FIKRI AÇlDAN

FİNANS ve AL TlN İŞLEMLERİ

-Tebliğ ve Müzakere ler-

Tartışmalı İlmi Toplanh

27-28 Nisan 2012

Konevi Kültür Merkezi

Mera.m 1 Konya

İstanbul 2012

BİRİNCİ MÜZAKERE

ALTINPARA MIDIR? YA DA HANGi ALTIN P ARADIR?

Prof. Dr. Ahmet YAMAN'

Değerli kardeşim Dr. İbrahim Paçacı'nın bu kıymetli tebliğini müzakereye geçmeden önce, günümüzün önemli finans işlemleri

etrafında sorun odaklı ve çözüm amaçlı bir sempozyum düzenleyen İslami İlimler Araşhrma Vakfı ile Necmettin Erbakan ilahiyat Fakülte­si'ni gönülden tebrik ediyor; salonu teşrif eden hanımefendileri ve beyefendileri hürmet ve muhabbetle selamlıyorum.

Naçiz müzakeremi iki adımda yapmaya çalışacağım. Önce, teb­liğde dikkatimi çeken bazı hususlara kısaca değinecek, ardından altının para olma niteliğine dair sesli bir düşünce denemesinde bulu­nacağım.

Sayın Paçacı'nın tebliğinin özeti şudur: Devlet veya belirli ku­rumlarca basılan altın para ile kiliçe halindeki altın, paradır; dolayı­sıyla sarf hükümlerine tabidir ve herhangi bir para karşılığında vadeli olarak satılamaz. Bunun dışında kalan her türlü altın mamulü ise metadır yani ticaret malıdır, dolayısıyla vadeli olarak alınıp satılabilir.

Bu kanaatin temeliendirilmesi amacıyla tebliğde yapılan değer­lendirmelerde hem bazı çelişkiler hem de metodolajik sorunlar bu­lunmaktadır. Şöyle ki;

1. Tebliğin muhtelif yerlerinde ve özellikle çok açık bir biçimde sonuç kısmında, altın para ile kiliçe altırun, borçlanma ve tasarruf aracı olarak kullanılmaya devam ettiği, az da olsa ~şverişlerde de

· Akdeniz Ü. ilahiyat Fakültesi.

438 FIKHI AÇIDAN FİNANS ve ALTIN İŞLEMLERİ

kullaruldığı, devletlerin veya merkez bankalarının, ulusal paranın değerini desteklemek ve uluslararası ödemelerde kullanılmak üzere

· ihtiyaç amacıyla albn stoku bulundurduğu, bu nedenle de söz konusu · albnlann para olma özelliğinin devam ettiği belirtilmişken, yine birkaç yerde hiçbir ayırım yapılmaksızın kategorik olarak albnın para olma vasfını yitirdiğinin söylenınesi çelişki arz etmektedir.

2. Paranın fonksiyonları sayılırken "artık değişimierin ta,mamı parayla yapılmaktadır" denilmektedir ki, bu yargı tarhşmaya açıkhr. Dünyarun birçok yerinde, sadece kırsalda değil kentlerde de hala trampa/takas yoluyla değişimler devam etmektedir. Buna ilişkin

hukuki mevzuat da yürürlüktedir.

3. Albndan mamul kadın ziynetinin zekata konu olmayacağı yö­nündeki çoğunluk ictihadından hareketle, işlenmiş albnın meta oldu­ğunu söylemek, yöntemsel olarak sorunludur. Zira bu ictihadın sahibi olan Şaru, Maliki ve Hanbeli mezhepleriyle diğer birçok müctehid, ziynet olarak kullanılmasının, albndaki paralık vasfıru gidereceğini söylememektedirler. Tam tersine, bu mezhep ve müctehidlerin tama­mı, maden olarak albn özelliğini koruduğu sürece; ziynet olsun ya da olmasın· albnın para olma niteliğinin sürdüğünde, buna ·bağlı olarak da alhn veya gümüşle mübadelesinde sarf hüküml~rinin geçerli olduğunda ittifak etmişlerdir. ·

4. Kaldı ki, söz konusu ictihadın sahibi olan cumhfu fukaha, al~ ziyneti alelade bir ticaret malı olduğu için değil, kadınlar için asli bir ih~yaç saydıklanr.ıdan dolayı zekata konu etmemişlerdir.

5. İbnü'l-Kayyım'ın alhn para ile ziynet altın mübadelesinde işçi­lik ve sanah dikkate alarak, değişimlerde para albnın (dinar) ağırlık olarak ziynetten daha fazla olabileceği yönündeki görüşü de tebliğ sahibinin para ve kiliçe olmayan albnın, kağıt para karşılığında vadeli olarak mübadele edilebileceği şeklindeki y~aşımını ispata elverişli değildir. Çünkü burada söz konusu olan, altının kendi cinsi ile ve peşin değişimidir. İbnü'l-Kayyım da ister ziynet isterse para olsun, albnın gümüş ile değişiminde pesinlik şarhndan ayrılmış değildir.1

1 Bu noktada görüşlerinden istifade ettiğim Yrd. Doç. Dr. Abdullah Durmuş'a teşekkür ederim.

ALTIN-PARA ve FAİZ İLİŞKİLER( 439

6. Tarihi sürece bakıldığında albn ve ·gümüşe para olma vasfırun "maden" olarak verildiği, ilk uygulamalarda albrun tartılmak sureti y­le maden olarak para fonksiyonunu yerine getirdiği, Sayın Paçaa'mn da ifade ettiği üzere, muamelelerde karşılaşılan güçlük, aldanma riski vb. sebeplerle albrun sikke olarak hasılınaya başlandığı görülür. Dolayısıyla maden değerinde bulunan paralık vasfıru, sadece sikke ve külçelere tahsis elmek, ancak bu yönde bir delil ile mümkün olabilir. Bildiğimiz kadarıyla böyle bir delil yoktur.

Diğer yandan altın ziynetin ve diğer altın eşyarun kiliçe haline ge­tirilmesi çok basit bir işlemdir ve hurda tabir edilen bu alhnlar, küçük maliyetlerle kolaylıkla kiliçe haline getirilebilmektedir. Yani mamul eşya olduğunda da, kiliçe olduğunda da aynı maden değeriİle sahip aynı elementten bahsedilinektedir ki, değeri bizzat özünden kaynak­l<!Ilan böyle bir elementin aynı anda iki zıt şey olduğunu söylemek kolay olmasa gerektir.

Tebliğin içeriğiyle ilgili millahazalanını böylece arz ettikten son­ra, albrun paralık vasfına dair başlangıçta vaat ettiğim sesli düşünme aşamasına geçiyorum:

Her ne kadar fakihlerin dilindeki "albn, para olarak yaratılmışb.r" sözünü birebir ifade eden bir dini metin (nas) yoksa da bu elemente karşı yaratılıştan gelen fıtrl bir eğilimimizin olduğunu beyan eden pek çok ayet ve hadis bulunmaktadır. "Kadınlara, oğullara, 'altın ve gümüş (cinsin)den birikmiş hazinelere, soylu atlara, eti yenen hayvanZara ve arazile­re yönelik dünyevl zevkler insanoğlu için çekici kılınmıştır."2 ayeti bu gerçeği açıklamaktadır. Ne ilginçtir ki albrun bu çekiciliği, birçok ayet ve hadiste belirtildiği üzere, onun cerınet nimetlerinden birisi olmasını da sağlamışb.r.3

Neden başka bir element değil de albn?

Bu sorunun cevabuu Columbia Üniversitesi'nde Madde Bilimi ve Kimya Mühendisliği Bölümü Başkanı Profesör Sanat K Kumar, Periyodik Tablo' daki elementleri tek te~ eleyerek şöyle veriyor:

a. Bilinen 118 elementinnormal şartlarda gaz halinde olanları, bi­riktirmeye ve muhafazaya elverişli olmadığı için elenir.

2 Aıü İınran 3/14. bk. Aıü İınran 3/91; Tevbe 9/34; İsra 17/93; Zuhruf 43/53. 3 Kehf 18/31; Hac 22/'23; Fa tır 35/33; Zuhruf 43m.

440 FIKHI AÇIDAN FİNANS ve ALTIN İŞLEMLERİ

b. Reaktif olanları, havayla temasa geçtiklerinde reaksiyona gir­?-illeri ve yangınlara sebep oldukları için elenir.

c. Normal şartlar albnda kendiliğinden yıkıma, dağılmaya ve bo­zulmaya maruz kalanlar "para maddesi" olma şansını yitirir.

d. Radyoaktif olanlar ölümcül oldukları için elenir.

e. Geriye kalan 30 elementten tabiatta mebzul miktarda çok. bu­lunduğu için ya da hiç denecek kadar az bulunduğu için değer ve dolaşım sorunu bulunanlar elenir.

f. Bundan sonra elimizde S element kalır: Rodyum, Paladyum, Platin, Gümüş ve Albn.

g. Rodyum ve Paladyum ancak 19. yüzyılda keşfedilmişlerdir; dolayısıyla insanlık tarihinde henüz yenidirler. Böyle olduğu için de fıtratımızın para algılama sensörlerine takılmamaktadırlar."

h: Geriye üç element kaldı: Platin, gümüş ve albn. Platinin erime sıcaklığı 1650 santigrat derece olduğu için eskiden bunun eritilip madeni para haline getirilmesi mümkün değildi.

ı. Gümüşe gelince, günümüzde hala belli bir değere s~p olmak­la birlikte zamanla reaksiyona girip bozulma potansiyelini taşıması ve e maddesinde dile getirilen "mebzul miktarda çok oluşu" sebebiyle "gerçek para" olma niteliğine tam anlamıyla sahip değildir.

i. Bütün bu elemelerden sonra geriye te~ bir element kalıyor; o da, gaz halinde bulunmayan, reaktif ve radyoaktif olmayan, nadir bulunan ama bulunamayacak derecede de az olmayan, kolay işlenebi­len, reaksiyona girdiğinde bozulmayan ve tarih boyunca "değerli" sayılan albndır.4

Acaba bu özellikleri ve bahusus insan gönlünün öteden beri ken­disine yönelmesi altının "para olarak yaratıldığını" göstermez mi?

4 Bkz., http://engineering.columbia.edu/prof-kumar-joins-ny-times-debate­gold (Erişim Tarihi: 16.04.2012); · http://www.npr.org/blogs/money/2011/02/15/131430755/a-clıemist-explains­

why-gold-beat-out-lithium-osmium-einsteinium {Erişim Tarihi: 16.04.2012); http://egitimedair.net/index. php/bilim-ve-te~/679-alt%C4 %B1n-neden-o­kadar-de%C4%9Ferli (Erişim Tarihi: 16.04.2012).

ALTIN-PARA ve FAİZ İLİŞKİLERİ 441

Bu soruya vereceğim olumlu cevabı, günümüz gerçeklikleriyle de teyit edebiliriz. Bugün dünyanın her tarafında günün piyasa-finans raporları euro, ABD doları, altın, menkul kıymetler borsaları ve petrol bazında verilmektedir. Yani bu beşli, piyasanın değer ölçüsü sayıl­makta, mal ve hizmetler bunlara göre fiyatlandırılmaktadır. Dün olmayan ve rezervleri yarın tükenecek olan petro~, stratejik bir ürün olarak listededir. Dolar, Euro ve borsaların uluslararası işlemleri

düzenleme niteliği ise daha çok yenidir. Bunların söz konusu nitelik bakımından en eskisi olan dolar, İkinci Dünya Savaşı'ndan sonra bu güce kavuşmuştur. Piyasa ölçütü olma kabiliyetlerini, bunları çıkaran­ların siyasal ve ekonomik gücünden alan bu paraların, yarın ayru kabiliyete sahip olacaklarının garantisi yoktur. ·

Nitekim 1997 Asya krizi sonrasında birçok devlet, gelişmiş ülke iflaslC1_?11dan çekindikleri içirı döviz rezervinden altına kaymaya başlamıştır. Yaşanan son küresel finans krizi, güvenli liman arayışın­da ola,nları tekrar altına yöneltmiş; dünya merkez barıkaları tedavül-

. deki paralarının zorunlu karşılıklarının altın olarak tutulacak kısnunı % lOO'lere varacak oranda artırma cihetirıe gitmişlerdir.s

Şu halde, kişilerden ve devletlerden bağımsız olarak piyasanın değer ölçüsü özelliğini her dem koruyacak ve herkes tarafından kabul görecek bir aktöre gerek vardır ki, bu da sadece altındır.

İzin verirseni.z bu yargıyı, daha önce denediğim basit bir arıketle ~urada da ispat edebilirim. İçirıde aynı alım gücüne sahip miktarda, yani aynı Türk lirası değerinde dolar, euro ve altın bulunan üç ayn kesemiz olsa ve içimizden on kişiye bunlardan dilediklerini alabile­cekleri söylense, anlamlı bir farkla altın bulunan kese tercih edilecek­tir.

Altının para olma özelliğini taşıdığını belirttikten sonra, ikinci bir soru sorarak se~li düşünmeye devam edeyim. Acaba altın, hiç ayının yapmaksızın bütün çeşit ve karab/ayarlarıyla mı paradır, yçıksa bu özellik sadece bazı çeşit ve ayarlarına mı mahsustur?

Bu soruya verilecek cevabı iki hususiyetirı belirleyeceği kanaatin­deyim:

s Mesela T. C. Merkez Bankası bunu% 10' dan % 20'ye yükseltıniştir.

442 FIKHİ AÇIDAN FİNANS ve ALTIN İŞLEMLERİ

a. Söz konusu altırun genel olarak insanlarca hangi amaçla elde bulund urulduğu,

b. Bu albnın alış fiyatı ile satış fiyatı arasında piyasarun kabul et-tiği ciddi fiyat farkının bulunup bulunmadığı. ·

Buna göre, insanların tasarruf amacıyla edindikleri ve ihtiyaç anı için sakladıklan altın, para hükmündedir. Bu altının ayru zamanda ziynet halinde olması veya işlenmiş olması hükmü değiştirmez.

Amaç, tasarruf ve ihtiyaç arunda en az kayıpla dünyarun herhangi bir yerinde hemen paraya dönüştürme olduğu için bu kapsamdaki altının alış ve sahş fiyatı arasında çok ciddl fark da olmaz. Bir başka ifadeyle alış ve satışı arasında fark olan altın eşya, zaten bu amaçla elde bu­lundurulmaz. Tedavülü sürekli ve hızlı olduğu içindir ki, buna Aiap­çadaki "gitmek, geçmek, yolculuğa çıkmak" anlamındaki "zehebe" fiilinden hareketle "zeheb" denmiştir. Buna göre kiliçe halinde olan altın, çeyrek, yarım, tam altınlar, 22 ayar altından mamül her türlü ziynet eşyası para sayılır. Dolayısıyla peşin satılması ve eğer altınla takas edilecekse peşinliğin yanı sıra eşitliğin de sağlanması gerekir.

Buna ~arşılık genellikle takı amacıyla elde bulundurulan, paraya tahvili pek düşünülmeyen ve buna bağlı olarak da alış-satış değerleri arasında ciddi farklar bulunan altın, para değil ticaret malı kabul edilir. Buna göre de 14 ayar altından mamul takılar, eşya hükmünde sayılır. Dolayısıyla vadeli satılabilir.

Geldiğimiz bu noktada, Hz. Peygamber'in herhangi bir ayırım yapmadan mutlak olarak "altın"ın altınla takasında karşılıklı eşitlik ve peşinliğin; bir başka para ile değişiminde ise peşinliğin sağlanma­sını emrettiği, sahabe-i kiramın böyle uygulayageldikleri ve klasik fıkıh doktrininde de ayru hassasiyetın korunduğu i tirazı yapılabilir.

Hepsi de bilgisel açıdan doğru olan bu itiraz noktalarının yorwna açık ve izah edilebilir olduğunu söyleyip yine sesli düşünmeye devam edeyim:

Hz. Peygamber (s.a.v.) döneminde kullarulan altınlar hemen he­men aynı alım gücüne sahip bulunuyordu. Onun saadet çağında Bizans dinan ve İran dirhemi kullanılıyordu ki, bunlar tıpkı günü-

ALTIN-PARA ve FAİZ İLİŞKİLERİ 443.

müzdeki ABD dolan ve Euro gibi standart idiler.6 Para dışındaki ziynet ve eşya konumunda olan altın ve gümüş de ayru şekilde dinar ve dirheme endeksliydi. Nitekim Hayher'in fethinden sonra, ganimet olaraksatılmak üzere boncuk ve altın dizili bir gerdanlık getirildiğin­de Hz. Peygamber (s.a.v.) gerdanlıktaki altınların çıkanlmasını em.ret­ti. Onlar çıkanldıktan sonra 11 Alhn alhna karşılık tartı iledir" buyurdu. Çünkü gerdanlığın parası, altın para olan ll dinar" cinsinden öde­necekti. Böyle olduğunu ayru olayın kahramanı olan Fudal.e b. Ubeyd'in (r.a.) verdiği şu ayrıntıdan anlayabiliyoruz: "Hayber günü boncuk ve altından oluşan bir gerdanlığı 12 dinara satın aldım. Al­tınlarıru ayınnca 12 dinardan fazla olduğunu gördüm. Durumu Allah Rasulü'ne anlattığımda, buyurdu ki "Alhnlar, ayrılmadan sahn alın­maz"7. Dolayısıyla ayru ayar ve değerde altın değişimi olduğu için Hz. Peygamber eşitliğin sağlanmasını istemişti.

Buradan kalkarak ayru hükmün, değer ve karat/ayar farkı ol­maksızın bütün altınlarda geçerli olduğunu söylemek bir ictihaddır ve ehlinden sadır olması cihetiyle de muhteremdir. Fakat ayru ictihadın sahibi, elindeki 22 ayar 100 gr. altını, eşinin kuyumcucia görüp çok beğendiği 14 ayar 100 gr. bir altın takı setiyle takas eder mi? Ya da elindeki 100 gr. ağırlığındaki 14 ayar seti kuyumcuya getirip, karşılı­ğında ayru ağırlıkta 22 ayar altın bilezik almak istediğini söyleyebilir

"? mı.

Tahmin ediyorum ki, her iki soruya olumsuz cevap verilecek ve kaliteli hurma ile adi hurma değişiminin paralı satış yoluyla yapılma­sını emreden hadises istinaden de çözüm olarak, eldeki altınl<,ır paray­la satılsın ve diğeri yine parayla alınsın önerisinde bulunulacaktır.

Oysa Hz. Peygamber'in bu buyruğu, birçok müellifin belirttiği gibi, hem tarafların aldanmasını önlemek ve haksız kazanca engel olmak, hem de paraya dayalı piyasa ekonomisini canlandırmak gibi se­beplere dayanmaktadır. Daha önemlisi bu hüküm, herkesin ayru amaçla (mesela, hurma örneğinde gıda amaoyla) edindiği maddelerle ilgilidir. Hal böyle olunca bizim yaklaşurunuz, yerleşik hale gelmiş genel amaç farkını odağa aldığı ve işlemlerin piyasa güvenliği sağ-

6 bk. Mehmet Erkal, "İslfun'uı İlk Devirlerinde Para ve Zekat Nisabuun Hesaplanması", MÜİFD, sy: 3 (1985), s. 79-101. 7 Rivayetler için bk. Müslim, "Müsakat'', 89-92. a Müslim, "Müsilit", 81.

444 FIKRI AÇIDAN FİNANS ve ALTIN İŞLEMLERİ

lannuş olan standart albn pazarında cereyan edeceği önbilgisine dayandığı için söz konusu hadisin amaana aykın olmayacakhr.

Kaldı ki, kendilerine medyıln-i şükran olduğumuz müctehid imamlanmız ve onların yolundan giden fukaharruz da insanların örfüne ve yerleşik piyasa algısına itibar ederek hükümler koymuşlar­dır. Mesela, Hanefiler, felsler arasında fazlalık ribasının (ribe'l-fadl) cereyan etmeyeceğini söylerken, piyasanın algısını gerekçe göster.qı.iş­lerdir. Daha açık ifadesiyle bakır veya bronz paraların, aynı ağırlıkta ve maden değerinde olmasına rağmen bölgeler arasındaki itiban ve alım gücündeki farklılığına binaen, biri diğerinden fazla olarak deği­şimine cevaz vermişlerdir. Aynı şekilde bu paraların alhn veya gümüş paritesi (değer eşitliği) de pazann bunlara verdiği değere göre tespit edilmiştir. Demem odur ki, piyasanın sömürüye yol açmayan yerleşik kuralları anlamlıdır ve fakihin hüküm üretme sürecinde etkindir. Nitekim "Nasın isti'mali bir hüccettir ki onunla amel vacib olur". Fıkhın hayatla buluşması için de bu bir gerekliliktir.

Arzım bundan ibarettir.

İl~ ve sabrınız için teşekkür ediyor, saygılar sunuyon:.ım.

Proif. Dr. Hacı Mehmet GÜN AY Oturımı Başkam

Prof. Dr. Ahmet Yaman hocarruza albn değerindeki müzake­resinden dolayı teşekkür ediyoruz.

Bu arada beni çok mutlu eden bir tevafuku burada ifade et­mek istiyorum. İbrahim Paçao Bey, Ahmet Yaman Bey ve ben aynı dönemde doktora yaptık. Dönemde sadece üçürnüz vardı.. Uzun zamandır bir araya gelmemiştik, üçümüzü de bu masada bir araya getiren Allah' a hamd ediyorum. Aynı zamanda çok iyi dost olan ins.anların nasıl taban tabana zıt fikirlere sahip olabileceğinin bir örneğini teşkil ediyor bu durum. Belki arabulucu bir rol üstelenebile­cek bir kimse olarak Ziya Bey, asıl işin içinde, mutfağında. Şimdi Ziya Özboyao Bey'in müzakeresini dinleyeceğiz.