T.C. MLL ETM BAKANLII

MEGEP(MESLEK ETM VE RETM SSTEMNN GLENDRLMES PROJES)

TESSAT TEKNOLOJS VE KLMLENDRME

FRGORFK ARA VE ARA KLMASI MONTAJI

ANKARA 2008

Milli Eitim Bakanl tarafndan gelitirilen modller; Talim ve Terbiye Kurulu Bakanlnn 02.06.2006 tarih ve 269 sayl Karar ile onaylanan, Mesleki ve Teknik Eitim Okul ve Kurumlarnda kademeli olarak yaygnlatrlan 42 alan ve 192 dala ait ereve retim programlarnda amalanan mesleki yeterlikleri kazandrmaya ynelik gelitirilmi retim materyalleridir (Ders Notlardr). Modller, bireylere mesleki yeterlik kazandrmak ve bireysel renmeye rehberlik etmek amacyla renme materyali olarak hazrlanm, denenmek ve gelitirilmek zere Mesleki ve Teknik Eitim Okul ve Kurumlarnda uygulanmaya balanmtr. Modller teknolojik gelimelere paralel olarak, amalanan yeterlii kazandrmak koulu ile eitim retim srasnda gelitirilebilir ve yaplmas nerilen deiiklikler Bakanlkta ilgili birime bildirilir. rgn ve yaygn eitim kurumlar, iletmeler ve kendi kendine mesleki yeterlik kazanmak isteyen bireyler modllere internet zerinden ulalabilirler. Baslm modller, eitim kurumlarnda rencilere cretsiz olarak datlr. Modller hibir ekilde ticari amala kullanlamaz ve cret karlnda satlamaz.

NDEKLERAIKLAMALAR ...................................................................................................................iii GR ....................................................................................................................................... 1 RENME FAALYET-1 ..................................................................................................... 3 1.FRGORFK VE ARA KLMA MONTAJI...................................................................... 3 1.1. Frigorifik Ara ve Ara Klimas ................................................................................... 3 1.2. Otomobil Klimas.......................................................................................................... 5 1.2.1. Otomobil Klimas Soutma Sistemi eitleri ve Kullanld Yerler ................... 7 1.2.2. Otomobil Klimas alma Prensibi ...................................................................... 8 1.2.3. Otomobil Klima Kompresr Tahrik Sistemleri ................................................... 9 1.2.4. Otomobil Klimas Elektrik Devresi ..................................................................... 10 1.3. Otobs Klimas ........................................................................................................... 11 1.3.1. Otobs Klimas Teknik zellikleri...................................................................... 12 1.3.2. Otobs Klimas eitleri ve Kullanld Yerler ................................................. 12 1.3.3. Otobs Klimas Soutma Devresi ....................................................................... 13 1.3.4. Otobs Klimas Tahrik Sistemleri ....................................................................... 14 1.3.5. Otobs Klimas alma Prensibi........................................................................ 15 1.3.6. Otobs Klimas Kompresr Montajndan rnekler............................................. 16 1.4. Frigorifik Aralar ve Soutma Sistemleri ................................................................... 17 1.4.1. Frigorifik Aralarn Teknik zellikleri ............................................................... 18 1.4.2. Frigorifik Aralarda Soutma Sistemi ve Kompresr ......................................... 18 1.4.3. Frigorifik Aralarda Tahrik Sistemleri ve alma Prensibi ............................... 19 1.4.4. Frigorifik Aralarda Defrost ................................................................................ 20 1.4.5. Gda ve la Tanmasnda Kullanlan Frigorifik Aralar ................................... 21 1.5. Ara Klima ve Frigorifik Soutma Sistemi Devre Elemanlar .................................... 22 1.5.1. Ara Soutma Kompresr ve Yaps ................................................................. 22 1.5.2. Kondenserler ve Kondenser Fanlar .................................................................... 24 1.5.3. Evaporatrler ve Evaporatr Fanlar.................................................................... 27 1.5.4. Termostatik Genleme Valfi ve Orifis Tp ......................................................... 29 1.5.5. Emme Akmlatr ve Yaps ............................................................................ 30 UYGULAMA FAALYET .............................................................................................. 31 LME VE DEERLENDRME .................................................................................... 35 RENME FAALYET-2 ................................................................................................... 36 2. SOUTMA DEVRES VE BORU MONTAJI ................................................................. 36 2.1. Soutma Devresi Boru, Hortum ve Ara Balant Paralar ........................................ 37 2.2. Frigorifik Ara ve Ara Klima Sistemlerinde Boru ilii........................................ 38 2.2.1. Alminyum ve elik Borularn stenen Alarda Bklmesi.............................. 38 2.2.2. Alminyum ve elik Borularn Delinmesi.......................................................... 40 2.2.3. Alminyum Borularn Kaynatlmas ................................................................... 40 2.2.4. Boru /Ara Balant Paras le Hortum Balantsnn Yaplmas........................ 41 2.3. Frigorifik Ara ve Ara Klima Sistemlerinde Boru Montaj ...................................... 42 2.3.1. Montajda Dikkat Edilmesi Gereken Hususlar ..................................................... 43 2.3.2.Soutma Devresi Kontrol Elemanlarndan rnekler............................................ 44 UYGULAMA FAALYET .............................................................................................. 45 LME VE DEERLENDRME .................................................................................... 55 RENME FAALYET-3 ................................................................................................... 56

i

3. VAKUMLAMA VE GAZ ARJI ...................................................................................... 56 3.1. Vakumlama ................................................................................................................. 56 3.2. Servis Manifoldu ve Vakum Pompas......................................................................... 57 3.2.1. Servis Manifoldunun Kullanlmas...................................................................... 58 3.2.2. Vakum Pompas................................................................................................... 59 3.2.3. Vakumlamann Gerei ve nemi ........................................................................ 60 3.2.4. kili Vakum, Derin Vakum Yntemi (Double Vacum, kili Vakum).................. 60 3.2.5. l Vakum Yntemi (triple vacum) .................................................................. 61 3.3. Soutucu Akkann Receiverda Toplanmas (Pump Down) .................................... 63 3.4. Sisteme Gaz ve Sv Hlinde Soutucu Akkan arj................................................ 66 3.4.1. Sisteme Buhar, Gaz Hlde Soutucu Akkan arj ............................................ 67 3.4.2. Sisteme Sv Hlde Soutucu Akkan arj........................................................ 68 3.4.3. Dolum (arj) Teknikleri ...................................................................................... 69 3.4.4. Dolumda Kullanlan Cihazlar .............................................................................. 72 3.4.5. Manometreler ve zellikleri................................................................................ 73 3.4.6. Dolumda Dikkat Edilmesi Gereken Hususlar...................................................... 74 3.4.7. Soutucu Akkan Yetersizlii ............................................................................ 75 3.4.8. Ar Soutucu Akkan arj .............................................................................. 75 3.4.9. Sistemde Hava veya Youmayan Gazlarn Olmas ........................................... 76 UYGULAMA FAALYET .............................................................................................. 77 MODL DEERLENDRME .............................................................................................. 81 CEVAP ANAHTARLARI ..................................................................................................... 84 KAYNAKA ......................................................................................................................... 85

ii

AIKLAMALAR AIKLAMALARKOD ALAN DAL/MESLEK MODLN ADI 522EE0189 Tesisat Teknolojisi ve klimlendirme Soutma Sistemleri, Klima Sistemleri Frigorifik Ara ve Ara Klimas Montaj

Bu modl; frigorifik ara soutma sistemleri ile otomobil, otobs MODLN TANIMI vb. ara klimalarnn alma prensibini, montajn ve soutucu akkan arjn ieren renme materyalidir. SRE N KOUL YETERLK 40/32 Yoktur. Frigorifik ve ara klimas montajn yapmak. Genel Ama Bu modl ile frigorifik ara soutma sistemi ve ara klima montaj yapp altrabileceksiniz. Amalar 1. Frigorifik ara ve ara klima soutma sistemi devre elemanlarnn fonksiyonel ilevlerini renerek montaj kurallarna uygun ekilde montajn yapabileceksiniz. 2. Frigorifik ara ve ara klima soutma devresi boru montaj tekniklerini renerek boru devresinin montajn yapabileceksiniz. 3. Frigorifik ara ve ara klima soutma sistemine doru soutucu akkan doru miktarda arj tekniklerine uygun olarak dolumunu yapabileceksiniz. Snf, atlye, laboratuvar, frigorifik ara soutma sistemi imalatlar, frigorifik ara kasa yapmclar, klimal aralar, ara klimalar, bilgisayar, Internet, ev vb. alma alanlar, firmalara ait katalog ve teknik dokmanlar. Modlde yer alan her faaliyetin sonunda kazandnz bilgi ve becerileri lerek kendinizi deerlendireceksiniz. retmen, modln sonunda size btn uygulama faaliyetlerini ieren bir performans testi yaparak kazandnz bilgi ve becerileri lerek deerlendirilecektir.

MODLN AMACI

ETM RETM ORTAMLARI VE DONANIMLARI

LME VE DEERLENDRME

iii

iv

GR GRSevgili renci,

zellikle toplu yaamn srd kentlerde insanlarn ihtiya duyduklar besin maddelerini standartlara uygun olarak salamak nemli bir sorundur. Bu sorun, besin maddelerini dk scaklkta saklamakla ve yine dk scaklkta tketim yerlerine souk zinciri bozmadan tamakla zlebilir. Souk zincirde gdalarn bozulmadan ve besin deerlerini yitirmeksizin tanmasnda zel olarak gelitirilmi frigorifik aralar kullanlr. te mesleimiz bu noktada, frigorifik aralarn soutma sistemine ynelik; bakm, onarm ve montaj ilerini kapsamaktadr. Montaj, bakm ve onarm ileri uzun bir sreci kapsadndan bu alanda alan teknik elemana her zaman ihtiya duyulacaktr. Gda maddelerinin ticar olarak frigorifik aralarla dk scaklklarda tanmas 1936 ylnda ABD de balamtr. Gnmzde ise gda ve ila rn gruplarnn eitlilii ve miktardaki art ok sayda ve nitelikteki frigorifik araca ihtiyac artrmtr. Bunlar; frigorifik gemi, konteynr, kamyon ve ehir ii tamaclkta, datmda kullanlan panelvan eklindeki aralardr. Dier taraftan insanlarn yolculuk ettikleri aralarda konfor klimas uygulamalar gn getike nem kazanm ve aralarda klima standart donanm haline gelmitir. Bu alanda da mesleimizin geni i imkanlarna sahip olduunu rahata syleyebiliriz. Soutma sistemleri blmmzde bilgi ve beceriye dayal uygulamalarda souk tamacln ve ara konfor klimasnn montaj kurallarn ieren bu modlle souk zincirde kullanlan frigorifik aralarn eitleri, teknik zellikleri, soutma sistemlerinin boru devresi ve devre elemanlarnn montajn ve aralara klima montaj vb. konularda temel bilgi sahibi olacak, frigorifik ara ve aralarda konfor klimas uygulamalarnda montaj ilerini yapabileceksiniz. Bu modl size frigorifik ara soutma sistemleri ile ara klimalar montaj konusunda temel prensipleri kazandracaktr. Unutmaynz ki her geen gn gelien teknoloji, soutma alannda da yeni devre elemanlarnn, kontrol, gvenlik ve otomasyon sistemlerinin gelimesine ve yeni, evreci, az enerji tketen, ekonomik, uzun mrl cihaz, rn ve aralarn yerini almasn salamaktadr. Dier taraftan frigorifik ara soutma sistemleri ve ara klimalar da kendi iinde marka, model ve kapasite deerleri olarak ok eitlilik arz etmektedir. Bu noktadan hareketle setiiniz alanda; rnein frigorifik ara soutma sistemleri veya ara klimalar montaj, tamir ve bakm gibi ilerde; bilgi, beceriye dayal almalarda zellikle piyasa artlarnda uygulama yaparak renmeyi ama edinmelisiniz. Bu modlde yer alan faaliyetler sizlere; zellikle piyasa artlarnda uygulama yaparak renmeyi ve kullanlabilir bilginin sahibi olmanz salayacak ekilde dzenlenmitir. Bu noktadan hareketle modlde yer alan konu ve uygulamalar sindirerek renmeniz gerekmektedir. renme konusunda gstereceiniz zen ayn zamanda uygulamalarn daha zevkli hale gelmesini de salayacaktr. Mesleinizde baarl olmanz dileiyle ...

1

2

RENME FAALYET-1 RENME FAALYET-1AMAFrigorifik ara soutma sistemi ile ara klimas devre elemanlarnn fonksiyonel yapsn ve alma prensibini renerek kit halinde verilen paralarn montajn yapabileceksiniz.

ARATIRMABu faaliyet ncesinde yapmanz gereken ncelikli aratrmalar unlardr: Ara klimalarnn devre elemanlarn ve teknik zelliklerini aratrnz. Frigorifik aralarn soutma sisteminde kullanlan devre elemanlarn aratrnz. Frigorifik ara ve ara klima sistemlerinin alma prensiplerini, ortak zelliklerini ve piyasadaki rneklerini aratrnz. Aratrma sonucu elde ettiiniz bilgilerinizi arkadalarnzla snfta paylanz.

1. FRGORFK VE ARA KLMA MONTAJIAra klimalar ve frigorifik aralarda soutma sistemleri, hem cihaz donatm hem de uygulama asndan birbirine ok benzemektedir. Bunlar birbirinden farkl klan uygulama alandr. Frigorifik aralarda soutulmu ara kasas, rnlerin souk tanmasnda kullanlrken ara klimalar konfor uygulamalarnda kullanlmaktadr. Bundan dolay ara klima soutma sistemleri ile frigorifik soutma sistemlerine ait devre elemanlar, montaj ileri ve montaj kurallar bir balk altnda aklanacak ve uygulamalar yaplacaktr.

1.1. Frigorifik Ara ve Ara Klimas

Gnmzde teknolojik gelimeler, her alanda olduu gibi aralara ynelik konfor klimas uygulamalarnda da kendini gstermi ve seri retimle maliyetlerin dmesi, ara klimasna olan talebi arttrmtr.

3

Bugn retilmekte olan birok arata klima, standart donanm haline gelmitir. Genelde ara motorundan tahrikli kompresrlerin yannda, kk aralarda hermetik kompresrlerin elektrikle beslendii klima sistemleri de kullanlmaktadr. Otomobiller kk hacimli vastalardr. Fakat zellikle scak yaz aylarnda hareket hlindeki bir otomobilde konfor artlarn salamak iin olduka fazla soutma kapasitesine ihtiya duyulur. Bu ara hacmine ve tanan yolcu saysna gre deimekle birlikte 12000 Btu/h ve zerindedir. zellikle scak yaz gnlerinde, aralarla yaplan uzun yolculuklarda ar scak, insan fizyolojisini olumsuz ynde etkilemektedir. Scakln getirdii stres, insanda dikkat dalmasna ve ihmalci bir yap olumasna neden olmaktadr. Bu da trafikte olabilecek hatalar ve neticesinde kazalar artrmaktadr. Bu olumsuz etki, klima kullanlarak byk lde bertaraf edilebilir. Klima yalnzca havay soutmakla kalmaz; ayn zamanda kurutur ve temizler, bu da insana daha iyi bir rahatlama hissi verir. Dier salad nemli bir fayda da skk trafikte aralarn egzost gazlarnn solunmasn nemli lde nlemesidir.

Ara klimas, stma, soutma, nem alma ve havalandrma fonksiyonlarn konfor artlarna uygun ekilde yerine getiren ve soutma iin gerekli olan enerjiyi bir tahrik sistemiyle ara motorundan alan mekanik bir sistemdir. Ak tip kompresrn kullanld soutma sistemi; d hava scakl, arataki insan says ve dier s kaynaklarndan oluan s yklerini karlayacak ekilde tasarlanmtr. K aylarnda yolcular iin gerekli s, aracn motor soutma sisteminden (scak sudan) alnan syla karlanrken baz uygulamalarda soutma sistemi ters evrimle s pompas gibi kullanlarak da stma gerekletirilir. Yaz aylarnda ihtiya duyulan soutma etkisi iin ise genellikle ara motorundan tahrikli veya ayr bir dizel motora bal soutma kompresrnn altrlmasyla salanr. Benzer ekilde frigorifik aralarda da soutma etkisi genellikle ara motorundan tahrikli veya ayr bir dizel motora bal soutma kompresrnn altrlmasyla salanr.

4

Frigorifik ara soutma sistemleri ve ara klimalar soutma devresinde kullanlan devre elemanlar ou kez bir ambalaj iinde montaj kiti halinde hazrlanr ve belli bir model iin kullanlr. Montaj kitinde bulunan boru ve ara balant paralar eitli llerde zel olarak ekillendirilmi paralardr ve ou kez bir baka arata kullanm mmkn olmaz. Bunun dnda nadiren boru iiliinin gerektii servis uygulamalar zellikle frigorifik ara soutma sistemlerinde karmza kabilir.

1.2. Otomobil KlimasGenellikle otomobil klimalarnda otomatik kontrol kullanlr. Otomatik kontrol, ya scaklk kontroll ya da basn veya vakum kontroll alr. Otomobil klimalar yalnz soutma evrimi yapacak ekilde tasarlanmtr. Klimada, soutma evrimi iin gerekli olan kompresyon, aracn motorundan tahrikli soutma kompresr tarafndan salanr. Klimann montaj ve montaj sonras kontrol, fabrika ortamnda, arzu edilen konfor artlarn yerine getirebilecek ekilde yaplmtr. Byle bir sistem yazn soutma scaklnda, hava iindeki nemin evaporatr yzeyinde youmasn salayarak kabin ii rutubeti de drr.

Otomobil klimalar paral nitelerden olutuu iin split tip gibi dnlebilir. Sistemin soutma kapasitesi aracn hacmine uygun olarak tasarlanmtr. Bunun altnda kalan bir sistemin kullanlmas gerekli konfor artlarn salayamaz. Daha byk seilmi bir sistem ise ekonomik olmaktan kar ve ara motoruna ar yk getirir. Soutma sistemi i ortam arzu edilen konfor scaklna ulatrd zaman kompresr; termostatik olarak elektromanyetik kavramann enerjisinin kesilmesiyle devreden karlr. nite fan almaya devam eder.

5

Bir sre sonra hem d ortam hem de i ortam kaynaklarndan (insan ve ara ii cihazlardan) gelen s, scaklk artna neden olur ve tekrar kompresr elektromanyetik kavramann enerjilenmesiyle devreye girerek soutma balar. Klima istee bal olarak sadece havann kurutulmasnda da (nem almada) kullanlabilir. Bu fonksiyon seildiinde i nite fan durur, hava iindeki nem evaporatr yzeyinde youturularak d ortama atlr. Evaporatr yzeyinde biriken yzeye yapm toz, polen ve asl kirler de su ile d ortama tanr. Ancak yapk kalan ve birikmek suretiyle evaporatrde verim dklne neden olan kirlerin temizlenmesi gerekir. Oto klimasnda kullanlan nitelerin (kompresr, kondenser, sv tank ve kurutucu filtre, genleme valfi, evaporatr ve akmlatrn) sistemin yapsna zg tasarmlar vardr (ekil 1.3). ou ara klimas, arata meydana gelebilecek bir arzada veya gerekli bakm tutum gibi mekanik bir mdahalede, btn klima devresi, gaz karlmakszn komple devreyi amadan sklebilir ekilde tasarlanmtr.

Otomobil klimalarnda soutma evrimi esas alndnda iki deiik tip uygulamaya rastlanr. Alak basn taraf, basn reglatrl sistem

6

Bu sisteme ait ematik gsterim ekil 1.4te verilmitir. Sistemde evaporatr basn kontrol, emme hattna yerletirilmi basn reglatr valfi ile yaplr. Bu valfin amac sabit bir evaporasyon (buharlama) basnc salamaktr. Eer evaporatr, ayarlanm alma basncn altna der ise reglatr valf kapanacak ve bylece evaporatr, sabit bir basn ve scaklkta tutulmu olacaktr.

Basn kontroll, scak gaz by-pass valfl sistem

Bu sisteme ait evrim ekil 1.5te grlmektedir. Basn kontroll alan by-pass valfi kompresr basma hatt ile kompresr emme hatt arasna yerletirilmitir. Bu valf, emme ve basma hatt basn farkna (diferansiyele) gre by-pass yapan bir valf olup ayarlanan deerde almaktadr. Eer emme hatt basnc, ayarlanm diferansiyel deerde alma basncnn altna dm ise valf, yksek basn hatt ile alak basn hatt arasnda by-pass yaparak sistemi normal basnca ykselene dek ak tutarak dengeleyecektir.

1.2.1. Otomobil Klimas Soutma Sistemi eitleri ve Kullanld YerlerBirka farkl tip otomobil klimas vardr. Bunlar grupta toplamak mmkndr ve her birinin alma prensibi basit farkllklar gsterir. Receiver-Drayer ve Termostatik Genleme Valfli Sistem Akmlatr ve Orifis (Delikli) Tp Sistem Emme Hattna Konan Ksma Valfli Sistem 1.2.1.1. Receiver-Drayer ve Termostatik Genleme Valfl Sistem Gnmzde en az bakm tutum ve arzayla en iyi performansn alnd sistem olarak bilinir. Bu sistemde evaporatr zerindeki scaklk kontrol sistem zerinde kullanlan termostatik genleme valfi tarafndan kontrol edilir. Soutma evrimi ise evaporatr scaklk kontroll olarak kompresrn manyetik kavrama ile devreye alnp karlmasyla salanr. Ana elemanlar kompresr, kondenser, receiver-drayer, termostatik genleme valfi, evaporatr ve kavramay salayan termostatik element ve manyetik diskten oluur. Byle bir sisteme gnmzde birok ara modelinde rastlamak mmkndr. 1.2.1.2. Akmlatr ve Orifis (Delikli) Tp Sistem Bu sistemde genleme eleman olarak sabit delikli tp ve sv tamalarn nlemek zere akmlatr kullanlmtr. Sistemde soutma evrimi, evaporatr scaklk kontrol ile kompresrn mekanik kavramasyla salanr.

7

Delikli tp sabit bir geie izin verdiinden termostatik valf gibi hassas bir alma salayamaz. Sistemde kullanlan akmlatr nem alma (kurutucu) zelliine sahip madde ile doludur fakat bir filtre gibi grev yapamaz. Bu sisteme bir ok Amerikan mal (GM ve Ford) arata rastlamak mmkndr. 1.2.1.3. Emme Hattna Konan Ksma Valfl Sistem Bu sistem dierlerine gre biraz daha karmak bir yapya sahiptir. Sistemde genleme eleman olarak termostatik genleme valfi kullanlmtr ve ayrca evaporatr kna hareketli bir ksma valfi yerletirilmitir. Bu sistemdeki btn kontroller basn ve scaklk olmak zere evaporatrn emiine konan ksma valfi ve termostatik valf ile beraber salanr. Ksma valfi evaporatr ile kompresr arasna konmutur. Eer evaporatr basnc ayarlanm deerin altna derse kompresr emme hatt ksma valfi tarafndan kapatlr. Bu durumda hl termostatik genleme valfi zerinden evaporatre akkan girii vardr ve bu evaporatr basncnn ykselmesine neden olur. Basn; ayarlanm deere ykseldiinde, emme hatt tekrar alr. Evaporatr basnc ksma valfinn hzl ama ve kapama hareketi ile srekli olarak sabit basnta tutulur. Bu sistemde kompresr soutma sistemi devreye alndndan itibaren devaml olarak devrededir. Soutma evrimi, termostatik valfin (scaklk) kontroll ve ksma valfinn basn kontroll (ama ve kapama) hareketi ile salanr. Ksma valfl sistem ok hassas scaklk, basn kontroln ve gvenliin saland bir sistem olup elektrik otomatik kumandann geliimiyle kullanm azalmtr.

1.2.2. Otomobil Klimas alma Prensibi

8

Mekanik tip soutma evrimlerinde olduu gibi ara klimalar da ayn termodinamik prensip zerine alan cihazlardr. Yalnzca devrede kullanlan niteler (kompresr, kondenser, sv deposu, filtre-kurutucu, genleme eleman, evaporatr ve akmlatr) ara klima tasarmna uydurulmutur. Otomobil konfor klimas soutma evrimine ait ematik resim ekil 1.6da grlmektedir. Soutma sistemine ait kompresr otomobil motorunun yanna yerletirilmi ve hareketini, kay kasnak tahrikli motordan almaktadr. Kondenser genellikle otomobil radyatrnn nne yerletirilmi ve zerine cebr soutma havas salayacak bir elektrikli fanla desteklenmitir. Termostatik kontroll elektro-manyetik kavrama ile devreye giren kompresr, soutucu buharn sktrmak suretiyle yksek basn ve scaklkta kondensere gnderir. Kondensere stten giri yapan kzgn buhar burada ssn kondenser yzeyinden d ortama brakr ve basn altnda youur. Kondense olan yksek basntaki sv hldeki akkan, kondenserin alt blmnde toplanr. Sistemde kullanlan receiver-dryer (sv deposu ve filtre-kurutucu) yksek basn tarafnda, genleme elemanndan nce kullanlr. Receiver-dryer in birinci grevi kondense olmu (youmu) svy buhardan ayrmaktr. kinci grevi ise sistemdeki nemi ve kirleri tutmaktr. Receiver zerinde bir gzetleme cam bulunur ve sisteme soutucu arj bu camdan izlenebilir. Soutma; termostatik genleme valfi ile kontrol edilir. Sistem alak ve yksek basntan doabilecek arzalara kar basn otomatikleri kullanlarak korunmutur.

1.2.3. Otomobil Klima Kompresr Tahrik Sistemleri

Otomobil klima kompresrleri bir kavrama mekanizmas yardmyla otomobilin motorundan hareket alr. Soutma kompresr otomobil motor krank aftna, kay kasnak balantl olarak alr. Kompresr aftndaki kasnana bal olan kavrama, elektromanyetik olarak alan basit bir mekanizmadr. Bu paral mekanizma, manyetik kavrama olarak isimlendirilir. Doru akmla beslenen bobin devresi yksek bir manyetik ekme kuvveti oluturur. Termostatik olarak bal bir sensr zerinden enerjilendiinde, kavrama gerekletirilir. Buna ait fonksiyonel yap ekil 1.7de grlmektedir.

9

ki tip manyetik kavrama ekli kullanlmaktadr. Bunlar arasnda temel fark birisinde manyetik kavramaya ait bobin devresi hareketli, dierinde ise hareketsizdir. Sistem termostatik kontrol olarak kavramay gerekletirir ve bu ekilde kompresr devreye sokar ve aksi hareketle devreden karr. Devirleri ara motor devrine baldr ve minimum 500 dv/dk ile maksimum 8000 dv/dk arasnda alrlar.

Dier bir uygulamada kavrama; merkezka kuvvetle soutma kompresrn devreye sokar ve karr. Bu ekildeki uygulamada kompresr ara motorunun devrine bal olarak soutma ykn karlar. stenen soutma yk karlandnda, yani kasa ii scaklk istenen scaklk deerine drldnde kompresr ykten by-pass valf kullanlarak karlr.

1.2.4. Otomobil Klimas Elektrik Devresiekil 1.8de verilen otomobil elektrik klima devresi 12 V ara bataryasndan beslenir. Ara iindeki anahtardan soutma veya havalandrma konumlar seilebilir. Soutma devresinde devreyi koruma amacyla sigorta ve basn anahtar kullanlmtr. Basn anahtar an yklerde geliebilecek basn artna kar hem soutma kompresrn hem de kompresre bal manyetik kavramay ar ykten korumaktadr. Sistem, elektrik devresine seri bal termostat ile kumanda edilir. Evaporatr fan iin devreye ayr bir sigorta ilve edilmitir.

10

1.3. Otobs KlimasGnmzde insanlarn yakn ve orta uzaklktaki seyahatlerinde, tercih ettikleri aralardan biri de otobstr. Kk hacimli bir kabinde, onlarca insann, saatlerce sren seyahatinde, rahat bir ortam havasnn salamas ayr bir nem tar. Otobs klimalar da bu amaca ynelik, standart bir donanmdr.

Otobs klimalar da otomobil klimalarnda olduu gibi stma, soutma ve nem alma fonksiyonlarn yerine getiren cihazlardr. Istma konumunda gerekli s, aracn motor soutma suyundan veya dizel yaktl brlrl bir sistem tarafndan salanr. Soutma sistemi ise aracn hacmine uygun ve yksek scaklkl d ortam koullarnda, konfor artlarn hzl bir ekilde yerine getirebilecek yapda olduka byk kapasiteli tasarlanmtr.

11

1.3.1. Otobs Klimas Teknik zellikleri

Otobs klimalar split tip cihazlardr. Hava soutmal kondenser nitesi aracn st ksmna ince ve uzun bir gvde iine, aerodinamik yapy bozmayacak ekilde yerletirilmitir. Soutmada kullanlan kompresr aracn motorundan tahrikli olabildii gibi birok uygulamada soutma kompresrn sren ayr bir dizel motor vardr. Termostatik kontroll devreye giren ve kan bu sistem otomatik olarak almaktadr. Ara motorundan tahrikli olanlarda manyetik kavrama kullanlr. Otobs yolcu tamaclnda kullanlan ve tad yolcu saysna gre olduka kk hacimli bir aratr. Fakat bu kk hacimde tanan yolcu saysnn getirdii s yk ile beraber, hareket halinde yksek s ykne maruz kalmas, olduka byk kapasiteli bir klima kullanmn gerekli klar. Bu yzden otobs klimalar olduka yksek soutma kapasitesi (136.000 150.000 Btu/h) salayan cihazlardr. Hepsinde d nite (kondenser) otobs tavanna aerodinamik yapy bozmayacak ekilde yerletirilmitir. nite (evaporatr) aracn iindedir ve soutulan havay btn hacme yaymak zere santrifj fan destekli olarak hava kanallarna balantldr. Soutucu hava kapasitesi 2000 ila 6000 m3/h arasnda ayarlanabilir. Otobslerde elektrik tesisat, 24 Volt DC beslemelidir ve btn klima kontrolnde bu gerilim kullanlr.

1.3.2. Otobs Klimas eitleri ve Kullanld YerlerOtobs klimalar termodinamik evrim ve mekanik donanm olarak birbirlerine benzer. Aralarndaki temel fark soutma kapasitesi ve kontrol sistemleriyle ilgilidir. Byk soutma kapasitesine sahip cihazlar 100.000 BTU/h ve zeri daha komplike bir yap arz eder. Otobs klimalarnn ara motorundan tahrikli ve ayr bir dizel motorla tahrikli eitleri mevcuttur. Kapasiteleri ise tadklar yolcu adedi ile orantl olarak deiir.

12

1.3.3. Otobs Klimas Soutma DevresiGnmzde retilmekte olan otobs klimalarnn soutma sistemi ayr evaporatr grubundan oluur ve her evaporatr ayr bir termostatik genleme valfi ile kontrol edilir. ofr mahllinin soutulmasnda kullanlan evaporatr kabin iinde n tarafta yer alr. Dier evaporatrler kabin tavan demesinin iindeki sa ve sol kanala yerletirilmitir.

Termostatik kontroll olarak alan kompresr emme hattndan ald soutucu akkan buharn byk kapasiteli hava soutmal kondensere basar. Kondenserde ssn d ortama brakan soutucu akkan burada youur.

13

Kondenserden sv tankna (receiver) gelen soutucu akkan srasyla ara vana, filtre, gzetleme cam zerinden distribtre gelir. Distribtrdeki sv hldeki soutucu akkan TGV kontroll olarak ayr evaporatre girer. Evaporatrlerde alak basnta s sourarak buharlaan soutucu akkan kolektr zerinden tekrar kompresre dner. Sa ve sol kanal iine yerletirilmi evaporatrler zerinden fanlar yardmyla geirilerek soutulan hava, yine kanal zerindeki menfezlerden i ortama flenir. Hava girii istee bal olarak bu menfezler zerindeki damperler kullanlarak kapatlarak, alarak veya kslarak kontrol edilir.

1.3.4. Otobs Klimas Tahrik SistemleriOtobs klimalar maruz kaldklar s ykn hzl bir ekilde karlayacak ekilde tasarlanm cihazlardr. Bu nedenle devrede byk soutma kapasitesi salayan niteler (kompresr, kondenser, evaporatr vb.) kullanlmtr.

Byk kapasitedeki soutma iin gerek duyulan mekanik enerji, otobs motorundan karlanabilir. Fakat bu uygulama, otobs motoruna an ve ar yk getireceinden tahrik iin bu yntem pek tercih edilmez. Gnmzde birok otobs klimas dizel yaktla alan bir motordan tahrik alr. Sistem otomatik kontroll ve soutma ykn karlayacak ekilde tasarlanmtr. Hem dizel motor grubu hem de soutma sistemi termostatik kontroll otomatik olarak devreye girer ve kar.

14

1.3.5. Otobs Klimas alma PrensibiOtobs klima soutma sistemlerinin temel yaps; kompresr, kondenser, evaporatr, TGV gibi ana devre elemanlaryla, sv tank, filtre-kurutucu, gzetleme cam vb. ara devre elemanlarndan oluur. Bu fonksiyonel yapnn soutma sisteminin meydana getirilmesinde, eitli birletirme yntem ve tekniklerinin uyguland boru iiliinden yararlanlr. Btn soutma sistemlerinde olduu gibi otobs klimasnda da termodinamik evrim ayndr. Dier taraftan otobs klimalar olduka teferruatl bir elektro-mekanik yapya sahiptir. zellikle klimann elektrik beslemesinde kullanlan dizel motor ve bu sistemin otomasyonu olduka karmak bir yap grnmndedir. Ancak sistemdeki devreler tek tek ele alndnda daha anlalr olduu grlr. Otobs motorundan kay-kasnak tahrikli sistemlerde termostatik veya basn kontroll alan elektro-manyetik kavramalar kullanlr. Klima iin ayr bir dizel motorun kullanld sistemlerde ise soutma kompresr dizel motora balantldr. Dizel motor, termostatik kontroll olarak soutma kompresrn devreye sokar ve karr.

15

ekil 1.13te otobs klimasna ait alma prensibi ve soutma evrimi ematik olarak verilmitir.D ortam 30 C Soutma Kapasitesi: D ortam 0 C Istma Kapasitesi: Evaporatr Hava Debisi: 35.000 kcal/h 140.000 btu/h 40.600 w 30.000 kcal/h 120 btu/h 34.800 w 8.000 m3/h

ektii Akm: DC/ 178 A alma Gerilimi: 24 DC/ 178 A Kompresr Silindir Hacmi: 775 cm3 Arlk: 280 kg Kompresr Arl: 62 kg Evaporatr / Kondenser Arl: 218 kg Tablo 1.1: Tipik otobs klimasnn kapasite deerleri

1.3.6. Otobs Klimas Kompresr Montajndan rnekler

16

1.4. Frigorifik Aralar ve Soutma SistemleriGda maddelerinin, rn zelliine gre soutularak veya dondurularak ileme merkezlerinden, perakende sat yerlerine tanma ilemi souk zincir olarak nitelendirilir. Souk zincirde birok frigorifik zellie sahip ara kullanlmaktadr. Bunlar; frigorifik gemiler, frigorifik kamyonlar ve frigorifik ehir ii datm aralardr. lkeler arasnda, ylda, ok eitli rnlerden oluan milyonlarca ton gda tamas yaplmaktadr. Eer tamaclkta kullanlan soutma aralar gelitirilmemi olsayd bu miktar az ve birka eitle snrl kalacakt. Hatta baz lkeler beslenme ihtiyalarn birka rnle snrlandrmak zorunda kalp, alk bile yaard. Gnmzde souk zincir sayesinde birok gda, nispeten ekonomik artlarda hemen hemen her lkede tketime sunulmutur.

17

rn tamak iin ayrlm blmnn duvarlar, tavan, taban ve kaplar, i ortam ile d ortam arasnda s transferini en aza indirecek ekilde yaltlm ve bu blm s sourma yetenei olan mekanik buhar sktrmal soutma evrimine sahip cihaz ile donatlm aratr. rn cinsi, miktar, tama scakl ve tama sresine gre ok eitli frigorifik aralar (2 - 60 m3) gelitirilmitir. rnein, 5 m kasa uzunluundan 13,60 m kasa uzunluuna kadar olan frigorifik kasalarda bu cihazlarn soutma kompresrlerini soutma sisteminin kendi dizel motoru tahrik eder. Frigorifik kasas 5 m kadar olan aralarda genellikle soutma kompresr hareketini ara motorunun krank kasnandan bir V kay vastasyla almaktadr. Bu cihazlarn baz modellerinde soutma kompresr, kendi zerinde ilave olarak bulunan ve 380 V alternatif akmla alan bir elektrik motoru ile tahrik edilebilir. Soutma sisteminde evreci soutucu akkanlar R134A ve R404A kullanlr.

1.4.1. Frigorifik Aralarn Teknik zellikleriSouk zincir iinde kullanlan frigorifik aralarn en nemli zelliklerinden biri onarm ve servis hizmetlerinin yerinde, hzl ve kolay yaplacak ekilde tasarlanmasdr. Bunun iin soutma devresinin nemli bir blmnde bklebilen (flexible) esnek standart tasarmda hazrlanm elik veya bakr borular kullanlr. Boru ve fittings balantlar zlebilir tip ve sarsntya kar mukavemeti yksek standart bir yapdadr. Balantlarnda ift haval rakorlu, kelepeli ve O-ring rakorlu zlebilir birletirmeler kullanlr. Standart soutma donanmlar sayesinde soutma sistemleri konteynr tamaclna zel her tip arata kullanlabilmektedir. Soutma sistemi sarsnty nleyen lastik takozlar zerine monte edilmitir.

1.4.2. Frigorifik Aralarda Soutma Sistemi ve KompresrMekanik tip soutma sistemleri alak basn taraf ve yksek basn taraf olmak zere, balca iki ksmdan (devreden) meydana gelmitir. Kompresr ve genleme valfi, kapal soutma devresini farkl basnlarda ikiye blen elemanlardr. Soutucu akkan kompresr-kondenser ve kondenser-genleme valfi arasnda yksek basn altnda, genleme valfi-evaporatr ve evaporatr-kompresr arasnda da alak basn altnda bulunur. Kompresr devrede soutma iini gerekletirebilmek iin iki taraf arasnda bu basn farkn yaratmak amacyla kullanlan devre elemandr.

18

Soutma ii de bu basn fark korunmak zere, soutucu akkann farkl scaklk ve basn deerlerindeki fiziksel hal deiimlerinden (buhar - sv, sv - buhar) yararlanlarak gerekletirilir. Resim 1.8de dizel motorlu frigorifik aralarn soutmasnda kullanlan, tanabilir (portatif) tip, 650 cm3 , 4 silindirli, 2,5 dm3 ya alan ve 500 3500 d/d geni devir aralnda alabilen kompresrn resmi grlmektedir.

1.4.3. Frigorifik Aralarda Tahrik Sistemleri ve alma Prensibi

ekil 1.16da ehir ii souk zincirde kullanlan aralara ait split tip soutma sistemi ematik olarak verilmitir.

19

Bu tip sistemlerde genellikle soutma kompresr ara motorundan tahriklidir. Baz aralarda bir dizel motor veya ayrca bir elektrik motoru kompresr tahrik iin kullanlr. Ara hareket halindeyken soutma kompresr ara motorundan manyetik kavrama ile tahrik edilir. Ara hareket hlinde olmad durumlarda, yani ara motoru almad zaman karadan elektrik beslemesi ile elektrik motoru, soutma kompresrn altrr.

1.4.4. Frigorifik Aralarda DefrostFrigorifik aralarda kabin ii + 6 C ve altndaki scaklklarda veya dondurulmu gda tanmasnda yaklak 3 - 6 saatte bir defrost ilemine gerek duyulur. Defrost; rn cinsi, tama scakl, servis says, ara kasasnn izolasyon deeri ve zamana bal olmak zere daha skta gerekebilir. Defrost; soutma evriminin 3 veya 4 yollu valfin pozisyonunu deitirmesiyle yani ters evrimle salanr. Kompresrde yksek basnta sktrlan scak ve gaz haldeki soutucu akkan, ters evrimle drt yollu vana zerinden evaporatre gnderilir. Soutma evrimindeki evaporatr, defrost srasnda bir kondenser gibi grev yapmaktadr. Bylece buz tutmu ve karlanm evaporatr yzeyinden srekli s ekerek buz tabakalarnn erimesi salanr. Defrost srasnda evaporatr fan almaz. Bir zaman saati ile kontrol edilen ters evrim yani defrost periyodu, sistemin yapsna uygun bir sre sonunda normal alma (soutma evrimi) periyoduna geer.

20

1.4.5. Gda ve la Tanmasnda Kullanlan Frigorifik AralarResim 1.9da kamyonetler iin retilen monoblok cihazn d nitesi grlmektedir.

Soutma cihazlar souk ve bozulabilen gda maddelerinin datm iin kk ve orta byklkteki 6 m3 ten 12 m3 e kadar frigorifik kapal kasal aralarda kullanlmak zere imal edilmektedir. Kondenser grubu kapal kasann n ksmna ve panelvanlarda ara stne evaporatr grubu ise kasa iine monte edilmektedir. Soutma cihaznn kompresr ara motorundan tahrikli kompresrle alr. Ara motoru alr durumda iken soutma cihaz altrlabilir. stee bal olarak soutma sistemi dijital termostat tarafndan kontrol edilir. Baz zel uygulamalarda ara park halinde 380 V 50 Hz trifaze alternatif akmla bir elektrik motoru tahrikiyle de soutma kompresr altrlabilir. Sistemin verimi ve kapasitesi d hava scaklna bal olarak deiir. Aadaki tabloda soutma scakl +5 C, 0 C, -5 C ve 18 C deerleri iin farkl hacimlerdeki 6 m3, 9 m3, 12 m3 ve izolasyon deeri K0,40W/m2C iin soutma kapasite deerleri verilmitir.Teknik zellikler 30 C D Ortam Scaklnda Soutma Kapasitesi (+5 C) /12 m3 1720 Kcal/h - 2000 W/h Soutma Kapasitesi (0 C) / 9 m3 1300 Kcal/h - 1510 W/h 3 Soutma Kapasitesi (-5 C) / 9 m 1135 Kcal/h - 1320 W/h Soutma Kapasitesi (-18 C) / 6 m3 860 Kcal/h - 1000 W/h alma Voltaj 12 V/24 V DC - 380 V 50 Hz. AC Soutucu Akkan R134 a Evaporatr Fan/Debi Fan 1 Adet 1500 m3/h Kondenser Fan/Debi Fan 2 Adet 3000 m3/h Arlk (kg) 60 Tablo 1.2: Tipik frigorifik ara kapasite deerleri

21

1.5. Ara Klima ve Frigorifik Soutma Sistemi Devre Elemanlar1.5.1. Ara Soutma Kompresr ve Yaps

Klima kompresr ak yapdadr. zerinde araba motorundan tahrik alacak ekilde tasarlanm elektro-manyetik kavrama zelliine sahip kasnak bulunur. Kasnak, hareketini ara motoru aftndan kay kasnak tertibat ile alr. Gnmzde Scroll (salyangoz) tip kompresrlerinde yer ald uygulamalarda yaygn olarak iki tip kompresr ok kullanlr. Bunlar Kaydrmal bir plkaya bal teleme hareketi yapan pistonlara sahip kompresrler (Resim 1.10 ve ekil 1.18). aft-biyel kolu ile hareket alan ak, pistonlu kompresrdr (Resim 1.11).

1.5.1.1. Kaydrmal teleme Hareketi Yapan Pistonlara Sahip Kompresrler ekil 1.18deki kaydrmal bir plkaya bal kompresrde grld gibi silindirin her iki tarafnda bulunan valf dzenekleri yardmyla pistonlar her bir ileri veya geri harekette emme ve basma yapar. Pistonlarn her iki ynde de emme ve basma yapacak ekilde tasarlanm olmas kompresrn boyutlarn olduka kk yaplmasna imkn vermitir. Buna keza soutma kapasiteleri 12 000 Btu/h ile 48 000 Btu/h arasndaki s yklerine cevap verebilir. Kompresr gvdesinin zerinde bulunan emniyet termal kontak; elektromanyetik kavrama ile seri bal olup sktrlan gazn scakl 180C gibi tehlikeli dereceye ulatnda, elektromanyetik kavramay devre d brakr. 120C scaklkta ise tekrar devreye alr.

22

1.5.1.2. aft - Biyel Kolu le Hareket Alan Pistonlu Kompresr ve Yaps Kompresr gvdesi demir dkm veya alminyum alamdan yaplmtr. Manyetik kavrama ile ara motorundan hareket alan krank aft ve aftta bal pistonlar sktrma iini gerekletirir. Kompresr kapasitesi piston hacmi, piston says ve devir saysna bal olarak deiir. Kompresrde yalama ok nemli olup krank afta bal ya pompas ile gerekletirilir. Kompresrlerin genel yaps kapasite kontrol yapmaya uygundur. Kapasite reglatr ile piston saysna bal olarak % 33 ila 66 arasnda kapasite kontrol yaplabilir.

Resim 1.11: Biyel kollu soutma kompresr

23

aft knda szdrmazlk salayan karbondan yaplm mekanik conta (mechanic seal) bulunur. Szdrmazlk salayan bu mekanik contann bast yzey ok hassas ilenmitir. Bir tamir veya servis ii srasnda bu yzeye parmakla bile dokunmak burada korozyona neden olacandan yzeyin bozulmasna ve neticesinde soutucu akkan szdrmasna neden olacaktr.

Resim 1.12: Biyel kollu kay-kasnak tahrikli ara soutma kompresrleri

1.5.2. Kondenserler ve Kondenser FanlarAra klima ve frigorifik ara kondenserleri hem soutma kapasitesi hem de araca uygulama ekli itibaryla ok eitli tip ve yapda retilmektedir. Otomobillerde klima uygulamalarnda ve panelvan tipi frigorifik aralarda yeni uygulamalarda kondenser, ara motor blmnde aracn su soutma radyatrnn nnde yer almaktadr. Bu ekli itibaryla soutma sistemi split tip yapdadr. Otobs klimalarnda hava soutmal kondenser nitesi aracn st ksmna ince ve uzun bir gvde iine, aerodinamik ve estetik yapy bozmayacak ekilde yerletirilmitir. Otobs yolcu tamaclnda kullanlan ve tad yolcu saysna gre olduka kk hacimli bir aratr. Fakat bu kk hacimde tanan yolcu saysnn getirdii s yk ile beraber, hareket halinde yksek s ykne maruz kalmas, olduka byk kapasiteli bir kondenser kullanmn gerekli klar. Bu yzden otobs klimalar olduka yksek soutma kapasitesi (136.000 150.000 Btu/h) salayan cihazlardr

24

.

Kondenser zerindeki cebri hava ak termostatik kontroll fanlar yardmyla salanr. Elektrik beslemeli kondenser fan grubu gerekli hava akmn karlayacak ekilde bir ok fandan oluur. Frigorifik aralarda kondenser ve fan grubu genellikle aracn kasa st aln ksmna ya da kasa stne yerletirilir. Bu ekilde ara hareket halinde iken yksek hava akm salanm olur.

Frigorifik aralarda aracn yapsna gre soutma sistemi monoblok veya split yapda olabilir. Monoblok frigorifik ara kondenserleri, ara seyir halindeyken hem yeterli hava akmn salamak hem de aracn aerodinamik yapsn bozmayacak ekilde genellikle ara kasasnn aln ksmna monte edilir.

25

Dier split uygulamada kompresr ve kondenser grubu aracn kasa altnda yer alr ve cebri hava akm kondenser fanlaryla salanr. Bu sistemler split veya monoblok (tek para) yapdadr, monoblok olanlar tek para hlinde, gaz karlmakszn sklp taklabilir.

Resim 1.16da, yksek kapasiteli monoblok soutma nitesi grlmektedir. Balca zelikleri unlardr: Bu sistemler konteynr veya ara kabini zerine monte edilebilir. Elektrik motoru tahrikli, dizel motor tahrikli ve/veya ara motorundan tahrikli kompresr ile alma seenekleri vardr. Termostatik kontroll otomatik alma ve durma Zaman saati kontroll defrost sistemi Kondenser nitesi (fanl) Evaporatr nitesi (fanl) Kabin ii kontrol paneli

26

1.5.3. Evaporatrler ve Evaporatr FanlarEvaporatr aracn iindeki sy sourmak zere, i ksma yerletirilmitir. Ara iindeki snn daha hzl evaporatr yzeyinden sourulmas iin cebr hava hareketi salayan ve kademeli alabilen bir fanla desteklenmitir. Ara iindeki evaporatrn temel iki fonksiyonu vardr.

Ara iindeki sy sourmak, Havay kurutmak (nem almak)

Evaporatr yzeyinden cebr olarak aktlan hava sour ve havann tam olduu rutubetin bir ksm evaporatr yzeyinde youur. Youan su drenaj hortumundan d ortama atlr.Ara klimalarnda evaporatr ideal alma scakl 0 C (32 F)dir.

27

Resim 1.21de farkl model minibs, midibs, panelvan vb. aralar iin retilmi klima sistemlerinde yer alan evaporatrler grlmektedir. Evaporatrler ileri basnl azot gaz ile doldurulmu ve giri/k azlar szdrmaz ekilde kapatlmtr. Montaj srasnda rakorlu tapann sklmesiyle basnl azot gaznn k evaporatr szdrmazlnn kantdr.

Resim 1.23te otomobil ve minibs, midibs vb. ticari aralarn klima sistemlerinde kullanlan eitli evaporatrler ve emme akmlatrleri grlmektedir.

28

1.5.4. Termostatik Genleme Valfi ve Orifis TpTermostatik genleme valfinn soutma sistemindeki grevi yeterli miktardaki sv haldeki soutucu akkann kontroll olarak evaporatre giriini salamaktr. Frigorifik ara ve ara klimalarnda scaklk ve buna bal basn reglasyonu (ayar) termostatik valf veya sisteme uygun orifis kullanlarak kontrol edilir. Bu amala eitli genleme kontrol elemanlar gelitirilmitir (TGV, orifis, klcal vb.). Eer bu kontrolde evaporatrde ar basn dm olursa evaporatr karlama yapar. Karlanm bir evaporatr yeterli soutma salayamaz ve defrost gerekli olur. (Yzeyde oluan buz tabakasnn sl diren oluturaca unutulmamaldr.) Evaporatrdeki scaklk kontrol, evaporatre giren soutucu akkann basncyla kontrol altnda tutulur (kontrol edilir). Basn kontrol cihazlarnn deiik eitleri olmakla birlikte, genellikle sabit delikli tp (orifice tube) ve termostatik genleme valfi kullanlr. Termostatik genleme valfi scakla ve basnca duyarl olarak alr ve soutucu akkann aknda verimli bir reglasyon salar. Delikli tp ise klcal gibi sabit ayarda kullanlan genleme elemandr.

ekil 1.20de ara klimalarnda kullanlan termostatik genleme valfi ve delikli tp eklindeki orifis grlmektedir. Termostatik genleme valfi deien s yklerini karlamak zere soutucu akkan debisini kzgnla (superheat) bal olarak ayarlarken delikli tip tp eklindeki genleme eleman (Orifis tp) basnca bal sabit bir ak salamaktadr. Sistemin soutma kapasitesine bal olarak orifis tplerde farkl sl ykleri karlamak zere eitlidir. Bnyesindeki filtre yapsyla kompresrden gelen metal antlarn ve mumlaan ya zerreciklerini szme grevi de yapar. Termostatik genleme valfl sistem receiver (sv tank) bulunan sistemlerde, orifis tp ise emme akmlatrnn bulunduu sistemlerde kullanlr. Her iki genleme elemanna ait uygulama ara klimalarnda frigorifik ara soutma sistemlerinde yaygn olarak kullanlmaktadr.

29

1.5.5. Emme Akmlatr ve YapsSoutma sistemi, an deien s yklerinde oluabilecek sv tamalarn nlemek zere emme hatt zerine yerletirilmi akmlatr tarafndan korunur. Bilindii zere kompresr buhar pompalayacak ekilde tasarlanmtr. Svlar sktrlamazlar ve kompresre girdiklerinde ok ciddi hasarlara neden olurlar. Akmlatr kompresre sv giriini nleterek kompresr olas hasarlardan korur. ekil 1.21de ara klimalarnda kullanlan tipi drayer ve emme akmlatr grlmektedir.

30

UYGULAMA FAALYET UYGULAMA FAALYETAra Soutma Kompresr ve Elektromanyetik Kavramann Montajn Yapmak Tipik otobs klima kompresr ve elektromanyetik kavramas

neriler Aada verilen ekipman ve Montaj talimatnda yer alan ara, gere ve donanm temin ediniz. gereleri temin ediniz. gvenliine uygun ortam oluturunuz. Kompresr Montaja balamadan nce ara akmlatrnn negatif Kompresr montaj kutbunun vidasn geveterek kartnz. braketi Montaj vidalar Elektromanyetik kavramann kullanld ara Elektromanyetik klimalarnda manyetik kavramann yaps soutma kavrama ve montaj kompresrnn gc ile yapsna uygun tasarma sahiptir. vidalar Bu nedenle uygun kavramann seilmesi gerei vardr. Kama Aksi halde montaj srasnda paralar zarar grebilir. Tork anahtar ve takmlar Montajda dikkatli almak ve montaj talimatnda yer alan bilgileri zenle uygulamak gerekir. (zellikle skma torklar) rnek olarak verilen manyetik kavrama grlmektedir. Burada her elemannn kompresr zerinde montaj yeri ve sabitleme vida delikleri mevcuttur.

lem Basamaklar

31

Montaj gerekletiriniz.

Kompresr montaj braketini ara motoru zerindeki yerine montaj vidalarn kullanarak sabitleyiniz. Kompresr uygun bir caraskal yardm ile montaj braketi zerine montaj vida delikleri karlayacak ekilde oturtunuz. Montaj vidalarn kullanarak kompresr sabitleyiniz. Manyetik bobini (nu: 5) montaj setinde verilen allen bal cvatalar ile (nu: 6) kompresr gvdesine hassas ekilde merkezleyerek balayn. Montaj cvatalarn (no: 6) 25 Nm skma tork deerinde sknz. Kasnak kamasn (nu:2) ve kavramay kompresr miline dzgn yerletirin (nu:7). Merkez tutucu cvatay 85 Nm skma torkunda skn. Gbek segmann (no:10) yuvasna yerletirin. Kompresr kasnan (nu:11) sette verilen 3 adet cvatay kullanarak kavramaya (nu:8) tespit ediniz. Not: Kavrama montaj sonras, manyetik bobine temas etmeden serbest dnebilmelidir. Elektromanyetik kavramann enerji kablosu bobine temas etmeyecek ekilde tespit edilmelidir. Not: Manyetik bobinde alma sonras maksimum scaklk 105 C olabilir. Manyetik kavrama

32

Dier bir rnek; ara klima kompresr, manyetik kavrama ve braket montaj detaylar

33

DEERLENDRME LE Deerlendirme ltleri 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. Kompresr montaj braketini motor zerine sabitleyebildiniz mi? Kompresr montaj braketi zerine sabitleyebildiniz mi? Manyetik kavrama montaj kitini eksiksiz bulabildiniz mi? Ara akmlatrnn negatif (-) kutup balantsn kardnz m? Montaj kamasn aft yuvasna dzgn ekilde yerletirebildiniz mi? Manyetik bobin montajn yapabildiniz mi? Kavramay merkezleyerek montajn yapabildiniz mi? Gbek segmann yuvasna yerletirebildiniz mi? Montaj cvatalarn uygun torklarda skabildiniz mi? Merkez cvatasn uygun torkta skabildiniz mi? Kavrama, manyetik bobine temas etmeden serbest dnyor mu? Enerji kablosu, bobine temas etmeyecek ekilde tespit edildi mi? Elektrik beslemesi ile kavramann almasn kontrol ettiniz mi? Evet Hayr

DEERLENDRME Kontrol listesindeki her Hayr cevab ilgili konuyu tekrar gzden geirmeniz anlamna gelir.

34

LME VE DEERLENDRME LME VE DEERLENDRME1. Aadakilerden hangisi otomobil klimasnn grevlerindendir? A) Ortama taze hava kartrmak B) Nem almak C) Ortam havasn soutmak D) Istmak E) Hepsi 2. Aadakilerden hangisi otomobil klimasnda yer almaz? A) Kompresr B) Drayer (Filtre-kurutucu) C) Servis manifoldu D) Elektromanyetik kavrama E) Receiver (Sv tank) 3. Aadakilerden hangisi otomobil klimasnn elektrik devre elemandr? A) Basn anahtar B) Sigorta C) Fan motoru D) Elektromanyetik kavrama bobin rlesi E) Hepsi 4. Frigorifik aralarn soutma sistemini ara klimalarndan farkl klan en nemli zellik aadakilerden hangisidir? A) Enerji sarfiyat B) Otomasyon sistemi C) Defrost sistemi D) Kompresr tahrik sistemi E) Hibiri 5. Otomobil klimalarnda basn kontroll, scak gaz by-pass valfl sistemin alma prensibi aadakilerden hangisidir? A) Basnc srekli olarak dengede tutmak B) Soutma sistemini yksek basn oklarndan korumak C) Dzenli aralklarla defrost yapmasn salamak D) Kompresr emme basncn ayarlamak E) Yksek basn hatt ile alak basn hatt arasnda by-pass yaparak, sistemi normal basnca ykselmesini salamak

35

RENME FAALYET-2 RENME FAALYET-2AMAelik ve alminyum boru, esnek hortum, ara balant paralar ve eitli devre elemanlarn kullanarak boru ileme teknikleri yardmyla frigorifik ara soutma devresini ve ara klima montajn yapabileceksiniz

ARATIRMABu faaliyet ncesinde yapmanz gereken ncelikli aratrmalar unlardr: evrenizdeki frigorifik aralarn soutma sistemlerinde ve ara klimalarnda kullanlan borular ve ara balant paralar hangi tip malzemelerden retilmitir? Aratrnz. evrenizdeki servislerden farkl marka ve modeldeki frigorifik ara ve ara klima sistemlerine ait boru, ara balant paralar, gvenlik ve otomasyon donanmlarnn montaj talimatlarn aratrarak topladnz bilgileri arkadalarnzla paylanz.

2. SOUTMA DEVRES VE BORU MONTAJIFrigorifik ara ve ara klima soutma sistemlerinde kullanlan borular, ara balant paralar ve balant elemanlar her ara iin ara yapsna uygun farkl bir tasarm gerektirir. Bir model iin retilen boru, hortum, rakor vb. para; l, ilevsellik, mukavemet vb. bakmndan ou kez bir baka arata kullanlamaz. Dier taraftan bu paralar atlye artlarnda da retilemez. Bu nedenle orijinal boru, boru balant paralar ve balant elemanlarnn vb. kataloglardan seilerek kullanlmas gerekir.

36

2.1. Soutma Devresi Boru, Hortum ve Ara Balant ParalarFrigorifik ara ve ara klima sitemlerinde boru devresi ve balantlarnn her farkl model ara iin zel bir tasarmn olduunu sylemitik. Dier taraftan bu sistemlerde kullanlan boru ve hortumlar da sistemin yaps asndan bir takm zellikler tamaktadr. zellikle ara soutma sistemine uygun tasarmn dnda, ara motorundan kaynaklanan titreim, hem boru hem de balant paralarnda daha yksek bir mukavemetin olmas gereini ortaya koymaktadr. Resim 2,1de frigorifik ara ve ara klimalarnda kullanlmak zere retilmi eitli esnek yapl boru ve hortum kesitlerinden rnekler grlmektedir.

Servis ilerinde soutma devresinde kullanlan boru ve hortumlara uygun ara balant elemanlar, servis valfleri ve kapama valfleri kullanlmaktadr.

37

2.2. Frigorifik Ara ve Ara Klima Sistemlerinde Boru iliiFrigorifik ara ve ara klima sistemlerinde boru iilii ve montaj zel beceri gerektirir. nk her farkl modeldeki aracn devre yaps birbirinden farkldr.

2.2.1. Alminyum ve elik Borularn stenen Alarda Bklmesi

38

Alminyum ve elik borularn kullanld sistemde zel hazr paralar dnda teknisyenin hazrlayaca boru montaj paralar da vardr.

39

2.2.2. Alminyum ve elik Borularn Delinmesizellikle fabrikasyon montaj dnda sonradan ilave tasarmla montaj gerekletirilen frigorifik ara ve ara klima sistemlerinde boru iilii nemli bir unsur olarak karmza kar. Soutma devrelerinde ou kez servis hatlarnn oluturulmasnda, basn mirlerinin montajnda vb. ilerde bir aparat yardm ile borularn uygun apta, eksene dik ve dzgn delinmesi gerekir. te bu ama iin gelitirilmi boru delme aparatlar kullanlr (Resim 2.5).

2.2.3. Alminyum Borularn Kaynatlmas

40

2.2.4. Boru /Ara Balant Paras le Hortum Balantsnn YaplmasResim 2.8 ve 2.9daki uygulamada grlen aparat kullanlarak soutma devresinde kullanlan esnek hortum ile farkl aplardaki elik veya alminyum alam boru, szdrmaz ekilde presli birletirme teknii kullanlarak birletirilebilir.

41

2.3. Frigorifik Ara ve Ara Klima Sistemlerinde Boru MontajHem frigorifik ara hem de ara klimalarnda o ara iin retilmi boru ve balant paralarnn kullanldn sylemitik. Bu nedenle bir ara soutma sistemi iin zel retilmi borular, balant paralar ve soutma devre elemanlar bir set olarak (montaj kiti) verilir (Resim 2.11). Montaj kitinde verilen her para montaj kurallarna ve montaj talimatnda verilen l, skma kuvveti, ilem basama vb. ekilde birletirilmelidir. Aksi takdirde hem szdrmazlk hem de sistemin almas tehlikeye debilir.

Dier taraftan kompresr montaj plakas, kay-kasnak, evaporatr, kondenser vb. ana devre elemanlar ile bunlarn montajnda kullanlan balant saplamalar; conta, menfez, damper, kanal vb. elik, aa ve plastik malzemelerden retilmi paralar da o ara iin zel retim gerektirir. Frigorifik ara ve minibs, otobs vb. ara klima soutma sistemlerinde kasa/kabin ii evaporatr boru balantlarnda en ksa ve gvenli yolun seilmesi ve borularn ekillendirmesinde en az dn ve dirsek kullanlmas gerei vardr. Bu nedenle boru gei detaylarnda imalatlar tarafndan belirlenmi montaj talimatlarna uyulmaldr. ou otomobil klimalarnda soutma sistemi bir btn halinde soutucu akkan szdrmakszn sklebilecek ekilde tasarlanmtr. Sert lehim uygulamalarnda borularn dii/erkek geme toleranslar 0,04 mm olmas tavsiye edilir. Sert lehimde kullanlacak lehim ve kaynak malzemesinin ergime derecesi, mmkn olduunca dk olmal ve kaliteli malzemeler tercih edilmelidir. Kaynak srasnda lehim teli, bakr boru akkor hale gelmeden nce ergimelidir. Aksi halde fazla sdan bakr borunun dnda ve ierisinde oksit tabakalar oluur. Bu oluum, soutucu akkan tarafndan boru i cidarndan sprlerek sistem ierisinde hareketli paralara tanr. Kompresr emii ile kompresre gelen bu oksit paralar, yksek scaklk ve basnta hem kzgn haldeki soutucu akkann hem de yalama yann bozulmasna neden olacaktr. Rakorlu birletirmelerde montaj talimatnda yer alan skma kuvvetlerinin (torklarnn) dikkate alnmas gerei vardr. Bu; hem szdrmazln salanmasn hem de rakor/hava ularnn mekanik deformasyona uramasn nler. Aksi durumda ar skma kuvvetinden hava ular atlamakta ve bir sre sonra szdrmazlk tehlikeye dmektedir.

42

2.3.1. Montajda Dikkat Edilmesi Gereken Hususlar Mmkn olduu kadar tesisat ksa tutularak; az sayda dirsek, te, kaynak, rakor balants yaplmaldr. Borular; kompresr, kondenser, resiver (sv deposu), solenoid valf, filtrekurutucu, genleme valfi gibi elemanlarn servis, bakm, ayar ve tamirlerine engel olmayacak ekilde denmelidir. Kompresrn ya gzetleme cam, sv akkan grme cam gibi elemanlarnn gr aklklarna engel olmamaldr. zole edilecek borular ve evaporatr tipleri iin izole kalnlna gre mesafe braklmaldr. Ara kasas yan panel, deme ve tavan geilerine borunun (ve varsa izolenin) geebilecei apta aklk braklmaldr. Borunun d darbeye maruz kalabilecei yerlerde, titreimin geirilmesi mahzurlu olan yerlerde ve keskin metal temas olan yerlerde koruyucu tedbirler (bilhassa alminyum ve bakr boru iin) alnmaldr.

Boru geileri, insan geii iin braklan genilik ve ykseklik gibi mesafeleri azaltmayacak, kap gibi kasa elemanlarnn almas engel olmayacak ekilde yaplmaldr. Titreim emici (absorber) kullanldnda kompresr ekseni ile titreim emici ekseni birbirine paralel olmal ve kompresre mmkn olduu kadar yakn konulmaldr. Titreim alcnn ap en az baland borunun ap kadar olmal, titreim alcdan sonra sistem tarafndaki boru sabit bir ekilde tespit edilmelidir. Emi borusu ile kompresr balants yaplrken (hemen kompresrden nce) ya birikecek cepler olmayacak ekilde yaplmaldr. Ak ynnde borulara % 0,5 eim verilmelidir. R-12, R-22, R 134 A vb. soutucu akkanlar mkemmel bir temizleyici (solvent), kir eritici maddedir. Bu soutucu akkanlar metal gzeneklerinden ve kt yaplm kaynak noktalarndan yol bularak (pislikleri eritip), azot veya CO2 ile yaplan muayenede ortaya kmayan kaaklar meydana getirir. Bu sebeple, borular montaja balanmadan nce mutlak surette iyice temizlenmeli ve boru birletirilmeleri ok iyi yaplmaldr.

43

Borular demeye balamadan nce temiz, tysz bir bez borularn iinden tel veya bant ile ekilerek kaba pislikler ve toz temizlenmelidir. Temiz, tysz bir bez trikloretilen veya R-11 ile iyice slatlp ayni ekilde borunun iinden ekilmeli ve bezin pislikten boyanmas kesilinceye kadar bu ileme devam edilmelidir. Borular tam dik ve dzgn kesilmeli ve fitings'e epeevre oturmas salanmaldr.

2.3.2. Soutma Devresi Kontrol Elemanlarndan rneklerBir gazn ya da svnn akn kontrol etmek zere tasarlanm bir tr elektro valftir. ounlukla, soutucu sv hatlarnda, evaporatre giden sv hldeki soutucunun akn kontrol etmek iin kullanlr Bazen de ok evaporatrl farkl scaklkl sistemlerde, evaporatrleri birbirinden ayr ve bamsz altrmak zere emme hattnda kullanlr. Dier bir uygulama ekli de kompresrlerin yksz kalk iindir. lk kalkta emme hatt ile basma hatt by-pass yaptrlr. Solenoid valflerin nemli dier bir kullanm yeri de ok daha byk valflerin kumandasdr. rnein sv hattnda scak gaz defrostunda devreye alma ve ykten karma srasnda kullanlr.

44

UYGULAMA FAALYET UYGULAMA FAALYETAra Klima Soutma Devresi Montaj ve Boru ilii

lem Basamaklar Aada verilen ekipman ve gereleri temin ediniz. (Klima montaj kiti) El takmlar Boru bkme aparat Tork anahtar

neriler -Montaj talimatnda yer alan resim, ekil ve llere, ilem srasna uymanz nerilir. -Montaja balamadan nce ara akmlatrnn negatif kutbunun vidasn geveterek kartnz. - gvenliine uygun alma ortamn oluturunuz. Her aracn yapsna uygun klima montaj kitini kullanmalsnz. Montajda dikkatli ve hassas almak, montaj talimatnda yer alan bilgileri zenle uygulamak nerilir. Tamir vb. uygulamalarda boru birletirmeleri zel uygulama gerektirebilir. Bunun iin montaj talimatnda yer alan boru birletirme tekniklerini uygulamak sistemin uzun mrl ve arzasz almas asndan nemlidir. Klima boru devresini motor ve egzost manifold devresine temastan koruyunuz. (Is ve sarsnt devreye zarar verebilir) Sistem; montaj srasnda hava ve kirleticilerden korunmaldr.

45

Montaj gerekletiriniz.

Kondenser montajn ara radyatrnn nndeki yuvasna lastik takozlar zerine oturacak ekilde gerekletiriniz Kompresr motor blou zerindeki brakete montaj vidalarn kullanarak sabitleyiniz. TGV / delikli tp (orifis) genleme elemann evaporatr giriindeki yuvasna szdrmazl salayacak ekilde montajlaynz. Evaporatr kabin iinde yer alan davlumbaz iine giri ve k azlar ayr ayr delikli lastik contalardan geecek ekilde montajlaynz. Not: Birok arata ara n gsln bir blmnn veya tamamnn evaporatr montajnda sklmesi gerekebilir. Sv tank ve filtre kurutucuyu sabitleme kelepe ve vidalarn kullanarak montaj talimatnda gsterilen yere montajlaynz. Basma hatt boru devresi ve ara balant paralarnn montajn gerekletiriniz. Emme hatt boru devresi ve ara balant paralarnn montajn gerekletiriniz. Kondenser fan ve fan motorunun montajn yapnz. (Baz aralarda kondenser montajndan nce yaplmas gerekebilir.) Basn ve scaklk mirlerini montaj talimatnda belirtilen yerlere, talimata uygun ekilde montajn yapnz. Elektriki devre elemanlarnn enerji beslemelerine ait soket balantlarn gerekletiriniz.. Kompresr kay kasnak balantsn montaj talimatnda gsterilen ekilde ve gerginlikte yapnz.

Not: Ara klima soutma devre elemanlarnn montajnda devreyi hava, nem ve dier kirleticilerden korumaya zen gsterilmelidir.

46

Frigorifik ara ve ara klima soutma devresi boru iilii

Aadaki ara ve gereleri temin ederek presli balant uygulamas yapnz.

Presli birletirmeye uygun rakorlu hortum ara balant paralar 90, 135 ve dz Ara klima ve frigorifik ara soutma devrelerinde kk, dar geili alanlarda ve zellikle ara motorundan kaynaklanan vibrasyonun etkisini de azaltmak zere esnek yapya sahip hortumlar kullanlr. Hortum balantlar; 90, 135 ve dz bir taraf rakorlu dier ucu presli birletirme tekniine uygun ara balant paralar kullanlarak gerekletirilir. Balant paralarnn bir ucunda rakor ve O-ring, dier ucunda ise bir ucu hortumun iine kaydrmal olarak skca girebilecek boru ve hortumu dndan saran metal klf, yzk bulunur. Boru devresinde kullanlmak zere hazrlanan ara balant paralar ve hortumlar standart llerde imal edilmektedir. Genellikle 4 deiik l ve bunlara uygun presli birletirme aparatlar piyasada mevcuttur.

Frigorifik ara ve ara klimalarnda kullanlan esnek hortum ve yzkler

47

Hortum ve ara balant paras presli birletirme aparatlar ve birletirme ilem basamaklar

48

Ara klima soutma devresi ve devre elemanlar montaj

Ara klima kompresrnn ara motoruna, braket zerine montaj

49

Ara klimas kondenser ve kondenser fan grubu montaj

50

Ara klimas evaporatr ve evaporatr fan grubu montaj

51

Soutma devresi sv hatt, filtre grubu ve akmlatr montaj

52

Scaklk/basn anahtarlar ve kumanda panelinin montaj Basn / scaklk mirlerini ara klima talimatnda belirtilen yere montajn yapnz. Baz uygulamalarda boru devresine baz uygulamalarda kondenser zerine tespit edilir.

53

DEERLENDRME LE Deerlendirme ltleri 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. Araca uygun klima montaj kitini bulabildiniz mi? Devreyi kirleticilerden korumak zere tedbir alabildiniz mi? Kondenser montajn talimata uygun yapabildiniz mi? Kompresr montajn talimata uygun yapabildiniz mi? TGV/Orifis tp montajn talimata uygun yapabildiniz mi? Evaporatr montajn talimata uygun yapabildiniz mi? Sv tank montajn talimata uygun yapabildiniz mi? Filtre / kurutucu montajn talimata uygun yapabildiniz mi? Basma hatt montajn talimata uygun yapabildiniz mi? Emme hatt montajn talimata uygun yapabildiniz mi? Kondenser fan ve fan motorunun montajn yapabildiniz mi? Basn ve varsa scaklk mirlerinin montajn yapabildiniz mi? 13. Enerji besleme soket balantlarnn montajn yapabildiniz mi? 14. Kompresr kay kasnak gerginlik ayarn yapabildiniz mi? Evet Hayr

DEERLENDRME Kontrol listesindeki her Hayr cevab ilgili konuyu tekrar gzden geirmeniz anlamna gelir.

54

LME VE DEERLENDRME LME VE DEERLENDRMELME SORULARI1. Aadakilerden hangisi ara klimalarnn boru devresinde kullanlmaz? A) Bakr boru B) Alminyum boru C) elik boru D) Esnek boru E) Hepsi 2. Aadakilerden hangisi frigorifik ara ve ara klima boru iiliinde kullanlmaz? A) Oksi-gaz B) Presli birletirme C) Yaptrma D) Rakor E) Hepsi

3. Aadakilerden hangisi ara klimalarnda esnek borularn birletirilmesinde kullanlan birletirme tekniidir? A) Presli birletirme B) Kaynak C) Yaptrma 4. D) Vidal birletirme E) Hibiri

Aadakiler hangisi frigorifik ara ve ara klima boru iiliinde kullanlmaz? A) Borular belirli alarda bkmek B) Borular presli birletirmek C) Borular elektrik ark kayna ile birletirmek D) Borular kesmek E) Borular delmek

5. Aadakilerden hangisi frigorifik ara ve ara klimalarnda soutma devresinde kullanlacak borular ve ara balant paralarn ifade etmekte kullanlr? A) Boru montaj kiti B) Boru devresi C) Defrost sistemi D) Boru balant rakorlar E) Hepsi 6. Aadakilerden hangisi frigorifik ara ve ara klimalarnn boru montajnda dikkat edilmesi gereken kurallardandr? A) plak metal borular izole edilmelidir. B) Borular ara motor ssndan korunmaldr. C) Borular ara motoru ve aracn dier blmleriyle temastan korunmaldr. D) Boru iilii iin gerekli mesafeler braklmaldr. E) Hepsi

55

RENME FAALYET-3 RENME FAALYET-3AMAFrigorifik ve ara klima sistemlerinde kullanlan evreci soutucu akkanlar ve arj donanmn tanyarak soutucu akkan arj yapabileceksiniz.

ARATIRMABu faaliyet ncesinde yapmanz gereken ncelikli aratrmalar unlardr: evrenizdeki frigorifik aralarda ve ara klima sistemlerinde yasal kullanma uygun evreci soutucu akkanlar nelerdir? Aratrnz. Frigorifik ara ve ara klima soutma devresinin vakumlanmasnda ve soutucu akkan arjnda kullanlan donanm nelerden olumaktadr? Aratrnz. Farkl marka ve model frigorifik ara ve ara klima sistemlerine soutucu akkan arj yntemlerini aratrarak topladnz bilgileri arkadalarnzla paylanz.

3. VAKUMLAMA VE GAZ ARJI

3.1. VakumlamaBir soutma sistemi, ne zaman (bakm onarm gibi servis ileri veya montaj srasnda) atmosferik koullara ak kalrsa, sisteme girmi olabilecek hava, rutubet ve dier kirleticilerin soutucu akkan arj yaplmadan nce temizlenmesi gerekir. Soutucu sistemlerde bulunmas istenmeyen ve alnan nlemlerin yetersizlii hlinde sisteme kolayca giren iki zararl madde su ve havadr. Hava bnyesinde sistem ierisinde younlamayan oksijen, azot gibi gazlar, asal gazlar ve dier kirleticileri (toz, kir ve rutubet) de bulundurur.

56

Su, nem ve oksijen her tr soutma sisteminin en byk dmandr. Bunlarn varlyla korozyon, amurlama, katlama, bakr kaplanmas, koklama, karbonlama gibi kompresre ok zarar veren reaksiyonlar meydana gelir ve sonu her zaman kompresr arzas, hatta hasardr. Bu nedenle rutubet (su) ve oksijen (hava) gibi youmayan gazlarn sisteme sokulmas nlenmeli, girmi ise mutlaka boaltlmas, yani vakumlanmas yoluna gidilmelidir. Bir soutma devresinin, hava, rutubet ve dier kirlerden soutucu akkan arj yaplmadan nce arndrlmas ilemine vakumlama denir. Sistemin doru olarak vakumlanmas, soutucu ile doldurulmadan nce szdrmazlnn salanmas ve istenen vakum basncna eriilmesiyle mmkn olur. Genel olarak soutma sistemlerinin vakumlanmasnda iki yntem kullanlr. Bunlar; 1. Derin vakum (deep vacuum) yntemi, 2. l vakum (triple vacuum) yntemidir. Soutma sistemlerinde zellikle ok dk emme basnlarnda alan (low back pressure) sistemlerde derin vakum yntemi tercih edilir. Daha yksek basnl (high back pressure) rnein, konfor klimas gibi sistemlerde l boaltma teknii uygundur.

3.2. Servis Manifoldu ve Vakum PompasBu cihaz (Resim 3.2), sistem alma basnlarnn llmesinde, soutucu akkann eklenip eksiltilmesinde, ya eklenmesinde, youmayan gazlarn sistemden temizlenmesinde kullanlr. Dier taraftan kompresrn by-pass edilmesine ve sistem artlarnn analizine imkn verir. Servis veya test etme manifoldu, resimde grld gibi zerinde emme ve arj basn gstergelerinin bal olduu, emme ve vakumlama servis valfleri ile dolum (arj) girii olan bir servis manifoldundan ibarettir. Manifoldun alt ksmnda, cihaz emme servis valflarna (sol), soutucu silindirine (ortada) ve cihaz boaltma veya sv hatt valfine (sa) balant salayan hortum klar bulunur.

57

ou cihazda, renk kodu olarak, emme taraf gstergesi ve hortumu mavi, arj taraf gstergesi ve hortumu krmzdr. Orta veya soutucu silindirine bal hortum ise sar renktedir. Bu yntem, hortumlarn kararak cihaza zarar verilmesinin nlenmesinde ok yararldr. Baz servis uygulamalarnda rnein; R-134a iin gsterge manifoldunun her balant paras yanl dolumu nlemek zere deitirilmitir. Servis uygulamalarnda bu tehizat asmak zere, manifold zerindeki kanca kullanlr.

3.2.1. Servis Manifoldunun Kullanlmas

ekil 3.1deki servis manifoldunda A ve B valflar ap kapatlarak, deiik soutucu ak ekilleri elde edilebilir. Valf dzeni yle ayarlanmtr ki valfler kapal olduu zaman manifoldun orta az gstergelere kapanr. ekilde valflar kapal konumda iken cihaz azlar 1 ve 2 hl aktr ve gstergelerin sistem basnlarn lmesine izin verirler. ekilde C vakum ve basn gstergesini (kombine gsterge), P basn gstergesini ifade etmektedir. Manifoldun alt ksmnda sol taraf (1) emme taraf servis valfina, ortadaki az servis silindirine, sa taraf (2) ise cihaz boaltma veya sv hatt servis valfine balanty gstermektedir.

ekil 3.2de emme taraf valfinin (A) ak ve arj taraf valfinn (B) kapatlmasyla soutucu akkan, manifoldun emme (1) tarafndan ve orta az balantsndan geebilir. Bu dzenleme, sisteme soutucu akkan veya ya ikmalinde kullanlabilir.

58

ekil 3.3te soutucunun yksek basn tarafndan (2), dk basn tarafna (1) bypass edilmesi ilemi grlmektedir. Her iki valfte aktr ve orta soutucu silindir balant az kapaldr. Soutucu akkan daima yksek basn tarafndan alak basn tarafna akacaktr.

ekil 3.4 soutma sisteminin soutucu akkanla temizlenmesini veya soutucu eksiltilmesine ait valf dzeni gsteriliyor. Dk taraf valfi kapaldr. Orta az, ya atmosfere ak ya da bo bir soutucu tankna baldr. Atmosfere ak olmas evre iin zararl olabileceinden, gazn tekrar geri dnmne de olanak saladndan tank kullanm uygun olur. Bu dzende, yksek basn (arj) taraf alr, yksek basncn orta azdan dar akmasna izin verir.

3.2.2. Vakum Pompas

Vakum pompas bir eit hava emen kompresrdr. Pompa yaps itibariyle bir veya iki kademeli olabilir. Soutma devrelerinde, sistemdeki havann ve beraberinde rutubetin tahliye edilmesinde kullanlr.

59

ou pompa elektrik motor tahrikli ve portatif tanabilir ekilde imal edilmitir. Resim 3.3te tanabilir elektrikli vakum pompas grlmektedir. zelliklerinde, pompann ulaabilecei vakum seviyesini belirten mmHg, psi, veya mikron cinsinden ifade de bulunabilir. rnein, 759 mmHg veya 500 mikron gibi.

3.2.3. Vakumlamann Gerei ve nemiTesisat rutubetten, sudan tamamen arndrlm olsa bile, tesisatta kalan youmayan gazlar (azot, hava, CO2 vb.) nce ya ile kimyev birlemeler sonucu (bilhassa ya ile oksijen) valf plkalarnda zamanla kalntlar brakmaya balar. Bu birikmeler valfte kl anmas denen olaya sebep olur ki k valfinde, soutucu gazn bu aralktan szarak ok yksek scaklklarn meydana gelmesine neden olur. Bu olay ikinci seri bir kimyev reaksiyonu meydana getirerek ya molekllerinin blnmesine ve soutucu akkan ile direkt reaksiyon neticesi hidroklorik, hidroflorik asitler ile karbon ve su ortaya kmasna sebep olur. Bylece bu olay zincirleme reaksiyon eklinde devam eder ve gibi byyerek sistemde tehlikeli seviyede slak asitlilik meydana getirir. Bunun neticesinde hermetik kompresrde motor yanmasn kanlmaz hle gelir. Bu sebeple, sistemin iyice vakuma alnmas (50 - 100 mikron Hg) ve youmayan gazlarn kalmamas salanmaldr. 25-28 inHg (650-?00 mmHg) seviyesindeki vakum hibir fayda salamaz. Vakum manometresinin hassas, doru ve hakiki sistem basncn gstermesi ok nemlidir. Vakum pompasna balant borusundaki basn dmesinin de dikkate alnmas ve bunun mmkn mertebe az olmas salanmaldr. Sistemin kuruluunu ve youmayan gazlardan ar olmasn salamak iin en etkili metot 3'l vakum (triple vacuum) tatbik etmektir. Vakum yaplm bir sistemde u zellikler aranr : 1. Temiz, 2. Kuru, 3. Asitten arndrlm, 4. Oksijenden arndrlm bir sistemi ifade eder.

3.2.4. kili Vakum, Derin Vakum Yntemi (Double Vacum, kili Vakum)Derin vakum yntemi, bir sistemin hava ve rutubetten uzak olmasn salayan en geerli yntemdir. Uzun zaman alr; ancak alnan sonular ok daha olumludur. Derin vakum ynteminde uygun olan iki kademeli (seri bal pompalarn kullanld) vakum pompas kullanmaktr. Bu yntemde izlenecek yol ekil 3,5de grlmektedir. Gsterge manifoldunu ekilde grld gibi taknz. Bir l valf kullanarak, orta ucu (hortumu) vakum manifoldu donanmna balaynz. Dier ulara soutucu silindirini ve iki kademeli vakum pompasn balaynz. Pompaya ve gstergelere giden ular anz. Soutucu silindir valfini kapatnz. Gsterge manifoldu zerindeki her iki valfi de (sonuna dek) anz ve her iki cihaz servis valfini yarm ayar yapnz.

60

Vakum pompasn altrnz ve en az 500 mikronluk (759,5 mmHg) vakuma eriinceye kadar pompay altrnz.

Pompa valfini kapatnz ve sistemi ayrnz. Vakum pompasn 5 dakika kadar durdurunuz ve sistemde vakumun gerekten 500 mikrona (759,5 mmHg) eritiini ve orada kaldn grmek zere vakum gstergesini gzleyiniz. Eer sistem bu deerde kalmazsa, tm balantlar kontrol ediniz ve sistem bu deerde kalana dek vakumlamay tekrar ediniz. Gstergeye giden valfi kapatnz. Soutucu silindirine giden valfi aarak sistemi uygun seviyede arj edebilirsiniz

3.2.5. l Vakum Yntemi (triple vacum)l vakum yntemi, zel bir yksek vakum tehizat gerektirmez; ancak sistemde sv su olduu phesi varsa bu yntem kullanlmaldr. Bu vakumlama yntemi, youmayan gazlarn ve nemin, temiz kuru soutucu buharyla seyreltilmesi prensibine dayanr. Sisteme verilen soutucu akkan buhar sistemden vakumlanmak suretiyle beraberinde hava ve rutubeti sistemden dar tar. Bu ilem, sistem tamamen temizlene dek tekrarlanr. l vakum yntemi ekil 3.6da grlmekte ve ilem aada tarif edilmektedir. Gsterge manifoldunu ekilde gsterildii gibi taknz. Orta hortumu vakum manifolduna balaynz. Pompay ve soutucu silindirini ekilde grld gibi manifold valflerini balaynz. Hatlar, bir miktar soutucu salarak (2 saniye kadar) temizleyiniz. Soutucu silindir valfin kapatnz ve pompa valfini anz. Gsterge manifoldundaki her iki valfi anz ve her iki servis valfini orta ayar yapnz.

61

Boaltma pompasn altrnz ve kombine gstergede 759 mmHg (-14,5 psi, 1 bar), vakumuna eriilene dek sistemi boaltnz. Pompay, sistemin kompresr gcn ifade eden her bir beygir gc bana 10 dakika altrn (rnein 2 hplik nite iin 20 dakika altrnz.) Pompa valfini kapatnz ve pompay durdurunuz.

Soutucu valfini anz basn 2,4 bar (mutlak) basnca ykselsin. Sonra soutucu valfin kapatnz. Soutucunun sisteme yaylmas ve nemi sourmas iin bir sonraki vakumlamadan nce 5 dakika bekleyiniz. Soutucu valfini kapatnz. Pompa valfini anz ve tekrar 759 mmHg ara vakuma erimek ve bu deerde sistemin kompresr gcn ifade eden her bir beygir gc bana, 10 dakika kalmak zere vakumlama ilemini tekrarlaynz. Pompa valfini kapatnz ve pompay durdurunuz. Soutucu valfini anz ve yine 2,4 bar (mutlak) basnca eriene dek doldurunuz. Soutucunun sistemdeki rutubeti sourmas (absorbe etmesi) iin 5 dakika kadar bekleyiniz. Soutucu valfini kapatnz. Pompa valfini anz. Pompay altrnz ve tekrar 759 mmHg ya boaltnz ve beygir gc bana 20 dakika bekleyiniz (rnein: 2 hp iin 40 dakika). Pompay durdurunuz, vakumu kesiniz ve bu kez sistemi uygun arj basncna doldurunuz.

62

3.3. Soutucu Akkann Receiverda Toplanmas (Pump Down)Bilindii zere herhangi bir nedenle freon trevi (R-12, R-22, R 134a vb.) soutucu akkanlarn atmosfere braklmas, hem ozon tabakas iin zararldr hem de madd kayptr. zellikle byk kapasiteli, kilogram mertebesinde soutucu akkan bulunan soutma sistemlerinde devre, (sonradan gerekebilecek servis ilemleri iin) soutucu akkan atmosfere brakmakszn servis verilebilecek ekilde tasarlanr. Yaygn kullanmda sv deposu, kondenserin alt ksmnda yer alr ve deponun giri ve klarnda el kumandal valfler bulunur. Sistem, pump down yaplarak soutucu akkann tamamna yakn sv hlde depoda (receiver) toplanabilir.

63

Bu ilem sayesinde soutucu akkan atmosfere braklmakszn devre zerinde eitli servis ilemleri gerekletirilebilir. Bu servis ilemlerden bazlar unlar olabilir Devre elemanlarnn deiimi (valf, drayer, regltr, presostat vb.), Hatlarn yeniden boyutlandrlmas gerei, Evaporatrde amurlama neticesinde toplanm yan temizlenmesi, Cihazn (rnein split klima) yer deiimi gibi servis ileridir. Bu ilem iin yaygn olarak kullanlan uygulama, sistemdeki soutucu akkann sv deposunda toplamak eklindedir. Bu ileme pump down denir. Pump down, aada akland ekilde yaplr. Servis manifoldu, emme ve basma hatlarndaki servis valflerine ekildeki gibi balanr. Receiver zerindeki valf ve servis manifoldu zerindeki valflar kapatlr. Kompresr zerimdeki servis valfleri iki tur ak braklr. Kompresr, manifold zerindeki alak basn manometresinde, basn 0 ila 1 psi arasna dene kadar altrlr. Sonra kompresr durdurulur. Bu ilemle soutucu akkann byk ksm sv hlde kompresr basma hatt servis valfi ile sv tank (receiver) arasnda toplanmtr. Fakat hl sistemde bir miktar daha soutucunun varl manometre basncnn ykselmesinden anlalr. Sonra tekrar kompresr altrlr ve vakum 0 ila 1 psi arasnda sabit kalana dek bu ilem tekrarlanr. Basnta bir deime olmad grldnde kompresr zerindeki basma hatt servis valfi kapatlrken kompresr durdurulur. Bylece sistemdeki soutucu akkann tamamna yakn, sv hlde sv deposunda toplanmtr. Bu durumda sistem, servis iin hazrdr. ekil 3.9daki soutma devresinde, soutma evriminde akkann devre iindeki durumu grlmektedir.

64

ekil 3.10da pump down yaplm soutma devresinde soutucu akkann durumu grlmektedir.

65

3.4. Sisteme Gaz ve Sv Hlinde Soutucu Akkan arjSisteme soutucu akkan arj gaz ve sv hlinde olmak zere iki ekilde yaplr. Sistemin balang dolumu veya servis ilerinden sonraki dolumu iin sisteme arj edilecek soutucu akkan miktar, sistemin boyutuna ve evrimde kullanlacak soutucu miktarna baldr. ok byk sistemlerde, basite, soutucu silindiri veya tanknn uygun bir teraziye yerletirerek ve kg cinsinden arlkta azalma gzlenerek dolum yaplmas yaygn olarak kullanlmaktadr. Bu yntem, ok az bir ar yk kaldrabilecek kadar byk depolar veya kondenser hacmi olan sistemler iin iyidir. Daha kk sistemlerde, zellikle depolar olmayan paket nitelerde, sisteme soutucu akkan dolumu, kilogramlardan ok gramlar mertebesinde kritiktir. Bu durumda ekil 3.11de gsterilen benzer bir dolum (arj) silindiri kullanlr. Soutucu akkan, soutucu tankndan, arj silindirine transfer edilir. arj silindirinin servis elemannn grebilecei bir lei (gstergesi) vardr. Bu lek sayesinde belli bir soutucunun miktar doru olarak llebilir ve scaklk ve basn koullarna gre ayarlama yaplabilir. Bu silindirler 10 gram mertebesinde hassas arj imkn salar.

66

3.4.1. Sisteme Buhar, Gaz Hlde Soutucu Akkan arjBu uygulama genelde sisteme ilve borulamann gerektii durumlarda veya soutma devresinde yaplan bakm ve onarm gibi servis ilerinden sonra sisteme bir miktar sv arjndan sonraki gaz arjnda da kullanlacaktr.

Bu uygulama sistem soutma konumunda ve alr durumda yaplacaktr. ekil 3.12de grld gibi vakumlama ileminden sonra alak basn valfin kapatarak vakum pompasn durdurunuz. Vakumda bir dme olmadn grdkten sonra vakum pompasnn hortumunu karp yerine soutucu tpn bir terazi zerinde balaynz. Soutucu silindirinin valfini anz ve buna bal hortumum manifold zerindeki rakorunu ksa bir sre geveterek ierisindeki havann dar kmasn salaynz. Sistem gaz arj iin hazr duruma gelmitir. Bu konumda nceden belirlenen gaz miktar bir terazi veya gaz arj silindiri kullanarak sisteme verilebilir. Bu konumda terazi veya arj silindiri zerindeki deer okunmal ve bir yere kaydedilmelidir. arj lemine balamadan nce soutma sistemine ait soutma kompresrn soutma konumunda devreye aln ve manifold zerindeki alak basn valfini aarak gerekli miktardaki soutucu gazn sisteme girdiini gzlemleyiniz.

67

Doru miktarda dolum tamamlandnda, manifold zerindeki alak basn valfini ve soutucu silindir zerindeki valfi kapatnz. Emme hattna bal hortumun iinde bir miktar basnl gaz bulunmaktadr. Hortum rakorunu zme srasnda dikkatli olunuz.

3.4.2. Sisteme Sv Hlde Soutucu Akkan arjSv olarak soutucu akkan arj yntemi aada anlatlmakta ve ekil 3.13te grlmektedir. Sistem vakumlanm arj iin hazr ve almyor durumda olmaldr.

ekilde grld gibi gstergeli arj manifoldunu taknz. Yksek basn taraf valfi tam ak, alak basn valfi tam kapal olsun. ekil 3.13te grld gibi vakumlama ileminden sonra yksek basn valfini kapatarak vakum pompasn durdurunuz. Vakumda bir dme olmadn grdkten sonra vakum pompasn karp yerine soutucu tpn bir terazi zerinde sisteme sv ak verecek ekilde ters balaynz. Soutucu silindirinin valfini anz ve buna bal hortumum manifold zerindeki rakorunu ksa bir sre geveterek iersindeki havann dar kmasn salaynz.

68

Sistem sv arj iin hazr duruma gelmitir. Bu konumda nceden belirlenen gaz miktar bir terazi veya gaz arj silindiri kullanarak sisteme verilebilir. Manifold zerindeki yksek basn ve soutucu silindiri zerindeki valfi anz ve soutucu veriniz. Doru miktarda dolum yapldnda, srasyla yksek basn valfini ve soutucu silindir zerindeki valfi kapatnz. Tam dolum iin arj ilemi tamamen sv olarak devam edemeyeceinden eksik kalan miktar gaz olarak sisteme verilecektir. Bu noktadan sonra sisteme gaz arj 3.4.1 Sisteme Buhar Hlde Soutucu Akkan arj blmnde anlatld gibi devam edilecektir.

3.4.3. Dolum (arj) Teknikleri

Sisteme soutucu akkan arj daima sv tarafndan yaplmaldr (sulu kondensere veya sv deposuna). Kk sistemlere (buzdolab, derin dondurucu, sebil ve kk kapasiteli klima cihazlar vb.) veya kk ilveler iin gaz hlde ve dikkatle verilmek artyla sistemin emi tarafndan da verilebilir. Soutucu akkan sisteme ya sv ya da buhar hlinde arj (dolum) yaplr. nite alyorken buhar hlindeki soutucu uygun basnta ve emme valfinden baslr. Soutucu akkan sv hlde, nite almyor ve vakumlanm bir durumdayken, yalnzca sv hatt servis valfinden eklenebilir. Sistemi boaltmada ve arjda kullanlan aletler tamamyla kullanlan yntem ve sistemin bykl ile ilgilidir. Byk servis iinin sz konusu olduu yerlerde, pek ok servis eleman, Resim 3.4 ve Resim 3.5te grlen seyyar boaltma (vakumlama) ve dolum (arj) istasyonlarndan yararlanr. stasyonun bir vakum pompas, dolum silindiri ve servis manifolduyla gstergeleri vardr. Dolum silindiri gstergesi birka soutucu akkan arj iin tasarlanm (kalibre edilmi) olabilir.

69

Ev tipi ve kk kapasiteli ticar tip soutuculara gaz verme ilemi, emme hattndan buhar hlinde ve kompresr alr durumda yaplmaldr. Gaz arj manifoldu yardmyla devreye vakum pompas balanr. Pompa altrlr ve vakum manometreden takip edilir. Vakum 14,5 psi yakn deere gelinceye kadar vakumlama (boaltma) ilemine devam edilir. Bu ilem yaplrken ara sra manifold zerindeki vana kapatlarak ya ierisindeki erimi soutucu akkann gaz hline gemesi salanr. Kapatma durumunda, manometrede an ykselme gzleniyorsa devrede sv hlde, yan iinde erimi soutucu akkann olduu anlalr.

70

Eer pompa emme hattnda sznt varsa, vakum pompas grltl alr. Bu esnada emme hattndaki vana kapatlrsa manometrede byk bir sapma gzlenir. Byle durumlarda pompa balantlarn ve ek yerlerini gzden geirerek mutlaka devre zerinde kalc szdrmazlk salanmaldr.Vakum 14,5 psie (-1 bar, -759 mmHg) gelince nce gaz arj manifoldunun vanas kapatlr. Manometre zerinde okunan deer kaydedilir. Belli bir sre beklenir. Bu sre sistem byklne gre de deiir (yarm saatten 24 saate kadar). Bu sre hibir zaman 30 dakikadan az olmamaldr. Manometrede nceden okunan deerde deiiklik yoksa soutucu akkan tp balanarak devreye gaz hlde soutucu akkan verilir. Bu srada devre kompresrnn alyor olmas gerekir. Not: Doluma gemeden nce ilk adm, gsterge manifoldunu ve hortumlar sisteme balamadan nce pisliklerden arndrlmaldr. Bu ilem soutucu silindirine bal manifolda, silindir zerindeki valfi 2 saniye kadar aarak soutucu akkan verilmesiyle gerekletirilebilir.

71

3.4.4. Dolumda Kullanlan Cihazlar

Soutma cihazlar (buzdolab, derin dondurucu, klima vb.) reten birok firma, rnlerinde (klima, buzdolab vb.) kullandklar soutucu akkan ve miktarn ya teknik kataloglarnda ya da cihaz zerinde bir etikette belirtir. Cihazlara arj edilen soutucu akkan miktar sistemin verimi ve gvenlii asndan ok nemlidir. nk, baz cihazlarda 5, 10 gram soutucu akkan fazlal cihazn verimsiz almasnn yannda arzalanmasna bile neden olmaktadr. Bundan dolay gaz dolumu (arj) hassasiyet ve zen isteyen bir itir. Gaz arjnda elektronik terazi veya arj silindiri kullanlmas gvenli saylabilecek tekniklerdendir. Elektronik terazi kullanm olduka basittir ve hatasz dolum iin olduka gvenilirdir. Her trl soutucu akkann arjnda kullanlaca gibi gram mertebesinde hassas dolum imkn salar.

72

Gaz arj silindiri kullanm biraz daha dikkat ister. zellikle bir nceki dolumda farkl bir soutucu akkan kullanlmsa soutma sistemin tamamen vakumlanarak boaltlmas gerekir. Dier taraftan arj silindirinden dolum yaplacak gazn miktar, ortam scakl ile ilgilidir ve bu, silindir zerindeki miktar gstergesinden doru olarak ayarlanmaldr. arj (dolum) srasnda srekli olarak soutucu silindirinden ekilen gaz bir sre sonra tp ierisindeki soutucu akkann buharlamas zora sokacaktr. nk buharlama ss, tp iindeki soutucu svdan ekilecek ve dolaysyla svnn buharlamas gittike azalacaktr. te buna zm olarak gelitirilmi termostatl stclar tp gvdesine sarlarak kullanlr (Resim 3.10).

3.4.5. Manometreler ve zellikleriServis eleman, soutma sistemlerinin genel durumlarn anlamak ve gerekli ayarlar yapmak zere eitli testler yapar. Bu testler baz lmleri gerektirir. Bunlar; scaklk, basn, akm vb. olabilir. Scaklk lmleri genellikle alan sistemin dndan alnabilir. Ancak servis teknisyeninin, soutucu akkann alan sistemdeki genel durumunu anlamas gerekmektedir ve bu temel olarak basn lmleriyle renilebilir. te bu noktada manometrelerden yararlanlr. Manometreler, kullanldklar yerin zellii dikkate alnarak atmosferik basnc ve mutlak basnc gstermek zere iki farkl ekilde dizayn edilir. Fakat ou uygulamada, atmosferik basncn gz nne alnmas gerekmez, bunun iin bildiimiz manometre kalibre edilir ve lei normal atmosferik artlar altnda sfr okumak zere derecelere ayrlr. Ancak gazlar, atmosfere kapal bir muhafaza iine rnein, bir soutma nitesine konduklarnda atmosfer basnc ve mutlak basn iin de matematiksel hesaplar gz nne almak gerekir.

73

Soutma teknisyeni genel olarak servis manifoldu zerinde yer alan yksek basn ve hem basn hem de vakumu gsteren kombine basn manometrelerini kullanlr. Resim 3.11de (sada) yksek taraf yani youma basnlarn len yksek basn manometresi grlyor. Bu cihaz normalde 50 psilik aralklarla 0dan 500 psie kadar derecelendirilmitir. Kombine gsterge (solda) dk basn tarafnda emme basnlarn ve vakum deerlerini okumak zere derecelendirilmitir. Dolaysyla atmosfer basncnn alt ve stndeki basnlar lebilir. Bu manometre 10 birimlik aralklarda kalibre edilmitir. Manometre 0 izgisinin altnda vakum deerlerini gstermek zere (mavi blntler) 0 dan 30 inHgya (0 15 psie) kadar vakumu, 0dan 120 psie kadar da basnc gstermek zere derecelendirilmitir. Her iki manometrenin de kullanm yerinin zelliine gre deiik basn ve aralkl olanlar vardr ancak en ok kullanlan bu ikisidir.

3.4.6. Dolumda Dikkat Edilmesi Gereken Hususlar Sistemin soutucu akkan arj daima sv tarafndan yaplmaldr (sulu kondensere veya sv depoya). Kk sistemlere veya kk ilveler iin soutucu akkan gaz hlde ve dikkatle verilmek artyla sistemin emi tarafna verilebilir. Fazla soutucu akkan dolumunun sakncalar gz nnde tutulmaldr. Bu mahzurlar unlar olabilir: k basnc ykselir ve sulu kondenserde, kondenser suyu sarfiyat artar. k basnc ykselir ve elektrik tketimi artar. Kompresre hasar verme ihtimali artar (kompresre sv soutucu akkan gelmesi veya ar basnca maruz kalmas vb.). Kapasite der (evaporatr ve kondenserdeki faydal hacimler klecei iin). Kapiler (klcal) boru ile genileme yaplan (buzdolab, derin dondurucu, sebil, erbetlik vb.) yani genleme valfi kullanlmayan sistemlerde gaz arj miktarnn doru ve hassas olmas daha da nemlidir. Bu maksat iin yaplan elektronik teraziler veya arj ls bulunan silindirler kullanlarak soutucu akkan verilmesi en uygun yoldur. Verilmesi gereken arj miktar ekseriya soutma grubunun katalounda veya etiketinde yazldr. Evaporatr veya kondenseri uzak mesafede bulunan sistemlerde ara irtibat borular ile gerekiyorsa kondenser ve evaporatr i hacimlerinde kalacak soutucu akkan miktar da ilve edilerek toplam arj miktar saptanmaldr. Kondenser veya sv deposu (receiver) kndaki sv borusuna veya bizzat depo zerine koyulan bir arj valfinden, sv soutucu akkan verilmelidir. Soutucu akkan verirken irtibat borusuna mutlaka bir drayer (filtre-kurutucu) konmaldr. Tp ile arj valfi irtibat borusundaki hava, silindir valfin hafif ap arj valfi tarafndan hava atldktan sonra arj vanasna balant rakoru sklmaldr.

74

Tpten yalnz sv soutucu akkan gidecek ekilde tp evrilmeli, tpn sv ve gaz vanalar ayr ise sv vanas almaldr. nce arj vanasn yava yava ap soutucu akkan vererek vakumu kaldrn, biraz bekleyip soutucu akkann sisteme dalmasn salaynz. Kompresr giri-k vanalarn hafife aralayp manometrelerin lme yapmasn salaynz. Kondenser veya sv deponun (receiver) k vanas kapal tutulacaktr. Sulu kondenser su sirklsyonu veya haval kondenserin hava vantiltr altrlarak soutucu akkann ak kolaylatrlr. Sisteme yeterli soutucu akkan koyulduu kanaatine varlnca (beher ton frigo iin yaklak 1 kg) arj vanasn kapatp sv deposu kondenser sv k valfini anz. evre scakl 25 C 30 C 35 C Emme basnc (psi) Basma basnc (psi) 18 (1.03 bar) 20 (1.37 bar) 30 (2,08 bar) 200 (13.78 bar) 220 (15,16 bar) 240 (16,54 bar)

Tablo 3.1 Ara klimalarnda basn ve scaklk referans deerleri

3.4.7. Soutucu Akkan YetersizliiEksik soutucu akkan arj evaporatrn yeterince beslenememesine ve ayn zamanda kompresr motorunun ar yklenip snmasna sebep olur. Sistemde yeterli miktarda soutucu akkan yoksa akkan izleme camnda ok fazla kpk grlr veya bazen az sv, hatta tamamen bo grnt verir. Gaz noksanl genleme valfinde fslt yapar, slk sesi verir. Soutucu akkan yetersizliini grmenin en emin yolu gaz toplama deposuna seviye miri koymaktr.

3.4.8. Ar Soutucu Akkan arjAr soutucu akkan arj, kompresre sv gelmesine (bilhassa ksm yklerde) ve sv darbesi (liquid slugging) yannda yalama problemlerinin ortaya kmasna sebep olur. Normal neticesi, kompresr k basncnn artmasdr. Buna sebep ise kondenserin (bilhassa su soutmal) soutucu akkan ile dolarak soutma alanlarn azaltmas, gaz hldeki soutucu akkann soutma alanlaryla tam temas etmesine engel olmasdr. Bu durumda yani soutucu akkann ok fazla olmas hlinde yksek basn otomatiinin veya motor termiinin atmas sz konusu olabilir ki bu taktirde kompresr sk sk durup alr.

75

3.4.9. Sistemde Hava veya Youmayan Gazlarn OlmasSistemdeki hava ve youmayan dier gazlar genellikle kondenserde toplanmaya yatkndr (hareketin az ve scakln dk olduu kelerde). Bu gibi gazlar ve hava tesisatta mevcut ise normal olarak kompresr k basnc ykselir. yle ki kondenserdeki sv soutucu akkan scaklnn kart olan youma basncnn ok stne kar ve yksek basn