i? BK/D19
* Türük bodun atı küsi yok bolmazun tiyin, ka�ım kaganıg ögüm
katunug kötürügme Te�ri , il birig[me T]e�ri, Türük bodun atı küsi
yok bolmazun tiyin, özümin ol Te�ri kagan olurtdı. BK/D20
* Türük bodunug atı küsi yok bolmazun tiyin, ka�ım kaganıg ögüm
katunug kötürmi� Te�ri , il birigme Te�ri, Türük bodun atı küsi yok
bo[lmazun tiyin, özümin ol Te�ri ] kagan olurtdı, erinç . KT/D25
117
* Ka�ımız eçimiz kazganmı� bodun atı küsi yok bo[lmazun] tiyin,
Türük bodun üçün tün udımadım, küntüz olurmadım; BK/D22,
KT/D27
* Türük bodun adak kam�attı, yablak boltaçı erti. BK/D30
* Türk bodun Tabgaçka körür erti. T1/B1
* Tü[r]ük bodun aç erti . BK/D38* Türük bodun yok bolmazun tiyin,
bodun bolçun tiyin, ka�ım �lteri� Kaganıg ögüm �lbilge Katunug
te�ri töpüsinte tutup yügerü kötürmi� erinç. KT/D11, BK/D10
* Te�ri yarlıkazu, bu Türük bodun ara yarıklıg yagıg yeltürmedim,
tügünlüg atıg yügürtmedim.T2/D4
* Türük [bodun ti]rip il tutsıkı�ın bunta urtum; ya�ılıp ölsiki�in
yeme bunta urtum.KT/G10, BK/K8
* Türük bodun / Temir Kapıgka, Tinsi Oglı Tinsi Oglı yatıgma tagka
tegmi� idi yok ermi�.T2/G2
* Kurıgaru Ke�ü Tarbanka tegi Türük bodunug ança kontur[t]umız,
ança itdimiz.BK/D18, BK/D21
* Eçim kagan olurupan Türük bodunug yiçe itdi<yiçe > igitti .KT/D16
* Olurupan Türük bodunug yiçe itdi, yiçe igitti. BK/D14
* Türük bodunug tirip [i]l tutsıkı�ın bunta urtum; ya�ılıp ölsiki�in
[yeme] bunt[a urt]um. BK/K8, KT/G10
* Türük kagan / Ötüken yı� olursar ilte bu� yok. KT/G3, BK/K2
* (Tür[k kaganıg], / Türk bodunug / Ötüken yirke ben özüm, Bilge
Tonyukuk ,<kelürtüm>. T1/G10
* Türük kara kamag bodun ança timi�: BK/D8, KT/D9
* Türük matı bodun, begler, bödke körügme begler gü ya�ıltaçı
siz?KT/G11, BK/K8
118
* �lteri� Kagan kazganmasar, yok erti erser, ben özüm Bilge Tonyukuk
kazganmasar, ben yok ertim erser, Kapgan Kagan Türük Sir bodun
yirinte bod yeme, bodun yeme, ki�i yeme idi yok erteçi erti. T2/K2
* Türük Bilge Kagan, Türük Sir bodunug, Oguz bodunug igidü
olurur.T2/K4
* Türk Sir bodun, yirinte idi yorımazun. T1/G4
* Türk Sir bodun yirinte bod kalmadı. T1/B3
* Tüpüt Kaganta Bölön kelti. KT/K12
* Uygur Elteber yüzçe erin ilg[er]ü tezip bardı ......................]
[......................]ti BK/D33
* kügürde kömür tagda yar ögüzde üç tuglug türk bodunka yetinç ay
tört yegirmike .. ....................................anta toktartım TA/B7
* Sabı antag : “Yarı� yazıda on tümen sü tirilti” tir. T2/B1
* kügürde kömür tagda yar ögüzde üç tuglug türk bodunka yetinç ay
tört yegirmike .. ....................................anta toktartım TA/B7
* Eçim kagan birle ilgerü Ya�ıl ügüz , �antu� yazıka tegi süledimiz,
kurıgaru Temir Kapıgka tegi süledimiz; BK/D15, KT/D17
* sekiz otuz ] ya�ıma yılan yılka türk ilin anta bulgadım anta
artatdım TA/D5
* bars yılka yılan yılka eki yıl yayladım TA/B1
* Anta kisre, Yir Bayırk[u] Ulug �rkin yagı boltı.KT/D34
* Yog yıparıg kelürüp tike birti.BK/G11
b) Sıfat tamlaması formunda olan yapılardır.Bu mesele hala çözüme
ula�tırılmadı�ı için eksiz tamlama ba�lı�ı altında toplanmı�tır.
* Ol üç kagan ögle�ip “Altun yı� üze kabı�alım!” temi� T1/D3
* Altun yı�da olurtumız. T1/K8
* Altun yı�ıg yolsızın a�dım<ız>, Erti� ügüzüg keçigsizin keçdimiz.
T1/K11
* Ol yılka Türgi� tapa, Altun yı�ıg [a�]a, Erti� ügüzüg keçe
119
yorı[dım.BK/D27
* Altun yı�ıg a�a keltimiz, Erti� ügüzüg keçe keltimiz. T2/B2
* ”Altun yı�da oluru� ” tedi.T1/K7
* Ol yılka Türgi� tapa, Altun yı�ıg [a�]a, Erti� ügüzüg keçe yorı[dım.
BK/D27
* Ol yılka Türgi� [tapa, Altun yı�ıg ] toga, Erti� ügüzüg keçe yorıdımız.
KT/D36
* kügürde kömür tagda yar ögüzde üç tuglug türk bodunka yetinç ay
tört yegirmike .. ....................................anta toktartım TA/B7
* �lgerü, kün tugsıkda Bükli kaganka tegi süleyü birmi�, kurıgaru Temir
Kapıgka tegi süleyü birmi�; KT/D8, BK/D8
* �lgerü Kadırkan yı�ka tegi kirü Temir Kapıgka tegi konturmı�.
* Sogdak bodun iteyin tiyin Yinçü ügüzüg keçe Temir Kapıgka tegi
süledimiz.KT/D39
* Eçim kagan birle ilgerü Ya�ıl ügüz , �antu� yazıka tegi süledimiz,
kurıgaru Temir Kapıgka tegi süledimiz; KT/D17, BK/D15
* Türgi� bodun etdökde Köl-�ç Çor özlüki yegren at binip ............anta
kerü barıp, Yençü ügüzüg keçip ,Temir Kapıgka Tezikke tegi sü[lep
anç]a kazgantı. KÇ/D15
* Türük bodun Temir Kapıgka, Tinsi Oglı Tinsi Oglı yatıgma tagka
tegmi� idi yok ermi�.T2/G2
* Yençü ügüzüg keçe “Tinsi Oglı” yatıgma be�lig Ek tagıg ertü Temir
Kapıgka tegi irtimiz. T2/B9
* kurıgaru Yençü üg[üz] keçe Temir kapıgka tegi süledim; KT/G3
120
3.2.Sıfat Tamlamaları
Birinci unsurun yani tamlayanın bir sıfat, ikinci unsur yani tamlananın bir
isim oldu�u kelime grubudur7. Metinlerde geçen sıfat tamlamaları sıfat çe�itlerine
ba�lı olarak a�a�ıdaki gibi gruplandırılmı�tır.
3.2.1. Niteleme Sıfatları �le Yapılmı� Sıfat Tamlamaları
* A�ar adınçıg bark yaraturtum; için ta�ın adınçıg bediz urturtum
KT/G12
* A�ar adınçıg bark yarat<ıt>dım.BK/K14
* �çin ta�ın adınçıg bediz u[rturt]um . BK/K14
* [K]a�ım Kagan üçün] agır ta�ıg / yogun ıg Türük begler bodun [itip
yaratıp kel]ürti. BK/G15
* Köl Tigin Bayırkunı� ak adgırıg binip oplayu tegdi.KT/D35
* Ol tegdükde, Bayırkunı� ak adgırıg, udlıkın sıyu urtı. KT/D36
* Alp �alçı ak atın binip tegmi�. KT/D40
* Alp erin balbal kı�dı. O/3
* Alp erin ölürüp balbal kılu birtim. BK/G7
* Köl Tigin agıtıp To�ra bir ugu� alpagu on erig To�a Tigin yogınta
egirip ölürtümizKT/K7
* Altı çub Sogdak tapa süledimiz buzdumız. KT/D31
* Ka�ım Türük Bilge Kagan olurtukınta Türük matı begler, kisre
Tardu� begler ba�layu , Köli Çor ba�layu �adapıt begler, ö�re Tölis
begler, Apa Tark[an] ba�layu ulayu �ad[apıt] begler, bu [ ................]
Ataman Tarkan, Tonyukuk Buyla Baga Tarkan ulayu buyruk
7 Ergin, Muharrem; a.g.e., 1987, s.359
Sıfat + �sim
121
[..................] �ç Buyruk Sebig Köl Erkin ba�layu ulayu buyruk, bunça
matı begler ka�ım kaganka erti�ü erti�ü ti mag kıltı.BK/G14
* Türük matı bodun begler, / bödke körügme [begl]er gü ya[�]ıltaçı
siz? BK/K8
* .[Yagr]u kontuk[da] kisre anyıg biligin anta ö[yür erm]i�: BK/K4,
BK/G5
* Anta anyıg [k]i�i ança bo�g[urur] ermi�: BK/K5, KT/G6
* Anta anyıg ki�i ança bo�gurur ermi�: BK/K5
* �nel Kaganka,[ançıp Mançud, Saka], Tokar sın[.....] anta berüki A�ok
ba�lıg Sogdak bodun kop kelti, yükünti, [ögti?]. T2/G2
* artuk [Kırkız] / küç[üg kagan yagımız] boltı. T1/D3
* [.......Tabgaç atlıg süsi bir tümen artukı yeti bi� süg ilki kün ölürtüm.
BK/G1
* Az bodunug ükü� kıltım; ıgar illigde, / [ıgar kaganlıgda yig
kıltım.KT/D29, BK/D24
* [Kü]li Çor yeti ya�ı�a yegir ölürti, tokuz ya�ı�a azıglıg to�uz
ölürti. KÇ/D18
* Barduk yirde edgüg ol erinç: BK/D20, KT/D24
* Köl Tigin ba�gu boz at binip tegdi KT/D37
* beglik urı oglu�ın kul kıltıg, e�ilik [kız oglu�ın kü�] kıltıg.
BK/D20, KT/D24
* Tabgaç bodunka, beglik urı oglın kul boltı, e�ilik kız oglın kü� boltı.
KT/D7
* Tabgaç bodunka beglik urı oglın kul kıltı, e�ilik kız oglın kü� kıltı.
BK/D7
* Be�gü ta� tokıtdım KT/G12, BK/K15
* Ne� ne� sabım erser be�gü ta�ka urtum.KT/G11, KT/K8
122
* Küregü�in üçün, igidmi� <bilge> kaganı�a / ermi� bar[mı� edgü]
ili�e kentü ya�ıltıg, yablak kigürtüg. BK/D19, KT/D23
* Bilig bilmez ki�i, ol sabıg alıp, yagru barıp, ükü� ki�i öltüg. KT/G7,
BK/K6
* Biligsiz kagan olurmı� erinç, yablak kagan olurmı� erinç KT/D5,
BK/D6
* Bil<g>e kagan ermi�, alp kagan ermi�; buyrukı yeme bilge ermi�
erinç, alp ermi� erinç. KT/D3, BK/D4
* bı� yıllık tümen künlik bitigimin / belgümin bunta yası ta�ka
yaratıtdım TA/B2
* Ança kazganıp birki bodunug ot sub kılmadım. KT/D27, , BK/D22
* Sabımın tüketi e�idgil, ulayu iniygünüm, oglanım, birki ugu�um /
bodunum, birye �adapıt begler, yırya Tarkat buyruk begler,
Otuz[Tatar...............................................................................................
.] Tokuz Oguz begleri bodunı, bu sabımın edgüti e�id katıgdı tı�la:
KT/G1
* Sabımın tüketi e�id, ulayu iniygünüm oglanım, birki ugu�um,
[bodunum ....... ilgerü kün] tugsıkı�a, birgerü kün ortusı�aru,
kurıgaru kün batsıkı�a, yıgaru tün ortusı�aru .... anta içreki bodun
kop ma�a körür . BK/K1
* E� ilki Tadıkı� Çorı� boz [atıg binip tegdi. KT/D32
* Ekinti I�bara Yamtar boz atıg binip tegdi.KT/D33
* ......özliki boz at erti. KÇ/B4
* Çıga� bodunug bay kıltım, az bodunug ükü� kıltım KT/G10, BK/K7
* Eçümiz apamız tutmı� yir sub idisiz bolmazun tiyin Az bodunug itip
yar[atıp ..................] KT/D19, BK/D16
* Edgü [bil]ge ki�ig, / edgü alp ki�ig yo[rıtmaz] ermi�; BK/K4, KT/G6
* Edgü özlik atın, / kara ki�in, / kök teyengin sansız kelürüp kop
123
kottı.BK/G12
* Eki elteberlig bod[un ..........] [.......................] T[atab]ı bodun Tabgaç
kaganka körti. BK/D39
* Yeti yüz er bolup ilsiremi�, kagansıramı� bodunug, / kü�edmi�,
kuladmı� bodunug, / türük törüsin ıçgınmı� bodunug , eçüm apam
törüsinçe yaratmı�, bo�gurmı�.KT/D13, BK/D11
* Tamag ıduk ba�da sü�ü�dümiz.KT/K1
* Iduk Ötüken y[ı� bodun, bardıg. KT/D23, BK/D19
* Üze Te�ri, ıduk Yir Sub [eçim k]agan kutı taplamadı
erinç.BK/D35
* Te�ri Umay, ıduk yir sub basa birti erinçT2/B3
* [Üze] Türük Te�risi, <Türü>k ıduk yiri subı ança etmi� erinç:
BK/D10, KT/D11
* Igar oglanı�ızda, taygunu�ızda yegdigidür ertigiz.KT/GD
* �çre a�sız, ta�ra tonsuz, yabız yablak bodunta üze olurtum.KT/D26,
BK/D21
* Ekin ara idi oksuz Kök Türük <iti> ança olurur ermi�.KT/D3, BK/D4
* Küregü�in üçün, igidmi� bilge kaganı�ın ermi� barmı� edgü
ili�[e] kentü ya�ıltıg, yablak kigürtüg. KT/D23, BK/D19
* Antagı�ın üçün, igidmi� kaganı�ın sabın almatın yir sayu bardıg,
kop anta alkıntıg arıltıg. KT/G9, BK/K6
* Begleri bodunı tüzsüz üçün,Tabgaç bodun tebl[igin] kürlügin [üçün
armakçı]sın üçün, inili eçili kik�ürtükin üçün, begli bodunlıg]
yo�a�urtukın üçün, Türük bodun, illedük ilin ıçgınu [ı]dmı�,
kaganladuk kaganın yitürü ıdmı�. BK/D7, KT/D6
* �l tutsık yir Ötüken yı� ermi�! KT/G4, BK/K3
* Kaganladuk kaganıg ıçgını ıdmıi�. O/2
* Kaganlıg bodun ertim; kaganım kanı? KT/D9, BK/D8
124
* Ka�ımız, eçimiz kaz[ganmı� bodun atı küsi yok bolmazun ] tiyin,
Türük bodun üçün tün udımadım, küntüz olurmad<ım>.KT/D26,
BK/D22
* Türük bodunug atı küsi yok bolmazun tiyin, ka�ım kaganıg ögüm
katunug kötürmi� Te�ri , / il birigme Te�ri, Türük bodun atı küsi
yok bo[lmazun tiyin, özümin ol Te�ri ] kagan olurtdı, erinç
KT/D25,BK/D21
* Kara bodun kaganım kelti tip ög[irip sebinti BK/D41
* üç [karluk] lagzın yılka tokuz tatar ............. tokuz buyruk [b]i[�]
se�üt kara bodun turuyın ka�ım kanka ötünti TA/G4
* anta kesre küsgü yılıka sInIgde kwç kara bodun tms sInszde kwç
kara sub ermi� TA/G5
* kara bodun turuyın kagan atadı TA/G5
* Türük kara kamag bodun ança timi�: , KT/D8, BK/D8
* Kara Türgi� bodun kop içikdi. KT/D38
* Anta kisre kara Türgi� bodun yagı bolmı�, Ke�eres tapa bardı.
KT/D39
* Kara Türgi� bodunug anta ölürmi�, almı�.KT/D40
* Üçünç Yigen Silig Begi� kedimlig torug at binip tegdi. KT/D33
* Keligme beglerin bodunın itip yıgıp, azça bodun tezmi� erti, T2/B8
* [K]a�ım Türük Bilge Kagan ..............Al]tı Sir, Tokuz Oguz, kidiz
kerekülüg begleri bodunı [........Tü]rük Te�ri [................] üze kagan
olurtum.BK/D1
* Tün udımatı, küntüz olurmatı, kızıl kanım töküti, kara terim yügürt[i]
i�ig küçüg birtim T2/D2
* Kiçig atlıgıg ulgartdım ...............] BK/D41
* üze [k]ök te�ri ya[rl]ıkaduk üçü[n asra yagız yir igittük üçün ilimin
törümin etint[im] TA/B3
125
* atımın üze kök te�ri / asra yagız yir yana ...................................ntar
atantım TA/D4
* Üze kök te�ri / asra yagız yir kılıntukda, ekin ara ki�i oglı
kılınmı�.KT/D1
* Üze kök te�ri / as[ra yagız yir kılıntukda, ekin ara ki�i oglı
kılınmı�].BK/D2
* Körür közüm körmez teg, bilir biligim bilmez teg boltı. KT/K10
* Üze Te�ri as[ra] yir yarlıkaduk üç[ün] közün körnedük, kulkakın
e�idmedük bodunumın ilgerü kün tu[gsıkı�a], birgerü [kün
ortusı�]a, kurıgaru [kün batsıkı�a, yırgaru tün ortusı�a tegi
konturtum. BK/K11
* Üze Te�ri; kony yılka yetinç ay külüg alp kaganımda adrılu
bardı�ız .O/12
* Tabgaç kagan yagımız erti, On-Ok kaganı yagımız erti, artuk [Kırkız]
küç[lüg kagan yagımız] boltı. T1/D3
* uru�u yüz ba�ı ulug uru�u tölis begler oglı bi� ba�ı tölis külüg
eren tardu� begler oglı bi� ba�ı tardu� külüg eren tardu� ı�baras be�
bi� er ba�ı ı�bara se�ün yaglakar ....tokuz yüz er ba�ı tuykun ulug
tarkan bukug bi�a........bodunı bı�a kagas ataçuk bodunı bı�a
TA/B7-8-9
* Türük matı bodun, begler, / bödke körügme begler gü ya�ıltaçı siz?
KT/G11, BK/K8
* Ka�ım Türük Bilge Kagan olurtukınta Türük matı begler, kisre
Tardu� begler ba�layu , Köl-�ç Çor ba�layu �adapıt begler, ö�re
Tölis begler, Apa Tark[an] ba�layu ulayu �ad[apıt] begler, bu [
................] Ataman Tarkan, Tonyukuk Buyla Baga Tarkan ulayu
126
buyruk [..................] �ç Buyruk Sebig Köl Erkin ba�layu ulayu
buyruk, bunça matı begler ka�ım kaganka erti�ü erti�ü ti mag
kıltı. BK/G13
* Ne� yirdeki kaganlıg bodunka büntegi bar erser, ne bu�ı bar
erteçi ermi�? T2/D
* Oza yanya keligme süsin agıttım. BK/D31
* Ödsig ötülüg ki[�i] / igidmi� alp kaganı�a ya�ıltı.BK/D34
* Köl Tigin ögsüz akın binip tokuz eren sançdı, ordug birmedi.KT/K9
* Anta] kisre, Te�ri,yarlıkazu, kutum bar üçün,ülügüm bar üçün,
ölteçi bodunug tirgürü igittim. KT/D29, BK/D23
* Olurtukuma, ölteçiçe sakınıgma Türük begler bodun [ö]girip sebinip
to�ıtmı� közi yügerü körti.BK/D2
* Ö�reki er yugurça ıdıp ı bar ba� a�dımız. T1/K2
* Sarıg altu]nın, / ürü� kümü�in, / kırgaglıg kutayın, / kinlig
e�gitisin,/ özlik atın, adgırın, / kara k[i�in] / kök teye�in Türüküme
bodunuma kazganu birtim, iti birtim.BK/K11, KT/G
* Ol yirke ben Bilge Tonyukuk tegürtük üçün sarıg altun, / ürü�
kümü�, / kız koduz, / egri tebi, agı bu�sız kelürti.T2/G4
* Süçig sabın / yım�ak agın /arıp ırak bodunug ança yagutır ermi�.
KT/G5, BK/K4
* Süçig sabı�a / yım�ak agısı�a arturup ükü� Türük bodun öltüg!
KT/G6, BK/K5
* Te�ri teg te�ride bolmı� Türük Bilge Kagan, bu ödke olurtum.
KT/G1, BK/K1
* Te�ri teg,/Te�ri yar[at]mı� Türük Bilge [Kagan] sabım: BK/G13,
BK/D1
127
* te�ride bolmı� il etmi� bilge kanım içreki bodunı altmı� iç buyruk
ba�ı ınançu baga Tarkan / ulug buyruk tokuz bolmı� bilge tay
se�ün o�ı be� yüz ba�ı külüg o�ı öz ınançu be� yüz ba�ı ulug öz
ınançu TA/B6
* Türük bodun Temir Kapıgka, Tinsi Oglı Tinsi Oglı yatıgma tagka
tegmi� idi yok ermi�.T2/G3
* Yençü ügüzüg keçe “Tinsi Oglı” yatıgma be�lig Ek tagıg ertü Temir
Kapıgka tegi irtimiz.T2/B9
* Toruk bukalı / semiz bukalı ırakda bilser, semiz buka, / toruk buka
tiyin bilmez ermi� tiyin ança sakıntım. T1/B5
* Te�ri yarlıkazu, bu Türük bodun ara yarıklıg yagıg yeltürmedim,
tügünlüg atıg yügürtmedim T2/D4
* ulug çig�i akınçu alp bilge çig�i.... oguz bodun [alt]ı yüz se�üt bir
tümen bodun kazgantı TA/K1
* Anta kisre, Yir Bayırk[u] Ulug �rkin yagı boltı. KT/D34
* Ulug �rkin azkınya erin tezip bardı. KT/D34
* Ulug oglum agrıp yok bolça Kug, Se�ünüg, balbal tike birtim.
BK/G9
* Bodunug igideyin tiyin yırgaru Oguz bodun tapa, ilgerü Kıtany Tatabı
bodun tapa, birgerü Tabgaç tapa ulug sü eki yegir[mi süledim.
KT/D28
* Ulug sü�ü� sü�ü�mi�. KT/D40
* Umay teg ögüm katun kutı�a, inim Köl Tigin er at bultı.Altı yegirmi
ya�ı�a , eçim kagan ilin törüsin ança kazgantı:KT/D31
* Uzun yelmeg yeme ıttım ok, arkuy kargug olgurtdum ok. T2/D2
* kügürde kömür tagda yar ögüzde üç tuglug türk bodunka yetinç ay
tört yegirmike ...........TA/D7
128
* Irak erser, yablak agı birür, yaguk erser edgü agı birür” tip ança
bo�gurur ermi�. KT/G7, BK/K5
* Yablak ki�i er[............................] alp er bizi�e tegmi� erti.KT/D39
* Yadag süsin ekinti kün kop [ölür]tüm BK/G1
* Y[ag]uk il erser, ança takı erig yirte irser, ança erig yirte / be�gü
ta� tokıtdım, bitidim KT/G13, KT/D22
* Yala� bodunug tonlug, çıgany bodunug bay kıltım. KT/D29,
BK/D23
* Yanıgma yagıg kelür[ür] ertim T2/D3
* Te�ri yarlıkazu, bu Türük bodun ara yarıklıg yagıg yeltürmedim,
tügünlüg atıg yügürtmedim T2/D4
* bi� yıllık tümen künlik bitigimin belgümin bunta yası ta�ka
yaratıtdım tolku ta�ka tokıtdım TA/B3
* Men [özüm kagan olurtukuma yir sayu] barmı� bodun, ölü yitü,
yadagın yala�ın yana kelti.KT/D27, BK/D22
* Kagan olurup yok çıgany bodunug kop kubratdım.KT/G10, BK/K7
* Çorakka tegip yolagçı [er]ig [.......................] Keçenke tegi
[......................] BK/GD
3.2.2.Belirtme Sıfatları �le Yapılmı� Sıfat Tamlamaları
Belirtme sıfatları, i�aret sıfatları, sayı sıfatları, soru sıfatları ve belirsizlik
sıfatları olmak üzere ayrılmaktadır.Göktürk yazıtlarında belirtme sıfatlarının durumu
a�a�ıda verilmi�tir.
3.2.2.1.��aret Sıfatları �le Yapılmı� Sıfat Tamlamaları
“antag”, “ bu ” ve “ol” Göktürk yazıtlarında geçen i�aret sıfatlarıdır.Ancak
bunun yanında”ki ” eki kullaılarak yapılan ve i�aret bildiren sıfatlarla da tamlamalar
kurulmu�tur. Bu i�aret sıfatları kullanılarak yapılan sıfat tamlamaları a�a�ıda
verilmi�tir:
129
3.2.2.1.1.“ bu ” ��aret Sıfatı �le Yapılmı� Sıfat Tamlamaları
* Bu bitig bitigme atısı Yollug T[igin] b[itidim]. KT/G13
* Bu kaganı�da / bu beglerig[de, / bu yiri�de subı�d[a adrılmasar],
Türük [bodun] [.....................] edgü körteçi sen, ebi�e kirteçi sen,
bu�suz boltaçı sen.[.......................] BK/K13
* A[zu bu] sabımda igid bargu? BK/K7, KT/G10
* Sabımın tüketi e�idgil, ulayu iniygünüm, oglanım, birki ugu�um
bodunum, birye �adapıt begler, yırya Tarkat buyruk begler,
Otuz[Tatar...............................................................................................
.] Tokuz Oguz begleri bodunı, bu sabımın edgüti e�id katıgdı tı�la:
KT/G2
* “Bu süg elet” tidi.T1/K8
* Te�ri teg te�ride bolmı� Türük Bilge Kagan, bu ödke olurtum
KT/G1
* Yegirmi kün olurup bu ta�ka, / bu tamka kop Yollug Tigin,
bitidim.BK/GD
* Te�ri yarlıkazu, bu Türük bodun ara yarıklıg yagıg yeltürmedim,
tügünlüg atıg yügürtmedim T2/D4
* [Bu] yird[e ol]urup [Tabgaç bod]un birle tüzül[tüm]. BK/K3
* Tabgaç [........................] bu yirde kelti BK/D35
* Bu yirde ma�a kul boltı. BK/D36
* Bu yirde olurup Tabgaç bodun birle tüzültüm KT/G4
* .”Kögmen yolı bir ermi�, tumı�” tiyin e�idip “ Bu yolın yorısar
yaramaçı “ tedim. T1/D6
* Bödke özüm olurup bunça agır törüg tört bulu�dakı
[......................]dim. BK/D2
* Ta� [bark itgüçi], bunça bedizçig Tuygun Elteber kelü<r>ti. KT/KD
* Bunça bitig bitigme: Köl Tigin atısı Yollug Tigin, bitidim. KT/GD
130
* Bunça i�ig küçüg birtükgerü sakınmatı “Türük bodun ölüreyin,
urugsıratayın “tir ermi�. KT/D10, BK/D9
* Bunça törüg kazganıp inim Köl Tigin özi ança kergek boltı. KT/D30
* Ögüm katun ulayu öglerim, ekelerim, keli�ünüm, kunçuylarım,
bunça yeme tirigi kü� boltaçı erti, ölügi yurtda yolta yatu kaltaçı
ertigiz; KT/K9
3.2.2.1.2.“ol ” ��aret Sıfatı �le Yapılmı� Sıfat Tamlamaları
* Ol at anta tü�[di] KT/K4
* Ol at anta ölti. KT/D33(2)
* Ol bodunug Tabarda ko[nturtumız KT/D38
* Ol /eki ki�i bar erser, sini, Tabgaçıg ölürteçi tir men; ö�re Kıtanyıg
ölürteçi tir men; bini Oguzug ölürteçik tir men .T1/G3
* Ol kan yok boltukda k[i]sre [il] yitmi�, ıçgınmi�......... O/1
* Ol ok tün bodunın sayu ıttımızT2/B7
* Ol ödke kul kullug bolmı� [erti, kü� kü�lüg bolmı� erti]. KT/D21,
BK/D18
* Ol törüde üze eçim kagan olurtı. KT/D16
* Bilig bilmez ki�i, ol sabıg alıp, yagru barıp, ükü� ki�i öltüg. KT/G7,
BK/K6
* Ol sabıg e�idip tün udısıkım kelmedi, küntüz olursıkım kelmedi.
T1/G5
* Bi[lig] bilmez ki�i, ol sabıg alıp, yagru barıp ükü� ki�i öltüg.BK/K6
* Ol sabıg e�idip On-Ok begleri bodunı kop kelti, yükünti. T2/B7
* Ol sabıg e�idip begler kopın “ Yanalım, arıg ubutı yeg!” tedi. T2/B1
* Ol sabıg e�idip sü yorıtdım.T1/K11
* Ol sabıg e�idip kagangaru ol sabıg ıttım.T1/K9
* Ol sü anta öl[ti].
* Ol süg anta yok kı�dımız KT/D32, KT/D34
131
* Tab[gaç O]� Totok, be� tümen sü kelti;Iduk Ba�da sü�ü�düm, ol
süg anta yok kı�dım. BK/D25
* [Köl] Tigin ol sü�ü�de otuz ya�ayur erti.KT/K2
* Ol] ta� barkın [............................] BK/K15
* Ol tegdükde, Bayırkunı� ak adgırıg, udlıkın sıyu urtı. KT/D36
* Türük bodunug atı küsi yok bolmazun tiyin, ka�ım kaganıg ögüm
katunug kötürmi� Te�ri , il berigme Te�ri, Türük bodun atı küsi yok
bo[lmazun tiyin, özümin ol Te�ri ] kagan olurtdı, erinç KT/D25,
BK/D21
* Ol [t]örüde üze eçim kagan olurtı BK/D14,
* Ol üç kagan ögle�ip “Altun yı� üze kabı�alım!” temi�. T1/D3
* Ol yirke ben Bilge Tonyukuk tegürtük üçün sarıg altun, ürü� kümü�,
kız koduz, egri tebi, agı bu�sız kelürti. T2/G3
* Ol yirgerü barsar, Türük bodun, ölteçi sen ! KT/G8,BK/K6
* ötüken ili tegres ili ekin ara ılgam tarıglagım sekiz selenge orkun
togla sebi[n] teledü karaga burgu ol yirimin subumın konar köçer ben
TA/B4
* Ol yılka Türgi� tapa, Altun yı�ıg [a�]a, Erti� ügüzüg keçe yorı[dım.
BK/D27
* Ol yılka Türgi� [tapa, Altun yı�ıg ] toga, Erti� ügüzüg keçe yorıdımız
KT/D36
* Ol yılkıg alıp igittim.BK/D38
* A�ar aytıp”Bir atlıg barmı�” tiyin “Ol yolun yorısar unç”
tedim.T1/D7
132
3.2.2.1.3. “-ki” Aitlik Eki �le Yapılmı� ve ��aret Bildiren Sıfat Tamlamaları
* �lgerü, kün tugsıkka, birgerü kün ortusı�aru, kurıgaru kün batsıkı�a
yırgaru tün ortusı�aru, anta içreki bodun ko[p] m[a�]a kör[ür.
KT/G2, BK/K2
* Anta içreki ne ki�i tin[........]i yok [bolt]açı er[ti BK/D28
* ö�re kün togsıkdakı bodun kisre ay togsıkdakı bodun / tört
bulu�dakı bodun i[� k]üç berür yagım bö[lük] yok bol[tı] TA/B4
* Ötüken yirig konmi� tiyin e�idip biryeki bodun,/ kuryakı, yıryakı,
ö�reki bodun kelti. T1/G10
* Meni�] sabımın sımadı, içreki bedizçig ıttı. BK/K14,
* [Ta� tokıtdım, kö�ülteki s]abımın [urturtum BK/K14
* Tabg[açgı] begler, Tabg[aç atın tutupan Tabgaç kaganka körmi�.
BK/D7
* Meni� sabımın sımadı,Tabgaç kaganı� içreki bedizçig ıttı.KT/G12
* Sü sülepen, tört bulu�dakı bodunug kop almı�, kop baz
kılmı�.KT/D2, BK/D3
* Tört bulu�dakı ] bodunug kop baz kıltım, yagısız kı[lt]ımBK/D24,
KT/D29
* Tör[t bulu�dakı bodunug] baz [kıltım. BK/K10
* T]e�r[i] yarlıkad[uk ü]ç[ün, ö]züm olurtukuma tör[t] b[ulu�dakı
bo]dunug itdim yar[at]dım. BK/K9
* [Ka�ım] kagan, eçim kagan olurtukınta tört bulu�dakı bodunug
nençe itm[i�, nençe yaratmı�. BK/K9
133
3.2.2.2.Sayı Sıfatları �le Yapılmı� Sıfat Tamlamaları
Asıl sayı ,sıra sayı, kesir sayı, üle�tirme sayı ve topluluk sayı sıfatları ile
yapılmı� sıfat tamlamalarıdır. Göktürk yazıtlarında geçen sayı sıfatları ve grupları
a�a�ıda verilmi�tir:
3.2.2.2.1.Asıl Sayı Sıfatları �le Yapılmı� Sıfat Tamlamaları
* [Süsi altı bi�] ermi�.T1G9
* Altı çub Sogdak tapa süledimiz buzdumız.KT/D31
* Altı erig sançdı.KT/K5
* Köl Tigin [altı otuz] ya�ı�a Kırkız tapa süledimiz. KT/D34
* Altı otuz ya�ıma Çik bodun, Kırkız birle yagı boltı.BK/D26
* Altı yegirmi ya�ı�a , eçim kagan ilin törüsin ança kazgantı:KT/D31
* Altı yolı sü�ü�düm BK/D28
* ..............ulug çig�i akınçu alp bilge çig�i.... oguz bodun [alt]ı yüz
se�üt / bir tümen bodun kazgantı TA/K1
* ulug çig�i akınçu alp bilge çig�i.... oguz bodun [alt]ı yüz se�üt bir
tümen bodun kazgantı TA/K1
* ulug çig�i akınçu alp bilge çig�i.... oguz bodun [alt]ı yüz se�üt bir
tümen bodun kazgantı TA/K1
* te�ride bolmı� il etmi� bilge kanım içreki bodunı altmı� iç buyruk
ba�ı ınançu baga tarkan ulug buyruk tokuz bolmı� bilge tay se�ün
o�ı be� yüz ba�ı külüg o�ı öz ınançu be� yüz ba�ı ulug öz ınançu
TA/B6
* [....................................... K]agan atısı Yollug Tigin, men , ay artukı
tört kün [ol]urup bitidim, BK/GB
* uru�u yüz ba�ı ulug uru�u tölis begler oglı bi� ba�ı tölis külüg
134
eren tardu� begler oglı bi� ba�ı tardu� külüg eren tardu� ı�baras be�
bi� er ba�ı ı�bara se�ün yaglakar .... tokuz yüz er ba�ı tuykun ulug
tarkan bukug bı�a........bodunı bı�a kagas ataçuk bodunı bı�a
TA/B7-8
* uru�u yüz ba�ı ulug uru�u tölis begler oglı bı� ba�ı tölis külüg
eren tardu� begler oglı bi� ba�ı tardu� külüg eren tardu� ı�baras be�
bi� er ba�ı ı�bara se�ün yaglakar ....tokuz yüz er ba�ı tuykun ulug
tarkan bukug bı�a........bodunı bı�a kagas ataçuk bodunı bı�a
TA/B7-8
* Kıtany, Tata[bı.... tapa süledükde, be� sü�ü� sü�ü�dükde , Küli Çor
ançak bilgesi çabı�i erti. KÇ/D17
* Tab[gaç O]� Totok, be� tümen sü kelti;Iduk Ba�da sü�ü�düm,ol
süg anta yok kı�dım. BK/D25
* Tab[gaç O]� Totok, be� tümen sü kelti;Iduk Ba�da sü�ü�düm,ol
süg anta yok kı�dım. BK/D25
* Bir at orukı ermi�. T1/D7
* Köl Tigin Az yagızın binip oplayu tegip bir erig sançdı, tokuz erig
egire tokıdı. KT/K5
* Bir erig okun urtı, eki erig ud�uru sançdı.KT/D36
* Bir otuz ya�ı�a Çaça Se�ünke sü�ü�dümiz KT/D32
* Tabgaç kaganta �siyi Like� kelti; bir tümen agı, altun, kümü�
kergeksiz kelürti.KT/K12
* Tabgaç O� Totok, be� t[ümen sü kelti; sü�ü�dümiz] KT/D31
* Tabgaç kaganta �siyi Like� kelti; bir tümen agı, altun, kümü�
kergeksiz kelürti.KT/K12
* Tabgaç O� Totok, be� t[ümen sü kelti; sü�ü�dümiz] KT/D31
135
* ..............ulug çig�i akınçu alp bilge çig�i.... oguz bodun [alt]ı yüz
se�üt / bir tümen bodun kazgantı TA/K1
* ............ulug çig�i akınçu alp bilge çig�i.... oguz bodun [alt]ı yüz
se�üt bir tümen bodun kazgantı TA/K1
* [.......Tabgaç atlıg süsi bir tümen artukı yeti bi� süg ilki kün ölürtüm.
BK/G1
* [.......Tabgaç atlıg süsi bir tümen artukı yeti bi� süg ilki kün ölürtüm.
BK/G1
* Bir yılka / be� yolı sü�ü�dümiz. KT/K4
* Bir yılka / tört yolı sü�ü�düm BK/D30
* bi� yıllık / tümen künlik bitigimin belgümin bunta yası ta�ka
yaratıtdım TA/B2
* Bukug Totok ................... ka�ı Lisün Tay-Se�ün ba�ad[u] be� yüz
eren kelti.BK/G11
* Bukug Totok ................... ka�ı Lisün Tay-Se�ün ba�ad[u] be� yüz
eren kelti.BK/G11
* Biz eki bi� ertimiz. T1/G9
* Eki bi� ertimiz. T1/D1
* Eki elteberlig bod[un ..........] [.......................] T[atab]ı bodun Tabgaç
kaganka körti. BK/D39
* Eki erig ud�uru sançdı KT/K2
* Eki erig sançdı, balıkka basıkdı. KT/K8
* Ol eki ki�i bar erser, sini, Tabgaçıg ölürteçi tir men; ö�re Kıtanyıg
ölürteçi tir men; bini Oguzug ölürteçik tir men .T1/G4
* Eki otuz ya�ıma Tabgaç tapa süledim. BK/D25
* [Eki ] süm[üz b]oltı T1/D1
136
* �nim Köl Tigin birle, eki �ad birle ölü yitü kazgantım KT/D27,
BK/D22
* Tigin eki �ad inim Kü[l] Tigin [bir]le sözle�dimiz BK/D21
* Eki �ad ulayu iniygünüm, oglanım, beglerim bodunum közi ka�ı
yablak boltaçı tip sakıntım. KT/K11
* Bizinte eki uçı sı�arça artuk erti T2/B5
* Aguda eki ulug sü�ü� sü�ü�düm. BK/D34
* Eki ülügi atlıg erti, bir ülügi yadag erti.T1B4
* bars yılka yılan yılka eki yıl yayladım TA/B1
* Elig ya�ıma Tatabı bodun Kıtanyda adr[ıltı BK/G7
* Elig yıl i�ig küçüg birmi� KT/D8, BK/D7
* Ka�ım kagan bunç[a ....................] kırk artukı yeti yolı sülemi�,
yegirmi sü�ü� sü�ü�mi�.KT/D15, BK/D13
* Köl Tigin ö[zi] (?) kırk artuk[ı y]iti ya�ı[�a](?) boltı. KT/KD
* Sabı antag : “Yarı� yazıda on tümen sü tirilti” tir.T2/B1
* Sabı antag : “Yarı� yazıda on tümen sü tirilti” tir.T2/B1
* Otuz artukı bir [ya�ıma .................] Türüküme bodunuma yegin ança
kazganu birtim. BK/G9
* Otuz artukı sekiz ya�ıma kı�ın Kıtany tapa süledim BK/G2
* [Otuz artuk]ı [tokuz y]a�ıma yazın Tatabı tapa sü[ledim BK/G2
* Otuz artukı tört ya�ıma Oguz tezip Tabgaçka kirti. BK/D38
* Otuz ya�ıma Be� balık tapa süledim BK/D28
* Ulug Köl-�ç Çor sekiz on ya�ap yok bol[tı] KÇ/B3
* Sabı antag : “Yarı� yazıda on tümen sü tirilti” tir.T2/B1
* Sabı antag : “Yarı� yazıda on tümen sü tirilti” tir.T2/B1
* .................................eçüm apam sekiz on yıl olurmı� TA/B3
* .................................eçüm apam sekiz on yıl olurmı� TA/B3
* sekiz otuz ] ya�ıma yılan yılka türk ilin anta bulgadım anta
artatdım TA/D5
* ötüken ili tegres ili ekin ara ılgam tarıglagım sekiz selenge orkun
137
togla sebi[n] teledü karaga burgu ol yirimin subumın konar köçer ben
TA/B4
* Çaça Se�ün sekiz tümen [sü] birle sü�ü�düm, süsin anta ölürtüm.
BK/D26
* Çaça Se�ün sekiz tümen [sü] birle sü�ü�düm, süsin anta ölürtüm.
BK/D26
* Sekiz yegirmi ya�ıma altı çub [Sogdak] tapa süledim. BK/D24
* Ka�ım] kagan uçdukda özüm sekiz ya�da kaltım. BK/D14
* Köl Tigin ögsüz akın binip tokuz eren sançdı, ordug birmedi. KT/K9
* te�ri kanım atlıgı tok<u>z ta<tar> / [yeti yegirmi az] buyruk
[to�ra ed]e se�üt b<ı>��a uygur] bo<d>unı tigitimin bu
bitidükde kanıma turgak ba�ı kagas ataçuk bgzkr çig�i bıla baga
tarkan üç yüz turgak turdı TA/K2
* [Kü]li Çor yeti ya�ı�a yegir ölürti, tokuz ya�ı�a azıglıg to�uz
ölürti. KÇ/18
* Men tokuz yegirmi yıl �ad olurtum, tokuz [yegir]mi yıl kagan olurtum,
il tutdum BK/G9
* Köl Tigini� altunın, kümü�in, agı�ın, barımın tör[t bi�� yılk[ıs]ın
ayagma Tuygut bu [...............] begim tigin yügerü Te�ri bolça
[............................] ta� bitidim KT/GB
* [Ka�ım] kagan, eçim kagan olurtukınta tört bulu�dakı bodunug
nençe itm[i�, nençe yaratmı�. BK/K9
* Köl Tigini� altunın, kümü�in, agı�ın, barımın tör[t bi�� yılk[ıs]ın
ayagma Tuygut bu [...............] begim tigin yügerü Te�ri bolça
[............................] ta� bitidim KT/GB
* Tört bulu� kop yagı ermi�.KT/D2, BK/D3
138
* �çümüz apamız Yamı Kagan tört bulu�ug etmi�, yıgmı�, yaymi�,
basmi�.O/1
* T]e�r[i] yarlıkad[uk ü]ç[ün, ö]züm olurtukuma tör[t] b[ulu�dakı
bo]dunug itdim yar[at]dım BK/K9
* Tör[t bulu�dakı bodunug] baz [kıltım.BK/K10
* Bödke özüm olurup bunça agır törüg tört bulu�dakı
[......................]dim. BK/D2
* Sü sülepen, tört bulu�dakı bodunug [kop almı�, kop baz kılmı�].
BK/D3
* Tört bulu�dakı bodunug kop baz kıltım, yagısız kıtlım KT/D29,
BK/D24
* ö�re kün togsıkdakı bodun kisre ay togsıkdakı bodun tört
bulu�dakı bodun i[� k]üç berür TA/B4
* Kagan inisi �l Çor Tigin kelip, ulayu tört tigin kelip, I�bara B(i)lge
Köl-�ç Çorug yoglat(t)ı, bedizin bedize(t)ti, olort(t)ı. KÇ/D24
* ....................................Tö]�ker tagka [...............] Ku se�ün ba�adu
tört tümen sü kelti. BK/G8
* ....................................Tö]�ker tagka [...............] Ku se�ün ba�adu
tört tümen sü kelti. BK/G8
* Eçim kagan olurtukka özüm tigin erk[..........] iy[............] te�ri
yarlıkaduk üçün tört yegirmi ya�ımka Tardu� bodun üze �ad
olurtum. BK/D15
* Keçe[n]de tümen süke sü�ü�di KÇ/B10
* ..........özlükin binip o[playu tegi]p üç erig sançdı KÇ/D15
* ................................yol[lu]g kagan [....bumın kagan üç kagan
olurmı� TA/D1
* Üç küreg ki�i kelti. T1/K9
139
* Üç otuz balık sıdı. T1/D2
* .............üç [karluk] lagzın yılka tokuz tatar ............. tokuz buyruk /
[b]i[�] se�üt kara bodun turuyın ka�ım kanka ötünti TA/G4
* kügürde kömür tagda yar ögüzde üç tuglug türk bodunka yetinç ay
tört yegirmike ....................................anta toktartım TA/B7
* Tö�ker tagda tegip tokıdım, üç tümen süg [ölür]tüm. BK/G8
* Tö�ker tagda tegip tokıdım, üç tümen süg [ölür]tüm. BK/G8
* Yegirmi ya�ıma Basmıl Iduk Kut ugu�um bodunum erti, ”Arkı� ıdmaz
“ tiyin süledim BK/D25
* [.......Tabgaç atlıg süsi bir tümen artukı yeti bi� süg ilki kün ölürtüm.
BK/G1
* [.......Tabgaç atlıg süsi bir tümen artukı yeti bi� süg ilki kün ölürtüm.
BK/G1
* Yamaglıg [....il]-etmi� atam................B[asa] Tabgaçda yırye Atig ,
Oguz ara yeti eren yagı bolmi� O/5
* Tokuz Oguzka yeti sü�ü� sü�ü�dükde ......tükedi. KÇ/D17
* [Kü]li Çor yeti ya�ı�a yegir ölürti, tokuz ya�ı�a azıglıg to�uz ölürti
KÇ/D18
* Yeti o[tuz ya�]ıma Kırkız tapa süledim.Sü�üg batımı karıg söküpen ,
Kögmen yı�ıg toga yo[rıp] Kırkız bodunug uda basdım BK/D26
* Ka�ım Kagan yeti yegirmi erin ta�[ık]m[ı�.Ta�ra ] yo[rı]yur [tiyin kü
e�idip b]al[ık]d[akı] tag[ıkmı�, tagdakı] inmi�, tirilip yetmi� er bolmı�
BK/D10, KT/D11
* Yeti yegirmi ya�ıma Ta�ut tapa süledim BK/D24
* Yeti yüz er bolup il[siremi�, kagansıramı� bodunug, kü�edmi�,
kuladmı� bod]unug, türük törüsin [ıçgınmı�] bodunug , eçüm apam
törüsinçe yaratmı�, bo�g[ur]mı�. BK/D11, KT/D13
140
* Yeti yüz er bolup il[siremi�, kagansıramı� bodunug, kü�edmi�,
kuladmı� bod]unug, türük törüsin [ıçgınmı�] bodunug , eçüm apam
törüsinçe yaratmı�, bo�g[ur]mı�.BK/D11, KT/D13
* Yeti yüz ki�ig uduzugma ulugı “�ad” erti. T1/B4
* Ida ta�da kalmı�ı kubranıp yeti yüz boltı T1/B4
* Yeti yüz ki�ig uduzugma ulugı “�ad” erti. T1/B4
* Ta�ra yorıyur tiyin kü e�idip balıkdakı tagıkmı�, tagdakı inmi�, tirilip
yetmi� er bolmı� KT/D12, BK/D11
* ötüken ili tegres ili ekin ara orkun ögüzde .
..................................[yet]mi� yıl olurmı� TA/D4
* Yegirmi kün olurup bu ta�ka, bu tamka kop Yollug Tigin, bitidim.
KT/GD
* Köl Tigin yeti otuz ya�ı�a Karluk bodun erür barur erkli yagı boltı.
KT/K1
* [..........Kök ] Ö�üg yoguru sü yorıp tünli künli yeti ödü�ke subsuz
keçdim. BK/GD
* Ka�ım kagan üçdukda inim Köl Tigin yit[i ya�da kaltı. KT/D30
* K]amagı yeti yüz er bolmı�. KT/D13, BK/D11
* K]amagı yeti yüz er bolmı�. KT/D13, BK/D11
3.2.2.2.2.Sıra Sayı Sıfatları ile Yapılı� Sıfat Tamlamaları
* Lagzın yıl be�inç ay yeti otuzka yog ertürtüm. BK/G10
* Bunça kazganıp ka�ım kagan [I]t yıl onunç ay altı otuzka uça bardı.
BK/G10
* Ekinti kün örtçe kızıp kelti.T2/B4
* Yadag süsin ekinti kün kop [ölür]tüm BK/G1
* [.......Tabgaç atlıg süsi bir tümen artukı yeti bi� süg ilki kün ölürtüm
BK/G1
* �lki sü ta�[ık]mı� erti, ekin sü ebde erti. BK/D32
141
* be�inç ay üç yegirmike kalı�dı sü�ü�düm TA/G2
* Tokuzunç ay yeti otuzka yog ertürtümiz. KT/KD
* kügürde kömür tagda yar ögüzde üç tuglug türk bodunka yetinç ay
tört yegirmike ....................................anta toktartım TA/G2
* Üze Te�ri; kony yılka yetinç ay külüg alp kaganımda adrılu
bardı�ız .O/12
* Barkın, bedizin bitig ta�[ın] Biçin yılka, yetinç ay yeti otuzka kop
alkd[ım]ız. KT/KD
* Sü [t]egi�inte yetinç erig kılıçladı KT/K5
3.2.2.2.3.Kesir Sayı sıfatları �le Yapılmı� Sıfat tamlamaları
* Sı�ar süsi ebig barkıg yulgalı bardı, sı�ar süsi sü�eli kelti BK/D32
3.2.2.2.4.Topluluk Sıfatları �le yapılmı� Sıfat Tamlamaları
* oza [k]elmi� süsin köl tigin agıtıp to�ra bir ugu� alpagu on erig to�a
tigin yogınta egirip ölürtümiz BK/K7
3.2.2.3.Belirsizlik Sıfatları �le Yapılmı� Sıfat Tamalamaları
* artuk yılkıg igit(t)i KÇ/D25
* Çıgany bodunug bay kıltım, az bodunug ükü� kıtlım KT/G10, BK/K7
* Az bodunug ükü� kıltım; ıgar illigde, [ıgar kaganlıgda yig kıltım.
KT/D29, BK/D24
* Antag külüg kagan er[mi�. BK/D5, KT/D4
* Antag ödke ökünüp Köl Tiginig az erin irtürü ıttımız. KT/D40
* Ulug �rkin azkınya erin tezip bardı. KT/D34
* Sab ança ıdmı�: Azkınya Türk [bodun?] yorıyur ermi�. T1/G2
142
* A�ar aytıp”Bir atlıg barmı�” tiyin “Ol yolun yorısar unç”
tedim.T1/D7
* Edgü [bil]ge ki�ig, edgü alp ki�ig yo[rıtmaz] ermi�; bir ki�i ya�ıls[ar]
ugu�ı bodun[ı be�]üki�e tegi kıd[maz] ermi� BK/K4, KT/G6
* �nisi bir korg[anka tezip barmı� ....................................] BK/D40
kelürti.KT/K12
* Ö�re Kıtanyda, birye Tabgaçda, kurya kurdınta, yırya Oguzda eki üç
bi� sümüz kelteçimiz bar mu ne?” T1/G7
* Ö�re Kıtanyda, birye Tabgaçda, kurya kurdınta, yırya Oguzda eki üç
bi� sümüz kelteçimiz bar mu ne?” T1/G7
* Korıgu eki üç ki�ilügü tezip bardı. BK/D41
* Ötüken yir olurup arkı� tirki� ısar, ne� bu�ug yok. KT/G8, BK/K6
* Ne� ne� sabım erser be�gü ta�ka urtum KT/G11
* Ne� yirdeki kaganlıg bodunka büntegi bar erser, ne bu�ı bar erteçi
ermi�? T2/D6
* Elteber yüzçe erin ilg[er]ü tezip bardı BK/D37
* Bilig bilmez ki�i, ol sabıg alıp, yagru barıp, ükü� ki�i öltüg. KT/G7,
BK/K6
3.2.2.4.Soru Sıfatları �le Yapılmı� Sıfat Tamlamaları
* [Kaganı alp ermi�], ayguçısı bilge ermi�, kaçan ne� erser ölürteçik
ök. T1/D3
* Ne� yirdeki kaganlıg bodunka büntegi bar erser, ne bu�ı bar erteçi
ermi�? T2/D7
* Ne kaganka i�ig küçüg birür men?” tir ermi�. KT/D9, BK/D9
143
3.3.Sıfat-fiil Grupları
Bir sıfat-fiil ve ona ba�lı tamlayıcı ya da tamlayıcılardan olu�an kelime
grubudur.8 Metinlerimizde geçen sıfat-fiil grupları sıfat-fiili olu�turan sıfat-fiil
eklerine ba�lı olarak a�a�ıdaki gibi gruplandırılmı�tır.
3.3.1. “-duk/ -dük -tük/-tük ” Ekleri ile Yapılan Sıfat-fiil Grupları
* Anta kisre inisi eçisin teg kılınmaduk erinç KT/D5
* T]e�r[i] yarlıkad[uk ü]ç[ün, ö]züm olurtukuma tör[t] b[ulu�dakı
bo]dunug itdim yar[at]dım.BK/K7,
* �lteri� Kagan Bilge Tonyukuk kazgantuk üçün Kapgan Kagan Türük
Sir bodun yorıdukı bu.T-2/K3
* Ol bilmedükügin üçün yablakı�ın üçün, eçim kagan uça
bardı.BK/D20
* Üze Te�ri as[ra] yir yarlıkaduk üç[ün] közün körnedük / kulkakın
e�idmedük bodunumın ilgerü kün tu[gsıkı�a], birgerü [kün
ortusı�]a, kurıgaru [kün batsıkı�a, yırgaru tün ortusı�a tegi
konturtum.BK/K11
* Te �ri yir bulgakın üçün ödi�[e] küni tegdük üçün , yagı
boltı.BK/D30
* Ebke tegdüküm uru� kılıp tegip inime ogluma ança ötledim.O/10
* Begleri bodunı tüzsüz üçün, Tabgaç bodun tebligin kürlüg<in> [üçün,
armakçısın üçün, inili eçili kik�ürtükin üçün, begli bodunlıg
yo�a�urtukın üçün Türük bodun, illedük ilin ıçgınu ıdmı�.KT/D6,
BK/D6
* Men özüm kagan olurtukum üçün Türük budnung [........................]i
kılmadım. BK/D36
��Karahan Leyla; a.g.e., 2007, s.53
144
* Te�ri yarlıkaduk üçün, men kazgantuk üçün Türük bodun [ança]
kazgan[mı�] erinç. BK/D33
* Kazgantukın üçün udu özüm kazgantukum üçün, il yeme il boltı,
bodun yeme bodun boltı.T-2/D5
* T]e�r[i] yarlıkad[uk ü]ç[ün, ö]züm olurtukuma tör[t] b[ulu�dakı
bo]dunug itdim yar[at]dım.BK/K9
* �lteri� Kagan Bilge Tonyukuk kazgantuk üçün Kapgan Kagan Türük
Sir bodun yorıdukı bu.T-2/K3
* Te�ri bilig bertük üçün, özüm ök kagan kı�dım.T-1/B6
* Bunça i�ig küçüg birtükgerü sakınmatı “Türük bodun ölüreyin,
urugsıratayın “tir ermi�.KT/D10,BK/D11
* Te�ri küç birtük, ka�ım kagan süsi böri teg ermi�; yagısı kony teg
ermi�.KT/D12, BK7D11,BK/D32
* Begleri bodunı tüzsüz üçün, Tabgaç bodun tebligin kürlüg<in> [üçün,
armakçısın üçün, inili eçili kik�ürtükin / üçün, begli bodunlıg
yo�a�urtukın üçün Türük bodun, illedük ilin ıçgınu ıdmı�.KT/D6,
BK/D6
* üze [k]ök te�ri ya[rl]ıkaduk üçü[n asra yagız yir igittük üçün ilimin
törümin etint[im]. TA/B3
* Ol yirke ben Bilge Tonyukuk tegürtük üçün sarıg altun, ürü� kümü�,
kız koduz, egri tebi, agı bu�sız kelürti.T2/G3
3.3.2. ”gme / -gme” Ekleri ile Yapılan Sıfat-fiil Grupları
* Köl Tigini� altunın, kümü�in, agı�ın, barımın tör[t bi�� yılk[ıs]ın
ayagma Tuygut bu [...............] begim tigin yügerü Te�ri bolça
[............................] ta� bitidim. KT/GB
* Yençü ügüzüg keçe “Tinsi Oglı” yatıgma be�lig Ek tagıg ertü Temir
Kapıgka tegi irtimiz. T-2/B9
145
* Türük bodun Temir Kapıgka, Tinsi Oglı Tinsi Oglı yatıgma tagka
tegmi� idi yok ermi�.T-2/G3
* �lgerü barıgma bardıg,KT/D23, BK/D19
* Kerü barıgma bardı.O/11
* kurıgaru barıgma bardıg.KT/D24, BK/D20
* Olurtukuma, ölteçiçe sakınıgma Türük begler bodun [ö]girip sebinip
to�ıtmı� közi yügerü körti.BK/D2
* Yeti yüz ki�ig uduzugma ulugı “�ad” erti.” T-1/B4
* Bunı yaratıgma böke tutam TA/TK, TA/K5
* Bark itgüçi bediz yaratıgma bitig ta� itgüçi Tabgaç kagan çıkanı Ça�
Se�ün kelti.KT/K13
* Türük bodunug atı küsi yok bolmazun tiyin, ka�ım kaganıg ögüm
katunug kötürmi� Te�ri , il berigme Te�ri, Türük bodun atı küsi yok
bo[lmazun tiyin, özümin ol Te�ri ] kagan olurtdı, erinç. KT/D25,
BK/D21
* Bunça bitig bitigme: Köl Tigin atısı Yollug Tigin, bitidim.KT/GD
* Bu bitig bitigme atısı Yollug T[igin] b[itidim].KT/G13
* Oza yanya keligme süsin a�ıttım.BK/D31
* Türük matı bodun, begler, bödke körügme begler gü ya�ıltaçı siz?
KT/G11, BK/K8
* Türük bodun atı küsi yok bolmazun tiyin, ka�ım kaganıg ögüm
katunug kötürügme Te�ri , il berig[me T]e�ri, Türük bodun atı küsi
yok bolmazun tiyin, özümin ol Te�ri kagan olurtdı. KT/D25,
BK/D21
146
3.3.3.“-mı�/-mi�” Ekleriyle Yapılan Sıfat-fiil Grupları
* Men [özüm kagan olurtukuma yir sayu] barmı� bodun, ölü yitü,
yadagın yala�ın yana kelti. KT/D27, BK/D22
* Te�ri teg te�ride bolmı� Türük Bilge Kagan, bu ödke
olurtum.KT/G1,BK/K1, TA/G6, TA/B1
* te�ride bolmı� il etmi� bilge kanım içreki bodunı altmı� iç buyruk
ba�ı ınançu baga tarkan ulug buyruk tokuz bolmı� bilge tay se�ün
o�ı be� yüz ba�ı külüg o�ı öz ınançu be� yüz ba�ı ulug öz ınançu .
TA/B6
* Yeti yüz er bolup ilsiremi�, kagansıramı� bodunug, kü�edmi�,
kuladmı� bodunug, türük törüsin ıçgınmı� bodunug , eçüm apam
törüsinçe yaratmı�, bo�gurmı�.KT/D13, BK/D11
* Anta kalmı�ı yir sayu kop toru ölü yorıyur ertig.KT/G9,BK/K7
* Ida ta�da kalmı�ı kubranıp yeti yüz boltı.T1/B4
* Ança kazganmı�,<ança> itmi� ilimiz törümiz erti.KT/D22, BK/D18
* Ka�ımız, eçimiz kaz[ganmı� bodun atı yok bolmazun ] tiyin, Türük
bodun üçün tün udımadım, küntüz olurmad<ım>.KT/D26, BK/D22
* Eçümiz apamız tutmı� yir sub idisiz kalmazun tiyin Az bodunug itip
yar[atıp ..................]. KT/D19, BK/D16
* Öz için ta�ın tutmı� teg biz..T1/G6
* Te�ri teg Te�ri yaratmı�, Türük Bilge Kagan sabım:BK/D1,
BK/G13
* te�ride bolmı� il etmi� bilge kanım içreki bodunı altmı� iç buyruk
ba�ı ınançu baga tarkan ulug buyruk tokuz bolmı� bilge tay se�ün
o�ı be� yüz ba�ı külüg o�ı öz ınançu be� yüz ba�ı ulug öz ınançu.
TA/B1, TA/B6,TA/G6
* Ança kazganmı�,<ança> itmi� ilimiz törümiz erti.KT/D22, BK/D18
147
* Oza [k]elmi� süsin Köl Tigin agıtıp To�ra bir ugu� alpagu on erig
To�a Tigin yogınta egirip ölürtümiz. KT/K7
* Türük bodunug atı küsi yok bolmazun tiyin, ka�ım kaganıg ögüm
katunug kötürmi� Te�ri , il berigme Te�ri, Türük bodun atı küsi yok
bo[lmazun tiyin, özümin ol Te�ri ] kagan olurtdı, erinç.KT/D25,
BK/D21
* Türk bodun kı[lınga]lı, Türk kagann olurgalı, �antu� balıkka , taluy
ügüzke tegmi� yok ermi�. T1/D1
3.3.4. “-mez ” Ekiyle Yapılan Sıfat-fiil Grupları
* Bilig bilmez ki�i, ol sabıg alıp, yagru barıp, ükü� ki�i öltüg. KT/G7,
BK/K6
3.3.5. –s����k / -s����k” Ekleriyle Yapılan Sıfat-fiil Grupları
* Türük begler, bodun, bunı e�idi�! Türük [bodun ti]rip il tutsıkı�ın
bunta urtum. KT/K10, KT/G4, BK/K3, BK/K8
* Türük begler, bodun, bunı e�idi�! Türük [bodun ti]rip il tutsıkı�ın
bunta urtum; ya�ılıp ölsiki�in yeme bunta urtum. KT/G10, BK/K8
3.4.Zarf-Fiil Grupları
Zarf-fiil ve ondan önce gelen tamlayıcı veya tamlayıcılardan olu�an kelime
grubudur9. Metinlerde geçen zarf-fiil grupları, kelime grubundaki zarf-fiili olu�turan
eklere göre a�a�ıdaki gibi gruplandırılmı�tır.
9 Özkan, Mustafa-Sevinçli ,Veysi; a.g.e., 2009, s.77-83
148
3.4.1.Vokal Zarf-fiil Ekleri �le Yapılmı� Zarf-fiil Grupları
“-a/-e”, “-ı/-i ”, “-u/-ü ” vokal zarf-fiil ekleri kullanılarak yapılan zarf-fiil
gruplarıdır. Göktürk yazıtlarında geçen ve vokal gerundiumları ile yapılmı� zarf-fiil
grupları a�a�ıda verilmi�tir:
3.4.1.1. ” –a / -e ” Zarffiil Ekleriyle Yapılmı� Zarf-fiil Grupları
* Ol yılka Türgi� tapa, Altun yı�ıg [a�]a, / Erti� ügüzüg keçe yorı[dım.
BK/D27
Ol yılka Türgi� [tapa, Altun yı�ıg ] toga, / erti� ügüzüg keçe
yorıdımız . KT/D36, KT/D37
* Ben ança ter men, ben Bilge Tonyukuk : Altun yı�ıg a�a keltimiz,
Erti� ügüzüg keçe keltimiz.T2/B2-3
* Ötüken yı� olursar be�gü il tuta olurtaçı sen. KT/G8, BK/K6
* �lgerü Kadırkan yı�ıg a�a bodunug ança konturtumız, ança
itdimiz.KT/D21, Bk/D17
* Kögmen a�a K[ırkız yiri�e tegi süledimiz.KT/D17, BK/D15
* uç[uz kö]lke atlıgın töke barmı�. TA/D2
* Ak Termel keçe ugur kalıtdım.T1/K1
* Yokaru, at yete, yadagın, ıgaç tutunu agturtum.T1/K1
* At üze bintüre karıg sökdüm..T1/K1
* Kem keçe Çik tapa süledim.BK/D26
* kurıgaru Yençü üg[üz] keçe Temir kapıgka tegi süledim; KT/D3-4
* Yençü ügüzüg keçe “Tinsi Oglı” yatıgma be�lig Ek tagıg ertü Temir
Kapıgka tegi irtimiz.T2/B9
* kurıgaru Yinçü ügüz keçe Temir Kapıgka tegi süledim; BK/K3
* Sogdak bodun iteyin tiyin Yinçü ügüzüg keçe Temir Kapıgka tegi
süledimiz.
149
3.4.1.2.“ –ı/-i ”Zarffiil Ekleriyle Yapılmı� Zar-fiil Grupları
* Ekin ara idi oksuz Kök Türük <iti> ança olurur ermi�.KT/D3, Bk/D4
* Tün udımatı, küntüz olurmatı, kızıl kanım töküti, / kara terim
yügürt[i] i�ig küçüg bertim ök . T2/D2
* “Kelir erser körü kelür; kelmez erser tılıg sabıg alı olur.” tidi.T2/K8
* Togla ügüzüg yüzüti keçip süsi [.............................] BK/D30
3.4.1.3.“ -u/-ü ” Zarffiil Ekleriyle Yapılmı� Zarf-fiil Grupları
* A�ar körü bili�.KT/G11, BK/K8
* Antag ödke ökünüp Köl Tiginig az erin irtürü ıttımız.KT/D40
* Men iniligü bunça ba�layu kazganm[asar], Türük bodun ölteçi erti,
yok boltaçı erti.BK/D33
* Köl Tigin ebig ba�layu akıttımız.KT/K8
* Yokaru, at yete, yadagın, ıgaç tutunu agturtum.T1/K1
�nim Köl Tigin [.........................................] i�ig küçüg birtük üçün,
Türük Bilge Kagan [ay]ukı�a (?), �nim Köl Tiginig küzedü olurt[um].
KT/B
* �lgerü Kadırkan yı�ka tegi kirü Temir Kapıgka tegi
konturmı�.KT/D2, BK/D3
* Keyik yiyü / , tabı�gan yiyü olurur ertimiz.T1/G1
* Kögmen yı�ıg ebirü keltimiz.T1/K4
* [..........Kök ] Ö�üg yoguru sü yorıptünli künli yeti ödü�ke subsuz
keçdim.BK/GD
* Kök Ö�üg yoguru Ötüken yı�garu uduztum.T1/G8
* Ku se�ün ba�adu tört tümen sü kelti.BK/G8
* Ka�ım Türük Bilge Kagan olurtukınta Türük matı begler, kisre
Tardu� begler, Köl-�ç Çor ba�layu ulayu �adapıt begler, ö�re Tölis
begler, Apa Tark[an] ba�layu ulayu �ad[apıt] begler, bu [ ................]
150
Ataman Tarkan, Tonyukuk Buyla Baga Tarkan ulayu buyruk
[..................] �ç Buyruk Sebig Köl Erkin ba�layu ulayu buyruk, bunça
matı begler ka�ım kaganka erti�ü erti�ü ti mag itdi ögd[i......(?)].
BK/G13
* Bukug Totok ................... ka�ı Lisün Tay-Se�ün ba�ad[u] be� yüz
eren kelti. BK7G11
* Bolçuka ta� üntürü tegdimiz.T1/K11
* [I�bara Bil]ge [K]üli Çor Tardu� bodunug iti ayu olortı.KÇ/B14
* Türük Bilge Kagan, Türük Sir bodunug, Oguz bodunug igidü olurur.
T2/K4
* Anı erttimiz.Yençü ügüzüg keçe “Tinsi Oglı” yatıgma be�lig Ek
tagıg ertü Temir Kapıgka tegi irtimiz.T2/B9
* Usın buntutu yurtta yatu kalur erti.T1/D2
* Yogçı sıgıtçı Kıtany, Tatabı bodun ba�layu Udar Se�ün keltiKT/K11
* Anta kisre Te�ri yarlıkaduk üçün, kutum ülügüm bar üçün, ölteçi
bodunug t[irg]ürü igittim.KT/D28, BK/D23
3.4.2.Di�er Zarffiil Ekleriyle Yapılan Zarf-fiil Grupları
Vokal zarf-fiil ekleri dı�ında, zarf-fiil ekleri kullanılarak yapılmı� zarf-fiil
gruplarıdır.Göktürk yazıtlarında geçen zarf-fiil grupları, zarf-fiil eklerinin alfabetik
sırasına göre göre a�a�ıda verilmi�tir.
3.4.2.1.“-duk/-tuk + Hal Eki �eklinde Yapılmı� Zarf-fiil Grupları
* Otuz artukı eki ya�ıma Amgı korgan kı�ladukda yut boltı.BK/D31
* Tokuz Oguzka yeti sü�ü� sü�ü�dükde ......tükedi. Kıtany, Tata[bı....
tapa süledükde, / be� sü�ü� sü�ü�dükde , Köl-�ç Çor ançak bilgesi
çabı�i erti. KÇ/B17
151
* te�ri kanım atlıgı tok<u>z ta<tar> [yeti yegirmi az] buyruk [to�ra
ed]e se�üt b<i��a uygur] bo<d>unı tigitimin bu bitidükde
kanıma turgak ba�ı kagas ataçuk bgzkr çig�i bıla baga tarkan üç yüz
turgak turdı. TA/K2
* Eçim kagan ili kam�ag boltukınta, / bodun ilig ikegü boltukınta, �zgil
bodun birle sü�ü�dümiz.KT/K3
* Eçim kagan olurtukka özüm tigin erk[..........] iy[............] te�ri
yarlıkaduk üçün tört yegirmi ya�ımka Tardu� bodun üze �ad
olurtum.BK/D14
* Eçim kagan olurtukda özüm Tardu� bodun üze �ad ertim.KT/D17
* Ka�ım] kagan uçdukda özüm sekiz ya�da kaltım. BK/D14
* [Ka�ım] kagan, eçim kagan olurtukınta tört bulu�dakı bodunug
nençe itm[i�, nençe yaratmı�.BK/K9
* Ka�ım kagan uçdukda inim Köl Tigin yit[i ya�da kaltı.KT/D30
* Ka�ım Türük Bilge Kagan olurtukınta Türük matı begler, kisre
Tardu� begler ba�layu , Köl-�ç Çor ba�layu �adapıt begler, ö�re Tölis
begler, Apa Tark[an] ba�layu ulayu �ad[apıt] begler, bu [ ................]
Ataman Tarkan, Tonyukuk Buyla Baga Tarkan ulayu buyruk
[..................] �ç Buyruk Sebig Köl Erkin ba�layu ulayu buyruk, bunça
matı begler ka�ım kaganka erti�ü erti�ü ti mag itdi ögd[i......(?)].
BK/G13
* Karluk yagı(t)tukda, Tezde sü�ü�dükde Köl-�ç Çor anta k(i)sre
Karlukka yem[e] sü�ü�[dükde �dil akin binip, oplayu tegip, sança
ıdıp, topulu ünti. KÇ/D18
* Men [özüm kagan olurtukuma yir sayu] barmı� bodun, ölü yitü,
yadagın yala�ın yana kelti.KT/D27
152
* [Men özüm kagan olurtukuma] yir sayu barmı� bodun, [yadagın
yala�ın] ölü yitü, [yana] kelti.BK/D22
* Sag(ı)r çulugan yogı(t)tukda [Köl-�çi] Çor [oplayu tegi]p, sançıp,
ölürüp, oglın kisisin buln[adı].KÇ/B5
* Üze kök te�ri asra yagız yir kılıntukda, ekin ara ki�i oglı kılınmı�.
KT/D1, BK/D2
* Yagru kondukda kisre anyıg bilig anta öyür ermi�.KT/G5, BK/D4
* Ol kan yok boltukda k[i]sre [il] yitmi�, ıçgınmi�......... O/1
* Be� Balıkda tört sü[�ü� s]ü�ü�dükde Köl-�ç Çor oplayu tegip
bulgayu [Tab]gaçka bunça sü�ü�üp alpin erdemin üçün kü bunça
tutdı. KÇ/B11
* Türgi� bodun etdükde Köl-�ç Çor özlüki yegren at binip ............anta
kerü barıp, Yençü ügüzüg keçip ,Temir Kapıgka Tezikke tegi sü[lep
anç]a kazgantı. KÇ/D15
3.4.2.2. “-galı ” Zarf-fiil Ekiyle Yapılmı� Zarf-fiil Grupları
* Sı�ar süsi ebig barkıg yulgalı bardı, sı�ar süsi sü�eli kelti
* Türk bodun kı[lınga]lı, / Türk kaganın olurgalı, �antu� balıkka ,
taluy ügüzke tegmi� yok ermi�.T1/D1
* [Kar]lukug s[anç]galı sü kelti. KÇ/D22
3.4.2.3.“ -matı/-matın ” Zarf-fiil Ekleriyle Yapılmı� Zarf-fiil Grupları
* Bunça i�ig küçüg birtükgerü sakınmatı “Türük bodun ölüreyin,
urugsıratayın “tir ermi�.KT/D10, BK/D9
* Antagı�ın üçün, igidmi� kaganı�ın sabın almatın yir sayu bardıg,
kop anta alkıntıg arıltıg.KT/G9, BK/K7
153
* Tün udımatı, / küntüz olurmatı, kızıl kanım töküti, kara terim yügürt[i]
i�ig küçüg bertim ök.T2/D1
3.4.2.4. “ –ºp ” Zarf-fiil Ekiyle Yapılmı� Zarf-fiil Grupları
* Alp �alçı ak atın binip tegmi�.KT/D40
* Alp erin ölürüp balbal kılu bertim.BK/G7
* Alp �alçı akın binip oplayu tegdi.KT/K2(2)
* Köl Tigin Alp �alçı akın binip o[playu tegd]i.KT/K3
* Amga korgan kı�lap yazı�a Oguzgaru sü ta�ıkdımız.
* Ança kazganıp birki bodunug ot sub kılmadım.KT/D27, BK/D22
* Ança tip Tabgaç kaganka yagı bolmı�.KT/D9, BK/D9
* Anı yanyıp Türgi Yargun költe buzdumız.Ulug �rkin azkınya erin tezip
bardı.KT/D34
* Anı anyıtayın tip süledim.Bk/D41
* Anı körüp ança bili�.KT/G13
* Antag ödke ökünüp Köl Tiginig az erin irtürü ıttımız. KT/D40
* Anta yana kirip Türgi� kagan buyrukı Az Totokug iligin tutdı.KT/D38
* A�ar aytıp ”Bir atlıg barmı�” tiyin “Ol yolun yorısar unç”
tedim.T1/D7
* K]agan atısı Yollug Tigin, men , ay artukı tört kün [ol]urup bitidim,
BK/GB
* Az bodunug itip yar[atıp ..................] KT/D19, BK/D16
* Az Kırkız bodunug <itip> yarat[ıp keltimiz sü�ü�dümiz .................]
KT/D20, BK/D17
* Köl Tigin Azman akıg binip oplayu tegdi.KT/K4
* Köl Tigin Az yagızın binip oplayu tegip bir erig sançdı, KT/K6
* Köl Tigin Az yagızın binip oplayu tegip bir erig sançdı, KT/K5
* Köl Tigin Az yagızın binip oplayu tegdi. KT/K8
* Köl Tigin Bayırkunı� ak adgırıg binip oplayu tegdi.KT/D35
154
* Birye Karluk bodun tapa süle” tip tudun yamtarıg ıttım. BK/D40
* Bu[nı] körüp ança bili�.BK/K15
* Bunça kazganıp ka�ım kagan [I]t yıl onunç ay altı otuzka uça
bardı.BK/G10
* Bu yirde olurup Tabgaç bodun birle tüzültüm.KT/G4, BK/K3
* [Tab]gaçka bunça sü�ü�üp alpin erdemin üçün kü bunça tutdı.
KÇ/B12
* Çıntan ıgaç kelürüp öz yar[....................] . BK/G11
* Çorakka tegip yolagçı [er]ig [.......................] Keçenke
tegi [......................] BK/GD
* Eki �ad ulayu iniygünüm, oglanım, beglerim bodunum közi ka�ı
yablak boltaçı tip sakıntım.KT/K11
* “Irak erser yablak agı birür; yaguk erser edgü agı birür” tip ança
bo�gurur ermi�.BK/K5
* Köl-�ç Çor anta k(i)sre Karlukka yem[e] sü�ü�[dükde �dil akin
binip, / oplayu tegip, / sança ıdıp, topulu ünti . KÇ/D19
* �lgerü kurıgaru sülep ti[r]mi� kubrat[mı�. KT/D12, BK/D11
* Anı] üçün ilig ança tutmı� erinç; ilig tutup törü[g itmi�.KT/D3, BK/D4
* Uygur Elteber yüzçe erin ilg[er]ü tezip bardı. BK/D37
* Ka�ım kagan, ança ilig] törüg kazganıp uça barmı�.KT/D15 BK/D13
* te�ride bolmı� il etmi� bilge kagan elbilge katun kagan atıg katun
atıg atanıp ötüken kidin uçınta tez ba�ınta örgin [anta etitdim çıt]
anta yaratıtdım.TA/B1
* kagan atanıp / katun atanıp ötüken ortus[ınt]a a[s ö�]üz ba� kan
ba� kidinin örgin bunta etitdim. TA/G6
* Kagan inisi �l Çor Tigin kelip, ulayu tört tigin kelip, I�bara B(i)lge
Köl- �ç Çorug yoglat(t)ı, bedizin bedize(t)ti, olort(t)ı. KÇ/D24
* Yaraklıg kantan kelip yanya eltdi? KT/D23, BK/D19
* Sü�üglüg kantan [kelip] süre i[ltdi ?BK/D19
155
* Kara bodun kaganım kelti tip sebinti ...............atsız ..........]ka at
birtim.Bk/D41
* Kagan olurup yok çıgany bodunug kop kubratdım.KT/G9, BK/K7
* Kaganıma ötünüp sü eletdim.T1/D1
* Türük bodun yok bolmazun tiyin, bodun bolçun tiyin, ka�ım �lteri�
Kaganıg ögüm �lbilge Katunug te�ri töpüsinte tutup yügerü kötürmi�
erinç.KT/D11, BK/D10
* Te�ri ança timi� erinç: “Kan bertim, kanı�ın kodup içikdi�.”T1/B3
* Türk bodun, bulmayın Tabgaçda adrıltı, kanlantı; kanın kodup
Tabgaçka yana içikdi.T1/B2
* Uru� kılıptegip inime ogluma ança ötledim:”Ka� yor(ı)p El-teri�
Kaganka adrılmaduk; Te�ri Bilge Kaganta adrılmalım, azmalım!
tiyin ança ötledim. O/11
* [Bas]mıl kara [...............] Karluk bodun tir[ilip kelti BK/D29
* Keligme beglerin bodunın itip yıgıp, azça bodun tezmi� erti, On-Ok
süsin sületdim.T2/B8
* ”Kögmen yolı bir ermi�, tumı�” tiyin e�idip “ Bu yolın yorısar
yaramaçı “ tedim.T1/D6
* Ta�ra yorıyur tiyin kü e�idip balıkdakı tagıkmı�, tagdakı inmi�, tirilip
yetmi� er bolmı�.KT/D12,BK7D10
* Oza [k]elmi� süsin Köl Tigin agıtıp To�ra bir ugu� alpagu on erig
To�a Tigin yogınta egirip ölürtümiz.KT/K7
* Sag(ı)r çulugan yogı(t)tukda [Köl-�ç] Çor [oplayu tegi]p, / sançıp, /
ölürüp, oglın kisisin buln[adı].KÇ/B5
* Oglın kisisin bulnad[ıp] .....I�bara Bilg(e) Köl-�ç Çor[....süke tusu
bol[ayi]n tidi.KÇ/D22
* Bilig bilmez ki�i, ol sabıg alıp, / yagru barıp, ükü� ki�i öltüg.KT/G7,
BK/K6
* Ol sabıg e�idip begler kopın “ Yanalım, arıg ubutı yeg!” tedi.T2/B1
156
* Ol sabıg e�idip tün udısıkım kelmedi, küntüz olursıkım
kelmedi.T1/G5
* Ol sabıg e�idip kaganım” Ben ebgerü tü�eyin” tidi. T1/K6
* Ol sabıg e�idip kagangaru ol sabıg ıttım.T1/K9
* Ol sabıg e�idip sü yorıtdım.T1/K11
* Ol sabıg e�idip On-Ok begleri bodunı kop kelti, yükünti.T2/B7
* Ol sabın e�idip tün yeme udısıkım kelmez erti, <kün yeme> olursıkım
kelmez erti. T1/D5
* O[g]uz bodun, Tokuz Tatar birle tirilip kelti.BK/D34
* Ol yılkıg alıp igittim.BK/D38
* Be� Balıkda tört sü[�ü� s]ü�ü�dükde Köl-�ç Çor oplayu tegip
bulgayu [Tab]gaçka bunça sü�ü�üp alpin erdemin üçün kü bunça
tutdı. KÇ/B11
* Köl-�ç Çor oplayu tegip süsin ı(t)tı. KÇ/B10
* ..........özlükin binip / o[playu tegi]p üç erig sançdı.KÇ/D15
* Yagıka yalı�us oplayu tegip,/ opulu kirip, özi kısga kergek boltı.
KÇ/D23
* Köl Tigin ögsüz akın binip tokuz eren sançdı, ordug birmedi.KT/K9
* Ekinti kün örtçe kızıp kelti.T2/B5
* Ötüken yir o[l]urup [arkı�] tirki� ısar, ne� bu[�ug yo]k.BK/K6,
KT/G8
* Ötüken yirig konmi� tiyin e�idip biryeki bodun, kuryakı, yıryakı,
ö�reki bodun kelti.T1/G10
* Bödke özüm olurup bunça agır törüg tört bulu�dakı
[......................]dim. BK/D2
* Edgü özlik atın, kara ki�in, kök teyengin sansız kelürüp kop kottı.
BK/G12
* Ulug Köl-�ç Çor sekiz on ya�ap yok bol[tı]. KÇ/B3
157
* Süçig sabın yım�ak agın arıp ırak bodunug ança yagutır ermi�.KT/G5,
BK/K4
* Süçig sabı�a yım�ak agısı�a arturup ükü� Türük bodun
öltüg!KT/G6, BK/K5
* .......] süsi tirilip kelti.BK/D39
* Türük [bodun ti]rip il tutsıkı�ın bunta urtum; KT/G10, BK/K8
* [..........Kök ] Ö�üg yoguru sü yorıp tünli künli yeti ödü�ke subsuz
keçdim.BK/GD
* E� ilki Tadıkı� Çorı� boz [atıg binip tegdi. KT/D32
* Ta�ra ] yo[rı]yur [tiyin kü e�idip b]al[ık]d[akı] tag[ıkmı�, tagdakı]
inmi�, tirilip yetmi� er bolmı�.KT/D12, BK/D10,
* Türük bodun yok bolmazun tiyin, bodun bolçun tiyin, ka�ım �lteri�
Kaganıg ögüm �lbilge Katunug te�ri töpüsinte tutup yügerü kötürmi�
erinç.KT/D11, BK/D10
* Sü�üg batımı karıg söküpen Kögmen yı�ıg toga yorıp Kırkız
bodunug uda basdımız.KT/D35
* Sü�üg batımı karıg söküpen , Kögmen yı�ıg toga yo[rıp] Kırkız
bodunug uda basdım.BK/D27
* Togla ügüzüg yüzüti keçip süsi [.............................] BK/D30
* Tokuz oguz bodun yirin subın ıdıp Tabgaçgaru bardı.BK/D35
* Ulug oglum agrıp yok bolça Kug, Se�ünüg, balbal tike birtim.BK/G9
* Ebke tegdüküm uru� kılıp tegip inime ogluma ança ötledim: O/10
* anta kesre ıt yılka üç karluk yablak sakınıp teze bardı. TA/G3
* ”Yadag yabız boltı” tip algalı kelti.BK/D32
* Yagı bolup, itinü yaratunu umaduk, yana içikmi�.KT/D10, BK7D9
* Yana agıtıp[s]üsi sürti. KÇ/D19
* Yerçi yir ya�ılıp boguzlantı.T1/K2
158
* Yeti yüz er bolup ilsiremi�, kagansıramı� bodunug, kü�edmi�,
kuladmı� bodunug, türük törüsin ıçgınmı� bodunug , eçüm apam
törüsinçe yaratmı�, bo�gurmı�.KT/D13, BK/D11
* Yegirmi kün olurup bu ta�ka, bu tamka kop Yollug Tigin,
bitidim.KT/GD
* .Türgi� bodun etdükde Köl-�ç Çor özlüki yegren at binip ............anta
kerü barıp, / Yençü ügüzüg keçip, / Temir Kapıgka Tezikke tegi sü[lep
anç]a kazgantı.KÇ/D16
* Yog yıparıg kelürüp tike birti.BK/G11
* Ö�reki er yugurça ıdıp ı bar ba� a�dımız.T1/K2
3.4.2.5.“ ºpan / ºpen ” Zarf-fiil Ekleriyle Yapılmı� Zarf-fiil Grupları
* Yogçı sıgıtçı ö�re, kün tugsıkda Bükli Çöllüg il, Tabgaç, Tüpüt,
Apar, Purum, Kırkız, Üç Kurıkan, Otuz Tatar, Kıtany Tatabı ... bunça
bodun kelipen sıgtamı�, yoglamı�.KT/D4, BK/D5
* Eçim kagan olurupan Türük bodunug yiçe itdi<yiçe > igitti.KT/D16
* Sü�üglüg kantan kelipen süre eltdi?KT/D23
* Sü�üg batımı karıg söküpen , Kögmen yı�ıg toga yo[rıp] Kırkız
bodunug uda basdım.KT/D35, BK/D27
* Selenge kodı yorıpan Karagan kısılta, ebin barkın anta
buzdum.BK/D37
* Sü sülepen,tört bulu�dakı bodunug kop almı�, kop baz
kılmı�.KT/D2, BK/D3
* Tabgaçgı begler, Tabbgaç atın tutupan Tabgaç kaganka körmi�.
KT7D7, BK/D7
3.4.2.6. “ -yºn “ Zarf-fiil Ekiyle Yapılmı� Zarf-fiil Grupları
* ”Arkı� ıdmaz “ tiyin süledim. BK/D25
* Az tiyin ne basınalım? Tegelim! tidim.T2/B4
159
* A�ar aytıp ”Bir atlıg barmı�” tiyin “Ol yolun yorısar unç” tedim.
T1/D7
* “Biz az biz tiyin kork[malım]....” O/7
* Bodunug igideyin tiyin yırgaru [O]guz bodun tapa, ilgerü Kıtany
Tatabı bodun tapa, birgerü Tabgaç tapa eki yegirm[i
süledim]KT/D28, BKD22
* Eçümiz apamız tutmı� yir sub idisiz kalmazun tiyin Az bodunug itip
yar[atıp ..................] KT/D19, BK/D16
* ”�gideyin “ tiyin sak[ıntım BK/D35
* Bilge Tonyukuk Buyla Baga Tarkan birle �lteri� kagan boluyın birye
Tabgaçıg, ö�re Kıtanyıg, yırya Oguzug ükü� ök ölürti. T1B7
* Ka�ımız, eçimiz kaz[ganmı� bodun atı yok bolmazun ] tiyin, Türük
bodun üçün tün udımadım, küntüz olurmad<ım>.KT/D27, BK/D22
* Te�rikenke i�ig berti� tiyin yarlı(k)kami�.O/6
* Türk bodun, kanın bulmayın Tabgaçda adrıltı, kanlantı.T1/B2
* kara bodun turuyın kagan atadı. TA/G5
* Kögmen yir sub idisiz kalmazun tiyin Az Kırkız bodunug <itip>
yarat[ıp keltimiz sü�ü�dümiz.KT/D20, BK/D17
* ”Kögmen yolı bir ermi�, tumı�” tiyin e�idip “ Bu yolın yorısar
yaramaçı “ tedim.T1/D6
* “Oluru� !” tiyin temi�.T1/K10
* Sogdak bodun iteyin tiyin Yinçü ügüzüg keçe Temir Kapıgka tegi
süledimiz. KT/D39
* Ta�ra yorıyur tiyin kü e�idip balıkdakı tagıkmı�, tagdakı inmi�, tirilip
yetmi� er bolmı�.KT/D12, BK/D10
* ”Tegmeçi men!” tiyin sakıntım.O/10
* Te�ri Bilge Kaganta adrılmalım, azmalım! tiyin ança ötledim.O/11
* Te�ri yarlıkaduk üçün, ükü� tiyin korkmadımız. T2/B5
160
* Toruk bukalı semiz bukalı ırakda bilser, semiz buka, toruk buka tiyin
bilmez ermi� tiyin ança sakıntım.T1/B6
* Toruk bukalı semiz bukalı ırakda bilser, semiz buka, toruk buka tiyin
bilmez ermi� tiyin ança sakıntım.T1/B6
* Türk bodun y(i)tmez(ü)n tiyin üze Te�ri [iter ermi�]......... O/3
* Türük bodunug atı küsi yok bolmazun tiyin, ka�ım kaganıg ögüm
katunug kötürmi� Te�ri , il berigme Te�ri, Türük bodun atı küsi yok
bo[lmazun tiyin, özümin ol Te�ri ] kagan olurtdı, erinç.KT/D25,
BK/D20
* Türük bodun yok bolmazun tiyin, bodun bolçun tiyin, ka�ım �lteri�
Kaganıg ögüm �lbilge Katunug te�ri töpüsinte tutup yügerü kötürmi�
erinç.KT/D11,, BK/D10
* .............üç [karluk] lagzın yılka tokuz tatar ............. tokuz buyruk
[b]e[�] se�üt kara bodun turuyın ka�ım kanka ötünti.TA/G4
* Ükü� tiyin neke korkur biz? T2/B4
* Yalabaçı, edgü sabı, ötügi kelmez tiyin yayın süledim.BK/D39
3.4.3. “erkli” Zarf-fiiliyle Yapılmı� Zarf-fiil Grupları
* Otuz artukı bir ya�ıma Karluk bodun bu�suz [er]ür barur erkli yagı
boltı. BK/D29
* Ança olurur erkli Oguzduntan küreg kelti.T1/G1
* Yuyka erkli topulgalı uçuz ermi�, yinçge erklig üzgeli uçuz; yuyka
kalın bolsar topulguluk alp ermi�, yinçge yogun bolsar üzgülük alp
ermi�.T1/G6
161
3.5. Tekrar Grupları
Anlamı güçlendirmek, ifade gücünü arttırmakAynı cinsten iki kelimenin arka
arkaya getirilmesi ile yapılmı� kelime grubudur.10-11Göktürk yazıtlarında kullanılan
tekrar grupları �u �ekilde gruplandırılmı�tır: 12-13
3.5.1. E� Anlamlı Kelimeler �le Yapılan Tekrarlar (Sinonim)
* Arkı� tirki� : kervan
* Ötüken yir olurup arkı� tirki� ısar, ne� bu�ug yok. T/G8,BK/K6
Eb- bark- : ev bark
* Sı�ar süsi ebig barkıg yulgalı bardı, sı�ar süsi sü�eli kelti.
BK/D32
* Ebin barkın buzdum.BK/D34
* Karagan kısılta, ebin barkın anta buzdum. BK/D37
Eçü apa : ecdat
* eçü apa atı bar tedi TA/G4
* Yeti yüz er bolup ilsiremi�, kagansıramı� bodunug, kü�edmi�,
kuladmı� bodunug, türük törüsin ıçgınmı� bodunug , eçüm apam
törüsinçe yaratmı�, bo�gurmı�. KT/D13, BK/D11
* Ki�i oglınta üze eçüm apam Bumın Kagan, ��temi Kagan olurmı�.
KT/D1, BK/D3
* .................................eçüm apam sekiz on yıl olurmı� TA/D3
* �çümüz apamız Yamı Kagan tört bulu�ug etmi�, yıgmı�, yaymi�,
basmi�. O/1
10 Ergin, Muharrem; a.g.e., 1987, s.355-358 11 Özkan, Mustafa-Sevinçli ,Veysi; a.g.e., 2009, s.39 12 Aydın, Erhan; “Orhun Yazıtlarında Hendiadyoinler”, TD 544, s.417-421 13 Sertkaya, Osman F.; Dede Korkut Kitabı Dresden Nüshasının “Giri�” Bölümü (Metin Transkripsiyonu ve Açıklama Notları), �stanbul, Ötüken Ne�riyat, 2006, s. 109-110
162
Erti����ü erti����ü : pek çok
* Ka�ım Türük Bilge Kagan olurtukınta Türük matı begler, kisre
Tardu� begler ba�layu , Köl-�ç Çor ba�layu �adapıt begler, ö�re Tölis
begler, Apa Tark[an] ba�layu ulayu �ad[apıt] begler, bu [ ................]
Ataman Tarkan, Tonyukuk Buyla Baga Tarkan ulayu buyruk
[..................] �ç Buyruk Sebig Köl Erkin ba�layu ulayu buyruk, bunça
matı begler ka�ım kaganka erti�ü erti�ü ti mag kıltı. BK/G14
�tinü yaratunu : kendini düzene sokup
* Yagı bolup, itinü yaratunu umaduk, yana içikmi�. KT/D10, BK/D9
* Eçü[miz apamız tutmı� yi]r su[b idi]siz kalmazun [tiy]in [Az bodunug
itip yaratıp [................ KT/D19, BK/D16
Kutum ülügüm : bahtım talihim
* Anta kisre Te�ri yarlıkaduk üçün, kutum ülügüm bar üçün, ölteçi
bodunug t[irg]ürü igittim. BK/D23
Ne���� ne���� : her ne
* Ne� ne� sabım erser be�gü ta�ka urtum. KT/G11, BK/K8
oglanı����ızda taygunı����ızda : evladınızdan , tay gibi o�ullarınızdan
* Igar oglanı�ızda taygunu�ızda yegdigidür ertigiz.KT/GD
Tebligin kürlügin : hilekar, sahtekar
* Tabgaç bodun tebligin kürlüg<in> [üçün, armakçısın üçün, inili eçili
kik�ürtükin üçün, begli bodunlıg yo�a�urtukın üçün Türük bodun,
illedük ilin ıçgınu ıdmı�, kaganladuk kaganın yitürü ıdmı�.KT/D6,
BK/D6
163
Ya����ıldukin yazıntukin: yanlı� hareket etti�i
* Türgi� [k]agan Türüküm, bodunum erti.Bilmedükin üçün bizi�e
ya�ıltukın yazıntukın üçün, kaganı ölti, buy[ruk]ı begleri yeme ölti
BK/D16,KT/D19
yok çıgany : yoksul fakir
* Kagan olurup yok çıgany bodunug kop kubrattım. BK/K7
3.5.2. Ayrı Anlamlı Kelimelerle Yapılan Tekrar Grupları (�kileme)
Atı küsi : adı sanı
* Türük bodunug atı küsi yok bolmazun tiyin, ka�ım kaganıg ögüm
katunug kötürmi� Te�ri , il berigme Te�ri, Türük bodun atı küsi yok
bo[lmazun tiyin, özümin ol Te�ri ] kagan olurtdı, erinç. KT/D25,
BK/D20
Erür barur : serbestçe hareket eden, ba�ımsız
* Köl Tigin yeti otuz ya�ı�a Karluk bodun erür barur erkli yagı boltı.
KT/K1
* Otuz artukı bir ya�ıma Karluk bodun bu�suz [er]ür barur erkli yagı
boltı. BK/D29
* .......................] bodun [....................] yazukla[................................
bi]rye Tabgaçda atı küsi yok boltı BK/D36
�� küç : i� güç, hizmet
* ö�re kün togsıkdakı bodun kisre ay togsıkdakı bodun tört
bulu�dakı bodun i[� k]üç berür. TA/B4
* Bilge Kaganı� bodunı......bardı, ülgen atka i�ig küçüg berti. O/11
* Te�riken yen anta yorımi�, i�ig küçin [bermi� erti]...... O/5
* Ne kaganka i�ig küçüg birür men?” tir ermi�. KT/D9, BK/D9
164
* Elig yıl] i�ig küçüg birmi�. BK/D8
* Bunça i�ig küçüg birtükgerü sakınmatı “Türük bodunug ölür[eyin,
urugsır]atayın “ [tir ermi�.] BK/D9
* Kop ma�a körti, i�ig küçüg birür. KT/D30
* �nim Köl Tigin [.........................................] i�ig küçüg birtük üçün,
Türük Bilge Kagan [ay]ukı�a (?), �nim Köl Tiginig küzedü
olurt[um]. KT/B
* Bunça i�ig küçüg birtükgerü sakınmatı “Türük bodun ölüreyin,
urugsıratayın “tir ermi�. KT/D10
Konar köçer : konar göçer
* ötüken ili tegres ili ekin ara ılgam tarıglagım sekiz selenge orkun
togla sebi[n] teledü karaga burgu ol yirimin subumın konar köçer ben.
TA/B4
Ölü yitü : Ölesiye
* �nim Köl Tigin birle, eki �ad birle ölü yitü kazgantım.
KT/D27,BK/D22
Toru ölü : bitkin ve mecalsiz
* Anta kalm[ı�ı] yir [say]u kop toru ölü yorıyur ertig. BK/K7, KT/G9
Yabız yablak : kötü , fena
* �çre a�sız, ta�ra tonsuz, yabız yablak bodunta [üze olurtum.KT/D26,
BK/D21
Yadagın yala��������ın : yayan yapıldak
* Men [özüm kagan olurtukuma yir sayu] barmı� bodun, ölü yitü,
yadagın yala�ın yana kelti.KT/D28, BK/D22
3.5.3. Zıt Anlamlı Kelimeler �le Yapılan Tekrar Grupları
Açsık tosık : açlık tokluk
* Türük bodun, tokurkak sen: Açsık tosık ömez sen; bir todsar açsık *
ömez sen. KT/G8, BK/K6
165
Azıg ükü�üg : azı ço�u
* Azıg ükü�üg körtüg erti.Sül[el]im!” ter ermi�.O/7
�çin ta�ın : içini dı�ını
* �çin ta�ın adınçıg bediz u[rturt]um. BK/K14
* Öz için ta�ın tutmı� teg biz.T2/G6
3.6. Edat Grupları
Bir isim unsuru ve ondan sonra getirilen bir son çekim edatından olu�an
kelime grubudur14. “ ara, berü, birle, içre, kisre, kodı, ötrü, sayu, takı, tapa, teg, tegi,
ulayu, üçün, üze, yan/yen” metinlerde geçen son çekim edatlarıdır.15 Metinlerde
geçen edat grupları da son çekim edatlarına ba�lı olarak a�a�ıdaki gibi
gruplandırılmı�tır.
3.6.1. “ara” Son Çekim Edatıyla Yapılmı� Edat Grupları
* Te�ri yarlıkazu, bu türük bodun ara yarıklıg yagıg yeltürmedim,
tügünlüg atıg yügürtmedim.T2/D4
* Üze kök te�ri asra yagız yir kılıntukda, ekin ara ki�i oglı
kılınmı�.KT/D1, BK/D2
* Ekin ara idi oksuz Kök Türük <iti> ança olurur ermi�.KT/D3, BK/D4
* ötüken ili tegres ili ekin ara orkun ögüzde ...... TA/D3
* ötüken ili tegres ili ekin ara ılgam tarıglagım sekiz selenge orkun
togla sebi[n] teledü karaga burgu ol yirimin subumın konar köçer ben.
TA/B4
* Ekin ara Atig yagı bolmi�.O/10
* B[asa] Tabgaçda yırye Atig , Oguz ara yeti eren yagı bolmi�.O/5
14 Ergin, Muharrem; a.g.e., 1987, s.370 ���Tekin, Talat; Orhon Türkçesi Grameri, Ankara Sanat Kitabevi
166
3.6.2. “berü” Son Çekim Edatıyla Yapılmı� Edat Grupları
* �nel Kaganka,[ançıp Mançud, Saka], Tokar sın[.....] anta berüki A�ok
ba�lıg Sogdak bodun kop kelti, yükünti, [ögti?].T2/G2
3.6.3. “birle” Son Çekim Edatıyla Yapılmı� Edat Grupları
* Bilge Tonyukuk Buyla Baga Tarkan birle �lteri� kagan boluyın birye
Tabgaçıg, ö�re Kıtanyıg, yırya Oguzug ükü� ök ölürti. T1/B6
* Altı otuz ya�ıma Çik bodun, Kırkız birle yagı boltı.BK/D26
* Eçim kagan birle ilgerü Ya�ıl ügüz , �antu� yazıka tegi süledimiz,
KT/D17, BK/D15
* Ediz birle sü�ü�dümiz.KT/K5
* �nim Köl Tigin birle, / eki �ad birle ölü yitü kazgantım.KT/D27,
BK/22
* �nim Köl Tigin birle sözle�dimiz.KT/D26
* Tigin eki �ad inim Kü[l] Tigin [bir]le sözle�dimiz. BK/D21
* Eçim kagan ili kam�ag boltukınta, bodun ilig ikegü boltukınta, �zgil
bodun birle sü�ü�dümiz.KT/K3
* Kaganın birle So�a yı�da sü�ü�dümiz.KT/D35
* Kaganın birle So�a yı�da sü�ü�düm.BK/D27
* [................] birle, Ko�u Totok birle sü�ü�mi�.KT/K1
* Üçünç Bo[lçu]da Oguz birle sü�ü�dümiz.KT/K6
* Be�inç Ezgenti Kadızda Oguz birle sü�ü�dümiz.KT/K7
* O[g]uz bodun, Tokuz Tatar birle tirilip kelti.BK/D34
* Çaça Se�ün sekiz tümen [sü] birle sü�ü�düm, süsin anta
ölürtüm.BK/D26
* Bu yirde olurup Tabgaç bodun birle tüzültüm. KT/G4, BK/K3
167
3.6.4. “içre” Son Çekim Edatıyla Yapılmı� Edat Grupları
* �lgerü, kün tugsıkka, birgerü kün ortusı�aru, kurıgaru kün batsıkı�a
yırgaru tün ortusı�aru, anta içreki bodun ko[p] m[a�]a
kör[ür.KT/G2, BK/K2
* Anta içreki ne ki�i tin[........]i yok [bolt]açı er[ti.BK/D28
3.6.5. “kisre” Son Çekim Edatıyla Yapılmı� Edat Grupları
* Anta kisre, inisi kagan bolmı� erinç, KT/D4, BK/D5
* Anta kisre inisi eçisin teg kılınmaduk erinç.KT/D5, BK/D5
* Anta] kisre, Te�ri,yarlıkazu, kutum bar üçün,ülügüm bar üçün, ölteçi
bodunug tirgürü igittim.KT/D29, BK/D23
* Anta kisre, Yir Bayırk[u] Ulug �rkin yagı boltı.KT/D34
* Anta kisre kara Türgi� bodun yagı bolmı�, KT/D39
* Anta kisre, Te�ri bilig bertük üçün, özüm ök kagan kı�dım.T1/B6
* [Anta] kisre Tabgaç k[ag]anta bedizçi kop k[elürtüm . BK/K14
* Karluk yagı(t)tukda, Tezde sü�ü�dükde Köl-�ç Çor anta k(i)sre
Karlukka yem[e] sü�ü�[dükde �dil akin binip, oplayu tegip, sança
ıdıp, topulu ünti.KÇ/19
* anta kisre küsgü yılıka sInIgde kwç kara bodun tms sInszde kwç
kara sub ermi�.TA/G5
* anta kisre ıt yılka üç karluk yablak sakınıp teze bardı. TA/G3
* Yagru kondukda kisre a�ıg bilig anta öyür ermi�.KT/G5, BK/K4
* Ol kan y�k boltukda k[i]sre [il] yitmi�, ıçgınmi�......... O/1
3.6.6. “ kodı” Son Çekim Edatıyla Yapılmı� Edat Grupları
* Ol sub kodı bardımız. T1/K3
168
* Selenge kodı yorıpan Karagan kısılta, ebin barkın anta
buzdum.BK/D37
3.6.7. “ötrü” Son Çekim Edatıyla Yapılmı� Edat Grupları
* Anta ötrü kaganıma ötüntüm. T1/G5
* Anta ötrü Oguz kopın kelti. T1/G9
3.6.8. “ sayu ” Son Çekim Edatıyla Yapılmı� Edat Grupları
* Antagı�ın üçün, igidmi� kaganı�ın sabın almatın yir sayu bardıg,
kop anta alkıntıg arıltıg. KT/G9, BK/K7
* Men [özüm kagan olurtukuma yir sayu] barmı� bodun, ölü yitü,
yadagın yala�ın yana kelti. KT/D27, BK/D22
* Anta kalmı�ı yir sayu kop toru ölü yorıyur ertig. KT/G9, BK/K7
3.6.9. “tapa” Son Çekim Edatıyla Yapılmı� Edat Grupları
* Altı çub Sogdak tapa süledimiz buzdumız.KT/D31
* Sekiz yegirmi ya�ıma altı çub [Sogdak] tapa süledim.BK/D24
* Otuz ya�ıma Be� balık tapa süledim.BK/D28
* Kem keçe Çik tapa süledim.BK/D26
* Karluk tapa [........]galı barıp, azın erig yana ebi�e sü[�ü�]
kigürtü.KÇ/B20
* Birye Karluk bodun tapa süle” tip tudun yamtarıg ıttım.BK/D40
* Anta kisre kara Türgi� bodun yagı bolmı�, Ke�eres tapa
bardı.KT/D39
* Köl Tigin [altı otuz] ya�ı�a Kırkız tapa süledimiz.KT/D35
* Yeti o[tuz ya�]ıma Kırkız tapa süledim.BK/D26
169
* Bodunug igideyin tiyin yırgaru Oguz bodun tapa, ilgerü Kıtany
Tatabı bodun tapa, birgerü Tabgaç tapa ulug sü eki yegir[mi
süledim.KT/D28, BK/D23
* Otuz artukı sekiz ya�ıma kı�ın Kıtany tapa süledim.BK/G2
* Yazı�a Oguz tapa süledim.BK/D32
* Eki otuz ya�ıma Tabgaç tapa süledim.BK/D25
* Yeti yegirmi ya�ıma Ta�ut tapa süledim.BK/D24
* [Otuz artuk]ı [tokuz y]a�ıma yazın Tatabı tapa sü[ledim.BK/G2
* Ol yılka Türgi� [tapa, Altun yı�ıg ] toga, erti� ügüzüg keçe
yorıdımız.KT/D36
* Ol yılka Türgi� tapa, Altun yı�ıg [a�]a, Erti� ügüzüg keçe
yorı[dım.BK/D27
3.6.10. “teg” Son Çekim Edatıyla Yapılmı� Edat Grupları :
* Yagımız tegre oçuk teg erti; biz a� <t>eg ertimiz.T1/G1
* Körür közüm körmez teg, bilir biligim bilmez teg boltı.KT/K10
* Te�ri küç birtük, ka�ım kagan süsi böri teg ermi�; yagısı kony teg
ermi�.KT/D12, BK/D11
* Anta kisre inisi eçisin teg kılınmaduk erinç, oglı ka�ın teg
kılınmaduk erinç. KT/D5, BK/D5
* Öz için ta�ın tutmı� teg biz. T1/G6
* Te�ri teg Te�ri yaratmı�, Türük Bilge Kagan sabım: BK/D1,
BK/G13
* Te�ri teg Te�ride bolmı� Türük Bilge Kagan bödke olurtum.BK/K1
* Te�ri teg te�ride bolmı� Türük Bilge Kagan, bu ödke
olurtum.KT/G1
* Umay teg ögüm katun kutı�a, inim Köl Tigin er at bultı.KT/D31
170
3.6.11. “tegi” Son Çekim Edatıyla Yapılan Edat Grupları
* bir ki�i ya�ılsar, ugu�ı, bodunı bi�üki�e tegi kıdmaz ermi�.KT/G6,
BK/K4
* bunça yirke tegi yorıtdım.KT/G4, BT/K3
* �lgerü, kün tugsıkda Bükli kaganka tegi süleyü birmi�, KT/D8, BK/D8
* Üze Te�ri as[ra] yir yarlıkaduk üç[ün] közün körnedük, kulkakın
e�idmedük bodunumın ilgerü kün tu[gsıkı�a], birgerü [kün
ortusı�]a, kurıgaru [kün batsıkı�a, yırgaru tün ortusı�a tegi
konturtum.BK/K11
* �lgerü Kadırkan yı�ka tegi / kirü Temir Kapıgka tegi
konturmı�.KT/D2, BK/D3
* Çorakka tegip yolagçı [er]ig [.......................] Keçenke tegi
[......................]. BK/GD
* Kurıgaru Ke�ü Tarmanka tegi Türük bodunug ança konturtumız
ança etdimiz.KT/D21, BK/D18
* Kögmen a�a Kırkız yiri�e tegi sü[ledimiz. BK/D15, KT/D17
* On-Ok oglı�]a Tatı�a tegi bunı körü bili� ! KT/G12, BK/K15
* �lgerü �antu� yazıka tegi süledim, taluyka kiçig tegmedim; KT/G3,
BK/K2
* Eçim kagan birle ilgerü Ya�ıl ügüz , �antu� yazıka tegi süledimiz,
BK/D15, KT/D17
* kurıgaru Temir Kapıgka tegi süledimiz ; KT/D17, BK/D15
* kurıgaru Temir Kapıgka tegi süleyü birmi�; KT/D8, BK/D8
* kurıgaru Yençü üg[üz] keçe Temir kapıgka tegi süledim; KT/G4,
BK/K3
* bodun iteyin tiyin Yinçü ügüzüg keçe Temir Kapıgka tegi
süledimiz.KT/D39
171
* �lgerü Kadırkan yı�ka tegi kirü] Temir Kapıgka tegi
konturmı�.BK/D4
* Yençü ügüzüg keçe “Tinsi Oglı” yatıgma be�lig Ek tagıg ertü Temir
Kapıgka tegi irtimiz. T2/G1
* ............anta kerü barıp, Yençü ügüzüg keçip ,Temir Kapıgka Tezikke
tegi sü[lep anç]a kazgantı KÇ/B16
* birgerü Tokuz Ersinke tegi süledim, KT/G3, BK/K3
* yırgaru Yir Bayırku yiri�e tegi süledim;KT/G4, , BK/K3
3.6.12. “ulayu” Son Çekim Edatıyla yapılmı� Edat Grupları
* Ögüm katun ulayu öglerim, ekelerim, keli�ünüm, kunçuylarım,
bunça yeme tirigi kü� boltaçı erti, ölügi yurtda yolta yatu kaltaçı
ertigiz; KT/K9
* Eki �ad ulayu iniygünüm, oglanım, beglerim bodunum közi ka�ı
yablak boltaçı tip sakıntım. KT/K11
* Kagan olurtukınta Türük matı begler, kisre Tardu� begler, Köl-�ç Çor
ba�layu �adapıt begler, ö�re Tölis begler, Apa Tark[an] ( ba�layu
ulayu �ad[apıt] begler, bu [ ................] Ataman Tarkan, Tonyukuk
Buyla Baga Tarkan ulayu buyruk [..................] �ç Buyruk Sebig Köl
Erkin ba�layu ulayu buyruk, bunça matı begler ka�ım kaganka
erti�ü erti�ü ti mag itdi ögd[i......(?)] . BK/G14
3.6.13. “üçün” Son Çekim Edatıyla Yapılan Edat Grupları
* Köl-�ç Çor Türk bodun ........ [k]aganı�a ilin törösin.....] bilgesin
üçün, alpin erdemin [üçü]n kazgantı...... KÇ/B7
* sü�ü�üp alpin erdemin üçün kü bunça tutdı. KÇ/B12
172
* �lteri� Kagan bilgesin üçün, / alpın üçün, Tabgaçka yeti yegirmi
sü�ü�di, T2/G5
* Anı üçün ilig ança tutmı� erinç.KT/D3, BK/D4
* ...........]a okıgalı kelti.be� balık anı üçün ozdı.BK/D28
* Antagı�ın üçün, igidmi� kaganı�ın sabın almatın yir sayu bardıg,
kop anta alkıntıg arıltıg.KT/G8, BK/K6
* Begleri bodunı tüzsüz üçün, / Tabgaç bodun tebligin kürlüg<in>
[üçün, / armakçısın üçün,/ inili eçili kik�ürtükin üçün ,/ begli
bodunlıg yo�a�urtukın üçün Türük bodun, illedük ilin ıçgınu ıdmı�,
kaganladuk kaganın yitürü ıdmı�. KT/D6, BK/D6
* Ol yirke ben Bilge Tonyukuk tegürtük üçün sarıg altun, ürü� kümü�,
kız koduz, egri tebi, agı bu�sız kelürti.T2/G3
* Bilmedük üçün [yablakı�ın üçün, eçim kagan uça bardı].KT/D24,
* Ol bilmedükügin üçün / yablakı�ın üçün, eçim kagan uça
bardı].BK/D20
* Bilmedükin] üçün / bizi�e ya�ıl<t>ukın üçün üçün, kaganı ölti,
KT/D19
* Bilmedükin üçün / bizi�e ya�ıltukın yazıntukın üçün, kaganı ölti,
BK/D16
* �çikdük üçün Te�ri “Öl” temi� erinç.T1/B3
* �lteri� Kagan Bilge Tonyukuk kazgantuk üçün Kapgan Kagan Türük
Sir bodun yorıdukı bu. T2/K3
* �nim Köl Tigin [.........................................] i�ig küçüg birtük üçün,
Türük Bilge Kagan [ay]ukı�a (?), �nim Köl Tiginig küzedü
olurt[um]. KT/B
* Anta] kisre, Te�ri, yarlıkazu, kutum bar üçün, / ülügüm bar üçün,
ölteçi bodunug tirgürü igittim.KT/D29, BK/D23
173
* üze [k]ök te�ri ya[rl]ıkaduk üçü[n asra yagız yir igittük üçün ilimin
törümin etint[im].TA/B3
* Kazgantukın üçün udu özüm kazgantukum üçün, il yeme il boltı,
bodun yeme bodun boltı. T2/D5
* Küregü�in üçün, igidmi� bilge kaganı�ın ermi� barmı� edgü ili�[e]
kentü ya�ıltıg, KT/D23, BK/D19
* [K]a�ım Kagan üçün] agır ta�ıg yogun ıg Türük begler bodun [itip
yaratıp kel]ürti. BK/G15
* Te�ri yarlıkaduk üçün, / men kazgantuk üçün Türük bodun [ança]
kazgan[mı�] erinç.BK/D33
* Men özüm kagan olurtukum üçün Türük budnung [........................]i
kılmadım BK/D36
* Anta kisre, Te�ri bilig bertük üçün, özüm ök kagan kı�dım.T1/B6
* Te�ri küç birtük üçün, ka�ım kagan süsi böri teg ermi�; yagısı kony
teg ermi�. BK/D12, BK/D11
* Oguz [.............]t yag[ı................Te�ri] küç birtük üçün anta
sançdım, yanydım.BK/D33
* Te�ri yir bulgakın üçün yagı boltı.KT/K4
* Te�ri yir bulgakın üçün / ödi�[e] küni tegdük üçün , yag boltı.Bir
yılka tört yolı sü�ü�düm. Bk/D30
* Te�ri yarlıkadukın üçün, [ö]züm kutum bar üçün, kagan olurtum.
KT/G9, BK/K7
* Te�ri yarlıkaduk üçün, illigig ilsiretmi�, kaganlıgıg kagansıratmı�;
yagıg baz kılmı�; tizligig sökürmi�, ba�lıgıg yüküntü[rmi�. KT/D15,
BK/D13
174
* Eçim kagan olurtukka özüm tigin erk[..........] iy[............] te�ri
yarlıkaduk üçün tört yegirmi ya�ımka Tardu� bodun üze �ad
olurtum. BK/D14
* Te�ri yarlıkaduk üçün, / men kazgantuk üçün Türük bodun [ança]
kazgan[mı�] erinç.BK/D33
* Ança kazganıp [............Te�ri] yarlıkaduk üçün men otuz artukı üç
[ya�ıma ...............y]ok erti. BK/D34
* T]e�r[i] yarlıkad[uk ü]ç[ün, ö]züm olurtukuma tör[t] b[ulu�dakı
bo]dunug itdim yar[at]dım. BK/K9
* Te�ri yarlıkaduk üçün, ükü� tiyin korkmadımız. T2/B6
* Ka�ımız, eçimiz kaz[ganmı� bodun atı yok bolmazun ] tiyin, Türük
bodun üçün tün udımadım, küntüz olurmad<ım>.KT/D27, BK/D22
* Üze Te�ri as[ra] yir yarlıkaduk üç[ün] közün körnedük, kulkakın
e�idmedük bodunumın ilgerü kün tu[gsıkı�a], birgerü [kün
ortusı�]a, kurıgaru [kün batsıkı�a, yırgaru tün ortusı�a tegi
konturtum. BK/K11
3.6.14. “üze” Son Çekim Edatıyla Yapılmı� Edat Grupları
* Ol üç kagan ögle�ip “Altun yı� üze kabı�alım!” temi�.T1/D3
* At üze bintüre karıg sökdüm.T1/K1
* �çre a�sız, ta�ra tonsuz, yabız yablak bodunta [üze olurtum.KT/D26,
BK/D21
* Ki�i oglınta üze eçüm apam Bumın Kagan, ��temi Kagan
olurmı�.KT/D1, BK/D3
* Ol törüde üze eçim kagan olurtı. KT/D16, BK/D14
* [Ne� y]ılsıg bodunta üze olurmadım.BK/D21
* Tardu� bodun üze �ad ertim.KT/D17, Bk/D15,
175
* ”Tokuz Oguz bodun üze kagan olurtı”tir. T1/G2
3.6.15. “ yan / yen ” Son Çekim Edatıyla Yapılmı� Edat Grupları
* Tabgaç birdin yen/ teg, Kıtany ö�dün yen /teg, ben yırdınta yan
tegeyin. T1/G4
* Kanta yan sabıg yana kel<ür>ti: T1/K9
* Ka�ım.... Te�riken yen anta yorımi�, i�ig küçin [bermi� erti]......O/5
3.7. Ba�lama Grupları
Birbirine ba�lı olarak en az iki unsurun sıralanmasıyla yapılmı� kelime
grubudur Metinler incelendi�inde ba�lama gruplarının , ba�lama edatı
kullanılmaksızın yapılanlar, ba�lama edatı kullanılarak yapılan ba�lama grubu ve
eklerle yapılan ba�lama grupları olmak üzere üç �ekilde yapıldı�ı ve a�ırlıklı olarak
ba�lama edatı kullanılmaksızın yapılan ba�lama gruplarının kullanıldı�ı
görülmü�tür. Bu ba�lama edatları a�a�ıda verilmi�tir:
3.7.1. Ba�lama Edatı Kullanılmadan Yapılmı� Ba�lama Grupları
Herhangi bir ba�lama edatı kullanılmaksızın birbiriyle ba�lı en az iki unsurun
sıralanmasıyla olu�an ba�lama grubudur.
* Türk bodun, kanın bulmayın Tabgaçda adrıltı ,kanlantı; T1/B2
* ”Ka� yor(ı)p El-teri� Kaganka adrılmaduk ya�ılmaduk;Te�ri Bilge
Kaganta adrılmalım, azmalım! tiyin ança ötledim.O/11
* Sarıg altu]nın, ürü� kümü�in,/ kırgaglıg kutayın, kinlig e�gitisin,/
özlik atın, adgırın,/ kara k[i�in] kök teye�in Türüküme bodunuma
/kazganu birtim, iti birtim. BK/K12
176
* [K]a�ım Kagan üçün] agır ta�ıg yogun ıg / Türük begler bodun /
[itip yaratıp kel]ürti. BK/G15
* Antagı�ın üçün, igidmi� kaganı�ın sabın almatın yir sayu bardıg,
kop anta alkıntıg, arıltıg. KT/G9, BK/K7
* Çor Türk bodun ........[k]aganı�a ilin törösin.....] / bilgesin üçün,
alpin erdemin [üçü]n kazgantı...... KÇ/B7
* [K]a�ım Türük Bilge Kagan ..............Al]tı Sir, Tokuz Oguz, kidiz
kerekülüg begleri bodunı [........Tü]rük Te�ri [................] üze kagan
olurtum. BK/D1
* ..............ulug çig�i akınçu alp bilge çig�i.... oguz bodun [alt]ı yüz
se�üt / bir tümen bodun kazgantı TA/K1
* Altun, kümü�, i�giti kutay bu�suz ança birür. KT/G5, BK/K3
* Kokılık ö[..........................] altun kümü� kergeksiz kelürti.BK/G11
* Udar Se�ün kelti.Tabgaç kaganta �siyi Like� kelti; bir tümen agı,
altun kümü� kergeksiz kelürti.KT/K12
* Altun, kümü�, / i�giti kutay bu�suz ança birür.KT/G5, BK/K3
* Köl Tigini� altunın, kümü�in , agı�ın, barımın tör[t bı�� yılk[ıs]ın
ayagma Tuygut bu [...............] begim tigin yügerü Te�ri bolça
[............................] ta� bitidim. KT/GB
* Ança kazganmı�,<ança> itmi� ilimiz törümiz erti.KT/D22, BK/D18
* Ança kazganmı�,<ança> itmi� / ilimiz törümiz erti.KT/D22, BK/D18
* Bilge Tonyyukuk anyıg ol, üz ol. T1/K10
* Yokaru, at yete, yadagın, ıgaç tutunu agturtum. T1/K1
* bitigme bunı yaratıgma [bilige kutlug tarkan se�] bunça bodunug
atın yolın yagma alumçısı eki ywr tedi. TA/K5
* Kögmen yir sub idisiz kalmazun tiyin Az Kırkız bodunug <itip>
yarat[ıp / keltimiz sü�ü�dümiz .................] KT/D20, BK/D17
177
* Barkın, bedizin bitig ta�[ın] Biçin yılka, yetinç ay yeti otuzka kop
alkd[ım]ız.KT/KD
* Bunça barkıg, bedizig, uzug [....................................... K]agan atısı
Yollug Tigin, men , ay artukı tört kün [ol]urup bitidim, bedizettim
y[aratdım (?)]., BK/GB
* Bark itgüçi bediz yaratıgma bitig ta� itgüçi Tabgaç kagan çıkanı Ça�
Se�ün kelti.KT/K13
* bayırku tardu� bilge tarkan kutlug yagm[a] tabgaç sogdak ba�ı
bilige se�ün uzal ö� erkin TA/K6
* Birye Tabgaç bodun yagı ermi�, yırya Baz kagan, Tokuz Oguz bodun,
yagı ermi�, KT/D14, BK/D12
* Tört bulu�dakı ] bodunug kop baz kıltım, yagısız kı[lt]ım. BK/D24
* Olurtukuma, ölteçiçe sakınıgma Türük begler bodun / [ö]girip sebinip
to�ıtmı� közi yügerü körti. BK/D2
* [Türük] begler [bodun / anç]a sakını�, ança bili� : BK/D33
* Türük begler bodun bunı e�idi�! BK/K8, KT/G10
* Begleri bodunı tüzsüz üçün, Tabgaç bodun tebligin kürlüg<in> [üçün,
armakçısın üçün, inili eçili kik�ürtükin üçün, begli bodunlıg
yo�a�urtukın üçün Türük bodun, illedük ilin ıçgınu ıdmı�, KT/D6,
BK/D6
* Begleri bodunı tüzsüz üçün, Tabgaç bodun tebligin kürlüg<in> [üçün,
armakçısın üçün, inili eçili kik�ürtükin üçün, begli bodunlıg
yo�a�urtukın üçün Türük bodun, illedük ilin ıçgınu ıdmı�, KT/D6,
BK/D6
* Begleri bodunı tüzsüz üçün, / Tabgaç bodun tebligin kürlüg<in>
[üçün, / armakçısın üçün, / inili eçili kik�ürtükin üçün,/ begli bodunlıg
yo�a�urtukın üçün Türük bodun, illedük ilin ıçgınu ıdmı�, KT/D6,
BK/D6
178
* Begleri bodunı tüzsüz üçün, / Tabgaç bodun tebligin kürlüg<in>
[üçün, / armakçısın üçün, / inili eçili kik�ürtükin üçün,/ begli bodunlıg
yo�a�urtukın üçün Türük bodun, illedük ilin ıçgınu ıdmı�, KT/D6,
BK/D6
* Ol sabıg e�idip On-Ok begleri bodunı kop / kelti, yükünti. T2/B8
* Türük, Oguz begleri bo]dun e�id! BK/D18,
* [K]a�ım Türük Bilge Kagan ..............Al]tı Sir, Tokuz Oguz, kidiz
kerekülüg begleri bodunı [........Tü]rük Te�ri [................] üze kagan
olurtum. BK/D1
* Eki �ad ulayu iniygünüm, oglanım, / beglerim bodunum / közi ka�ı
yablak boltaçı tip sakıntım. KT/K11
* Ka�ım kagan türük beglerin bodunın erti�ü erti�ü ti mag itdi
ögd[i......(?)] BK/G15
* Keligme beglerin bodunın / itip yıgıp, azça bodun tezmi� erti, T2/B8
* �lteri� Kagan bilgesin üçün, alpın üçün, Tabgaçka yeti yegirmi
sü�ü�di, T2/G5
* Bilmez biligin, biltükümün, ödükümün bunça bitig bitidim. KÇ/G3
* bı� yıllık tümen künlik / bitigimin belgümin bunta yası ta�ka
yaratıtdım . TA/B2
* .”Kögmen yolı bir ermi�, tumı�” tiyin e�idip “ Bu yolın yorısar
yaramaçı “ tedim. T1/D6
* bir tümen agı, altun kümü� kergeksiz kelürti.KT/K12
* Ötüken yirig konmi� tiyin e�idip biryeki bodun, kuryakı, yıryakı,
ö�reki bodun kelti.T1/G10
* te�rim kanım oglı bilge yabgu kutlugı isig yir kutlugı [.....] buyrukı
az sıpa tay se�ün bodunı to�ra ede [....]lık ba� kay aba ba� üç
karluk bunça bodun yabgu bodunı te�rim kanım oglı bilge çad
179
kutlugı [.....] kutlugı udurgan buyrukı çabı� se�ün bodunı tokuz
bayırku ak ba� kay aba basmıl tokuz tatar bunça bodun çad bodunı
bitigme bunı yaratıgma [bilige kutlug tarkan se�] bunça bodunug
atın yolın yagma alumçısı eki ywr tedi TA/K3-4-5
* Türük matı bodun begler, bödke körügme [begl]er gü ya[�]ıltaçı siz?
BK/K8
* Türük matı bodun begler, bödke körügme [begl]er gü ya[�]ıltaçı
siz? BK/K8
* Ki�i oglınta üze eçüm apam Bumın Kagan, ��temi Kagan olurmı�.
BK/D3
* Bilmedükin] üçün bizi�e ya�ıl<t>ukın üçün , kaganı ölti, buyrukı
begleri yeme ölti. KT/D19
* Eçim kagan ili kam�ag boltukınta, bodun ilig ikegü boltukınta, �zgil
bodun birle sü�ü�dümiz. KT/K3
* Yogçı sıgıtçı ö�re, kün tugsıkda Bükli Çöllüg il, Tabgaç, Tüpüt,
Apar, Purum, Kırkız, Üç Kurıkan, Otuz Tatar, Kıtany Tatabı ... bunça
bodun kelipen sıgtamı�, yoglamı�. KT/D4, BK/D5
* Birye Çugay yı� Tögültün yazı [ko]nayın [tiser], Türük bodun, ölsikig!
BK/K5
* Eçim kagan ili kam�ag boltukınta, bodun ilig ikegü boltukınta, �zgil
bodun birle sü�ü�dümiz. KT/K3
* Edgü özlik atın, kara ki�in, kök teyengin sansız kelürüp kop kottı.
BK/G12
* Yeti yüz er bolup ilsiremi�, kagansıramı� bodunug, kü�edmi�,
kuladmı� bodunug, türük törüsin ıçgınmı� bodunug , eçüm apam
törüsinçe yaratmı�, bo�gurmı�. KT/D13, BK/D11
180
* Yeti yüz er bolup ilsiremi�, kagansıramı� bodunug, kü�edmi�,
kuladmı� bodunug, türük törüsin ıçgınmı� bodunug , eçüm apam
törüsinçe yaratmı�, bo�gurmı�.KT/D13, BK/D11
* Türük bodun erti�] ökü�! KT/D22, BK/D19
* �çümüz apamız Yamı Kagan tört bulu�ug etmi�, yıgmı�, yaymi�,
basmi�. O/1
* Kaganka kırkız bodunıg içikdi, yükünti.
* �çre a�sız, ta�ra tonsuz, yabız yablak bodunta [üze olurtum. BK/D21,
KT/D26
* �lgerü kurıgaru sülep tirmi� kubratmı�. BK/D11, KT/D12
* �lgerü, kün tugsıkka, birgerü kün ortusı�aru, kurıgaru kün batsıkı�a
yırgaru tün ortusı�aru, anta içreki bodun ko[p] m[a�]a kör[ür.
KT/G3
* Ka�ım kagan, ança ilig] törüg kazganıp uça barmı�.BK/D15,
BK/D13
* [�lig t]örüg yegdi kazgantım.BK/D36
* Olurupan, Türük [b]odunı� ilin törüsin / tuta birmi�, iti birmi�.
BK/D3, KT/D1
* Türük bodun, ili�in törügin kem artatı udaçı [ert]i?BK/D19
* �lteri� Kagan Bilge Tonyukuk kazgantuk üçün Kapgan Kagan Türük
Sir bodun yorıdukı bu. T2/K3
* inim Köl T[igin birle, eki �ad] birle ölü yitü kazgantım. BK/D22,
BK/D27
* ulayu iniygünüm, oglanım, / birki ugu�um bodunum, / birye �adapıt
begler, yırya Tarkat buyruk begler, Otuz[Tatar
.............................................................................................] Tokuz
Oguz begleri bodunı, bu sabımın edgüti e�id katıgdı tı�la: KT/G1
181
* ulayu iniygünüm, oglanım, birki ugu�um bodunum,/ birye �adapıt
begler, yırya Tarkat buyruk begler, Otuz[Tatar
.............................................................................................] Tokuz
Oguz begleri bodunı, bu sabımın edgüti e�id katıgdı tı�la: KT/G1
* ulayu iniygünüm oglanım, / birki ugu�um, [bodunum / ....... ilgerü
kün] tugsıkı�a, birgerü kün ortusı�aru, kurıgaru kün batsıkı�a,
yıgaru tün ortusı�aru .... anta içreki bodun kop ma�a körür. BK/K1
* [I�bara Bil]ge [K]üli Çor Tardu� bodunug iti ayu olurtı . KÇ/D14
* .T]e�r[i] yarlıkad[uk ü]ç[ün, ö]züm olurtukuma tör[t] b[ulu�dakı
bo]dunug itdim yar[at]dım. BK/K9
* Kaganın, yabgu[sı]n �adın anta ölürtüm, ilin anta altım. BK/D28
* Kanı süsi tirilmi�.T1/K4
* Türük bodun atı küsi yok bolmazun tiyin, ka�ım kaganıg ögüm
katunug kötürügme Te�ri , il berig[me T]e�ri, Türük bodun atı küsi
yok bolmazun tiyin, özümin ol Te�ri kagan olurtdı. BK/D21,
KT/D25
* Türük bodun atı küsi yok bolmazun tiyin, ka�ım kaganıg ögüm
katunug kötürügme Te�ri , il berig[me T]e�ri, Türük bodun atı küsi
yok bolmazun tiyin, özümin ol Te�ri kagan olurtdı. BK/D21,
KT/D25
* Ka�ımız eçimiz kazganmı� bodun atı küsi yok bo[lmazun] tiyin,
Türük bodun üçün tün udımadım, küntüz olurmadım; BK/D22
* Kırkız, Kurıkan, Otuz Tatar, Kıtany, Tatabı kop yagı ermi�. KT/D14,
BK/D12
* Kıtany, Tata[bı.... tapa süledükde, be� sü�ü� sü�ü�dükde , Köl-�ç
Çor ançak bilgesi çabı�i erti.KÇ/D17
182
* Kıtany, Tata[bı.... tapa süledükde, be� sü�ü� sü�ü�dükde , Köl-�ç
Çor ançak bilgesi çabı�i erti.KÇ/D17
* Bodunug igideyin tiyin yırgaru [O]guz bodun tapa, ilgerü Kıtany
Tatabı bodun tapa, birgerü Tabgaç tapa eki yegirm[i süledim],……
sü�ü�düm. BK/D23, KT/D28
* Ol yirke ben Bilge Tonyukuk tegürtük üçün sarıg altun, ürü� kümü�,
kız koduz, egri tebi, agı bu�sız kelürti.T2/G4
* Tün udımatı, küntüz olurmatı, kızıl kanım töküti, kara terim yügürt[i]
i�ig küçüg birtim ök. T2/D2
* Ötüken yirig konmi� tiyin e�idip biryeki bodun, kuryakı, yıryakı,
ö�reki bodun kelti. T1/G10
* Türük bodun atı küsi yok bolmazun tiyin, ka�ım kaganıg ögüm
katunug kötürügme Te�ri , il birig[me T]e�ri, Türük bodun atı küsi
yok bolmazun tiyin, özümin ol Te�ri kagan olurtdı. BK/D21,
KT/D25
* Kaganı ölti, bodunı kü� kul boltı KT/D20
* �nel Kaganka,[ançıp Mançud, Saka], Tokar sın[.....] anta berüki A�ok
ba�lıg Sogdak bodun kop kelti, yükünti, [ögti?]. T2/G2
* On-Ok oglum Türgi� kaganta Makaraç tamgaçı Oguz Bilge Tamgaçı
kelti.KT/K13
* Oglın kisisin bulnad[ıp] .....I�bara Bilg(e) Köl-�ç Çor[....süke tusu
bol[ayi]n tidi.KÇ/D22
* Oglın kisisin uduzt[ukı ko]ntukı itdüki yir aldukı [I�bara Bil]ge [K]üli
Çor Tardu� bodunug iti ayu olortı KÇ/D13
* Oglın kisisin uduzt[ukı ko]ntukı itdüki yir aldukı [I�bara Bil]ge
[K]üli Çor Tardu� bodunug iti ayu olortı KÇ/D13
* Sukun [................ o]glın yutuzın anta aldım.BK/D38
* oglın yutuzın, / [yı]lkısın barımın [altım . BK/G3
183
* On-Ok oglı�a Tatı�a tegi bunı körü bili�. BK/K15, KT/D12
* Ögüm katun ulayu öglerim, ekelerim, keli�ünüm, kunçuylarım, bunça
yeme tirigi kü� boltaçı erti, KT/K9
* Türk bodun ölti, alkıntı yok boltı. T1/B3
* Bunça i�ig küçüg birtükgerü sakınmatı “Türük bodun ölüreyin,
urugsıratayın “tir ermi�. KT/D10, BK/D9
* Ö�re Kıtanyda, birye Tabgaçda, kurya kurdınta, yırya Oguzda eki üç
bi� sümüz kelteçimiz bar mu ne? T1/G7
* Türgi� kagan süsi bolçuda otça borça kelti BK/D27
* Ança kazganıp birki bodunug ot sub kılmadım.BK/D22, KT/D27
* ötüken ili tegres ili ekin ara ılgam tarıglagım / sekiz selenge orkun
togla sebi[n] teledü karaga burgu ol yirimin subumın konar köçer
ben. TA/B4
* yaylagım ötüken kuzı kidin uçı tez ba�ı ö�düni kanyuy künüy
bz..... iç ılgam ötüken yiri o�ı ......süy yag..... bodunkı kagangı
birigerü uçı ..... kögmen ilgerü uçı költi . TA/B5
* Türük bodun yok bolmazun tiyin, bodun bolçun tiyin, / ka�ım �lteri�
Kaganıg ögüm �lbilge Katunug te�ri töpüsinte tutup yügerü kötürmi�
erinç.KT/D11, BK/D10
* Bunça bodun saçın kulkakın [b]ıçdı. BK/G12
* Süsin anta sançdım, yabrıtdım. BK/D31,
* Te�ri] küç birtük üçün anta sançdım, yanydım.BK/D33
* Sarıg altu]nın, ürü� kümü�in, kırgaglıg kutayın, kinlig e�gitisin, özlik
atın, adgırın, kara k[i�in] kök teye�in / Türüküme bodunuma /
kazganu birtim, iti birtim. BK/K11
184
* Ol yirke ben Bilge Tonyukuk tegürtük üçün sarıg altun, ürü� kümü�,
kız koduz, egri tebi, agı bu�sız kelürti.T2/G4
* Kurya, kün batsıkdakı Sogud, Berçik er, Bukarak ulu� bodunta Nek
Se�ün, Ogul Tarkan kelti. KT/K12
* Süçig [s]abın, yım�ak agın arıp ırak [bod]unug ança yagutır ermi�.
BK/K4, KT7G5
* Süçig sabı�a yım�ak agısı�a arturup ükü� Türük bodun, öltüg!
BK/K5, KT/G6
* Altı çub Sogdak tapa süledimiz buzdumız. KT/D31,
* Sü�ü�dümiz, sançdımız.T1/K4
* Ança ötüntüm: “Tabgaç, Oguz Kıtany, buçegü kabı�sar kaltaçı
biz.T1/G5
* Kam[ıl] balık(k)a tegdim.Kunladım, altım. O/9
* te�ride bolmı� il etmi� bilge kagan elbilge katun / kagan atıg
katun atıg / atanıp ötüken kidin uçınta tez ba�ınta örgin [anta
etitdim çıt] anta yaratıtdım. TA/B1
* Te�ri teg Te�ride bolmı� Türük Bilge Kagan bödke olurtum.
BK/K1, KT/G1
* Te�ri yir bulgakın üçün ödi�[e] küni tegdük üçün , yag
boltı.BK/D29
* Te�ri yir bulgakın üçün yagı boltı.KT/K4
* te�rim kanım oglı bilge çad kutlugı [.....] kutlugı udurgan buyrukı
çabı� se�ün bodunı tokuz bayırku ak ba� kay aba basmıl tokuz tatar
bunça bodun çad bodunı TA/K4
* te�ri kanım atlıgı tok<u>z ta<tar> [yeti yegirmi az] buyruk [to�ra
ed]e se�üt b<ı>��a uygur] bo<d>unı tigitimin bu bitidükde
185
kanıma turgak ba�ı kagas ataçuk bgzkr çig�i bıla baga tarkan üç yüz
turgak turdı . TA/K2
* Toruk bukalı semiz bukalı ırakda bilser, semiz buka, toruk buka tiyin
bilmez ermi� tiyin ança sakıntım.T1/B5
* Tölis Tardu� [bodunug anta etmi�.] KT/D13, BK/D12
* te�rim kanım oglı bilge yabgu kutlugı isig yir kutlugı [.....] buyrukı
az sıpa tay se�ün bodunı to�ra ede [....]lık ba� kay aba ba� üç
karluk bunça bodun yabgu bodunı TA/K3
* Kadırkan ı� [ko[n ..................] [.............tur]gakı�a, yiri�erü
subı�aru kontı. BK7D40
* Tün udımatı, küntüz olurmatı, kızıl kanım töküti, kara terim yügürt[i]
i�ig küçüg birtim ök. T2/D2
* Tün udımatı, küntüz olurmatı / kızıl kanım töküti, kara terim
yügürt[i] i�ig küçüg birtim ök. T2/D2
* Türk bodun kı[lınga]lı, Türk kagan olurgalı, / �antu� balıkka , taluy
ügüzke tegmi� yok ermi� T1/D1
* Türük bodun yok bolmazun tiyin, bodun bolçun tiyin, / ka�ım �lteri�
Kaganıg ögüm �lbilge Katunug te�ri töpüsinte tutup yügerü kötürmi�
erinç.KT/D11, BK/K10
* Ka�ım Türük Bilge Kagan olurtukınta Türük matı begler, kisre
Tardu� begler ba�layu , Köl-�ç Çor ba�layu �adapıt begler, ö�re
Tölis begler, Apa Tark[an] ba�layu ulayu �ad[apıt] begler, bu [
................] Ataman Tarkan, Tonyukuk Buyla Baga Tarkan ulayu
buyruk [..................] �ç Buyruk Sebig Köl Erkin ba�layu ulayu
buyruk, bunça matı begler ka�ım kaganka erti�ü erti�ü ti mag
kıltı.BK/G13
* Türük, Oguz / begleri bo]dun e�id!BK/D18, KT/D22
186
* bir ki�i ya�ıls[ar] ugu�ı bodun[ı bi�]üki�e tegi kıd[maz] ermi�.
BK/K4
* Edgü bilge ki�ig, edgü alp ki�ig yorıtmaz ermi�; bir ki�i ya�ılsar,
ugu�ı, bodunı bi�üki�e tegi kıdmaz ermi�. KT/G6, B K/K4
* Sabımın tüketi e�idgil, ulayu iniygünüm, oglanım, birki ugu�um
bodunum, birye �adapıt begler, yırya Tarkat buyruk begler,
Otuz[Tatar
................................................................................................]Tokuz
Oguz begleri bodunı, bu sabımın edgüti e�id katıgdı tı�la: KT/G1
* Sabımın tüketi e�id, ulayu iniygünüm oglanım, birki ugu�um,
[bodunum ....... ilgerü kün] tugsıkı�a, birgerü kün ortusı�aru,
kurıgaru kün batsıkı�a, yıgaru tün ortusı�aru .... anta içreki bodun
kop ma�a körür. BK/K1
* �bke tegdüküm uru� kılıp tegip inime ogluma ança ötledim:”Ka�
yor(ı)p El-teri� Kaganka adrılmaduk, ya�ılmaduk ;Te�ri Bilge
Kaganta adrılmalım, azmalım! tiyin ança ötledim. O/11
* ulayu iniygünüm, oglanım, birki ugu�um bodunum, birye �adapıt
begler, yırya Tarkat buyruk begler,Otuz[Tatar
.............................................................................................] Tokuz
Oguz begleri bodunı, bu sabımın edgüti e�id katıgdı tı�la: KT/G1
* Üze kök te�ri as[ra yagız yir kılıntukda, ekin ara ki�i oglı kılınmı�].
BK/D2, KT/D1
* Üze Te�ri as[ra] yir yarlıkaduk üç[ün] közün körnedük, kulkakın
e�idmedük bodunumın ilgerü kün tu[gsıkı�a], birgerü [kün
ortusı�]a, kurıgaru [kün batsıkı�a, yırgaru tün ortusı�a tegi
konturtum. BK/K11
187
* Üze Te�ri basm[asar, asra] yir telinmeser, Türük bodun, ili�in
törügin kem artatı udaçı [ert]i?BK/D19
* Üze Te�ri, ıduk Yir Sub [eçim k]agan kutı taplamadı erinç.BK/D35
* üze [k]ök te�ri ya[rl]ıkaduk üçü[n asra yagız yir igittük üçün /
ilimin törümin etint[im] TA/B3
* Yabgug �adıg anta birmi�.BK/D12, KT/D1
* Yabgusın, �adın anta ölürti. T2/B6
* Yalabaçı, edgü sabı, ötügi kelmez tiyin yayın süledim.BK/D39
* Bilmedükin üçün bizi�e ya�ıltukın yazıntukın üçün, kaganı ölti,
buy[ruk]ı begleri yeme ölti. BK/D1
* Yarıkınta yalmasınta yüz artuk okun urtı, yüz[i�e] ba�ı�a bir
t[egmedi. KT/D33
* Eçim kagan birle ilgerü Ya�ıl ügüz , �antu� yazıka tegi süledimiz,
KT/D17, BK/D15
* Yelme kargu edgüti urgıl.Basıtma !” temi�. T1/K10
* Te�ri Umay, ıduk yir sub basa birti erinç.T2/B3
* ötüken ili tegres ili ekin ara ılgam tarıglagım sekiz selenge orkun
togla sebi[n] teledü karaga burgu ol yirimin subumın konar köçer ben
TA/B4
* Tokuz oguz bodun yirin subın ıdıp Tabgaçgaru bardı.BK/D35
* Bu kaganı�da bu beglerig[de, bu yiri�de subı�d[a adrılmasar],
Türük [bodun] [.....................] edgü körteçi sen, ebi�e kirteçi sen,
bu�suz boltaçı sen.[.......................] BK/K13
* Kadırkan yı� [ko[n ..................] [.............tur]gakı�a, yiri�erü
subı�aru kontı. BK7D40
* Eçümiz apamız tutmı� yir sub idisiz kalmazun tiyin Az bodunug itip
yar[atıp ..................] KT/D19, BK/D16
188
* Kögmen yir sub idisiz ka[l]mazun tiyin Az Kırkız bodunug i[tip]
yaratıp keltim[iz s]ü�ü�[dümiz BK/D17, KT/D20
* Üze Türük Te�risi, Türük ıduk yiri subı ança etmi�: KT/D10,
BK/K10
* Ol kan yok boltukda k[i]sre [il] yitmi�, ıçgınmi�......... O/1
* Bodunug anta buzdum; yılk[ısın barımın anta aldım .......] BK/D39
* Bodunug igideyin tiyin yırgaru [O]guz bodun tapa, ilgerü Kıtany
Tatabı bodun tapa, birgerü Tabgaç tapa eki yegirm[i süledim],
sü�ü�düm. BK/D23, KT/D28
* Yogçı sıgıtçı ö�re, kün tugsıkda Bükli Çöllüg il, Tabgaç, Tüpüt, Apar,
Purum, Kırkız, Üç Kurıkan, Otuz Tatar, Kıtany Tatabı ... bunça bodun
kelipen sıgtamı�, yoglamı�. BK/D5, KT/D4
* Yogçı sıgıtçı / Kıtany, Tatabı bodun ba�layu Udar Se�ün kelti
KT/K11
* ............................................takıgu yıl[ka] yorıdım yılladım TA/G2
3.7.2. Ba�lama Edatı �le Yapılmı� Ba�lama Grupları
Birbirine ba�lı en az iki unsurun “ yeme ” ve “ udu ” ba�lama
edatlarından biri kullanılarak yapılmı� ba�lama grubudur.Metinlerde geçen bu tarz
ba�lama grupları sayıca çok de�ildir.Bu �ekilde yapılmı� ba�lama grupları a�a�ıda
verilmi�tir:
3.7.2.1. “yeme” Ba�lama Edatıyla Yapılan Ba�lama grupları
* Begleri yeme, bodunı yeme tüz ermi�. KT/D3, BK/D4
* Kapgan Kagan Türük Sir bodun yirinte bod yeme, bodun yeme, ki�i
yeme idi yok erteçi erti.T2/K2
* �lteri� kagan kazganmasar, udu ben özüm kazganmasar, il yeme
bodun yeme yok erteçi erti.T2/D5
189
* Kün yeme tün yeme yelü bardımız.T1/K3
3.7.2.2. “udu” Ba�lama Edatıyla Yapılmı� Ba�lama grupları
* �lteri� kagan kazganmasar, udu ben özüm kazganmasar, il yeme
bodun yeme yok erteçi erti . T2/D5
* Kazgantukın üçün udu özüm kazgantukum üçün, il yeme il boltı,
bodun yeme boltı. T2/D5
3.7.3. Eklerle Yapılmı� Ba�lama Grupları
“lı-“ ve “n-“ ekleriyle ba�lanan iki unsurun sıralanmasından olu�an ba�lama
grubudur. Göktürk yazıtlarında bu �ekilde yapılmı� ba�lama grupları a�a�ıda
verilmi�tir.
3.7.3.1 “-lı” Ekiyle Yapılmı� Ba�lama Grubları
* Begleri bodunı tüzsüz üçün, Tabgaç bodun tebligin kürlüg<in> [üçün,
armakçısın üçün, inili eçili kik�ürtükin üçün, begli bodunlıg
yo�a�urtukın üçün Türük bodun, illedük ilin ıçgınu ıdmı�,
kaganladuk kaganın yitürü ıdmı�. KT/D6, BK/D6
* [..........Kök ] Ö�üg yoguru sü yorıp tünli künli yeti ödü�ke subsuz
keçdim.BK/GD
3.7.3.1 “-n” Ekiyle Yapılmı� Ba�lama Grupları
* .......[alpin erdemin]üçün Ap[a Tarkan] Çıkan Tu�ukuk atıg birmi�.
KÇ/B1
* [Tab]gaçka bunça sü�ü�üp alpin erdemin üçün kü bunça tutdı
KÇ/B12
190
* Küregü�in üçün, igidmi� bilge kaganı�ın ermi� barmı� edgü
ili�[e] kentü ya�ıltıg, yablak kigürtüg. KT/D23, BK/D19
* Begleri bodunı tüzsüz üçün, Tabgaç bodun tebligin kürlüg<in> [üçün,
armakçısın üçün, inili eçili kik�ürtükin üçün, begli bodunlıg
yo�a�urtukın üçün Türük bodun, illedük ilin ıçgınu ıdmı�,
kaganladuk kaganın yitürü ıdmı�. KT/D6, BK/D6
3.8. Ünlem Grupları
Bir seslenme edatı ve bir isim unsurundan meydana gelen kelime grubudur.16
Metinler incelendi�inde seslenme edatıyla olu�turulmu� ünlem gruplarından ziyade
isim tamlamalarının ünlem grubu olarak kullanıldı�ı görülmektedir.
* “Yabız bat biz.Azıg ükü�üg körtüg erti.Sül[el]im!” ter ermi�.”Amtı
beglerim e !” ter ermi� O/7
3.9. Sayı Grupları
Sayı grubu küçük sayı ve büyük sayı olmak üzere iki unsurdan olu�an kelime
grubudur.17 Metinlerdeki sayı grupları incelendi�inde küçük sayı+büyük sayı ve
büyük sayı+artukı+ küçük sayı olmak üzere iki �ekilde yapıldı�ı görülmü�tür.
3.9.1. Küçük Sayı+ Büyük Sayı �eklindeki Sayı Grupları
Küçük sayı ismi ile büyük sayı isminin bir araya gelmesinden olu�an sayı
grubudur.
eki yegir[mi : on iki
* Bodunug igideyin tiyin yırgaru Oguz bodun tapa, ilgerü Kıtany Tatabı
16 Karahan, Leyla; a.g.e., 2007, s.7017 Ergin, Muharrem; a.g.e., 1987, s.369
191
bodun tapa, birgerü Tabgaç tapa ulug sü eki yegir[mi süledim.
KT/D28, BK/D23
üç yegirmi: on üç
* Kamagı be� otuz süledimiz, üç yegirmi sü�ü�dümiz.KT/D18,
BK/D15, TA/G2
tört yegirmi: on dört
* te�ri yarlıkaduk üçün tört yegirmi ya�ımka Tardu� bodun üze �ad
olurtum.BK/D15, TA/D7
altı yegirmi : on altı
* Altı yegirmi ya�ı�a , eçim kagan ilin törüsin ança kazgantı: KT/D31
yeti yegirmi : on yedi
* Ka�ım Kagan yeti yeg[ir]mi erin ta�ıkmı� . KT/D11,KT/KD,
BK/D10, BK/D24, T2/G5, TA/K2
sekiz yegirmi : on sekiz
* Sekiz yegirmi ya�ıma altı çub [Sogdak] tapa süledim.BK/D24
tokuz yegirmi : on dokuz
* Men tokuz yegirmi yıl �ad olurtum, tokuz [yegir]mi yıl kagan olurtum,
il tutdum.BK/G9
bir otuz : yirmi bir
* Bir otuz ya�ı�a Çaça Se�ünke sü�ü�dümiz.KT/D32
eki otuz : yirmi iki
* Eki otuz ya�ıma Tabgaç tapa süledim.BK/D25
üç otuz : yirmi üç
* Üç otuz balık sıdı.T1/D2
be� otuz : yirmi be�
* Kamagı be� otuz süledimiz, üç yegirmi sü�ü�dümiz.KT/D18,
BK/D15
192
altı otuz : yirmi altı
* Köl Tigin [altı otuz] ya�ı�a Kırkız tapa süledimiz.KT/D34, BK/D26,
BK/G10
yeti otuz : yirmi yedi
* Yeti o[tuz ya�]ıma Kırkız tapa süledim.BK/D26,BK/G10, KT/K1,
KT/KD(2), T2/D1
sekiz otuz : yirmi sekiz
* sekiz otuz ] ya�ıma yılan yılka türk ilin anta bulgadım anta
artatdım.TA/D5
bir kırk : otuz bir
* Köl Tigin bir kırk ya�ayur erti.KT/K2
3.9.2. Büyük sayı+ artukı+ Küçük Sayı �eklindeki Sayı Grupları
Büyük sayı ismi ile küçük sayı isminin araya artukı sözcü�ünü alarak
olu�turdu�u sayı grubudur.
otuz artukı bir : otuz bir
* artukı bir [ya�ıma .................] Türüküme bodunuma yegin ança
kazganu birtim.BK/G9, BK/D28
otuz artukı eki : otuz iki
* otuz artukı eki ya�ıma Amgı korgan kı�ladukda yut boltı.BK/D31
otuz artukı üç : otuz üç
* Ança kazganıp [............Te�ri] yarlıkaduk üçün men otuz artukı üç
[ya�ıma ...............y]ok erti.BK/D34
otuz artukı tört : otuz dört
* Otuz artukı tört ya�ıma Oguz tezip Tabgaçka kirti.BK/D38
otuz artukı sekiz : otuz sekiz
* Otuz artukı sekiz ya�ıma kı�ın Kıtany tapa süledim.BK/G2
otuz artukı tokuz : otuz dokuz
* [Otuz artuk]ı [tokuz y]a�ıma yazın Tatabı tapa sü[ledim.BK/G2
193
kırk artukı yeti : kırk yedi
* Ka�ım kagan bunç[a ....................] kırk artukı yeti yolı
sülemi�, yegirmi sü�ü� sü�ü�mi�.KT/D15, KT/KD, BK/D12
bir tümen artukı yeti bi���� : on yedi bin.
* [.......Tabgaç atlıg süsi bir tümen artukı yeti bi� süg ilki kün
ölürtüm.BK/G1
3.10. Aitlik Grupları
“ -ki ” Aitlik eki almı� bir unsur ile ondan önce gelen yalın, genitif, veya
lokatif haldeki isim unsurundan olu�an kelime grubudur.18
* �nel Kaganka,[ançıp Mançud, Saka], Tokar sın[.....] anta berüki A�ok
ba�lıg Sogdak bodun kop kelti, yükünti, [ögti?].T2/G2
* �lgerü, kün tugsıkka, birgerü kün ortusı�aru, kurıgaru kün batsıkı�a
yırgaru tün ortusı�aru, anta içreki bodun ko[p] m[a�]a kör[ür.
KT/G2, Bk/K2
* Anta içreki ne ki�i tin[........]i yok [bolt]açı er[ti.BK/D28
* üze [k]ök te�ri ya[rl]ıkaduk üçü[n asra yagız yir igittük üçün ilimin
törümin etint[im] ö�re kün togsıkdakı bodun kisre ay togsıkdakı
bodun tört bulu�dakı bodun i[� k]üç birür yagım bö[lük] yok
bol[tı]. TA/B3
* Kurya, kün batsıkdakı Sogud, Berçik er, Bukarak ulu� bodunta Nek
Se�ün, Ogul Tarkan kelti.KT/K12
* ö�re kün togsıkdakı bodun kisre ay togsıkdakı bodun tört
bulu�dakı bodun i[� k]üç birür yagım bö[lük] yok bol[tı] . TA/B3
18 Ergin, Muharrem; a.g.e., 1987, s.371.
194
* Tabgaç kaganı� içreki bedizçig ıttı. KT/G12
* Bödke özüm olurup bunça agır törüg tört bulu�dakı
[......................]dim.BK/D2
* Sü sülepen, tört bulu�dakı bodunug kop almı�, kop baz kılmı�.
KT/D2, BK/D3
* [Ka�ım] kagan, eçim kagan olurtukınta tört bulu�dakı bodunug
nençe itm[i�, nençe yaratmı�. BK/K9
* T]e�r[i] yarlıkad[uk ü]ç[ün, ö]züm olurtukuma tör[t] b[ulu�dakı
bo]dunug itdim yar[at]dım. BK/K9
* Tör[t bulu�dakı bodunug] baz [kıltım.BK/K10
* Tört bulu�dakı ] bodunug kop baz kıltım, yagısız kıltım. KT/D29,
BK/D24
3.11. Kısaltma Grupları
Kelime grupları ve cümlelerin kısalması, yıpranması veya kalıpla�ması
yoluyla ortaya çıkan gruplardır.19 Göktürk yazıtlarında geçen kısaltma grupları
a�a�ıda verildi�i gibidir:
3.11.1. �snat Grupları
Biri di�erine isnat olunan iki isim unsurundan olu�an kelime grubudur.
Tersine çevrilmi� ve iyelik eki almı� sıfat tamlamasıdır.20
* Tabgaç bodun sabı süçig, / agısı yım�ak ermi�.KT/G5, BK/K4
* Sabı bir: “Kaganı sü ta�ıkdı.On-Ok süsi kalısız ta�ıkdı tir.Yarı� yazıda
tirilelim! ” temi�.T1/K9
19 Ergin, Muharrem; a.g.e., 1987, s.375 20 Özkan, Mustafa- Sevinçli, Veysi; a.g.e., 2009, s.94
195
3.11.2.Genitif Grupları
Genitif grubu, genitif eki ile birbirine ba�lanmı� iki isimden olu�ur. Genitif
eki almı� birinci unsur, yalın haldeki ikinci unsura ba�lıdır.21
* Köl Tigini� altunın, kümü�in, agı�ın, barımın tör[t bi�� yılk[ıs]ın
ayagma Tuygut bu [...............] begim tigin yügerü Te�ri bolça
[............................] ta� bitidim. KT/GB
* Ol [t]örüde üze eçim kagan olurtı. KT/D16, BK/D14
* [Ka�ım] kagan, eçim kagan olurtukınta tört bulu�dakı bodunug
nençe itm[i�, nençe yaratmı�.BK/K9
* Altı yegirmi ya�ı�a , eçim kagan ilin törüsin ança kazgantı:KT/D31
* Eçim kagan olurtukda özüm Tardu� bodun üze �ad ertim.KT/D17
* Eçim kagan olurtukka özüm tigin erk[..........] iy[............] te�ri
yarlıkaduk üçün tört yegirmi ya�ımka Tardu� bodun üze �ad
olurtum. BK/D14
* Bilmedük üçün [yablakı�ın üçün, eçim kagan uça bardı].KT/D24
* Ol bilmedükügin üçün yablakı�ın üçün, eçim kagan uça
bardı].BK/D20
* Üze Te�ri, ıduk Yir Sub [eçim k]agan kutı taplamadı erinç.
* Eçim kagan olurupan Türük bodunug yiçe itdi<yiçe > igitti KT/D16
* Ol [t]örüde üze eçim kagan olurtı.BK/D14
* Eçim kagan birle ilgerü Ya�ıl ügüz , �antu� yazıka tegi süledimiz,
KT/D17, BK/D15
* Eçim kagan ili kam�ag boltukınta, bodun ilig ikegü boltukınta, �zgil
bodun birle sü�ü�dümiz.KT/K3
21 Özkan, Mustafa- Sevinçli, Veysi; a.g.e., 2009, s.97
196
* Ki�i oglınta üze eçüm apam Bumın Kagan, ��temi Kagan
olurmı�.KT/D1, BK/D3
* �nim Köl Tigin birle, eki �ad birle ölü yitü kazgantım.KT/D27,
BK/D22
* Bunça törüg kazganıp inim Köl Tigin özi ança kergek boltı.KT/D30
* �nim Köl Tigin kergek boltı.KT/K10
* �nim Köl Tigin [.........................................] i�ig küçüg birtük üçün,
Türük Bilge Kagan [ay]ukı�a (?), �nim Köl Tiginig küzedü
olurt[um].KT/B
* Türük bodun yok bolmazun tiyin, bodun bolçun tiyin, ka�ım �lteri�
Kaganıg / ögüm �lbilge Katunug te�ri töpüsinte tutup yügerü
kötürmi� erinç.KT/D11, BK/D10
* üç [karluk] lagzın yılka tokuz tatar ............. tokuz buyruk [b]i[�]
se�üt kara bodun turuyın ka�ım kanka ötünti. TA/G4
* [Ka�ım] kagan, eçim kagan olurtukınta tört bulu�dakı bodunug
nençe itm[i�, nençe yaratmı�.BK/K9
* Ka�ım Kagan yeti yeg[ir]mi erin ta�ıkmı�. KT/D11, BK/D10
* Te�ri küç birtük üçün, ka�ım kagan süsi böri teg ermi�; yagısı kony
teg ermi�.KT/D12, BK/D11
* Ka�ım kagan bunç[a ....................] kırk artukı yeti yolı sülemi�,
yegirmi sü�ü� sü�ü�mi�. KT/D14, BK/D12
* Ka�ım kagan, ança ilig] törüg kazganıp uça barmı� . KT/D15,
BK/D13
* Ka�ım] kagan uçdukda özüm sekiz ya�da kaltım.BK/D13
* Ka�ım kagan üçdukda inim Köl Tigin yit[i ya�da kaltı.KT/D10
197
* Bunça kazganıp ka�ım kagan [I]t yıl onunç ay altı otuzka uça
bardı.BK/G10
* sakınur men.Ka�ım K[agan (?)] KT/B6
* Ka�ım kaganka ba�layu Baz Kaganıg balbal balbal tikmi�.KT/D16,
BK/D13
* [K]a�ım Kagan üçün] agır ta�ıg yogun ıg Türük begler bodun [itip
yaratıp kel]ürti.BK/G15
* Türük bodunug atı küsi yok bolmazun tiyin, ka�ım kaganıg / ögüm
katunug kötürmi� Te�ri , il birigme Te�ri, Türük bodun atı küsi yok
bo[lmazun tiyin, özümin ol Te�ri ] kagan olurtdı, erinç. KT/D25,
BK/D21
* Ba�layu Kırkız kaganıg [balbal tikdim].Türük bodun atı küsi yok
bolmazun tiyin, ka�ım kaganıg ögüm katunug kötürügme Te�ri , il
birig[me T]e�ri, Türük bodun atı küsi yok bolmazun tiyin, özümin ol
Te�ri kagan olurtdı.BK/D20
* Si�ilim ku[nç]uyug birtimiz. BK/D17
* Ka�ım �ad ança ötünmi�. O/8
* [K]a�ım Türük Bilge Kagan ..............Al]tı Sir, Tokuz Oguz, kidiz
kerekülüg begleri bodunı [........Tü]rük Te�ri [................] üze kagan
olurtum.BK/D1
* Ka�ım Türük Bilge Kagan olurtukınta Türük matı begler, kisre
Tardu� begler ba�layu , Köl- �ç Çor ba�layu �adapıt begler, ö�re
Tölis begler, Apa Tark[an] ba�layu ulayu �ad[apıt] begler, bu [
................] Ataman Tarkan, Tonyukuk Buyla Baga Tarkan ulayu
buyruk [..................] �ç Buyruk Sebig Köl Erkin ba�layu ulayu
198
buyruk, bunça matı begler ka�ım kaganka erti�ü erti�ü ti mag itdi
ögd[i......(?)]BK/G13
* On-Ok oglum Türgi� kaganta Makaraç tamgaçı Oguz Bilge Tamgaçı
kelti. KT/K13
* Umay teg ögüm katun kutı�a, inim Köl Tigin er at bultı.Altı yegirmi
ya�ı�a , eçim kagan ilin törüsin ança kazgantı:KT/D31
* ta�ın özüm Kagan [......] BK/B7
* yagım bö[lük] yok bol[tı] TA/B4
3.11.3. Datif Grupları
Datif eki almı� isim unsuru ile ondan sonra gelen yalın haldeki isim
unsurundan olu�an kelime grubudur22
* �lg[erü �]antu� [yazıka tegi süledim, taluyka kiçig tegmedim;]
b[i]rg<er>ü T[okuz] Ersinke tegi süledim, Tüpütke kiçig tegmedim;
KT/G3, BK/K2-3
3.11.4. Ablatif Grupları
Lokatif halindeki bir unsur ile ondan sonra gelen isim unsurundan olu�an
kelime grubudur.23 A�a�ıda verilen örneklerde oldu�u gibi lokatif eki ablatif eki
fonksiyonunda kullanıldı�ı için ablatif grubunu olu�turmu�tur.
* Igar oglanı�ızda, taygunu�ızda yegdi igidür ertigiz.KT/GD
* Ö]tüken y[ı�]da yig i[di yok er]mi�! KT/G4, BK/K3
22 Özkan, Mustafa- Sevinçli, Veysi; a.g.e., 2009, s.92 23 Ergin, Muharrem; a.g.e., 1987, s.372
199
3.11.5.E�itlik Grupları
Birinci unsurun e�itlik hali eki(-ça/-çe) almasıyla olu�an kelime grubudur.24
Metinlerimizdeki e�itlik grupları a�a�ıda verildi�i gibidir.
* Keligme beglerin bodunın itip yıgıp, azça bodun tezmi� erti,T2/B8
* Bödke özüm olurup bunça agır törüg tört bulu�dakı
[......................]dim.BK/D2
* Bunça barkıg, bedizig, uzug [....................................... K]agan atısı
Yollug Tigin, men , ay artukı tört kün [ol]urup bitidim, BK/GB
* Ka�ım Türük Bilge Kagan olurtukınta Türük matı begler, kisre
Tardu� begler ba�layu , Köl-�ç Çor ba�layu �adapıt begler, ö�re Tölis
begler, Apa Tark[an] ba�layu ulayu �ad[apıt] begler, bu [ ................]
Ataman Tarkan, Tonyukuk Buyla Baga Tarkan ulayu buyruk
[..................] �ç Buyruk Sebig Köl Erkin ba�layu ulayu buyruk, bunça
matı begler ka�ım kaganka erti�ü erti�ü ti mag itdi ögd[i......(?)]
BK/G14
* Bunç]a bodun kop itdim. KT/G2, BK/K2
* Yogçı sıgıtçı ö�re, kün tugsıkda Bükli Çöllüg il, Tabgaç, Tüpüt,
Apar, Purum, Kırkız, Üç Kurıkan, Otuz Tatar, Kıtany Tatabı ... bunça
bodun kelipen sıgtamı�, yoglamı�.KT/D4, BK/D5
* te�rim kanım oglı bilge yabgu kutlugı isig yir kutlugı [.....] buyrukı
az sıpa tay se�ün bodunı to�ra ede [....]lık ba� kay aba ba� üç
karluk bunça bodun yabgu bodunıte�rim kanım oglı bilge çad
kutlugı [.....] kutlugı udurgan buyrukı çabı� se�ün bodunı tokuz
bayırku ak ba� kay aba basmıl tokuz tatar bunça bodun çad bodunı
bitigme bunı yaratıgma [bilige kutlug tarkan se�] bunça bodunug
24 Özkan, Mustafa-Sevinçli , Veysi; a.g.e., 2009, s.97
200
atın yolın yagma alumçısı eki ywr tedi kutlug bilge se�ün uru�u
kutlug tarkan se�ün ol eki ywr yarlukadı TA/K 3-4-5
* ........... [an]in üçün bunça bodun kuburap yogladı.KÇ/G2
* Bunça bodun saçın kulkakın [b]ıçdı. BK/G12
* Bu[nça yirke tegi y]orıtd[ım.KT/G4, BK/K3
* Eligçe er tutdumız.T2/B7
* Bizinte eki uçı sı�arça artuk erti.T2/B5
3.12. Birle�ik Fiiller
Birle�ik filler, zarf-fiil eki almı� bir fiil ile bir yardımcı fiilin veya bir isimle
bir yardımcı fiilin olu�turdu�u kelime grubudur.Metinde geçen birle�ik fiiller
�unlardır:
3.12.1.Fiil ve Yardımcı Fiilin Birle�mesiyle Olu�anlar :
Bir zarf-fiil eki almı� bir fiil ve bir yardımcı fiilden olu�an birle�ik
fiillerdir.Metinlerde “ bar-, bil- bir-, ıd-, kal-, kir-, kör-, olur-, sanç-, teg-, u-, ur-,
yorı- “ yardımcı fiilleri ile birle�ik fiil yapılmaktadır. Metinlerde geçen birle�ik fiiller
yardımcı fiillerin alfabetik sırasına göre a�a�ıda verilmi�tir
3.12.1.1. “bar-“ Yardımcı Fiili ile Yapılmı� Birle�ik Fiiler
* Üze Te�ri; kony yılka yetinç ay külüg alp kaganımda adrılu
bardı�ız . O/12
Fiil +Zarf-Fiil Eki Yardımcı Fiil +
201
* Türgi� bodun etdükde Köl-�ç Çor özlüki yegren at binip ............anta
kerü barıp, Yençü ügüzüg keçip ,Temir Kapıgka Tezikke tegi sü[lep
anç]a kazgantı. KÇ/D16
* Kerü barıgma bardı. O/11
* Ulug �rkin azkınyya erin tezip bardı. KT/D34
* Uygur Elteber yüzçe erin ilg[er]ü tezip bardı BK/D37
* �nisi bir korg[anka tezip barmı� . BK/D40
* Korıgu eki üç ki�ilügü tezip bardı. BK/D41
* Ka�ım [kagan, ilig törüg kazganıp uça barmı�]. BK/D13
* Ka�ım kagan, ança ilig] törüg kazganıp uça barmı�.KT/D16
* Bilmedük üçün [yablakı�ın üçün, eçim kagan uça bardı].KT/D24
* Ol bilmedükügin üçün yablakı�ın üçün, eçim kagan uça
bardı].BK/D20
* Uça bardıgız. KT/GD
* Bunça kazganıp ka�ım kagan [I]t yıl onunç ay altı otuzka uça bardı
BK/GD
* Kün yeme tün yeme yelü bardımız. T1/K3
* Yokadu barır ermi�. KT/D10
3.12.1.2. “bil-“ Yardımcı Fiiliyle Yapılmı� Birle�ik Fiiller
* On-Ok oglı�]a Tatı�a tegi bunı körü bili�.KT/G12
3.12.1.3. “bir-“ Yardımcı Fiiliyle Yapılmı� Birle�ik Fiiller
* Tabgaç kaganka ilin törüsin alı birmi�. BK/D8, KT/D8
* Men Türgi� kaganka kızım[ın ............] erti�ü ulug törün alı birtim.
BK/K9
* Tür[gi� kagan] kızın erti�ü ulug törün ogluma alı birtim. BK/K10
202
* .[...............................] erti�ü ulug alı birtim.BK/K10
* Ulug oglum agrıp yok bolça Kug, Se�ünüg, balbal tike
birtim.BK/G9
* Te�ri Umay, ıduk yir sub basa birti erinç. T2/B3
* Kagan[ım, ben] özüm, Bilge Tonyukuk ötüntük ötünçümin e�idü
birti.” T1/G8
* Otuz artukı bir [ya�ıma .................] Türüküme bodunuma yegin ança
kazganu birtim. BK/G10
* Sarıg altu]nın, ürü� kümü�in, kırgaglıg kutayın, kinlig e�gitisin, özlik
atın, adgırın, kara k[i�in] kök teye�in Türüküme bodunuma kazganu
birtim, / iti birtim.BK/K12
* Alp erin ölürüp balbal kılu birtim. BK/G7
* �lgerü, kün tugsıkda Bükli kaganka tegi süleyü birmi�, kurıgaru Temir
Kapıgka tegi süleyü birmi�; KT/D8, BK/D8
* Yog yıparıg kelürüp tike birti.BK/G11
* Olurupan, Türük bodunı� ilin tö[rüs]in tuta birmi�, / iti
birmi�.KT/D1, BK/D3
3.12.1.4. “ıd-“ Yardımcı Fiilile Yapılmı� Birle�ik Fiiller
* Begleri bodunı tüzsüz üçün, Tabgaç bodun tebligin kürlüg<in> [üçün,
armakçısın üçün, inili eçili kik�ürtükin üçün, begli bodunlıg
yo�a�urtukın üçün Türük bodun, illedük ilin ıçgınu ıdmı�,
kaganladuk kaganın yitürü ıdmı�. KT/D6, BK/D7
* Köl-�ç Çor anta k(i)sre Karlukka yem[e] sü�ü�[dükde �dil akin
binip, oplayu tegip, sança ıdıp, topulu ünti. KÇ/D19
203
3.12.1.5. “kal-“ Yardımcı Fiiliyle Yapılmı� Birle�ik Fiiller
* Ögüm katun ulayu öglerim, ekelerim, keli�ünüm, kunçuylarım,
bunça yeme tirigi kü� boltaçı erti, ölügi yurtda yolta yatu kaltaçı
ertigiz;KT/K9
* Usın buntutu yurtta yatu kalur erti.T1/D2
3.12.1.6. “kir-“ Yardımcı Fiileriyle Yapılmı� Birle�ik Fiiller
* Yagıka yalı�us oplayu tegip, opulu kirip, özi kısga kergek boltı.
KÇ/D23
3.12.1.7. “kör-“ Yardımcı Fiiliyle Yapılmı� Birle�ik Fiiller
* Bu�adıp kagan “Yelü kör” temi�. T1/K2
3.12.1.8. “olur-“ Yardımcı Fiiliyle Yazılmı� Birle�ik Fiiller
* Ötüken y]ı� olursar be�gü [il tuta olurtaç]ı sen! BK/K6, KT/G8
3.12.1.9. “sanç-“ Yardımcı Fiiliyle Yapılmı� Birle�ik Fiiller
* Eki erig ud�uru sançdı. KT/K2
* Bir erig okun urtı, eki erig ud�uru sançdı.KT/D36
3.12.1.10. “ teg-“ Yardımcı Fiiliyle Yapılmı� Birle�ik Fiiller
* Köl Tigin yadagın oplayu tegdi25. KT/D32
* Köl Tigin Bayırkunı� ak adgırıg binip oplayu tegdi. KT/D36
* Alp �alçı akın binip oplayu tegdi.KT/K2, KT/K3
���Sertkaya, Osman Fikri:;“ Köl Tigin ve Köl-�ç Çor Kitabelerind geçen oplayu tegmek Deyimi
Üzerine”, Göktürk Tarihinin Meseleleri, Ankara, 1995, 153-159
204
* Köl Tigin Alp �alçı akın binip o[playu tegd]i. KT/K4
* Köl Tigin Azman akıg binip oplayu tegdi.KT/K5
* Köl Tigin Az yagızın binip oplayu tegip bir erig sançdı, tokuz erig
egire tokıdı.KT/K5
* Türk bodunka...... Sag(ı)r çulugan yogı(t)tukda [Köl-�ç] Çor [oplayu
tegi]p, sançıp, ölürüp, oglın kisisin buln[adı].KÇ/B5
* Keçe[n]de tümen süke sü�ü�di. Köl-�ç Çor oplayu tegip süsin ı(t)tı
KÇ/B10
* Be� Balıkda tört sü[�ü� s]ü�ü�dükde Köl-�ç Çor oplayu tegip
bulgayu [Tab]gaçka bunça sü�ü�üp alpin erdemin üçün kü bunça
tutdı KÇ/B11
* ..........özlükin binip o[playu tegi]p üç erig sançdı.KÇ/D15
* Köl-�ç Çor anta k(i)sre Karlukka yem[e] sü�ü�[dükde �dil akin
binip, oplayu tegip, sança ıdıp, topulu ünti.KÇ/D19
* Yagıka yalı�us oplayu tegip, opulu kirip, özi kısga kergek
boltı.KÇ/D23
3.12.1.11. “ u- “ fiiliyle Yapılmı� Birle�ik Fiiller
* Üze Te�ri basmasar, asra yir telinmeser, Türük bodun, ili�in
törü�in kem artatı [udaçı erti? KT/D22, BK/D19
* Yagı bolup, itinü yaratunu umaduk, yana içikmi�.KT/D10, BK/D9
3.12.1.12. “ur-“ Yardımcı Fiiliyle Yapım� Birle�ik Fiiller
* Ol tegdükde, Bayırkunı� ak adgırıg, udlıkın sıyu urtı.KT/D36
* [K]arluk yegren ermelig arkasin sıyu urtı.KÇ/D21
205
3.12.1.13. “yorı-“ Yardımcı Fiiliyle Yapılmı� Birle�ik Fiiller
* Sü�üg batımı karıg söküpen Kögmen yı�ıg toga yorıp Kırkız
bodunug uda basdımız.KT/D35, BK/D27
3.12.2.�sim ve Yardımcı Fiilin Birle�mesiyle Olu�anlar :
Bu gruptaki birle�ik fiiller, bir isim ile bir yardımcı fiilden olu�an yapılardır.
“ bol- kıl-, kı�- ve er- “ yardımcı fiillerin biriyle yapılan birle�ik fiillerdir. Metinlerde
geçen birle�ik fiiller, yardımcı fiillere göre alfabetik olarak a�a�ıdaki gibi
sıralanmı�tır:
3.12.2.1 . “bol- Yardımcı Fiiliyle yapılmı� Birle�ik Fiiller
* �çikigme içikdi, bodun boltı; ölügme ölti.BK/D37
* Bu kaganı�da bu beglerig[de, bu yiri�de subı�d[a adrılmasar],
Türük [bodun] [.....................] edgü körteçi sen, ebi�e kirteçi sen,
bu�suz boltaçı sen.[.......................] BK/K14
* Eçümiz apamız tutmı� yir sub idisiz bolmazun tiyin Az bodunug itip
yar[atıp ..................] KT/D19
* Kazgantukın üçün udu özüm kazgantukum üçün, il yeme il boltı,
bodun yeme bodun boltı. T2/D6
* Anta kisre, inisi kagan bolmı� erinç, oglıtı kagan bolmı� erinç KT/D4,
BK/D5
* Yuyka erkli topulgalı uçuz ermi�, yinçge erklig üzgeli uçuz; yuyka
kalın bolsar topulguluk alp ermi�, yinçge yogun bolsar üzgülük alp
ermi� BK/G6
�sim + Yardımcı Fiil
206
* Özüm karı boltum, ulug boltum. T2/D6
* Eçim kagan ili kam�ag boltukınta, bodun ilig ikegü boltukınta, �zgil
bodun birle sü�ü�dümiz.KT/K3
* anta yana .......... takı [oz]mı� [tigin kan] boltı TA/D9
* Özi ança kergek bolmı�.26 KT/D4, BK/D4
* Bunça törüg kazganıp inim Köl Tigin özi ança kergek boltı.KT/D30
* �nim Köl Tigin kergek boltı KT/K10
* Yagıka yalı�us oplayu tegip, opulu kirip, özi kısga kergek boltı.
KÇ/D23
* Ol ödke kul kullug, kü� kü�lüg bolmı� erti BK/D18,
* Ol ödke kul kullug bolmı� [erti, kü� kü�lüg bolmı� erti].KT/D21
* Tabgaç bodunka, beglik urı oglın kul boltı, e�ilik kız oglın kü� boltı.
KT/D7
* beglik urı oglu� kul boltı, e�ilik kız oglu� kü� boltı. KT/D24
* Bu yirde ma�a kul boltı.BK/D36
* Kaganı ölti, bodunı kü� kul boltı.KT/D20, BK/D17
* Ögüm katun ulayu öglerim, ekelerim, keli�ünüm, kunçuylarım,
bunça yeme tirigi kü� boltaçı erti, ölügi yurtda yolta yatu kaltaçı
ertigiz; KT/K9
* Sü�ü� bolsar çerig iter erti. KÇ/B9
* Yablak bolt[aç]ı erti KT/K7, BK/D30
* Eki �ad ulayu iniygünüm, oglanım, beglerim bodunum közi ka�ı
yablak boltaçı tip sakıntım. KT/K11
* ”Yadag yabız boltı” tip algalı kelti. BK/D32
* B[asa] Tabgaçda yırye Atig , Oguz ara yeti eren yagı bolmi�. O/5
���Tuna, Osman Nedim:" Köktürk yazıtlarında " ölüm " kavramı ile ilgili kelimeler ve " kergek bol- "
deyiminin izahı "Bilimsel Bildiriler, TDK yayını: 179, s. 131-148.
207
* Anta kisre kara Türgi� bodun yagı bolmı�, KT/D39
* Ekin ara Atig yagı bolmi�. O/10
* Ança tip Tabgaç kaganka yagı bolmı�.KT/D9, BK/D9
* Anta kisre, Yir Bayırk[u] Ulug �rkin yagı boltı. KT/D34
* Az bodun yagı boltı KT/K2
* Te�ri yir bulgakın üçün yagı boltı. KT/K4
* Altı otuz ya�ıma Çik bodun, Kırkız birle yagı boltı BK/D26
* Te�ri yir bulgakın üçün ödi�[e] küni tegdük üçün , yagı boltı.
BK/D30
* Köl Tigin yeti otuz ya�ı�a Karluk bodun erür barur erkli yagı boltı
KT/K1
* Otuz artukı bir ya�ıma Karluk bodun bu�suz [er]ür barur erkli yagı
boltı.BK/D29
* Yagı bolup, itinü yaratınu umaduk, yana içikmi�. BK/D9, KT/D10
* Yay bolsar, üze T[e�ri (?)] köbürgesi eterçe, ança tagda sıgun etser,
a[nça (?)] sakınur men. BK/B3
* Yeti yüz er bolup il[siremi�, kagansıramı� bodunug, kü�edmi�,
kuladmı� bod]unug, türük törüsin [ıçgınmı�] bodunug , eçüm apam
törüsinçe yaratmı�, bo�g[ur]mı�.BK/D11, KT/D13
* Kamagı yeti yüz er bolmı� . BK/D11, KT/D13
* Ulug oglum agrıp yok bolça Kug, Se�ünüg, balbal tike birtim.
BK/G9
* Katun yok bolmı� erti. T1/K7
* Karluk] �lteber yok bolmı� BK/D40
* Anta içreki ne ki�i tin[........]i yok [bolt]açı er[ti .. BK/D28
* Men iniligü bunça ba�layu kazganm[asar], Türük bodun ölteçi erti,
yok boltaçı erti. BK/D33
* yagım bö[lük] yok bol[tı] TA/B4
* kan[ın altım] anta yok boltı TA/D8
208
* Ulug Köl-�ç Çor sekiz on ya�ap yok bol[tı] KÇ/B3
* Az bodun anta yok boltı KT/K3
* .......................] bodun [....................] (yazukla[................................
bi]rye Tabgaçda atı küsi yok boltı. BK/D36
* Otuz artukı eki ya�ıma Amgı korgan kı�ladukda yut boltı. BK/D31
* Türk bodun ölti, alkıntı yok boltı T1/B3
* Ol kan yok boltukda k[i]sre [il] yitmi�, ıçgınmi�......... O/1
* Alp erin balbal kı�dı. Türk bodun ati yok bolu birmi� erti. O/3
* Türük bodun yok bolmazun tiyin, bodun bolçun tiyin, ka�ım �lteri�
Kaganıg ögüm �lbilge Katunug te�ri töpüsinte tutup yügerü kötürmi�
erinç. KT/D11, BK/D10
* Türük bodunug atı küsi yok bolmazun tiyin, ka�ım kaganıg ögüm
katunug kötürmi� Te�ri , il birigme Te�ri, Türük bodun atı küsi yok
bo[lmazun tiyin, özümin ol Te�ri ] kagan olurtdı, erinç KT/D25,
BK/D20
* Ka�ımız, eçimiz kaz[ganmı� bodun atı küsi yok bolmazun ] tiyin,
Türük bodun üçün tün udımadım, küntüz olurmad<ım>.KT/D26,
BK/D
3.12.2.2 .“ er-“ Yardımcı Fiili �le Yapılmı� Birle�ik Fiiller
* Tü[r]ük bodun aç erti BK/D38
* ��ek kölekin Toglada Oguz kelti. [Süsi altı bi�] ermi�. T1/G9
* ” Yorımasar, bizni kaganı alp ermi�, ayguçısı bilge ermi�, kaçan ne�
erser bizni ölürteçik ök” temi�.” T1/K5
* Kaganı alp ermi�, ayguçısı bilge ermi�. T1/G3
* Ülügi anta ermi� erinç . KÇ/D23
* Antag külüg kagan er[mi�. BK/D5, KT//D4
209
* Bizi� sü atı toruk, azukı yok erti.KT/D39
* Eki ülügi atlıg erti, bir ülügi yadag erti T1/B4
* Biz az ertimiz, yabız ertimiz.BK/D32
* Tabgaç süsi bar ermi� T1/K6
* Te�ri Bilge Kaganka [t]akı i�ig küçüg birsigim bar ermi� erinç. O/10
* Ne� yirdeki kaganlıg bodunka büntegi bar erser, ne bu�ı bar erteçi
ermi�?
* Ol eki ki�i bar erser, sini, Tabgaçıg ölürteçi tir men; T1/G3
* �ad atıg anta birmi� boltukda Tokuz Oguz, Atig, bedük ermi�.O/6
* Bars, beg] erti. BK/D17, KT/D20
* Ayıgması ben ertim, Bilge Tonyukuk . T1/B5
* Anta ayguçı[sı] yeme ben ök ertim, yagıçısı yeme ben ök ertim.
T2/G6
* Bilgesi çabı�ı ben ök ertim. T1/B7
* Bil<g>e kagan ermi�, / alp kagan ermi�; buyrukı yeme bilge ermi�
erinç, alp ermi� erinç. KT/D3, BK/D4
* Buyrukı yeme biligsiz ermi� erinç, yablak ermi� erinç. BK/D6, KT/D5
* .”Kögmen yolı bir ermi�, tumı�” tiyin e�idip “ Bu yolın yorısar
yaramaçı “ tedim. T1/D6
* ......özliki boz at erti. KÇ/B4
* Te�ri küç birtük üçün, ka�ım kagan süsi böri teg ermi�; yagısı kony
teg ermi�. BK/D11KT/D12
* �lki sü ta�[ık]mı� erti, ekin sü ebde erti. BK/D32
* “Irak erser yablak agı birür; yaguk erser edgü agı birür” tip ança
bo�gurur ermi�. BK/K5, KT/G7
* “�llig bodun [ertim,; ilim amtı kanı? BK/D8, KT/D9
* .”A�aru sülemeser, kaçan ne� erser, ol bizni, [Kaganı alp ermi�],
ayguçısı bilge ermi�, kaçan ne� erser ölürteçik ök. T1/D4
* ”Kaganlıg bodun ertim; kaganım kanı? BK/D9, KT/D9
210
* To[kuz Og]uz meni� bodunum erti BK/D29
* Ne� ne� sabım erser be�gü ta�ka urtum.KT/G11, BK/K8
* Tabgaç bodun sabı süçig, agısı yım�ak ermi�. BK/K4, BK/G5
* Yagımız tegre oçuk teg erti; biz a� <t>eg ertimiz. T1/G1
* �l [tutsık yir Ö]tük[en] yı� ermi�. BK/K3, KT/G4
* Yeti yüz ki�ig uduzugma ulugı “�ad” erti. T1/B5
* Eçim kagan olurtukda özüm Tardu� bodun üze �ad ertim. KT/D17
* Bodun boguzı tok erti. T1/G1
* Türgi� [k]agan Türüküm, bodunum erti. BK/D16
* Türgi� Kagan Türükümiz, [bodunumız erti. KT/D18
* Begleri yeme, bodunı [yeme tüz ermi�. BK/D4, KT/D3
* Yuyka erkli topulgalı uçuz ermi�, yinçge erklig üzgeli uçuz; yuyka
kalın bolsar topulguluk alp ermi�, yinçge yogun bolsar üzgülük alp
ermi�. T1/G7
* Yegirmi ya�ıma Basmıl Iduk Kut ugu�um bodunum erti, ”Arkı� ıdmaz
“ tiyin süledim BK/D25
* Tört bulu� kop yagı ermi� BK/D3, KT/D2
* Birye Tabgaç bodun yagı ermi�, yırya baz kagan, Tokuz Oguz bodun,
yagı ermi�, Kı[rkız, Kurıkan, Otuz Tatar, Kıtany, Tatabı kop yagı
ermi�. BK/D12, KT/D14
* Tabgaç kagan yagımız erti, On-Ok kaganı yagımız erti, artuk [Kırkız]
küç[üg kagan yagımız] boltı. T1/D2
* “[�lk Kırkız]a sü[les]er [yeg er]mi� “ tedim. T1/D6
* Ö]tüken y[ı�]da yig i[di yok er]mi�! BK/K3, KT/G4
* Türük bodun Temir Kapıgka, Tinsi Oglı Tinsi Oglı yatıgma tagka
tegmi� idi yok ermi�. T2/G3
* Köl Tigin yok erser kop ölteçi ertigiz. KT/K10
* Ança kazganıp [............Te�ri] yarlıkaduk üçün men otuz artukı üç
[ya�ıma ...............y]ok erti. BK/D34
211
* �lteri� Kagan kazganmasar, yok erti erser, ben özüm Bilge Tonyukuk
kazganmasar, ben yok ertim erser, Kapgan Kagan Türük Sir bodun
yirinte bod yeme, bodun yeme, ki�i yeme idi yok erteçi erti. T2/K1
“er-“ fiiliyle olu�an birle�ik fiillerin bir kısmında asıl fiil olan birinci
unsurun çekimli oldu�u görülür.Aslında fiil çekim eki almı� bir fiil ile “er-“
yardımcı fiilden olu�an bu yapılar bugünkü birle�ik çekimin eski �ekilleridir.Biz fiil
çekim eki gibi görünen birinci unsura eklenen bu ekleri sıfat-fiil eki olarak kabul
ediyoruz.Bu nedenle bu yapılara isimle yapılan birle�ik fiiller bahsinde yer verdik.
* Toruk bukalı semiz bukalı ırakda bilser, semiz buka, toruk buka tiyin
bilmez ermi� tiyin ança sakıntım.Anta kisre, Te�ri bilig birtük üçün,
özüm ök kagan kı�dım. T1/B6
* �nisi [eç]isin bilmez erti, oglı ka�ın bilmez erti.BK/D18
* Anta anyıg ki�i ança bo�gurur ermi�: KT/G7, BK/K5
* “Irak erser, yablak agı birür, yaguk erser edgü agı birür” tip ança
bo�gurur ermi�.KT/G7, BK/K5
* Ka�ım.... Te�riken yen anta yorımi�, i�ig küçin [birmi� erti]......O/5
* Türk bodun y(i)tmez(ü)n tiyin üze Te�ri [iter ermi�]......... O/3
* ..........................buzkunça kelir ertimiz.O/9
* “Kelir erser körü kelür; kelmez erser tılıg sabıg alı olur.” tidi. T1/K8
* Ol sabın e�idip tün yeme udısıkım kelmez erti, <kün yeme> olursıkım
kelmez erti. T1/D5
* Yanıgma yagıg kelür[ür] ertim T1/D3
* “Yabız bat biz.Azıg ükü�üg körtüg erti.Sül[el]im!” ter ermi� O/7
* Türk bodun Tabgaçka körür erti.T1/B1
* Ol ödke kul kullug bolmı� [erti, / kü� kü�lüg bolmı� erti].KT/D21
* Ol ödke kul kullug, kü� kü�lüg bolmı� erti BK/D18
212
* Ögüm katun ulayu öglerim, ekelerim, keli�ünüm, kunçuylarım,
bunça yeme tirigi kü� boltaçı erti, ölügi yurtda yolta yatu kaltaçı
ertigiz; KT/K9
* Ekin ara, idi oksuz Kök Türük iti ança olurur ermi�. BK/D4, KT/D3
* Çugay kuzın, Kara Kumug olurur ertimiz T1/B7
* Keyik yiyü, tabı�gan yiyü olurur ertimiz.T1/G1
* Köl Tigin yok erser kop ölteçi ertigiz. KT/K10
* Men iniligü bunça ba�layu kazganm[asar], Türük bodun ölteçi erti, /
yok boltaçı erti.
* [Yagr]u kontuk[da] kisre anyıg biligin anta ö[yür erm]i�: BK/K4,
KT/G5
�lki sü ta�[ık]mı� erti, ekin sü ebde erti. BK/D32
* Yablak ki�i er[............................] alp er bizi�e tegmi� erti KT/D40
* ”Amtı beglerim e!” ter ermi� O/7
* Keligme beglerin bodunın itip yıgıp, azça bodun tezmi� erti, On-Ok
süsin sületdim.T2/B8
* “�llig bodun ertim,; ilim amtı kanı?Kemke ilig kazganur men?” tir
ermi�.” KT/D9, BK/D9
* .”Kaganlıg bodun ertim; kaganım kanı? Ne kaganka i�ig küçüg birür
men?” tir ermi�. KT/D9, BK/D9
* . Bunça i�ig küçüg birtükgerü sakınmatı “Türük bodun ölüreyin,
urugsıratayın “ tir ermi� KT/D10, BK/D9
* Türük bodun adak kam�attı. Yablak bolt[aç]ı erti. KT/K7, BK/D31
* Süçig sabın yım�ak agın arıp ırak bodunug ança yagutır ermi�.
KT/G5, BK/K4
* Köl Tigin bir kırk ya�ayur erti. KT/K2
* [Köl] Tigin ol sü�ü�de otuz ya�ayur erti.KT/K2
* Usın buntutu yurtta yatu kalur erti. T1/D2
* Katun yok bolmı� erti. T1/K7
* Alp erin balbal kı�dı. Türk bodun ati yok bolu birmi� erti. O/3
213
* Yokadu barır ermi�.KT/D10
* Men iniligü bunça ba�layu kazganm[asar], Türük bodun ölteçi erti,
yok boltaçı erti. BK/D33
* Anta içreki ne ki�i tin[........]i yok [bolt]açı er[ti ...........] BK/D28
* �lteri� kagan kazganmasar, udu ben özüm kazganmasar, il yeme
bodun yeme yok erteçi erti. T2/D5
* �lteri� Kagan kazganmasar, yok erti erser, ben özüm Bilge Tonyukuk
kazganmasar, ben yok ertim erser, Kapgan Kagan Türük Sir bodun
yirinte bod yeme, bodun yeme, ki�i yeme idi yok erteçi erti. T2/K1
* Edgü bilge ki�ig, edgü alp ki�ig yorıtmaz ermi�; bir ki�i ya�ılsar,
ugu�ı, bodunı bi�üki�e tegi kıdmaz ermi�. KT/G6, BK/K5
* Anta kalmı�ı yir sayu kop toru ölü yorıyur ertig. KT/G9, BK/K7
* Azkınya Türk [bodun?] yorıyur ermi�.T1/G3
3.12.2.3 .“kıl-“ Yardımcı fiiliyle Yapılmı� Birle�ik Fiiller
* Alp erin ölürüp balbal kılu birtim. BK/G7
* Çıganyıg [bay kıltı, azıg ükü� kıltı] KT/D17, BK/D14
* Çıgany bodunug bay kıltım, az bodunug ükü� kıltım KT/G10, BK/K7
* Yala� bodunug tonlug, çıgany bodunug bay kıltım. KT/D29
* Sü sülepen, tört bulu�dakı bodunug kop almı�, kop baz kılmı�.
KT/D2, BK/D3
* Te�ri yarlıkaduk üçün, illigig ilsiretmi�, kaganlıgıg kagansıratmı�;
yagıg baz kılmı�; KT/D15, BK/D13
* Tört bulu�dakı ] bodunug kop baz kıltım, / yagısız kıltım. KT/D30,
BK/D24
* Tör[t bulu�dakı bodunug] baz [kıltım BK/K10
214
* Sarıg altu]nın, ürü� kümü�in, kırgaglıg kutayın, kinlig e�gitisin, özlik
atın, adgırın, kara k[i�in] kök teye�in Türüküme bodunuma kazganu
birtim, iti birtim.[.........................]in bu�suz kıltım. BK/K12
* beglik urı oglu�ın kul kıltıg, e�ilik [kız oglu�ın kü�] kıltıg.
BK/D20
* Tabgaç bodunka beglik urı oglın kul kıltı, e�ilik kız oglın kü� kıltı.
BK/D7
* Ança kazganıp birki bodunug ot sub kılmadım KT/D27, BK/D22
* Ka�ım Türük Bilge Kagan olurtukınta Türük matı begler, kisre
Tardu� begler ba�layu , Köl-�ç Çor ba�layu �adapıt begler, ö�re Tölis
begler, Apa Tark[an] ba�layu ulayu �ad[apıt] begler, bu [ ................]
Ataman Tarkan, Tonyukuk Buyla Baga Tarkan ulayu buyruk
[..................] �ç Buyruk Sebig Köl Erkin ba�layu ulayu buyruk, bunça
matı begler ka�ım kaganka erti�ü erti�ü ti mag kıltı. BK/G14
* Yala� bodunug tonlug kıltım, çıgany bodunug bay kıltım. BK/D23,
KT/D29
* �bke tegdüküm uru� kılıp tegip inime ogluma ança ötledim: O/10
* Az bodunug ükü� kıltım; ıgar illigde, [ıgar kaganlıgda yig
kıltım.KT/D29, BK/D24
* yutuzın, [yı]lkısın barımın [altım ...........]re ko[...........] bod[un
............ yu]tuzın yok kıltım BK7G4
3.12.2.4.“kı�-“ Yardımcı Fiiliyle Yapılmı� Birle�ik Fiiller
* Alp erin balbal kı�dı. O/3
* Üçegün kabı�ıp sülelim edi yok kı�alım!temi�. T1/D4
* Usar, idi yok kı�alım tir men.” T1/G4
215
* Tab[gaç O]� Totok, be� tümen sü kelti;Iduk Ba�da sü�ü�düm,ol
süg anta yok kı�dım. BK/D25
* Ol süg anta yok kı�dımız. KT/D34
* O� Totok yurçın yaraklıg iligin tutdı, yaraklıgdı kaganka
ançuladı.Ol süg anta yok kı�dımız. KT/D32
216
SONUÇ
Johann von Strahlenberg’in eseri aracılı�ıyla 18. yüzyıldan beri Yenisey
ırma�ı boylarında �skandinav runik yazısına benzer bir yazıyla yazılmı� olan kaya
yazıtların varlı�ı bilinmekte idi.Bu yazıtlardaki yazının Danimarkalı bilgin Vilhelm
Thomsen tarafından 1893’te çözümlenip bunların Türkçe yazıtlar oldu�u ortaya
çıktı�ından beri bu yazıtlar üzerine pek çok ara�tırma yapılmı�tır. Son yıllara kadar
yapılan ara�tırmaların büyük bir bölümü yazıtlarda okunamayan veya
anlamlandırılamayan kısımların okunması veya anlamlandırılması yönünde idi. Bu
çalı�ma ilk olarak yazıtlardaki kelime türlerini tespit etmek amacı ta�ımaktadır.
Böylece Göktürk döneminde bulunan kelimelerden, bugün Türkiye Türkçesi ve di�er
Türk �ivelerinde ya�amakta olanların halihazırdaki türlerini mukayese etme, tür
de�i�ikliklerini belirleme imkanı sa�layacaktır. �kinci olarak yazıtlardaki kelime
gruplarını tespit etmek ve böylece kelime gruplarının bugünkü yazı dilindeki
durumları, geçirdi�i evreleri ve fonksiyon de�i�ikliklerini belirleme imkanı
sa�layacaktır. Örne�in bu hala Türkçede var oldu�u tartı�ma konusu olan takısız
tamlama örneklerini Eski Türkçedeki durumu belirlemeden açıklayamayız. Yine bir
ba�lama grubu tanımlanırken bir ba�lama edatının aranması gerekli midir? Eski
Türkçe �ekiller, bugünün gramer �ekilleri için de açıklayıcı örnekler vermektedir?
Sonuç olarak yapılmı� bu çalı�ma ile Eski Türkçeden bugüne kelimelerin
türleri ile kelime gruplarının yapısal durumları ve fonksiyonları ortaya konmu� ve bu
alanda yapılacak çalı�malara da malzeme olu�turmu�tur.
217
KAYNAKÇA
Aydın, Erhan: “Orhun Yazıtlarında Hendiadyoinler”, TD 544,
s.417-421
Aydın, Erhan: “Tonyukuk Yazıtında Geçen Ek Tag Üzerine”
Belleten 70/257, s.83-94
Aydın Erhan: Türk Runik Kaynakçası, Çorum, KaraM
Yayıncılık, 2008
Açıkgöz, Halil: “Bilge Ka�an Yazıtının Do�u Yüzünün �lk
Satırında (�)ki (E)diz K(e)r(e)kül(ü)g mü Yoksa
Kid(i)z K(e)r(e)kül(ü)g ‘Keçe Çadırlı’mı
Okunmalı?” TDAY-B, 1994, s.1-10
Banguo�lu,Tahsin: Türkçe'nin Grameri, (üçüncü baskı), Ankara,
TTK basımevi , 1990.
Cafero�lu, Ahmet: Türk Dili Tarihi (2. baskı), �stanbul, �stanbul
Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları, No:
778, c.I, 1970, s.113-116
Gabaın, A. Von: Eski Türkçe'nin Grameri (çev. Mehmet
Akalın), Ankara, TTK basımevi, 1988.
Orkun, Hüseyin Namık : Eski Türk Yazıtları, Ankara, TDK yayınları:
529, 1987.
Ercilasun, Ahmet Bican: “Bir Ki�i Ya�ılsar Ogu�ı Bodunı Bi�üki�e
Tegi Kıdmaz Ermi� (KT G, 6= BK, K, 4)
�baresi Üzerine”, TDAY-B 1993, s.83-89.
Ergin, Muharrem: Türk Dil Bilgisi(onsekizinci baskı), �stanbul,
Bayrak basım / yayın / tanıtım 1987
Ergin, Muharrem: Orhun Abideleri(ondördüncü baskı), �stanbul,
Bo�aziçiYayınları, 1991.
Gömeç, Saadettin: “Kök Türkçe Kaynaklarda Geçen Boy ve
KavimAdları: Azlar”, Belleten, 58/221, s.51-54
218
Gömeç, Saadettin: “ Kök Türkçe Kaynaklarda Geçen Bayırkular.
DTCFTAD sayı:26, s.1-3.
Gömeç, Saadettin: “Kök Türkçe kaynaklarda Geçen Boy ve
Kavimler Üzerine: Çikler”, TK, Sayı:370, s.
111-112.
Karahan, Leyla: Türkçede Söz Dizimi(12.baskı), Ankara,
Akça� Yayınları, 2007
Özkan, Mustafa-Sevinçli,Veysi: Türkiye Türkçesi Söz Dizimi, �stanbul,
Akademik Kitaplar, 2009, s.27-28
Sertkaya, Osman Fikri: Göktürk Tarihinin Meseleleri: “�nel Kagan mı-
�ni �l Kagan mı?” Atsız Arma�anı, s.397-419,
Aynı Yazı: Göktürk Tarihinin Meseleleri,
s.76-98
Sertkaya, Osman Fikri: " Tonyukuk abidesi üzerine üç not: I Tonyukuk
abidesinin ilk satırı, II. Çölgi (a)z eri mi ? -
Çöl[l]üg iz (e)ri mi ? III. Tonyukuk
abidesindeki kız koduz sıfat tamlamsı
üzerine" Türkiyat Mecmuası, XIX (1977-
1979), 1980, s. 165- 182.
Sertkaya, Osman Fikri: “Göktürk Tarihinin Meseleleri: Bilge
Tonyukuk’un Abidelerinin Tarihlendirilmesi
Üzerine” TDED, c.24-25, 347-362. Aynı yazı:
Göktürk Tarihinin Meseleleri, TKAE
yayınları: 131, 1993, s.113-128
Sertkaya, Osman Fikri: " Tonyukuk kitabesinin ikinci ta�ının do�u yüzü
hakkında bazı yeni görü�ler " TDAY-Belleten,
1986, s. 213-218.
Sertkaya, Osman Fikri: " Köl Tigin ve Köl-�ç-Çor kitabelerinde geçen "
oplayu teg- " deyimi üzerine " Journal of
Türkic Studies / Türklük Bilgisi
Ara�tırmaları, Vol. 7, 1983, Orhan �aik
Gökyay Arma�anı, II, 1984, s.369- 375.
219
Sertkaya, Osman Fikri: " Bilge Tonyukuk'un Abidelerinin
Tarihlendirilmesi Üzerine ", Türk Dili ve
Edebiyatı Dergisi, XXIV-XXV, 1986, s.347-
362.
Sertkaya, Osman Fikri: " Büyük Roma (imparatorlu�u) = Bizans'ın
Köktürk Yazıtlarındaki Adı " Türk Dili ve
Edebiyatı Dergisi, XXVI, �stanbul 1993, s.
147-156.
Sertkaya,Osman Fikri: “ P(a)r: Halk mı, Ülke mi?” Orkun(Türkçü
Dergi) , Sayı: 15, s.41-43.
Sertkaya, Osman Fikri: “ �nel Kagan mı- �ni �l Kagan mı? ”, Göktürk
Tarihinin Meseleleri, Ankara, 1995, s. 76-98
Sertkaya, Osman Fikri: “Göktürk �mparatorlu�u,1. Bögü Ka�an
Meselesi ”, Göktürk Tarihinin Meseleleri,
Ankara, TKAE Yayınları:131, 1995, s.5-9
Sertkaya, Osman Fikri: “Göktürk �mparatorlu�u, 2.To�a Tigin Olayı,
3.�nel Kagan Kimdir?, 4.Yulug Tigin Kimdir?”,
Göktürk Tarihinin Meseleleri, Ankara, TKAE
Yayınları: 131, 1995, s.10-14
Sertkaya, Osman Fikri: Göktürk �mparatorlu�u, 5.Kapgan Ka�anın
Ölümü, 6.Bilge’nin Kagan Olması, Göktürk
Tarihinin Meseleleri, Ankara, TKAE
Yayınları: 131, 1995, s.15-18
Sertkaya, Osman Fikri: Eski Türk Atasözleri Üzerine” , �ükrü Elçin
Arma�anı, Ankara, Hacettepe Üniversitesi,
275-291
Sertkaya, Osman Fikri: “ Köl Tigin ve Köl-�ç Çor Kitabelerind geçen
oplayu tegmek Deyimi Üzerine”, Göktürk
Tarihinin Meseleleri, Ankara, 1995, 153-159
Sertkaya, Osman F.: “ Göktürk Yazıtlarında Hintçe Unsurlar ”,
Zeynep Korkmaz Arma�anı, Atatürk Kültür
220
Dil ve Tarih Kurumu Yayınları:853, Ankara,
2004, s.367
Tuna, Osman Nedim: " Köktürk yazıtlarında " ölüm " kavramı ile ilgili
kelimeler ve " kergek bol- " deyiminin izahı
"Bilimsel Bildiriler, TDK yayını: 179, s. 131-
148.
Tekin, Talat: " Köktürk yazıtlarındaki deyimler üzerine I-II "
Türk Dili, c.6 , Ankara 1957, s,372-374 ve
s. 423-426.
Tekin, Talat: " Göktürk alfabesi " Harf devriminin 50. Yıl
Sempozyumu, TTKyayınları : XVI-41, Ankara
1981, s.27-37.
Tekin, Talat: Orhon Yazıtları, (Kül Tigin, Bilge Ka�an),
TTK basımevi, Ankara, 1988.
Tekin, Talat: Tunyukuk Yazıtı, Simurg yayınevi, Ankara,
1994
Tekin, Talat: Orhon Türkçesi Grameri, Ankara Sanat
Kitabevi
User, Hatice �irin: Köktürk ve Ötüken Uygur Ka�anlı�ı
Yazıtları Söz Varlı�ı �ncelemesi, Konya,
Kömen Yayınları, 2009
221
MET�NLER
KÖL T�G�N YAZITI
GÜNEY YÜZÜ
(G1)Te�ri teg te�ride bolmı� Türük Bilge Kagan, bu ödke olurtum.Sabımın
tüketi e�idgil, ulayu iniygünüm, oglanım, birki ugu�um bodunum, birye �adapıt
begler, yırya Tarkat buyruk begler, Otuz[Tatar
................................................................................................](G2) Tokuz Oguz
begleri bodunı, bu sabımın edgüti e�id katıgdı tı�la:
�lgerü, kün tugsıkka, birgerü kün ortusı�aru, kurıgaru kün batsıkı�a
yırgaru tün ortusı�aru, anta içreki bodun ko[p] m[a�]a kör[ür. Bunç]a bodun (G3)
kop itdim.Ol amtı anyıg yok.Türük kagan Ötüken yı� olursar ilte bu� yok.
�lgerü �antu� yazıka tegi süledim, taluyka kiçig tegmedim; birgerü Tokuz
Ersinke tegi süledim, Tüpütke kiçig [teg]medim; kurıgaru Yençü üg[üz] (G4) keçe
Temir kapıgka tegi süledim; yırgaru Yir Bayırku yiri�e tegi süledim; bunça yirke
tegi yorıtdım.Ötüken yı�da yig idi yok ermi�! �l tutsık yir Ötüken yı� ermi�!
Bu yirde olurup Tabgaç bodun birle(G5) tüzültüm.Altun, kümü�, i�giti kutay
bu�suzança birür.Tabgaç bodun sabı süçig, agısı yım�ak ermi�.Süçig sabın yım�ak
agın arıp ırak bodunug ança yagutır ermi�.Yagru kondukda kisre anyıg bilig anta
öyür ermi� (G6)Edgü bilge ki�ig, edgü alp ki�ig yorıtmaz ermi�; bir ki�i ya�ılsar,
ugu�ı, bodunı bi�üki�e tegi kıdmaz ermi�. Süçig sabı�a yım�ak agısı�a arturup
ükü� Türük bodun öltüg! Türük bodun, ölsiki�! Birye Çugay yı� Tögültün (G7) yazı
konayın tiser , Türük bodun ölsikig! Anta anyıg ki�i ança bo�gurur ermi�: “Irak
erser, yablak agı birür, yaguk erser edgü agı birür” tip ança
222
bo�gurur ermi�. Bilig bilmez ki�i, ol sabıg alıp, yagru barıp, ükü� ki�i öltüg.(G8) Ol
yirgerü barsar, Türük bodun, ölteçi sen ! Ötüken yir olurup arkı� tirki� ısar, ne�
bu�ug yok.Ötüken yı� olursar be�gü il tuta olurtaçı sen.Türük bodun, tokurkak
sen: Açsık tosık ömez sen; bir todsar açsık ömez sen. Antagı�ın (G9) üçün, igidmi�
kaganı�ın sabın almatın yir sayu bardıg, kop anta alkıntıg arıltıg.Anta kalmı�ı yir
sayu kop toru ölü yorıyur ertig.
Te�ri yarlıkadukın üçün, [ö]züm kutum bar üçün, kagan olurtum. Kagan
olurup (G10)yok çıgany bodunug kop kubratdım.Çıgany bodunug bay kıltım, az
bodunug ükü� kıltım.Azu bu sabımda igid bar gu?
Türük begler, bodun, bunı e�idi�! Türük [bodun ti]rip il tutsıkı�ın bunta
urtum; ya�ılıp ölsiki�in yeme (G11) bunta urtum.Ne� ne� sabım erser be�gü
ta�ka urtum.A�ar körü bili�. Türük matı bodun, begler, bödke körügme begler gü
ya�ıltaçı siz?
Men b[e�gü ta� tikdim, Tabg]gaç kaganta bedizçi kelürtüm,
bedizettim.Meni� sabımın sımadı,(G12)Tabgaç kaganı� içreki bedizçig ıttı. A�ar
adınçıg bark yaraturtum; için ta�ın adınçıg bediz urturtum.Ta� tokıtdım.Kö�ülteki
sabımın u{[turtum ... On-Ok oglı�]a Tatı�a tegi bunı körü bili�.Be�gü ta�
tokıtdım.(G13)Y[ag]uk il erser, ança takı erig yirte irser, ança erig yirte be�gü ta�
tokıtdım, bitidim.Anı körüp ança bili�.Ol ta�ıg[.......tokıt]dım.
Bu bitig bitigme atısı Yollug T[igin] b[itidim].
223
DO�U YÜZÜ
(D1)Üze kök te�ri asra yagız yir kılıntukda, ekin ara ki�i oglı kılınmı�. Ki�i
oglınta üze eçüm apam Bumın Kagan, ��temi Kagan olurmı�. Olurupan, Türük
bodunı� ilin tö[rüs]in tuta birmi�, iti birmi�.(D2)Tört bulu� kop yagı ermi�.Sü
sülepen, tört bulu�dakı bodunug kop almı�, kop baz kılmı�.Ba�lıgıg yüküntürmi�,
tizligig sökürmi�.�lgerü Kadırkan yı�ka tegi kirü Temir Kapıgka tegi konturmı�.
Ekin ara (D3)idi oksuz Kök Türük <iti> ança olurur ermi�.Bil<g>e kagan ermi�, alp
kagan ermi�; buyrukı yeme bilge ermi� erinç, alp ermi� erinç. Begleri yeme, bodunı
yeme tüz ermi�. Anı üçün ilig ança tutmı� erinç; ilig tutup törüg itmi�.
Özi ança (D4) kergek bolmı�.Yogçı sıgıtçı ö�re, kün tugsıkda Bükli Çöllüg
il, Tabgaç, Tüpüt, Apar, Purum, Kırkız, Üç Kurıkan, Otuz Tatar, Kıtany Tatabı ...
bunça bodun kelipen sıgtamı�, yoglamı�.Antag külüg kagan ermi�.
Anta kisre, inisi kagan (D5)bolmı� erinç, oglıtı kagan bolmı� erinç. Anta kisre
inisi eçisin teg kılınmaduk erinç, oglı ka�ın teg kılınmaduk erinç. Biligsiz kagan
olurmı� erinç, yablak kagan olurmı� erinç.Buyrukı yeme biligsiz <ermi�>erinç,
yablak ermi� erinç (D6) Begleri bodunı tüzsüz üçün, Tabgaç bodun tebligin
kürlüg<in> [üçün, armakçısın üçün, inili eçili kik�ürtükin üçün, begli bodunlıg
yo�a�urtukın üçün Türük bodun, illedük ilin ıçgınu ıdmı�, (D7) kaganladuk
kaganın yitürü ıdmı�.Tabgaç bodunka, beglik urı oglın kul boltı, e�ilik kız oglın kü�
boltı.Türük begler Türük �tın ıttı; Tabgaçgı begler, Tabbgaç �tın tutupan Tabgaç
kaganka (D8) körmi�.Elig yıl i�ig küçüg birmi�.�lgerü, kün tugsıkda Bükli kaganka
tegi süleyü birmi�, kurıgaru Temir Kapıgka tegi süleyü birmi�; Tabgaç kaganka ilin
törüsin alı birmi�.
Türük kara kamag (D9) bodun ança timi�: “�llig bodun ertim, ilim amtı
kanı?Kemke ilig kazganur men?” tir ermi�.”Kaganlıg bodun ertim; kaganım kanı?
Ne kaganka i�ig küçüg birür men?” tir ermi�. Ança tip Tabgaç kaganka yagı bolmı�.
(D10) Yagı bolup, itinü yaratunu umaduk, yana içikmi�. Bunça i�ig küçüg birtükgerü
sakınmatı “Türük bodun ölüreyin, urugsıratayın “tir ermi�.Yokadu barır ermi�.
224
Üze Türük Te�risi, Türük ıduk yiri (D11) subı ança etmi�: Türük bodun yok
bolmazun tiyin, bodun bolçun tiyin, ka�ım �lteri� Kaganıg ögüm �lbilge Katunug
te�ri töpüsinte tutup yügerü kötürmi� erinç.
Ka�ım Kagan yeti yeg[ir]mi erin ta�ıkmı�.Ta�ra (D12) yorıyur tiyin kü
e�idip balıkdakı tagıkmı�, tagdakı inmi�, tirilip yetmi� er bolmı�.Te�ri küç birtük
üçün, ka�ım kagan süsi böri teg ermi�; yagısı kony teg ermi�. �lgerü kurıgaru sülep
ti[r]mi� kubrat[mı�.K]amagı (D13) yeti yüz er bolmı�.Yeti yüz er bolup ilsiremi�,
kagansıramı� bodunug, kü�edmi�, kuladmı� bodunug, türük törüsin ıçgınmı�
bodunug , eçüm apam törüsinçe yaratmı�, bo�gurmı�.Tölis Tardu� [bodunug anta
etmi�.] (D14) Yabgug �adıg anta birmi�.
Birye Tabgaç bodun yagı ermi�, yırya Baz kagan, Tokuz Oguz bodun, yagı
ermi�, Kırkız, Kurıkan, Otuz Tatar, Kıtany, Tatabı kop yagı ermi�. Ka�ım kagan
bunç[a ....................] (D15) kırk artukı yeti yolı sülemi�, yegirmi sü�ü� sü�ü�mi�.
Te�ri yarlıkaduk üçün, illigig ilsiretmi�, kaganlıgıg kagansıratmı�; yagıg baz kılmı�;
tizligig sökürmi�, ba�lıgıg yüküntü[rmi�
Ka�ım kagan, ança ilig] (D16) törüg kazganıp uça barmı�. Ka�ım kaganka
ba�layu Baz Kaganıg balbal balbal tikmi�.
Ol törüde üze eçim kagan olurtı.Eçim kagan olurupan Türük bodunug yiçe
itdi<yiçe > igitti.Çıganyıg [bay kıltı, azıg ükü� kıltı] .(D17) Eçim kagan olurtukda
özüm Tardu� bodun üze �ad ertim. Eçim kagan birle ilgerü Ya�ıl ügüz , �antu�
yazıka tegi süledimiz, kurıgaru Temir Kapıgka tegi süledimiz; Kögmen a�a K[ırkız
yiri�e tegi süledimiz]. (D18) Kamagı be� otuz süledimiz, üç yegirmi sü�ü�dümiz.
�lligig ilsiretdimiz, kaganlıgıg kagansıratdımız; tizligig sökürtimiz, ba�lıgıg
yüküntürtümiz.
Türgi� Kagan Türükümiz, [bodunumız erti.Bilmedükin] (D19) üçün bizi�e
ya�ıl<t>ukın üçün üçün, kaganı ölti, buyrukı begleri yeme ölti.On-Ok bodun
225
emgek körti.Eçümiz apamız tutmı� yir sub idisiz bolmazun tiyin Az bodunug itip
yar[atıp ..................] (D20) Bars beg erti.Kagan at bunta biz birtimiz.Si�ilim
kunçuyug birtimiz.Özi ya�ıltı.Kaganı ölti, bodunı kü� kul boltı.Kögmen yir sub
idisiz kalmazun tiyin Az Kırkız bodunug <itip> yarat[ıp keltimiz sü�ü�dümiz
.................] (D21) yana birtimiz. �lgerü Kadırkan yı�ıg a�a bodunug ança
konturtumız, ança itdimiz. Kurıgaru Ke�ü Tarmanka tegi Türük bodunug ança
konturtumız ança etdimiz.Ol ödke kul kullug bolmı� [erti, kü� kü�lüg bolmı�
erti].(D22)Ança kazganmı�,<ança> itmi� ilimiz törümiz erti.
Türük, Oguz begleri bodunı e�idi�! Üze Te�ri basmasar, asra yir
telinmeser, Türük bodun, ili�in törü�in kem artatı [udaçı erti? Türük bodun erti�]
(D23) ökü�! Küregü�in üçün, igidmi� bilge kaganı�ın ermi� barmı� edgü ili�[e]
kentü ya�ıltıg, yablak kigürtüg.Yaraklıg kantan kelip yanya eltdi? Sü�üglüg
kantan kelipen süre eltdi? Iduk Ötüken y[ı� bodun, bardıg. �lgerü barıgma ] (D24)
bardıg, kurıgaru barıgma bardıg.Barduk yirde edgüg ol, erinç: Kanı� subça yügürti,
sü�ükü� tagça yatdı; beglik urı oglu� kul boltı, e�ilik kız oglu� kü� boltı.
Bilmedük üçün [yablakı�ın üçün, eçim kagan uça bardı]. (D25) Ba�layu
Kırkız kaganıg balbal tikdim.
Türük bodunug atı küsi yok bolmazun tiyin, ka�ım kaganıg ögüm katunug
kötürmi� Te�ri , il birigme Te�ri, Türük bodun atı küsi yok bo[lmazun tiyin,
özümin ol Te�ri ] (D26) kagan olurtdı, erinç
Ne� yılsıg bodunka olurmadım.�çre a�sız, ta�ra tonsuz, yabız yablak bodunta
üze olurtum. �nim Köl Tigin birle sözle�dimiz.Ka�ımız, eçimiz kaz[ganmı� bodun
atı küsi yok bolmazun ] (D27) tiyin, Türük bodun üçün tün udımadım, küntüz
olurmad<ım>. �nim Köl Tigin birle, eki �ad birle ölü yitü kazgantım.Ança kazganıp
birki bodunug ot sub kılmadım.Men [özüm kagan olurtukuma yir sayu] (D28) barmı�
226
bodun, ölü yitü, yadagın yala�ın yana kelti.Bodunug igideyin tiyin yırgaru Oguz
bodun tapa, ilgerü Kıtany Tatabı bodun tapa, birgerü Tabgaç tapa ulug sü eki
yegir[mi süledim .......sü�ü�düm.Anta] (D29) kisre, Te�ri, yarlıkazu, kutum bar
üçün,ülügüm bar üçün, ölteçi bodunug tirgürü igittim.Yala� bodunug tonlug, çıgany
bodunug bay kıltım.Az bodunug ükü� kıltım; ıgar illigde, [ıgar kaganlıgda yig
kıltım.Tört bulu�dakı ] (D30) bodunug kop baz kıltım, yagısız kıltım.Kop ma�a
körti, i�ig küçüg birür.
Bunça törüg kazganıp inim Köl Tigin özi ança kergek boltı.
Ka�ım kagan üçdukda inim Köl Tigin yit[i ya�da kaltı. ....................] (D31)
Umay teg ögüm katun kutı�a, inim Köl Tigin er at bultı.Altı yegirmi ya�ı�a , eçim
kagan ilin törüsin ança kazgantı: Altı çub Sogdak tapa süledimiz buzdumız.Tabgaç
O� Totok, be� t[ümen sü kelti; sü�ü�dümiz](D32) Köl Tigin yadagın oplayu tegdi.
O� Totok yurçın yaraklıg iligin tutdı, yaraklıgdı kaganka ançuladı.Ol süg anta yok
kı�dımız.
Bir otuz ya�ı�a Çaça Se�ünke sü�ü�dümiz.E� ilki Tadıkı� Çorı� boz
[atıg binip tegdi.Ol at anta ] (D33) ölti.Ekinti I�bara Yamtar boz atıg binip tegdi.Ol at
anta ölti.Üçünç Yigen Silig Begi� kedimlig torug at binip tegdi.Ol at anta
ölti.Yarıkınta yalmasınta yüz artuk okun urtı, yüz[i�e] ba�ı�a bir t[egmedi
..............] (D34) tegdükin Türük begler, kop bilir siz.Ol süg anta yok kı�dımız.Anta
kisre, Yir Bayırk[u] Ulug �rkin yagı boltı.Anı yanyıp Türgi Yargun költe
buzdumız.Ulug �rkin azkınya erin tezip bardı.
Köl Tigin [altı otuz] (D35) ya�ı�a Kırkız tapa süledimiz.Sü�üg batımı karıg
söküpen Kögmen yı�ıg toga yorıp Kırkız bodunug uda basdımız.Kaganın birle
So�a yı�da sü�ü�dümiz.Köl Tigin Bayırkunı� ak adgırıg (D36) binip oplayu
tegdi. Bir erig okun urtı, eki erig ud�uru sançdı.Ol tegdükde, Bayırkunı� ak adgırıg,
udlıkın sıyu urtı.Kırkız kaganın ölürtümiz, ilin altımız.
227
Ol yılka Türgi� [tapa, Altun yı�ıg ] (D37) toga, Erti� ügüzüg keçe
yorıdımız.Türgi� bodunug uda basdımız.Türgi� kagan süsi bolçuda otça borça kelti.
Sü�ü�dümiz.Köl Tigin ba�gu boz at binip tegdi.Ba�gu boz k[...................................]
(D38) tutuzt[ı] , ekisin özi altızdı.Anta yana kirip Türgi� kagan buyrukı Az Totokug
iligin tutdı.Kaganın anta ölürtümiz, ilin anta altımız.Kara Türgi� bodun kop içikdi.Ol
bodunug Tabarda ko[nturtumız .................] (D39) Sogdak bodun iteyin tiyin Yinçü
ügüzüg keçe Temir Kapıgka tegi süledimiz. Anta kisre kara Türgi� bodun yagı
bolmı�, Ke�eres tapa bardı. Bizi� sü atı toruk, azukı yok erti. Yablak ki�i
er[............................] (D40) alp er bizi�e tegmi� erti.Antag ödke ökünüp Köl
Tiginig az erin irtürü ıttımız. Ulug sü�ü� sü�ü�mi�. Alp �alçı ak atın binip
tegmi�.Kara Türgi� bodunug anta ölürmi�, almı�.Yana yorıp [......................]
KUZEY YÜZÜ
(K1) [................] birle, Ko�u Totok birle sü�ü�mi�.Erin kop ölürmi�,ebin
barımın kalısız kop kelürti.
Köl Tigin yeti otuz ya�ı�a Karluk bodun erür barur erkli yagı boltı.Tamag
ıduk ba�da sü�ü�dümiz.(K2) [Köl] Tigin ol sü�ü�de otuz ya�ayur erti.Alp �alçı
akın binip oplayu tegdi.Eki erig ud�uru sançdı.Karlukug ölürtümiz, altımız.
Az bodun yagı boltı.Kara költe sü�ü�dümiz.Köl Tigin bir kırk ya�ayur
erti.Alp �alçı akın (K3) binip oplayu tegdi.Az Elteberig tutdı.Az bodun anta yok
boltı.
Eçim kagan ili kam�ag boltukınta, bodun ilig ikegü boltukınta, �zgil bodun
birle sü�ü�dümiz.Köl Tigin Alp �alçı akın binip (K4) o[playu tegd]i.Ol at anta
tü�[di].�zgil [bod]un ölti.
Tokuz Oguz bodun kentü bodunum erti.Te�ri yir bulgakın üçün yagı
boltı.Bir yılka be� yolı sü�ü�dümiz.E� ilk Togu balıkda sü�ü�dümiz.(K5) Köl
228
Tigin Azman akıg binip oplayu tegdi.Altı erig sançdı.Sü [t]egi�inte yetinç erig
kılıçladı.Ekinti Ko�ulgakda Ediz birle sü�ü�dümiz.Köl Tigin Az yagızın binip
oplayu tegip bir erig sançdı, (K6) tokuz erig egire tokıdı. Ediz bodun anta ölti.Üçünç
Bo[lçu]da Oguz birle sü�ü�dümiz.Köl Tigin Azman akıg binip tegdi, sançdı.Süsin
sançdımız, ilin altımız.Törtünç Çu� ba�ında sü�ü�dümiz.Türük (K7) bodun adak
kam�attı. Yablak bolt[aç]ı erti. Oza [k]elmi� süsin Köl Tigin agıtıp To�ra bir ugu�
alpagu on erig To�a Tigin yogınta egirip ölürtümiz.Be�inç Ezgenti Kadızda Oguz
birle sü�ü�dümiz.Köl Tigin (K8) Az yagızın binip oplayu tegdi.Eki erig sançdı,
balıkka basıkdı.Ol sü anta öl[ti].
Amga korgan kı�lap yazı�a Oguzgaru sü ta�ıkdımız. Köl Tigin ebig ba�layu
akıttımız. Oguz yagı ordug basdı.Köl Tigin (K9) ögsüz akın binip tokuz eren sançdı,
ordug birmedi.Ögüm katun ulayu öglerim, ekelerim, keli�ünüm, kunçuylarım,
bunça yeme tirigi kü� boltaçı erti, ölügi yurtda yolta yatu kaltaçı ertigiz; (K10) Köl
Tigin yok erser kop ölteçi ertigiz.
�nim Köl Tigin kergek boltı.Özüm sakıntım.Körür közüm körmez teg, bilir
biligim bilmez teg boltı.Özüm sakıntım.Öd Te�ri aysar ki�i oglı kop ölgeli törimi�.
(K11) Ança sakıntım.Közde ya� kelser tıda, kö�ülte sıgıt kelser yanturu
sakıntım.Katıgdı sakıntım.Eki �ad ulayu iniygünüm, oglanım, beglerim bodunum
közi ka�ı yablak boltaçı tip sakıntım.Yogçı sıgıtçı Kıtany, Tatabı bodun ba�layu
(K12) Udar Se�ün kelti.Tabgaç kaganta �siyi Like� kelti; bir tümen agı, altun
kümü� kergeksiz kelürti. Tüpüt Kaganta Bölön kelti.Kurya, kün batsıkdakı Sogud,
Berçik er, Bukarak ulu� bodunta Nek Se�ün, Ogul Tarkan kelti.(K13) On-Ok
oglum Türgi� kaganta Makaraç tamgaçı Oguz Bilge Tamgaçı kelti.Kırkız kaganta
Tardu� Inançu Çor kelti.Bark itgüçi bediz yaratıgma bitig ta� itgüçi Tabgaç kagan
çıkanı Ça� Se�ün kelti.
229
KUZEYDO�U YÜZÜ
Köl Tigin Kony yılka, yeti yegirmike uçdı.Tokuzunç ay yeti otuzka yog
ertürtümiz.Barkın, bedizin bitig ta�[ın] Biçin yılka, yetinç ay yeti otuzka kop
alkd[ım]ız.Köl Tigin ö[zi] (?) kırk artuk[ı y]iti ya�ı[�a](?) boltı. Ta� [bark itgüçi],
bunça bedizçig Tuygun Elteber kelü<r>ti.
GÜNEYDO�U YÜZÜ
Bunça bitig bitigme: Köl Tigin atısı Yollug Tigin, bitidim.Yegirmi kün olurup bu
ta�ka, bu tamka kop Yollug Tigin, bitidim. Igar oglanı�ızda, taygunu�ızda
yegdigidür ertigiz.Uça bardıgız.Te�r[ide] tirigdekiçe [...................]
GÜNEYBATI YÜZÜ
Köl Tigini� altunın, kümü�in, agı�ın, barımın tör[t bı�� yılk[ıs]ın ayagma Tuygut
bu [...............] begim tigin yügerü Te�ri bolça [............................] ta�
bitidim.Yollug Tigin bitidimiz.
BATI YÜZÜ
Kurdın [S]ogud örti.�nim Köl Tigin [.........................................] i�ig küçüg
birtük üçün, Türük Bilge Kagan [ay]ukı�a (?), �nim Köl Tiginig küzedü olurt[um].
�nançu Apa Yargan Tarkan �tıg [bi]rtim, [an]ı ögtürt[üm].
MERMER KAPLUMBA�A ÜZER�NDEK� YAZIT
(1) [b]odun .............
(2) [b]egler bodun K......
230
(3) [?]yi Köl Tigin B..........
(4) [sı]gıtımın basdım.
(5) [k]özüm ..............g
(6) [ölür] .....................
(7) b .......... ? ...............
231
B�LGE KA�AN YAZITI
KUZEY YÜZÜ
(K1)Te�ri teg Te�ride bolmı� Türük Bilge Kagan bödke olurtum.Sabımın
tüketi e�id, ulayu iniygünüm oglanım, birki ugu�um, [bodunum ....... ilgerü kün]
(K2) tugsıkı�a, birgerü kün ortusı�aru, kurıgaru kün batsıkı�a, yıgaru tün
ortusı�aru .... anta içreki bodun kop ma�a körür [Bunça bodun kop itdim].Ol amtı
any[ıg yok. T]ürük [Kag]an Ötüken [yı�] olursar ilte bu� yok.
�lg[erü �]antu� [yazıka tegi süledim, taluyka kiçig tegmedim;] b[i]rg<er>ü
T[okuz] (K3) Ersinke tegi süledim, Tüpütke kiçig tegmedim; kurıgaru Yinçü ügüz
keçe Temir Kapıgka tegi süledim, yırgaru Yir Bayırku yiri�e tegi sül[edim], bu[nça
yirke tegi y]orıtd[ım Ö]tüken y[ı�]da yig i[di yok er]mi�! �l [tutsık yir Ö]tük[en] yı�
ermi�.
[Bu] yird[e ol]urup [Tabgaç bod]un birle tüzül[tüm].Altun , kümü�, e�g[iti],
(K4) kutay bu�suz ança birür.Tabgaç bodun sabı süçig, agısı yım�ak ermi�. Süçig
[s]abın, yım�ak agın arıp ırak [bod]unug ança yagutır ermi�.[Yagr]u kontuk[da]
kisre anyıg biligin anta ö[yür erm]i�: Edgü [bil]ge ki�ig, edgü alp ki�ig yo[rıtmaz]
ermi�; bir ki�i ya�ıls[ar] ugu�ı bodun[ı bi�]üki�e tegi kıd[maz] (K5) ermi�.Süçig
sabı�a yım�ak agısı�a arturup ükü� Türük bodun, öltüg!Türük bodun, ölsiki�!
Birye Çugay yı� Tögültün yazı [ko]nayın [tiser], Türük bodun, ölsikig!Anta anyıg
[k]i�i ança bo�g[urur] ermi�: “Irak erser yablak agı birür; yaguk erser edgü agı birür”
tip ança bo�gurur ermi�.Bi[lig] (K6) bilmez ki�i, ol sabıg alıp, yagru barıp ükü� ki�i
öltüg. Ol yir[ger]ü barsar, Türük bodun, ölteçi sen! Ötüken yir o[l]urup [arkı�] tirki�
ısar, ne� bu[�ug yo]k. Ötüken y]ı� olursar be�gü [il tuta olurtaç]ı sen! Türük
bodun! Tokurkak sen: �çsar tosık ömez sen, bir todsar �çsık ömez sen.Antagı�ın
232
üçün igidmi� k[aganı�ın] (K7) sabın almatın yir sayu bardıg, kop anta alkıntıg
arıl[tıg].Anta kalm[ı�ı] yir [say]u kop toru ölü yorıyur ertig.
Te�ri yarlık[adukın üçün, öz]üm kutum bar üçün k[agan olurt]um.Kagan
olurup yok çıgany bodunug kop kubrattım.Çıgany bodunug bay kıltım, az bodunug
ükü� kıltım.A[zu bu] (K8) sabımda igid bargu?
Türük begler bodun bunı e�idi�! Türük bodunug tirip [i]l tutsıkı�ın bunta
urtum; ya�ılıp ölsiki�in [yeme] bunt[a urt]um.Ne� ne� sabım [ers]er be�gü
ta�ka urtum. A�ar körü bili�.Türük matı bodun begler, bödke körügme [begl]er gü
ya[�]ıltaçı siz?
[Ka�ım] (K9) kagan, eçim kagan olurtukınta tört bulu�dakı bodunug nençe
itm[i�, nençe yaratmı�.T]e�r[i] yarlıkad[uk ü]ç[ün, ö]züm olurtukuma tör[t]
b[ulu�dakı bo]dunug itdim yar[at]dım. �[.....................] kıltım.
Men Türgi� kaganka kızım[ın ............] erti�ü ulug törün alı birtim. Tür[gi�
kagan] (K10) kızın erti�ü ulug törün ogluma alı birtim.[...............................] erti�ü
ulug alı birtim.Y[a ..............]t ertü[r]tüm. Tör[t bulu�dakı bodunug] baz [kıltım.
B]a�[l]ıgıg yüküntürtüm, tizligig sökürtüm.Üze Te�ri as[ra] yir yarlıkaduk üç[ün]
(K11) közün körnedük, kulkakın e�idmedük bodunumın ilgerü kün tu[gsıkı�a],
birgerü [kün ortusı�]a, kurıgaru [kün batsıkı�a, yırgaru tün ortusı�a tegi
konturtum.Sarıg altu]nın, ürü� kümü�in, kırgaglıg kutayın, kinlig e�gitisin, özlik
atın, adgırın, kara k[i�in] (K12) kök teye�in Türüküme bodunuma kazganu birtim,
iti birtim.[.........................]in bu�suz kıltım.
Üze Te�ri erklig [..............................................................t]ümen
ug[...........................]in[...... .................beg]lerig bodun[ug] (K13) [y]eme igidi�;
233
emgetme� tolgatma�. [.................]m Türük begler, türük bodunum [......................]
at birtim.[.....................]ka ta�ıg [........................]ür[.......................] kazganıp
ya�[..................]i bu [...........................]a Bu kaganı�da bu beglerig[de, bu
yiri�de subı�d[a adrılmasar], Türük [bodun] (K14) [.....................] edgü körteçi
sen, ebi�e kirteçi sen, bu�suz boltaçı sen.[.......................]
[Anta] kisre Tabgaç k[ag]anta bedizçi kop k[elürtüm.Meni�] sabımın
sımadı, içreki bedizçig ıttı. A�ar adınçıg bark yarat<ıt>dım. �çin ta�ın adınçıg bediz
u[rturt]um. [Ta� tokıtdım, kö�ülteki s]abımın [urturtum. ......................] (K15) On-
Ok oglı�a Tatı�a tegi bunı körü bili�.Be�g[ü] ta� tokıtdım [..................]
tokıtdım, bitidim.Bu[nı] körüp ança bili�.Ol] ta� barkın [............................]
DO�U YÜZÜ
(D1) Te�ri teg Te�ri yaratmı�, Türük Bilge Kagan sabım: [K]a�ım
Türük Bilge Kagan ..............Al]tı Sir, Tokuz Oguz, kidiz kerekülüg begleri bodunı
[........Tü]rük Te�ri [................] (D2) üze kagan olurtum.Olurtukuma, ölteçiçe
sakınıgma Türük begler bodun [ö]girip sebinip to�ıtmı� közi yügerü körti.Bödke
özüm olurup bunça agır törüg tört bulu�dakı [......................]dim.
Üze kök te�ri as[ra yagız yir kılıntukda, ekin ara ki�i oglı kılınmı�].(D3)
Ki�i oglınta üze eçüm apam Bumın Kagan, ��temi Kagan olurmı�. Olurupan, Türük
[b]odunı� ilin törüsin tuta birmi�, iti birmi�.Tört bulu� kop yagı ermi�.Sü sülepen,
tört bulu�dakı bodunug [kop almı�, kop baz kılmı�].Ba�lıgıg [yü]küntürmi�,
tizlig[ig sökürmi�.�lgerü Kadırkan yı�ka tegi kirü] (D4) Temir Kapıgka tegi
konturmı�. Ekin ara, idi oksuz Kök Türük iti ança olurur ermi�.Bilge kagan ermi�,
234
alp kagan ermi�; buyrukı <yeme> bilge ermi� erinç, alp ermi� erinç. Begleri yeme,
bodunı [yeme tüz ermi�. Anı] üçün ilig ança tutmı� erinç; ilig tutup törü[g itmi�.
Özi ança kergek bolmı�] (D5).Yogçı sıgıtçı ö�re, kün tugsıkda Bükli Çöllüg
il, Tabgaç, Tüpüt, Apar, Purum, Kırkız, Üç Kurıkan, Otuz Tatar, Kıtany Tatabı ...
bunça bodun kelipen sıgtamı�, yoglamı�.Antag külüg kagan er[mi�.
Anta kisre, inisi] kagan [bolmı� er]inç, oglıt[ı] kagan bolmı� erinç. Anta
[kisre inisi eçisin teg] (D6) kılınmaduk erinç, oglı ka�ın teg kılınmaduk erinç.
Biligsiz kag[an ol]urmı� erinç, yablak kagan olurmı� erinç. Buyrukı yeme biligsiz
ermi� erinç, yablak ermi� erinç. Begleri bodunı tüzsüz üçün,Tabgaç bodun tebl[igin]
kürlügin [üçün armakçı]sın üçün, inili eçili kik�ürtükin üçün, begli bodunlıg](D7)
yo�a�urtukın üçün, Türük bodun, illedük ilin ıçgınu [ı]dmı�, kaganladuk kaganın
yitürü ıdmı�.Tabgaç bodunka beglik urı oglın kul kıltı, e�ilik kız oglın kü�
kıltı.Türük begler Türük atın ıttı; Tabg[açgı] begler, Tabg[aç atın tutupan Tabgaç
kaganka körmi�.Elig yıl] (D8) i�ig küçüg birmi�.�lgerü, kün tugsıkka, Bükli
[k]aganka tegi süleyü birmi�, kurıgaru Temir Kapıgka <tegi> süleyü birmi�; Tabgaç
kaganka ilin törüsin alı birmi�.
Türük kara kamag bodun ança timi�: “�llig bodun [ertim,; ilim amtı
kanı?Kemke ilig kazganur men?” tir ermi�].(D9)”Kaganlıg bodun ertim; kaganım
kanı? Ne kaganka i�ig küçüg birür men?” tir ermi�. Ança tip Tabgaç kaganka yagı
bolmı�. Yagı bolup, itinü yaratınu umaduk, yana içikmi�. Bunça i�ig küçüg
birtükgerü sakınmatı “Türük bodunug ölür[eyin, urugsır]atayın “ [tir ermi�.]
[Üze](D10) Türük Te�risi, <Türü>k ıduk yiri subı ança etmi� erinç: Türük
bodun yok bolmazun tiyin, bodun bolçun tiyin, ka�ım �lteri� Kaganıg ögüm �lbilge
Katunug te�ri töpüsinte tutup yügerü kötürmi� erinç.
Ka�ım Kagan yeti yegirmi erin ta�[ık]m[ı�.Ta�ra ] yo[rı]yur [tiyin kü e�idip
b]al[ık]d[akı] tag[ıkmı�, tagdakı] (D11) inmi�, tirilip yetmi� er bolmı�.Te�ri küç
birtük üçün, ka�ım kagan süsi böri teg ermi�; yagısı kony teg ermi�. �lgerü kurıgaru
sülep tirmi� kubratmı�.Kamagı yeti yüz er bolmı�.Yeti yüz er bolup il[siremi�,
235
kagansıramı� bodunug, kü�edmi�, kuladmı� bod]unug, türük törüsin [ıçgınmı�]
(D12) bodunug , eçüm apam törüsinçe yaratmı�, bo�g[ur]mı�.Tölis Tardu� bodunug
anta etmi�. Yabgug �adıg anta birmi�.
Birye Tabgaç bodun yagı ermi�, yırya baz kagan, Tokuz Oguz bodun, yagı
ermi�, Kı[rkız, Kurıkan, Otuz Tatar, Kıtany, Tatabı kop yagı ermi�. Ka�]ım k[agan
bunça .......... bodunug .......] kır[k artukı] (D13) yeti yolı sülemi�, yegirmi sü�ü�
sü[�ü�]mi�. Te�ri yarlıkaduk üçün, illigig ilsiretmi�, kaganlıgıg kagansıratmı�;
yagıg baz kılmı�; tizligig sökürmi�, ba�lıgıg yüküntürmi�.
Ka�ım [kagan, ilig törüg kazganıp uça barmı�]. Ka�ım [kaganka] ba�layu
baz kaganıg balbal balbal tik[mi�.
Ka�ım] (D14) kagan uçdukda özüm sekiz ya�da kaltım. Ol [t]örüde üze
eçim kagan olurtı.Olurupan Türük bodunug yiçe itdi, yiçe igitti.Çıganyıg bay kıltı,
azıg ükü� kıltı. Eçim kagan olurtukka özüm tigin erk[..........] iy[............] te�ri
yarlıkaduk üçün (D15) tört yegirmi ya�ımka Tardu� bodun üze �ad olurtum. Eçim
kagan birle ilgerü Ya�ıl ügüz , �antu� yazıka tegi süledimiz, kurıgaru Temir
Kapıgka tegi süledimiz; Kögmen a�a Kırkız yiri�e tegi sü[ledimiz. Kamagı] be�
otuz sü[ledim]iz, [üç yegir]mi [sü�ü�dümiz. �lligig ilsiretdimiz, kaganlıgıg
kagansıratdımız; tizligig] (D16) sökürtimiz, ba�lıgıg yüküntürtümiz.
Türgi� [k]agan Türüküm, bodunum erti.Bilmedükin üçün bizi�e ya�ıltukın
yazıntukın üçün, kaganı ölti, buy[ruk]ı begleri yeme ölti. On-Ok bodun emgek
körti.Eçü[miz apamız tutmı� yi]r su[b idi]siz kalmazun [tiy]in [Az bodunug itip
yaratıp [................ Bars, beg](D17) erti.Kagan atıg bunta biz birtimiz.Si�ilim
ku[nç]uyug birtimiz.Özi yazıntı.Kaganı ölti, bodunı kü� kul boltı.Kögmen yir sub
idisiz ka[l]mazun tiyin Az Kırkız bodunug i[tip] yaratıp keltim[iz s]ü�ü�[dümiz
.......... yana birtimiz. �lgerü] Kadırkan yı[�ıg a�a] b[od]unug ança kontur[tumız,
ança itdimiz]. Kurıgaru (D18) Ke�ü Tarbanka tegi Türük bodunug ança
236
kontur[t]umız, ança itdimiz. Ol ödke kul kullug, kü� kü�lüg bolmı� erti.�nisi
[eç]isin bilmez erti, oglı ka�ın bilmez erti.Ança kazganmı�, ança itmi� ilimiz
[törümiz erti.
Türük, Oguz begleri bo]dun e�id! Üze Te�ri basm[asar, asra] yir telinmeser,
(D19) Türük bodun, ili�in törügin kem artatı udaçı [ert]i? Türük bodun ertin, ökün!
Küregü�in üçün, igidmi� <bilge> kaganı�a ermi� bar[mı� edgü] ili�e kentü
ya�ıltıg, yablak kigürtüg.Yaraklıg kantan kelip yanya eltdi? Sü�üglüg kantan
[kelip] süre i[ltdi ? I]duk Ö[tüken] yı� bodun, bardıg. �lgerü [barıgma] bardıg,
ku[r]ıgaru (D20) barıgma bardıg.Barduk yirde edgüg ol erinç: [K]anı� ügüzçe
yügürti, sü�üküg tagça yatdı; beglik urı oglu�ın kul kıltıg, e�ilik [kız oglu�ın
kü�] kıltıg.
Ol bilmedükügin üçün yablakı�ın üçün, eçim kagan uça bardı].Ba�layu
Kırkız kaganıg [balbal tikdim].Türük bodun atı küsi yok bolmazun tiyin, ka�ım
kaganıg (D21) ögüm katunug kötürügme Te�ri , il birig[me T]e�ri, Türük bodun
atı küsi yok bolmazun tiyin, özümin ol Te�ri kagan olurtdı.
[Ne� y]ılsıg bodunta üze olurmadım.�çre a�sız, ta�ra tonsuz, yabız yablak
bodunta [üze olurtum.Tigin eki �ad inim Kö[l] Tigin [bir]le sözle�dimiz.Ka�ımız
(D22) eçimiz kazganmı� bodun atı küsi yok bo[lmazun] tiyin, Türük bodun üçün tün
udımadım, küntüz olurmadım; inim Köl T[igin birle, eki �ad] birle ölü yitü
kazgantım.Ança kazganıp birki bodunug ot sub kılmadım.
[Men özüm kagan olurtukuma] yir sayu barmı� bodun, [yadagın yala�ın] ölü
yitü, [yana] (D23) kelti. Bodunug igideyin tiyin yırgaru [O]guz bodun tapa, ilgerü
Kıtany Tatabı bodun tapa, birgerü Tabgaç tapa eki yegirm[i süledim],
sü�ü�düm.Anta kisre Te�ri yarlıkaduk üçün, kutum ülügüm bar üçün, ölteçi
bodunug t[irg]ürü igittim.Yala� bodunug tonlug kıltım, çıgany bodunug bay
237
kıltım.(D24) Az bodunug ükü� kıltım; ıgar illigde, [ı]gar kaganlıgda yeg kıltım.Tört
bulu�dakı ] bodunug kop baz kıltım, yagısız kı[lt]ım.Kop ma�a körti,
Yeti yegirmi ya�ıma Ta�ut tapa süledim. [Ta�ut bodunug buzdum.Oglın,
yu[tuz]ın, yılkısın barımın anta altım.
Sekiz yegirmi ya�ıma altı çub [Sogdak] (D25) tapa süledim.Bodunug anta
buzdum
Tab[gaç O]� Totok, be� tümen sü kelti;Iduk Ba�da sü�ü�düm,ol süg anta
yok kı�dım.
Yegirmi ya�ıma Basmıl Iduk Kut ugu�um bodunum erti, ”Arkı� ıdmaz “ tiyin
süledim k[....................]t içgertim, kalı� [.....................] ebirü kelürtüm.
Eki otuz ya�ıma Tabgaç (D26) tapa süledim. Çaça Se�ün sekiz tümen [sü]
birle sü�ü�düm, süsin anta ölürtüm.
Altı otuz ya�ıma Çik bodun, Kırkız birle yagı boltı.Kem keçe Çik tapa
süledim.Örpente sü�ü�düm.Süsin sançdım, Az [b]o[dunug alt]ım
[.............iç]gertim.
Yeti o[tuz ya�]ıma Kırkız tapa süledim.Sü�üg batımı (D27) karıg söküpen ,
Kögmen yı�ıg toga yo[rıp] Kırkız bodunug uda basdım.Kaganın birle So�a yı�da
sü�ü�düm.Kaganın ölürtüm, ilin anta altım.
Ol yılka Türgi� tapa, Altun yı�ıg [a�]a, Erti� ügüzüg keçe yorı[dım.Türgi�
bodunug] uda basdım.Türgi� kagan süsi bolçuda otça borça kelti.(D28)Bolçuda
sü�ü�dümiz.Kaganın, yabgu[sı]n �adın anta ölürtüm, ilin anta altım.
Otuz ya�ıma Be� balık tapa süledim.Altı yolı sü�ü�düm [........... S]üsin kop
ö[l]ürtüm. Anta içreki ne ki�i tin[........]i yok [bolt]açı er[ti ...........]a okıgalı kelti.be�
balık anı üçün ozdı.
Otuz artukı (D29) bir ya�ıma Karluk bodun bu�suz [er]ür barur erkli yagı
boltı.Tamag Iduk Ba�da sü�ü�dümiz.Karluk bodunug ölürtüm, anta altım.
238
[..................]dım [Bas]mıl kara [...............] Karluk bodun tir[ilip kelti
....................]m ölürtü.
To[kuz Og]uz meni� bodunum erti.Te�ri yir bulgakın üçün ödi�[e] (D30)
küni tegdük üçün , yag boltı.Bir yılka tört yolı sü�ü�düm.
E� ilki Togu balıkda sü�ü�düm.Togla ügüzüg yüzüti keçip süsi
[.............................]
Ekinti Antarguda sü�ü�düm.Süsin sançdım. [....................
Ü]çünç [Çu� ba�ınta sü]�ü�düm.Türük bodun adak kam�attı, yablak (D31)
boltaçı erti.Oza yanya keligme süsin agıttım.Ükü� ölteçi anta tirilti.Anta To�ra
yılpagutu bir ugu�ug To�aTigin yog[ınta] egire tokıdım
Törtünç Ezgenti Kadızda sü�ü�düm.Süsin anta sançdım, yabrıtdım [
.........................]
Otuz artukı eki ya�ıma Amgı korgan kı�ladukda yut boltı.Yazı�a (D32)
Oguz tapa süledim.�lki sü ta�[ık]mı� erti, ekin sü ebde erti. Üç Oguz süsi basa kelti.
”Yadag yabız boltı” tip algalı kelti.Sı�ar süsi ebig barkıg yulgalı bardı, sı�ar süsi
sü�eli kelti.Biz az ertimiz, yabız ertimiz.Oguz [.............]t yag[ı................Te�ri]
küç birtük üçün anta sançdım, (D33) yanydım.
Te�ri yarlıkaduk üçün, men kazgantuk üçün Türük bodun [ança]
kazgan[mı�] erinç.Men iniligü bunça ba�layu kazganm[asar], Türük bodun ölteçi erti,
yok boltaçı erti.
[Türük] begler [bodun anç]a sakını�, ança bili� : Oguz bo[dun
..............................]d ıdmayın tiyin sül[edim]. (D34) Ebin barkın buzdum.O[g]uz
bodun, Tokuz Tatar birle tirilip kelti.Aguda aki ulug sü�ü� sü�ü�düm.Süsin
bu[z]dum, ilin anta altım.Ança kazganıp [............Te�ri] yarlıkaduk üçün men otuz
artukı üç [ya�ıma ...............y]ok erti.Ödsig ötülüg ki[�i] (D35) igidmi� alp
239
kaganı�a ya�ıltı.Üze Te�ri, ıduk Yir Sub [eçim k]agan kutı taplamadı
erinç.Tokuz oguz bodun yirin subın ıdıp Tabgaçgaru bardı.Tabgaç [........................]
bu yirde kelti.”�gideyin “ tiyin sak[ıntım .......................] bodun [....................] (D36)
yazukla[................................ bi]rye Tabgaçda atı küsi yok boltı.Bu yirde ma�a kul
boltı.
Men özüm kagan olurtukum üçün Türük budnung [........................]i
kılmadım.[�lig t]örüg yegdi kazgantım.Id[uk ...........] tirilip y[......................] (D37)
[anta sü�ü�düm, süsin sançdım.�çikigme içikdi, bodun boltı; ölügme ölti.Selenge
kodı yorıpan Karagan kısılta, ebin barkın anta buzdum. [.......................] yı�ka
agdı.Uygur Elteber yüzçe erin ilg[er]ü tezip bardı ......................] (D38)
[......................]ti Tü[r]ük bodun �ç erti.Ol yılkıg alıp igittim.
Otuz artukı tört ya�ıma Oguz tezip Tabgaçka kirti.Ökünüp süledim.Sukun
[................ o]glın yutuzın anta aldım.Eki elteberlig bod[un ..........]
(D39) [.......................] T[atab]ı bodun Tabgaç kaganka körti.Yalabaçı, edgü
sabı, ötügi kelmez tiyin yayın süledim.Bodunug anta buzdum; yılk[ısın barımın anta
aldım .......] süsi tirilip kelti.Kadırkan yı� [ko[n ..................] (D40)
[.............tur]gakı�a, yiri�erü subı�aru kontı.
“Birye Karluk bodun tapa süle” tip tudun yamtarıg ıttım, bardı [
............................... Karluk] �lteber yok bolmı�.�nisi bir korg[anka tezip barmı�
....................................]
(D41) [..............ar]kı�ı kelmedi.Anı anyıtayın tip süledim.Korıgu eki üç
ki�ilügü tezip bardı.Kara bodun kaganım kelti tip ög[irip sebinti ...............atsız
..........]ka �t birtim.Kiçig atlıgıg ulgartdım ...............]
GÜNEYDO�U YÜZÜ
[..........Kök ] Ö�üg yoguru sü yorıp tünli künli yeti ödü�ke subsuz
keçdim.Çorakka tegip yolagçı [er]ig [.......................] Keçenke tegi [......................]
240
GÜNEY YÜZÜ
(G1) [.......Tabgaç atlıg süsi bir tümen artukı yeti bi� süg ilki kün
ölürtüm.Yadag süsin ekinti kün kop [ölür]tüm bi[..........] �ıp bard[ı ...........] (G2)
[................ y]olı süledim.
Otuz artukı sekiz ya�ıma kı�ın Kıtany tapa süledim. [ ............................]
[Otuz artuk]ı [tokuz y]a�ıma yazın Tatabı tapa sü[ledim .............](G3) Men
[.................] ölürtüm, oglın yutuzın, [yı]lkısın barımın [altım ...........]re ko[...........]
(G4) bod[un ............ yu]tuzın yok kıltım [........................] (G5) yor[ıp
.............................................] (G6) sü�[ü�düm .......................................] (G7)
[bir]tim.Alp erin ölürüp balbal kılu birtim.
Elig ya�ıma Tatabı bodun Kıtanyda adr[ıltı ....................................Tö]�ker
tagka [...............] (G8) Ku se�ün ba�adu tört tümen sü kelti. Tö�ker tagda tegip
tokıdım, üç tümen süg [ölür]tüm. Bi[r ........ ] erser
[.....................................s]öktüm.Tatabı [.................] (G9) ö[l]ürti.
Ulug oglum agrıp yok bolça Kug, Se�ünüg, balbal tike birtim.
Men tokuz yegirmi yıl �ad olurtum, tokuz [yegir]mi yıl kagan olurtum, il
tutdum.
Otuz artukı bir [ya�ıma .................] (G10) Türüküme bodunuma yegin ança
kazganu birtim.
(Te����ri Kagan Yazıtı)
Bunça kazganıp ka�ım kagan [I]t yıl onunç ay altı otuzka uça bardı.Lagzın
yıl be�inç ay yeti otuzka yog ertürtüm.Bukug Totok ...................(G11) ka�ı Lisün
Tay-Se�ün ba�ad[u] be� yüz eren kelti.Kokılık ö[..........................] altun kümü�
kergeksiz kelürti.Yog yıparıg kelürüp tike birti.Çıntan ıgaç kelürüp öz
yar[....................]
241
(G12) Bunça bodun saçın kulkakın [b]ıçdı.Edgü özlik atın, kara ki�in, kök
teyengin sansız kelürüp kop kottı.
(G13) Te�ri teg, Te�ri yar[at]mı� Türük Bilge [Kagan] sabım: Ka�ım
Türük Bilge Kagan olurtukınta Türük matı begler, kisre Tardu� begler ba�layu , Köl
Çor ba�layu �adapıt begler, ö�re Tölis begler, Apa Tark[an] (G14) ba�layu ulayu
�ad[apıt] begler, bu [ ................] Ataman Tarkan, Tonyukuk Buyla Baga Tarkan
ulayu buyruk [..................] �ç Buyruk Sebig Köl Erkin ba�layu ulayu buyruk, bunça
matı begler ka�ım kaganka erti�ü (G15) erti�ü ti mag kıltı. Ka�ım kagan türük
beglerin bodunın erti�ü erti�ü ti mag itdi ögd[i......(?)]
[K]a�ım Kagan üçün] agır ta�ıg yogun ıg Türük begler bodun [itip yaratıp
kel]ürti. Özüme bunça [.................]
GÜNEY BATI YÜZÜ
[....Bilge] kagan b[itigin] Yollug Tigin bitidim.Bunça barkıg, bedizig, uzug
[....................................... K]agan atısı Yollug Tigin, men , ay artukı tört kün
[ol]urup bitidim, bedizettim y[aratdım (?)].
BATI YÜZÜ
(B1) [................] üze [....................]
(B2) Bilge Kagan uç[dı (?)]
(B3) Yay bolsar, üze T[e�ri (?)]
(B4) köbürgesi eterçe, ança
(B5) tagda sıgun etser, a[nça (?)]
(B6) sakınur men.Ka�ım K[agan (?)]
(B7) ta�ın özüm Kagan [......]
(B8) [...........................................]
(B9) [...................................]
242
TONYUKUK YAZITI
(B�R�NC� TA�)
(B1) Bilge Tonyukuk ben özüm, Tabgaç ili�e kılıntım.Türk bodun Tabgaçka
körür erti.
(B2) Türk bodun, kanın bulmayın Tabgaçda adrıltı, kanlantı; kanın kodup
Tabgaçka yana içikdi.
Te�ri ança timi� erinç: “Kan birtim,(B3) kanı�ın kodup içikdi�.” �çikdük
üçün Te�ri “Öl” temi� erinç.Türk bodun ölti, alkıntı yok boltı.Türk Sir bodun
yirinte (B4) bod kalmadı.
Ida ta�da kalmı�ı kubranıp yeti yüz boltı.Eki ülügi atlıg erti, bir ülügi yadag
erti.Yeti yüz ki�ig (B5) uduzugma ulugı “�ad” erti.”Aygıl” tidi.Ayıgması ben ertim,
Bilge Tonyukuk.”Kagan mu kı�ayın ?” tedim, sakıntım: Toruk bukalı semiz bukalı
ırakda (B6) bilser, semiz buka, toruk buka tiyin bilmez ermi� tiyin ança
sakıntım.Anta kisre, Te�ri bilig birtük üçün, özüm ök kagan kı�dım.
Bilge Tonyukuk Buyla Baga Tarkan (B7) birle �lteri� kagan boluyın birye
Tabgaçıg, ö�re Kıtanyıg, yırya Oguzug ükü� ök ölürti.Bilgesi çabı�ı ben ök
ertim.Çugay kuzın, Kara Kumug olurur ertimiz
GÜNEY YÜZÜ
(G1) Keyik yiyü, tabı�gan yiyü olurur ertimiz.Bodun boguzı tok erti.Yagımız
tegre oçuk teg erti; biz a� <t>eg ertimiz.Ança olurur erkli Oguzduntan küreg
kelti.(G2) Küreg sabı antag :”Tokuz Oguz bodun üze kagan olurtı”tir.Tabgaçgaru
Kunı Se�ünüg ıdmı�; Kıtanygaru To�ra E�imig ıdmı�.Sab ança ıdmı�: Azkınya
Türk [bodun?] (G3) yorıyur ermi�.Kaganı alp ermi�, ayguçısı bilge ermi�.Ol eki ki�i
bar erser, sini, Tabgaçıg ölürteçi tir men; ö�re Kıtanyıg ölürteçi tir men; bini
243
Oguzug(G4) ölürteçik tir men .Tabgaç birdin yen teg, Kıtany ö�dün yen teg, ben
yırdınta yan tegeyin.Türk Sir bodun, yirinte idi yorımazun.Usar, idi yok kı�alım (G5)
tir men.”
Ol sabıg e�idip tün udısıkım kelmedi, küntüz olursıkım kelmedi.Anta ötrü
kaganıma ötüntüm.Ança ötüntüm: “Tabgaç, Oguz Kıtany, buçegü kabı�sar (G6)
kaltaçı biz. Öz için ta�ın tutmı� teg biz.Yuyka erkli topulgalı uçuz ermi�, yinçge
erklig üzgeli uçuz; yuyka kalın bolsar topulguluk alp ermi�, yinçge (G7) yogun
bolsar üzgülük alp ermi�.Ö�re Kıtanyda, birye Tabgaçda, kurya kurdınta, yırya
Oguzda eki üç bi� sümüz kelteçimiz bar mu ne?” Ança ötüntüm.
(G8) Kagan[ım, ben] özüm, Bilge Tu�ukuk ötüntük ötünçümin e�idü birti.”
Kö�lünçe uduz! tedi.
Kök Ö�üg yoguru Ötüken yı�garu uduztum.��ek kölekin Toglada Oguz
kelti.(G9) [Süsi altı bı�] ermi�.Biz eki bı� ertimiz.Sü�ü�dümiz.Te�ri yarlıkadı,
yanydımız; ügüzke tü�di. Yanyduk yolta ölti kök.Anta ötrü Oguz kopın kelti.
(G10)(Tür[k kaganıg], Türk bodunug Ötüken yirke ben özüm, Bilge
Tonyukuk ,<kelürtüm>. Ötüken yirig konmi� tiyin e�idip biryeki bodun, kuryakı,
yıryakı, ö�reki bodun kelti.
DO�U YÜZÜ
(D1) Eki bı� ertimiz.[Eki ] süm[üz b]oltı. Türk bodun kı[lınga]lı, Türk
kagan olurgalı, �antu� balıkka , taluy ügüzke tegmi� yok ermi�. Kaganıma ötünüp
sü eletdim.(D2) �antu� b[alıkka], Taluy [ügüzk]e tegürtüm.Üç otuz balık sıdı.
Usın buntutu yurtta yatu kalur erti.Tabgaç kagan yagımız erti, On-Ok kaganı
yagımız erti, (D3) artuk [Kırkız] küç[lüg kagan yagımız] boltı.Ol üç kagan ögle�ip
“Altun yı� üze kabı�alım!” temi�.Ança ögle�mi�: Ö�re Türk kagangaru sülelim”
temi�.”A�aru sülemeser, kaçan ne� erser, ol bizni, (D4) [Kaganı alp ermi�],
244
ayguçısı bilge ermi�, kaçan ne� erser ölürteçik ök. Üçegün kabı�ıp sülelim edi yok
kı�alım!temi�.
Türgi� kagan ança temi�:”Beni� bodunum anta erür “ temi�.(D5) ”[Türk
bodunı yeme] bulganç [ol] temi�, “Oguzı yeme tarkınç ol” temi�.
Ol sabın e�idip tün yeme udısıkım kelmez erti, <kün yeme> olursıkım kelmez
erti.
Anta sakıntım a: (D6) “[�lk Kırkız]a sü[les]er [yeg er]mi� “ tedim.”Kögmen
yolı bir ermi�, tumı�” tiyin e�idip “ Bu yolın yorısar yaramaçı “ tedim.
Yerçi tiledim.Çölgi Az erig bultum.(D7) E�ittim: Az yir y[olı?] Anı b[irle ?
......er]mi�.Bir at orukı ermi�.Anın barmı�.A�ar aytıp”Bir atlıg barmı�” tiyin “Ol
yolun yorısar unç” tedim.Sakıntım.Kaganıma
KUZEY YÜZÜ
(K1)Ötüntüm.Sü yorıtdım. ”Atlat !” [ted]im .Ak Termel keçe ugur
kalıtdım.At üze bintüre karıg sökdüm.Yokaru, at yete, yadagın, ıgaç tutunu
agturtum.Ö�reki er (K2) yugurça ıdıp ı bar ba� a�dımız.Yubulu intimiz.On tünke
yantakı tug ebirü bardımız.
Yerçi yir ya�ılıp boguzlantı.Bu�adıp kagan “yelü kör” temi�.(K3) Anı
sub[ka] bard[ımız]. Ol sub kodı bardımız.Asıngalı tü�ürtmiz.Atıg ıka bayur
ertimiz.Kün yeme tün yeme yelü bardımız. Kırkızıg uka basdımız.(K4) [Usı]n
sü�ügün açdımız.Kanı süsi tirilmi�.Sü�ü�dümiz, sançdımız.Kanın
ölürtümiz.Kaganka kırkız bodunıg içikdi, yükünti.
Yantımız.Kögmen yı�ıg ebirü keltimiz.(K5) Kırkızda yantımız.
Türgi� kaganta küreg kelti.Sabı anteg: “ Ö�dün kagangaru sü yorılım ”
temi�.” Yorımasar, bizni kaganı alp ermi�, ayguçısı bilge ermi�, kaçan ne� erser
(K6)bizni ölürteçik ök” temi�.”Türgi� kaganı ta�ıkmı�” tidi.On-Ok bodunı kalısız
ta�ıkmı� tir; Tabgaç süsi bar ermi�”
245
Ol sabıg e�idip kaganım” Ben ebgerü tü�eyin” tidi.(K7) Katun yok bolmı�
erti.”Anı yoglatayın” tedi. “Sü, barı� “ tedi.”Altun yı�da oluru� ” tedi.”Sü ba�ı �nel
Kagan, Tardu� �ad barzun barzun!” tedi.Bilge Tonyukukka , ba�a aydı: (K8) “Bu
süg elet” tidi. “kıyınıg kö�lünçe ay.Ben sa�a ne ayayın ?” tidi, “Kelir erser körü
kelür; kelmez erser tılıg sabıg alı olur.” tidi.
Altun yı�da olurtumız (K9) Üç küreg ki�i kelti.Sabı bir: “Kaganı sü
ta�ıkdı.On-Ok süsi kalısız ta�ıkdı tir.Yarı� yazıda tirilelim! ” temi�. Ol sabıg e�idip
kagangaru ol sabıg ıttım.Kanta yan sabıg yana (K10) kel<ür>ti: “Oluru� !” tiyin
temi�.Yelme kargu edgüti urgıl.Basıtma !” temi�.Bög<ü> Kagan, ba�aru ança
yıdmı�.Apa Tarkangaru içre sab ıdmı�: Bilge Tonyukuk anyıg ol, üz ol.(K11) Sü
yorılım, tedeçi.Unama�!”
Ol sabıg e�idip sü yorıtdım.Altun yı�ıg yolsızın a�dım<ız>, Erti� ügüzüg
keçigsizin keçdimiz.Tün akıtdımız.Bolçuka ta� üntürü tegdimiz.
TONYUKUK YAZITI
(�K�NC� TA�)
BATI YÜZÜ
(B1) Tılıg kelürti.Sabı antag : “Yarı� yazıda on tümen sü tirilti” tir. Ol sabıg
e�idip begler kopın (B2) “ Yanalım, arıg ubutı yeg!” tedi. Ben ança ter men, ben
Bilge Tonyukuk : Altun yı�ıg a�a keltimiz, Erti� ügüzüg (B3) keçe keltimiz. Kelmi�i
“Alp” tidi, tuymadı.Te�ri Umay, ıduk Yir Sub basa birti erinç.Neke tezer biz? (B4)
Ükü� tiyin neke korkur biz? Az tiyin ne basınalım? Tegelim!
tidim.Tegdimiz.Yulıdımız.
246
Ekinti kün (B5) örtçe kızıp kelti.Sü�ü�dümiz.Bizinte eki uçı sı�arça artuk
erti.Te�ri yarlıkaduk üçün, ükü� tiyin (B6) korkmadımız. Sü�ü�dümiz. Tardu�
�adra udı yanydımız.Kaganın tutdımız.Yabgusın, �adın (B7) anta ölürti
Eligçe er tutdumız.Ol ok tün bodunın sayu ıttımız.Ol sabıg e�idip On-Ok
begleri bodunı kop (B8) kelti, yükünti.Keligme beglerin bodunın itip yıgıp, azça
bodun tezmi� erti, On-Ok süsin sületdim.(B9) Biz yeme süledimiz.Anı
erttimiz.Yençü ügüzüg keçe “Tinsi Oglı” yatıgma be�lig Ek tagıg ertü
GÜNEY YÜZÜ
(G1)Temir Kapıgka tegi irtimiz.Anta yanturtumız.�nel Kaganka,[ançıp
Mançud, Saka], Tokar sın[.....] (G2) anta berüki A�ok ba�lıg Sogdak bodun kop kelti,
yükünti, [ögti?].
Türük bodun Temir Kapıgka, Tinsi Oglı (G3) Tinsi Oglı yatıgma tagka
tegmi� idi yok ermi�.Ol yirke ben Bilge Tonyukuk tegürtük üçün (G4) sarıg altun,
ürü� kümü�, kız koduz, egri tebi, agı bu�sız kelürti.
�lteri� Kagan bilgesin üçün, (G5) alpın üçün, Tabgaçka yeti yegirmi sü�ü�di,
Kıtanyka yeti sü�ü�di, Oguzka be� sü�ü�di. Anta ayguçı[sı] (G6) yeme ben ök
ertim, yagıçısı yeme ben ök ertim.
�lteri� Kaganka, Türük Bögü Kaganka, Türük Bilge K[aganka]
DO�U YÜZÜ
(D1) Kapgan Kagan [yeti] otuz ...............nta ................ erti.Kapgan Kagan
olurtdum. Tün udımatı, (D2) küntüz olurmatı, kızıl kanım töküti, kara terim yügürt[i]
i�ig küçüg birtim ök. Uzun yelmeg yeme ıttım ok,(D3) arkuy kargug olgurtdum
ok.Yanıgma yagıg kelür[ür] ertim
Kaganıma sü eletdimiz.. Te�ri yarlıkazu, (D4) bu Türük bodun ara yarıklıg
yagıg yeltürmedim, tügünlüg atıg yügürtmedim
247
�lteri� kagan kazganmasar, (D5) udu ben özüm kazganmasar, il yeme bodun
yeme yok erteçi erti.Kazgantukın üçün udu özüm kazgantukum üçün, (D6) il yeme il
boltı, bodun yeme bodun boltı.
Özüm karı boltum, ulug boltum.Ne� yirdeki kaganlıg bodunka (D7) büntegi
bar erser, ne bu�ı bar erteçi ermi�?
(D8) Türük Bilge Kagan ili�e bititdim.Ben Bilge Tonyukuk .
KUZEY YÜZÜ
(K1) �lteri� Kagan kazganmasar, yok erti erser, ben özüm Bilge Tonyukuk
kazganmasar, ben yok ertim erser, (K2) Kapgan Kagan Türük Sir bodun yirinte bod
yeme, bodun yeme, ki�i yeme idi yok erteçi erti.(K3) �lteri� Kagan Bilge Tonyukuk
kazgantuk üçün Kapgan Kagan Türük Sir bodun yorıdukı bu.
(K4) Türük Bilge Kagan, Türük Sir bodunug, Oguz bodunug igidü olurur
248
KÖL-�Ç ÇOR YAZITI
BATI YÜZÜ
1- .......[alpin erdemin]üçün Ap[a Tarkan] Çıkan Tonyukuk �tıg birmi�
2- ........tukda yüge(t)türmi�, I�bara Çıkan Köl-�ç Çor bolmı�.... Tonyukuk
3- Kap]gan Kagan ilinte karıp edgü be�i körti. Ulug Köl-�ç Çor sekiz on
ya�ap yok bol[tı]
4- ......özliki boz at erti. Kedim ...... alpi erdemi anta tükedi Türk
bodunka......
5- Sag(ı)r çulugan yogı(t)tukda [Köl-�ç] Çor [oplayu tegi]p, sançıp, ölürüp,
oglın kisisin buln[adı].
6- bulup Az ilig tutdı.Kerü Az ..... erti. Köl-�ç Çor Türk bodun ........
7- [k]aganı�a ilin törösin.....] bilgesin üçün, alpin erdemin [üçü]n
kazgantı......
8- Tür[k ..............] I�bara Bilge Köl-�ç Çor ki�i [......] ebmedüki yok
9- erti. Sü�ü� bolsar çerig iter erti. Ab ablasar, ermeli teg erti.
10- sançdı. Keçe[n]de tümen süke sü�ü�di. Köl-�ç Çor oplayu tegip süsin
11- ı(t)tı Be� Balıkda tört sü[�ü� s]ü�ü�dükde Köl-�ç Çor oplayu tegip
bulgayu
12- [Tab]gaçka bunça sü�ü�üp alpin erdemin üçün kü bunça tutdı
DO�U YÜZÜ
13- Oglın kisisin uduzt[okı ko]ntukı itdüki yir aldukı
14- [I�bara Bil]ge [K]üli Çor Tardu� bodunug iti ayu olortı
15- ..........özlükin binip o[playu tegi]p üç erig sançdı.Türgi� bodun etdükde
Köl-�ç Çor özlüki yegren at binip
249
16- ............anta kerü barıp, Yençü ügüzüg keçip ,Temir Kapıgka Tezikke tegi
sü[lep anç]a kazgantı.Tokuz Oguzka yeti sü�ü� sü�ü�dükde
17- ......tükedi. Kıtany, Tata[bı.... tapa süledükde, be� sü�ü� sü�ü�dükde ,
Köl-�ç Çor ançak bilgesi çabı�i erti.
18-[Kü]li Çor yeti ya�ı�a yegir ölürti, tokuz ya�ı�a azıglıg to�uz
ölürti.Karluk yagı(t)tukda, Tezde sü�ü�dükde
19-Köl-�ç Çor anta k(i)sre Karlukka yem[e] sü�ü�[dükde �dil akin binip,
oplayu tegip, sança ıdıp, topulu ünti.Yana agıtıp
20-[s]üsi sürti.Karlukug içgintükin (?) sançdı.Karluk tapa [........]galı barıp,
azın erig yana ebi�e sü[�ü�] kigürtü. Karluk atlantı.Ança sön
21-[K]arluk yegren ermelig arkasin sıyu urtı.Karluk anin turup ...........El-
teber özi kelti. Sir �rkin oglı Yigen Çor kelti.
22-[Kar]lukug s[anç]galı sü kelti.Süsin sançdı, ilin altı.Oglın kisisin
bulnad[ıp] .....I�bara Bilg(e) Köl-�ç Çor
23-[....süke tusu bol[ayi]n tidi.Ülügi anta ermi� erinç: Yagıka yalı�us
oplayu tegip, opulu kirip, özi kısga kergek boltı.
24-Kagan inisi �l Çor Tigin kelip, ulayu tört tigin kelip, I�bara B(i)lge Köl-�ç
Çorug yoglat(t)ı, bedizin bedize(t)ti, olort(t)ı.
25-.......................kazgantı, artuk yılkıg igit(t)i
GÜNEY YÜZÜ
1- tigin kelti, T[ar]d[u� I�bara Bilge Köl- �ç Çoru� oglı Yigen Çor kelti.
2- [an]in üçün bunça bodun kuburap yogladı.Ben Terben m[en].
3- Bilmez biligin, biltükümün, ödükümün bunça bitig bitidim.
250
TARYAT YAZITI
DO�U YÜZÜ
1- ................................yol[lu]g kagan [....bumın kagan üç kagan olurmı�
2- ................................akıza barmı� uç[uz kö]lke atlıgın töke barmı� kdr
kasar bdbr] ytz oguz
3- .................................eçüm apam sekiz on yıl olurmı� ötüken ili tegres ili
ekin ara orkun ögüzde ......
4- ..................................[yet]mi� yıl olurmı� anta ............. yıl barmı� atımın
üze kök te�ri asra yagız yir yana
5- ...................................ntar atantım sekiz otuz ] ya�ıma yılan yılka türk
ilin anta bulgadım anta artatdım
6-.................................... [atlıgın yama�dı bı�a [yo]rıdı ozmı� tegin
udarganta yorıyur tedi
7- ....................................[kara kum a�mı� kügürde kömür tagda yar ögüzde
üç tuglug türk bodunka yetinç ay tört yegirmike ...........
8- ....................................anta toktartım kan[ın altım] anta yok boltı türk
bodunug anta içgertim anta yana
9- .......... takı [oz]mı� [tigin kan] boltı kony yılka yorıdım
GÜNEY YÜZÜ
1- ..................................................... beçin yılka y[orıdım .....................
sü�ü�düm anta sançdım kanın anta
2- Tutdum ............................................takıgu yıl[ka] yorıdım yılladım
be�inç ay üç yegirmike kalı�dı
3- sü�ü�düm anta sançdım ....................içgerip igdir böl[ük ....]......... ben
anta kesre ıt yılka üç karluk yablak sakınıp teze bardı kurıya on okka
251
4- kirti anta [içikdi ..............[ö]lt[i] .............üç [karluk] lagzın yılka tokuz
tatar ............. tokuz buyruk [b]i[�] se�üt kara bodun turuyın ka�ım
kanka ötünti eçü apa atı
5- bar tedi ötüken ili sizde ebir ti[di] .....anta yabgu atadı anta kesre küsgü
yılıka sInIgde kwç kara bodun tms sInszde kwç kara sub ermi� kara
bodun turuyın kagan
6- atadı elbilge katun atadı kagan atanıp katun atanıp ötüken ortus[ınt]a
a[s ö�]üz ba� kan ba� kidinin örgin bunta etitdim
BATI YÜZÜ
1- te�ride bolmı� il etmi� bilge kagan elbilge katun kagan atıg katun atıg
atanıp ötüken kidin uçınta tez ba�ınta örgin [anta etitdim çıt] anta yaratıtdım bars
yılka yılan yılka eki yıl
2- yayladım ulu yılka ötüken ortusınta as ö�üz ba� kan ıduk ba� kidininte
yayladım örgin bunta yaratıtdım çıt bunta t[okıtdım bi� yıllık tümen künlik
bitigimin belgümin bunta
3- yası ta�ka yaratıtdım tolku ta�ka tokıtdım üze [k]ök te�ri ya[rl]ıkaduk üçü[n
asra yagız yir igittük üçün ilimin törümin etint[im] ö�re kün togsıkdakı bodun
kisre ay togsıkdakı bodun
4- tört bulu�dakı bodun i[� k]üç birür yagım bö[lük] yok bol[tı] ötüken ili tegres
ili ekin ara ılgam tarıglagım sekiz selenge orkun togla sebi[n] teledü karaga burgu
ol yirimin subumın konar köçer ben
5- yaylagım ötüken kuzı kidin uçı tez ba�ı ö�düni kanyuy künüy bz..... iç ılgam
ötüken yiri o�ı ......süy yag..... bodunkı kagangı birigerü uçı ..... kögmen ilgerü uçı
költi
252
6- te�ride bolmı� il etmi� bilge kanım içreki bodunı altmı� iç buyruk ba�ı ınançu
baga tarkan ulug buyruk tokuz bolmı� bilge tay se�ün o�ı be� yüz ba�ı külüg o�ı
öz ınançu be� yüz ba�ı ulug öz ınançu
7- uru�u yüz ba�ı ulug uru�u tölis begler oglı bi� ba�ı tölis külüg eren tardu�
begler oglı bi� ba�ı tardu� külüg eren tardu� ı�baras be� bi� er ba�ı ı�bara
se�ün yaglakar
8- ....tokuz yüz er ba�ı tuykun ulug tarkan bukug bı�a...
9- .....bodunı bı�a kagas ataçuk bodunı bı�a
KUZEY YÜZÜ
1- te�rim kanım tkm teg ilig tutdı..............ulug çig�i akınçu alp bilge çig�i.... oguz
bodun [alt]ı yüz se�üt bir tümen bodun kazgantı
2- te�ri kanım atlıgı tok<u>z ta<tar> [yeti yegirmi az] buyruk [to�ra ed]e se�üt
b<ı>��a uygur] bo<d>unı tigitimin bu bitidükde kanıma turgak ba�ı kagas ataçuk
bgzkr çig�i bıla baga tarkan üç yüz turgak turdı
3- te�rim kanım oglı bilge yabgu kutlugı isig yir kutlugı [.....] buyrukı az sıpa tay
se�ün bodunı to�ra ede [....]lık ba� kay aba ba� üç karluk bunça bodun yabgu
bodunı
4- te�rim kanım oglı bilge çad kutlugı [.....] kutlugı udurgan buyrukı çabı� se�ün
bodunı tokuz bayırku ak ba� kay aba basmıl tokuz tatar bunça bodun çad bodunı
5- bitigme bunı yaratıgma [bilige kutlug tarkan se�] bunça bodunug atın yolın
yagma alumçısı eki ywr tedi kutlug bilge se�ün uru�u kutlug tarkan se�ün ol eki
ywr
6- yarlukadı bayırku tardu� bilge tarkan kutlug yagm[a] tabgaç sogdak ba�ı bilige
se�ün uzal ö� erkin
Ta� Kaplumba�a Yazıtı : Bunı yaratıgma böke tutam
253
ONG�N YAZITI
1- �çümüz apamız Yamı Kagan tört bulu�ug etmi�, yıgmı�, yaymi�, basmi�.Ol
kan y�k boltukda k[i]sre [il] yitmi�, ıçgınmi�.........
2- Kaganladuk kaganıg ıçgını ıdmıi�.Türk bodun ö�re kün tugsıkı�a, kisre
kün batsıkı�a tegi, b(i)rye Tabgaçka, yırye yi�[ka tegi .............
3- Alp erin balbal kı�dı. Türk bodun ati yok bolu birmi� erti.Türk bodun
y(i)tmez(ü)n tiyin üze Te�ri [iter ermi�].........
4- Kapgan El-teri� Kagan ili�e kılıntım.�l-etmi� Yabgu oglı, (I)�bara Tamgan
Çor Yabgu in(i)si Bilge I�bara Tamgan Tarkan. Yamaglıg [....il]-etmi�
atam................
5- B[asa] Tabgaçda yırye Atig , Oguz ara yeti eren yagı bolmi�.Ka�ım....
Te�riken yen anta yorımi�, i�ig küçin [birmi� erti]......
6- Te�rikenke i�ig birti� tiyin yarlı(k)kami�.�ad atıg anta birmi� boltukda
Tokuz Oguz, Atig, bedük ermi�. Te�riken y[orımi�]
7- “Yabız bat biz.Azıg ükü�üg körtüg erti.Sül[el]im!” ter ermi�.”Amtı beglerim
e!” ter ermi�, “B(i)z az b(i)z tiyin kork[malım]....”
8- Ka�ım �ad ança ötünmi�: Te�riken al[kınmaz(u)n, bodu]n anta [kut]
ermezke tu�[ulmazun (?)].........
9- Kam[ıl] balık(k)a tegdim.Kunladım, altım.Süsi kelti.Kar(a)s(i)n yıgdım.Begi
kaçdı..........................buzkunça
10- kelir ertimiz.Ekin ara Atig yagı bolmi�.”Tegmeçi men!” tiyin sakıntım.
Te�ri Bilge Kaganka [t]akı i�ig küçüg birsigim bar ermi� erinç.Tegd[im]
...........sançdım.�bke tegdüküm üru� kılıp
11- tegip inime ogluma ança ötledim:”Ka� yor(ı)p El-teri� Kaganka adrılmaduk,
ya�ılmaduk ;Te�ri Bilge Kaganta adrılmalım, azmalım! tiyin ança
254
ötledim.Kerü barıgma bardı.Bilge Kaganı� bodunı......bardı, ülgen atka i�ig
küçüg birti.
12- Üze Te�ri; kony yılka yetinç ay külüg alp kaganımda adrılu bardı�ız .
Bilge ataçım! Yogu� koragı�nı ko[radı]m..................
Ek Yazıt
1- Ataçımka bitig ta�ıg
2- [tokıt]dım be�igü
3- [ta�ıg urturtu]m.At[açı]m,
4- bilge ataçım! [Lü]
5- [yılka] bit[idim].
6- [külüg] er, edgü.....
Balbal Üzerindeki Yazıt: (I)�bara Tarkan balbalı