ebook©vctvegroup05-06-2018

Ebookmiễnphítại:www.Sachvui.Com

MụclụcLờinóiđầuLờigiớithiệuCáccộtmốcquantrọngPhần1TỪFARROCKAWAYĐẾNMIT

CậubésửaradiobằngsuynghĩNhữngtráiđậuleoAilấytrộmcánhcửa?TiếngLatinhhaytiếngÝ?LuôntìmcáchthoátSếpnghiêncứuhóahọccủacôngtyMetaplast

Phần2NHỮNGNĂMỞPRINCETON“Chắclàanhđangđùa,Feynman!”Emmmmmm!Bảnđồconmèo?NhữngbộóckhủngPhamàusơnMộthộpcôngcụkháclạNhữngngườiđọcýnghĩNhàkhoahọcnghiệpdư

Phần3FAYNMAN,BOMVÀQUÂNĐỘINhữngkípnổbịxịtThửtậpđánhhơiLosAlamosnhìntừbêndướiKẻcắp,bàgiàgặpnhauChúSamkhôngcầnbạnnữa!

Phần4TỪCORNELLĐẾNCALTECH,TẠTTHĂMBRAZILGiáosưđạomạoCócâuhỏinàokhông?Tôimuốn1đôlacủamình!Anhhỏithẳnghọà?NhữngconsốmaymắnLạilàtayngườiMỹ!MisterngoạingữTấtnhiênrồingàiBig!Nhữnglờimờiphảitừchối

Phần5THẾGIỚICỦAMỘTNHÀVẬTLÝAnhsẽgiảiphươngtrìnhDiracchứ?Lờigiải7phầntrăm

MườibalầnNghenhưtiếngHyLạp!Nhưngđólàhộihọasao?Điệncóphảilàlửakhông?ThẩmđịnhsáchbằngbìaMộtsailầmkháccủaAlfredNobelMangvănhóađếnchocácnhàVậtlýNgộraởParisNhữngtrạngtháikháclạNgụykhoahọc

LỜINÓIĐẦU

Những câu chuyện trong cuốn sách này đã được thu thậpkhông chính thức và không có hệ thống trong suốt bảy nămchơi trống rất thú vị với Feynman.Tôi tìm thấy sự hài hướctrongmỗicâuchuyện,vàsựkinhngạctrongtoànbộsưutập:Đôikhikhótinlàtừngấytròđiênđiêntuyệtvờilạicóthểxảyra trong cuộc đời củamột con người. Việcmột người có thểsángtácranhiềutròtinhnghịchvôhạinhưvậytrongcuộcđờichắchẳnphảilàmộtnguồncảmhứng.

•RalphLeighton

NhânlầnxuấtbảnbìamềmcủaNorton

HơnmườinămkểtừkhiFeynman:Chuyệnthậtnhưđùaramắtbạnđọc,sựhứngthúvềRichardFeynmanvẫnchưabaogiờngưngnghỉ.Điềuđónhắctôivềcụmtừcửamiệng,màôngnóivớiđôimắt

longlanhvàonhữngnămcuốiđời“Tôikhôngchếtđâu!”•RalphLeighton

LỜIGIỚITHIỆU

Tôi hy vọng rằng những câu chuyện này không phải lànhững tự truyện duy nhất của Feynman.Những hồi tưởng ởđâylàmộtbứctranhxácthựcvềphầnlớntínhcáchcủaông–nhucầugầnnhưbắtbuộcphảigiảinhữngcâuđố,tinhnghịchmàthôngminh,khôngkhoannhượngvớisựgiandốicũngnhưthóiđạođứcgiả,vàtàinăngcủaôngtrongviệcgiànhlợithếđốivớibấtkỳaiđangmuốnápđảomình!Cuốnsáchnàylàmộttácphẩm đọc tuyệt vời: Kỳ quặc, sốc,mà vẫn nồng nhiệt và rấtnhânvăn.

Dùsaođinữa,cuốnsáchcũngmớichỉkhắchọabênrìayếutốcốtlõicủacuộcđờiFeynman–đólàkhoahọc.Chúngtathấynóởchỗnàychỗkia,nhưthểvậtliệunềntrongmộtphácthảonàođó, nhưng chưabao giờnhư tâmđiểm của cuộc đời ông,điềumàcácthếhệsinhviênvàđồngnghiệpcủaôngđềubiết.Cóthểlàkhôngcócáchnàotạodựngđượcmộtchuỗinhưvậynhững câu chuyện sốngđộng về chínhbản thân và công việccủa Feynman: thách thức và thất vọng, sự phấn khích che ủthông thái, niềmvui sâu sắc củahiểubiết khoahọc lànguồnhạnhphúcvôtậncủacuộcđờiông.

TôicònnhớkhungcảnhmỗikhiđếndựmộtbàigiảngcủaFeynmanthờicònlàsinhviêncủaông.Feynmanthườngđứngởphíabục giảngmỉmcười vớimọingười khi chúng tôi bướcvào,gõnhẹnhữngngóntaytheomộtnhịpđiệuphứctạplênbềmặtmàuđencủacáibànđểdụngcụminhhọangangnơiôngđứng. Khi những người đếnmuộn đã ngồi vào chỗ, ông cầm

viênphấn lênvàbắtđầuquaynórấtnhanhquacácngóntaytheocáchmànhữngtaycờbạcchuyênnghiệpquaycáithẻbàipoke,trongkhivẫnmỉmcườihạnhphúccứnhưtrongmộttròvuibímật.Sauđó–vẫnmỉmcười–Feynmannóivớichúngtôivềvật lý,về cácgiảnđồvànhữngphương trìnhcủamìnhđểgiúpchúng tôi có thểchia sẻnhữnghiểubiếtcủaông.Khôngphảicâuchuyệnvuibíẩn,màchínhvậtlýđãmangđếnnụcườivàánhlónglánhtrongmắtông.Niềmvuivậtlý.Niềmvuilantỏa.Chúngtôithậtmaymắnlànhữngngườiđượctiếpnhậnsựlan tỏa ấy.Vàbâygiờ, đây là cơhộiđểbạnkhámphánhữngniềmvuicuộcsốngtheophongcáchFeynman.

•AlbertR.HibbsThànhviêncaocấpcủabankỹthuật

Phòngthínghiệmđộngcơphảnlực,HọcviệnCôngnghệCalifornia.

CÁCCỘTMỐCQUANTRỌNG

Tôi sinh năm 1918 ở thị trấn nhỏ có tên là Far Rockaway,ngayngoạiôNewYork,gầnbiển.Tôisốngởđóđếnnăm1935,khimườibảytuổi.TôiđếnMIThọctrongbốnnăm,sauđóđếnPrincetonvàokhoảngnăm1939.TrongthờigianởPrincetontôibắt đầu thamgiaDự ánManhattan, rồi cuối cùng thì chuyểnđếnLosAlamosvào tháng4năm1943,ởđóchođến tháng 10haytháng11năm1946,trướckhidờivềCornell.

TôikếthônvớiArlenenăm1941.Côấyquađờinăm1946vìbệnhlaotronglúctôiđangởLosAlamos.

TôiởCornellchođếnkhoảngnăm1951.Mùahènăm1949tôithămBrazil,năm1951quaylạivàởđónửanăm,rồichuyểnvềCaltechvàởhẳnđâysuốttừngàyấy.

Cuốinăm1951tôithămNhậtBảntrongvàituần,vàcònquaylạilầnnữamộthoặchainămsauđó,ngaykhivừacướingườivợthứhai,MaryLou.

VợtôihiệnnaylàGweneth.CôấylàngườiAnh.Chúngtôicóhaicon,CarlvàMichelle.

•R.P.F

PHẦN1

TỪFARROCKAWAYĐẾNMIT

Cậubésửaradiobằngsuynghĩ

Khi khoảngmườimột hoặcmười hai tuổi, tôi lắp đặtmộtphòngthínghiệmngaytrongnhàmình.Phòngthínghiệmgồmmộtcáihộpchứađồbằnggỗcũkỹ,trongđótôiđặtmấycáigiá.TôicómộtcáibếpvàthườnghaybỏbơvàođểlàmmónkhoaitâychiênkiểuPháp.Tôicũngcómộtcáibìnhlưuđiệnvàmộtdànđèn.

Đểkếtnốicácbóngđènvớinhau,tôichạyracửahàngnăm-và-mười-xu[1]muanhữngcáibảngđiệncóthểvítvàođếgỗ.Tôinốicácbóngđènvớinhaubằngnhữngđoạncònlạicủamộtdâychuông.Bằngkếthợpcác công tắc theo cáchkhácnhau–nốitiếp hay song song – tôi biết là có thể nhận được các điện ápkhácnhau.Nhưngđiềutôikhôngnhậnralàđiệntrởcủabóngđènphụthuộcvàonhiệtđộcủanó.Thếnên,cáckếtquảtínhtoáncủatôikhôngtrùngvớinhữnggìxảyratrongmạchđiện.Nhưngkhôngsao,vàkhicácbóngđènđượcmắcnốitiếp,tấtcảsángmờmờ,chúngđềuđỏrựclên,tuyệtđẹp–thậttuyệtvời!

Tôimắcvàohệmạchmộtcáicầuchìphòngkhibịđoảnmạchthìcầuchìsẽcháy.Nhưngtôicầnmộtcầuchìyếuhơncáivẫndùng cho cả ngôi nhà. Vì thế, tôi làm những cái cầu chì củamìnhbằngcáchlấynhữngsợikẽmcuốnquanhcáicầuchìcũđãcháy.Tôinốimộtbóngđèn5wattquacầuchìnênkhicầuchìcháy thì điện năng từ bộ nạp điện thường trực cho bình lưuđiệnsẽlàmbóngđènsánglên.Bóngđènnàyđượcmắcởbảngđiệnđặtphíasautờgiấygóikẹomàunâu(tờgiấynàysẽđỏlên

khicóánhsángphíasau)–chonênnếucócáigìđóbịhỏngthìnhìnvàobảngđiệntôisẽthấyởđócómộtđốmsánglớnmàuđỏ,nơichiếccầuchìbịcháy.Trònàyrấtvui!

Tôirấtthíchmấycáiradio.Cáiđầutiên,màtôicó,cũlắmrồithuộcthờimớicóradio.Tôimuanóởcửahàngvàthườngdùngvớicặptainghekhinằmtrêngiườngbuổiđêmlúcsắpngủ.Khiđichơikhuyavề,bốmẹtôithườngvàophònggỡcặptainghera-vàlolắngvềcáigìđósẽchuivàođầutôitrongkhingủ.

Cũng khoảng thời gian đó, tôi sáng chế ramột cái chuôngchốngtrộm.Nórấtđơngiản,chỉgồmcụcpinlớnvàcáichuôngđượcnốibằngmấyđoạndâydẫn.Khicánhcửaphòngtôimởra,nósẽđẩyđầudâydẫnchạmvàopin,đóngkínmạchđiện,vàcáichuôngreo.

Mộtbuổitối,đichơikhuyavề,bốmẹtôirấtnhẹnhàngmởcửavàophòngđể tháo cái tainghe cho tôi, rấtnhẹnhàngđểkhông đánh thức con trai. Bất thình lình, cái chuông khácthường ấy phát ra những tiếng ồn khủng khiếp – Bong BongBongBongBong!!!Tôinhảybậtrakhỏigiườngvàhétlên:“Nókêurồi!Nókêurồi!.”

TôicómộtcuộndâyFord,vốnlàcuộndâyởbộphậnđánhlửatrongôtô.Tôidùngnóđểlàmnhữngcáichốtđánhtialửaởphía trên của bảngđiều khiển.Tôi đặtmột cái ốngRaytheonRHchứakhíArgonnối giữanhững cái chốtđánh lửađó.Tialửađiệnlàmcáiốngsánglênmàuhồng–điềuđóthậttuyệtvời!

Mộthôm,tôitiếptụclàmtròvớicuộndâyFord,đụcnhữngcáilỗtrênmộttờgiấybằngtialửađiện,vàtờgiấybịbénlửa.Chẳngmấychốc,tôikhôngthểnàogiữđượctờgiấynữavìlửađãbénđếngầncácngóntay,nênđànhthảnóvàocáithùngrácbằngkimloạicóchứarấtnhiềugiấybáo.Bạnbiếtđấy,giấybáobén rất nhanh, nênngọn lửa trông rất dữngay trong phòng.

Khiđómẹtôiđangchơibàivớimấyngườibạnởphòngkhách.Đểmẹkhôngbiết làđangcóđámcháy trongphòng, tôiđóngcửalại,rồivớđạimộtquyểntạpchíởbêncạnhđậylênthùngrácđặngdậpbớtngọnlửa.

Khilửađãtắt,tôilấyquyểntạpchíra,nhưngbâygiờtoànbộcănphòngbắtđầungậpchìmtrongkhói.Cáithùngrácthìvẫncònquánóngđểxửlýnêntôidùngmộtcáikìmmangnósangphíabênkia của cănphòngvà giữnóởbênngoài cửa sổ chokhóibayđi.

Nhưngbênngoàicógiónhẹnênngọnlửabùngpháttrởlại,màlúcấythìcuốntạpchíđãởngoàitầmvới.Bởivậy,tôibuộcphải rút cái thùng rác đang cháy vào bên trong cửa sổ để lấyquyểntạpchí,vàtôiđãkịpnhậnralàcửasổcórèmvải-thậtquánguyhiểm!

Cuốicùng,tôicũnglấyđượccuốntạpchívàdậptắtngọnlửamộtlầnnữa.Tôigiữlạicuốntạpchívàđổcảthùngthanđangcòncháyđỏxuốngphố,haihaybatầngphíadưới.Sauđótôirakhỏiphòng,đóngcửalại,vànóivớimẹ:“Conđirangoàichơiđây.”Khóiởtrongphòngtừtừthoátrangoàiquamấyôcửasổ.

Tôicũnglàmmấythứvớicácđộngcơđiện,vàđãtạomộtbộkhuếchđạichomộttếbàoquangđiệnmàtôimuavềđểnócóthể làm rung một cái chuông khi tôi để tay phía trước. Tôikhông được chế tạo nhiều như tôimuốn vì luôn bịmẹ lôi rakhỏinhàđểdạochơiởbênngoài.Dùsao,tôivẫnthườngởnhàhíhoáyvớicáiphòngthínghiệmcủamình.

Tôimuamấycáiradioởnhữngbuổibánđồlặtvặtgâyquỹ.Tôikhôngcónhiềutiền,tuynhiênchúngkhôngđắtlắmvìđềulàđồcũvàđãbịhỏng.Tôimuachúngvàthửsửalạixemsao.Thông thường thì chúng bị hỏng những thứ rất đơn giản,chẳnghạnnhưdâynốibịlỏng,mộtcuộndâybịđứt,haybịhở

ramộtphần,nêntôicóthểlàmchomộtsốtiếptụcdùngđược.Vàmộtđêm,bằngmộttrongcácradionàytôiđãbắtđượcđàiWACOởWaco,Texas–mộtsựphấnkhíchghêgớm!

Vớichínhcáiradiođènấy,đểởtrênphòngthínghiệm,tôicóthểnghe đượcmột đài ở Schenectady[2] có tên làWGN. Thờigianấy,lũtrẻchúngtôi–haiđứaemhọ,emgáitôi,vàmấyđứahàngxóm–thườngngồiởdướinhànghemộtchươngtrìnhcótên là Câu lạc bộ Tội phạm Eno – do nhãn hàng EnoEffervescenttàitrợ-mộtchươngtrìnhrấtđángnghe!Thếmà,tôipháthiệnramìnhcóthểngheđượcchươngtrìnhđóquađàiWGNởtrênphòngthínghiệmmộtgiờtrướckhinóđượcphátsóngởNewYork!Vìvậy,tôibiếttrướcnhữnggìsẽxảyra,nênsauđó,khitấtcảchúngtôingồiquanhcáiradioởdướinhàđểnghechươngtrìnhCâulạcbộTộiphạmEno,tôinói:“Cáccậuthấyđấy,đãlâuchúngmìnhkhôngnghenóigìvềnhânvậtnàyhay nhân vật nọ. Tớ cá là anh ấy sẽ đến và giải quyết tìnhhuốngnày.”

Haigiâysau,imnào,anhtaxuấthiện!Và,tấtcảbọntrẻđềurấtthíchthúvềđiềunày.Tôiđãtiênđoánvàiđiềukhácnữa.Nhưng rồibọn chúngnhận ra lànhấtđịnh tôi cómánhkhóenàođó.Vìthế,tôithừanhậnlàmìnhđãnghechươngtrìnhđómộttiếngđồnghồtrướcởtầngtrên.

Bạnbiếthậuquảsẽ làgì rồi.Bâygiờbọnchúngkhôngchờbuổiphátsóngbìnhthườngnữa.Tấtcảlênngồitrênphòngthínghiệmcủatôitrongnửatiếngđồnghồ,vớicáiđàinhỏọẹđểnghe chương trình Câu lạc bộ Tội phạm Eno phát đi từSchenectady.

Thờigianđóchúngtôisốngtrongmộtngôinhàlớndoôngbàtôiđểlạichocáccon.Ôngbàkhôngcónhiềutiềnbạcngoàingôinhànày.Đólàmộtngôinhàgỗrấtlớn.Tôikéodâyđiện

xungquanhbênngoàinhà,lắpổcắmởtấtcảcácphòngđểcóthể nghe đượcmấy cái radio của tôi ở tận phòng thí nghiệmtrêntầng.Tôicũngcómộtcáiloa,nhưngkhôngphảilàcáiloahoànchỉnhvìthiếumấtcáivànhtobênngoài.

Mộthôm,trongkhiđangđeotainghe,tôinốichúngvớicáiloavàđãkhámphárađiềugìđó:khigõngóntaylêncáiloatôicóthểnghethấytiếnggõởtainghe;khigạigạivàocáiloatôicũngngheđượcâmthanhđóởtainghe.Vậylàtôiđãkhámphárarằngcáiloacóthểhoạtđộngnhưmộtcáimicrômàthậmchíkhôngcầnmộtnguồnđiệnnào.ỞtrườngchúngtôiđanghọcvềAlexanderGrahamBell[3] nên tôiđã làmmộtminhhọavề cáiloavàtainghe.Lúcđóthìtôikhôngbiếtchắc,nhưngtôinghĩnólàcáikiểuđiệnthoạiđầutiênmàôngấyđãdùng.

Thếlàtôiđãcómộtcáimicrôvàtôicóthểtruyềntintừtầngtrênxuốngtầngdướivàngượclại,sửdụngbộkhuếchđạicủamấycáiradiomuaởhiệuđồcũ.Joan,đứaemgáiíthơntôichíntuổi,lúcấychắcchỉmớilênhaihayba,rấtthíchnghemộtphátthanhviên có têngọiBácDon.Ôngấy thườnghátnhữngbàihát ngắn kiểu như về “Những đứa trẻ ngoan ngoãn”, và đọcnhữngbưuthiếpcủacácphụhuynh,chẳnghạnnhư“Marynàođósẽcósinhnhậtvàothứbảynàyởsố25đạilộFlatbush”.

Một hôm, tôi và người anh em họ Frances để Joan ngồi ởtầngdướivàbảorằngcómộtchươngtrìnhđặcbiệtmàemnênnghe.Sauđó,bọntôichạylêntrênvàbắtđầuphátthanh:“ĐâylàBácDon.ChúngtôibiếtmộtbégáinhỏxinhxắntênlàJoan,nhàởNewBroadway; sắpđến sinhnhật củabé – khôngphảihômnay,màlàngàyấyngàyấy.Béthậtđángyêu.”Chúngtôihát một bài hát ngắn và tạo ra điệu nhạc “Deedle leet deet,doodle doodle loot doot; deedle deedle leet, doodle loot dootdoo”. Chúng tôi hoàn tất mọi việc, rồi xuống dưới nhà:

“Chươngtrìnhthếnào?Emcóthíchkhông?”

“Haylắm,”emđáp:“Nhưngsaocácanhlạiđánhnhạcbằngmồm?”

Mộthôm,tôinhậnđượcmộtcuộcđiệnthoại:“Thưa,cậucóphảilàRichardFeynman?”

“Vângạ.”

“Tôigọitừmộtkháchsạn.Chúngtôicócáiradiobịhỏngcầnsửavànghĩlàcậucóthểgiúpđược.”

“Nhưngcháuchỉlàmộtđứatrẻ,”tôinói.“Cháukhôngbiếtlàmthếnào…”

“À,chúngtôibiết,dùvậychúngtôivẫnmuốncháuđếnxemthử.”

Đólàkháchsạnmàdìcủatôiđangđiềuhành,nhưngtôiđãkhôngbiếtđiềuđó.Tôiđiđếnkháchsạnvớimộtcáituốc-nơ-víttođùngởtúiquầnsau–ngườitavẫncònkểlạichuyệnđó.Vậyđấy, tôi còn nhỏ nên bất kỳ cái tuốc-nơ-vít nào nhét vào túiquầnsautrôngcũngrấtto.

Tôiđếnchỗcáiradiovàcốgắngsửatrongtìnhtrạngchẳngbiết gì vềnó cả.May là còn cómộtngười thợ sửa chữavặtởkháchsạn,vàmộttronghaichúngtôiđãpháthiệnracáinúmvặnởbiếntrở–đểđiềuchỉnhâmthanh–bị lỏng,nênkhôngthể làmquaycái trục.Anhấyđi ra,gọtgiũacáigìđórồivặnchặtnúmvặn,thếlàcáiradiolạilàmviệc.

Cáiradiotiếptheo,màtôithửsửa,thìhoàntoànkhônglàmviệcnữa.Nhưng,hóaraquádễ:phíchđiệncắmsai.Khicôngviệcsửachữatrởnênngàycàngphứctạpthìtôicũngngàycàngkháhơnvà thành thụchơn.Tôimuamột cáimili ampekếởNewYorkvà chuyểnnó thành cái vônkế vớinhiều thangđokhácnhaubằngcáchdùngnhữngsợidâyđồngnhỏvớiđộdài

thích hợp (mà tôi đã tính toán). Nó không chính xác lắm,nhưngcũngđủ tốtđểgiúp tôibiết liệuhiệuđiện thếgiữacácđiểmnốitrongnhữngcáiradiođócóởtrongkhoảngchấpnhậnđượckhông.

CuộcĐạisuythoáilàlýdochínhđểmọingườithuêtôisửaradio. Họ không có tiền để sửa những cái radio củamình vànghenóicậubénàysẽlàmvớitiềncôngíthơn.Vìvậy,tôiđãleolênmáinhàđểsửanhữngcáiăngten,vàmọiloạicôngviệc.Tôi nhận được nhiều bài học, mỗi ngày một khó hơn. Cuốicùng, tôinhậnđượcmộtviệckiểunhưchuyểncáiradiodùngđiệnmột chiều sang dùng điện xoay chiều. Thật khó loại bỏtiếngkêuvovotrongđoạnmạch,màtôiđãthiếtkếkhôngđượcchuẩn lắm. Lẽ ra tôi không nên nhận công việc quá sức đó,nhưngtôiđãkhôngbiếttrước.

Cómộtviệcthậtsựthúvị.Thờigianđótôiđanglàmviệcchomộtcơsởinấn.Mộtngườiđànôngbiếtcơsởđóvàbiếtlàtôiđangmuốntìmkiếmcôngviệcsửachữaradio,nênôngấyđãpháimộtanhchàngđếnđóntôi.Rõrànglàanhchàngnàyrấtnghèo–xecủaanhtaquácũnát–vàchúngtôiđiđếnnhàanhấyởmộtkhunghèo của thị trấn.Trênđườngđi tôihỏi: “Cáiradiobịlàmsao?”

Anhtabảo:“Khitớbậtlênnóbịnhiễu,ồnlắm,mộtlátsauthìhếttiếngồnvàmọithứđềuổn,nhưngtớkhôngthíchtiếngồnlúcbậtmáy.”

Tôinghĩthầm:“Khôngsao!Nếuanhtachẳngcóđồngxunàothìcũngnênchịuchúttiếngồntrongchốclátchứ.”

Trênđườngvềnhà,anhấyluônhỏinhữngthứđạiloạinhư:“Cậucóbiếtgìvềradiokhông?Làmthếnàomàcậubiết–cậuchỉlàmộtnhóccon!”

Anhấyđánhgiáthấptôiquáthể,vàtôinghĩ;“Ừmà,anhtalàmsaothếnhỉ?Hơibịồn.”

Khiđếnnơi,tôiđilạichỗcáiradiovàbậtnólên.Hơiồnà?Lạychúa!Khôngcógìđángngạcnhiênviệcanhbạntộinghiệpkhôngthểchịuđựngđượccáiradiođồcổnày.Nóbắtđầugầmrúvàlắclư–Wuhbuhbuhbuhbuh–ầmhếtcỡ.Sauđónóyênlặngtrởlạivàlàmviệcrấtổn.Thếlàtôibắtđầunghĩ:“Vìsaolạicóthểnhưthếnhỉ?”

Tôiđiđilạilại,suynghĩ,vànhậnrarằngmộtnguyênnhâncóthểcủahiệntượngnàylàcácđènđiệntửđượclàmnónglênkhông theođúng thứ tự –nghĩa là bộphậnkhuếchđại đãđủnóng,cácđènđiệntửđãsẵnsànghoạtđộngnhưnglạikhôngcónguồnnuôinó,hoặclàmạchnuôikhôngchuẩn,hoặccócáigìđó không ổn ở phần đầu – phầnRF (radio frequency - tần sốradio)–vàdođónógâyraquánhiềutiếngồn.VàrồicuốicùngkhimạchRFhoạtđộng,thìcácđiệnáplướiđượcđiềuchỉnhvàmọithứtrởlạibìnhthường.

Thấythế,anhấynói:“Cậuđanglàmgìvậy?Cậuđếnđâyđểsửacáiradio,thếmàcậuchỉđitớiđiluithôi!”

Tôiđáp:“Tôiđangnghĩ!”Rồitựnhủ:“Tốtthôi,rútcácđènđịệntửravàđảolạithứtựcủachúngtrongmáy.”(nhiềuradiothờiđódùngcùngloạiđènđiệntửởnhữngvịtríkhácnhau–212,tôinghĩlàloạiđó,hoặcloại212-A).Thếlà,tôithayđổivòngquanhcácđènđiệntử,bướcvềphíatrướccáiradio,bậtnólên,vànóimlặngnhưmộtconcừu:nóchờchođếnkhiđượclàmnónglênvàrồihoạtđộngmộtcáchhoànhảo–khôngmộttiếngồn.

Khiaiđóđánhgiá thấpbạn,màrồibạn làmđượcmộtviệcgiốngviệc tôisửacáiradio, thìnhưđểbùđắp lại, tháiđộcủa

ngườiấythườngsẽthayđổimộttrămphầntrăm.Anhtakiếmchotôinhiềuviệckhácvàluônkểvớimọingườirằngtôitàibalỗi lạc như thế nào, đại loại như: “Cậu ta sửa radio bằng suynghĩđấy!”Toànbộcáiýtưởngvềviệcsuynghĩđểsửamộtcáiradio–mộtthằngnhỏdừnglạivàsuynghĩ,rồitìmracáchsửanónhưthếnào–anhtakhôngbaogiờnghĩrằngđiềuđólàcóthể.

Cácmạchđiệnởradiongàyấydễhiểuhơnrấtnhiềuvìtấtcảđềulộrangoài.Saukhitháovỏmáy(việctìmđúngtuốc-nơ-vítlàmộtvấnđềlớn),bạnsẽthấyđâylàcáiđiệntrở,kialàcáitụđiện,chỗnàylàcáinày,chỗkialàcáikhác;tấtcảđềucónhãnmác.Nếusápbịchảyratừcáitụđiệnthìnghĩalànóquánóngvàbạncóthểnóirằngtụđiệnđãbịcháy.Nếuthấysạmđenởmộttrongnhữngcáiđiệntrởthìbạncũngbiếtrắcrốixảyraởđâu.Hoặc,nếubạnkhôngthểpháthiệnvấnđềbằngquansát,thìcóthểkiểmtrabằngvônkếđểxemliệumạchđiệncóthôngsuốtkhông.Thiếtbịđơngiản,mạchđiệncũngkhôngphứctạp.Điệnáptrêncác lưới (điệntrở) luôn làmộtvônrưỡihoặchaivôn, còn điện áp trên các bản (tụ điện) làmột hoặc hai trămvôn.Vìvậy,vớitôi,khôngquákhóđểsửamộtcáiradiobằngcáchhiểunhữnggìđangxảyrabêntrong,nhậnrabộphậnnàođócóvấnđề,vàsửanó.

Đôi khi cũng mất khá nhiều thời gian. Tôi còn nhớ mộttrườnghợpđặcbiệtkhitôiđãtiêumấtcảmộtbuổichiềuđểtìmmột cái điện trở bị cháy. Đó là trường hợp xảy đến với mộtngườibạn củamẹ tôi, vì vậy tôiđã cómột camà chẳng có aiđứngsaulưnghỏi:“Cậuđanglàmgìthế?.”Thayvì,câuhỏilầnnàylà:“Cháucómuốnmộtchútsữahayítbánhkhông?”Cuốicùngtôiđãsửađượcnóbởivìtôicó,vàđếnbâygiờvẫncó,sựkiêntrì.Mộtkhitôiđãchấpnhậnmộttháchđốthìtôikhông

thểbỏcuộc.Nếunhưngườibạncủamẹtôinói:“Đừngbậntâmnữa,mấtnhiềucôngsứcquá,”thìchắclàtôisẽphátkhùngbởivìtôimuốnkhuấtphụcthứchếttiệtấy,khimàcôngviệcđãđixađếnmứcnày.Tôikhôngthểtừbỏcôngviệcsaukhiđãbiếtđượcnhiềuđiềuvềnó.Tôiphảitiếptụcđếncùngđểtìmchorabảnchấtcủavấnđề.

Đólàsựhammuốntháchđố.NólýgiảiviệctôithíchgiảimãchữtượnghìnhcủangườiMaya,haybẻcáckhóamậtmã.Tôinhớthờitrunghọcphổthông,vàothờikìđầu,mộtanhchàngmangđếnchotôimộtcâuđốhìnhhọc,hoặcbàigìđóđượcgiaoởlớptoánnângcaocủaanhta.Tôilàmmộtmạchchođếnkhigiảixongcâuđốhócbúađó–nólàmtôimấtkhoảngmườilămhoặc hai mươi phút. Rồi trong ngày hôm ấy, các anh chàngkháclạiđưachotôicũngbàitoánđó,vàtôiđãgiảichohọtrongnháymắt.Thếlà,vớimộtngườithìtôiphảilàmmấthaimươiphút, trongkhicótớinhữngnămngườikhácnghĩrằngtôi làmộtsiêuthiêntài.

Nhờvậy, tôi trởnên rấtnổi tiếng.Ở trunghọcphổ thông,mọicâuđốmàmộtaiđóbiết,chắcchắnđềuđếntaitôi.Tôibiếttấtcảcáccâuđốđiênrồquỷquáinhấtmàmọingườinghĩra.Vìthế,khitôiởMIT,trongmộtbuổikhiêuvũ,mộtsinhviênnămcuốicócôbạngáibiếtrấtnhiềucâuđốđãnóivớicôấyrằngtôilàmộttaycóhạngtrongtròchơinày.Vìthế,trongbuổinhảycôấyđếnchỗtôivànói:“Bọnhọnóirằngbạnlàmộtchàngtraithôngminh,vậythìđâylàmộtcâuđốdànhchobạn:Mộtngườiđànôngphảichẻtámcord[4]củi…”

Vàtôitrảlờingaytứcthì:“Anhtabắtđầu,cứcáchmộtcord,chẻlàmbaphần,”bởivìtôiđãnghecâuđốđórồi.

Thế là cô ấy bỏ đi và sau đó trở lại với một câu đố khác,nhưngcảcâunàytôicũngđãbiết.

Việcấycứtiếpdiễn,vàcuốicùng,khibuổikhiêuvũsắpkếtthúc,côấylạiđếnvớidángvẻnhưthểlàlầnnàychắcchắnsẽhạ gục tôi, và nói: “Một bàmẹ cùng cô con gái đi sang châuÂu…”

“Côcongáimắcbệnhdịchhạch.”

Côấysụpđổhoàntoàn!Rấtkhócóđủmanhmốiđểtrả lờichocâuđốnày:Đólàmộtcâuchuyệndàivềbàmẹvàcôcongáidừngchânnghỉởmộtkháchsạntronghaiphòngkhácnhau,vàngàyhômsaubàmẹsangphòngcongái,nhưngởđóchẳngcóaicả,hoặclàcũngcómộtngườinàođó,vàbàhỏi:“Congáitôiđâu?,”cònnhânviênkháchsạnhỏilại:“Congáinàocơ?”bởivìtrongsổđăngkýchỉ có tênbàmẹ,vânvânvàvânvân,vàcómộtbíhiểmlớnvềđiềugìđãxảyra.Câutrảlờilà,côcongáibịbệnhdịchhạch,vàkháchsạn,vìkhôngmuốnphảiđóngcửa,đãbímậtmangcôgáiđi,laudọncănphòng,vàxóamọichứngcứvềviệccôcongáiđãtừngởđó.Đấylàmộtcâuchuyệndài,nhưngtôiđãđượcnghe,nênkhicôtavừabắtđầuvới“Mộtbàmẹvàcongáiđi sangchâuÂu”, thìvì tôiđãbiếtmộtchuyệnđược bắt đầu theo cách ấy rồi, thế là tôi đoánngay, và trúngphócluôn.

Chúng tôi từng có một đội tuyển đại số ở trung học phổthônggồmnămhọcsinh,vàđộichúngtôiđếncáctrườngkhácđể thiđấu.Chúng tôingồiởmộthàngghếcònđộikiangồiởmột hàng khác.Một giáo viên điều hành cuộc thi lấy ramộtphongbìtrênđóghihàngchữ“45giây”.Bàấymởnóra,viếtđềbàilênbảng,rồinói:“Bắtđầu!”–nhưvậybạnthựcsựcónhiềuhơn45giâybởivìkhicôgiáođangviếtthìbạnđãcóthểnghĩrồi.Tròchơibâygiờ lànhư thếnày:Bạncómộtmẩugiấyvàbạncóthểviếtlênđóbấtkỳđiềugì,bạncóthểlàmbấtkỳđiềugì. Cái duy nhất được xem xét là đáp số. Nếu đáp số là “Sáu

cuốnsách”,bạnsẽphảiviết“6”vàkhoanhmộtvòngtrònlớnquanhnó.Nếucáiởtrongvòngtrònđúngthìbạnthắng,saithìbạnthua.

Cómột điều chắc chắn:Thực tế là không thể giải bài toántheo cách đơn giản truyền thống, kiểunhưđặt “A là số cuốnsách màu đỏ, B là số cuốn sách màu xanh”, nghiền, nghiền,nghiền,chođếnkhinhậnđược“Sáucuốnsách”.Cáchlàmđóchắc sẽngốncủabạnnămmươigiây,bởivìnhữngngườiđặtthờigianchocácbàitoánnàyđãgiảichúngvớithờigianngắnhơnmộtchút.Vìthếbạnphảinghĩ:“Cócáchnàođểnhìnrakếtquả không?” Đôi khi bạn có thể nhìn ra nó trong chớpmắt,nhưngđôikhibạncũngphảinghĩramộtcáchkhácđểgiảirồilàmcáctínhtoánđạisốnhanhnhấtcóthể.Đólàcáchluyệntậptuyệtvời,tôichơingàycànggiỏi,vàcuốicùngđãtrởthànhđộitrưởng.Nhờviệcnàytôihọcđượccáchtínhtoánrấtnhanh,vàđiềuđórấtcóíchởtrườngđạihọc.Khichúngtôicómộtbàitậpvềgiảitích,tôilậptứcnhìnracáchgiảivàlàmcácphéptính-cựcnhanh.

Thời trunghọcphổ thông tôi còn làmmộtviệckhác,đó lànghĩ ra các bài toán và định lý. Ý tôi làmỗi khi học toán tôithườngtìmmộtvídụthíchhợpnàođóđểápdụngnhữngkiếnthứchọcđược.Tôinghĩramộtsốbàitoánvềtamgiácvuông.Nhưngthayvìchođộdàicủahaicạnhvàtìmcạnhthứba,tôichohiệuđộdàihaicạnh.Mộtvídụđiểnhình:Cómộtcộtcờvàmộtsợidâybuôngxuốngtừđỉnhcột.

Khibạngiữsợidâythẳngđứngthìnódàihơncộtbafeet[5]

(0,9m),khibạnkéodâyrangoàicănghếtcỡthìđầudâychạmđấttạiđiểmcáchchâncộtnămfeet (1,5m).Hỏi,chiềucaocủacáicộtlàbaonhiêu?

Tôi đã đưa ramột số phương trình để giải những bài toán

loạinhưvậy,vàkếtquảlàtôinhậnđượcmộtmốiliênhệnàođó–có lẽ làsin2 + cos2 = 1 – làmtôinhớđếnmôn lượnggiác.Trướcđóvàinăm,cólẽnămmườimộthoặcmườihaituổi,tôiđãđọcmộtcuốnsáchvềlượnggiácmượnởthưviện,cuốnnàybâygiờkhôngthấynữa.Tôichỉnhớlàmônlượnggiácnóiđếncáchệthứcgiữasinvàcos.Thếlà,tôibắtđầutìmkiếmtấtcảcáchệthứcbằngcáchvẽcáctamgiácvàtựmìnhchứngminhtừnghệthứcmột.Tôicũngtínhsin,cos,vàtangcủacácgóclàbội của 5 độ, bắt đầu bằng sin của góc 5 độ đã biết trước, sửdụngcáccôngthứccộngvàchiađôigócmàmìnhtìmra.

Vàinămsau,khihọcmônlượnggiácởtrường, tôivẫncòngiữ các ghi chép của mình, và tôi thấy chứng minh của tôithườngkhácvớichứngminhtrongsách.Đôikhi,vớinhữnghệthứcmàkhôngbiếtcáchđơngiảnđểchứngminh,tôiphảiquatấtcảcácbướcchođếnkhihoàntấtđượcnó.Vớicáchệthứckhác, cách của tôi là thông minh nhất – chứng minh chínhthống trong sáchphức tạphơnrấtnhiều.Thành thử,đôikhitôiđánhbạihọ,nhưngmộtsốtrườnghợpkhácthìngượclại.

Khilàmviệcvớimónlượnggiácnày,tôikhôngthíchnhữngkýhiệu sin, cos, tang,vânvân.Với tôi thì “Sin f”nhìngiốngnhưlàsnhâninhânnnhânf!Vì thếtôinghĩramộtkýhiệukhác,giốngnhưdấucănbậchai,nólàmộtchữsigmavớicánhtaykéodàiravàđểfởdướiđó.Vớitangthìđólàmộtchữtauvớinétngangtrênđỉnhkéodàira,cònvớicosthìtôitạoramộtkýhiệukiểunhưchữgamma[6]nhưngnónhìncũnghơigiốngdấucănbậchai.

Với hàm ngược của sin thì cũng là chữ sigma, nhưng lậtngượctừphảisangtrái, thànhranóbắtđầubằngmộtđườngnằmngangvớigiátrịnằmởdưới,vàtiếptheolàsigma.Đólàhàmngược của sin, chứKhông phải sin-1f – ký hiệu này thật

điên rồ!Họviếtnhư thế trong sách!Với tôi thì sin-1 nghĩa lànghịchđảo,1/sin.Vìthế,nhữngkýhiệucủatôithuậnhơn.

Tôikhôngthíchkýhiệuf(x)–vớitôinónhìngiốngnhưlàfnhânx.Tôicũngkhôngthíchdy/dx–bạncóxuhướngtriệttiêuhaichữd–vìvậytôitạoramộtdấukhác,nóhơigiốngdấu&.VớilôgarítthìđólàmộtchữLlớnkéodàisangphíaphải,bêntronglàcáimàbạnlấylôgarít,vàvânvân.

Tôi nghĩ những ký hiệu củamình cũng đủ tốt, nếu khôngmuốn nói là tốt hơn những ký hiệu thông thường.Nó chẳnggâyrasựkhácbiệtnàovớikýhiệumàbạnsửdụng.Nhưngsaunàytôipháthiệnra lànócógâyrasựkhácbiệt.Một lần,khigiảithíchđiềugìđóchomộtcậubạnởtrunghọcphổthông,tôikhôngđể ý và bắt đầudùngnhữngkýhiệu củamình.Cậu tathốtlên:“Đâylànhữngcáiquáigìvậy?”Và,tôinhậnralànếumuốnnóivớimộtngườinàokhácthìphảidùngnhữngkýhiệuchuẩn.Vìvậy,cuốicùngtôicũngtừbỏnhữngkýhiệucủariêngmình.

Tôicũngnghĩramộttậpcáckýhiệuchomáychữ,giốngnhưngườita làmtrongFORTRAN,nhờthếcóthểđánhmáyđượccảcácphươngtrình.Tôicũngsửanhữngmáychữcónhữngcáikẹpgiấyvàdâybăngcaosu(nhữngbăngcaosuấykhôngbịđứthỏngnhưnhữngcáiđangcóởđây,LosAngeles),chodùkhôngphảilàmộtthợsửachữachuyênnghiệp;Tôichỉsửađểchúnglàm vệc lại được.Nhưng toàn bộ việc khámphá ra chỗ hỏnghóc,vàtìmranhữnggìbạnphảilàmđểsửanó-thậtlàthúvịđốivớitôi,giốngnhưmộttháchđố.

Nhữngtráiđậuleo

Mùahèấy,khi làm thêmởmộtkhách sạndobàdì của tôiquản lí, chắc hẳn tôi phải ở tuổi mười bảy hay mười tám.Khôngbiếtsốtiềnkiếmđượclàbaonhiêu,tôinghĩ,khoảnghaimươihaiđôlamộttháng.Tôilàmxenkẽmườimộttiếngmộtngày (khi trực lễ tân)vàmườiba tiếngởngàytiếp theo,hoặctrựclễtânhoặcdọnbànởnhàhàng.Trongcácbuổichiềutrựclễtân,bạnphảimangsữalênchobàD.–mộtngườitàntật,vàbàkhôngbaogiờ chochúng tôi tiềnboa.Thếgiớinày lànhưvậy:bạnlàmviệcnhiềugiờhàngngày,nhưngchẳngnhậnđượcgìcả.

ĐólàmộtkháchsạnnghỉdưỡngbênbờbiểnngoạiôthànhphốNewYork.Nhữngông chồng thườngđi làm trong thànhphốvàđểcácbàvợởnhàđánhbài,vìthế,bạnluônphảimangbànchơibàibritra.Rồibanđêm,cácôngchồnglạichơipô-kevàbạncũngphảichuẩnbịsẵnbànchohọ,laudọngạttànthuốclá,vàvânvân.Tôiluônởđóchođếnkhuyamuộn,khoảnghaigiờsáng,nghĩa làthựcsựtôi làmviệcmườibahaymườimộtgiờmộtngày.

Cónhữngviệctôikhôngthích,chẳnghạnnhưtiềnboa.Tôinghĩlàchúngtôinênđượctrảlươngcaohơnvàkhôngcầnphảinhậnboanữa.Nhưngkhi tôi đề xuấtđiềunàyvới bà chủ thìchẳngnhậngìngoàitiếngcườinhạo.Bàtanóivớimọingười:“Richardkhôngmuốnnhậntiềnboa,hee,hee,hee;nókhôngmuốnnhậnboa,ha,ha,ha.”Thếgiớinàyđầyrẫykẻngạomạn

ngudốtmàchẳnghiểubiếtgìkiểunhưvậy.

Cómộtdạo,mộtnhómđànôngđi làmtừ trong thànhphốvề,muốncóđángaylâptứcđểchovàođồuốngcủahọ.Lầnấyanhchànglàmcùngtôiđangtrựcởquầylễtân.Anhtanhiềutuổihơntôivàlànhnghềhơnnhiều.Đãcólầnanhtabảotôi:“Nghenày, chúng ta luônmangđáđếncho tayUngarấy, thếmà hắn chẳng bao giờ cho tiền boa – thậm chí một xu cũngkhông.Lần saunếubọnhọgọiđá thì cứcoinhưkhôngnghethấy.Rồibọnhọsẽgọilại,vàkhibọnhọgọithêmlầnnữathìcậuhãynói,‘Ồ,xinlỗi.Tôiquênmất.Thỉnhthoảngchúngtôicũngbịngườitalãngquênđấy’.”

Tôi làm đúng như vậy vàUngar boa cho tôimười lăm xu!Nhưng bây giờ, nghĩ lại chuyện đó tôi nhận ra là anh chàngphụcvụlễtânlànhnghềkiathựcsựbiếtnhữnggìcầnlàm:xuingườikháclĩnhtrọnnguycơcủanhữngrắcrốicóthểxảyra.Anhtađẩytôivàocôngviệcdạytayđànôngkiaphảibiếtđưatiềnboa.Anhtachẳngbaogiờnóigì;anhtađẩytôilàmviệcđó!

Tôi từng thudọnbàn trongphòngăn.Bạnphảigomtấtcảnhữngthứcònlạitrênbànvàomộtcáikhayởbêncạnh,vàkhikhayđầythìmangnóvàotrongbếp.Rồibạnphảilấycáikhaykhác,đúngkhông?Bạncầnlàmtheohaibước–mangcáikhaycũđivàđặtcáimớivào–nhưngtôinghĩ:“Mìnhsẽlàmviệcnàytrongmộtbước”.Thếlàtôithửlùacáikhaymớivàophíadướivàđồngthờikéocáikhaycũra,vànótrượtđi–BANG!Tấtcảmọithứđổxuốngsànnhà.Vàtấtnhiêncâuhỏikhiđólà:“Cậulàm cái gì vậy?Tại sao lại bị đổ?” hừ, làm sao tôi có thể giảithíchrằngmìnhđangthửsángtạoracáchmớiđểthaynhữngcáikhay?

Trong số cácmón trángmiệng có loạibánh càphêdưới cógiấylótvàđểlênmộtcáiđĩanhỏtrôngrấtđẹpmắt.Nhưngnếu

bạnđivàophíasauthìbạnsẽthấymộtngườiđànôngđượcgọilà người quản bếp. Nhiệm vụ của chú ấy là chuẩn bị sẵn cácmóntrángmiệng.Ngườinàytrướcđâychắcphảilàmộtthợmỏhoặclàmmộtcôngviệcnặngnhọcnàođóvìchúấycónhữngngóntayrấtngắn,trònvàmập.Chúphảigỡmộtchồnggiấylótđược sản xuất bằng một quá trình dập, tất cả dính chặt vàonhau, và phải dùng những ngón tay mập và ngắn tách từngmiếng lótrarồiđặt lênđĩa.Khichúấy làmviệcnày, tôi luônnghethấytiếngcằnnhằn:“Mấycáigiấylótchếttiệtnày!”.Tôicònnhớmìnhđãnghĩ:“Thậtlàtươngphản–mộtngườingồiởbànănnhậnđược cáibánhxinhxắnđể trênđĩa lót giấynày,trongkhiquảnbếpởtrongkiavớicácngóntaycáimậpvàngắnthìluônmiệngnói‘mấycáigiấylótchếttiệt!’”Đóchínhlàsựkhácbiệtgiữathếgiớithựcvànhữnggìnóđượcnhìnthấy.

Vàongàyđầu tiên làmviệcởđó, côquảnbếpđã giải thíchrằng cô luôn làmbánhkẹp thịtnguội,hoặc làmột thứgì đó,chonhữngngườilàmcakhuya.Tôinóirằngmìnhthíchnhữngmóntrángmiệng,chonênnếucònmónnào thừasaubữa tốithìtôimuốnđượcăn.Buổitốihômsau,tôiphảilàmcakhuyachođếntậnhaigiờsángvớiđámđànôngchơibàipô-ke.Trongkhingồiloanhquanhchánốmcảngườivìchẳngcóviệcgìlàm,tôiđộtnhiênnhớralàcómóntrángmiệngđểăn.Tôiđếnchỗtủ lạnh,mở ra, và đây rồi, cô ấy để lại những sáumón trángmiệng! Trong số đó cómột chiếc pudding sôcôla,mộtmiếngbánhngọt,mấylátđào,mộtítbánhpuddinggạo,mộtítthạch–cómọithứ!Tôingồiđóvàăncảsáumón-thậtxúcđộng!

Hôm sau cô ấy nói với tôi: “Cô để lại cho cháumón trángmiệng….”

“Tuyệtvời,”tôiđáp:“Quátuyệtvời!”

“Nhưngcôđểlạichocháusáumónvìkhôngbiếtcháuthích

nhấtmónnào.”

Vàthếlàtừhômđócôấyluônđểlạisáuphầntrángmiệng.Mỗibuổitốitôicósáuphầntrángmiệng.Khôngphảikhinàocũng là sáu món khác nhau, nhưng luôn có sáu phần trángmiệng.

Một lần, khi tôi đang trực lễ tân,một cô gái bỏ quên cuốntruyệnởtrênbàncạnhmáyđiệnthoạikhiđiăntối,thếlàtôicầmlênxem.

Đó là cuốn Cuộc đời của Leonardo, và tôi không thể dừngđược:Côấychomìnhmượnthìmìnhphảiđọcchohết.

Tôingủtrongmộtphòngnhỏởphíasaukháchsạn.Đãcósựkhônghàilòngvềviệctắtđèntrongphòngkhiđirangoài,điềumàtôikhôngbaogiờnhớ.ĐượctruyềncảmhứngtừcuốnsáchvềLeonardo,tôilàmmộtdụngcụgồmhệthốngdâyvàcáctảitrọng-nhữngcáichaicoca-colachứađầynước.Dụngcụnàysẽhoạtđộngkhitôimởcửa,làmbậtsángcáiđèncôngtắcgiậtởtrongphòng.Bạnmởcửa,hệthốngvậnhànhvàbậtđènlên;rồibạnđóngcửaphíasaumình,đèntựđộngtắtđi.Nhưng,thànhtựuthựcsựcủatôithìsaunàymớiđến.

Tôi thường thái rau ở trong bếp. Phải cắt các quả đậu leothànhtừngđoạndàikhoảnghaiphânrưỡi.Thôngthườngcáchcắtnhưsau:mộttaycầmhaiquảđậu,taykiacầmdao,vàbạnép lưỡidao sátvàonhữngquảđậuvàvào cảngón tay cái, cứnhưsắpcắtvàotaymình.Cáchcắtnhưvậyrấtchậm.Vìthế,tôisuynghĩvànảyramộtýtưởngrấthay.Tôingồitrêncáibàngỗởbênngoàinhàbếp,đặtvàolòngmộtcáitô,vàkẹpmộtcondaorấtsắcvàobàntheohướngchếchbốnmươilămđộhướngraphíangoài.Sauđó, tôiđểmỗibênmộtbóđậu, rồimỗi taycầmmộttráivàđưanóvềphíamìnhđủnhanhđểbịlưỡidaocắtgọn.Nhữngđoạnđậuđãbị cắtnàybayvàocái tôở trong

lòngtôi.

Thế là tôi cắt hết trái này đến trái khác – chig, chig, chig,chig,chig–vàaicũngđưađậuchotôicắt.Giữalúctôisắpvênhmặt lên thì đột nhiên sếp đến và hỏi: “Cháu đang làm cái gìthế?”

Tôiđáp:“Hãynhìncáchcháucắtđậunày!”Nhưngđúnglúcđótôiđưangóntayvàolưỡidaothayvìtráiđậu.Máubắnrarơivào tôđậu,và sếp lớn tiếng: “Nhìnxemcậuđã làmhỏngbaonhiêuđậunày!Cắtkiểugìmànguthếkhôngbiết!”vàvânvân.Thế là, tôikhôngbaogiờcó thể thực thimộtcải tiếnnào,dùchẳngkhókhăngì – chỉ thêmmột thanhchắn,hay cái gìđó.Nhưngkhông,chẳngcòncơhộinàochoviệccảitiếncả.

Tôiđãcómộtsángkiếnnữacũngkhónaná.Chúngtôiphảithái lát khoai tây đã luộc chín để làm món salát khoai tây.Khoaitâyluộcrấtdínhvàướtnênrấtkhócầm.Tôinghĩvềmộtbộdaogắnsongsongvớinhauvàomộtcáigiá,bổxuốngvàcắtmộtnhátgọncảcủkhoai.Tôinghiềnngẫmvềđiềunàytrongthờigiandài,vàcuối cùngđãnảyraý tưởngdùngnhữngsợidâythépcăngtrêncáigiá.

Thế là tôi đi ra cửa hàng năm-và-mười địnhmuamấy condaohaymấy sợi dây thép, nhưng lại nhìn thấy chính xác cáidụngcụmàtôicần:đólàcáicắttrứng.Lầnsau,đếnviệctháikhoaitây,tôi lấyracáimáycắttrứngnhonhỏ,cắt loángmộtcáixongtấtcả,rồiđưa lạichođầubếp.Đầubếp làmộtngườiĐức,mộtanhchàngrất toconvà làVuanhàBếp.Đùngđùngbước ra, cổnổimạchmáuđỏ tía, anh tahỏi “Đốngkhoai tâynàylàthếnàođây?Đãtháigìđâu!”

Tôiđãcắtrồi,nhưngmàtấtcảlạidínhchặtvớinhau.Anhtahỏi:

“Làmsaođểtáchchúngra?”

“Chovàonướcxóclên,”tôiđềxuất.

“Chovàonước?Eaghhhhhhhhhhhh!!”

Mộtlầnkháctôicómộtýtưởngcựchay.Mỗilầntrựclễtân,tôithườngphảitrảlờiđiệnthoại.Khicómộtcuộcgọiđếnthìsẽcótiếngkêuvovo,mộtcáicầnnhỏsậpxuốngbảngđiềukhiểnchỉchobạnbiếtđólàđườngdâynào.Mộtvàilầnkhitôiđangphụcvụnhữngngườiphụnữởbànchơibàibrithoặcđangngồiởcửavòmphíatrướclúcgiữachiều(khirấtítcuộcgọi),nghĩalà cách tổngđàimột đoạn, thì bất thình lình có tínhiệu.Tôiphải chạyđếnđểbắtmáy.Nhưngdocấu trúc của cáibàn,đểđếnđượcchỗtổngđàibạnphảiđihơixa,vòngraphíasau,rồiquay lạixemcuộcgọi từđâuđến.Điềuđó làmmất thêmthờigian.

Vìthế,tôinghĩramộtýtưởnghay.Tôibuộcvàomỗicáicầnở tổng đài một sợi dây mảnh, kéo căng chúng qua mặt bànxuốngdưới,rồibuộcvàomỗiđầudâymộtmẩugiấynhỏ.Sauđó,tôiđểốngnóicủamáyđiệnthoạiởtrênmặtbànsaochocóthểlấynótừphíatrước.Bâygiờ,khicócuộcgọiđến,tôicóthểbiếtđượccáicầnnàosậpxuốngbằngcáchnhìnxemmẩugiấynàođượckéolên.Vàthếlàtừphíatrướctôivẫncóthểtrảlờiđúngcáccuộcđiện thoại, tiếtkiệmthờigian.Tấtnhiên là tôivẫnphảiđivòngraphíasauđểnốimáy,nhưngítnhấtlàđãkịptrảlờirồi.Tôicóthểnói:“Xinchờmộtlát,”rồiđivòngrađểnốimáy.

Tôinghĩđólàmộthệthốnghoànhảo.Nhưng,mộthômbàchủđếnvàmuốntrảlờiđiệnthoại,songchịu,khôngthểhìnhdungrasựthể-quáphứctạp.“Nhữngmẩugiấynàyđểlàmgì?Vì sao cái điện thoại lại ở phía này? Vì sao cháu không…

raaaaaaaa!”

Tôiđãcốgắnggiảithích–đólàbàdìcủatôi–rằngkhôngcólýdogìđểkhônglàmnhưthế.Nhưngbạnkhôngthểnóiđiềuđó vớimột người thôngminh,một người đang điều hành cảmộtkháchsạn!Ởđâytôinhậnđượcmộtbàihọc:cáimớilàmộtthứrấtkhóđượcchấpnhậntrongthếgiớithực.

Ailấytrộmcánhcửa?

Nhữnghộinamsinh[7]ởMITthườngtổchứccácbuổi“Tràthuốc” để lôi kéo sinh viên năm thứ nhất trở thành hội viêntươnglaicủamình.VàomùahètrướckhinhậphọcởMIT,tôiđượcmờithamdựmộtbuổigặpmặttạiNewYorkcủahộiPhiBetaDelta,mộthội nam sinhDoThái.Ở thời đó, nếu bạn làngườiDoThái, hoặc lớn lên trongmột gia đìnhDoThái, thìbạnsẽkhôngcócơhộinàođểthamgiacáchộinamsinhkhác.Khôngaiđểýđếnbạnhết.TôivốnkhôngthậtthiếtthavớiviệchộihècùngcácsinhviênDoTháikhác,vànhữnganhchàngởhội Phi BetaDelta thì cũng chẳng quan tâm đến việc tôi “DoThái”đếnmứcđộnào.Thựcra,tôichẳngtingìmấychuyệnđó,vàchắcchắnlàcũngchẳngtheotôngiáonào.Dùsao,mấyanhchàngởhộinamsinhấycũnghỏitôimấycâuvàchotôiđôilờikhuyên-rằngtôinêntrảthimôngiảitíchởnămthứnhấtđểkhôngphảitheohọcmônđónữa-đâyhóaralàmộtlờikhuyêntốt.TôithíchnhữnghộiviênhộinamsinhđãxuốngNewYorktrongbuổigặpmặtđó,nhấtlàhaingườiđãnóichuyệnvớitôi.Saunày,tôitrởthànhbạncùngphòngvớihọ.

CómộthộinamsinhDoTháikhácởMITvớitêngọi“SAM”.ÝđịnhcủahọlàmờitôiđicùngxeđếnBostonvàtôicóthểởlạivớihọ.Tôichấpnhậnchuyếnđivàđêmđầutiêntôinghỉởmộtphòngtầngtrên.

Sánghômsau,tôinhìnquacửasổvàthấyhaianhchàngcủamột hội khác (mà tôi đã gặp ởNewYork) đang bước lên bậc

thềm.Vàingười củahộiSigmaAlphaMUchạyranói chuyệnvớihaianhchàngnày.Bọnhọthảoluậnrấtlâu.

Tôilalênquacửasổ:“Này,tôiphảiđicùngmấyanhđóđấy!”Rồitôichạyàorakhỏinhà,khônghềnhậnralàhọđangphântích,tranhluậnvềviệckếtnạptôivàohội.Tôikhôngcóchútcảmgiácbiếtơnnàovềchuyếnđiđó,hayvềbấtkỳđiềugì.

Mộtnăm trước đó, hội Phi BetaDelta đã suýt tan vỡ do bịchiarẽthànhhainhóm.Mộtnhómgồmnhữngngườiưatụhội,họthíchkhiêuvũvàsauđólàmcáctròvớvẩnvớimấycáiô-tôcủa mình, và vân vân. Còn các anh chàng của nhóm kia thìchẳnglàmgìngoàiviệchọc,vàtấtnhiênchẳngbaogiờđếncácbuổikhiêuvũ.

Ngaytrướckhitôigianhậphộinamsinhđó,họđãtổchứcmộtđạihộivàđãđạtđượcthỏahiệpquantrọng.Họsẽđoànkếtvàgiúpđỡnhau.Mỗingườiphảicóđiểmhọctậpítnhấtlàtừngnàytừngkia.Nếuaibịtụthậu,thìnhữnganhchàngmọtsáchsẽdạyvàgiúpngườiđólàmbàitập.Mặtkhác,tấtcảđềuphảiđếncácbuổikhiêuvũ.Nếuaikhôngbiếtlàmthếnàođểcómộtcuộchẹn,thìmọingườisẽkiếmgiúpanhta.Nếuanhchàngđókhông biết khiêu vũ, họ sẽ dạy anh ta nhảy. Một nhóm dạynhómkiacáchđộngnão, trongkhinhómkiadạy lạihọthuậtgiaotiếp.

Điềuđóthậttốtchotôivìtôivốnyếuvềxãgiao.Tôitừngrụtrèđếnmứcđứngngây rakhiphải đi quađám sinhviênnămcuốiđangngồiởbậcthềmvớibạngáiđểmangthưrangoài.Tôikhôngbiếtlàmthếnàođểđiquabọnhọ!Tìnhhìnhcũngkhôngkháhơnchútnàongaycảkhimộtcôgáinói:“Ồ,cậuấytrôngđượcđấy!”

Chỉmột thờigianngắnsauđó,mấysinhviênnămthứhaimangbạngáivàbạncủabạngáihọđếndạychúngtôikhiêuvũ.

Lâulâusau,mộttrongsốhọđãdạytôiláixe.Họđãcốgắngrấtnhiềuđểlàmchochúngtôi,nhữngkẻhànlâm,biếtgiaotiếpvàthưgiãn.Đổilại,chúngtôicũnggiúphọhọctốthơn.Đólàmộtsựchiasẻđẹp.

Tôicóchútkhókhăntrongviệchiểu,chínhxácrathì“Giaotiếp rộng” nghĩa là gì. Ít lâu sau các bài giảng của mấy anhchànggiỏigiaotiếpvềcáchlàmquenvớicáccôgái,mộtlầnkhiđangngồiănmộtmìnhtrongnhàhàng,tôinhìnthấymộtnữtiếpviênrấtdễthương.Vớinỗ lực lớn,cuốicùngtôicũngđủdũngkhíđểmời cô ấy làmbạn trongbuổikhiêuvũ tiếp theocủahộinamsinh,vàcôđãnhậnlời.

Vềnhà,tronglúcmọingườibàntánvềbạngáiởbuổikhiêuvũtiếptheo, tôi thôngbáorằng lầnnàytôikhôngcầnaigiúpnữa -Tôiđã tự tìmđượcbạnchomình.Tôi rấthãnhdiệnvềđiềuđó.

Nhữnganhchànglớptrênchoángvángkhipháthiệnrađốitượng của tôi là một tiếp viên nhà hàng. Họ bảo điều đó làkhôngchấpnhậnđược;họsẽkiếmchotôimộtcô“Xứngtầm”.Họ làm tôi cảm thấynhư thểmìnhđãnhầm lẫn,như thể tôichưa đủ khả năng tự làm việc này. Họ quyết định kiểm soáttình huống bằng cách đi đến nhà hàng tìm cô tiếp viên, nóichuyện để cô ấy từ bỏ cuộc hẹn, và kiếm cho tôimột cô bạnkhác.Họđangcốgắng,nhưngườitathườngnói,giáodục“Đứaconbướngbỉnh”củamình,nhưngtôinghĩ,họđãlầm.Khiđótôichỉlàmộtsinhviênmớinhậptrườngnênkhôngđủtựtinđểchốnglạiviệcbọnhọđãlàmhỏngcuộchẹncủamình.

Khitôimớigianhậphội,bọnhọđãbắtnạtchúngtôibằngnhiềucách.Chẳnghạn,họbịtmắtchúngtôi,rồimangđếnmộtvùngquêxagiữangàyđôngrétcắtdacắtthịtvàbỏchúngtôilại bên một cái hồ đóng băng hoang vắng. Chúng tôi ở giữa

chốnđồngkhôngmôngquạnh–khôngnhàcửa,khôngcócáigìhết–vàphảitựtìmđườngvềnhà.Chúngtôihơihoảngvìtấtcảđềurất trẻ,vàchúng tôihầunhư im lặng, trừmộtcậu tên làMauriceMeyer. Bạn không thể nào ngăn anh ta pha trò linhtinh,chơiđốchữvớvẩn,và luôn làmravẻ lạcquan tếukiểunhư “Ha, ha, ha, có gì phải lo lắng đâu chứ. Thật chẳng vuisao!”

Chúng tôiphátđiên lênvớiMaurice.Anh ta luônđi tụt lạiphíasaumộtchútvàcườinhạomọichuyện,trongkhinhữngngười khác đang không biết làm cách nào để thoát khỏi tìnhtrạnghiệntại.

Chúng tôiđiđếnmộtgiao lộkhôngxa cáihồ làmấy –vẫnchưacónhàcửahaycáigìcả.GiữalúcchúngtôiđangbànbạcxemnênđitheohướngnàothìMauricebắtkịpvànói:“Đitheohướngnày.”

“Cậu thì biết cái quái gì,Maurice?” Chúng tôi nói với tâmtrạngchánnản.“Cậulúcnàocũngchỉlàmtrò.Vìsaolạinênđihướngnày?”

“Quáđơngiản:hãynhìnnhữngđườngdâyđiện thoại.Nơinàocónhiềudâyhơnthìđólàhướngđiđếntổngđài.”

Cáianhchàngdườngnhưchẳngđểýđếncáigì,lạicómộtýtưởng tuyệt vời! Chúng tôi đi thẳng về thành phốmà khôngmắcmộtsailầmnào.

Ngàyhômsausẽcócuộcđấumudeo toàn trườnggiữasinhviênnămthứnhấtvàsinhviênnămthứhai(kiểunhưđấuvậtvàkéocodiễnratrongbùn),thìtốimuộnởnhàchúngtôixuấthiệnmột loạt sinh viên năm thứ hai -một số là người trongnhà,cònsốkhácđếntừbênngoài.Bọnhọbắtcócchúngtôi:họmuốnlàmchochúngtôimệtmỏivàongàyhômsauvànhờthế

họsẽchiếnthắng.

Những sinh viên năm thứ hai dễ dàng trói chặt bọn nămdưới, ngoại trừ tôi. Tôi khôngmuốn anh em trong nhà thấymìnhlàmộtthằng“Ẻolả”.(Tôichưabaogiờchơitốtmộtmônthểthaonào.Tôiluônhoangmangkhimộtquảbóngquầnvợtbayquahàngràovàrơixuốnggầnmình,vìtôichưabaogiờcóthể némnó qua hàng rào – nó thường bay chệch cả năm sáuchụcđộsovớihướngđánglẽphảibaytới).Tôicholầnnàylàmộttìnhhuốngmới,mộtmôitrườngmớivàtôicóthểtạoradanh tiếng mới cho mình. Vì thế, để cho mình nhìn khônggiốngmộtkẻchẳngbiếtđánhđấmgì,tôiđãđánhnhưđiêntheocách tốt nhất có thể (khônghề biếtmìnhđang làmgì), và babốnđốithủphảivấtvảlắmmớitróiđượctôi.Cánhsinhviênnămthứhaimangchúngtôiđếnmộtngôinhànằmsâutrongrừngvàtróitấtcảchúngtôixuốngsàngỗvàonhữngcáiđinhtohìnhchữu.

Tôi tìmmọi cách để trốn, nhưng có những sinh viên nămthứ hai canh gác, và các mưumẹo của tôi đều không thànhcông.Tôinhớrấtrõmộtanhbạntrẻmàhọengạitróixuốngvìanhtaquáhoảngsợ:mặttáixanhtáivàngvàtoànthânrunbầnbật.SaunàytôimớibiếtlàcậutađếntừchâuÂu–đólànhữngnăm đầu của thập niên ba mươi – và cậu ta không thể hìnhdungđượcrằngviệctấtcảbọnnàybịtróixuốngsànnhàchỉlàmột tròđùa.CậuấybiếtnhữnggìkhủngkhiếpđangxảyraởchâuÂuthờikỳđó.Anhchàngsợnhìnthấycảnhấy,cậutaquáhoảnghốt.

Rạngsáng,chỉcònbagãnămthứhaicanhgáchaichụcđứachúngtôi,nhưngchúngtôikhôngbiếtđiềuđó.Mấygãnàyláinhữngchiếcxecủahọđirađivàonhiềulầnlàmnhưthểhoạtđộngtấpnậplắm.Chúngtôikhôngnhậnralàvẫnchỉmấycái

xeấyvàmấyconngườiấy.Vìthếlầnđóchúngtôiđãthua..

Tìnhcờ,sánghômấybốmẹtôiđếnđểxemcậuquýtửcủaôngbàhọchànhrasaoởBoston,vàcácbạnhọctrongnhàđãgiữchânôngbàchođếnkhi chúng tôiquayvề từvụbắt cóc.Tôi quánhếchnhác và bẩn thỉudođã chống cựquyết liệt đểmong trốn thoát, và do thiếungủ, đếnnỗi bốmẹ tôi thực sựchoángvángkhinhìnthấybộdạngthảmhại thậmtệcủacontraimìnhởMIT!

Cáicổcủatôicònbịcứngđờ,vàtôinhớchiềuhômđó, lúcđứngxếphàngđểkiểmtraởROTC[8],tôikhôngthểnhìnthẳngđược.Viênsĩquanchỉhuytómlấyđầutôivàxoay,miệnghô:“Đứngthẳng!”

Tôinhănmặtvìđau,khiđôivaivặnđimộtgóc:“Tôikhôngthểlàmđược,thưangài!”

“Ồi,thứlỗichotôi!”ôngtanóivớivẻhốihận.

Dùsaothìviệcchốngcựlâuvàquyếtliệtnhưvậyđểkhôngbịtróiđãmanglạichotôitiếngvang,vàtôichẳngbaogiờcònphảilolắngvềcáichuyện“Ẻolả”nữa.Đólàmộtsựgiảitỏarấtđángkể.

Tôi thường lắngnghehaingườicùngphòng–cảhaiđều làsinhviênnămcuối–thảoluậncácbàigiảngvềvậtlýlýthuyếtcủahọ.Mộthôm,họvòđầubứttaivớimộtbàitoán,màtôithìlạithấykhálàdễhiểu.

Vì vậy, tôi nói: “Sao các anh không dùng phương trìnhBaronallai?”

“Cáigìcơ!”họthốtlên.“Cậunóivềcáigìcơ?”

Tôigiảithíchchohọvềphươngtrìnhmàtôimuốnnóiđếnvàcáchápdụngnó trong trườnghợpnày,vàbài toánđãgiảixong.HóarađóchínhlàphươngtrìnhBernoulli,nhưngvìtôi

đãđọctấtcảnhữngthứnàytrongcuốnbáchkhoatoànthưmàchưa hề trao đổi với ai nên không biết cách phát âm các tênriêngnhưthếnàochođúng.

Haianhbạncùngphòngcủa tôicựckìphấnkhởi,và từđótrởđihọthườngthảoluậnvớitôicácbàitậpvậtlýcủamình–dẫukhôngphảibàinàotôicũnggăpmay.Dùsao,nhờthếnămsautôiđãtiếnbộrấtnhanhkhithamdựcácbàigiảngvềvậtlýlýthuyết.Đólàmộtcáchhọcrấttốt:làmbàitậpcủasinhviênnămtrênvàhọccáchphátâmcáctừchođúng.

Vàotối thứbahàngtuần, tôirất thíchđếnphòngkhiêuvũRaymor và Playmore - đó là hai phòng khiêu vũ thông nhau.Những người anh em trong hội nam sinh của tôi không đếnnhữngbuổikhiêuvũ“Mở”này.Họthíchnhữngbuổikhiêuvũdànhriêng,ởđóbạnnhảylàcáccôgáithuộctầnglớpthượnglưumàhọđãgặpmộtcách“Hợpthức”.Khigặpmộtaiđó,tôikhôngquantâmxemhọđến từđâu, trìnhđộhaygốcgác thếnào.Thếnêntôiđếnnhữngbuổikhiêuvũnày,mặcchonhữngngườianhemcùnghộiphảnđối(lúcấytôiđãlàsinhviênnămthứbanênhọkhôngthểngăncảntôiđượcnữa)-vàtôiđãcómộtthờigianrấtvuivẻ.

Một lần, tôinhảyvàiđiệuvớimộtcôgái,nhưngchúng tôikhông nói chuyện gì nhiều. Cuối cùng cô ấy nói với tôi: “Ainhayriiátđeppp.”

Tôikhôngthểthựcsựhiểurõcâunóiđó–côấycókhókhăntrongviệcphátâm–nhưngtôinghĩcôấynóilà:“Anhnhảyrấtđẹp.”

“Cảmơnem,”tôiđáp:“Rấthânhạnh.”

Chúngtôiđếnchỗcáibàn.Bạncủacôấyđangngồiởđócùngcậubạnnhảycủamình.Bốnchúng tôingồivớinhau.Mộtcô

ngherấtkhókhăn,còncôkiathìgầnnhưbịđiếc.

Khihaicôgáitraođổivớinhau,họlàmnhiềucửchỉqualạirấtnhanh,miệnghơilẩmbẩm.Điềuđóchẳnglàmtôibậntâm;côấykhiêuvũrấtđẹpvàcònlàmộtngườirấtdễmếnnữa.

Sau vài điệu nhảy nữa, chúng tôi lại ngồi bên bàn. Có rấtnhiềucửchỉtraođổiqualại,qualại,qualại,chođếnkhicôgáinóivớitôiđiềugìđómàtôiluậnralàcôấymuốnchúngtôiđưacáccôđếnmộtkháchsạn.

Tôihỏianhchàngkiacómuốnđikhông.

“Họmuốnchúngtađếnkháchsạnđóđểlàmgì?”cậutahỏilại.

“Trời, tôi không biết. Chúng ta đâu có chuyện trò được!”Nhưngtôichẳngcầnphảibiết.Chỉlàchovuithôi,đểxemcáigìsẽđến,mộtcuộcphiêulưuấymà!

Anhchàngkiaengạinêntừchối.Tôiđưahaicôgáilêntaxiđếnkhách sạn, vàpháthiện ra là cómộtbuổi khiêuvũdànhchonhữngngườicâmvàđiếc,tinhaykhôngthìtùy.Tấtcảhọđều là thành viên củamột câu lạc bộ. Hóa ra là nhiều ngườitrong sốhọ có đủ cảmnhận về giai điệu để có thểnhảy theonhạcvàvỗtaysaumỗibài.

Hếtsức,hếtsứcthúvị!Tôicảmgiácnhưthểlàmìnhđangởnướcngoàivàkhôngthểnóiđượctiếngcủanướcđó:Tôicóthểnói,nhưngchẳngaihiểu.Họnóichuyệnvớinhaubằngcácdấuhiệu,màtôithìkhônghiểugì!Tôiđềnghịcôbạngáidạychovàidấuhiệuvàtôiđãhọcđượcmộtít,giốngnhưbạnhọcngoạingữ,chỉđểchovuithôi.

Mọingườiđềurấthạnhphúcvàthoảimáivớinhau,bàytròvàmỉmcườisuốtcảbuổi,nhưthểhọchẳngcókhókhănthựcsựnàotronggiaotiếpvớinhau.Nógiốngnhưbấtkỳmộtngôn

ngữnàokhác,ngoạitrừmộtđiều:khilàmdấuhiệuchonhau,họluônquayđầutừbênnàysangbênkia.Tôinhậnranguyêndocủaviệcnày.Khi aiđómuốngây chúýhoặcngắt lờibạn,anhtakhông thểhét:“Hey,Jack!”Anhtachỉcó thể làmdấuhiệu,vàbạnkhôngthểkịpbắtđượcdấuhiệuđótrừkhibạncóthóiquenluônquaynhìnxungquanh.

Họhoàntoànthoảimáibênnhau.Chínhtôilàngườicóvấnđềtrongviệclàmthếnàođểcảmthấythoảimái.Đólàmộttrảinghiệmtuyệtvời.

Buổikhiêuvũdiễnrakhálâu,vàkhicuộcvuikếtthúcchúngtôi đếnmột quán ăn. Họ đều gọimón bằng cách chỉ tay vàochúng.Tôinhớaiđóhỏibằngcáchrahiệu:“Cô-đến-từ-đâu?”vàcôbạncủatôiđãđánhvần“N-e-w-Y-o-r-k.”Tôivẫncònnhớmộtanhchàngrahiệuchotôi“Anhbạntốt!”–đểdiễntả“Anhbạn” anh ta giơ ngón tay cái lên, rồi chạmvàomột cái ve áotưởngtượng.Đólàmộtphươngthứchay.

Mọingườingồiquâyquần,phatrò,vàcuốntôivàothếgiớicủahọmộtcáchthậtngọtngào.Tôimuốnmuamộtchaisữa,nênđếnchỗanhchàngởquầybánhàngvàđánhmồmtừ“Sữa”màkhônghềphátraâmnào.

Anhchàngnàykhônghiểugìcả.

Tôi làmdấuhiệungụ ý “Sữa” - hai nắm tay di động giốngnhư bạn đang vắt sữamột con bò, nhưng anh ta cũng chẳnghiểu.

Tôicốchỉvàochỗbảnggiásữa,thếmàanhtavẫncứngớra.

Cuốicùngmộtngườinàođóởbêncạnhgọisữa,vàtôi liềnchỉvàođó.

“Ồ!Sữa!”anhtaồlên,trongkhitôigậtđầuđồngý.

Anhtađưatôichaisữa,vàtôinói:“Cảmơnanhrấtnhiều!”

“CậuđúnglàThằngtrờiđánh!”anhtamỉmcườibậtlại.

KhiởMIT,tôithườngthíchchơitròđốmẹovớimọingười.Một lần,ở trong lớpvẽkỹ thuật,một anh chàngvui tínhgiơcaocáithướccong(mộtmiếngnhựadùngđểvẽnhữngđườngcongtrơntru–quănqueotrôngrấtbuồncười)vànói:“Tớtựhỏiliệunhữngđườngcongtrêncáithướcnàycótínhchấtđặcthùnàokhông?”

Tôi nghĩ một lát rồi nói: “Chắc chắn là có. Đây là nhữngđườngcongrấtđặcbiệt.Đểtớchỉchocáccậuxem.”Tôigiơcáithướccongcủamìnhlênvàbắtđầuxoaynóchầmchậm.“Cáithướccongnàyđượcchế tạosaochodùcáccậuquaynókiểunàothìtiếptuyếntạiđiểmthấpnhấtcủamỗiđườngcongvẫnluônlàmộtđườngnằmngang.”

Mọi người trong lớp đều cầm thước của mình lên xoay ởnhữnggóckhácnhau,ápcáibútchìvàocáithướcởđiểmthấpnhất,gióngtheotiếptuyến,vàpháthiệnralà,đúngthật,tiếptuyếnluônnằmngang.Aicũngthíchthúvới“Khámphá”này–chodùhọđềuđãnghiềnngẫmkỹmộtphầnđángkểmôngiảitíchvàđã “Học” rằngđạohàm (tiếp tuyến) tại cực tiểu (điểmthấp nhất) của bất kỳ đường cong nào đều bằng không (nằmngang).Bọnhọkhôngbiếtliênhệmọithứvớinhau,thậmchíkhôngbiếtcảcáimình“Đãbiết”làgì..

Tôikhôngrõcóchuyệngìvớimấyngườibọnhọ:khônghọcbằngcáchhiểu;màbằngmộtcáchnàođókhác–họcvẹthayđạiloạinhưthế.Kiếnthứccủahọquámongmanh!

Bốn năm sau, tôi bày mẹo tương tự ở Princeton khi nóichuyệnvớimộtchuyêngia,mộttrợlýcủaEinstein,mộtngườichắcchắnlàthườngxuyênlàmviệcvớilựchấpdẫn.Tôirachoanh ấymột bài toán:Anh được phóng lên trongmột quả tên

lửa,ởđócómộtchiếcđồnghồ,vàởdướiđấtcũngcómộtchiếcđồnghồ.Chủđịnh là khi anhquay trở về điểmxuất phát thìchiếcđồnghồtrênmặtđấtchothấylàđúngmộtgiờđãtrôiquakểtừkhianhđượcphóng lên.Anhmuốnđisaochokhiquaytrởlạithìđồnghồcủaanhchạyđượccàngnhiềucàngtốt.TheoEinstein thì nếu anh đi lên rất cao, đồng hồ của anh sẽ chạynhanhhơnbởivìtrongmộttrườnghấpdẫn,mộtvậtởcàngcaothìđồnghồcủanóchạycàngnhanh.Nhưng,vìanhchỉcómộtgiờ,nênmuốnđilênthậtcao,thìanhphảibaythậtnhanhmớikịp,màchuyểnđộngnhanhlạilàmchođồnghồcủaanhchạychậm lại. Thành thử anh không thể lên quá cao. Câu hỏi là,chính xác tốc độ và độ cao anh cần chọn là như thế nào đểkhoảngthờigianchỉtrênđồnghồcủaanhlàlớnnhất?

Người trợ lýcủaEinsteinđãphảimấtkhákhá thờigianđểnhậnrarằngđápánlàchuyểnđộngthựctếcủavậtchất.Nếubạnbắnlêncaomộtvậtnàođótheocáchthôngthườngsaochothờigiancầnthiếtđểnóbaylênvàquaytrởlạilàmộtgiờ,thìđóchính là chuyểnđộngmongmuốn (đểđồnghồ trênđóchỉkhoảngthờigiandàinhất-ND).ĐấylànguyênlýcơbảncủalýthuyếthấpdẫnEinstein–nóirằng“Thờigianriêng”đạtgiátrịcựcđạivớiđườngcongthựctế.Nhưngkhitôiđặtnguyênlínàytrong ngữ cảnh cái tên lửa với chiếc đồng hồ thì anh ấy đãkhông nhận ra. Giống hệt như mấy bạn ở lớp vẽ kỹ thuật,nhưng lần này không phải là những sinh viên năm thứ nhấtngâyngô.Thànhthử,kiểuhiểubiếtmangmángnàythựcralàkháphổbiến,thậmchícảvớinhữngngườihọccao.

Vàonămthứbahaynămcuốiđạihọc,tôithườngăntạimộtnhàhàngnọởBoston.Tôiđếnđómộtmình, thườngvào cácbuổi tối liên tiếp nhau.Mọi người ở đó biết tôi, và ngày nàocũngvẫncùngmộtcôtiếpviênphụcvụbàntôi.

Tôinhậnthấycáccôtiếpviênluônvộivã,chạytớichạylui.Thếlàmộthôm,chỉlàđùachovui,tôiđểmườixutiềnboacủamình (mức boa bình thường thời đó), gồmhai đồng năm xu,cạnhhaicáicốc.Tôiđổnướcthậtđầyvàocảhaicốc, thảvàomỗicốcmộtđồngxu,lấymiếngbìađậylênmiệngcốcrồilậtúpnóxuốngmặtbàn.Sauđótôirútnhanhmiếngbìara(khôngcótýnướcnàoròrangoàivìkhôngkhíkhôngthểchuivàotrongcốc–miệngcốcrấtkhítvớimặtbàn).

Tôiđểtiềnboatronghaicáicốcnàyvìbiếtrằnghọluônrấtvội.Nếutiềnboalàđồngmườixubỏtrongmộtcốcthìcôtiếpviênđangvộidọnbànchovịkháchkếtiếpsẽcầmngaycáicốclên,nướcchảytóeravàtròđùakếtthúc.Nhưngsaukhiđãlàmnhưvậyvớicáicốcthứnhất,aimàbiếtcôấysẽlàmgìvớicáithứhai?Côấykhôngcòndámnhấcngaycáithứhailênnữa!

Khi ra về tôi nói với cô phục vụ bàn củamình: “Cẩn thậnnhé,Sue.Mấycáicốcmàchịđưachotôibuồncười lắmđấy–chúngkínởtrênnhưnglạithủngởđáy!”hômsautôiquaylạinhàhàng,thìmộtcôtiếpviênmớiphụcvụbàncủatôi.Côtiếpviênquenthuộckhôngcònmuốndínhdánggìvớitôinữa.“Suerấtgiậnanh,”côtiếpviênmớinói.“Saukhicôấycầmcáicốcđầutiênlênthìnướcchảylênhlángkhắpmọinơi.Côấyđãgọicảôngchủra.Họxemxétcáicốcthứhaimộtlúc,nhưngkhôngthểtốncảngàytrờiđểtìmcáchxửlýnó,vìthếhọđãnhấccáicốcnày lên,vànước lạichảyra, trànhếtxuốngsàn.Bẩnthỉuquá thể, Rồi Sue bị trượt té trong vũng nước.Mọi người tứcđiênvớianh.”

Tôicười.

Côấytiếptục:“Đấykhôngphảitròđùa!Anhsẽứngxửthếnàonếuaiđólàmđiềuấyvớianh–anhsẽlàmgì?”

“Tôisẽlấymộtcáiđĩadùngđểđựngsúp,vàkéotrượtcáicốcthật cẩn thận ramépbàn, rồi chonước chảyvào cái đĩa đó –khôngcầnthiếtphảiđểnướcchảyxuốngsàn.Sauđótôisẽlấyđồngxura.”

“Ồ,đólàmộtýhay,”côấynói.

Tốihômđótôiđểtiềnboadướicáicốcdùngđểuốngcàphêđãđượclậtúpởtrênbàn.

Tốihômsautôilạiđếnvàvẫnlàcôphụcvụmớiđó.

“Anhlậtúpcáicốcởtrênbànlàcóýgìvậy?”

“À,tôinghĩ làngaycảđangrấtvội,chịcũngphảiquayvàobếplấymộtcáiđĩađựngsúp;rồichịkéotrượtchâââââậmchậmvàcẩnthậncáicốcramépbàn…”

“Tôiđãlàmnhưthế,”côấyphànnàn:“Nhưngtrongcốclàmgìcónước!”

Mộttròcựctinhnghịchcủatôiđãdiễnraởnhànamsinh.Mộtbuổisáng,tôitỉnhdậyrấtsớm,khoảngnămgiờvàkhôngthểnàongủ lạiđược.Thế là tôirờiphòngngủ,đixuốngtầngdướivàpháthiệnramộtcáibiểnhiệutreotrênmấysợidâyvớinộidungđạiloạinhư“CỬA!CỬA!AILẤYTRỘMCÁNHCỬA?”Tôinhìnthấyngườinàođóđãtháocánhcửarakhỏibảnlềvàtreovàođócáibiển:“XINVUILÒNGĐÓNGCỬALẠI!”– loạibiểnbáothườngđượctreoởchỗcửađãbịtháomấtcánh.

Tôingaylậptứcđịnhhìnhýtưởngcủatrònày.Trongphòngấy một anh chàng tên là Pete Bernays cùng vài người nữathườnghọc hành rất hăng và luônmuốn được yên tĩnh.Nếubạnlangthangvàophònghọtìmcáigìđó,hoặchỏixemhọgiảibàitậpnhưthếnàochẳnghạn,thìkhiđirabạnluônnghethấymấyanhchàngnàyrítlên:“Xinvuilòngđóngcửalại!.”

Rõlà,aiđóđãquángánchuyệnnày,nênđãtháocánhcửađi.

Nhưngcănphòngnàylạiđượcthiếtkếvớihaicáicửanêntôinảyramộtýtưởng.Tôitháonốtcáicửacònlạirakhỏibảnlề,mangnóxuốngdướivàgiấuphíasaucáithùngđựngdầuởtầnghầm.Rồi,tôilặnglẽquaylênvàngủtiếp.

Sángra,đểkhôngbịnghingờ,tôidậyvàđixuốngdướinhàhơimuộnmột chút.Nhữngngườikhácđangđi loanhquanh,cònPetevàbạncậuấythìrấtlolắng:nhữngcánhcửaởphòngcủahọbịmất,màbọnhọphảihọcnọhọckia,balôbala.Khitôiđixuốngcầuthangthìđượchỏi:“Feynman!Cóphảilàcậutháocánhcửakhông?”

“Ồ,đúngđấy!”Tôiđáp.“Tớđãtháocánhcửaấy.Cáccậucóthểnhìnthấynhữngvếtxướcởcácngóntaytớđâynày.Tớbịxướcdoquẹttayvàotườngkhimangcánhcửaxuốngtầnghầmđấy.”

Bọnhọkhôngbằng lòngvới câu trả lời của tôi; thật ra,họkhôngtintôi.

Anhchàng tháocánhcửa thứnhấtđãđể lạiquánhiềudấuvết–nhữngchữviếttaytrênbiểnbáochẳnghạn–cáimàhọcóthể nhanh chóng lần ra. Ý tưởng của tôi là khi tìm ra đượcnhững người lấy cái cánh cửa đầu tiên thìmọi người hẳn sẽnghĩchínhnhữngngườiđócũngđãlấyđicáithứhai.Mọithứdiễnrađúngnhưthế.Mấytaytháocáicánhcửađầutiênbịmọingười trakhảovà lênánchođếnkhi,vớinhiềuthốngkhổvàcamgo,cuốicùngmớithuyếtphụcđượcmọingườirằngbọnhọchỉ lấy cái cánh cửa thứ nhất thôi, có thể nói là khómà tinđược.

Tôinghehếttoànbộcâuchuyệnvàthấyrấtkhoáichí.

Cánhcửathứhaimấttămtrongsuốtcảmộttuần.Việctìmchoracáicánhcửanàyngàycàngtrởnênquantrọngvớimấy

anhchàngđanggắnghọchànhtrongcănphòngđó.

Cuối cùng,để giải quyết chuyệnnày, trưởngnhànam sinhnóiởbànăntối:“Chúngtaphảigiảiquyếtchuyệncáicánhcửacònlại.Tôikhôngthểlàmmộtmình,nêntôimuốncáccậuchoý kiến để giải quyết dứt điểm chuyện này vì Pete và nhữngngườikhácđangcầnchỗhọc.”

Mộtcậuphátbiểuýkiến,rồimộtcậukhácnữa.

Látsau,tôiđứnglênvàđưaramộtđềnghị.“Đượcthôi,”tôinóivớimộtgiọngchâmchọc:“Chúngtôithừanhậnlàchodùailấy cái cánh cửa đó thì bạn cũng rất đángnể. Bạn thật thôngminh! Chúng ta không thể phát hiện ra bạn là ai, vậy bạn ắtphảilàmộtkiểuthiêntài.Bạnkhôngbuộcphảinóichochúngtôibiếtbạnlàai.Tấtcảnhữnggìchúngtôimuốnbiếtlàcánhcửađangởđâu.Vậythì,nếubạnđểlạiởđâuđómộttinnhắn,báo cho chúng tôibiếtnơi giấu cái cánhcửa, thì chúng tôi sẽvinh danh bạn và thừa nhận vĩnh viễn rằng bạn làmột siêunhân,rằngbạn thôngminhđếnnỗicó thể lấycánhcửaấyđimàchúngtôikhôngthểpháthiệnrabạnlàai.Dùsao,lạyChúa,hãyđểlạitinnhắnởđâuđóvàchúngtôisẽmãimãibiếtơnbạnvìđiềuấy.”

Anhchàngtiếptheophátbiểuýkiến:“Tớcómộtýkhác”cậuta nói. “Tớ cho là, cậu, với tư cách trưởng nhà, nên yêu cầutừngngườibằnglờinóidanhdựvớihộinamsinhhãychobiếtmìnhcólấycánhcửađihaykhông.”

Trưởngnhànói:“Đólàmộtýkiếnrấthay.Bằnglờinóidanhdựvớihộinamsinh!”Thế làcậutađiquanhbànvàhỏi từngngườimột:

“Jack,cậucótháocáicánhcửađókhông?”

“Không,thưangài,tôikhôngtháocánhcửađó.”

“Tim,cậucótháocánhcửađókhông?”

“Không,thưangài!Tôikhôngtháocánhcửađó.”

“Maurice.Cậucótháocánhcửađókhông?”

“Không,tôikhôngtháocánhcửađó,thưangài.”

“Feynman,cậucótháocánhcửađókhông?”

“Có,tôiđãtháocánhcửađó.”

“Dẹp trò ấy đi, Feynman; đây là chuyện nghiêm túc! Sam,cậucótháocánhcửađókhông…”–Đãhỏihếtlượt..Mọingườiđều rất bựcmình. Chắc hẳn phải có kẻ phản bội chính hiệutrongngôinhànày,kẻđãkhôngtôntrọnglờihứadanhdựđốivớihội!

Đêmhômấy, tôi bỏmột tờ rơi có bức tranhnhỏ vẽ thùngchứadầuvàcáicánhcửaởbêncạnh.Hômsau,cánhcửađượctìmravàlắplạivàochỗcũ.

Ítlâusau,cuốicùng,tôiđãthúnhậnmìnhlàngườitháocáicánhcửaấy,vàtôiđãbịmọingườibuộctộinóidối.Họđâucónhớtôiđãnóigì.Tấtcảnhữnggìbọnhọcóthểnhớđượclàcáikếtcụcsaukhitrưởngnhàđãđimộtvòngquanhbàn,vàđãhỏitấtcảmọingười,khôngaithừanhậnđãtháocáicánhcửaấy.Họnhớýtưởng,nhưngkhôngnhớtừngữ.

Ngườitathườngxemtôi làkẻgiảvờ,nhưngtôi luôntrungthựctheomộtcáchnàođó–theocáchmàthườngchẳngaitintôi!

TiếngLatinhhaytiếngÝ?

Khi tôi còn nhỏ, đã từng cómột đài phát thanh tiếng Ý ởBrooklyn, và tôi thường xuyên nghe đài đó. Tôi thích đắmngườitrongnhữngâmthanhvangrền,giốngnhưđangởgiữabiển khơi và những con sóng thì không cao quá. Tôi thườngngồiởđóvànước trànquangười,bằng tiếng ITALIATUYỆTVỜI.Trongchương trình tiếngÝ luôncócáckiểu tìnhhuốnggiađìnhvớinhữngthảoluậnvàtranhbiệngiữabàmẹvàôngbố:

Giọngcao:“Niotecotietocapetotutto…”

Giọngthấp,to:“Drotonepalatutto!!”(vớitiếngvỗtay).

Tuyệt!Nhờ thế tôiđãhọcđượccách thểhiện tất cảnhữngcảmxúcnày: tôi có thểkhóc; tôi có thể cười;đủ trò.TiếngÝthậtđángyêu.

CómộtsốngườiÝsốnggầnchỗchúngtôiởNewYork.MộtlầnkhitôiđangđixeđạpthìmộttàixếxetảingườiÝlàmtôikhựnglại.Anhtathòngườirakhỏixe,làmđiệubộvàhétcáigìđó,đạiloạinhư:“Mearruchalampeettatiche!”

Tôicảmthấymìnhnhưmộtkẻngớngẩn.Anhtanóigìvớimìnhnhỉ?Mìnhnênhétlạithếnào?

Rồi,tôihỏimộtcậubạnngườiÝởtrườnghọc,vàcậuấybảo:“Chỉcầnnói,‘Ate!Ate!’–cónghĩalà‘Anhcũngthế!Anhcũngthế!’”

Tôichođólàmộtýtưởngrấthay.Tôinênđáplại“Ate!Ate!’–tấtnhiênlàmcảđiệubộnữa.Saunày,khicóthêmtựtin,tôi

cònpháttriểnhơnnữanhữngkhảnăngcủamình.Chẳnghạnnhưlúcđangđixeđạpmàmộtquýcônàođóláixelấnđường,thìtôisẽnói:“Puzziaalamaloche!”–côấychắcchắnsẽdạtra!MộtthằngnhócláolếungườiÝđãchửirủacôấyvớinhữnglờithậmtệ!

CũngkhôngphảilàdễdàngnhậnrađólàtiếngÝrởm.Mộtlần, thờicònởPrinceton, trongkhi tôiđangđivàokhuđểxeđạpởphòng thínghiệmPalmer thìmộtngười lấnđường củatôi. Thói quen của tôi luôn nhất quán: Tôi làm điệu bộ vớingười đó: “Orezze cab oncaMiche!,” đập haimu bàn tay vàonhau.

Ởđằngxa,phíabênkiacủamộtbãicỏrộng,cómộtbáclàmvườnngườiÝđangtrồngmấycáicây.Bácấyngừnglại,vẫytay,vàhétlênrấthạnhphúc:“RezzamaLia!”

Tôigọivới sang:“Rontebalta!”đáp lờichào.Bácấyđâucóbiết là tôi chẳngbiếtgì,và tôikhônghiểubácấynóigì, cũngnhưbácấykhônghiểutôinóigì.Nhưngkhôngsao!Thậttuyệt!Mọiviệcđềuổn!Dùsao,khinghethấycáingữđiệuđóngườitangaylậptứcnhậnralàtiếngÝ-cóthểlàtiếngvùngmilanchứkhông phải vùngRoma, có quan trọng gì đâu. Và bạn làmộtngườiÝ!Vậylàtuyệtrồi.Nhưngbạnphảitựtintuyệtđối.Cứđểmọithứdiễnra,vàsẽkhôngcóvấnđềgìcả.

Mộtlần,tôitừtrườngđạihọcvềnhàtrongkỳnghỉ.Đứaemgái tôiđangbuồn, gầnnhưmếumáo:hộihướngđạo sinhnữcủa em tổ chứcmột bữa tiệc bố-và-con-gái, thếmà bố tôi lạiđang trên đường đi bán những bộ đồng phục. Vì thế, tôi nóirằng tôi,mộtngười anh trai, sẽđưaemđi (tôihơnem9 tuổinênviệcnàycũngkhôngdởhơilắm).

Khichúngtôiđếnbữatiệc,tôingồitrongđámnhữngôngbốmộtlát,nhưngnhanhchóngthấychánhọquá.Tấtcảcácông

bốmangcongáicủamìnhđếnbữatiệcnhỏvuivẻnày lạichỉnóichuyệnvềthịtrườngchứngkhoán.Họkhôngbiếtcáchnóichuyện với chính con mình, lại càng không biết cách nóichuyệnvớicácbạncủaconmình.

Trongsuốtbữatiệc,cácemgáitiếpđãichúngtôibằngcáchdiễn những vở hài kịch ngắn, đọc thơ, vân vân. Rồi thật bấtngờ,chúngmangramộtthứtrôngrấtbuồncười,giốngnhưcáitạpdềvớimột cái lỗở trêncùngđểbạncó thểchuiđầuqua.Chúngthôngbáorằngbâygiờlàlúcnhữngôngbốphảilàmtròvuichochúng.

Thếlàmỗiôngbốphảiđứnglên,chuiđầuquacáilỗtạpdề,vànóigìđó.Mộtôngđọc“Marycómộtchúcừunhỏ”-vàhọchẳngbiếtphatrògì,tôicũngkhôngbiếtlàmgì.Khiphảiđứnglên,tôinóirằngtôisẽđọcmộtbàithơngắn,vàxinlỗitrướcvìđó không phải là bài thơ tiếng Anh, dù vậy, tôi chắc là mọingườisẽthích:

ATuzzoLanto

—Poicidipare

Tantosacatulnati,naputatuchiputitila.

Runtocatachantochantamantochilatida.Yaltacarasuldamilachatapichapinotito

BraldapeteChinananachundalalachindalalachunda!

Rontopiticale,atantochintoquintalaldaolatintadallalalta,yentapuchalallatalta!

Tôiđọcbahoặcbốnkhổthơnhưvậy,vớitấtcảnhữngbiểucảmmàtôiđãngheđượctừchươngtrìnhphátthanhtiếngÝ.Bọntrẻồlên,rấtthíchthú,cườingặtngẽothậthạnhphúc.

Saukhibữatiệckếtthúc,ngườiphụtráchnhómhướngđạo

sinhvàmộtgiáoviêncủatrườngđiđếnvànóivớitôirằnghọđangtranhluậnvềbàithơcủatôi.MộttrongsốhọnghĩđólàbàithơtiếngÝ,cònngườikhácthìchorằngđólàtiếngLatinh.Ngườigiáoviênhỏi:“Aiđúng?”

Tôiđáp:“Anhnênhỏicácbégáiấy.Chúngđãngaylậptứchiểuđólàngônngữgì.”

Luôntìmcáchthoát

KhicònlàsinhviênởMIT,tôichỉquantâmđếnkhoahọc;khônggiỏibấtkỳcáigìkhác.NhưngởMITcóquyđịnhlàbạnphảithamgiamộtsốkhóahọcnhânvănđểcóthêm“Vănhóa”.NgoàicáckhóatiếngAnhbắtbuộc,cònhaimôntựchọn.Tôinhìnlướtquadanhsáchcácmônhọcvàngaylậptứcchộpđượcthiênvăn–đượcxemlàmộtmônhọcnhânvăn!Thếlànămđótôiđãthoátmônthiênvăn.Nămsau,tôinhìntiếpxuốngphầndướicủabảndanhsách,bỏquavănhọcPhápvànhữngmônđạiloạinhưthế,vàtìmramôntriếthọc.Đólàmôngầnvớikhoahọcnhấtmàtôicóthểchọnđược.

Trướckhikểvớicácbạnnhữngchuyệnởlớptriếthọc,chophéptôinóivềlớptiếngAnh.Chúngtôiphảiviếtvềmộtsốchủđề.Chẳnghạn,Mill[9]đãviếtgìđóvề tựdovàchúngtôiphảiphêbìnhtácphẩmcủaông.Nhưng,đánglẽphảibànvềtựdochínhtrịnhưMillđãlàm,tôilạiviếtvềtựdotronggiaotiếpxãhội–vềviệcphảivờvĩnhvàdốitráđểlàmravẻlịchsự,vàliệuviệcthườngxuyêndiễncáitròvờvĩnhấytrongcácgiaotiếpcódẫnđến“Sựpháhủycốtlõiđạođứcxãhội”.Mộtcâuhỏithúvị,nhưngđókhôngphảilàcâuhỏimàngườitayêucầuchúngtôithảoluận.

Mộttiểuluậnkhác,màchúngtôiphảiphêbình,là“Vềmộtmẩuphấn” củaHuxley[10].Trong tácphẩmnày, tác giảmô tảlàmsaomàmẩuphấnthôngthườngôngđangcầmtrongtaylạilàphế tíchcủaxươngđộngvật,vànhững lực trong lòngTrái

đấtđãđẩynólênđểtrởthànhmộtphầncủaVáchĐáTrắng[11]

nhưthếnào,đểrồinóđượckhaithácvàbâygiờđượcsửdụngđểchuyểntảicácýtưởngbằngcáchviếtlênbảngđen.

Nhưngmộtlầnnữa,thayvìphêbìnhbàitiểuluậnđượcgiaonày,tôiđãviếtmộtbàinháicótiêuđề“VềmộthạtBụi”,môtảlàmthếnàomàcáchạtbụitạoramàusắccủahoànghônvàlàmngưngtụnhữnghạtmưa,vàvânvân.Tôi luônlàmộttaybịachuyện,luôntìmcáchtránhné.

NhưngkhichúngtôiphảiviếtvềchủđềFaustcủaGoethe[12]

thìtìnhthếhoàntoànvôvọng!Tácphẩmnàyquádàiđểcóthểlàmramộtbảnnhái,hoặcbịaracáigìđó.Tôiđiđilạilạitrongnhà và lẩm bẩm: “Mình không thể làm việc này. Mình dứtkhoátkhônglàmviệcnày.Mìnhsẽkhônglàmviệcnày!”

Mộtngườianhemởnhànamsinhcủatôinói:“Đượcthôi,Feynman,cậusẽkhông làmviệcđó.Nhưnggiáosưsẽnghĩ làcậukhônglàmbởivìcậukhôngchịulàmbàitập.Cậunênviếtmộtbàiluậnvềđiềugìđó–cũngtừngấychữ–vànộpchogiáosưvớighichúrằngcậuđơngiảnlàkhônghiểunổiFaust,cậukhôngcóđượcniềmđammê,vàdođókhôngthểviếtmộtbàiluậnvềtácphẩmnày.”

Thếlàtôilàmtheolờikhuyênđó.Tôiviếtmộtbàiluậndài:“Về những hạn Chế Của Lập Luận”. Tôi luận đàm về nhữngphươngphápkhoahọcdùngđểgiải quyết cácvấnđề, và làmsaomàcácphươngphápnàylạicónhữnghạnchế:cácgiátrịđạođứckhôngthểquyếtđịnhbằngnhữngphươngphápkhoahọc,hêy,hêy,hêy,vàvânvân.

Rồimộtngườianhemkháctrongnhàhiếnthêmlờikhuyên.“Feynman,” cậu ấy nói: “Rất không ổn, nếu cậu nộpmột bàiluậnchẳngliênquangìđếnFaust.ViệccậunênlàmlàliênhệnhữngđiềucậuviếtvớitácphẩmFaust.”

“Thật tức cười!” tôi đáp. Nhưng những anh bạn cùng nhàkháclạinghĩđólàýhay.

“Đượcrồi,đượcrồi!”tôichốngchế.“Tớsẽthử.”

Vàthếlàtôibổsungthêmvàophầnđãviếtmộtđoạnkhoảngnửa trang, lý sự rằngMephistopheles[13] biểu thị lập luận cònFaustbiểuthịtinhthần,vàGoetheđangcốgắngchỉrahạnchếcủalậpluận.Tôilàmchobàiviếttrởnênrắcrối,quấyđảotấtcả,rồinộpchothầy.

Giáosưyêucầuchúngtôitừngngườimộtđếntraođổiriêngvớiôngvềbài luậncủamình.Tôiđếngăpgiáosư,dựcảmvềmột kết quả rất tồi. Ông ấy nói: “Phần nhập đề hay, nhưngphần nói về Faust hơi ngắn. Còn lại, rất tốt – B+”[14]. Tôi lạithoátmộtlầnnữa!

Bâygiờvề lớptriếthọc.Thầydạy làmộtgiáosưgiàđểrâutênlàRobinson,ngườilúcnàocũnglầmbầm.Tôiđếnlớp,màthầy thì cứ lầm bầm hoài, nên tôi chẳng hiểu một cái gì cả.Nhữngngườikháccóvẻnhưhiểuônghơn,nhưnghìnhnhưhọkhông chú ý nghe. Tôi tình cờ có đượcmộtmũi khoan nhỏ,khoảngmộtphầnmườisáuinch,đểtiêukhiểntrongthờigiantrênlớp.Tôixoaynógiữacácngóntayvàkhoannhữngcáilỗởđếgiàycủamìnhhếttuầnnàyquatuầnkhác.

Cuối cùng, vàomột ngày cuối khóa học, giáo sư Robinsonlầmbầm“Wuggamuggamuggawuggawugga…”vàmọingườiđều rất hứng thú.Tất cả bọnhọ chuyện trò và thảo luận vớinhau,nêntôinghĩlàgiáosưđãnóiđiềugìđóthúvị,lạyChúa!Tôitựhỏiđólàđiềugì?

Tôihỏimấyngười thìhọbảo: “Chúng taphảiviếtmộtbàiluậnvànộptrongvòngbốntuần.”

“Bàiluậnvềcáigì?”

“Vềnhữngđiềumàgiáosưđãgiảngsuốtcảnămqua.”

Tôibíquá.Điềuduynhấttôiđãnghetrongsuốtkhóahọcvàcònnhớđượclàkhoảnhkhắctràodâng“Muggawuggadòngýthứcmuggawugga,”rồirụp!–mọithứhỗnloạntrởlại.

“Dòngýthức”nàylàmtôinhớlạinhữngcâuhỏicủabốtôinhiềunămtrướcđây.Ôngnói:“GiảsửmộtsốngườitrênhỏatinhđếnTráiđất,vànhữngngườihỏatinhnàychẳngbaogiờngủ,màliêntụchoạtđộng.Giảsửlàhọkhôngsởhữucáihiệntượngngớngẩn,gọilàngủ,màchúngtavẫncó.Bởithếhọsẽhỏicon:‘Cảmgiácbuồnngủlàthếnào?Điềugìxảyrakhibạnchìmvàogiấcngủ?Liệunhữngsuynghĩcủabạnđộtngộtdừnglại,haychúngchậmvàchậmdddââââầầnnnnnn?Thựcrathìtâmtríngưnglạihẳnnhưthếnào?’”

Tôirấthứngthú.Bâygiờtôiphảitrảlờicâuhỏinày:dòngýthứcngừnglạinhưthếnàokhibạnngủ?

Thếlàtôidànhtấtcảcácbuổichiềucủabốntuầntiếptheođầutưchobàiluậncủamình.Tôibuôngrèmcửaphòngmình,tắthếtđèn,vàđingủ.Và tôiquan sát xemđiềugì xảy rakhimìnhrơivàogiấcngủ.

Rồi buổi tối, tôi lại đingủnữa.Thếnên tôi cóhai lầnngủmỗingàyđểthựchànhquansát–rấttốt!

Thoạt đầu tôi nhận ra nhiều điều vụn vặt, hầu như chẳngliênquangìđếnviệcchìmvàogiấcngủ.Chẳnghạn, tôinhậnthấymìnhsuynghĩrấtnhiềubằngtựthoạibêntrong.Tôicòncóthểtưởngtượngrasựvậtcứnhưđangnhìnthấy.

Rồi sau đó, khi đãmệtmỏi, tôi nhận thấy làmình có thểcùnglúcnghĩvềhaisựviệc.Tôikhámphárađiềunàykhiđangtựthoạibêntrongvềmộtđiềugìđó,vàtrongkhiđanglàmviệcấy, tôi lại tưởng tượngvuvơvềhai sợidâybuộcvào cuối cái

giường củamình, chạyquamấy cái ròng rọc, rồi quấnquanhcáitrụchìnhtrụđangquay,vàtừtừnângcáigiườnglên.Tôikhôngýthứcđượclàmìnhđangtưởngtượngranhữngsợidâynàychođếnkhibắtđầulovềviệcmộtsợidâycóthểvướngvàosợikiavàchúngkhôngthểcuộnmộtcáchtrơntru.Nhưng,tôinói,tiếngnóibêntrong:“Ồi,sứccăngcủasợidâysẽđảmtráchviệcđó,” và chínhđiềunàyđã làmgiánđoạnýnghĩđầu tiêncủatôi,cũngnhưlàmchotôinhậnralàmìnhđãđồngthờinghĩvềhaisựviệc.

Tôicònnhậnthấy làkhibạnđivàogiấcngủthìcácýnghĩvẫntiếpdiễn,nhưng liênkếtgiữachúngtrởnênkémvàkémlogicdần.Bạnkhôngnhậnralàchúngkhôngliênkếtvớinhaumột cách logic cho đến khi tự hỏi: “Cái gì làmmình nghĩ vềđiềuđó?”vàbạncốgắng lầnngượctrở lại,nhưngthườngthìkhôngthểnhớđượccáiquáigìđãlàmchobạnnghĩvềđiềuđó.

Vậylàbạncómọiảogiácvềkếtnối logic,nhưngsựthật làcác ýnghĩ càng lúc càng trởnên xộc xệch chođếnkhi chúnghoàntoànkhôngdínhdánggìđếnnhau,vàvượtquatrạngtháiđó,bạnchìmvàogiấcngủ.

Saubốn tuầnngủ liênmiên, tôi viếtbài luận củamình,vàgiải thíchnhữngquansátmàtôiđãthựchiện.Ởcuốicủabàiviết,tôilưuýrằngtấtcảnhữngquansátnàyđãđượcthựchiệnkhitôitheodõimìnhrơivàogiấcngủ,vàtôikhôngthựcsựbiếtviệcrơivàogiấcngủlànhưthếnàokhimàtôikhôngtựquansátmình. Tôi kết luận bài viết vớimột khổ thơ tự sáng tác,nhắcvềvấnđềtựhỏibảnthânnày:

Tôitựhỏitạisao.Tôitựhỏitạisao.

Tôitựhỏitạisaotôitựhỏi.

Tôitựhỏitạisao.Tôitựhỏitạisao.

Tôitựhỏitạisaotôitựhỏi!

Chúng tôi nộp các bài luận củamình. Trong buổi học tiếptheo,giáosưđọcmộttrongcácbàiđó:“Mumbumwuggamumbum…”Tôikhôngthểnóiđượctácgiảcủabàiluậnấyviếtcáigì.

Giáosưđọcmộtbàikhác:“Muggawuggamumbumwuggawugga…”Tôicũngkhôngbiếtanhchàngnàyviếtcáigì.Nhưngởcuốibài,ôngđọc:

Uhwuggawuh.Uhwuggawuh.

Uhwuggawuggawugga.

Iwuggawuhuhwuggawuh.

Uhwuggawuggawugga.

“Àha!” tôi nói. “Đó là bài của tôi!” Thành thậtmànói tôikhôngnhậnrabàicủamìnhchođếntậnđoạncuối.

Saukhiđãviếtxongbàiluận,tôivẫnrấttòmò,nênđãtiếptụcthựchànhviệcquansátbảnthânkhiđingủ.Vàomộtbuổitối,trongkhiđangcómộtgiấcmơ,tôiđãnhậnralàmìnhđangquansátbảnthântronggiấcmơđó.Tôiđãđitrọnconđườngxuôivàochínhgiấcngủ!

Trong phần đầu của giấcmơ, tôi ở trên nócmột đoàn tàuđangtiếnđếnmộtđườnghầm.Tôihoảngsợ,nằmbẹpxuống,vàchúngtôichuivàođườnghầm–vù!Tôinóivớimình:“Vậylà bạn có thể có cảmgiác sợhãi, và bạn có thểnghe được sựthayđổiâmthanhkhichuivàođườnghầm.”

Tôicũngnhậnralàmìnhcóthểnhìnthấymàusắc.Mộtsốngười nói rằng trong mơ bạn chỉ thấy đen và trắng, nhưngkhông,tôiđãcógiấcmơmàu.

Vào lúc này tôi đã ở bên trongmột toa tàu và có thể cảm

nhậnđượccontàuđanglắclư.Tôinóivớimình:“Vậylàbạncóthểcónhữngcảmgiácvềthăngbằngtrongmộtgiấcmơ.”Tôibước đi đôi chút khó khăn về phía cuối toa, và tôi nhìn thấymột cái cửa sổ lớn, giốngnhư cửa sổ ởnhững cửahiệu. Phíabênkiacửasổ-khôngthấycácmanơcanh,màlàbacôgáibằngxươngbằngthịttrongnhữngbộđồtắm,trôngthậtlàxinh!

Tôitiếptụcđisangtoakếbên,trongkhichânbước,taynắmnhữngcáidâydaởtrênđầu,tôitựnóivớimình:“Hêy!Cáiviệctrởnênhammuốn– tìnhdục - sẽ thúvịđây.”Vì thếtôinghĩmìnhnênquaylạitoakia.Tôikhámpháralàmìnhcóthểquaylạitùythíchvàđingượclạidọctheocontàu–tôicóthểkiểmsoátphươnghướnggiấcmơcủamình.Tôiquay lại toa có cáicửasổđặcbiệtvànhìnthấybagãđứngtuổiđangchơiviôlông-nhưng rồi họ biến trở lại thành các cô gái! Vậy là, tôi có thểthay đổi cả chiều hướng của giấc mơ, nhưng không thật sựhoànhảo.

Tôi bắt đầu trở nên phấn khích, cả về tinh thần cũng nhưnhụccảm,nóinhữngcâuđạiloạinhư:“Chà!Hoạtđộngrồi!”vàtôitỉnhgiấc.

Tôiđãcómộtsốquansátkháctrongkhimơ.Ngoàiviệcluôntự hỏi: “Có thực là mình đã có giấc mơmàu?” tôi cũng bănkhoăn:“Hìnhảnhmàbạnnhìnthấytrongmơlàchínhxácđếnmứcđộnào?”

Ởlầntiếptheo,tôimơthấymộtcôgáiđangnằmtrongmộtđámcỏcaovàcôấycómáitócmàuđỏ.Tôicốgắngđểxemliệumìnhcóthểnhìnthấytừngsợitóckhông.Nhưbạnbiết,cómộtkhoảngnhỏmàusắcởchínhchỗánhsángmặttrờiphảnchiếu–hiệuứngnhiễu xạ, tôi có thểnhìn thấy điều đó.Tôi có thểnhìnthấymỗisợitócvớiđộnétnhưbạnmuốn:mộtcảnhmộnghoànhảo!

Mộtlầnkháctôicógiấcmơmàtrongđómộtcáiđinhgimbịmắckẹttrongkhungcửa.Tôinhìnthấycáimũđinh,vuốtdọctayxuốngkhungcửavàcảmnhậnđượcnó.Vậylà:“Trungkhunhìn”và“Trungkhucảmgiác”củabộnãodườngnhưlàcókếtnốivớinhau.Sauđó tôi tựnóivớimình:“Liệuchăng, chúngkhông nhất thiết phải kết nối với nhau?” Tôi nhìn lại vàokhungcửanhưngkhôngthấycáiđinhđâunữa.Tôiđưangóntayxuốngthìlạicảmthấycáimũđinh!

Một lầnkháckhiđangmơthì tôinghe tiếng“Cốc-cốc;cốc-cốc”.Mộtđiềugìđóđangxảyratronggiấcmơlàmchotiếnggõnàyrấtănnhập,nhưngkhônghoànhảo–nódườngnhưlàtừbênngoài.Tôinghĩ:“Chắcchắnlàtiếnggõấyđếntừbênngoàigiấcmơcủamình,vàmìnhđãhưcấuraphầnnàycủagiấcmơđểănnhậpvớinó.Mìnhphảithứcdậyvàtìmxemđólàcáiquáigì.”

Tiếnggõvẫntiếpdiễn.Tôitỉnhdậy,và…Hoàntoànimlặng.Chẳngcógì.Vậylà,khôngcókếtnốivớibênngoài.

Nhữngngườikhácnóivớitôirằnghọđãtừngkếtnốinhữngtiếngđộngbênngoàivàotronggiấcmơcủamình.Nhưngkhitôiđãcótrảinghiệmnày,cẩnthận“Xemxéttừnềnmóng”,vàchắcmẩmlàtiếngđộngđếntừbênngoàigiấcmơ,thìlạihóarakhôngphảinhưvậy.

Trongsuốtthờigianthựchiệnnhữngquansáttronggiấcmơcủamình,quátrìnhtỉnhdậy làthậtđángsợ.Khibạnbắtđầutỉnhgiấc,cómộtthờiđiểmbạncảmthấyngườibịcứngđơvàtrói chặt xuống, hoặc là như đang nằm ở dưới rất nhiều lớpmềnbông.Thậtkhógiải thích,nhưngcónhữngkhoảnhkhắcbạn cảm giác là không thể thoát ra được; bạn không chắc làmìnhcóthểtỉnhdậy.Vìvậy,tôiphảitựnóivớimình–saukhiđãtỉnhngủ–rằngđiềuđólàngớngẩn.Khôngcócănbệnhnào

màtôibiếtlạicóthểlàmchomộtngườichìmvàogiấcngủmộtcách tựnhiênvàrồikhông thể tỉnh lạiđược.Bạn luôncó thểtỉnhlại.Saukhitựnóivớimìnhnhiềulầnnhưvậy,tôitrởnênngàycàng ít sợhãihơn,vàthựcra, tôiđãpháthiệnra làquátrìnhtỉnhgiấckhálykỳ–cógìđógiốngnhưkhiđitàulượn:Saumộtlátthìbạnkhôngcònsợnữa,vàbạnbắtđầuthấythíchthúđôichút.

Bạncóthểmuốnbiếtquátrìnhquansátgiấcmơcủatôiđãdừnglạinhưthếnào.Mộtbuổitối,vẫnđangmơnhưthườnglệ, tôi thực hành những quan sát, và tôi nhìn thấy trên bứctườngtrướcmặtcómộtcáicờđuôinheo.Tôitrảlờihaimươilămlần:“Đúng,tôiđangmơgiấcmơcómàusắc,”vàrồinhậnra làmìnhđãđingủvớimột thanhđồng thauđểởdướiđầu.Tôiđưatayrađằngsauđầuvàcảmthấyphíasauđầumìnhrấtmềm.Tôinghĩ:“A-ha!Đólàlýdovìsaomìnhcóthểthựchànhcác quan sát này trong giấc mơ: thanh đồng thau làm nhiễutrungkhuthịgiácởvỏnãocủatôi.Tấtcảnhữnggìtôicầnlàmchỉ làkhingủgốiđầulênthanhđồngthau,vàtôicóthểthựchànhcácquan sátnàybấtkỳkhinàomìnhmuốn.Vì thế, tôinghĩ,mìnhsẽngừngviệcquansátởđây,vàngủthậtsâu.”

Khitôitỉnhgiấcsauđó,khôngcóthanhđồng,phầnsauđầucũngkhôngmềmnữa.Tôiđãphầnnàomệtmỏivớiviệcthựchànhcácquansátnày,vàbộnãocủatôiđãtạoranhữnglýdogiảtạovềviệcvìsaotôikhôngnênlàmđiềuđóthêmmộtlầnnàonữa.

Từkết quả củanhững quan sát này, tôi bắt đầu địnhhìnhmột lý thuyếtnhonhỏ.Một trongnhững lý do tôimuốn tìmhiểuvềnhữnggiấcmơlàtôirấttòmòvềviệclàmthếnàobạncóthểnhìnthấymộthìnhảnh,chẳnghạnhìnhảnhmộtngười,khihaimắtbạnnhắmlạivàkhôngcógìlọtvàobêntrong.Bạn

cóthểnóiđólànhữngxungthầnkinhngẫunhiên,khôngđềuđặn,nhưngbạnkhôngthểcóđượccácdâythầnkinhmàchúngcóthểphátxungtrongkhibạnđangngủtheonhữnghìnhmẫutinhtếmộtcáchhoàntoànchínhxácynhưkhibạnđangtỉnhtáonhìnvàocáigìđó.Thếthìlàmsaomàkhiđangngủtôilạicóthể“Nhìn”đượcmàusắc,thậmchíchitiếthơn?

Tôichorằngphảicómột“Trungkhulýgiải”.Khibạnthựcnhìnmột vật nào đó –một người,một cái đèn, haymột bứctường–bạnkhôngchỉnhìnthấynhữngvệtmàusắc.Mộtcáigìđónóichobạnbiếtcáibạnđangnhìnlàgì;nóphảiđượclýgiải.Khi bạn mơ thì trung khu lý giải này vẫn đang hoạt động,nhưngquáđà.Nónóivớibạnrằngbạnđangnhìnthấymáitóccủaaiđómộtcáchchitiếtnhất,trongkhikhôngphảinhưthế.Nólýgiảicáivớvẩnngẫunhiênđivàotrongnãobộnhưlàmộthìnhảnhrõràng.

Mộtchuyệnkhácvềnhữnggiấcmơ.AnhbạntênlàDeutschcủatôicóvợxuấtthântừmộtgiađìnhcácnhàphântâmhọcởVienna.Mộtbuổitối,trongcuộctranhluậndàivềgiấcmơ,anhấynói với tôi rằngnhững giấcmơ có ý nghĩa: cónhữngbiểutượngtrongmơcóthểlýgiảibằngphươngphápphântâmhọc.Tôi không tin lắm chuyện này, nhưng đêmhômđó tôi đã cómộtgiấcmơlýthú:chúngtôichơimộttròvớibaquảbóngtrêncáibànbi-da–mộtquảmàutrắng,mộtquảmàuxanh,vàmộtquảmàuxám.Têncủatròchơinàylà“Nhữngcặptí”.Khichơibạnphảigắngđưađượcnhữngquảbóngvàotrongmộtcáitúihứng bi (cạnh bàn bi-a). Quảmàu trắng vàmàu xanh thì dễdàngchuivào túi,nhưngcònquảmàuxámthì tôikhông thểnàolàmđược.

Tôitỉnhdậyvàgiấcmơđórấtdễgiảithích:têncủatròchơiđãhélộ,tấtnhiên,họlàcáccôgái!Quảbóngmàutrắngrấtdễ

mườngtượngvìtôicóhẹnhòvụngtrộmvớimộtngườiphụnữcó chồng đang làmviệc thu tiền ởmột quán ăn vàmặc đồngphụcmàu trắng. Quảmàu xanh cũng dễ, vì khoảng hai đêmtrướctôiđãđixemphimvớimộtcôgáimặcbộđồmàuxanh.Nhưngcònquảmàuxám–quảmàuxámlàcáiquáigìđây?Tôibiết nó phải là một ai đó; tôi cảm nhận thấy nó. Tình trạnggiốngnhưkhibạncốgắngnhớmộtcáitên,vàbạnsắpnhớrarồi,nhưnglạikhôngthểgọirađược.

Phảimấtnửangàytôimớinhớralàmìnhđãchiataymộtcôgáimàtôirấtthích.CôấyđãđiItaliakhoảnghaihaybathángtrước.Đấylàmộtcôgáituyệtvời,vàtôiđãquyếtlàsẽgặplạikhicôtrởvề.Tôikhôngbiếtcôấycómặcđồmàuxámkhông,nhưngngaykhitôinghĩđếncôthìhoàntoànrõràng,côchínhlàquảbóngmàuxám.

Tôi quay lại gặp anh bạnDeutsch và nói rằng anh ấy nhấtđịnh làđúng – có cái gì đóphân tích các giấcmơ.Nhưngkhinghevềgiấcmơthúvịcủatôi,anhấybảo:“Không,cáiấyquáhoànhảo–quálàdàndựngtừtrước.Thườngthìanhphảiphântíchthêmmộtchút.”

SếpnghiêncứuhóahọccủacôngtyMetaplast

SaukhikếtthúcviệchọcởMIT,tôimuốntìmmộtcôngviệcđểlàmtrongmùahè.Tôiđãhai,balầnnộpđơnđếnphòngthínghiệm Bell[15] và cũng đã đến thăm nơi đó vài lần. BillShockley[16]đãbiếtlàtôiđếntừmộtphòngthínghiệmởMIT,nênlầnnàocũngđưatôiđixemmộtvòng.Tôirấtthíchnhữngchuyếnviếngthămđó,nhưngchưabaogiờđượcnhậnvàolàmviệcởđây.

Tôi cũng có thư giới thiệu của các giáo sư đến hai công tychuyênngành.Một là công ty Bausch và Lomb, chuyên kiểmtracáctiasángđiquathấukính;vàmộtlàphòngThínghiệmKiểmtraĐiệnởNewYork.Ở thờiđó, thậmchí chẳngaibiếtnhàvậtlýlàgì,vàcũngchẳngcócôngviệcnàodànhchohọởcáccôngty.Cáckỹsư,tốtrồi!;nhưngcácnhàvậtlý-chẳngaibiếtdùnghọnhưthếnào.Thậtthúvịlàngaysauchiếntranh,tìnhthếđảongược180độ:ởđâungườitacũngmuốncócácnhàvậtlý.Thànhthử,vớitưcáchmộtnhàvậtlýđikiếmviệcởthờihậuĐạisuythoái[17]tôiđãkhôngđượcđâunhận.

Cũngkhoảngthờigianđó,tôigặpmộtngườibạncũtrênbãibiểnởthịtrấnquêhươngFarRockaway,nơichúngtôiđãcùnglớnlên.Chúngtôicùngđếntrườngởtuổimườimộthaymườihaivàđãtừnglàđôibạnrấtthân.Cảhaiđềumêkhoahọc.Cậuta có một “Phòng thí nghiệm” và tôi có một “Phòng thínghiệm”.Chúng tôi thường cùngnhau chơi đùa và thảo luận

cácvấnđề.

Chúngtôihaybàytròbiểudiễnảothuật–ảothuậthóahọc–cholũtrẻtrongkhudâncư.Cậubạntôilàmộtcâytổchứcbiểudiễn,vàtôicũngđạiloạinhưvậy.Chúngtôidiễntròtrênmộtcáibànnhỏ,mỗiđầubàncómộtcáiđènhơiBunsenluônluôncháy.Ởtrênhaicáiđèn,chúngtôiđểcácmiếngkínhđồnghồ(các đĩa thủy tinh phẳng) phía trên có iốt, nó tạo ra hơimàuhồngrấtđẹpbay lên từhaiđầubàn trongsuốt thờigianbiểudiễn.Thậtlàtuyệt!Chúngtôilàmrấtnhiềutrò,chẳnghạnnhưbiến“Rượuvang”thànhnước,hoặccác thayđổimàusắchóahọckhác.Ởmànkết, chúng tôi thườngbiểudiễnmột tròmàchúngtôiđãnghĩra.Tôi(bímật)nhúnghaibàntaytrướctiênvào thùng nước, rồi nhúng tiếp vào benzin. Sau đó, tôi “Vôtình” lướt tay quamột cái đènBunsen đang cháy, thế làmộtbàntaycủatôibùnglên.Khitôivỗhaibàntayvàonhau,thìcảhaitayđềubùngcháy.(Taykhôngbịđauvìnócháyrấtnhanhvànướcgiữchonókhôngbịnónglên).Rồitôivẫyhaibàntay,vừachạyvòngquanhvừahét:“Cháy!Cháy!” làmchobọn trẻvôcùngthíchthú.Chúngchạyàorakhỏiphòngvàđócũnglàmànkếtcủabuổidiễn!

Saunày,tôikểlạichuyệnđóchomấyngườianhemởcùngnhàkhihọcđạihọcvàhọbảo:“Bịa,cậukhôngthểlàmđượctròấy!”

(Tôithườnggặpvấnđềlàphảichứngminhchonhữnganhbạn trẻ này điềumà họ không tin - giống như lần chúng tôitranhluậnvềviệcliệucóphảinướctiểuchảyđượcrangoàilàdotrọnglựckhông,vàtôiđãphảichứngminhrằngkhôngphảinhưvậybằngcáchchỉchohọthấylàbạncóthểđitiểungaycảkhiđanglộnđầuxuốngđất.Haylàmộtlần,khiaiđótuyênbốrằng nếu bạn uống aspirin[18] với coca-cola thì sẽ bị bất tỉnh

nhânsựngaylậptức.Tôinóivớibọnhọrằngtheotôiđiềuđólàhoàn toàn nhảm nhí, và tỏ ý sẵn sàng uống aspirin với cocacùng một lúc. Rồi họ bàn luận về cách thức uống: bạn phảiuống aspirin trước coca, ngay sau coca, hay là trộn với coca.Thế là tôi uống sáu viên aspirin và ba cốc coca-cola, kế tiếpnhau.Đầutiêntôiuốnghaiviênaspirintiếpnốibằngmộtcoca,kếđếnhọhòatanhaiviênaspirinvàomộtcocavàtôinốccạn,rồi sau cùng tôi uốngmột coca trước vàhai viên aspirin sau.Mỗilầnuống,nhữngtayngớngẩntinvàohiệuứng“Ngấtlịm”đứngvâyquanhchờđểđỡtôi,khitôibịngất.Nhưngchẳngcógìxảyracả.Tôicònnhớlàtốihômđótôingủkhôngngon,nênđãrakhỏigiường,làmrấtnhiềutínhtoán,vàtìmramấycôngthứcchohàmZetaRiemann.)

“Đượcrồi,cáccậu,”tôinói.“Hãyđikiếmmộtítbenzin.”

Bọnhọđãcósẵnbenzin.Tôinhúngbàn tayvàobồnnước,rồi vào benzin, và châm lửa… Và đau không chịu được! Bạnthấyđấy,vàothờigiannày, lôngđãmọctrênmubàntaytôi,chúngđóngvaitrònhưnhữngcáibấc(nến)giữbenzinlạikhinócháy.Ởlầndiễntròtrướcđây,trênmubàntaytôichưahềcólông.Saulầntrìnhdiễnthínghiệmchomấyngườianhemtrongnhànamsinhấy thìmubàn tay tôi cũngchẳngcònsợilôngnàonữa.

Vâng, tôivàcậubạnnốikhốgặp lạinhau trênbãibiển,vàcậuấy cho tôibiết là cậu ta cómộtqui trìnhmạkim loại lênnhựa.Tôinóiđiềuđó làbấtkhả thivìnhựakhôngdẫnđiện:bạnkhôngthểđấumạchđiện.Nhưngcậuấynói làcóthểmạkimmọithứ.Tôivẫncònnhớcậuấyđãnhặtmộthạtđàoởtrêncátvàbảorằngcậutacóthểmạkimnó–cốgắnggâyấntượngvớitôi.

Điềutuyệtvờilàcậutađãdànhchotôimộtcôngviệctrong

cái công tynhonhỏcủamìnhnằmtrên tầng thượngcủamộttòa nhà ở New York. Trong công ty chỉ có khoảng bốn nămngười.Bốcậuấylàngườiquảnlýtiềnvà,tôinghĩ,cũnglà“Chủtịch”.Cậuấy là“Phóchủtịch”.Mộtthànhviênkhác làngườibánhàng.Tôilà“Sếpnghiêncứuhóahọc”.Ngườianhcủabạntôi,mộtngườikhôngđượcthôngminhcholắm,lãnhnhiệmvụrửachailọ.Chúngtôicósáucáibểmạkimloại.Họsởhữuquitrìnhmạkimlênnhựanàyvớilượcđồnhưsau:Đầutiênlàmlắngđọngbạc lênvật cầnmạbằngcáchkết tủabạc từbểbạcnitratenhờmột tácnhânkhử (giốngnhưkhibạnmạgương);sauđấynhúngvậtđó,vớilớpbạcởtrênđóngvaitrònhưlàmộtvậtdẫnđiện,vàobểmạđiện,thếlàbạcsẽđượcmạlênvật.

Vấnđềlàliệubạccóbámdínhvàovậtđókhông?

Nó không dính. Nó dễ dàng bong ra. Vì thế có một bướctrunggianlàmchobạcbámdínhchắchơnvàovậtcầnmạ.Điềunàyphụthuộcvàovậtliệu.VớinhữngthứnhưnhựatổnghợpBakelite,loạinhựarấtquantrọngởthờiđó,thìcậubạntôiđãkhám phá ra rằng nếu cậu ta phun cát để rửa nó trước, rồingâmnónhiềugiờtrongthiếchydroxide,chấtnàysẽchuivàonhữnglỗnhỏliticủaBakelite,vàbạcsẽbámgiữrấtchắctrênbềmặt.

Nhưngcáchnàychỉhiệuquảvớimộtvàiloạinhựa,trongkhicác loại nhựa mới thì lại liên tục xuất hiện, chẳng hạn nhưmethylmethacrylate(bâygiờtagọilàthủytinhplexi)làthứmàban đầu chúng tôi không thểmạ trực tiếp được. Và celluloseacetate, một loại nhựa cực rẻ, cũng là một thứ mà ban đầuchúngtôibótay,tuynhiêncuốicùngchúngtôicũngkhámphárarằngnếuđểnótrongnatrihydroxidemộtlúctrướckhidùngthiếcclorua,thìviệcmạrấtổn.

Tôi khá thành công trong vai trò một “Nhà hóa học” của

côngty.Lợithếcủatôilàanhbạnnốikhốkhônglàmmộttýgìvềhóacả.Anhtakhônglàmthínghiệm;màchỉđơngiảnbiếtcáchlàmmấythứnhấtđịnh.Tôitiếnhànhcôngviệcbằngcáchbỏnhiềumiếngnhựakhácnhauvàonhữngcáichairồiđổđủcáckiểuhóachấtvàotrongđó.Bằngcáchthửvàtheodõisáttấtcảmọithứ,tôiđãtìmracáccáchmạchonhiềuloạinhựahơnsovớibạntôiđãlàmtrướcđó.

Tôi còn có thểđơngiảnhóaqui trình của cậu ấy.Nhờ tìmhiểu trong sách, tôi thay đổi chất khử từ gluco sangformaldehyde,thếlàcóthểthulạingaylậptức100phầntrămbạc,thayvìsauđóphảithuhồibạccònlạitrongdungdịch.

Tôicũng làmcho thiếchydroxidehòa tanđược trongnướcbằngcáchthêmmộtítaxitclohydric–điềumàtôinhớđượctừmônhóaởđạihọc.Thànhracáiviệcvốntrướcđâythườngmấthànggiờđồnghồthìnaychỉcầnkhoảngnămphút.

Nhữngthínghiệmcủatôiluônbịngườiphụtráchbánhànglàmchogiánđoạn.Anhtathườngmangởđâuvềtấmnhựanàođó củamột khách hàng tiềm năng. Tôi đã xếp tất cả chai lọthànhhàngvàđánhdấucẩnthậnthìđộtnhiên:“Anhhãydừngthí nghiệm này lại để làm một ‘việc khẩn’ cho bộ phận bánhàng!”Vìthế,rấtnhiềuthínghiệmđãphảibắtđầuđibắtđầulại.

Mộtlầntôiđãrơivàotìnhhuốngvôcùngrắcrối.Mộtnghệsĩnàođóđanggắnglàmmộtbứctranhchotrangbìacủamộttạpchívềôtô.Anhtađãrấtcẩnthậnlàmmộtcáibánhxebằngnhựa,vàkhônghiểuvìsaomàngườibánhàngcủachúngtôilạinóivớianhtarằngchúngtôicóthểmạmọithứ.Thếlànghệsĩmuốnchúngtôimạcáitrụcbánhxesaochonósángbóngnhưlàm bằng bạc. Bánh xe được làm từ một loại nhựa mới màchúng tôi không biết rõ lắm cáchmạnó.Thực ra, người bán

hàngchưabaogiờbiết làchúngtôicóthểmạđượccáigì, thếnênanhtacứhứađạimọithứ-vàđây là lầnđầu lờihứacủaanhtakhôngđượcthựchiện.Vìthế,đểsửanóchúngtôiphảilấy lớp bạc cũ ra, nhưng chúng tôi không thể bóc nó ramộtcáchdễdàng.Tôiquyếtđịnhdùngaxitnitricđặcbôilên,nóbóclớp bạc ramột cách ngon lành, nhưng cũng đồng thời tạo ratrênmặtnhựacácvếtrỗvànhữngcáilỗnhỏ.Lầnấychúngtôithựcsựđãlâmvàotìnhcảnhcựckìkhókhăn.Thựcra,chúngtôiđãnếmtrảinhiềuthínghiệm“Cựckìkhókhăn”nhưvậy.

Những người khác trong công ty cho rằng chúng tôi nênđăng quảng cáo ở tạp chíModern Plastic (Chất dẻo hiện đại).Một vài sản phẩmmạ kim của chúng tôi thực sự là rất đẹp.Chúngxứngđángđểđưalênquảngcáo.Chúngtôicũngđặtvàithứtrongcáitủtrưngbàyởphíatrướcđểchocáckháchhàngtiềm năng ngắm nghía, nhưng không ai được lấy những thứdùngđểquảngcáohaytrưngbàytrongtủđểkiểmtraxemlớpmạbámdínhchắcđếnmứcnào.Cólẽmộtsốtrongđóthựcsựlà sản phẩm tốt. Nhưng, đó là những sản phẩm được làm ramộtcáchđặcbiệt,chứkhôngphảilànhữngsảnphẩmđạitrà.

Ngay sau khi tôi rời khỏi công ty vào cuốimùa hè để đếnPrinceton, họ nhận đượcmột đơn đặt hàng khá lớn củamộtngườimuốnmạkimloạinhữngcáibútbằngnhựa.Bâygiờthìmọingườisẽcóthểsởhữunhữngcáibútbạcvừanhẹ,vừatiệndụng, lạivừarẻ.Nhữngcáibút sẽbánhếtveo,và thật thúvịkhinhìnthấymọingườiđilạiloanhquanhkhắpnơivớinhữngcáibútấy–màbạnbiếtlàchúngtừđâura.

Nhưngrấttiếc,côngtykhôngcónhiềukinhnghiệmvớiloạivậtliệunày-hoặccólẽlàvớichấtđộndùngcholoạinhựađó(hầuhếtcácloạinhựakhôngphảilàtinhkhiết;chúngcóchứa“Chấtđộn”,màngàyấychưađượckiểmsoáttốt)–vàmấythứ

vớvẩnấycóthểlàmgiộpbềmặtvậtliệu.Khibạncótrongtaymộtthứgìđócóvếtgiộpnhỏbắtđầubongra,bạnsẽkhôngthểkhôngtáymáycáivếtbongraấy.Vìthếaicũngtáymáylớpmạbongracủacâybút.

Tứcthìcôngtycónhiệmvụkhẩncấplàphảisửanhữngcáibútnày.Cậubạncủatôicảquyếtrằngcậuấycầnmộtcáikínhhiểnvicỡ lớn,vàvânvân.Cậutakhôngbiết làmìnhsẽquansátcáigì,hoặcvìsao,vàcôngtycủacậuấytốnrấtnhiềutiềnchonghiên cứuvớvẩnnày.Kếtquả làhọgặp rắc rối lớn:họkhôngbaogiờgiảiquyếtđượcvấnđềđó,vàcôngtyđãphásản,bởivìđơnđặthànglớnđầutiêncủahọđãthấtbạinhưvậy.

Vàinămsau,tôilàmviệcởLosAlamos[19].Ởđócómộtanhchàng tên là Frederic deHoffman[20]. Cậu ta làmột loại khoahọcgia,nhưnghơnnữa, cậuấycònrấtgiỏi côngviệcquản líhànhchính.Chưađượcđào tạoở trìnhđộ cao,nhưngcậuấythíchtoánhọcvàlàmviệcrấtchămchỉ.Cậuấycốgắngbùđắpnhữnglỗhổngvềđàotạobằngcáchlàmviệccựcchăm.Saunàycậu ấy trở thành chủ tịchhayphó chủ tịch gì đó của công tyGeneralAtomics[21]và làmộtnhânvậtcỡbựtronggiớidoanhnghiệp.Cònkhiấycậutachỉlàmộtthanhniênđầynănglựcvànhiệthuyếtvớiđôimắtmởto,làmviệchếtmìnhchoDựán.

Mộthôm,chúngtôingồiănởFullerLodge,vàcậuấykểvớitôilàđãlàmviệcởAnhquốctrướckhiđếnLosAlamos.

“Cậulàmcôngviệcgìởđó?”tôihỏi.

“Tôilàmvềquytrìnhmạkimloạilênnhựa.Tôilàmộttrongsốnhữngngườilàmviệcởphòngthínghiệm.”

“Côngviệcđóthếnào?”

“Khátốt,nhưngchúngtôicónhữngrắcrốicủamình.”

“Sao?”

“NgaykhichúngtôibắtđầuxâydựngquitrìnhcủamìnhthìcómộtcôngtyởNewYork…”

“CôngtynàoởNewYork?”

“ĐólàcôngtyMetaplast.Họđãtiếnxahơnchúngtôi.”

“Cậucóthểnóihọtiếnxanhưthếnàokhông?”

“HọquảngcáosuốttrêntạpchíModernPlasticvớitrọnmộttrang nói về tất cả những thứ họ có thểmạ. Chúng tôi thừanhậnlàhọđãvượtxamình.”

“Thếcậucósảnphẩmnàocủahọkhông?”

“Không,nhưngvớinhữngquảngcáonàythìbạncóthểnóirằnghọđãvượttrướcnhữnggìchúngtôicóthểlàmđược.Quitrìnhcủachúngtôikhátốt,nhưngthậtvôíchkhicạnhtrạnhvớiquitrìnhtươngtựcủangườiMỹ.”

“Cáccậucóbaonhiêunhàhóahọclàmviệctrongphòngthínghiệm?”

“Chúngtôicósáunhàhóahọc.”

“Thế cậu nghĩ là công ty Metaplast có bao nhiêu nhà hóahọc?”

“À!Chắchẳnhọphảicómộtphònghóahọcthựcsự!”

“CậucóthểchotôibiếtcậuhìnhdungthếnàovềSếpnghiêncứuhóahọccủacôngtyMetaplast,ôngtalàngườinhưthếnào,vàphòngthínghiệmcủaôngtahoạtđộngrasao?”

“Tôiđoánlàhọphảicóhailămhoặcnămmươinhàhóahọc,cònSếpnghiêncứuhóahọccủahọhẳn làphảicómộtphònglàmviệcriêng–mộtphòngđặcbiệt,vớicácdụngcụthuỷtinh.Anhbiếtđấy, giốngnhư trongphimảnh– cácnhânviên liêntụcvàophòngmangtheonhữngdựánnghiêncứuđangtriểnkhai, nhận chỉ thị của Sếp, rồi vội vàng đi ra để tăng cường

nghiêncứu,mọingườicứđivàođirasuốtnhưthế.Vớihailămhoặcnămmươinhàhóahọcthìchúngtôilàmthếquáinàomàcạnhtranhvớihọđược?”

“CậuhẳnsẽthấythíchthúvàtứccườikhibiếtlàchínhlúcnàycậuđangnóichuyệnvớiSếpnghiêncứuhóahọccủacôngty Metaplast đấy, và nhân viên duy nhất của anh ta là mộtngườirửachailọ!”

PHẦN2

NHỮNGNĂMỞPRINCETON

“Chắclàanhđangđùa,Feynman!”

KhicònhọcởMITtôirấtyêunơinày.TôinghĩMITlànơituyệt vời và tất nhiên muốn tiếp tục học sau đại học ở đó.NhưngkhitôiđếngặpgiáosưSlatervàbàytỏvớiôngvềýđịnhnày,thìôngấynói:“Chúngtôisẽkhôngchoemhọcởđây.”

Tôinói:“Gìcơạ?”

Slater hỏi: “Vì sao em nghĩ mình nên học sau đại học ởMIT?”

“BởivìMITlàtrườngtốtnhấttrongcảnướcvềkhoahọc.”

“Emnghĩthếà?”

“Vâng.”

“Đó chính là lý do vì sao emnênđến các trườngkhác. Emnênkhámpháxemphầncònlạicủathếgiớilànhưthếnào.”

Thế là, tôiquyếtđịnhđếnPrinceton.LúcbấygiờPrincetoncómộtdiệnmạo taonhã,phầnnàomangdángdấpmộtngôitrường kiểu Anh. Vì vậy, mấy anh bạn trong hội nam sinh,nhữngngườiđãbiếttínhcáchbộctrựcvàkhôngưahìnhthứccủa tôi, bắt đầu đánh tínhiệu kiểunhư “Chờ chođếnkhi họnhậnrangườimớiđếnPrincetonlàai!Chờchođếnkhihọnhìnthấysaisótcủamình!”Vìthế,tôiquyếtđịnhlàphảigắngtỏralịchlãmkhiđếnPrinceton.

BốđưatôiđếnPrincetonbằngxeôtôcủamìnhvàsaukhitôinhậnxongphòngởthìôngravề.Chưađầymộttiếngsau,một

ngườiđànôngđếngặptôivànói:“Tôilàtrưởngkýtúcxá.TôimuốnthôngbáovớiemlàTrưởngkhoasẽtổchứctiệcTràvàochiềunayvàôngấymuốntấtcảcácemđềucómặt.Chắclàemcó thể giúp tôi nói lại điều này với bạn cùng phòng, cậuSerette.”

Đólàsựkhởiđầucủatôiở“Trường”sauđạihọcPrinceton,tấtcảsinhviênsốngởđó.NógiốngnhưlàbảnsaocủaOxfordhayCambridge –hoàn tất thêmbằngnhữnggiọngnói (ngườiphụtráchkýtúcxálàmộtgiáosư“VanhócPháp”).Cóhẳnmộtngườikhuânvácởtầngdưới,aicũngcóphòngđẹp,vàchúngtôiluônăncùngnhautrongbộcánhhànlâmởmộthộitrườnglớnvớinhữngcửasổkínhmàu.

VậylàtôisắpđếndựTràcủaTrưởngkhoangaybuổichiềuđầu tiênởPrinceton, chodù thậmchí tôikhôngbiết“Trà” làcáigì,hoặcvìsao!Tôikhôngcóchútkhảnăngnàovềgiaotiếpxãhội;tôicũngkhôngcóchútkinhnghiệmnàovềnhữngviệcloạinày.

Tôibướcvềphíacửa,ởđóTrưởngkhoaEisenhartđangchàođóncácsinhviênmới:“Ồ,emFeynman”,ôngnói.“Chúngtôirấtvuiđượcđóntiếpem”.Câunóinàytrấnantôiđôichútvìôngấybằngcáchnàođóđãnhậnratôi.

Tôibướcvàotrongthìthấycómấyquýbàvàcảmấycôgáinữa.Tất cảđềurất trang trọngvàkhi tôiđangnghĩxemnênngồichỗnào, liệucónênngồicạnhmộtcôgáikhông,vànênứngxửrasao,thìnghethấymộtgiọngnóiphíasau.

“Anhmuốndùngtràvớicreamhaychanh,Feynman?”ĐólàbàEisenhar,đangróttrà.

“Emmuốncảhai,cảmơncô,”tôiđáptronglúcvẫnđangtìmmột chỗ để ngồi, thì đột nhiên nghe thấy “He-he-he-he-he.

Chắclàanhđangđùa,Feynman.”

Đùa? Đùa?Mình vừa nói cái quái gì thế nhỉ? Rồi tôi cũngnhậnrađiềumìnhđã làm.Đó là trảinghiệmđầu tiêncủa tôivớicáilễnghiTrànày.

Vềsau,khiđãởPrincetonlâuhơn,tôimớihiểuhếtýnghĩacủa tiếng cười “He-he-he-he-he” ấy. Thực ra, ngay ở buổi tràđầutiênđó,lúcravề,tôiđãhiểurằngnócónghĩalà“Bạnmắclỗi giao tiếp xã hội”. Bởi vì, lần tiếp theo tôi nghe thấy cũngtiếng cười khúc khích: “He-he-he-he-he”, của cô Eisenhart làkhimộtanhchàngnàođóhôntaycôấylúcchàotạmbiệt.

Mộtlầnkhác,cólẽkhoảngmộtnămsau,ởmộttiệctràkhác,tôinóichuyệnvớigiáosưWildt,nhàthiênvănhọcđãđềralýthuyết về các đám mây trên sao Vệ nữ. Chúng được cho làformaldehydevàôngấyđãhìnhdungratấtcả, formaldehydengưng đọngnhư thế nào, và vân vân.Điều đó cực kỳ thú vị.Chúng tôi đangnói chuyện về vấn đề này thìmột phụnữ bénhỏđiđếnvànói:“AnhFeynman,côEisenhartmuốngặpanh.”

“Vâng,mộtlátnữa…”vàtôitiếptụcnóichuyệnvớiWildt.

Người phụ nữ bé nhỏ quay lại và nói: “Anh Feynman, côEisenhartmuốngặpanh.”

“Vâng,Vâng!”vàtôiđếnchỗcôEisenhartđangróttrà.

“Emmuốndùngcàphêhaytrà,Feynman?”

“Chịấybảolàcômuốnnóichuyệnvớiem.”

“He-he-he-he-he.Emmuốndùngcàphêhaytrà,Feynman?”

“Tràạ,”tôiđáp:“Cảmơncô.”

Lát sau, con gái của côEisenhart đến cùngvới bạnhọc, vàchúngtôiđượcgiớithiệulàmquenvớinhau.Toànbộýtứcủa“He-he-he”nàylà:CôEisenhartkhônghềmuốnnóichuyệngìvớitôicả,cômuốntôiquachỗđódùngtràđúnglúccongáicủa

côấyđếncùngvớibạn,đểhọcóaiđó tròchuyện.Đó làcáchthứcđiềuhànhcôngviệc.Đếnthờiđiểmấythìtôiđãbiếtmìnhphảilàmgìkhinghetiếng“He-hehe-he-he.”Tôikhônghỏi:“Côngụ ý gì, ‘he-he-he-he-he’?”; tôi đã biết “He-he-he” nghĩa là“Lỗi”,vàtốtnhấtlàtôinêntựtìmranó.

Mỗitối,chúngtôiphảimặcbộcánhhànlâmkhiđiăn.Tốiđầutiên,việcnàylàmtôimấttựnhiênvìtôivốnkhôngthíchtrịnhtrọng.Nhưngtôinhanhchóngnhậnralàbộcánhnàyrấttiệnlợi.Mấyanhchàngvừachơiquầnvợtxong,cóthểchạyvộivề phòng với lấy bộ cánh hàn lâm, khoác vào người, thế làxong.Bọnhọkhôngphảimấtthờigianđểthayquầnáohaytắmrửa.Thànhthửbêntrongbộcánhấylànhữngcánhtaytrần,áocộctay,haymọithứ.Hơnnữa,cómộtquiướclàbạnkhôngbaogiờgiặtcáiáođónênbạncóthểphânbiệtđượcsinhviênnămthứnhấtvới sinhviênnămhai, với sinhviênnămba,vàvớimột conheo!Vì bạnkhôngbao giờ giặt cái áohàn lâm, cũngkhôngbaogiờchỉnhsửanó,nênsinhviênnămthứnhấtcócáiáorấtđẹpvàkhásạch,nhưngkhibạnlênđếnnămthứbathìnókhôngkhácgìmột tấmbìa các tôngkhoác lênvaibạnvớinhữngmảnhráchlủnglẳngtrênđó.

Vậy là ngay khi đến Princeton, tôi đã thamdự tiệc trà vàochiềuchủnhậtrồiđiăntốivớibộcánhhàn lâmở“Trường”.Nhưng,sangngàythứhai,việcđầutiêntôimuốnlàmlàđixemmáycyclotron.

MITđãlắpđặtmộtcyclotronmớikhitôicònlàsinhviênởđó, và nó đơn giản là tuyệt đẹp. Riêng cyclotron chiếm mộtphòng,còncácbộphậnđiềukhiểnthìởphòngkhác.Đólàmộtsản phẩm cơ khí đẹp. Toàn bộ dây dẫn chạy từ phòng điềukhiểnđến cyclotronđược đặt trongmột ống cáchđiện, và cómộtbàntoànnhữngnútbấmvàđồnghồđo.Nóchínhlàcáimà

tôimuốngọilàcyclotronmạvàng.

Lúc ấy tôi đã đọc nhiều bài báo về thí nghiệm cyclotron,nhưngkhôngcómấybàicủaMIT.Cũngcóthểlàhọchỉmớibắtđầu.Trongkhiđó,córấtnhiềukếtquảtừcácnơinhưCornell,Berkeley, và trên hết là Princeton. Thế nên, thứ tôi thực sựmuốnxem,thứtôimongchờđượcxem,chínhlàCYCLOTRONPRINCETON.Nóhẳnphảilàmộtcáigìđó!

Vậynênviệcđầutiêntrongngàythứhai,tôiđivàotòanhàvậtlývàhỏi:“Máycyclotronởđâu–toànhànào?”

“Nóởdướiấy,dướitầnghầm–phíacuốihànhlang.”

Dưới tầng hầm? Đó là một tòa nhà cũ kỹ. Không thể cóphòng nào ở tầng hầmđể đặt cyclotron.Tôi xuống phía cuốisảnh,điquacửa,vàtrongmườigiâytôihiểutạisaoPrincetonchínhlànơidànhchotôi–nơitốtnhấtđểtôitiếptụchọcsauđạihọc.Dâydẫnmắcloằngngoằngkhắpnơitrongphòng.Côngtắcđiệnthõngxuốngtừmấyđườngdâydẫn,nướclàmmátnhỏgiọttừmấycáivan,cănphòngngậpđồđạc,mọithứmởbungra.Khắpnơilànhữngcáibànchấtđầydụngcụ;đâylànơibừabộn khủng khiếp nhất mà bạn đã từng nhìn thấy. Toàn bộcyclotronđượcđặtởđótrongmộtphòng,mộtphònghỗnloạnhoàntoànvàtuyệtđối..

Cănphòngđólàmtôinhớđếnphòngthínghiệmcủamìnhởnhà.ChẳngcócáigìởMITđãtừngnhắctôinhớđếnphòngthínghiệm của mình ở nhà cả. Tôi bất chợt hiểu ra tại saoPrinceton lại sản sinh ra nhiều kết quả thế. Họ làm việc vớithiếtbị.Họlắpđặtthiếtbị.Họbiếtmọithứởđâu,biếtmọithứhoạtđộngnhưthếnào.Chẳngcókỹsưnàobịlàmphiền,ngoạitrừcó thểchínhanhtacũng làmviệcởđó.CáicyclotronnàynhỏhơnnhiềucáiởMIT,còn“Mạvàng”?–hoàntoànngượclại.Khi cầnchỉnh sửabuồngchânkhông,họnhỏglyptal lên,

thành thửcónhữnggiọtglyptal rớtxuống sàn.Điềunày thậttuyệtbởivìhọlàmviệc(trựctiếp)vớimáy.Họkhôngcầnngồiởmột phòng khác và bấmnút! (Bất ngờ, đã xảy ra đám cháytrongphòngđó,doquálộnxộn–quánhiềudâyrợ–đámcháyđãthiêutrụicyclotron.Nhưngtốtnhấtlàtôikhôngnóivềđiềuđó!)

(KhiđếnCornelltôiđãxemcyclotronởđó.Cáicyclotronnàylàmsaomàcầnđếncảmộtcănphòngvìbềngangcủanóchỉkhoảngmộtyard–đườngkínhcủa toànbộ thiếtbị.Nó là cáicyclotronnhỏnhấttrênthếgiới,thếmàhọthuđượcnhữngkếtquảkìdiệu.Họcótấtcảcáckiểukỹthuậtvàmẹomựcchuyênbiệt.Nếumuốnthayđổicáigìđótrongcác“D”–cácnửavòngtrònhìnhchữDnơicáchạtchạyvòngquanh–họdùngtuốc-nơ-vít tháo các “D” bằng tay, chỉnh sửa chúng, rồi lắp chúnglại.ỞPrincetonviệcnàykhóhơnnhiều,cònởMITthìngườitaphảidùngmộtthiếtbịcẩuchạyngangtrầnnhà,hạnhữngcáimócxuống,vàđólàmộtcôngviệccựcnặngnhọc.)

Tôi học được nhiều điều từ các trường khác nhau.MIT làmộtnơirấttốt.Tôikhôngcóýđịnhđánhgiáthấpnó.Đơngiảnlàtôiyêunơinày.MITđãtạodựngchomìnhmộttinhthầnđểmọithànhviênởđónghĩrằngđâylànơituyệtvờinhấttrênthếgiới–theomộtnghĩanàođó,nólàtrungtâmpháttriểnkhoahọcvàcôngnghệcủaHoaKỳ,nếukhôngnóilàcủacảthếgiới.ĐiềuđógiốngnhưcáchnhìncủangườiNewYorkvềthànhphốNewYork: họ quênhết phần còn lại của đất nước.Và chừngnàobạnchưacóđượccảmnhậnđúngđắnvềsựcânđối,thìbạnvẫncócáicảmgiáctuyệtvờicủaviệcđượcđồnghànhvớingôitrường ấy, sống trongngôi trường ấy, và có được động cơ vàhammuốnthăngtiến-bạnđãđượclựachọnmộtcáchđặcbiệtvàthậtmaymắnkhiđượcởđó.

MITthựcsự là tuyệt,nhưngSlaterđãđúngkhikhuyêntôihọc tiếp sau đại học ở một trường khác. Tôi cũng thườngkhuyên sinhviên củamìnhnhưvậy.Hãy tìmhiểu xemphầncònlạicủathếgiớilànhưthếnào.Sựđadạngluônbổích.

Một lần tôi đã làm thí nghiệm trong phòng cyclotron ởPrincetonvàthuđượcmộtsốkếtquảbấtngờ.Cómộtvấnđềtrongsáchthủyđộnglựchọcđượctấtcảsinhviênkhoavậtlýthảo luận.Vấnđề là thếnày:Bạncómột cáivòi tưới cỏhìnhchữS–mộtcáiốnghìnhchữSđặttrênmộtcáitrụcquay–vànướcphunratheohướngvuônggócvớitrục,làmnóquaytheomột chiều nhất định. Ai cũng biết nó quay theo chiều nào -ngượcvớihướngnướcphunra.Câuhỏibâygiờlà:nếubạncómộtcáihồ,hoặcmộtbểbơi–mộtchỗchứanhiềunước–vàbạnnhấn cái vòi chìm sâu trong nước, rồi hút nước vào thay vìphunra, thìnó sẽquay theochiềunào?Liệunócóquay theocùngchiềunhưkhibạnlàmnướcphunratrongkhôngkhí,haytheochiềukhác?

Câu trả lời làhoàn toàn rõ ràngngay từ cáinhìnđầu tiên.Phiền toái là ở chỗ, có người nghĩ nó hiển nhiên quay theochiều này, còn người khác lại nghĩ nó hiển nhiên quay theochiềukia.Thếlàmọingườitranhluận.Tôinhớtrongmộtbuổiseminar,hoặctiệctrà,aiđóđãđếnhỏigiáosưJohnWheeler:“Giáosưnghĩlànósẽquaytheochiềunào?”

Wheelernói:“Hômqua,Feynmanthuyếtphụctôilànóquayngượclại.Nhưnghômnay,cậuấylạithuyếtphụctôivớicùngmứcđộtincậyrằngnóquaycùngchiều.Tôikhôngbiếtngàymaicậuấysẽthuyếtphụctôicáigì!”

Tôi sẽ đưa ramột lập luận làm chobạnnghĩnóquay theomộtchiều,vàmộtlậpluậnkháclàmchobạnnghĩnóquaytheochiềungượclại,đượckhông?

Mộtlậpluậnlàthếnày:khibạnhútnướcvàotrongthìcũnggiốngnhưbạnhútnướcbằngmộtcáivòi,chonênnósẽđitới,hướngvềphíadòngnướcđangchảyđến.

Nhưng rồi một anh chàng khác cắt ngang và nói: “Giả sửchúng ta giữ nó đứng yên và hỏi rằng chúng ta cần mômenxoắn nào để giữ như thế. Trong trường hợp nước phun rangoài,chúngtađềubiếtlàphảigiữởphíangoàicủaốngcongbởivìlựclytâmcủanướctácđộngdọctheoống.Khinướcvẫnchảydọc theoốngđónhưng theo chiềungược lại, thìnóvẫntạoralựclytâmhướngrabênngoàiống.Dođó,haitrườnghợplànhưnhau, và cái vòi sẽ quay theo cùngmộthướng, bất kểbạnphunnướcrahayhútnướcvào.”

Saukhingẫmnghĩ,cuốicùngtôiđịnhhìnhđượctrongđầucâu trả lời là thế nào, và đểminh họa tôimuốn làmmột thínghiệm.

Trong phòng thí nghiệm cyclotron ở Princeton cómột cáibìnhlớn–mộtcáichaikhổnglồđựngnước.Tôinghĩcáibìnhđóthậtthíchhợpchothínghiệmcủamình.Tôi lấymộtđoạnốngđồngvàuốnthànhhìnhchữS.Tôiđụcmộtlỗởgiữaống,nhétvàođómộtmẩuốngcaosu,rồiluồnnólêntrênquamộtlỗởcáinútđặtphíatrêncáichai.Trênnútnàycòncómộtlỗnữa,quađótôiluồnốngcaosuthứhainốivớibìnhnénkhíởtrongphòngthínghiệm.Bằngcáchthổikhôngkhívàotrongchai,tôicóthểđẩynướcvàotrongốngđồnggiốnghệtnhưtahútnướcvào.TrongthínghiệmnàythìốngđồnghìnhchữSkhôngquaytrònđược,nhưngnósẽxoắnlại(doốngdâycaosumềmdẻo),vàtôisẽđotốcđộdòngnướcbằngcáchđoxemnướcphunrabaoxatừđỉnhnútchai.

Tôi lắpđặtmọi thứđâuvàođấy,mởbìnhnénkhí, vàmộttiếng“Bụp!”.Ápsuấtkhôngkhí thổibaycáinútrakhỏichai.

Tôibuộcgiằngcáinútxuốngrấtchặt,nênnókhôngthểbậtrađượcnữa.Bâygiờthìthínghiệmdiễnrarấttốt.Nướcphunravàốngdâycaosuxoắnlại,nêntôităngápsuấtlênmộtchút,vìvớivậntốccaohơnthìcácđođạcsẽchínhxáchơn.Tôiđogócxoắnrấtcẩnthận,đokhoảngcách,và lại tăngápsuất,nhưngđộtnhiêntoànbộthiếtbị thổi tungthủytinhvànướcbayvềmọi phía khắp cả phòng thí nghiệm. Anh chàng đến xem tôilàmthínghiệmbịướthếtvàphảivềnhàthayquầnáo(thậtlàmộtphépmàu,anhchàngđóđãkhôngbịthủytinhđâmvào).Rất nhiều bức ảnh buồng bọt, những bức ảnh được chụp từmáy cyclotron với tất cả sự kiên nhẫn, đã bị ướt hoàn toàn,nhưngvìlýdogìđómàtôiđãđứngđủxa,hoặcởmộtvịtríthếnàođómàtôiđãkhôngbịướtmấy.NhưngtôikhôngthểnàoquêncáicáchmàgiáosưDelSassođángkính,ngườiphụtráchmáy cyclotron, đi đến chỗ tôi và nghiêm giọng nói: “Các thínghiệmcủasinhviênnămthứnhấtphảiđượclàmởphòngthínghiệmdànhchosinhviênnămthứnhất!”

Emmmmmm!

Thứ tư hàng tuần người ta đến khoa sau đại học củaPrincetonnóichuyệnvềcácchủđềkhácnhau.Diễngiảthườnglànhữngngườirấtthúvị,vàtrongthờigianthảoluậnsaudiễnthuyết chúng tôi luôn có nhiều chuyện tức cười. Chẳng hạn,mộtanhchàngcủakhoachúngtôilàngườibàixíchCônggiáorất dữ, vì thế anh ta đưa trước các câuhỏi chomọingười đểchấtvấnmộtdiễngiảvềtôngiáo,vàchúngtôiđãđẩydiễngiảấyvàomộttìnhthếquákhó.

Mộtlầnkhác,aiđónóichuyệnvềthơ.Ôngấynóivềcấutrúccủathơvànhữngcảmxúcmàthơchuyểntải.Ôngchiatấtcảmọi thứ thành các kiểu lớp langnhất định.Trong phần thảoluậnsauđó,diễngiảhỏi:“Phảichăngđiềuđócũnggiốngnhưtrongtoánhọc,thưatiếnsĩEisenhart?”

TiếnsĩEisenhartlàtrưởngkhoasauđạihọcvàlàmộtgiáosưcỡ bự về toán. Ông cũng rất thông minh. Trưởng khoa đáp:“TôimuốnbiếtDickFeynmannghĩgìvềđiềuđótronglĩnhvựcvậtlýlýthuyết”.Ôngấyluônđặttôivàotìnhhuốngkiểunày.

Tôiđứnglênvànói:“Vâng,nóliênquanrấtchặtchẽ.Trongvậtlýlýthuyết,cáitươngtựcủamộttừlàmộtcôngthứctoánhọc,cáitươngtựcủacấutrúcthơlàmốiquanhệqualạicủaấy-ấylýthuyếtvớinày-nọ-này-nọ”–Tôiphântíchkỹtoànbộvấnđề, tạoramộtsự tươngđồnghoànhảo.Mắtcủadiễngiảánhlênmộtniềmhạnhphúc.

Rồitôinói:“Vớitôi,dườngnhưbấtkểđiềugìôngnóivềthơ,

tôiđềucóthểtìmracáchđểtạodựngmộtsựtươngđồngvớibấtkỳchủđềnào,giốngnhưtôiđãlàmvớivậtlýlýthuyết.Tôikhôngxemnhữngsựtươngđồngnhưvậylàcóýnghĩa.”

Trongnhà ăn lớnvới cửa sổ kínhmàu,nơi chúng tôi luôndùng bữa với bộ cánh hàn lâmmỗi ngàymột cũ nát, trưởngkhoaEisenhartthườngbắtđầubữatốivớilờitạơnbằngtiếngLa-tinh.Ănxongông thườngđứngdậyvà làmvài thôngbáo.Một tối, tiếnsĩEisenhartđứng lênvànói:“Tínhtừhômnay,hai tuầnnữa sẽ cómột giáo sư tâm lýhọcđếnnói chuyệnvềthôimiên.Vịgiáosưnàychorằngbuổigiaolưusẽthànhcônghơnrấtnhiềunếuchúngtacóminhhọathậtvềthôimiên,chứkhôngchỉnóisuông.Vìthếôngấymuốncómộtvàingườitìnhnguyệnbịthôimiên…”

Tôi rất phấn khích: Việc tôi phải tìm hiểu về thôimiên làmiễnbàn.

Việcnàysẽrấttuyệt!

TrưởngkhoaEisenhartnóitiếplànêncóbahoặcbốnngườitìnhnguyệnđểchonhàthôimiêncóthểkiểmtrahọtrướcxemnhữngai cókhảnăngbị thôimiên,vì thếông tỏýmuốnhốithúc chúng tôi xung phong làm việc này. (Lạy chúa, ông ấyđanglãngphíhếtcảthờigian!)

Eisenhartởcuốimộtđầucủaphòngăn, còn tôiở cuốimộtđầukhác,phíasau.Cóhàngtrămngườiđangởđó.Tôibiếtlàaicũngthíchlàmviệcnày,vàtôisợrằngôngấykhôngthểnhìnthấymìnhvìtôiởquáxaphíasau.Tôinhấtđịnhphảithamdựcuộctrìnhdiễnnày!

Cuối cùng Eisenhart nói: “Vậy, tôi muốn hỏi có ai tìnhnguyện…”

Tôigiơ tay lênvàbắnrakhỏighế, la tohếtmứccó thể,để

chắcchắnlàôngấynghethấytiếngmình:“Emmmmmmmm!”

Tất nhiên là ông đã nghe thấy tôi, bởi chẳng có ai khác.Tiếngcủatôidộiđidội lạitrongphòng–thật làxấuhổ.PhảnứngngaytứcthìcủaEisenhartlà:“Vâng,tấtnhiên.Tôibiếtemsẽtìnhnguyện,Feynman,nhưngtôiđangmuốnbiếtliệucóainữakhông.”

Cuối cùng thì một vài người khác cũng giơ tay. Một tuầntrướcbuổitrìnhdiễn,mộtngườiđànôngđếntiếnhànhkiểmtrathửchúngtôiđểxemaisẽthíchhợpvớiviệcthôimiên.Tôibiếtvềhiệntượngnày,nhưngtôikhôngbiếtbị thôimiênthìnólànhưthếnào.

Ôngấybắtđầuthựchànhvớitôivàkhônglâusautôirơivàotrạngtháimàôngấybảo:“Cậukhôngthểmởmắtđượcnữa.”

Tôi tự bảo: “Mình cá làmình có thểmởmắt, nhưngmìnhkhôngmuốnlàmhỏngtròchơi:hãyđểxemnósẽđiđếnđâu.”Đó làmột trạng thái thúvị:Bạnchỉhơibịbối rối,vàmặcdùbạnlơmơchútít,bạnhoàntoànchắcchắnlàmìnhcóthểmởmắt.Nhưng tấtnhiênbạnhiệnkhôngmởmắt,nên theomộtnghĩanàođó,bạnkhôngthểlàmđượcviệcđó.

Saurấtnhiềuđộngtác,ôngấyphánquyếtrằngtôilàngườikháthíchhợp.

Đếnbuổitrìnhdiễnthật,ôngấyđưachúngtôilênsânkhấuvà thôi miên chúng tôi trước toàn bộ khoa sau đại họcPrinceton. Lần này hiệu ứngmạnh hơn; tôi đoán làmình đãhọc được cách để trở nên bị thôi miên. Nhà thôi miên làmnhiềuminhhọakhácnhau,điềukhiểntôilàmnhữngviệcmàbìnhthườngtôikhôngthể làm,vàcuốicùng,ôngấynóirằngsau khi ra khỏi trạng thái thôimiên, thay vì đi thẳng về chỗngồi củamìnhnhưvẫn làmmột cách tựnhiên, tôi sẽđi lòng

vòngquanhphòngvàđivềghếcủamìnhtừphíasau.

Trong suốt buổi trình diễn tôi chỉ lơmơ biết về những gìđangdiễnravà luôn thựchiệnnhữngđiềumànhà thôimiênnói,nhưnglầnnàytôiquyếtđịnh:“Quênđi,thếlàđủrồi!Mìnhsẽđithẳngvềchỗngồi.”

Khitỉnhravàđixuốngsânkhấu,tôibắtđầuđithẳngvềchỗcủamình.Nhưngrồimộtcảmgiáckhóchịudânglên:tôicảmthấykémthoảimáiđếnmứckhôngthểđitiếp.Tôiđãđi lòngvòngquanhcảhộitrường.

Sau đó một thời gian, tôi bị một người phụ nữ thôi miêntrongmộttìnhhuốngkhác.Khitôiđãbịthôimiên,bàấynói:“Tôisẽbậtmộtquediêmlên,thổitắtnó,vàngaylậptứcdívàomubàntaycủacậu.

Cậusẽkhôngthấyđau”.

Tôinghĩ:“Vớvẩn!”.Bàấy lấymộtquediêm,quẹt lửa, thổitắtnó,vàdívàomubàntaytôi.Tôicảmthấyhơiấmmộtchút.Suốtthờigianđómắttôinhắmlại,nhưngtôinghĩ:“Quádễ.Bàấyquẹtmộtquediêm,nhưnglạidíquekhácvàotaymình.Cógìđâu;tròbịp!”

Khi ra khỏi trạng thái thôi miên và nhìn vào mu bàn taymình, tôi quá thể sửng sốt: Trênmu bàn tay tôi có một vếtcháy.Khônglâusauvếtbỏngphồnglên,nhưngchẳngbaogiờđauđớngì,ngaycảkhinóvỡra.

Vìthếtôinhậnthấythôimiênlàmộttrảinghiệmrấtthúvị.Bạn luôn tự nói “Mình có thể làm việc đó, nhưng mình sẽkhônglàm”-đóchỉlàcáchkhácnóirằngbạnkhôngthểlàm.

Bảnđồconmèo?

Trongnhàănởký túcxá sauđạihọcPrinceton,mọingườithườngngồivớinhómcủamình.Tôivẫnngồivớinhómvậtlý.Nhưngsauíthômtôinghĩ:cũnghay,nếunhìnthấyphầncònlại của thế giới đang làm gì. Vì thế, tôi sẽ ngồi với các nhómkhác,mỗinhómtrongmộthoặchaituần.

Khi ngồi với nhóm triết, tôi lắng nghe họ thảo luận rấtnghiêmtúcmộtcuốnsáchcótiêuđềTiếntrìnhvàThựctại củaWhitehead. Họ dùng từ ngữ theo cách rất hài hước, và tôikhônghiểulắmhọđangnóigì.Lúcấytôikhôngmuốnlàmgiánđoạn cuộc trao đổi riêng của họ, nên không yêu cầu họ giảithíchgì.Hoạhoằnnếu tôi cóhỏi, thìhọđềugắnggiảnggiải,nhưngtôivẫnkhôngnắmbắtđượcvấnđề.

Cuốicùng,nhómtriếtmờitôiđếndựseminarcủahọ.

Seminarcủasinhviêntriếtgiốngnhưmộtlớphọc.Mỗituầnmột lần gặp nhau để thảo luận một chương mới của cuốnProcessandReality(TiếntrìnhvàThựctại).Mộtaiđótrìnhbàybáo cáo về chương ấy, và sau đó là phần thảo luận. Đến dựseminarnày,tôitựnhủlàsẽkhônghềmởmiệng,tựnhắcnhởlàmìnhđâucóbiếttígìvềchủđềcủabuổitraođổi,nênđếnđóchỉđơngiảnlàđểxemthôi.

Nhữnggìdiễnraởđólàrấtđặcthù–đặcthùđếnmứckhôngthểtinnổi,nhưngđólàsựthật.Trướchết,tôingồiởđótuyệtnhiênkhôngnóigì–điềuhầunhưkhôngthểtinđược,nhưngcũnglàsựthật.Mộtsinhviênbáocáovềchươngsáchsẽđược

traođổitrongtuầnđó.Trongchươngấy,Whiteheadliêntụcsửdụngcáctừ“Kháchthểthiếtyếu[22]”theomộtcáchrấtkĩthuậtrấtriêng,chorằngôngấyđãđịnhnghĩarồi,nhưngtôikhônghiểu.

Saumột số thảo luậnvềýnghĩa của thuậtngữ“Khách thểthiết yếu”, giáo sư phụ trách seminar nói vài điều nhằm làmsángtỏvấnđềvàvẽlênbảngđenmộtcáigìđótrônggiốngnhưnhững tia chớp. “Anh Feynman,” ông nói: “Anh có cho rằngelectronlàmột‘kháchthểthiếtyếu’không?”

Chà,tôiđanggặprắcrối.Tôithừanhậnmìnhchưađọccuốnsáchđó,nênkhôngcóýniệmnàovềđiềumàWhiteheadngụýbằngcụmtừấy;tôiđếnđâychỉđểxemthôi.“Nhưng,”tôinói:“Emsẽcốgắngtrảlờicâuhỏicủagiáosư,nếunhưgiáosưtrảlờicâuhỏicủaemtrướcđểemcóýniệmtốthơnvềýnghĩacủa‘kháchthểthiếtyếu’.Viêngạchcóphảilà‘kháchthểthiếtyếu’không?”

Ýđịnhcủatôilàtìmhiểuxemliệuhọcónghĩrằngviệcxâydựng lý thuyết là khách thể thiết yếu hay không. Electron làmộtlýthuyếtmàchúngtasửdụng.Nóhữuíchtrongviệchiểucáchthứcvậnđộngcủatựnhiênđếnnỗichúngtagầnnhưcóthểcoinólàthực.Tôimuốnlàmrõýtưởngcủamộtlýthuyếtbằngphép loại suy.Trong trườnghợpviêngạch, câuhỏi tiếptheocủa tôi sẽ là: “Thếcònphầnbên trongcủaviêngạch thìsao?”–vàrồitôisẽchỉrarằngkhôngaiđãtừngnhìnthấybêntrongcủaviêngạch.Mỗilầnbạnđậpvỡviêngạch,bạnvẫnchỉnhìn thấybềmặt thôi.Việcviêngạchcómộtphầnbên trongchỉlàmộtlýthuyếtđơngiảngiúpchúngtahiểuvấnđềtốthơn.Lýthuyếtvềcácelectroncũngtươngtựnhưvậy.Vìthế,tôibắtđầu bằng việc hỏi: “Viên gạch có phải là khách thể thiết yếukhông?”

Rồinhữngcâutrảlờixuấthiện.Mộtngườiđứnglênvànói:“Viên gạch làmột cá thể, cá thể gạch riêng biệt. Đó chính làkháchthểthiếtyếutheonghĩacủaWhitehead.”

Mộtngườikhácnói:“Không,khôngthểxemmộthòngạchriênglẻ làkháchthểthiếtyếu;màđặctrưngchungcủatấtcảcácviêngạch– ‘tínhgạch’củachúng–mới làkháchthểthiếtyếu.”

Người khác nữa đứng lên và nói: “Không, không phải bảnthâncácviêngạch. ‘Kháchthểthiếtyếu’ làýtưởngxuấthiệntrongđầukhibạnnghĩvềnhữngviêngạch.”

Mộtngười khácđứng lên, vàngười khácnữa. Phảinói vớibạn rằng trước đó tôi chưa bao giờ được nghe các cách nhìnkhác nhau tài tình như vậy vềmột viên gạch. Và, giống nhưtrongtấtcảnhữngcâuchuyệnvềcácnhàtriếthọc,cuộctranhluận đã kết thúc trong sự hỗn loạn hoàn toàn. Trong tất cảnhữngthảoluậntrướcđó,họthậmchíchưabaogiờtựhỏiliệumột vật đơn giản như viên gạch, đơn giản hơn electron rấtnhiều,cóphảilàmột“Kháchthểthiếtyếu”không.

Sau đó, trong bữa tối, tôi chuyển sang bàn của nhóm sinhhọc.Tôiluônquantâmđếnsinhhọc,vàbọnhọnóivềnhữngđiềurất thúvị.Vàingười tronghọmờitôi thamdựmộtmônmàhọsắphọcvềsinhlýhọctếbào.Tôicóbiếtítnhiềuvềsinhhọc,nhưngđây làmộtmônsauđạihọc. “Theoanh thì tôi cótheo nổi môn đó không? Liệu giáo sư có cho tôi tham dựkhông?”tôihỏi.

Họhỏi thầytrợgiảng,E.NewtonHarvey,ngườiđã làmrấtnhiềunghiêncứuvềvikhuẩnphátquang.Harveynóirằngtôicó thể tham giamônhọcnâng cao đặc biệt này vớimột điềukiện:tôiphảilàmmọiviệc,vàphảilàmbáocáochuyênđềnhư

bấtkìaikhác.

Trướcbuổihọcđầutiên,mấyanhchàngđãmờitôithamdựlớphọcmuốnchỉchotôixemmấythứdướikínhhiểnvi.Họcómộtsốtếbàothựcvậtởđó,vàbạncóthểnhìnthấynhữngđốmxanhconcondịchchuyểnloanhquanh,gọilàcáchạtdiệplục(chloroplasts, chúng tạo rađườngkhi có ánh sáng chiếuvào.)Tôiquansátchúngrồingướclên:“Làmsaochúngdịchchuyểnđược?Cáigìđẩychúngchạylòngvòng?”

Khôngaibiết.Hóaralàởthờiđiểmấycâuhỏiđóvẫnchưacóđápán.Thếlà,ngaylậptức,tôipháthiệnramộtđiềugìđóvềsinhhọc:rấtdễtìmramộtcâuhỏithúvịmàchưaaibiếtcâutrảlời.Trongvậtlýbạnphảiđisâuhơnmộtchúttrướckhitìmđượcmộtcâuhỏithúvịmàmọingườichưabiết.

Khibắtđầumônhọc,Harveymởbàibằngvẽ lênbảngđenmộtbứctranhlớn,đẹpcủamộttếbàovàghichútấtcảcácchitiết củanó.Rồiôngnóivềcácchi tiếtấy,và tôihiểuhầuhếtnhữngđiềuôngấynói.

Saubàigiảng,mộttrongnhữnganhbạnđãmờitôinói:“Thếnào,cậuthíchmônnàykhông?”

“Vừa đủ,” tôi đáp. “Chỉ cómột phần tôi không hiểu đó làphầnvềlecithin.Lecithinlàcáigì?”

Anhbạnbắtđầugiảithíchbằngmộtgiọngđềuđều:“Tấtcảthựcthểsống,cảthựcvậtlẫnđộngvật,đềuđượccấuthànhtừnhữngđốitượnggiốngnhưviêngạchnhỏlitigọilà‘tếbào’….”

“Nghenày,”tôinói,hếtkiênnhẫn:“Tớbiếttấtcảnhữngthứấy;nếukhôngthìtớđãkhôngdựmônhọcnày.Lecithinlàgì?”

“Tớkhôngbiết.”

Tôiphảilàmbáocáochuyênđềcùngvớitấtcảnhữngngườikhác,vàvấnđềđầutiêntôiđượcgiaolàvềhiệuứngcủaápsuất

lêntếbào–harveyđãgiaochotôichủđềnàyvìnócóítnhiềuliênquanđếnvậtlý.Mặcdùhiểuđiềumìnhđanglàm,tôiphátâmsaibéthếtcảkhiđọcbàiviếtcủamình,vàcảlớpđượcmẻcườinghiêngngả khi đáng lẽ phải nói “Blastomeres” (nguyênbào)thìtôilạinói“Blastospheres”haymấythứkháctươngtựnhưvậy.

Vấnđề tiếp theomà tôiđượcgiao làbàibáo củaAdrianvàBronk.Họminhchứng rằng cácxung thầnkinh làxungđơn,sắc nét. Họ đã tiến hành thí nghiệm với những conmèo, đođiệnápởcácdâythầnkinhcủachúng.

Khitôiđọcbàibáothìthấynóinhiềuvềcáccơduỗi,cơgấp,cơ sinh đôi cẳng chân, và vân vân.Cơnày cơ kia đều có tên,nhưngtôikhôngcómộtýtưởngnào,dùlàmơhồnhất,vềvịtrícủa chúng trong tương quan với hệ thần kinh hoặc với conmèo.Vìvậy,tôiđếngặpthủthưphòngsáchsinhhọcvànhờcôấytìmgiúpmộttấmbảnđồconmèo.

“Anhnói,Bảnđồconmèo?”côthủthưhỏi,hoangmang.“Ýanh là một biểu đồ động vật học!” Từ đó lan truyền chuyệnkhôihàivềmộtsinhviênsauđạihọcngớngẩncủakhoasinhtìmkiếm“Bảnđồconmèo.”

Đếnhômtrìnhbàybáocáovềchủđềnày,tôibắtđầubằngviệcvẽminhhọamộtconmèovànêutêncáccơkhácnhau.

Các sinh viên khác trong lớp ngắt lời tôi: “Chúng tôi biếttỏngtấtcảnhữngthứđórồi!”

“Ồ,”tôinói:“Cácbạnbiếthếtrồi?Thếthìkhôngcógìlạviệctớcóthểnhanhchóngbắtkịpcácbạnnhưvậy,chodùcácbạnđãcóbốnnămhọcngànhsinh.”Bọnhọđãlãngphíthờigianđểnhớnhữngthứcóthểtracứutrongvòngmườilămphút.

Sauchiếntranh,vàomỗimùahètôithườngláixeđếnmột

nơinàođóởnướcMỹ.Vàonăm,saukhiđãchuyểnđếnCaltech,tôinghĩthầm:

“Hènày,thayvìđếnmộtnơikhác,mìnhsẽđivàomộtlĩnhvựckhác.”

ĐólàthờiđiểmngaysaukhámphácủaWatsonvàCrickvềchuỗi xoắn DNA. Caltech cómột số nhà sinh học xuất sắc vìDelbrückcóphòngthínghiệmởđóvàWatsonđãđếnCaltechđọcmộtsốbàigiảngvềcáchệmãcủaDNA.Tôiđếnnghebàigiảngcủaôngấyvàthamdựcácseminarcủaphòngsinhhọcvàlòngtôitrànđầyđammê.Đólàthờigiancựckỳsôiđộngtronglĩnhvựcsinhhọc,vàCaltechlàmộtnơituyệtvờiđểchứngkiếnsựsôiđộngấy.

Tôikhôngnghĩlàmìnhđãđủtrìnhđộđểtiếnhànhnghiêncứuthựcthụvềsinhhọc,vìthếtrongcáicuộcviếngthămmùahètớilĩnhvựcmớinày,tôinghĩmìnhsẽchỉloanhquanhtrongphòngthínghiệmvà“Rửađĩa”trongkhiquansátxemngườitađanglàmnhữnggì.Tôiđếnphòngthínghiệmsinhhọcđểnóivới họmongmuốn củamình, nhưng Bob Edgar,một nghiêncứu viên sau tiến sĩ trẻ, kiểu như phụ trách ở đó, nói là sẽkhôngchotôilàmviệcấy.Cậutabảo:“Anhsẽphảilàmnghiêncứuthựcsự,giốngnhưmộtsinhviênsauđạihọc,vàchúngtôisẽgiaochoanhmộtvấnđềđểlàm”.Điềuđóthậtphùhợpvớitôi.

Tôi lấymột khóa học về thể thực khuẩn (thể thực khuẩn,phage,làmộtvi-rútcóchứaDNAvàtấncôngvikhuẩn).Khóahọcnàydạychúngtôicáchlàmnghiêncứuvớithểthựckhuẩn.Ngaylậptức,tôinhậnralàmìnhtránhđượcrấtnhiềurắcrốivì đã biết ít nhiều về vật lý và toán. Tôi biết các nguyên tửchuyểnđộngtrongchấtlỏngnhưthếnào,nênkhôngcógìkhóhiểuvềcáchthứchoạtđộngcủacáimáylytâm.Tôicóđủkiến

thứcvềthốngkêđểhiểuđượcsaisốthốngkêtrongquátrìnhđếmnhữngđốmnhỏtrongcáiđĩa.Vậylà,trongkhitấtcảdânsinhhọcđanggắngđểhiểunhữngcái“Mới”này,thìtôicóthểdànhthờigianđểbổkhuyếtphầnsinhhọc.

Trongkhóahọcđótôiđãhọcđượcmộtkỹnăngthựcnghiệmhữuích,màchođếnhômnaytôivẫncòndùng.Họdạychúngtôicáchgiữốngnghiệmvàmởnắpcủanóbằngmột tay (bạndùngngóngiữavàngóntrỏ),trongkhitaykiacóthểtựdolàmnhững việc khác (chẳng hạn như cầm cái ống pi-pét mà bạnđang hút xyanua vào). Bây giờ tôi vẫn có thể cầm bàn chải ởmột tay, còn taykia giữống thuốcđánh răng, vặnnắp ra rồiđậylại.

Tôipháthiệnrarằngthểthựckhuẩncóthểcóđộtbiếtlàmảnhhưởngđếnkhảnăng tấn côngvi khuẩn, và chúng tôi dựđịnhnghiêncứunhữngđộtbiếnnày.Cũngcómộtsốthểthựckhuẩncóđộtbiếnlầnthứhai,nótáilậpkhảnăngtấncôngvikhuẩncủachúng.Mộtsốthểthựckhuẩnsaukhiđộtbiếnlầnhaitrởlạichínhxácnhưtrước.Mộtsốkhácthìkhôngnhưvậy:cókhácnhauchútíttrongkhảnăngtácđộngcủachúnglênvikhuẩn–chúngtácđộngnhanhhoặcchậmhơnbìnhthường,vàvikhuẩnsẽpháttriểnchậmhơnhoặcnhanhhơnbìnhthường.Nóicáchkhác,cónhững“Độtbiếntrởlại,”nhưngchúngkhôngluônluônhoànhảo;đôikhithểthựckhuẩncóthểphụchồilạichỉmộtphầnkhảnăngmànóđãmất,

BodEdgarđề xuất tôi làmmột thínghiệmđể thử tìmhiểuxemliệuđộtbiếntrởlạicóxảyraởcùngmộtvịtrítrênchuỗixoắnDNA.Vớisựcẩntrọnghếtmứcvànhiềuviệcbuồntẻ,tôiđãcóthểtìmrabavídụcủađộtbiếntrởlạimàchúngxảyrarấtgầnnhau–gầnhơnbấtkỳtrườnghợpnàomàhọđãtừngquansát–vàchúngkhôiphụclạimộtphầnkhảnănghoạtđộngcủa

thểthựckhuẩn.Đólàmộtviệcđòihỏithờigian,mộtkiểutìnhcờ:Bạnphải chờđợi chođếnkhi thuđượcmộtđộtbiếnkép,mộtsựkiệnrấthiếm.

Tôiluônsuynghĩvềcáccáchlàmchomộtthểthựckhuẩnbịđộtbiếnthườngxuyênhơnvàcáchthứcđểpháthiệnđộtbiếnnhanhhơn.Nhưng,trướckhitôitìmramộtkĩthuậtđủtốt,thìmùahèđãtrôiqua,vàtôicũngkhôngcảmthấymuốntiếptụcvấnđềđónữa.

Tuynhiên, tôi lại sắpcómộtnămnghỉphép,nênđãquyếtđịnh sẽ làm việc trong cũng phòng thí nghiệm sinh học ấynhưngvềmộtđềtàikhác.Ởmộtmứcđộnàođó,tôiđãlàmviệcvớiMattMeselson,vàrồivớimộtbạntrẻrấtđángmếnngườiAnhtênlàJ.D.Smith.Đốitượngnghiêncứulàcácribosomes,một“Bộmáy”trongtếbàocóchứcnăngtạoraprotein từcáimàbâygiờchúngtagọilàphầntửtruyềntinRNA.Sửdụngcácchấtphóngxạ,chúngtôichứngminhrằngRNAcóthểđiratừribosomesvàcũngcóthểđưavàotrởlại.

Tôirấtcẩnthậntrongđođạcvàcốgắngkiểmsoátmọiviệc.Nhưng tôi đã tiêumất tám tháng để nhận ra rằng đã cómộtbướcthiếuthậntrọng.Ngàyấy,khichuẩnbịvikhuẩnđểlấyraribosomes, bạn trộn nó với oxit nhôm trongmột cái cối. Cácbước khác đều có tínhhóahọc và tất cả đều được kiểm soát,nhưngbạnchẳngbaogiờcóthểlặplạiđượccáicáchbạnthúccáichàykhinghiềnvikhuẩn.Vìthếthínghiệmchẳngmanglạikếtquảgì.

Rồi, tôi đồ là sẽ phải kể về cái lần tôi cùng HildegardeLamfrom cố gắng phát hiện xem liệu đậuHà Lan có sử dụngcùng những ribosomes như vi khuẩn. Câu hỏi là liệu cácribosomes của vi khuẩn có tạo ra được các protein của conngườihay của các sinhvật khác không.Cô ấymới phát triển

mộtquytrìnhlấyribosomestừđậuHàLanvàđưavàonóphầntửtruyềntinRNAđểchúngtạoracácproteinsđậu.ChúngtôinhậnthấyrằngmộtcâuhỏirấtthúvịvàquantrọnglàliệucácribosomestừvikhuẩnkhiđượcnhậnphầntửtruyềntinRNAcủa đậuHà Lan sẽ tạo ra protein của đậu hay protein của vikhuẩn.Đólàmộtthínghiệmrấtcơbảnvàthúvị.

Hildegarde bảo: “Tôi sẽ cần rất nhiều ribosomes của vikhuẩn.”

MeselsonvàtôiđãtáchmộtlượnglớnribosomestừvikhuẩnEcoliđểdùngchomộtthínghiệmkhác.Tôinói:“Gớmthật,tôisẽtặngcônhữngribosomesmàchúngtôicó.Chúngtôicórấtnhiềuribosomestrongtủlạnhcủatôiởphòngthínghiệm.”

Đóđãcóthểlàmộtphátminhlíthúvàquantrọng,nếutôilàmộtnhàsinhhọcgiỏi.Nhưngtôikhôngphải làmộtnhàsinhvậthọcgiỏi.Chúngtôicómộtýtưởnghay,mộtthựcnghiệmhay,trangthiếtbịphùhợp,nhưngtôiđãpháhỏngcả.Tôiđưachocôấynhữngribosomesđãbịbộinhiễm–mộtlỗithôthiểnnhấtmàbạncóthểphạmphảitrongmộtthínghiệmloạinhưvậy. Ribosomes của tôi đã ở trong tủ lạnh gần như cả thángtrời,vàchúngđãbịnhiễmbẩnbởimộtsốđốitượngsốngkhác.Giámàtôinhanhchóngchuẩnbị lạicácribosomesvàchuyểnchúngchocôấymộtcáchnghiêmtúcvàcẩntrọng,tấtcảtrongtầmkiểmsoát,thìthínghiệmđóchắcđãthànhcôngvàchúngtôiđã lànhữngngườiđầutiênchứngminhtínhphổquátcủasựsống:cỗmáytạoprotein,ribosomes,lànhưnhauởmọisinhthể. Chúng tôi đã ở đúng chỗ, chúng tôi đã làm đúng việc,nhưngtôilạiđãlàmmọiviệcnhưmộttàitử–ngâyngôvàcẩuthả.

Bạnbiếtviệcđó làmtôinhớđếnđiềugìkhông?ÔngchồngcủaQuíbàBovarytrongtruyệncủaFlaubert,mộttaylangvườn

ngungốc,ngườiđãcóý tưởngnàođóvềviệcchữanhữngcáichân biến dạng bẩm sinh, nhưng tất cả những gì ông ta làmđượclàhànhhạmọingười.Tôigiốnghệttaybácsĩphẫuthuậtlíthuyếtsuôngđó.

Mộtchuyệnkhácvềthểthựckhuẩnnàylàtôikhôngbaogiờchịuviết-Edgarluônthúcgiụctôiviếtvềvấnđềđó,nhưngtôichẳng bao giờ bắt tay làm.Đó là cái dở của việc không hànhnghềtronglĩnhvựccủachínhmình:Bạnkhônggiảiquyếtvấnđềmộtcáchnghiêmtúc.

Mộtcáchkhôngchính thức, tôi cóviếtvàiđiềuvềviệcđó.TôigửibàiviếtchoEdgar,cậutađãcườiphálênkhiđọcnó.Bàiviếtkhôngcócáicấutrúcmàcácnhàsinhvậthọcquendùng–mởđầu, các qui trình, và vânvân…Tôi dànhquánhiều thờigian để giải thích những điềumà nhà sinh vật học nào cũngbiết.Edgarđưaramộtphiênbảnngắnhơn,nhưng tôikhôngthểhiểuphiênbảnnày.Tôikhôngnghĩlàhọđãtừngcôngbốbàiđó.Tôithìchưabaogiờtrựctiếpcôngbốnó.

Watsoncho rằngviệcmà tôiđã làmvới thể thựckhuẩncótầmquantrọngnhấtđịnh,nênôngđãmờitôiđếnHavard.Tôitrìnhbàymộtbáocáoởkhoasinhvềnhữngđộtbiếnképxảyrarấtgầnnhau.Tôinóivớihọdựđoáncủatôilàmộtđộtbiếngâyrasựthayđổitrongmộtprotein,chẳnghạnlàmthayđổiđộphcủamộtaminaxít, trongkhiđộtbiếnkiagâyramộtthayđổingượclạiởmộtaminaxítkháctrongcùngproteinđó,nhờthếđộtbiến sau cânbằngmộtphầnđộtbiến trước –khônghoàntoàn,nhưngđủđểthểthựckhuẩnhoạtđộngtrở lại.Tôinghĩđólàhaibiếnđổitrongcùngmộtprotein,chúngbùtrừnhauvềmặthóahọc.

Điều đó hóa ra lại không đúng. Vài năm sau, chính nhữngngười phát triểnmột kỹ thuật sản sinh và phát hiện các đột

biếnnhanhhơnđãcho tôibiết rằng, thựcra,mộtcơ sởDNAtrọnvẹnbịmấtởđộtbiếnđầutiên.Khiđóthì“Code”đãbịdịchchuyểnvàkhôngthể“Đọc”tiếpđượcnữa.Độtbiếnthứhaithìhoặclàđộtbiếntrongđómộtcơsởkhácđượcđưavàotrởlại,hoặclàđộtbiếnmàtrongđóhaicơsởkhácbịlấyđi.Bâygiờthì“Code” lạiđọcđược.Độtbiếnthứhaixảyracànggầnvớiđộtbiếnđầutiênthìcàngítthôngtinbịthayđổidođộtbiếnkép,vàviệcthểthựckhuẩnphụchồilạinhữngkhảnăngđãmấtcủanócànghoànhảo.Dođó,tínhđúngđắncủaviệcdùngba“Chữcái”đểmãhóamỗiaminaxítđãđượcminhchứng.

TrongtuầnlễởthămHavardấy,Watsonđãđềxuấtmộtvấnđềgìđóvàchúngtôicùnglàmthínghiệmtrongvàingày.Thínghiệm chưa hoàn thành, nhưng tôi đã học được một số kỹthuậtthínghiệmmớitừmộttrongnhữngchuyêngiaxuấtsắcnhấtcủalĩnhvựcđó.

Dùsao,đó làthờiđiểmquantrọngcủatôi: tôiđãtrìnhbàyseminarởkhoaSinhcủahavard!Tôiluônhànhđộngtheocáchấy,nhảyvàomộtvấnđềgìđóvàthửxemmìnhcóthểtiếnđượcbaoxa.

Tôihọcđượcnhiềuđiềutừsinhhọc,vàtôithuđượcnhiềukinhnghiệm.Tôiphátâmchínhxáchơncáctừ(chuyênmôn),biếtnhữnggìkhôngnênđưavàobàibáohayseminar,vàpháthiệnđượckỹthuậtyếukémtrongmộtthínghiệm.Nhưngtôiyêuvậtlý,vàtôimuốntrởlạivớinó.

Nhữngbộóckhủng

KhitôicònlàsinhviênsauđạihọcởPrinceton,tôiđãlàtrợlýnghiêncứuchoJohnWheeler.Ônggiaochotôimộtvấnđềđể làm,nhưngnóquákhónêncôngviệccủatôichẳngđiđếnđâu.Vìthế,tôiquaylạivớiýtưởngmàtôiđãcótừhồiởMIT.Ýtưởngnày làelectronkhông tácđộng lênchínhchúng,chúngchỉtácđộnglêncácelectronkhác.

Cóvấnđềnhưthếnày:khibạnkíchđộngmộtelectron,nóbứcxạnănglượng,vànhưvậycósựtiêuhao.Điềunàynghĩalàphảicómộtlựctácđộnglênnó,vàlựcnàyphảikhácnhaugiữahaitrườnghợp,hạtmangđiệnvàkhôngmangđiện.(nếulựclàhoàntoànnhưnhautronghaitrườnghợp,khihạtmangđiệnvàkhikhôngmangđiện, thì trongmột trườnghợp sẽ có tiêuhao năng lượng, còn trong trường hợp kia thì không. Bạnkhôngthểcóhailờigiảikhácnhauchocùngmộtbàitoán.)

Lý thuyết được thừa nhận rộng rãi là sự tác động củaelectronlênchínhmìnhđãgâyralựcđó(đượcgọilàlựcphảnlại bức xạ), nhưng tôi lại chỉ có các electron tác động lên cácelectronkhác.Vìthế,tôiđãnhậnralà,ởthờiđiểmđótôiđanggặpkhókhăn.(KhiởMITtôiđãnảysinhýtưởngmàkhôngđểýđếnvấnđềđó,nhưngkhiởPrincetonthìtôiđãbiếtnó.)

Tôi nghĩ là: tôi kích động một electron, nó sẽ làm cácelectrongầnđóbịkíchthích,vàhiệuứngngượctừelectrongầnđólànguồngốccủalựcphảnlạibứcxạ.ThếlàtôilàmmộtvàitínhtoánvàmangđếnchoWheeler.

Wheelernóingaylậptức:“À,điềuđókhôngđúngbởivìnóthayđổitheonghịchđảocủabìnhphươngkhoảngcáchtừcácelectronkhác,trongkhiđánglẽnóhoàntoànkhôngphụthuộcvàocácthamsốnày.Nócũngphảitỷlệnghịchvớikhốilượngvàtỷlệthuậnvớiđiệntíchcủaelectronkhác.”

Tôinghĩchắclàôngấyđãlàmtínhtoánnàyrồi,điềuđólàmtôi buồn. Chỉ sau này tôi mới nhận ra rằng một người nhưWheeler có thểngay lập tứcnhìn ra tất cả những thứđó khibạnđưabàitoánchoôngấy.Tôiphảitínhtoán,cònôngấycóthểnhìnthấy.

Rồiôngấynói:“Vànósẽbị trễ–sóngquay lạimuộn–chonêntấtcảnhữnggìemmôtảlàánhsángphảnxạ.”

“Ồ!Tấtnhiênrồi,”tôiđáp.

“Nhưngđợiđấy,”ôngấynói.“Giảsửnóquaylạibằngnhữngsóngsớm–phảnứngngượcchiềuthờigian–thếthìnósẽtrởlạiđúng lúc.Chúng ta thấyhiệuứng thayđổinghịchđảovớibìnhphươngkhoảngcách,nhưnggiảsửcórấtnhiềuelectron,trongtoànbộkhônggian,thìsốelectrontỷlệvớibìnhphươngkhoảng cách.Nhờ thế, có thể chúng ta sẽ làm cho nó bù trừnhauhết.”

Chúngtôitìmralàcóthểlàmđượcđiềuđó.Kếtquảrấtđẹpvàrấtphùhợp.Nólàmộtlýthuyếtcổđiểnvàcóthểlàđúng,mặc dù nó khác với lý thuyết quen thuộc của Maxwell hayLorentz.Nókhônggặpbấtkỳrắcrốinàovớisựphânkỳcủatựtươngtác.Thậttàitình.Nócótácđộngvàtrễ,tiếnvàlùitheothờigian–chúngtôigọinólà“Nhữngthếnăngnửa-sớm-nửa-muộn”.

Wheelervà tôinghĩbài toántiếptheonhằmvàođiệnđộnglựchọc lượng tử,ởđóvốn cónhữngkhókhăn (tôinghĩ) liên

quanvớisựtựtácđộngcủaelectron.Chúngtôihìnhdung,nếuchúngtôicóthểloạibỏkhókhănnàytrướctiêntronglýthuyếtcổđiển,vàsauđóxâydựngmộtlýthuyếtlượngtửthoátkhỏikhókhănđó,thìchúngtôisẽcóthểchỉnhsửalạicảlýthuyếtlượngtử.

Lúcấychúngtôiđãcóđượcmộtlýthuyếtcổđiểnđúngđắn,Wheelerbảo:“Feynman,emcòntrẻ,emnênlàmmộtseminarvềvấnđềnày.Emcầncókinhnghiệmtrongviệctrìnhbàybáocáo.Trongkhiđó,tôisẽgiảiquyếtphầnlýthuyếtlượngtửvàsẽtrìnhbàyseminarvềvấnđềđósau.”

Và đó là báo cáo chuyênmônđầu tiên của tôi.Wheeler đãthuxếpvớiEugeneWignerđểđưanóvàolịchseminarthườnglệ.Một hoặc hai ngày trước seminar, tôi nhìn thấyWigner ởhànhlang.“Feynman,”ôngnói:“TôinghĩvấnđềemđanglàmvớiWheelerrấtthúvị,nêntôiđãmờiRussellđếndựseminar.”HenryNorrisRussell,nhàthiênvănhọclớn,nổitiếngngàyấysẽđếndựseminarcủatôi!

Wigner tiếp tục. “Tôi nghĩ giáo sư von Neumann cũng sẽquan tâm.”JohnnyvonNeumann lànhà toánhọc lớnnhấtởđó.“VàgiáosưPaulitừThụySĩđangviếngthăm,đúngdịpquá,nêntôicũngmờicảgiáosưPauliđến”–Paulilàmộtnhàvậtlýrấtnổitiếng-ngheđếnđómặttôichuyểnsangmàuvàng.Cuốicùng Wigner bảo: “Giáo sư Einstein rất hiếm khi đến dựseminarhàngtuầncủachúngta,nhưngvấnđềcủaemthúvịđếnmứctôiđãđặcbiệtmờiriêngông,chonênôngấycũngsẽđếndự.”

Đến lúc đó mặt tôi chắc là chuyển sang màu xanh, bởi vìWignerphảitrấnan:“Không,khôngsao!Đừnglolắnggì!Tuynhiên tôimuốnbáo trướcchoembiết:nếugiáo sưRussell cóngủgật–vàchắcchắnlàôngấysẽngủgật–thìđiềuđókhông

có nghĩa là seminar tồi. Ông ấy ngủ trong tất cả các buổiseminar.Mặt khác, nếu giáo sư Pauli gật đầu liên tục, dườngnhưtỏrađồngý,trongsuốtbuổiseminar,thìcũngđừngđểý.GiáosưPaulibịliệt.”

TôiđếngặpWheeler,kể tên tấtcảnhữngnhânvậtbự,nổitiếngsẽđếnnghebáocáomàôngấybảotôi trìnhbày,vànóivớiôngấyrằnglàtôirấtlovềđiềuđó.

“Sẽổnthôi,”ôngnói.“Đừnglogìcả!Tôisẽtrảlờitấtcảcáccâuhỏi.”

Thế là tôibắt tayvàochuẩnbịbáocáo.Đếnngàyxeemina,tôi đi vào phòng và làm cái việc mà bọn trẻ chưa có kinhnghiệm trình bày báo cáo thường làm – tôi viết quá nhiềuphươngtrìnhlênbảng.Bạnthấyđấy,mộttaynonnớtsẽkhôngbiếtnóinhưthếnào:“Tấtnhiên,nóthayđổi tỷ lệnghịch,vàcáinàysẽthếnày…”bởingườingheđãbiếttỏngcảrồi;họcóthểnhìnranó.Nhưnganhtakhôngbiết.Anhtachỉcóthểdẫnnórabằngcáchtrựctiếplàmcácphéptính–vàthếlàcảđốngphươngtrình.

Khi tôi đangviếtnhữngphương trìnhnày lênđầy cả bảngtrướcgiờbáocáo,Einsteinbướcvàovànóirấtnhẹnhàng:“Xinchào, tôiđếndự seminar củaem.Nhưng trướchết, tràởđâunhỉ?”

Tôichỉchoôngấy,vàtiếptụcviếtcácphươngtrình.

Rồi đến giờ seminar, và đây là những bộ óc khủng đang ởtrướcmặttôi,sựchờđợi!Báocáochuyênmônđầutiêncủatôi,và tôi cónhững thínhgiảnày!Tôi thầmnghĩ làhọ sẽ cho tôivàomộtcáimáyvắt!Tôicònnhớnhưinđãnhìnthấyhaitaymình run run khi họ lấy những ghi chép của tôi ra khỏi cáiphongbìmàunâu.

Nhưngrồimộtđiềukìdiệuxảyra,nhưnóđã lặpđi lặp lạitrong cuộc đời tôi, và với tôi đó là một may mắn lớn: đếnkhoảnhkhắc tôibắtđầunghĩvềvật lý,vàphải tập trungvàođiềumìnhđanggiảithích,thìkhôngcógìkháctrongđầutôicả.Tôihoàn toànmiễndịchvới cảmgiác lo sợ.Thếnên, saukhibắt đầu trình bày, tôi không còn biết ai đang ở trong phòngnữa.Tôichỉgiảithíchnhữngýtưởngcủamình,chỉcóvậy.

Rồiphầntrìnhbàykếtthúc,vàđếnlúcdànhchocáccâuhỏi.Mởđầu,Pauli,ngồicạnhEinstein,đứnglênvànói:“Tôikhôngnghĩlàlýthuyếtnàycóthểđúng,vìthếnày,vàthếnày,vàthếnày,”rồiôngquaysangnóivớiEinstein:“Ôngcóđồngýkhông,giáosưEinstein?”Einsteinđáp:“Khôôôôôôông,”bằngmộtâmsắcĐứcnhẹnhàngrất‘không’lịchthiệp.“Tôichỉthấylàsẽrấtkhóxâydựngmộtlýthuyếttươngứngchotươngtáchấpdẫn.”Ông ám chỉ thuyết tương đối tổng quát, cục cưng củamình.Ôngtiếptục:“Vìhiệntạichúngtakhôngcónhiềubằngchứngthựcnghiệm,tôikhônghoàntoànchắcchắnvềtínhđúngđắncủalýthuyếthấpdẫn.”Einsteinsẵnsàngthừanhậnrằngsựvậtcóthểkhácvớinhữnggìmàlýthuyếtcủaôngtiênđoán.Ôngrấtcởimởvớinhữngýtưởngkhác.

TôiướcmìnhcònnhớđượcnhữnggìPauliđãnói,vìnhiềunămsautôipháthiệnralàlýthuyếtnàykhôngthoảđángkhidùngnóđểxâydựnglýthuyếtlượngtửtươngứng.Rấtcóthểconngườivĩđạiấyđãnhìnrangaykhókhănvàgiảithíchnócho tôi trong khi thảo luận, nhưng tôi đã quá ỷ lại vào việckhông phải trả lời câu hỏi đếnmức đã không lắng nghe cẩnthận.TôivẫncònnhớkhicùngPaulibướclênbậcthềmcủathưviệnPalmer,ôngđãnóivớitôi:“Wheelersẽnóigìvềlýthuyếtlượngtửkhiôngấytrìnhbàyseminarcủamình?”

Tôiđáp:“Emkhôngbiết.Ôngấykhôngnóichoembiết.Ông

ấylàmviệcđómộtmình.”

“Ồ?”Paulinói.“Mộtngườiđangnghiêncứumàkhôngchotrợlýcủamìnhbiếtôngtalàmgìvớilýthuyếtlượngtử?”ôngđếnsáttôivàhạthấpgiọngvẻbímật:“Wheelersẽkhôngbaogiờlàmseminarđó.”

Vàđúngnhưthế.Wheelerđãkhônglàmseminar.Ôngấyđãtừngcholàsẽdễdànggiảiquyếtphầnlượngtử;ôngđãnghĩlàgầnnhưmìnhđãgiảiquyếtxongrồi.Nhưngôngđãkhônggiảiquyếtđược.Vàkhi seminarsắpđến,ôngấynhậnra làkhôngbiếtgiảiquyếtvấnđềđónhưthếnào,vàdođóchẳngcógìđểmàtrìnhbày.

Tôicũngkhôngbaogiờgiảiquyếtđượcvấnđềđó–lýthuyếtlượng tử của các thế nửa-sớm-nửa-muộn – và tôi đã tiếp tụcnghiềnngẫmnótrongnhiềunăm.

Phamàusơn

Nguyên nhân của việc tôi nói mình “Thiếu văn hóa” hay“Thiếutrí thức”có lẽbắtnguồntừthờitrunghọcphổthông.Tôiluônlolắngvềviệcmìnhlàmộtanhchàngẻolả;tôikhôngmuốn quámảnh khảnh. Theo tôi, khôngmột người đàn ôngđíchthựcnàolạiquantâmđếnthơthẩnhaynhữngthứđạiloạinhư thế.Thơđược viết như thếnào – điều đó không bao giờlàmtôibậntâm!Vìthế,tôihìnhthànhmộttháiđộtiêucựcvớinhững anh chàng học văn học Pháp, hoặc học quá nhiều âmnhạc hay văn thơ – tất cả những thứ “Làm cảnh” ấy. Tôi lạingưỡngmộhơnmột côngnhân luyệnkim,một thợhàn,haymộtcôngnhâncơkhíhơn.Tôi luônnghĩmộtngười làmviệctrongxưởngcơkhívàcó thể làmracácđồvật,khiđóanhtamới làngườiđànôngđíchthực!Đólàtháiđộcủatôi.Đốivớitôi,việclàmmộtngườihoạtđộngthựctiễnvềphươngdiệnnàođóluônlàmộthànhxửtíchcực,cònviệclàngười“Cóvănhóa”hay“Tríthức”thìkhông.

Điều đầu tiên thì tất nhiên là đúng, nhưng cái thứ hai thìthậtđiênrồ.Nhưbạnsẽthấy,tôivẫncòncócáicảmkiếnnàykhihọcsauđạihọcởPrinceton.Tôithườngănởmộtnhàhàngnhỏ,xinhxắncótênPapa’sPlace.Mộthôm,khitôiđangănởđóthìmộtthợsơnvớibộquầnáomàusơnloanglổđixuốngtừcănphòngmàanhđangsơnởtầngtrênvàngồixuồngcạnhtôi.Vìmộtlýdonàođó,chúngtôiđãbắtchuyệnvớinhauvàanhấybắtđầunóivềviệcbạnphảihọchỏinhiềunhưthếnàođểcóthểhànhnghềsơn.“Vídụ,”anhấynói:“Trongnhàănnày,cậu

sẽchọnmàunàođểsơntường,nếucậuđượcgiaolàmviệcđó?”

Tôi nóimình không biết, và anh ấy nói tiếp: “Cậu phải cómộtdảimàutốiđếnđộcaochừngnày-chừngnày,vì,cậuthấyđấy,nhữngngườingồiởbànănsẽcọkhuỷutayvàotường,nêncậukhôngmuốncómảngtườngtrắngmịnởđó.Nósẽrấtdễbịbẩn. Nhưng ở trên khoảng đó thì cậu thật sự muốn có màutrắng,nósẽchotacảmgiácvềsựsạchsẽcủanhàhàng.”

Anh thợ sơndườngnhưhiểubiếtviệcmìnhđang làm,còntôithìngồiđólắngnghetừnglời,khianhấynói:“Cậucòncầnhiểubiếtvềmàusắc–làmthếnàođểcónhữngmàukhácnhaukhiphatrộnsơn.Chẳnghạn,cậuphảitrộnnhữngmàunàođểđượcmàuvàng?”

Tôi không biết pha trộn sơn như thế nào để có đượcmàuvàng.Nếulàánhsángthìtôibiếtlàphảitrộnmàuxanhlácâyvàmàuđỏ,nhưngtôibiếtlàanhấyđangnóivềsơn.Vìthế,tôitrảlời:“Tôikhôngbiếtanhlàmthếnàocóđượcmàuvàngmàkhôngdùngmàuvàng.”

“Thếnày,”anhấynói:“Nếucậuphađỏvớitrắng,cậusẽcóvàng.”

“Anhchắclàmìnhkhôngngụýmàuhồngđấychứ?”

“Không,” anh thợ sơnnói: “Cậu sẽ có vàng” – và tôi tin làanhấysẽcóvàng,bởivìđólàmộtthợsơnchuyênnghiệp.Tôivốn luôn ngưỡngmộ những người như vậy, nhưng vẫn thắcmắclàanhtalàmđiềuđónhưthếnào.

Tôinảyramộtýtưởng.“Đóchắchẳnphảilàmộtloạibiếnđổihóahọcnàođó.Anhcódùngloạichấtmàuđặcbiệtnàomànógâyrabiếnđổihóahọckhông?”

“Không,” anh ấy nói: “Chất màu nào cũng được. Cậu cứxuốngcửahàngnăm-và-mườimuamộtítsơn–chỉmộthộpsơn

đỏbìnhthườngvàmộthộpsơntrắngbìnhthường–rồitôisẽtrộnchúnglạivàchỉchocậuthấylàmthếnàođểcómàuvàng.”

Trongtìnhcảnhnàytôinghĩ:“Cóđiềugìđókhôngổn.Mìnhđủhiểubiếtvềsơnđểbiếtrằnganhấysẽkhôngthuđượcmàuvàng,nhưnganhấychắcphảibiếtlàmìnhnhấtđịnhthuđượcmàuvàng,vànhưvậycóđiềugìđóhayhođangdiễnraởđây.Tôiphảixemnólàcáigì!”

Thếnêntôiđáp:“Đượcrồi,tôisẽđimuasơn.”

Anh thợ sơn quay lên gác để kết thúc công việc củamình.Ông chủ tiệm ăn đi đến và nói với tôi: “Duyên cớ gìmà cậutranhcãivớingườiđó?Ngườiđólàmộtthợsơn;anhtacảđờilàmthợsơn,vàanhtanóimìnhnhậnđượcmàuvàng.Vậythìtạisaolạitranhluậnvớingườita?”

Tôi cảm thấy xấu hổ. Tôi không còn biết nói gì nữa. Cuốicùngtôinói:“Cảđời,cháunghiêncứuánhsáng.Vàcháunghĩlàvớimàuđỏvàmàutrắngthìkhôngthểnhậnđượcmàuvàng,chỉcóthểmàuhồngthôi.”

Vàthếlà,tôiđiracửahàngnăm-và-mườimuasơnmangvềnhàhàng.Anhthợsơnđitừtầngtrênxuống,vàôngchủnhàhàngcũngcóởđó.Tôiđểcáchộpsơnlênmộtcáighếcũvàanhthợsơnbắtđầuphatrộnchúng.Anhtachothêmmộtítđỏ,anhta cho thêmmột ít trắng, nhưng tôi thấy nó nhìn vẫn cứ làhồng–vàanhấyphatrộnthêmlátnữa,rồilẩmbẩmgìđóđạiloạinhư:“Mìnhvẫnthườngcómộtốngthuốcnhỏmàuvàngởđây,làmnósắcnéthơnmộtchút–rồithìnósẽvàng.”

“Ồ!”tôinói.“Tấtnhiên!Anhthêmvàng,vàanhcóthểtạoravàng, nhưng anh không thể làm được điều đó nếu không cóvàng.”

Ngườithợsơnquaylêngáctiếptụcsơn.

Ôngchủnhàhàngnói:“Anhchàngnàyganthật,dámtranhluậnvớimộtngườicảđờinghiêncứuánhsáng!”

Dù sao, câu chuyện đó cho bạn thấy tôi tin tưởng những“Ngườiđànôngđíchthực”nàynhưthếnào.Ngườithợsơnđãnóivớitôirấtnhiềuđiềuđượcxemlàhợplýlàmtôiđãsẵnsàngthừanhậnmộtkhảnăngchắcchắn làcómộthiện tượngkhóhiểumàtôichưabiết.

Tôiđãcholàmàuhồng,nhưngtổngthểtưduycủatôilạilà:“Chỉ có một cách nào đó mới và rất hay mới cho được màuvàng,vàmìnhphảinhìnthấynó.”

Tôicũngrất thườngmắcsai lầmtrongvật lýcủamìnhkhikhôngđánhgiácaotầmquantrọngcủamộtlíthuyếtnhưthựcranócó,nghĩrằngcóquánhiềurắcrốisẽ làmhỏngnó-mộtquanniệmkiểumọi sựđềucó thểxảyra, chodùbạnđãdámchắccáisẽxảyralàgì.

Mộthộpcôngcụkháclạ

Ở trường sau đại học Princeton, khoa vật lý và khoa toánchung nhau một phòng tiếp tân, và vào bốn giờ chiều hàngngày,chúngtôithườngngồiuốngtràởđó.Đâylàmộtcáchthưgiãnbuổi chiều, thêmmột tròbắt chướccác trườngcủaAnh.Mọingườithườngngồivòngquanhchơicờvây,hoặcthảoluậncácđịnhlý.Vàonhữngngàyấy,Tôpôđanglàchủđềlớn.

Tôivẫnnhớhìnhảnhmộtanhchàngngồiởđivăng,đangsuy nghĩ rất lung, trong khimột anh chàng khác đứng trướcmặt,nói:“Vàdođócáinàycáinọlàđúng.”

“Tạisaolạithế?”anhchàngngồitrênđivănghỏi.

“Điềuđólàtầmthường!Điềuđólàtầmthường!”anhchàngđang đứng đáp, và anh ta tuôn ra một chuỗi các bước logic:“Đầutiên,giảsửđiềunàyđiềunọ,khiđóchúngracócáinàycáikiacủaKerchoff;rồicóĐịnhlýWaffenstoffer,vàchúngtathaythếcáinàyrồixâydựngcáikia.Bâygiờcậuđặtmộtvéctơ,nó hướng đâu đó để rồi như thế-như vậy…”Anh chàng ngồitrênđivăngđanggắnghiểutấtcảnhữngđiềunày,chúngđượcbắnravớitốcđộcaotrongkhoảngmườilămphút!

Cuốicùng,anhchàngđangđứngđirađầukiacủacănphòng,và anh chàng ngồi trên đi văng nói: “Đúng, đúng.Điều đó làtầmthường.”

Cánhvậtlýchúngtôicười,gắnghiểubọnhọ.Chúngtôiluậnra “Tầm thường” ngụ ý “Đã được chứng minh”. Thế nên,chúngtôitrêubọntoán:“Chúngtớcómộtđịnhlýmới–rằng

dântoáncóthểchứngminhchỉnhữngđịnhlýtầmthường,bởivìbấtkỳđịnhlýnàođãđượcchứngminhđềulàtầmthường.”

Bọntoánkhôngthíchđịnhlýnày,nhưngtôithườngtrêuhọvề điều đó. Tôi nói, việc các nhà toán học chỉ chứng minhnhữngthứvốnlàhiểnnhiênchẳngbaogiờlàcáigìbấtngờcả.

Tôpôlàkháiniệmchưahềrõràngđốivớidântoán.Cónhiềukiểugiảthiết“Phảntrựcquan”thậtkhóhiểu.Tôinảyramộtýđịnh.Tôitháchbọnhọ:“Tớcálàchẳngcómộtđịnhlýriêngrẽnàomàcáccậucóthểnóichotớ-nhữnggiảthiếtlàgìvàđịnhlíấylàgìtheocáchtớcóthểhiểuđược-mộttrườnghợpmàtớkhôngthểnóingayvớicáccậulànóđúnghaysai.”

Chuyệnđóthườngxảyranhưthếnày:Bọnhọgiảithíchchotôi:“Cậucómộtquảcam,đượcchưa?Bâygiờcậucắtquảcamđó thànhmột số hữu hạnmiếng nhỏ, ghép chúng trở lại vớinhau,vànótonhưmặttrời.Đúnghaysai?”

“Khôngcólỗhổng?”

“Khônglỗhổng.”

“Khôngthểcó!Khôngthểcóchuyệnnhưvậy.”

“Ha!Hắnsậpbẫyrồi!Mọingườilạiđây!Đólàđịnhlýnàynọcủađộđokhôngđođược!”ngaykhibọnhọnghĩlàđãtómđượctôi, thì tôinhắchọ: “Nhưngcác cậunóivềmộtquảcam!Cáccậukhôngthểcắtvỏquảcamthànhcáigìđómỏnghơnnguyêntử.”

“Nhưngchúngtớcóđiềukiệnliêntục:Chúngtớcóthểcắtmãi!”

“Không,cáccậunóiquảcam,nêntớđãgiảthiếtcáccậuámchỉmộtquảcamthật.”

Vậy là tôi luôn thắng.Nếu tôi đoán đúng, tuyệt.Nếu đoánsai, thì luôntìmramộtđiềugìđómàhọbỏquakhiđơngiản

hóavấnđề.

Thậtra,vềnhữngphánđoáncủatôicũngcómộtlượngnhấtđịnhcủanăng lực thựcsự.Tôicómộtsơđồ,màhômnaytôivẫndùngmỗikhicóngườigiảithíchmộtđiềugìđómàtôigắnghiểu:tôiluôntạoranhữngvídụ.Chẳnghạn,dântoánthườngđi vàophòngvớimộtđịnh lý khủngvà tất cả bọnhọđều rấtphấnkhích.Khihọnóivớitôivềcácđiềukiệncủađịnhlý,tôiđưaramộtcáigìđóthoảmãntấtcảnhữngđiềukiệnnày.Nhưbạn biết, bạn cómột tập (một quả bóng) – rời nhau (hai quảbóng).Rồi, trongđầutôinhữngquảbóngnàytrởnêncómàusắc,mọctóc,haythứgìđó,khihọđặtthêmnhữngđiềukiện.Cuốicùng,họphátbiểuđịnhlý,làmộtđiềungớngẩnnàođóvềquảbóng,mànókhôngđúngvớiquảbóngmàuxanhcótóccủatôi,vàthếlàtôinói:“Sai!”nếuđịnhlýđúng,tấtcảbọnhọrấtphấnchấn,vàtôiđểchohọtiếptụcphấnchấnmộtlát.Rồitôimớiđưaraphảnvídụcủamình.“Ồ,Chúngtớquênnóivớicậurằngnólàđồngcấuhausdorfflớp2.”

“Đượcrồi,vậythì,”tôinói:“Điềuđólàtầmthường!Điềuđólàtầmthường!”Lúcấytôibiếtlàsựthểsẽdiễnranhưthếnào,chodùtôichẳngbiếtđồngcấuhausdorfflàgìcả.

Tôiđoánđúnghầuhếttấtcảcáclầnbởivìmặcdùdântoánnghĩrằngcácđịnhlýtôpôcủahọlàphảntrựcgiác,nhưngthựcrachúngkhôngkhónhưthoạtnhìn.Bạncóthểquenvớinhữngtínhchấtngồngộcủacáicôngviệccắtsiêumỏngnàyvàthựcthitốtcáiviệcdựđoánxemnósẽxảyranhưthếnào.

Mặcdù tôiđãgâyranhiềurắc rối chodân toán,nhưnghọluôn rất tốt với tôi.Họ làmộtbọn con trai vui vẻ, triểnkhainhiềutròvàcựckỳphấnkhíchvềđiềuđó.Họthảoluậnnhữngđịnhlý“Tầmthường”củamìnhvàluôncốgắnggiảithíchđiềugìđóchobạnnếubạnhỏimộtcâuđơngiản.

PaulOlumvàtôidùngchungnhàtắm.Chúngtôitrởthànhnhững người bạn tốt. Cậu ấy cố gắng dạy toán cho tôi và đãnâng tôiđến tậncácnhómđồng luân (homotopy),vàđếnđâythìtôibỏcuộc.Nhưng,nhữnggìthấphơnmứcđótôiđềuhiểukhátốt.

Có một thứ mà tôi không bao giờ chịu học là tích phânđường.Tôiđãhọctínhtíchphânbằngcácphươngphápkhácnhautrìnhbàytrongcuốnsáchmàthầygiáodạyvậtlýởtrunghọcphổthông,thầyBader,đãđưachotôi.

Một hôm, thầy bảo tôi ở lại sau giờ học. “Feynman,” thầynói:“Emnóinhiềuquávàlàmồnquá.Thầybiếtvìsaoemquậythế.Thếnên,thầysẽđưachoemmộtcuốnsách.Emđiraphíasaukia,chỗgócấy,nghiềnngẫmcuốnsáchnày,vàkhinàoemhiểutấtcảnhữnggìviếttrongcuốnsách,thìemlạicóthểnói.”

Thếlàvàotấtcảcácgiờvậtlý,tôichẳngquantâmđếnđiềugìđangdiễnravớiđịnhluậtPascal,haybấtkỳchuyệngìcảlớpđanglàm.Tôingồiởphíasauvớicuốnsách:TínhtoáncaocấpcủaWoods.ThầyBaderbiếttôiđãítnhiềunghiềnngẫmcuốnTínhtoánthựchành,nênđãgiaochotôinhữngcôngviệcđíchthực -cuốnsáchđódànhchonămthứbahaynămcuốiởđạihọc.NócóchuỗiFourier,hàmBessel,địnhthức,hàmelliptic–tất cả những thứ hay ho mà tôi chưa biết một chút nào vềchúngcả.

Cuốnsáchcũngtrìnhbàycáchviphâncácthamsốdướidấutíchphân–đócũnglàmộtloạiphéptính.Hóaralàcáinàylạikhông được dạy nhiều ở đại học; họ không nhấn mạnh nó.Nhưngtôiđãnắmđượccáchsửdụngphươngphápđó,vàđãsửdụngcáicôngcụtrờiđánhấykhôngbiếtbaonhiêulần.Thếlànhờ tựhọcbằng cuốn sách ấy, tôi đã cónhữngphươngphápriêngđểtínhtíchphân.

Hệquảnhãntiền,khimấyanhchàngởMIThayPrincetongặp khó khăn với việc tínhmột con tích phân nào đó, vì họkhôngthểtínhnóbằngcácphươngphápthôngthườngđãhọcởtrường.Nếuđólàmộttíchphânđườngthìbọnnólàmđược;nếuđó làmộtkhai triển chuỗiđơngiản thì bọnnó cũng làmđược. Thế rồi tôi xuất hiện và thử lấy vi phân dưới dấu tíchphân,và thường là làmngon.Vì thế, tôi rấtnổi tiếngvềviệctínhtíchphân,chẳngquachỉvìcáihộpcôngcụcủatôikhácvớicủamọingườikhác,vàhọđãthửdùngtấtcảcôngcụcủamìnhđểtínhtrướckhiđưabàitoánđóchotôi.

Nhữngngườiđọcýnghĩ

Bốtôiluônquantâmđếncáctròmaquáivàhóatrang,muốnnhìnxemchúngthựchưrasao.Mộttrongnhữngtròôngbiếtlàtròđọcýnghĩ.Khiôngcònlàmộtcậubé,lớnlênởthịtrấnnhỏ có tên Patchogue, nằm giữa Long Island, người ta thôngbáobằngnhữngtờquảngcáotreokhắpnơirằngmộtngườicókhảnăngđọcýnghĩsẽđếnthịtrấnvàongàythứtưtới.Quảngcáonóirằngmộtsốcôngdânưutú–ôngthịtrưởng,ngàithẩmphán,ôngchủnhàbăng–đượcđềnghịlấytờnămđôlavàgiấunóởđâuđó,đểrồikhiđếnthịtrấnngườiđọcýnghĩsẽtìmrachúng.

Khingườiđọcýnghĩđến,mọingười tụ tậpxungquanhđểxem ông ấy diễn trò củamình. Ông ta nắm tay ông chủ nhàbăngvàngàithẩmphán,nhữngngườiđãgiấutờnămđô,vàbắtđầuđixuốngphố.Ôngtađiđếnmộtgiao lộ, rẽởmộtgóc,đivàomộtphốkhác,rồiphốkhácnữa,đếnđúngđịachỉ.Ôngtacùnghaingười,luôncầmbàntayhọ,đivàonhà,lêntầnghai,vàođúngphòng,bướcđếnbàn làmviệc,buôngtayhọra,mởđúngngănkéo,vàtờnămđôlanằmđó.Rấtấntượng!

Ở thời đó, có đượcmột sự đào tạo tử tế là khôngdễ dàng.Thếnênngườiđọcýnghĩấyđãđượcthuêlàmgiasưchobốtôi.Mộtlần,saubàigiảngcủaôngấy,bốtôiđãhỏilàmthếnàomàôngcókhảnăngtìmđượctiềnkhikhôngainóichobiếtnóởđâu.

Ngườiđọcýnghĩgiải thíchrằngbạncầmtayhọ, cầm lỏng

taythôi,vàhơiđưađẩykhibướcđi.Đếngiaolộ,nơibạncóthểđi thẳng, rẽ trái,hoặcphải,bạnkhẽđẩy tayvềphía trái,nếuhướngtráilàsaithìbạnsẽcảmthấycómộtchútkhángcựbởivì họ không cho là bạn sẽ đi theo hướng đó. Còn nếu bạn điđúng hướng thì sẽ chẳng có kháng cự nào cả, họ thuận theohướngbạnchọn,vìhọnghĩlàbạncókhảnăngchọnđúng.Vìthế bạn luôn phải đưa đẩy tay nhè nhẹ, chiêm nghiệm xemhướngnàolàthuậnnhất.

Bốđãkểchotôinghecâuchuyệnnàyvànóithêm,theoôngthìviệcđócònđòihỏiphảitậpluyệnnhiều.Ôngchưabaogiờtựlàmthử.

Saunày,khiđanghọcsauđạihọcởPrinceton,tôiquyếtđịnhthửtròđóvớianhchàngcótênlàBillWoodward.Tôibấtngờtuyênbốmình làmộtngười đọc ýnghĩ và có thể đọc được ýnghĩ của anh ấy.Tôi bảo cậu ấyđi vào “Phòng thínghiệm” –mộtphònglớnvớicácdãybànchấtđầynhữngthiếtbịđủloại,nhưmạchđiện,cácdụngcụ,vàcảnhữngthứlinhtinh–chọnmộtthứ,ởmộtchỗnàođó,rồiquayra.Tôigiảithích:“Bâygiờtớsẽđọcýnghĩcủacậu,sauđósẽđưacậuđếnđúngcáimàcậuđãchọn.”

Anhtađivàophòngthínghiệm,nhắmvàomộtvậtcụthểrồiquay ra.Tôi cầm tay cậu ta vàbắt đầuđưađẩy.Chúng tôi đitheolốinày,rồilốikia,đếnđúngđồvậtcậutađãnhắm.Chúngtôiđã thửba lần.Một lần tôi chỉđúngngayvật cần tìm–nónằmgiữacảmộtđốngnhữngthứlinhtinh.Lầnkhác,tôiđếnđúngchỗnhưngnhậnsaiđối tượng,nhầmmấtvài inch.Cònlầnthứbathìcógìđókhôngổn.Dùsao,tròchơiđãthànhcônghơntôinghĩ.Nórấtdễlàm.

Saunày,khitôikhoảng26tuổi,haibốcontôiđếnthànhphốAtlantic, ở đó đang diễn ra các lễ hội hóa trang ngoài trời.

Trongkhibốtôilàmcôngviệckinhdoanhnàođó,tôiđếnxemmộtngườiđọcýnghĩ.Ngồi trên sânkhấu,quay lưngvềphíakhángiả,ôngtamặcáochoàngvàđộicáikhănxếplớn.Ôngcómột trợ lý,một chúbé chạy loanhquanhgiữađámkhángiả,miệng nói đại loại: “Ồ, ôngChủ lớn, cuốn sổ tay này cómàugì?”

“Màuxanh!”ôngchủđáp.

“Thếcòn,,thưaQuíngàiLừngDanh,têncủangườiphụnữnàylàgì?”

“Marie”mộtchàngtraiđứngdậy:“Têntôilàgì?”

“Henry.”

Tôiliềnđứnglênvàhỏi:“Têntôilàgì?”ôngtakhôngtrảlời.Chàngtraikiarõrànglàngườicùnghội.Nhưngtôikhôngthểhìnhdungrabằngcáchnàongườiđọcýnghĩnàyđã thực thicácmánhkhác,nhưviệcđoánmàucủacuốnsổtay.

Liệuôngtacómangtaingheởdướicáikhănxếpkhông?

Khigặpbố,tôikểvớiôngchuyệnđó.Bốtôibảo:“Họcómộtmậtmãđểlàmviệcđó,nhưngbốkhôngbiếtđólàcáigì.Tahãyquaylạitìmhiểuxemsao.”

Chúngtôiquaylạichỗđó,vàbốbảotôi:“Cầmlấynămmươixuvàđixemvậnmệnhcủaconởcáiquánđằngsaukia.Bốsẽgặplạiconsaunửatiếngnữa.”

Tôibiếtbốtôisẽlàmgì.Ôngsẽđếnnóichuyệnvớingườiđọcýnghĩ,vàcâuchuyệnsẽtrôichảyhơnnếucậucontraikhôngđếnđó“Ô,AA!”luônmiệng.Vìthế,bốkhôngđểtôicandựvào

Khigặplại,bốchobiếttoànbộmậtmã:“Xanhdatrờilà‘Ồ,ôngChủlớn’,xanhlácâylà‘Ồ,ngườiuyênBácnhất’,”vàvânvân.Ôngkể:“Bốđiđếnchỗôngta,rồinóivớiôngấyrằngbốthườngbiểudiễnởpatchogue, rằng chúng ta cũng cómộtbộ

mậtmã, nhưng nó không dịch được nhiều số và dảimàu sắccũngngắnhơn.Bốđãhỏiôngta,

‘Làm thế nào ông nhớ được nhiều thông tin như vậy?’”ngườiđọcýnghĩtựhàovềmậtmãcủamìnhđếnmứcđãngồixuốngvàgiảithíchchobốtôitoànbộcôngviệc.Bốtôilàmộtngườibánhàng.Ôngấycóthểthuxếpđượcnhữngtìnhhuốngnhưvậy.

Tôikhôngthểlàmđượcnhữngviệcnhưthế.

Nhàkhoahọcnghiệpdư

Tôicó“Phòngthínghiệm”củariêngmìnhtừkhicònlàmộtđứatrẻ.Đókhôngphải làphòngthínghiệmtheonghĩatôicóthểđođạchaylàmnhữngthínghiệmquantrọng.Thayvì,tôicóthểchơiđủtrò:tôilàmmộtcáimôtơ,tôilàmmộtlinhkiệnmànósẽngừnghoạtđộngkhicócáigìđóđingangquatếbàoquangđiện,tôibàytròlinhtinhvớisêlen.Tôicứnghịchngợmvớvẩnsuốt.Tôilàmmấytínhtoánchomộtgiànđèn,mộtdãynhữngcôngtắcvàbóngđènmàtôisửdụngnhưnhữngđiệntrởđểđiềukhiểnđiện áp.Nhưng tất cảnhững thứđóđềumangtínhứngdụng.Tôichưabaogiờ làmcáigìkiểunhưcác thựcnghiệmtrongphòngthínghiệm.

Tôi cũng cómột cáikínhhiểnvi và rất thíchquan sátmọithứdướicáikínhnày.Nóđòihỏisựkiênnhẫn:Tôiđểmộtvậtởdướikínhhiểnvivàquansátnókhôngnghỉ.Tôinhìnthấyrấtnhiềuđiềuthúvị,giốngnhưmọingườinhìnthấy–tảocátdichuyểnchầmchậmngangquatấmkính,vàvânvân.

Một hôm, tôi quan sátmột paramecium (động vật nguyênsinh)vànhìnthấythứgìđóchưađượcmôtảtrongcácsáchmàtôitìmđượcởtrườngphổthông–thậmchílàởđạihọc.Nhữngsáchnàyluônđơngiảnhóamọithứđểchothếgiớithựctrởnêngiốnghơnvớicái thếgiớimàhọmuốncó.Khinóivềhànhvicủađộngvật,họ luônbắtđầubằng:“Parameciumcựckỳđơngiản;hànhvicủanórấtgiảnđơn.Nóxoayxoaycáicơthểhìnhchiếcdéplêcủamìnhkhichuyểnđộngtrongnướcchođếnkhi

vaphảicáigìđó,lúcấynóbậtlại,xoaymộtgóc,rồibắtđầumộthànhtrìnhmới.”

Điềunàykhônghoàntoànđúng.Trướchết,nhưmọingườiđềubiết,cácparameciumluôntiếphợpvớinhau–chúnggặpnhauvàtraođổinhân.Chúngquyếtđịnhthờiđiểmlàmđiềuđónhưthếnào?(khôngcầnbậntâm;đấykhôngphảilàquansátcủatôi.)

Tôi quan sát các parameciumnày va vào vật gì đó, bật lại,xoaymộtgócvà lạidichuyển.Cóýtưởngchorằngđó làmộtchuyểnđộngmang tính cơhọc, giốngnhưmột chương trìnhmáytính–thựctếkhôngcóvẻgìnhưthếcả.Chúngdichuyểnnhữngkhoảngcáchkhácnhau,bậtngượclạinhữngđoạnkhácnhau,xoaynhữnggóckhácnhautrongnhữngtrườnghợpkhácnhau;khôngphảikhinàochúngcũngxoaysangbênphải,màrấttuỳhứng.Chuyểnđộngdườngnhưhoàntoànngẫunhiên,vìbạnkhôngbiếtchúngsẽvaphảicáigì;bạncũngkhôngbiếttất cả những hóa chấtmà chúng cảm nhận, hoặc những thứkhác.

Mộttrongnhữngđiềutôimuốnquansátlàchuyệngìsẽxảyravớiparameciumởtrongnướckhinướcbịkhôđi.Người tacho làparameciumcó thểhóakhô thànhmộtdạnghạt cứng.Tôinhỏmộtgiọtnướclêntấmkínhởdướicáikínhhiểnvicủamình. Trong giọt nước đó cómột paramecium và ít “Cỏ” - ởkíchthướccỡnhưparamecium“Cỏ”giốngmộtmạnglướicácsợimảnh (như trong trò chơi jackstraws -ND).Khigiọtnướcbốc hơi, trong khoảng mười lăm hoặc hai mươi phút,parameciumrơivào tình trạngngày càngbịo ép:nó tiến lui,tiến lui rất nhiều lần cho đến khi hầu như không di chuyểnđượcnữa.Nóbịkẹpgiữanhữngcái“Que”,gầnnhưkẹtcứng.

Rồitôithấymộtđiềumàtôichưabaogiờnhìnthấyhaynghe

nóiđến:parameciummấtđihìnhdạngcủanó.Nócó thểgậpmình lại giốngnhưcon trùngbiếnhình.Nóbắtđầuépmìnhvàomột trongnhững cái quevàbắt đầuphân chia thànhhainhánhchođếnkhiviệcphânchiađãđiđượcnửađường,thìtạithời điểm ấy, nó quyết định rằng đó không phải là ý hay, vàquaylui.

Thànhthửcảmtưởngcủatôivềnhữngđộngvậtnàylàhànhvicủachúngđãbịđơngiảnhóaquámứctrongcáccuốnsách.Nókhônghoàntoàncótínhcơhọchay làmộtchiềunhưvẫnnóitrongsách.Họnênmôtảhànhvicủanhữngđộngvậtđơngiản này một cách đúng đắn. Chừng nào chưa biết số chiềutrong hành vi ngay cả của một động vật đơn bào, chừng ấychúng ta chưa có khả năng hiểu biết đầy đủ hành vi của cácđộngvậtphứctạphơn

Tôicũngthíchthúquansátnhữngconbọ.Khikhoảngmườibatuổi,tôicómộtcuốnsáchvềcôntrùng.Cuốnsáchnóirằngloàichuồnchuồnkhôngcóhạigìcả;chúngkhôngcắn.Ởquanhchỗchúngtôi,aicũngbiếtlà“Chuồnchuồnkim”,chúngtôigọinhưvậy,rấtnguyhiểmkhichúngcắn.Vìthếmỗikhichúngtôirangoài trờiđâuđóchơibóngchàyhoặc trògìkhácmà thấymột trong những con này bay lởn vởn xung quanh thì mọingười chạy vội đi tránh, vừa vẫy tay vừa la lên: “Có chuồnchuồnkim!Cóchuồnchuồnkim!.”

Mộthôm,tôiởngoàibãibiển,khiấytôimớiđọcxongcuốnsáchnói rằng chuồn chuồnkhông cắn.Một con chuồn chuồnkimxuấthiện,mọingườilalốivàchạytánloạn,nhưngtôivẫnngồi đó. “Đừng lo!” Tôi nói. “Chuồn chuồn kim không cắnđâu!”mộtconđậuxuốngchântôi.Mọingườihétầmlên,thậtnhộnnhạo,bởivìcáiconchuồnchuồnkimấyđangđậuởchântôi.Và tôi vẫnngồi đó, khoahọc diệu kì bảo rằng con chuồn

chuồnấysẽkhôngcắnđâu

Chắc bạnnghĩ rằng cái kết của câu chuyệnnày sẽ là tôi bịchuồn chuồn cắn, thế nhưng nó đã không cắn. Cuốn sách đãđúng,tuynhiêntôihơibịtoátmồhôi.

Tôicũngcómộtcáikínhhiểnvicầmtaynhonhỏ.Nólàmộtkínhhiểnviđồchơi,tôiđãlấyrabộphậnphóngđạivàcầmnótrên tay nhưmột cái kính lúp, cho dù đó làmột kính có độphóngđạibốnhoặcnămmươilần.Nhưngchỉcầnkhéoléomộtchútlàbạncóđểnắmbắtđượctiêuđiểmcủanó.Vìvậy,tôicóthểđiloăngquăngvàquansátmọithứngaytrênđườngphố.

HồihọcsauđạihọcởPrinceton,mộtlầntôilấynórakhỏitúivàquansátmấyconkiếnđangbòloanhquanhtrêncâythườngxuân.Quáphấnkhích,tôiđãphảikêutolên.Cáitôinhìnthấylàmộtchúkiếnvàmộtconbọchétđangđượclũkiếnchămsóc.Bọnkiếnkhiêngnhữngconchéttừcâynàysangcâykhácnếucáicâymàlũbọtrúngụđangbịchếtdần.Đổilạibọnkiếnnhậnđượcnướchoaquảđã tiêuhóamộtphầncủa lũbọ, thứđượcgọi là“Dịchngọt”.Tôiđãbiếtđiềuđó;bốtôiđãkểchotôivềnó,nhưngtôichưabaogiờnhìnthấy.

Vậy là conbọnàyvà chắc chắn rồi,một chúkiến tìmđến,dùngchânvỗnhẹconbọ-bốnxungquangconbọ,vỗ,vỗ,vỗ,vỗ,vỗ.Hếtsứcthúvị!Rồidịchđượctiếtratừlưngconbọ.Bởivì giọt dịchđượcphóngđại,nên trôngnónhưmộtquảbónglớnlonglanhrấtđẹp,giốngnhưquảbóngbay,dosứccăngmặtngoài.Bởivìkínhhiểnvikhôngxịnlắm,nêngiọtdịchnàycómộtchútmàusắcdoquangsaimàuởthấukính.Thật là lộnglẫy!

Conkiếntómquảbóngnàybằnghaichântrước,nhấcnólênkhỏiconbọ,vàgiữnó.Ởkíchcỡ(tíxíu)đóthếgiớilàkháclạđếnmứcbạncóthểtómnướclênvàgiữnó.Cólẽbọnkiếncó

chấtbéohoặcchấtnhờnởchânđểkhôngphávỡsứccăngmặtngoàicủagiọtnướckhichúnggiữnó.Rồiconkiếndùngmiệngphá vỡ bề mặt giọt dịch và sức căng bề mặt ép giọt dịch đổthẳngvàobụngnó.Thậttuyệtvờikhinhìnthấytấtcảnhữngđiềunàyđangdiễnra!

Phòng tôi ở Princeton có một cái cửa sổ chìa ra ngoài vớikhuôngcửahìnhchữu.Mộthôm,mấychúkiếnxuấthiệntrênkhuôngcửavàbòvẩnvơmộtchút.Tôi tòmòmuốnbiết làmthếnàođể chúng tìmđượcnhững thứmuốn tìm.Tôi tựhỏi,làmthếnàođểchúngbiếtnơicầnđến?Chúngcó thểnóichonhau biết nơi có thức ăn, giống như loài ong, hay không?Chúngcóchútcảmnhậnnàovềhìnhhọckhông?

Tấtcảnhữngđiềunàyđềurấtnghiệpdư;aicũngbiếtcâutrảlời,nhưngtôithìkhông.Thếnên,điềuđầutiêntôilàmlàkéomộtsợidâyngangquachữucủaôcửasổvàtreolêndâymộtmiếngbìacuộnlạitrongcóítđường.Chủýcủaviệcnàylàcáchbiệtchỗđườngấyvớilũkiếnđểchúngkhôngtìmthấyđườngmộtcáchtìnhcờ.Tôimuốnmọithứđềudướitầmkiểmsoát.

Tiếpđó,tôicắtnhiềumảnhgiấynhỏ,tạonếpgấpđểcóthểlấynhữngconkiếnlênvàchuyênchởchúngtừnơinàyđếnnơikhác.Tôiđểnhữngmảnhgiấycónếpgấpnàyởhaichỗ:mộtsốtreotrêndâycạnhtấmbìacóđường,cònnhữngmảnhkhácởgầnlũkiếntạimộtvịtrínhấtđịnh.Tôingồiởđócảbuổichiều,đọcsáchvàquansát,chotớikhimộtconkiếnđivàomộttrongnhữngcáiphàbằnggiấytíxíucủatôi.Tôimangnósangchỗcóđường. Sau khi vài con kiến đã được chở sang chỗ có đường,mộttrongchúngvôtìnhđivàomộtcáiphàgiấygầnđó,vàtôimangnóquaylại.

Tôimuốnxemsaukhoảng thờigianbao lâu thìnhữngconkiếnkhácnhậnđượcthôngđiệplàhãyđến“Bếnphà”.Lúcđầu

kháchđếnthưathớt,rồitănglênnhanhchóngchođếnkhitôiphátchóngmặtvìviệcchuyênchởlũkiếnqualại.

Nhưngkhimọiviệcđangdiễnrasôinổi,tôiđộtnhiênchởlũkiếntừchỗcóđườngtớimộtnơikhác.Câuhỏi làkiếnsẽtìmcáchquaytrởlạinơinómớirờiđihaylànósẽđiđếnnơichúngđãđitrướcđónữa?

Saumột lát, thực tếkhôngcó conkiếnnàođivềvị tríđầutiên(nơichúngđượclênphàđểchởđếnchỗcóđường), trongkhinhiềuconđiloanhquanhvềnơichúngmớirờiđi,tìmkiếmđường.Thế là, tôiđãtìmrarằng lũkiếnđi lạichỗchúngvừamớirờiđi.

Ởmộtthínghiệmkhác,tôiđặtnhiềubảnkính(củakínhviểnvi)vàđểlũkiếnbòlêntrên,quaqualại lại,đếnchỗcómộtítđườngởkhuôngcửasổ.Rồi,bằngcách thaymộtbảnkínhcũbằng bản mới, hoặc sắp xếp lại các bản kính này, tôi có thểminhchứngrằngloàikiếnkhôngcógiácquanhìnhhọc:chúngkhôngthểhìnhdungravịtrícủamộtvậtnàođó.Nếuchúngđiđếnchỗcóđườngtheomộtlối,nhưngcómộtlốiquaylạingắnhơn,thìchúngvẫnchẳngbaogiờtìmralốingắnhơnnày.

Khisắpxếplạicácbảnkính,tôinhậnrakhárõlàkiếnđểlạitrênđườngđimộtloạidấuvếtnàođó.Thếlànhiềuthínghiệmdễlàmđãđượctiếnhànhđểtìmrakhoảngbaolâusauthìmộtdấuvếtbịkhôđi,liệunócódễdàngbịlausạchđikhông,vàvânvân.Tôicũngtìmralàdấuvếtđườngđicủakiếnkhôngcóđịnhhướng.Nếutôiđặtmộtconkiếnvàomộtmẩugiấy,quaynóvàivòng,rồiđểnólạilốiđicũthìnókhôngbiếtđượclàmìnhđangđi sai hướng cho đến khi gặpmột con khác. (Sau này, khi ởBrazil,tôiđãđểýnhữngconkiếnxénlávàđãlặplạithínghiệmnàyvớichúng.Sauvàibướcđi,nhữngconkiếnấycóthểbiếtlàmìnhđangđiđếngầnhay raxa chỗcó thứcăn - có lẽ lànhờ

chínhcáidấuvếtđườngđi,nócóthểlàmộtdãycácmùitheokiểu:A,B,khoảngtrống,A,B,khoảngtrống,vàvânvân)

Có lầntôiđãthử làmcho lũkiếnđi theovòngtròn,nhưngtôi đã không có đủ kiên nhẫn để làm việc đó. Sở dĩ việc đókhônglàmđược,làvìthiếukiênnhẫn,chứtôikhôngthấycólýdonàokhác.

Mộtđiềugâykhó cho thínghiệm làhơi thở của taphả lênkiếnsẽxuachúngchạymất.Hẳnđó làmộtphảnxạbảnnăngcủakiếnchốnglạicácconvậtănthịthoặcquấypháchúng.Tôikhôngbiếtlànhiệt,độẩm,haymùicủahơithởđãlàmphiềnlũkiến,dùsaotôiđãluônphảinínthởvàlàmnhưnhìnsangmộtbênđểtránhgâyxáotrộnthínghiệmkhichuyênchởlũkiếntừnơinàyđếnnơikhác.

Tôicómộtthắcmắc làvìsaovệtđườngđicủa loàikiến lạirất thẳng và đẹp. Loài kiến có dáng vẻ cứ như là chúng biếtmìnhđang làmgì,cứnhưlàchúngcócảmquanhìnhhọcrấttốt.Nhưng,nhữngthínghiệmmàtôiđãgắngminhchứngcảmquanhìnhhọccủachúngthìlạikhôngchokếtquảnhưmongđợi.

Nhiều năm sau, khi ở Caltech và sống trongmột ngôi nhànhỏtrênphốAlameda,tôithấyvàiconkiếnbòxungquanhbồntắm.Tôinghĩ:“Đâylàcơhộituyệtvời”.Tôiđểítđườngởmộtđầubồntắmvàngồiđósuốtbuổichiềuchođếnkhi,cuốicùng,mộtconkiếncũngtìmrachỗcóđường.Vấnđềchỉ làsựkiênnhẫn.

Vàolúcconkiếntìmrachỗcóđường,tôilấymộtcáibútchìmàuđãchuẩnbị sẵnvạchmộtđường theosaunhữngnơimàconkiếnđãđiqua,đểbiếtđượcđườngđicủanó(trướcđâytôiđãlàmcácthínghiệm,chothấylũkiếnchẳngthèmquantâmgìđếnnhữngdấubútchì–chúngthảnnhiênbòqua-nhờvậytôi

biếtmìnhkhônggâychochúngsựphiềntoáinào).Conkiếnđilòngvòng,hơi lệchđườngmộtchút,đểtrở lạihang,thànhracáiđườngbútchìtrôngkháloằngngoằng,khônggiốnglắmvếtđườngđithườngthấycủabọnkiến.

Khi con kiến tiếp theo tìm được chỗ để đường và bắt đầuquaylại, tôiđánhdấuđườngđicủanóbằngmộtbútchìkhácmàu.(Àmà,nóđitheoconđườngtrởvềhangcủachúkiếnđầutiên chứ không theo con đường mà chính nó đã đi đến. Lýthuyếtcủatôilàkhimộtconkiếntìmđượcthứcăn,nósẽđểlạitrênlốiđidấuvếtrõrànghơnnhiềusovớikhinóchỉđiloăngquăng.)

Chúkiếnthứhainàyrấtvộivàtheokhásátđườngđicủachúthứnhất.Nhưngbởivìnóđirấtnhanh,nênđườngđicủanóthẳnghơn,giốngnhưnóđangchạyxuốngdốc,màvếtmònlạingoằnngoèo.Thôngthường,khikiến“Laodốc”,nósẽtìmlạiđược lốimòn.Như thế rõ ràng là conđườngquayvề củachúkiến thứhainàyđã thẳnghơnmộtchút.Vớinhữngchúkiếntớiđượcchỗcóđườngtiếptheo,vẫnxảyracùngsự“Nắnlại”đườngđido“Đitheo”dấuvếtcủacontrướcquávộivàngkiểunhưvậy.

Tôidùngbútchìbámtheotámhoặcmườiconkiếnchođếncácvếtđicủachúngtrởthànhmộtđườngrõràngdọctheobồntắm.Giốngnhưpháchọa:Banđầubạnvẽmộtđườngtrôngđếntệ;rồibạnvẽđèlênnóvàilầnvàlátsaubạncómộtđườngkháđẹp.

Tôinhớhồinhỏbố tôi thườngkể loài kiến tuyệt diệunhưthếnàovàchúnghợptácvớinhaurasao.Tôiquansátrấtkỹbahoặcbốnconkiếnmangmộtmẩusôcôlanhỏvềtổcủachúng.Thoạtnhìn,dườngnhưcómột sựhợp tác thôngminh, tuyệtđẹp,vàrấthiệuquả.Nhưngnếuquansátkỹ,bạnsẽthấykhông

phảinhưvậy:Tất cảbọn chúnghànhđộngnhư thể làmiếngsôcôlađangbịgiữbởimộtcáigìđó.Chúngkéonósangbênnàyhoặcbênkia.Một conkiến có thểbò lênmiếng sôcôla, trongkhicácconkháclạiđangkéonó.Miếngsôcôlanghiêngbênnọ,lắcbênkia,chẳngtheophươnghướngnàocả.Nókhôngđượcmangvềtổtheomộtconđườngđẹp.

KiếnxénláBrazil,ngoàiviệclàloàikiếntuyệtvời,chúngcómộtsựngungốcrấtthúvịmàtôithấyngạcnhiênkhinóvẫnchưađượctiếnhóalên.Phảitốnkhánhiềucôngmộtconkiếnmớicắtđượcmộtcungtrònđểcóđượcmộtmiếnglá.Khiviệccắt đã xong, thì có 50-50 khả năng là con kiến sẽ kéo nhầmcạnh,làmchomiếnglámànóvừacắtrơimấtxuốngđất.Mộtnửasốlần,kiếngiậtvàkéo,rồigiậtvàkéomiếnglákhôngđúngchỗ, cho tới tậnkhinóbuông xuôi và bắt đầu cắtmộtmiếngkhác.Khônghềcóýđịnhthulượmmiếnglámànó,hoặcmộtconnàokhác,đãcắtrồi.Nhưvậy,nếubạnquansátthậtkỹ,thìđó rõ ràng không phải là phương thức cắt lá và chuyên chởchúng đi một cách thông minh; những con kiến đi đến mộtchiếclá,cắtmộtcungtròn,vàmộtnửasốlầnkéonhầmvịtrí,thànhramiếnglámàchúngcầnlạibịrơimất.

ỞPrinceton,lũkiếnđãtìmratủđựngthứcăncủatôi,trongđócóthạch,bánhmỳ,vànhữngthứkhác.Cáitủởkháxacửasổ.Mộtdâydàicácconkiếndiễuhànhtrênsànnhà,cắtngangphòngkhách.

Điều đó xảy ra trong khoảng thời gian tôi đang tiến hànhnhữngthínghiệmnàyvới lũkiến,nêntôi tựnhủ:“Làmcáchnàođểngănbọnkiếnđếntủthứcăncủamìnhmàkhôngcầngiếtmộtconnàocả?Khôngchấtđộchại;bạncầnphảinhânđạovớikiến!”

Điềutôiđãlàmlànhưthếnày:Đểchuẩnbị,tôibỏítđườngở

chỗcáchcáiđiểm,màquađólũkiếnđivàophòng,mộtkhoảngchừngsáuhoặctáminch(khoảng20cm)vàkhôngđểchúngbiếtvề điều đó. Rồi tôi diễn lại cái vụ chuyên chở kiến như kể ởtrên:bấtcứkhinàocómộtconkiếnmangthứcănquaytrởlại,bướcvàocáiphàbằnggiấytíxíucủatôi,thìtôisẽchởnóquachỗcóđường.Bấtkỳconkiếnnàođangđivềphíatủđựngthứcănmà bước vào phà, tôi cũngmang qua chỗ có đường. Cuốicùng,bọnkiến tìmđược lốiđi từ chỗcóđườngđếnhangcủamình,thếlàlốiđimớinàyđượccủngcốgấpbội,trongkhilốiđi cũ được sử dụng ít dần đi. Tôi biết là sau khoảng nửa giờđồnghồ thì lốiđi cũsẽbịkhôhết,và saukhoảngmộtgiờ thìtoànbộlũkiếnđãrờikhỏitủthứcăncủatôi.Tôiđãkhôngrửasàn nhà; tôi đã không làm gì khác ngoài việc chuyên chở lũkiến.

PHẦN3

FAYNMAN,BOMVÀQUÂNĐỘI

Nhữngkípnổbịxịt

Khi thế chiến thứ ii đã bắt đầuởÂu châu, đã có rất nhiềuchuyện về việc phải chuẩn bị sẵn sàng và thể hiện lòng yêunước,chodùMỹvẫnchưatuyênchiến.BáochícónhiềubàidàivềnhữngdoanhnhântìnhnguyệnđếnPlattsburg,NewYork,đểhuấnluyệnquânsự,vàvânvân.

Tôibắtđầunghĩmìnhcũngphảicómộtchútđónggópnàođó.SaukhihọcxongởMIT,mộtngườibạncùnghộinamsinh,MauriceMeyer,ngườiđãởtrongquânđoànthôngtin,đưatôiđếngặpmộtđạitáởvănphòngquânđoàntạiNewYork.

“Tôimuốnphụcvụtổquốccủamình,thưangài,vàvìtôicóđầuóckỹthuật,nênchắcsẽcócáchđểtôilàmđượcnhữngviệccóích.”

“Được,nhưngtốthơnlàcậuhãyđiđếnPlattsburg,đếntrạihuấn luyện, và hoàn thành toàn bộ khóa huấn luyện cơ bản.Sauđóchúngtôimớicóthểdùngcậu,”ôngđạitátrảlời.

“Nhưngkhôngcócáchnàođểsửdụngtrựctiếphơntàinăngcủatôià?”

“Không;đâylàcáchthứctổchứccủaquânđội.Hãylàmtheothônglệ.”

Tôiđirangoàivàngồitrongcôngviênsuynghĩvềđiềuđó.Tôisuynghĩmiênman:Cólẽcáchtốtnhấtđểcóđónggóplàđitheo con đường của họ. Nhưng thậtmaymắn là tôi đã nghĩthêmmộtchútvàbảo:“Quênchuyệnđóđi!Mìnhsẽchờthêmmộtchút.Có thểđiềugìđósẽxảyravàhọcó thểdùngmình

mộtcáchhiệuquảhơn.”

Tôi đã đến Princeton để học tiếp sau đại học, và vàomùaxuân,tôiđãđếnphòngthínghiệmBell[23]ởNewYorkmộtlầnnữa để tìm việc làmmùa hè. Tôi thích đi xem các phòng thínghiệmBell. Bill Shockley, người đã phátminh ra transistor,đưatôiđimộtvòng.Tôinhớcănphòngcủaaiđócócửasổđượcđánhdấu:CâycầuGeorgeWashingtonđangđượcxâydựng,vànhững chàng trai này của phòng đang theo dõi tiến độ côngtrình.Họ vẽmột đường cong ban đầu khi dây cáp chính vừađượcđặtlên,vàhọcóthểđođượcnhữngsaikhácnhỏkhicâycầuđượctreotrêndâycápđó,khiđườngcongbanđầuchuyểnthànhmột đường parabol. Đó chính là loại công việcmà tôimuốnmìnhcóthểnghĩrađểlàm.Tôingưỡngmộnhữngngườiấy;tôiluônhyvọngmộtngàynàođómìnhcóthểđượclàmviệcvớihọ.

Vàingườiởphòngthínghiệmđưatôirangoàiăntrưaởmộtnhàhànghảisản,vàtấtcảbọnhọđềurấtthíchthúvớiviệcsắpđượcănsò.Tôitừngsốngởngaysátbiểnnhưngchẳngthểnàoyêuđượcmónnày;cátôicònchẳngănđược,nóichiđếnsò.

Tôi tự nhủ: “Mình phải dũng cảm lên.Mình phải ăn đượcmộtcon.”

Tôilấymộtconsò,vàthấynóthậtdễsợ.Nhưngtôitựtrấnan:“Điềuđókhôngthựcsựchứngtỏrằngmìnhlàmộtngườiđànông.Mìnhcònchưabiếtđượcnódễsợnhưthếnàocơmà.Khimàđiềuđócònchưarõthìnóchưađếnnỗikhókhănlắm.”

Nhữngngườikhácvẫnđangsaysưatándươngmónsòngonnhưthếnào,nêntôiănthêmmộtconnữa,nhưngconnàycònkhónuốthơncảconđầu.

Lầnnày,chắcphảilàlầnthứtưhoặcthứnămtôiđếnphòng

thínghiệmBell,vàhọđãnhậntôi.Tôiđãrấthạnhphúc.Ngàyđó rất khó tìm được một công việc mà bạn có thể làm cùngnhữngnhàkhoahọckhác.

NhưngrồiđãcómộtsựphấnkhíchlớnởPrinceton.TướngTrichelđến thămvànóivới chúng tôi: “Chúng tôi cần có cácnhàvật lý!Cácnhàvật lýrấtquantrọngvớiquânđội!Chúngtôicầnbanhàvậtlý!”

Bạnphảihiểulàngàyấyngườitahầunhưkhôngbiếtnhàvậtlýlàgì.Chẳnghạn,Einsteinlạiđượcbiếtđếnnhưmộtnhàtoánhọc – thếnên rất ít khi có ai đó cần cácnhàvật lý.Tôinghĩ:“Đâylàcơhộicủamìnhđểcóđónggópchođấtnước,”vàtôiđãtìnhnguyệnlàmviệcchoquânđội.

TôihỏiphòngthínghiệmBellxemhọcóđồngýchotôilàmviệcchoquânđộitrongmùahèđókhông,vàhọnóirằng,nếutôimuốnthìhọcũngcócôngviệcphụcvụquốcphòng.Nhưngtôiđãbịhútvàocơnsốtáiquốc,nênđãđểmấtmộtcơhộitốt.LẽratôiđãphảithôngminhhơnnhiềuđểlàmviệcởphòngthínghiệmBell.Nhưng trong thời gianđó conngười thườngđôichútngớngẩn.

TôiđếnFrankfortArsenalởPhiladelphiavàlàmviệcvớimộtcon quái vật: một máy tính cơ học để định hướng cho pháobinh.Khicácmáybayxuấthiện,cácxạthủpháobinhquansátchúngbằngmộtkínhviễnvọng,vàcáimáytínhcơhọcnày,vớinhững cái bánh răng và cái cam, và vân vân, sẽ cố tiên đoánxemmáybayđangbayvềđâu.Đólàmộtcỗmáyđượcthiếtkếvàchế tạorấtđẹp.Một trongnhữngý tưởngquantrọngởcỗmáy này là những bánh răng không tròn – các bánh răng dùkhông trònmàvẫnkhớpnhau.Dobánkính thayđổi của cácbánhrăng,mộttrụcsẽquaynhưcôngnăngcủamộttrụckhác.Tuynhiên,cáimáynàythuộcđờichótcủathếhệmáytínhcơ

học;ngaysauđómáytínhđiệntửxuấthiện.

Saukhinóitấtcảnhữnggìvềviệccácnhàvậtlýquantrọngnhưthếnàovớiquânđội,việcđầutiênhọgiaochotôilàkiểmtranhữngbảnvẽbánhrăngxemcácconsốcóđúngkhông.Việcnàydiễnratrongmộtthờigian.Rồi,dầndần,ngườiphụtráchbộ phận đó bắt đầu nhận ra rằng tôi biết làm cả những việckhácnữa.Vàkhimùahè trôi đi, anh ta dành thêm thời gianthảoluậncôngviệcvớitôi.

MộtkỹsưcơkhíởFrankfortđãluôncốgắngthiếtkếnhiềuthứ,nhưngchẳngbaogiờcóthểlàmđượccáigìchuẩnxác.Mộtlầnanhtathiếtkếmộtcáihộpđầycácbánhrăng,trongđócómột bánh to, đường kính khoảng 20cm, với sáu cái nan hoa.Anhchàngnàynóimộtcáchrấtphấnkhởi:“Thưasếp,sếpthấycáinàythếnào?Sếpthấythếnào?”

“Cũngđược!”sếptrả lời.“Tấtcảnhữngthứcậucần làmlàxácđịnhmột cái chuyển trục trênmỗinanhoa sao chobánhrăngcó thểquay!.”Anhchàngnàyđã thiếtkếmộtcái trụcđixuyênquangaygiữanhữngcáinanhoa.

Sếp tiếp tục nói với chúng tôi rằng có một thứ như cáichuyểntrục(Tôiđãnghĩchắchẳnôngấyđùa).NóđượcngườiĐứcphátminhtrongchiếntranhđểkhôngchomáyquétmìncủangườiAnhbắtđượcnhữngsợicáp,màchúnggiữchomìncủa Đức treo trong nước ở một độ sâu nhất định. Với cácchuyểntrụcnày,cácsợicápcủaĐứccóthểchonhữngsợicápcủangườiAnhđiquanhưthểlàchúngđangđiquamộtcáicửaquay.Vìthế,cóthểđặtnhữngcáichuyểntrụcởtấtcảcácnanhoa.Nhưng sếp không định nói là những người chế tạomáyphải giải quyết toàn bộ cái rắc rối ấy;mà, thay vì, chính anhchàngnàyphảithiếtkếlạivàđểcáitrụcởchỗnàođónữa.

Thi thoảng quân đội lại gửimột trung úy đến để kiểm tra

xemcôngviệctiếntriểnthếnào.Sếpcủachúngtôibảorằngvìchúng tôi thuộckhốidânsự,nênviên trungúyđócócấpbậccao hơn bất kỳ người nào trong chúng tôi. “Đừng kể gì vớitrung úy cả,” sếp bảo. “Một khi bắt đầunghĩ làmình biết vềnhữngđiềuchúngtađanglàm,thìanhtasẽáplênchúngtađủloạimệnhlệnhvàsẽlàmhỏnghếtmọiviệc.”

Vào thờigianđó, tôiđang thiếtkếvài thứ,nhưngkhiviêntrungúyđếngầntôigiảvờlàtôikhôngbiếtmìnhđanglàmcáigì,tôichỉlàmtheomệnhlệnh.

“Cậuđanglàmgìởđâyvậy,Feynman?”

“À,tôivẽmộtdãycácđườngởcácgóckếtiếpnhau,rồitôiđượcyêucầuphảiđocáckhoảngcáchkhácnhautừtâmtheobảngnày,vàrồisắpxếpnólại….”

“Ừ,nhưngnólàcáigì?”

“Tôinghĩnólàmộtcáicam.”Thựctếlàtôiđãthiếtkếmộtthứnhưngtôicứlàmnhưthểlàaiđóđãbảotôichínhxácphảilàmcáigì.

Viêntrungúykhôngthểmoiđượcthôngtingìtừbấtkỳai,cònchúngtôithìthậtlàvuivẻ,tiếptụclàmviệctrêncáimáytínhcơhọcấychẳnghềbịquấyphiền.Mộthôm,viêntrungúylạiđếnvàhỏichúngtôimộtcâuđơngiản:“Giảsửlàngườiquansátkhôngởcùngvịtrívớixạthủ–cácanhsẽgiảiquyếtvấnđềđónhưthếnào?”

Chúngtôibịsốcmạnh.Chúngtôiđãthiếtkếtoànbộvấnđề,sửdụnghệtọađộcựcvớicácgócvàkhoảngcáchtừgốctoạđộ.VớicáctọađộXvàYthìrấtdễhiệuchỉnhchotrườnghợpmộtngườiquansátdiđộng,chỉmỗiviệcđơngiảnlàcộnghoặctrừ.Nhưngvớihệtọađộcực,thìđólàmộtsựrốirắmkhủngkhiếp.

Vậy hóa ra là, cái viên trung úy,mà chúng tôi đã cố gắng

khôngđểanhtanóivớimìnhđiềugì,cuốicùngđãchochúngtôibiếtmộtđiềuvôcùngquantrọng,màchúngtôiđãquênmấtkhithiếtkếdụngcụnày–đólàtrườnghợpsúngvàtrạmquansátkhôngởcùngmộtchỗ!

Sửalạiđiềuđólàcảmộtsựrắcrốilớn.

Gầncuốihè,lầnđầutiêntôiđượcgiaomộtcôngviệcthiếtkếthậtsự:mộtcáimáycóthểvẽramộtđườngliêntụctừtậphợpcácđiểm–cứmườilămgiâyhiệnramộtđiểm-từmộtthiếtbịmớiđượcphátminhởAnhđểtheodõimáybay,gọilà“Ra-đa”.Trướcđótôichưabaogiờlàmmộtthiếtkếcơkhínào,nêntôihơibịhoảng.

Tôitớigặpmộtngườiởnhómkhácvànói:“Anhlàkỹsưcơkhí;tôichẳngbiếtgìvềkỹthuậtcơkhícả,thếmàtôilạiđượcgiaoviệcnày…”

“Chẳngcógìđâu,”anhtađáp.“Nhìnđây,tôisẽchỉchoanh.Cóhaiquitắcanhcầnbiếtđểthiếtkếnhữngcáimáynày.Thứnhất,masátởmỗiđệmlàtừngnàytừngnày,vàởmỗichuyểntiếpbánhrănglàchừngnàychừngnày.Từđóanhcóthểtìmđượclựccầnthiếtđểchothiếtbịhoạtđộnglàbaonhiêu.Thứhai,khianhcómộttỷsốbánhrăng,chẳnghạn2:1,vàanhtựhỏikhôngbiếtnên làmnó là 10: 5,hay24: 12,hay48:24, thìđây là cách để lựa chọn: hãy tìm trong cuốn catalogue bánhrăngBoston và chọnnhững bánh răng ở giữa của danh sách.Nhữngcáiởđầudanhsáchcóquánhiềurăngnênkhóchếtạo.Nếucóthểlàmnhữngbánhrăngcórăngmảnhhơnthìhọđãkéodàicáidanhsáchvềphíatrênrồi.Nhữngbánhrăngởcuốidanhsáchcóquáítrăngnênchúngdễbịvỡ.Vìthếtốtnhấtlàdùngnhữngbánhrăngởgiữacủadanhsách.”

Tôicórấtnhiềuchuyệnbuồncườitrongviệcthiếtkếcáimáyđó.Chỉđơngiảnbằngcách lựachọnnhữngbánhrăngởgiữa

danhsáchvàtổnghợpcácmômenxoắnnhỏvớihaiconsốmàanhấyđưacho,thếlàtôicóthểtrởthànhmộtkỹsưcơkhí!

QuânđộikhôngmuốntôiquaylạiPrincetonđểhọctiếpsaumùahèđó.Họtiếptụctặngtôicáimónyêunướcnày,vàđưaracảmộtdựántổngthểđểtôicóthểthựchiệnnếuởlạiđó.

Nhiệmvụlàthiếtkếmộtcáimáygiốngnhưcáitrướcđây–đượchọgọilàbộđiềukhiển–nhưnglầnnàytôinghĩlàdễhơnbởivìxạthủsẽbaytheophíasautrênmộtmáybaykhácởcùngđộcao.Xạthủsẽnhậpvàocáimáycủatôiđộcaocủaanhtavàước lượngkhoảngcáchcủaanhấyở saucáimáybaykia.Cáimáycủatôisẽtựđộngnghiêngkhẩusúngởđúnggócvàkhaihoả.

Làngườiphụtráchcủadựánnày,tôisẽphảiduhànhxuốngAberdeenđểlấynhữngbảng(sốliệu)bắn.Tuynhiên,họđãcósẵnvàidữliệubanđầu.Tôinhậnthấylàởhầuhếtcáccaođộlớnhơn,nơimàcácmáybaysẽhoạtđộng,thì lạichẳngcósốliệunàocả.Vìthếtôiđãgọiđiệnđểhỏixemtạisaolạinhưvậy,thìhóaralànhữngkípnổmàhọsẽdùngkhôngphảikípnổhẹngiờ,màlàkípnổsợibột-loạinàykhônghoạtđộngởđộcaoấy–chúngbịxịttrongkhôngkhíloãng.

Tôiđãnghĩlàmìnhchỉphảihiệuchỉnhsứccảnkhôngkhíởcáccaođộkhácnhau.Nhưngthựctếnhiệmvụcủatôilàphátminhramộtcáimáymànósẽ làmchoquảđạnnổđúng thờiđiểm,khimàngòinổkhôngcháy!

Tôi quyết định là việc đó quá khó với mình và quay vềPrinceton.

Thửtậpđánhhơi

Khi làmviệcởLosAlamosvàmuốnnghỉngơiđôichút, tôithườngđếnthămvợtạimộtbệnhviệnởAlbuquerque,cáchđóvàigiờ.

Mộtlần,đếnthămcôấynhưngkhôngđượcvàongay,nêntôiđãrẽquathưviệncủabệnhviệnđểđọcgìđó.

TôiđọcmộtbàibáotrênSciencevề loàichósăn,và làmthếnàomàchúngđánhhơi tàinhưvậy.Các tácgiảmôtảnhữngthínghiệmkhácnhaumàhọđãlàm–chósăncóthểnhậnbiếtnhữngđồvậtmàconngườichạmvào,vàvânvân–vàtôibắtđầunghĩ:Thậtrấtấntượngvềkhảnăngđánhhơicựcgiỏicủachósăn,khảnănglầntheodấuvếtconngười,vânvânthếcònkhảnăngcủachúngtathìthựcratốtđếnmứcnào?

Khi có thểvào thămvợ, tôi gặp cô ấyvànói: “Chúng ta sẽlàmmộtthínghiệmnhé.EmđãkhôngđụngđếnmấycáichaiCokekiavàingàynayrồiphảikhông?(VợtôicómộtbịchsáuchaiCokeđãuốnghếtđượcgomlạiđểchờchuyểnrangoài)”

“Vâng.”

Tôimangbịchsáuchaiđólạichỗcôấy,khôngchạmvàochainào,vànói:“Thếnày.Bâygiờanhsẽđirangoài.Emlấyramộtchai,giữnótrongtaykhoảnghaiphút,rồiđểnólạichỗcũnhé.Sauđóanhsẽvàovàthửnóixemđólàchainào.”

Thế là tôi đi ra ngoài, còn cô ấy lấy ramột chai và giữ nótrongtaymộtlúc–cũngkhálâuđấy,vìtôikhôngphải làchósăn!Theobàibáothìchósăncóthểnhậnbiếtchodùbạnchỉ

chạmvàođồvậtthôi.

Rồitôiquayvào,vàquádễđểnhậnracáichai!Tôithậmchíkhôngcầnphảingửicáiđồbỏđiấy,bởivì, lẽtấtnhiên,nhiệtđộcủanókhônggiốngnhưcủacácchaikhác.Vànócũngquárõ ràng bằng đường khứu giác.Ngay khi đưa nó lên gầnmặtmình,bạncóthểngửithấy lànóẩmvàấmhơn.Thếnên,thínghiệmnàykhôngcógiátrịvìnóquáhiểnnhiên.

Sauđó, tôinhìn lêngiá sáchvànói: “Nhữngcuốn sáchkiaem đã không nhìn ngó gì đến trong một thời gian rồi phảikhông?Lầnnày,khianhrangoài,emhãylấytừcáigiáấymộtcuốnsáchvàchỉmởnórathôi–chỉmởthôinhé–rồigấplạivàtrảnóvềchỗcũ.”

Thếlàtôilạiđirangoài.Vợtôilấymộtcuốnsách,mởnórarồigấplạivàtrảnóvềchỗcũ.Tôiquayvào–vàthậtquáđơngiản! Dễ ợt. Bạn chỉ cần ngửi những cuốn sách.Hơi khó giảithích,vìchúngtakhôngquenvớiviệcnóivềnhữngđiềunhưthếnày.Bạnđưamỗicuốnsáchlênmũivàhíthítvài lần,thìbạncóthểnhậnra.Cókhácbiệtrấtrõ.Cuốnsáchđãdựngởđómộtthờigianthìcócáimùigìkiểukhôkhô,khóchịu.Nhưngkhitaybạnđãchạmvàothìnóâmẩmvàcómùirấtriêng.

Chúngtôilàmthêmmộtvàithínghiệmnữa,vàtôiđãkhámphárarằngừthì loàichósănthựcsựrấtcókhảnăng,nhưngconngườicũngkhôngphảilàkhôngcókhảnăngnhưbảnthânhọvẫnnghĩ:vấnđềchỉ làcáimũicủaconngườiởquácaosovớimặtđất.

(Tôithấyrằng,bằngcáchngửicácdấuchâncủatôi,conchócủatôicóthểchỉrachínhxáctôiđãvàonhàbằngconđườngnào, nhất là khi tôi đi chân trần. Tôi đã thử làm việc đó: bòquanhtấmthảmbằngtayvàđầugối,híthít,đểxemliệutôicóthểnhậnrasựkhácbiệtgiữachỗtôiđãđiquavàchỗtôichưa

điđến,vàngộralàtôikhôngthểlàmđược.Vậylà,conchógiỏihơntôinhiều.)nhiềunămsau,khitôiđếnCaltechlầnđầutiên,đãcómộtmộtbữatiệcởnhàgiáosưBachervớisựthamdựcủanhiềuthànhviênCaltech.Khôngbiếtdoduyêncớnào,nhưngtôi đã kể cho họ câu chuyện ngửi chai và sách củamình.Họkhôngtinmộtlờinàocả,cũngtựnhiênthôi,vìhọluônnghĩtôilàmộtthằngbốcphét.Tôiđãphảichứngminhđiềuđó.

Chúngtôicẩnthậnlấytámhoặcchíncuốnsáchrakhỏigiámàkhônghềchạmtaytrựctiếpvàochúng,rồitôiđirangoài.Bangười khácnhau sờ vào ba cuốn sách khácnhau: họnhấcmộtcuốnlên,mởra,gấplại,vàđặtvềchỗcũ.

Sauđótôiquayvào,ngửibàntaycủamọingười,vàngửitấtcảcáccuốnsách–tôikhôngnhớđãlàmviệcnàotrước-vàđãtìmđúngcảbacuốnsách,màchỉsaimấtmộtngười.

Họvẫnkhôngtintôi;họnghĩđólàmộtloạitròảothuật.Họvẫncốtìmxemtôiđãlàmtròđónhưthếnào.Loạitrònàycómộtmẹoquenthuộc:bạncómộtngườilàmtaytrongvàanhtarahiệuchobạnbiếtđâulàcáigì.Họgắngpháthiệnxemkẻnộigiánđólàai.Từđótôithườngnghĩvềmộttròđoánquânbàikháhay:lấymộtcỗbàivàbảoaiđórútramộtquânrồiđặtnótrởlại,trongkhibạnđangởmộtphòngkhác.Bạnnói:“Bâygiờtôisẽnóivớianhđólàquânbàinào,bởivìtôilàmộtchúchósăn:tôisẽngửitấtcảcácquânbàinàyvàsẽchỉraquânbàimàanhđãrútra.”Tấtnhiên,vớinhữnglờibahoakiểunày,mọingườisẽchẳnghề tinrằngđóchính làđiềubạnthựcsựđanglàm.

Cácbàntayconngườicómùirấtkhácnhau-đólà lýdovìsaoloàichócóthểnhậnrangười;bạnnênthửxem!Tấtcảcácbàntayđềucókiểumùiâmẩm,bàntayngườihútthuốccómùirấtkhácvớingườikhônghútthuốc,còncácquýbàthườngcó

các loạimùi thơm khác nhau, và vân vân. Nếu ai đó cómấyđồng xu trong túi và đã cầm chúng thì bạn cũng có thể ngửithấyđiềuđó.

LosAlamosnhìntừbêndưới

Khinói “LosAlamosnhìn từbêndưới”[24], tôingụý chínhcáinghĩađencủacụmtừnày.Chodùgiờđâytôilàmộtngườicó chút tiếng tăm trong lĩnhvực củamình,ngàyấy tôi chỉ làmộtkẻhoàntoànvôdanhtiểutốt.Thậmchí,tôicònchưacócảbằng tiến sĩ khi bắt đầu tham gia dự án Manhattan. NhiềungườikháckểvớibạnvềLosAlamos-nhữngngườicócấpbậccao–lolắngvềcácquyếtđịnhquantrọng.Tôithìchẳnglolắngvềquyếtđịnhquantrọngnàocả.

Tôithườnglượnlờởbêndưới.

Một hôm, khi tôi đang làm việc trong phòng của mình ởPrinceton, thì BobWilson[25] bước vào và nói rằng anh ấy đãđượccấptiềnđểlàmmộtcôngviệcbímật,vàrằngđúngraanhấykhôngnêntiết lộvớibấtkỳai,nhưngsẽnóivớitôivìbiếtrằng,ngaykhihiểucôngviệcanhấyđanglàm,tôisẽthấymìnhcần phải tham gia. Thế là anh ấy nói với tôi về việc tách cácđồngvịkhácnhaucủaurani[26]đểchế tạobom.Anhấyđãcómột qui trình tách các đồng vị của urani (khác với qui trìnhđượcdùngsaunày)vàrấtmuốnpháttriểnnó.Wilsonkểvớitôivềđiềuđóvànói:“Cómộtcuộchọp…”

Tôitrảlờirằngmìnhkhôngmuốnlàmviệcđó.

Anhấybảo:“Đượcthôi,nhưngcócuộchọplúc3giờ.Sẽgặpcậuởđó.”

Tôiđáp:“Anhyêntâm,tôisẽkhôngnóivớiaivềbímậtmàanhđãkểvớitôi,tuynhiêntôisẽkhônglàmviệcđóđâu.”

Thế là tôi trở lại với công việc luận án của mình – đượckhoảngbaphút.Rồitôibắtđầuchậmrãiđilạitrongphòngvàsuynghĩvềviệcnày.NgườiĐứccóHitlervàkhảnăngchếtạobomnguyêntửthìđãrõ.NguycơngườiĐứcsẽlàmđượcbomtrước chúng ta là hết sức đáng sợ. Vậy là, tôi đã quyết địnhthamgiacuộchọpvàolúc3giờ.

Khoảng 4 giờ tôi đã ngồi vào bàn và thử tính xem liệu cáiphươngphápnàycóbịgiớihạnbởitổnglượngdòngthuđượcởmộtchùmionhaykhông,vàvânvân.Tôikhôngđivàochitiết.Nhưngtôicóbànlàmviệc,cógiấybút,vàtôilàmviệccậtlựcvànhanhnhấtcóthể,đểcácđồngnghiệp,nhữngngườiđanglắpđặtthiếtbị,cóthểtiếnhànhthínghiệmngaytạiđây.

Nhữnggìđangdiễnragiốngnhưbứctranhdiđộng,ởđóbạnnhìnthấymộtbộphậnthiếtbịđượclắpvàoruuuuup,ruuuuup,ruuuuup.Cứmỗi lầnngướcmắtlên,tôi lạithấyhệthiếtbịtohơn.Vàđiềukhôngthểkháclà,tấtcảbọntôiđềuđãquyếtđịnhdừngcôngviệcnghiêncứukhoahọccủamìnhđểthamgiadựánnày.Trongchiến tranh, toànbộkhoahọcđãdừng lại, trừcáiphầnnhonhỏđượcthựcthiởLosAlamos.Màcáiphầnấythìkhônghàmchứanhiềukhoahọclắm,nóchủyếumangtínhkỹthuật.

Tấtcảcácbộphậncủanhữngđềánnghiêncứukhácnhauđượcrápnốilạithànhmộtthiếtbịmớiđểthựcthithínghiệm–cốgắngtáchcácđồngvịcủaurani.Vớicùnglído,tôicũngđãdừngcôngviệcriêng,chodùsauđóítlâutôiđãlấymộtkìnghỉsáutuầnvàđãviếtxongluậnáncủamình.VàtôiđãkịpnhậnbằngtiếnsĩngaytrướckhiđếnLosAlamos-nghĩalà,tôikhôngđếnnỗiởnấcthangquáthấpbêndưới,nhưđãlàmchocácbạntinnhưthế.

Mộttrongnhữngtrảinghiệmthúvịđầutiêncủatôitrongdự

ánnàyởPrincetonlàđượcgặpnhữngconngườivĩđại.Trướcđó,tôichưabaogiờgặpnhiềutêntuổilớnnhưthế.Ấylàvìcómộthộiđồngđánhgiá, luônsonghànhhỗtrợ,vàgiúpchúngtôiđưaraquyếtđịnhcuốicùngvềphươngpháptáchurani.HộiđồngnàygồmnhữngngườinhưCompton[27],Tolman,Smyth,Urey,Rabi,vàOppenheimer.Sởdĩ tôi cómặtởđấyvì tôiamhiểunguyênlýhoạtđộngcủaquitrìnhtáchđồngvịmàchúngtôi đang dùng. Thế là, họ đặt cho tôi những câu hỏi và thảoluậnvềquitrìnhđó.Mộtngườinêuýkiến,rồiCompton,chẳnghạn,giảithíchmộtquanđiểmkhác.Ôngkhuyếnnghịnêntheohướng này, và ông đã hoàn toàn đúng. Một người khác nói,vâng, có thể,nhưng cómộtkhảnăngkhácnữa,mà chúng tanênxemxét.

Vậylà,nhìncảhộiđồng,mỗingườimộtý.TôilấylàmngạcnhiênvàlolắngvềviệcComptonkhôngnhắclạivànhấnmạnhquan điểm củamình. Cuối cùng, Tolman, người chủ trì cuộchọp, lên tiếng:“Vâng, saukhinghe tấtcảnhững lập luận, tôichorằngphươngáncủaComptonlàtốtnhất.Vàbâygiờ,chúngtaphảixúctiếnthôi.”

Thậtquásốcvớitôikhichứngkiếnmộthộiđồng,ởđómọingườiđềxuất rấtnhiềuý tưởng,mỗingườinghĩvềmộtkhíacạnhmới,trongkhivẫnghinhớnhữnggìngườikhácđãnói,đểrồicuốicùng,quyếtđịnhđượcđưara,ýtưởngnàolàtốtnhất–tóm tắt nó – không cần nhắc lại đến lần thứ ba. Những conngườinàythựcsựrấtvĩđại.

Cuốicùnglạicóquyếtđịnhlàdựánnàykhôngphảilàdựánsẽ dùng để tách các đồng vị của urani. Chúng tôi được lệnhdừnglại,vìởLosAlamos,NewMexico,ngườitađãbắtđầumộtdựánthựcsựchếtạobom.Tấtcảchúngtôiphảitớiđóđểlàmbom.Sẽcónhữngthínghiệmchúngtôiphải tiếnhành,vàcả

nghiêncứulýthuyếtnữa.Tôinghiêncứulýthuyết.Tấtcảcácchiếnhữukhácnghiêncứuthựcnghiệm.

Vấnđềlà–Làmgìbâygiờ?LosAlamoschưađượcchuẩnbị.Trong số những việc gắng làm để tranh thủ thời gian, BobWilsoncửtôiđiChicagođểtìmhiểutấtcảnhữnggìcóthểtìmhiểu được về bom cũng như những khó khăn cần giải quyết.Rồi,ngay trongcácphòng thínghiệmcủamình, chúng tôi cóthểbắtđầutạodựngthiếtbị,máyđếmcácloại,v.v…–nhữngthứ sẽhữu íchkhi chúng tôi tớiLosAlamos.Nhờ thế,khônglãngphíthờigian.

TôiđượccửđiChicagovớichỉđạo là,hãyđến từngnhóm,nóivớihọrằng,tôisẽlàmviệcvớihọ,hãytìmcáchđểhọchỉchotôibiếtvềviệcđanglàmmộtcáchchitiếttớimứctôicóthểthựcsựngồixuốngvàbắtđầugiảiquyếtviệcđó.Ngaysaukhiđãđạtđượcmụcđíchvớingườinày,tôiphảichuyểnquangườikhácvàhỏivềviệckhác.Bằngcáchấy, tôiđãamhiểucặnkẽmọiviệc.

Đó làmộtý tưởngrấthay,nhưng lương tâmtôibị cắnrứtđôichútbởivì,tấtcảhọbỏrấtnhiềucôngsứcđểgiảithíchchotôimọiviệc,còntôi thìbiếnluônchẳnggiúpgìhọcả.Nhưngtôi đã rấtmaymắn. Khimột anh chàng đang giải thíchmộtviệc,tôinói:“Saoanhkhônglàmviệcấybằngcáchlấyđạohàmdướidấutíchphân?”Trongnửagiờ,anhtađãgiảiquyếtxongvấnđề,màhọđãcầycuốcsuốtbathángròng.Vậylà,tôiđãlàmđượcmột việc bằng cách sử dụng “Hộp công cụ khác lạ” củamình.RồitôirờiChicago,quayvềvàtrìnhbàynhữnggìđãthunhậnđược –năng lượnggiảiphóng ra làbaonhiêu,quảbomtrôngsẽnhưthếnào,vàv.v…

Tôinhớlà,sauđó,mộtngườibạncùnglàmviệctênlàPaulOlum,mộtnhàtoánhọc,đãgặptôivànói:“Khingườita làm

phim về chuyện này, họ sẽ dựng một anh chàng quay về từChicagođểbáocáovớinhữngngườiởPrincetonvềbom.Anhtamặccom-lêvàxáchcặptàiliệuvàv.v…–cònôngthìsơmitrầncáubẩnvànóivovới chúng tôi tất cảnhữngchuyệnấy,chodùđólàcôngchuyệnhếtsứcnghiêmtúcvàấntượng.”

Dườngnhưvẫncònchậmtrễ,nênWilsonđãđếnLosAlamosđểtìmhiểuxemcáigìđangcảntrởcôngviệc.Khitớinơi,ôngấy nhận thấy công ty xây dựng đang làm việc rất căng và đãhoànthànhviệcxâydựnghộitrườngvàvàitòanhàkhác,màhọhiểuđượccôngnăngcủachúng.Nhưnghọkhôngcóđượcnhữngchỉdẫnrõ ràngvềviệcxâyphòng thínghiệmnhư thếnào–baonhiêuốngga,baonhiêunướcv.v…..Vìthế,Wilsonđãphảixemxétnơinày,nơikia,vàquyếtđịnhngaytạichỗvàngaylậptức,baonhiêunước,baonhiêuga,v.v…Vàchỉđạohọlậptứckhởicôngxâycácphòngthínghiệm.

Khiôngấyquayvềgặpchúng tôi, thì tất cảbọn tôiđã sẵnsàngvànónglòngđượclênđườngngay.Vìthế,tấtcảđãhọpvàquyếtđịnh,chúngtôicứtớiđó,chodùmọithứởđóchưasẵnsàng.

Tiện đây nói thêm,Oppenheimer cùngmấy người khác đãrấtkiênnhẫnkhichiêumộchúngtôi.Ôngquantâmđếnkhókhăncủatừngngười.Ônglolắngvềvợtôi,côấymắcbệnhlao,liệuởđócóbệnhviệnkhông,vànhiềuthứkhácnữa.Đólàlầnđầutiêntôinóichuyệnvớiôngmộtcáchriêngtưnhưvậy;ônglàmộtngườituyệtvời.

Người ta yêu cầu chúng tôi phải rất cẩn trọng – chẳnghạnnhưkhôngmuavétàuởPrinceton.GaPrincetonrấtnhỏ,nênnếu mọi người đều mua vé tàu đến Albuquerque[28], NewMexico, thì ở Princetonhẳn sẽ cónhữngđồn thổi rằng, đangxảyrađiềugìđó.Thếlàmọingườimuavéởđâuđó,trừtôi,bởi

vìtôibiếtrằngnếutấtcảmọingườiđãmuavéởnơikhácthì…

Thế là, khi tôi ra ga và nói: “Tôi muốn đến Albuquerque,NewMexico.”Ngườiđànôngbánvébảoluôn:“Ồ,thếratấtcảnhững thứ ấy là của ông!” Mấy tuần trước chúng tôi đã gửinhữngthùnggỗlớnđầycácthiếtbịđếmvàhyvọnglàngườitakhông để ý đến cái địa chỉ Albuquerque. Thành ra, chí ít tôicũngđãphảigiảithíchvìsaochúngtôiđãgửinhữngthùnggỗđó;tôichuyểnđếnAlbuquerque.

Nhưngkhichúngtôiđếnnơithìcáctòanhà,khutậpthểvànhữngcôngtrìnhkiểunhưvậyvẫnchưahoànthành.Thựctế,ngay cả các phòng thí nghiệm cũng chưa sẵn sàng. Bằng việcđếnsớmhơndựkiến,chúngtôiđanghốithúchọ.Vìvậy,họrấtbấnvàphảithuênhữngngôinhàtạmởcácnôngtrại lâncận.Lúcđầu, chúng tôiở trong cácngôinhà tạmnhư thếvàbuổisáng láixeđi làm.Cáibuổi sángđầutiên láixeđi làmcủatôithậtấntượng.VớimộtngườigốcởphíaĐôngvàchưađinhiều,thì phong cảnh xung quanh quả thật là tuyệt đẹp. Có nhữngváchđáhùngvĩ,màbạncóthểđãnhìnthấytrongtranhảnh.Bạnđitừphíadướilênvàngạcnhiênkhibắtgặpquảnúicao,phẳngnhưmặtbànnày.Điềuấntượngnhấtvớitôilà,khiđangđilên,ngườitanóirằng,rấtcóthểnhữngthổdândađỏđangsốngởđây.Anhchàngcầmláidừngxelại,bướcra,ngóngàngxung quanh, rồi chỉ mấy cái hang của người da đỏ, mà nếumuốnbạncóthểkhámphá.Thậtlàphấnkhích.

Lầnđầutiênđếnchỗlàmviệc,tôithấymộtkhuvựckỹthuậtđúngraphảicóhàngràobaoquanhcẩnthận,nhưngvẫncòntoanghoang.Hồiấy,dựkiếnlà,chỗnàysẽlàmộtthịtrấn,baoquanh làmột hàng rào kiên cố. Nhưng họ vẫn còn đang xâydựngvàanhbạnPaulOlum,đãtừnglàtrợlýcủatôi,cầmkẹphồsơđứngngayởcổng,kiểmtraxetảiravàovàchỉđườngđể

họchởvậtliệuđếnnhữngđiểmkhácnhau.

Khiđếnphòngthínghiệm,tôigặpnhữngngườimàtôimớichỉ biết tên qua những bài báo của họ trên Physical Review,v.v…Tôichưabaogiờgặphọtrướcđó.“ĐâylàJohnWilliams,”họgiớithiệu.Rồi,mộtanhchàngđứngbậtdậybênchiếcbànphủđầycácbảnthiếtkế, tayáoxắncao,vàhétquacửasổđểchỉhướngđichocánhxetảivàcácphươngtiệnchởvậtliệuxâydựng.Bởivìcácnhàvậtlýthựcnghiệmchẳngcóviệcgìđểlàmchođếnkhiphòngốcvàthiếtbịthínghiệmđượchoàntất,nênhọphảitrựctiếpthamgiahoặchỗtrợxâydựngcáctòanhà.

Ngượclại,cácnhàvậtlýlýthuyếtcóthểlàmviệcngay,nênngười ta quyết định là, họ sẽ không sống ở các nhà trệt bênnôngtrạinữa,màsốngluônởđây.Chúngtôibắttayvàocôngviệcngaylậptức.Chẳngcócáibảngnàocả,ngoạitrừmộtcáicóbánhxe,nênchúngtôiđãkéonóđikhắpnơi.RobertSerber[29]

giảithíchchochúngtôimọichitiếtvềquảbomnguyêntử,vềvậtlýhạtnhân,vànhữngthứtươngtựmàhọđãnghĩđếnkhicòn ở Berkeley. Tôi không biết nhiều về những thứ đó. Tôinghiêncứunhữngvấnđềkhác.Vìvậy,tôiđãphảilàmcảmộtnúicôngviệc.

Hàngngàytôinghiêncứuvàđọc,nghiêncứuvàđọc.Đóquảlàmộtthờisôiđộng.Nhưngtôicóchútmaymắn.Tấtcảnhữngnhânvậtquantrọng,ngoạitrừBethe,đềuđivắngởthờiđiểmđó.Mà, Bethe thì lại cầnmột ai đó để trao đổi và phản biệnnhữngýtưởngcủaông.Thếlàôngấyđãđếngặpcáicậunhóckhôngtêntuổinày,tranhluậnvàlígiảicácýtưởngcủamình.Tôinói:“Không,không,báclẩnthẩnrồi,phảithếnàycơ.”Ôngbảo: “Cứ đợimột lát,” rồi giải thích vì sao ông không hề lẩnthẩn,màtôimớilàngườilẩnthẩn.Chúngtôicứtiếptụcnhưvậy.Bạnthấyđấy,mỗikhinghevềvậtlý,tôichỉnghĩđếnvật

lý,vàkhôngcầnbiếtmìnhđangnóivớiai.Thếnêntôiđãnóinhữnglờinguđầnkiểunhư“Không,không,bácsairồi,”hoặc“Báclẩnthẩnà.”NhưnghóarađólạichínhlàđiềuBethecần.Nhờ việc nàymà tôi đã trở nên nổi trội và trở thành trưởngnhóm–trêntôilàBether,còndướitôicóbốnngười.

Nhưđãkể, khi tôimớiđếnđây, khunhà tập thểvẫn chưaxâyxong.Dùvậy,cácnhàvật lý lýthuyếtcũngvẫnởgầnđó.Nơi đầu tiênmà họ để chúng tôi ở là tòa nhà cũ kỹ củamộttrườnghọc–vốnlàmộttrườngdànhchohọcsinhnam.TôitátúcởmộtchỗcótênlàSảnhCơhọc.Tấtcảchúngtôibịnhồichặtởđóvớinhữngcáigiườngáptường,thậtbấttiện,vìBobChristyvàvợcậutaphảiđiquachỗngủcủachúngtôiđểvàophòngtắm.Thậtchẳngthoảimáichútnào.

Cuốicùngthìnhàtậpthểcũngđượcxâyxong.Tôixuốngnơiphânbốphòngvàhọbảo làbạn có thể chọnphòngngaybâygiờ.Bạnbiếttôiđãlàmgìkhông?Tôinhìnxemđâulànhàtậpthểnữ,rồichọnmộtphòngnhìnthẳngsangđó–dùsaunàytôipháthiệnralàcómộtcâytoxoètánchắnngaytrướccửasổcănphòngđó.

Họbảotôirằng,haingườiởchungmộtphòng,nhưngđóchỉlàtạmthời.Haiphòngchungnhaumộtnhàtắmvàmỗiphòngcó một giường hai tầng. Nhưng tôi thì lại không muốn haingườiởtrongmộtphòng.

Vàocáiđêm,khitôiđến,ởđóchưacóaicả,vàtôiquyếtđịnhsẽgắngchiếmcănphòngchoriêngmình.VợtôibịbệnhlaovàđangởAlbuquerque.Tôicómấyhộpđồdùngcủacôấy.Thếlàtôi lấyramấycáiáongủnữ,mởcáigiườngtrên,vànémmấythứấylungtunglênđó.Tôicũnglấymấyđôidéplêvàrắcmộtítbộtphấnrasànnhàtắm.Tôilàmmọithứcứnhưthểcóaiđónữađangởđấy.Vậy là,điềugìđãxảy ra?Đây lànhà tập thể

nam,đúngkhông?Tốiđó,tôivềphòngvàthấybộđồngủcủamìnhđượcgấpgọngàngđểởdướigối,cònđôidépcủatôithìđượcđặtngayngắndướigầmgiường.Mấycáiáongủnữcũngđượcgấpgọngàngởdướigối,giườngđượcxếplại,vàđôidépnằmnghiêmởphíadưới.Bộtphấntrongphòngtắmđược lausạchvàchẳngcóaingủởgiườngtrêncả.

Tối hôm sau, vẫn như vậy. Khi thức dậy, tôi quấy đảo cáigiườngtrên,némlungtunglênđómấycáiáongủnữ,rắcbộtphấntrongnhàtắmv.v…Tôilàmnhưvậytrongbốnđêm,chođếnkhimọingườiđãổnđịnhchỗởvàkhôngcònnguycơbịxếpthêmngườinữavàophòng.Hàngđêm,mọiviệcđượcsắpxếprấtcẩnthận,chodùđólànhàtậpthểnam.

Lúcấytôikhôngbiết,chínhcáimẹovặtnàyđãlàmtôidínhdángđếnchínhtrị.Tấtnhiênlàởđócũngcóđủkiểubèphái–phái cácbànội trợ,phái cơkhí,pháikỹ thuật, v.v…Cả cánhđànôngchưavợvàphụnữchưachồngsốngtrongkhutậpthểcũngthấylàhọphảicómộtphái,bởivìmộtquiđịnhvừamớiđượcbanhành:Khôngphụnữtrongnhàtậpthểnam.Điềunàythậtquá lốbịch!Dù sao, chúng tôi lànhữngngườiđã trưởngthành.Phi lýhếtchỗnói!Chúngtôiphảicóhànhđộngchínhtrị.Thếlà,chúngtôitranhluậnvềviệcnày,vàtôiđãđượcbầulàmđạidiệnchonhữngngườisốngtrongkhutậpthểthamgiahộiđồngthịtrấn.

Khiđãởtronghộiđồngấyđượckhoảngmộtnămrưỡi,nhânnóivớiHansBethemộtviệcgìđó,tôiđãkểvớiôngvềcáimánhdùngáongủvàdéplêcủavợ.Ôngcườilớn:“Vậythì,đólàcáicáchcậunhảyvàohộiđồngthịtrấn.”Betheluôncóchântronghộiđồngđiềuhànhchủchốt.

Hóaracâuchuyệnlànhưthếnày.Ngườiphụnữdọnphòngởkhutậpthểmởcửaphòngtôivàsửngsốtpháthiệnrắcrối:ai

đóđãngủvớimộttrongcácchàngtrai!Côtabáocáovớibàtổtrưởngtổlauchùi,bànàylạibáocáolênviêntrungúy,rồiviêntrungúylạibáocáolênviênthiếutá.Cứthếbáocáođitiếplên,quamấyviêntướng,đếntậnủybancủachínhphủ.

Họsẽlàmgì?Họphảinghĩxemchuyệnnàylànhưthếnào.Nhưngtrướcmắt,mộtchỉđạođượcchuyểnxuốngdướiquacácđạitá,xuốngcácthiếuta,rồicáctrunguý,bàtổtrưởng,vàcôlaunhà:“Hãyđểmọiviệcnhưcũ,laudọnsạchvàxemđiềugìsẽxảyra.”Hômsau,vẫnbáocáonhưvậy.Trongbốnngày,họlúng túng không biết phải làm gì. Cuối cùng, bọn họ đã banhànhquiđịnh:Khôngphụnữtrongnhàtậpthểnam!Vàđiềunàyđãgâyracăngthẳngđếnmứccưdânởđâyđãphảibầumộtngườiđạidiệncho…

Tôimuốnkểvớicácbạnvềchuyệnkiểmduyệtởchỗchúngtôi. Người ta quyết định làmmột việc hoàn toàn phi pháp -kiểmduyệtthưtíncủamọingườibêntrongnướcMỹ–điềumàhọkhôngcóquyềnlàm.Thếlà,mọiviệcđượcbốtríthậttinhvicứ như thể việc này là tự nguyện. Tất cả chúng tôi phải tựnguyệnkhôngdánkínphongbìcácbứcthưgửirabênngoài,vàcũngkhôngthanphiềngìkhihọmởnhữngbứcthưtừngoàigửi cho chúng tôi; chúng tôi tự nguyện chấp nhận điều đó.Chúngtôicứđểmởcácbìthưcủamìnhvàhọsẽdánchúnglạinếuthấykhôngcóvấnđềgì.Nếutheohọ,bứcthưcóvấnđề,thìhọsẽtrảnólạichochúngtôi,kèmtheoghichúrằng,cóviphạmđiềunàyđiềunọtrong“Thoảthuận”củachúngta.

Thế là, phải rất tinh tế với cái cộng đồng khoa học đầu ócphóngkhoáng,cuốicùngcũngđãthiếtlậpđượcmộthệthốngkiểmduyệtvớirấtnhiềuquiđịnh.Nếumuốn,chúngtôiđượcphépgópývềtháiđộcủabanquanlý,chúngtôicóthểviếtchothượngnghịsĩcủamình,nóivớiôngấyrằng,chúngtôikhông

thíchđiềunàyhaycáchđiềuhànhkia.Họbảosẽthôngbáochochúngtôinếucóbấtkỳrắcrốinào.

Vậy là mọi thứ đã được sắp xếp, và ngày đầu tiên với hệthống kiểm duyệt bắt đầu:Điện thoại reeng! reeeng! Tôi hỏi:“Gìthế?”

“Anhlàmơnxuốngđây.”

Tôiđixuống.

“Cáigìđây?”

“Đólàthưcủabốtôi.”

“Thếđâylàcáigì?”mộttranggiấycódòngkẻvàởvàidòngcónhữngdấuchấm–bốnchấmởdưới,mộtởtrên,haiởdưới,mộtởtrên,rồimộtchấmnằmdướimộtchấm…

“Đólàgìvậy?”

Tôiđáp:“Đólàmậtmã.”

Họnói:“Đúng,đólàmậtmã,nhưngnộidungcủanólàgì?”

Tôiđáp:“Tôikhôngbiết.”

Họhỏi:“Được,thếchìakhóagiảimãlàgì,làmthếnàoanhgiảiđượcnó?”

Tôitrảlời:“Tôikhôngbiết.”

Họlạihỏi:“Thếcáigìnữađây?”

Tôiđáp:“Đólàthưcủavợtôi–thưviếtTJXYWZTW1X3.”

“Đólàgì?”

Tôitrảlời:“Mộtmậtmãkhác”

“Chìakhóacủanólàgì?”

“Tôikhôngbiết.”

Họnói:“Anhnhậnđượccácmậtmãmàlạikhôngbiếtchìakhóagiảimãư?”

“Đúngthế,”tôitrảlời.“Tôicómộttròchơi.Tôitháchhọgửicho tôi một mật mã, mà tôi không thể giải được, anh thấykhông?Vìthếhọnghĩracácmậtmãởngoàiđóvàgửichúngvàođâychotôi,màkhôngchobiếtchìakhóagiảimãlàgì.”

Một trongcácqui tắckiểmduyệt làhọ sẽkhôngđộngđến,nếu không có gì bất thường trong thư tín. Thế nên họ nói:“Thôiđược,anhnóivớihọhãygửicảchìakhóamãnữanhé.”

Tôinói:“Nhưngtôikhôngmuốnnhìnthấykhóamã!”

Thếlàhọbảo:“À,khôngsao,chúngtôisẽxóakhóamãđi.”

Vậylà,chúngtôiđãthỏathuậnnhưthế.Tốtthôi.Khôngcóvấnđềgì!Hômsau,tôinhậnđượcmộtbứcthưcủavợ,thưviếtrằng:“Thậtkhóviết,vì emcảmthấy––đangnhìn trộm.”Cómộtvếtxóabằngthuốctẩymựcởchỗcủachữđó.

Vì thế tôi đã xuống phòng kiểm duyệt và nói: “Dù khôngthích,cácanhcũngkhôngđượcphépđộngvàocácthưgửiđến.Cácanhcóthểđọc,nhưngkhôngđượcxóabấtkỳchỗnào.”Họnói:“Đừngcóngớngẩnthế.Anhnghĩlàkiểmduyệtdùngchấttẩymựcư?Họlấykéocắtphăngđiấychứ.”

Tôi nói “Thôi được.” Rồi tôi viết lại cho vợ và hỏi “Em códùngthuốctẩymựctrongthưgửianhkhông?”Côấyđáplại:“Không,emkhônghềdùngthuốctẩymựctrongthưcủamình;hẳnđólà…”vàcómộtlỗcắtởđó.

Thếlàtôiquaylạithanphiềnvớiviênthiếutá,ngườiđượccholàchịutráchnhiệmvềtấtcảnhữngviệcnhưthếnày.Bạnthấy đấy, việc hơimất thời gianmột chút, nhưng tôi có cảmgiácmìnhgiốngnhưmộtngườiđạidiệnchuyêntháogỡnhữngrắc rối. Viên thiếu tá cố gắng giải thích với tôi rằng, nhữngnhân viên kiểm duyệt đã được dạy phải làm như thế nào,nhưnghọkhônghiểucáchlàmmớiđòihỏiphảirấttinhtế.

Thếrồi, ít raanhấyđãnói:“Chuyện làgìđây?Anhkhôngnghĩlàtôicóthiệnchíà?”

Tôiđáp:“Có,anhrấtcóthiệnchí,nhưngtôikhôngnghĩ làanhcóquyềnlực.”Tôinóivậybởivìnhưcácbạnthấyđấy,anhtađãgiảiquyếtviệcnàybahaybốnngày.

Anh ấy nói: “Chúng ta sẽ thấy điều đó!” Anh ta nhấc điệnthoạilênvàtấtcảxongluôn.Khôngcònchuyệnthưbịcắtnữa.

Tuy nhiên, vẫn còn một số vấn đề khác. Chẳng hạn, mộthôm tôi nhậnđược thư của vợ, kèmvới tờ ghi chú củanhânviên kiểm duyệt, viết rằng: “Trong thư có một mật mã màkhôngcóchìakhóa,nênchúngtôiđãloạibỏnó.”

Thếnên,khitôiđếngặpvợởAlbuquerquengàyhômđó,côấyđãhỏi:“Thếnhữngthứcủaemđâu?”

Tôihỏilại:“Nhữngthứnào?”

Vợtôinói:“Litharge[30],gli-xê-rin,xúcxích,quầnáođểgiặt.”

Tôingờngợ:“Chờmộtchút–đólàmộtdanhsáchà?”Côấyđáp:“Vâng.”

“Đó là một mật mã,” tôi nói. “Họ nghĩ đó là mật mã –Litharge, gli-xê-rin, v.v.” (Cô ấy cần litharge và gli-xê-rin đểlàmbột,hàncáihộpbằngmãnão).

Tất cả những chuyện này đã diễn ra trong vài tuần đầu,trướckhichúngtôigiảiquyếtổnthỏavớinhau.Mộthôm,khiđangnghịchcáimáytínhthìtôipháthiệnramộtđiềuđặcbiệt.Nếubạnlấy1chiacho243thìbạnnhậnđược0,004115226337…Kếtquảkháđẹp:nóhơibị lệchmột chút sau cụmsố 559nếubạntínhtiếp,nhưngnónhanhchóngtựđiềuchỉnhvà lặp lạirấtđẹp.Tôithấyđiềunàycũnghayhay.

Nhưng,khi tôiviếtđiềuđó trong thư, thì thưbị trả lạivớimột lưuýnhỏ“Hãyxemmục 17B”.Mục 17Bghi:“Thưtừchỉ

được viết bằng tiếng Anh, Nga, Tây Ban Nha, Bồ Đào Nha,Latinh, Đức, v.v… Việc dùng bất kì ngôn ngữ nào khác phảiđượcchophépbằngvănbản”.

Vàtiếptheo,mụcnàyquyđịnh“Khôngdùngmậtmã.”

Vì thế, tôi viết lại cho nhân viên kiểm duyệt một ghi chúnhỏ,kèmtheoláthưcủamình,vớinộidunglà,tôicảmthấyrõràngđâykhôngthểlàmộtmậtmã,vìnếuanhchia1cho243thìsẽthựcsựthuđượctấtcảnhữngconsốđó,vàvìvậy,thôngtinởsố0,004115226337…Khôngnhiềuhơnởsố243–nókhómàchứathôngtinnàokhácvàv.v…Dođó,tôiyêucầuđượcphépdùngcácchữsốẢrậptrongthưcủamình.Và,yêucầucủatôiđãđượcchấpthuậnngay.

Luôncónhữngphiềntoáinàođóvớicácbứcthưgửiquagửilại.

Chẳnghạn, vợ tôi nhắc đi nhắc lại rằng, cô ấy thấy khôngthoảimái khi viếtmà có cảm giác là đang bị nhân viên kiểmduyệttheodõi.Theoquyđịnh,chúngtôikhôngđượcnhắcđếnchuyệnkiểmduyệt.Chúngtôikhôngnhắcđến,nhưnglàmcáchnàođểhọcóthểnóichocôấybiếtđiềuđó?Thếlàhọgửitôitinnhắn:“Vợanhđãnhắcđếnchuyệnkiểmduyệt”.Đúnglàvợtôinhắcđếnkiểmduyệt.Vậy là,họ lạigửitiếp:“Hãybảovợanhđừng nhắc đến chuyện kiểm duyệt trong thư của chị ấy”. Vìthế, tôi mở đầumột lá thư: “Người ta yêu cầu anh nhắc emkhông nói đến chuyện kiểm duyệt trong thư”. Phoom,phoooomthưbịtrảlạiliền!Tôiviếtchohọ:“Tôiđượcchỉđạophải báo vợ mình không được nhắc đến chuyện kiểm duyệttrongthư.Tôiphảilàmviệcấybằngcáchquáinàođây?Ngoàira,vìsaotôilạiphảibáochocôấykhôngnhắcđếnchuyệnkiểmduyệt?Cácanhđanggiấutôiđiềugìà?”

Thậtthúvịlà,chínhtaynhânviênkiểmduyệtphảinhờtôi

nóiđểvợtôiđừngviếtchotôirằngcôấycảmthấy…Mà,họđãcólờigiảithích.Họnóirằng,họlovềviệcthưtíncóthểbịxemtrộmtrênđường từAlbuquerque,và rằngnếuaiđóđọc trộmthư,thìngườitacóthểpháthiệnralàcóviệckiểmduyệtthưtín.Vìvậy,họmonglàvợtôisẽviếtmộtcáchtựnhiênhơn.

Vì thế, khi chuyện trò với vợ trong chuyến xuốngAlbuquerque tiếp theo, tôi đã nói: “Em này, đừng nhắc đếnkiểmduyệtnữanhé.”Nhưngchúngtôiđãgặpnhiềurắcrốiđếnnỗicuốicùngphảinghĩramộtmậtmã,mộtviệckhônghợplệ.Chỉcầntôiđặtdấuchấmởcuốichữkýcủamìnhlàsẽgặpphiềntoáiliền,vậylàvợtôiphảichuyểnsangphươngphápkhácmàcôấyđãchếtácra.Vợtôibịốm,phảingồiởđósuốtngày,nêncầnnghĩraviệcđểlàm.Việccuốicùngcủacôấylàgửichotôimộtmẩuquảng cáo,mà theo cô ấy thìhoàn toànhợp lệ.Nộidungcủamẩuquảngcáođónhưsau:“Hãygửichobạntraicủabạnmộtláthưtheokiểutròchơighépchữ.Đâylàmộtbảngvớicácôtrốngđểbạnviếtthưlênđó,rồicắtrờicácôra,chovàomột túi nhỏ, và gửi đi”. Tôi đã nhận được lá thư ấy cùng lờinhắcnhở:“Chúngtôikhôngcóthờigianđểđùađâu.Hãybảovợanhtựkiềmchếvàviếtnhữngláthưbìnhthường”.

Được thôi, chúng tôi đã sẵn sàng chomột lá thư khác vớinhiềudấuchấmhơn,nhưnghọđãkịppháthiệnrađúng lúc,nênchúngtôikhônglàmnữa.Láthưmàchúngtôiđãchuẩnbịsẵnsàngcholầntiếptheosẽbắtđầubằngcâu:“Anhhyvọnglàemnhớmởláthưnàythậtcẩnthận,vìanhgửikèmbộtpepto-Bismol[31] cho cái dạ dày của em, như mình đã thoả thuận”.Trong bì thư sẽ bỏ đầy bột. Chúng tôi kỳ vọng, ở chỗ kiểmduyệthọsẽmởlá thưđóthậtnhanh,bộtsẽ tungrakhắpsànnhà,vàhọchắcsẽrấtbựcmìnhvìkhôngnghĩlà,bạnlàmnhưvậy.Họsẽphảithugomtấtcảchỗbộtpepto-Bismol…

Tuynhiên,chúngtôiđãkhôngphảidùngđếncáchnày.

Kếtquảcủatấtcảnhữngtrảinghiệmvớicánhkiểmduyệtlà,tôibiếtchínhxáccáigìcóthểqua,còncáigìthìkhông.Khôngaibiếtđượctườngtậnnhưtôi.Vìthế,tôiđãkiếmđượcmộtíttiềntừcácượcnhờnhữngtròấy.

Mộthôm,tôipháthiệnralà,nhữngcôngnhânsốngxabênngoài,ngạiđivòngquacổngchính,đãtựcắtmộtlỗởhàngràođểchuivào.Thế là tôiđi raquacổng,vòngđếnchỗcái lỗvàchui vào, lại đi ra qua cổng, và cứ như vậy cho đến khi viêntrungsĩgáccổngbắtđầuthắcmắc,khôngbiếtviệcgìđangxảyra.Làmsaomàcáitaynàycứđiramãimàkhôngthấyđivào?Và,phảnứngtựnhiêncủaanhtalàbáocáovớiviêntrungúyvàđòitốnggiamtôivìviệcnày.Tôiđãgiảithíchrằng,cómộtcáilỗởhàngrào.

Cácbạnthấyđấy,tôiluôngắnglàmchomọingườihiểura.Tôiđãcượcvớimấyngườilà,tôicóthểkểtrongthưvềcáilỗhổngởhàngràovàgửiláthưđórangoài.Và,chắcchắnlàtôiđãlàmnhưvậy.Tôilàmviệcnàybằngcáchviếtnhưsau:Bạnnên xem cách thức quản lý nơi này (đó là điềumà chúng tôiđượcphépnói).Cómộtcáilỗởhàngràocáchchỗnàychỗnọ71feet,rộngchừngnàychừngkia,vàbạncóthểđiqua.

Giờ thì họ có thể làm gì nào? Họ không thể nói với tôi làkhôngcócáilỗnhưthế.Ýtôilàhọsẽlàmgìnhỉ?Việccócáilỗnhưthếlàmộtlỗinặngcủachínhhọ.Họcầnbịtcáilỗlại.Thếlàgiảiquyếtxongcâuchuyện.

Tôicũnggửitrótlọtmộtbứcthưkểchuyệnmộtđồngnghiệptrong nhóm của tôi, John Kemeny, đã bị đánh thức lúc nửađêmvàbịmấytaynguxuẩntrongquânđộirọiđènvàomặt,vìhọpháthiệnđiềugìđóvềbốcậuta,ôngđượccholàmộtcộng

sảnhaygìđấy.GiờthìKemenylàmộtnhânvậtnổitiếng.

Cònnhiềuchuyệnkhác.Giốngnhưchuyện lỗhổngởhàngrào,tôi luôngắngchỉranhữngchuyệnấymộtcáchgiántiếp.Mộttrongnhữngchuyệnmàtôimuốnchỉralànhưthếnày–ởgiai đoạn khởi đầu ấy, chúng tôi có những bí mật tối quantrọng;chúngtôiđãpháthiệnrấtnhiềuđiềuvềbom,urani,vàcách thức hoạt động của nó v.v…; tất cả những phát hiện đóđượclưugiữdướidạngvănbảntrongcáctủđựnghồsơbằnggỗvớinhữngcáikhóamócnhỏ,loạitầmtầmvàphổdụng.Tấtnhiên, có nhiều thứ khác do xưởng làm, nhưmột cái thanhchạyxuốngdưới,đượcgiữbằngcáikhóamóc,dùsaoluônchỉlàcáikhóamóc.Khôngnhữngvậy,bạncóthểlấytàiliệura,màthậmchíkhôngcầnmởkhóa.Bạnchỉcầnnghiêngtủvềphíasau.Ngănkéodướicùngcómộtthanhnhỏdùngđểgiữgiấytờlạivớinhau,vàcócảmộtkherộngởdướigầm.Từđó,bạncóthểkéogiấytờra.

Thếlà,tôicứmởnhữngcáikhóaấysuốtvàchứngtỏlàviệcấyrấtdễ làm.Trongmỗi lầnhọp toàn thểnhânviên, tôiđềuđứnglênvànóirằngchúngtahiệncónhữngbímậtquantrọngvàkhôngnênlưugiữchúngtrongnhữngcáitủnhưvậy;chúngta cầnnhữngcáikhóaan toànhơn.Một lần,Tellerđứngdậytrongbuổihọpvànóivớitôi“Tôikhôngcấtnhữngbímậtquantrọngcủamìnhtrongtủđựnghồsơ.Tôicấtchúngởngănkéobànlàmviệccủamình.Nhưthếcótốthơnkhông?”

Tôi nói: “Tôi không biết. Tôi chưa nhìn thấy cái ngăn kéobànlàmviệccủaanh.”

Anhấyđangngồi sát phía trênphònghọp, còn tôingồi títphíadưới.Thếlà,khicuộchọpvẫnđangtiếpdiễn,tôitrốnravàxuốngxemcáingănkéobànlàmviệccủaTeller.

Tôithậmchícònkhôngphảimởkhóangănkéobàn.Hóara

lànếubạnđặttayvàophíasau,dướigầm,bạncóthểrútgiấytờra,nhưrútcuộngiấytoiletvậy.Bạnrútramộttờ,nókéotheomộttờkhác,rồimộttờkhácnữa…Tôivétsạchngănbàn,đểmọithứsangmộtbên,rồiquaylạitầngtrên.

Cuộchọp vừa kết thúc.Mọi người đi ra.Tôi hòa vào dòngngười,rảobướcbắtkịpTellervànói:“Này,tiệnthểchophéptôixemcáingăntủbànlàmviệccủaanhnhé.”

“Dĩnhiênrồi,”anhấynóivàchỉchotôicáibàn.

Tôingắmnghíavànói:“Theotôi,trôngrấtđược.Chophéptôixemanhcógìtrongđónào.”

“Rấtvuiđượcchỉchocậunhữngthứđó,”Tellertrảlời,nhétchìakhóavào,vàmởngănkéora.“Nếunhư,”Tellernóitiếp:“Cậuchưatậnmắtnhìnthấy.”

Cái dở khi lừa một người cực thông minh như Teller làkhoảngthờigiantừ lúcanhấythấycógìđókhôngổntớikhianhấyhiểuchínhxácchuyệngìđãxảyra,làquángắnngủiđểcóthểmangđếnchobạnchútphấnkhích!

MộtvàichuyệnđộcmàtôicandựởLosAlamoskhálàthúvị.MộtchuyệnliênquanđếnsựantoàncủanhàmáyởOakRidge,Tennessee[32]. Los Alamos hướng tới chế tạo bom, còn ở OakRidgengườitađangcốgắngtáchcácđồngvịcủaurani–urani238vàurani235,đồngvịgâynổ.Họchỉmớibắtđầuthuđượclượng rất nhỏ u-235 từ thí nghiệm, và đồng thời thực hànhphươngpháphóahọc.Ởđấysẽcómộtnhàmáylớn,họsẽcóvôsốthứ,rồihọlấyvậtliệuđãđượclàmsạch,làmsạchlạimộtlầnnữa,đểchuẩnbịchocôngđoạn tiếp theo. (Bạnphải làmsạchquavàicôngđoạn).Vậylà,mộtmặthọthựchành,vàmặtkháchọchỉthuđượcchútxíuu-235từmộttrongcácbộphậnthiếtbịthí nghiệm.Họ đang cố gắng tìm cách phân tích để xác định

xemlượngu-235cótrongđólàbaonhiêu.Mặcdùchúngtôivẫngửichohọnhữngchỉdẫn,nhưnghọchưabaogiờlàmtheochođúng.

Thếlà,cuốicùng,EmilSegrèchorằngchỉcómộtcáchgiúphọ tuân thủcácchỉdẫnnày là,đích thânôngấyxuốngđóvàxemhọ đang làm gì.Nhữngngười bên quân đội nói: “Khôngđược,chủtrươngcủachúngtalàphảigiữtấtcảthôngtincủaLosAlamosởtạiđây.”

NhữngngườiởOakRidgekhônghềbiếtsảnphẩmcủahọsẽđượcdùngvàoviệcgì;họchỉbiếtcáihọđangcốgắnglàm.Ýtôilà, những người cấp bậc cao hơn biết rằng, họ đang tách cácđồngvịcủaurani,nhưngkhôngbiếtquảbommạnhcỡnào,haynguyên tắc hoạt động của nó ra sao.Nhữngngười ở dưới thìhoàn toànkhôngbiếthọđang làmgì.Quânđộimuốngiữkínthôngtintheocáchđó.Khônghềcótraođổithôngtinqualại.Nhưng,Segrènhấtquyếtrằng,họsẽkhôngbaogiờcóđượccácthửnghiệmđúngđắn,vàtấtcảsẽtanthànhmâykhói.Bởivậy,cuốicùng,Segrèđãxuốngđóđểxemhọđanglàmgì.Khiđithịsát,ôngấythấyngườitađangđẩymộtcáixe,chởmộtbìnhlớnchứanước,nướcmàuxanh–đólàdungdịchuraninitrate.

Segrèhỏi: “Chà, cácanhvẫnvậnchuyểnnóbằngcáchnàyngaycảkhiđãđượctinhchếà?Cóđúnglàcácanhvẫnsẽlàmnhưvậykhông?”họtrảlời:“Đúngthế,saolạikhông?”

“Thếnókhôngnổư?”ônghỏi.Gớm!Nổá?

Thếlàngườicủabênquânđộinói:“Anhbiếtđấy!Chúngtakhôngđượcđể lọtđếnhọbấtkỳ thông tinnào!Giờ thì tất cảbọnhọđangbốirối.”

Hóaralàbênquânđộiđãbiếtcầnbaonhiêuvậtliệuđểchếtạomộtquảbom–20kilôgamhoặcmộtconsốnàokhác,vàhọ

biết là, một lượng lớn vật liệu như vậy, đã qua tinh chế, sẽchẳngbaogiờcóđượcởnhàmáynày,nênsẽkhôngnguyhiểmnàocả.Nhưnghọkhônghiểumộtđiều là, cácnơtronsẽhiệuquảhơnrấtnhiềukhiđược làmchậmtrongnước.Trongmôitrườngnước,chỉcầnmộtphầnmười–không,mộtphầntrăm–liềulượngthôngthườngcũngđủđểtạophảnứngsinhphóngxạ.Nósẽsáthạinhữngngườixungquanhvàvânvân.Điềuđócựckìnguyhiểm,nhưnghọhoàntoànkhôngquantâmgìđếnvấnđềantoàncả.

Thếnên,Oppenheimer gửi choSegrèmộtbứcđiện: “Kiểmtratoànbộnhàmáy.Chúýnhữngnơitậptrungvật liệutheoqui trìnhhọđãthiếtkế.Trongkhiđó,chúngtôisẽ tínhxem,lượngvậtliệutốiđacóthểgomlạitạimộtnơilàbaonhiêu,đểkhônggâynổ.”

Hainhómbắttaygiảiquyếtvấnđềđó.NhómcủaChristie[33]

tínhchodungdịchnước,cònnhómcủatôitínhbộtkhôchứatrong các hộp. Chúng tôi tính xem họ có thể tập trung baonhiêuvật liệumàvẫnantoàn.ChristiesẽđixuốngđểnóivớimọingườiởOakRidgevềhiệntrạng,bởivìtấtcảchuyệnnàyđanghỏngbét cả,nênchúng tôiphảixuốngđóvànói chohọbiết ngay. Tôi sẵn lòng cung cấp tất cả số liệu củamình choChristievànói,anhcótấtcảsốliệucầnthiếtrồi,vậyhãykhởihành thôi. Nhưng rồi Christie bị viêm phổi, nên tôi phải đithay.

Trước đó, tôi chưa bao giờ đi máy bay. Họ gói các bí mậttrongmộtcáiđainhỏbuộcvòngqualưngtôi!Máybaythờibấygiờgiốngnhưchiếcxebuýt,chỉcóđiềucácbếnởcáchxanhauhơn.Bạncứphảidừnglạiđểchờsuốt.

Cómộtgãđứngcạnhtôi,vungvẩycáidâychuyền,nóigìđó,đại loại “Thời buổi này thật khó bay được nếu không có ưu

tiên.”

Khôngkiềmchếđược,tôinói:‘’Vậyà,tôikhôngbiết.Tôicógiấyưutiên”.

Mộtlúcsau,anhtalạinói:“Cóvàiviêntướngxuấthiện.Họsẽloạimấyngườisố3.”

“Khôngsao.”tôinói,“Tôisố2.”

Cólẽanhấysẽviếtchovịdânbiểucủamình–nếuchínhanhta không phải làmột nghị sĩ – rằng: “Họ đang làm gì,mà đểnhữngthằngnhócđilungtungvớiưutiênsố2giữalúcchiếntranhnhưthếnày?”

Dùsao,tôiđãđếnOakRidge.Việcđầutiênlà,yêucầuhọđưatôiđếnnhàmáy.Tôikhôngnói gì, chỉquan sátmọi thứ.Tôipháthiệnra,hiệntrạngcòntệhơnnhữnggìSegrèbáocáo,vìôngmớithấynhữnghộpởcácôlớntrongmộtphòng,màchưathấy rấtnhiềuhộpởmộtphòngkhác, phíakia của cùngmộtbứctường,cũngnhưcáchiệntượngtươngtự.Giờthì,nhưbạnbiết,nếubạncóquánhiềuvậtliệutậptrungmộtchỗthìchúngsẽphátnổ.

Bởivậy,tôiđãthịsáttoànbộnhàmáy.Trínhớcủatôivốnrấttồi,nhưngkhilàmviệctậptrung,trínhớngắnhạnlạirấttốt.Nhờvậy,tôicóthểnhớđượcmọithứlinhtinh,vínhưtoànhà90-207,cáithùngsốnàysốkiav.v…

Trởvềphòngtốihômđó,tôixemxét lạitoànbộtưliệu, lýgiảixemchỗnàonguyhiểm,vànhữnggìcầnlàmđểkhắcphục.Việcnàykhádễ.Bạnbỏ cadmi vàodungdịchđểhấp thụbớtnơtron trongnướcvà tách cáchộp ra xa theomột số quy tắcnhấtđịnhđểchúngkhôngquátậptrungởmộtchỗ.

Mộtcuộchọplớnđượctổchứcvàongàyhômsau.Tôiquênchưakểlà,trướckhirờiLosAlamos,Oppenheimerđãcăndặn

tôi: “Này,nhữngngười sauđây,vềnguyên tắc, có thểđangởOakRidge:ôngJulianWebb,ôngnàyôngnọ,v.v…Tôimuốncậuphảichắcchắnlànhữngngườiđósẽcómặttrongcuộchọp,đểcậunóivớihọcáchđảmbảoantoànchotoànbộnhàmáy,saochohọthựcsựhiểu.”

Tôihỏi lại: “Thếnếuhọkhông thamdự cuộchọp thì sao?Tôisẽphảilàmgì?”ôngđáp:“Nếuthếthìcậunói:LosAlamoskhôngchịutráchnhiệmvềsựantoàncủanhàmáyOakRidgetrừphi….”

Tôi nói: “Ý ông là, tôi - thằng nhóc Richard, xuống đó vànói…?”ôngđáp: “Đúngvậy,nhócRichard, cậuhãyđivà làmviệcđó.”

Tôithựcsựtrưởngthànhrấtnhanh!

Khi tôiđếnnơi,đây rồi cácnhânvật chủchốtvà cácnhânviênkĩthuậtmàtôimuốncómặt,cácvịtướngvàtấtcảnhữngai quan tâmđếnvấnđềnghiêm trọngnày.Điềunày thật tốt,bởi vìnhàmáy có thểbịnổ tungnếukhôngai quan tâmđếnvấnđềantoàn.

ViêntrunguýtênlàZumwalttrợgiúptôi.Anhtanóirằng,ông đại tá bảo tôi không nên nói chomọi người biết về cáchthứchoạtđộngcủacácnơtroncũngnhưcácchitiếtliênquan,bởivìquânđộimuốngiữchocácthôngtintáchbiệtvớinhau,nênchỉnóichohọbiếtnhữngđiềucầnlàmđểbảođảmantoànthôi.

Tôi nói: “Theo quan điểm của tôi thì việc yêu cầu họ phảituânthủcảmộtđốngnhữngquytắclàkhôngcóthể,trừkhihọhiểurõmọiviệcvậnhànhnhưthếnào.Theotôi,côngviệcchỉchạy,nếutôinóivớihọ,vàLosAlamoskhôngchịutráchnhiệmvềsựantoàncủanhàmáyOakRidge,trừphimọingườiđược

thôngtinđầyđủvềcáchthứchoạtđộngcủanó!”

Đólàmộtviệchệtrọng.Viêntrungúyđưatôiđếngặpôngđạitávànhắclạinhữngnhậnxétcủatôi.“Đợitôi5phút,”đạitánói,rồiđiđếnbêncửasổ,dừnglạivàsuynghĩ.Đólàviệcmàhọlàcácbậcchuyêngia–đưaracácquyếtđịnh.Tôinghĩ,thậtđángnể,việccótiếtlộhaykhôngtiếtlộcácthôngtinliênquanđếncơchếhoạtđộngcủaquảbomởOakRidgecầnđượcquyếtđịnhvàcóthểđượcquyếtđịnhchỉtrong5phút.Vìthế,tôivôcùngkhâmphụcnhữngngườitrongquânđội,tôithìchẳngbaogiờquyếtđịnhđượcbấtkỳvấnđềquantrọngnào,dùkhoảngthờigiandàibaolâuđinữa.

Nămphútsauôngấynói:“Đồngý,anhFeynman,hãytriểnkhaiđi.”

Tôingồixuốngvànóichohọvềnơtron,chúnghoạtđộngrasao,hiệncóquánhiềunơtronđangtậptrungởcùngmộtchỗ,cácvịphảiphântánvậtliệura,cadmihấpthụ,nơtronchậmdễkíchhoạthơnnơtronnhanh,v.v…TấtcảnhữngkiếnthứcnàylàsơđẳngởLosAlamos,nhưngngườiởđâychưabaogiờđượcnghebấtkìđiềugìnhưvậy,nêntrongmắthọtôicứnhưlàmộtthiêntài.

Kếtquảlà,họquyếtđịnhlậpnhữngnhómnhỏ,thựchiệncáctínhtoánriêngcủamình,đểhọccáchlàm.Họbắtđầuthiếtkếlại các phân xưởng.Tất cả cácnhà thiết kế củanhàmáy, cáccôngtrìnhkiếntrúcsư,cáckỹsư,vàcáckĩsưhóahọcđềucómặt,nhằmxâydựngmộtnhàmáymới,đảmbảovậtliệuđượcphântánra.

Họđềnghịtôiquaylạisauvàitháng,nêntôiđãquaylạikhicáckỹsưđãhoàntấtviệcthiếtkếlạinhàmáy.Côngviệccủatôilúcnàylàxemxétvàđánhgiánhàmáyấy.

Làm thế nàomà bạn có thể xem xét và đánh giámột nhàmáy, khi mà nó còn chưa được xây dựng? Tôi không biết.TrungúyZumwaltluôncómặtbêntôi,vìởđâutôicũngcầncóngườibảovệ.Anhấydẫntôivàomộtcănphòngcóhaikỹsưvàmộtcáibàndàààààài,trêncómộtchồngcácbảnthiếtkế,vẽcáctầngkhácnhaucủanhàmáymới.

Đã từng học vẽ kĩ thuật ở trường phổ thông, nhưng tôikhông thông thạo việc đọc các bản thiết kế. Thế rồi, họ mởchồngbảnthiếtkếravàbắtđầugiảithíchchotôi,cứnghĩrằngtôilàmộtthiêntài.Giờđây,mộtvấnđềmàhọcầntránhởnhàmáymới là sự tích tụ vật liệu.Họ gặpnhữngkhókhăn, kiểunhưkhimộtcáilòhơiđangvậnhành,nógắnggomhơilại,nếuvanbị tắchoặcgặpmộtsựcố tươngtự, thìhơi sẽ tích tụquánhiều, và gây nổ. Vì vậy, họ giải thích với tôi rằng, nhàmáymớiđượcthiếtkếsaochobấtkỳmộtvannàođóbịkẹt,thìcũngkhôngcóchuyệngìxảyra.Mỗichỗphảicóítnhấthaivan.

Rồi họ lại giải thích về hoạt động của nhà máy. Carbontetrachloride(CCl4)đivàođây,uraninitratetừđâyđếnđây,nóđượcđưa lên, rồi đưa xuống, đưa lên xuyênqua sàn, tiếp tụcđược đưa lên qua các ống dẫn, rồi từ tầng hai đi lên tiếp,tieeeeep – xuyên qua cả một chồng bản thiết kế, xuống-lên-xuống-lên.Họ nói rất nhanh, giải thích vềmột nhàmáy hóahọcvôcùngphứctạp.

Tôihoahếtcảmắt.Tệhơn,tôikhôngbiếtýnghĩacủanhữngkíhiệutrêncácbảnvẽ!Cóvàikíhiệu,màthoạtđầutôinghĩlàcửasổ.Đólàmộthìnhvuôngcódấugạchchéonhỏởgiữa,xuấthiệnkhắpnơitrêncácbảnvẽchếttiệtnày.Tôinghĩđólàcáicửasổ,nhưngkhông,đókhôngthểlàcửasổ,vìkhôngphảilúcnàonócũngnằmởđườngbiênngoài.Tôimuốnhỏihọxemđólàcáigì.

Bạn chắc là đã từng rơi vào tình huống kiểu này, khi bạnkhônghỏingườitangaytừđầu.Hỏingaythìổnthôi.Cònbâygiờhọđãnóikhánhiềurồi.Bạnlưỡnglựquálâu.Nếubâygiờbạnhỏi,thìhọsẽnói:“Anhlàmphíthờigiờcủachúngtôiđểlàmgìvậy?”

Tôiphải làmgì?Tôinảyraýnghĩ,có lẽđó làmộtcáivan.Tôiđưangón taychỉđạivàomột trongnhữngdấugạchchéonhỏbí ẩnnằmgiữamột trong các bản thiết kế ở trangba vànói:“Điềugìsẽxảyranếucáivannàybịkẹt?”–dựtínhlàhọsẽtrảlời:“Đókhôngphảilàcáivan,thưangài,đólàmộtcửasổ.”

Thế là,mộtanhchàngnhìnanhkiavànói: “Hừm,nếucáivanđóbịtắc–”rồianhtalầnlênlầnxuốngtrênbảnvẽ,lênrồixuống.Anhchàngkiacũnglầnlênrồixuống,luirồitiến,luirồitiến.Và,haingườinhìnnhau.Họquay sang tôi,háhốcmồnnhưcángão,vànói:“Ngàihoàntoànđúng.”

Thế rồi, họ cuốn bản vẽ lại và đimất. Chúng tôi cũng rờikhỏiphòng.TrungúyZumwalt,ngườiđitheotôi,nói:“Anhlàmột thiên tài.Tôiđãnghĩ rằng,anh làmột thiên tài,khianhchỉđilướtquanhàmáymộtlần,màngaysánghômsauđãcóthểnóivớihọvềcáimáysấykhôC-21ởtòanhà90-207.”Anhtanóitiếp:“Nhưng,việcanhvừalàmquảthậtquátuyệtvời.Tôimuốnbiếtbằngcáchnàoanhcóthểlàmđượcviệcđó.”

Tôinóivớianhtalàhãythửtìmhiểuxem,đócóphảilàmộtcáivanhaykhông.Mộtloạicôngviệckhácmàtôilàmthờigianđó lànhư thếnày.Chúng tôiphải làmrấtnhiều tính toánvàchúngtôithựchiệnviệcđóbằngnhữngcáimáytínhMarchant.Tiện đây, tôimuốn kể thêm, để các bạn hình dung được LosAlamos là như thế nào: Chúng tôi có những cái máy tínhMarchant–máytínhtayvàcácconsố.Bạnấnmáyvàchúngsẽthực hiện nhân, chia, cộng v.v… Nhưng không dễ dàng như

máyngàynay.Đólànhữngthiếtbịcơhọc,thườngxuyênhỏnghóc,vàphảigửitrởlạinhàmáyđểsửachữa.Chẳngmấychốc,chúngtôikhôngcòncáimáynàocả.Vàingườitrongchúngtôibắtđầutháovỏmáyra.(Chúngtôikhôngđượcphéplàmnhưvậy.Cácqui địnhghi: “Nếubạnmởmáy, chúng tôi sẽ khôngchịutráchnhiệm…”).Dùsaothìchúngtôiđãtháovỏmáyravàthu được nhiều bài học bổ ích trong việc sửamáy. Càng sửanhiều, tay nghề càng lên. Nếu máy gặp sự cố quá phức tạp,chúng tôimới gửinóvềnhàmáy.Chúng tôi tự sửa cáchỏnghócđơngiảnvàgiữchoviệctínhtoánđượcthựchiệnliêntục.Cuốicùng,thìtôilàngườichịutráchnhiệmvềnhữngcáimáytính,cònmộtanhchàngởxưởngmáyphụtráchnhữngcáimáychữ.

Dùsao,chúngtôiđãquyếtđịnhrằng,vấnđềquantrọng làxácđịnhchínhxácxemnhữnggìxảy ra trongquá trìnhbomnổ,đểbạncóthểbiếtchínhxácnănglượngtỏaralàbaonhiêuvàv.v.–việcnàyđòihỏimộtkhốilượngtínhtoánlớnhơnrấtnhiềusovớikhảnăngcủachúngtôi.Mộtanhbạnthôngminh,tênlàStanleyFrankel,nhậnrarằngvấnđềđócóthểgiảiquyếtđượcbằngcácmáytínhIBM.CôngtyIBMcónhữngmáytínhphụcvụmụcđíchthươngmại,nhữngmáycộnggọilàmáylậpbảngchocáctổngliệtkê,vàmộtmáynhân,bạnđưacácphiếuvàovàmáysẽlấyhaisốtrênmộtphiếurồinhânvớinhau.Còncócácthiếtbịđốichiếu,phânloại,vàv.v…

Frankel đã nghĩ ra một chương trình rất hay. Nếu có đủnhữngcáimáytínhnàytrongphòng,chúngtôicóthểchạycácbìa phiếu theomột chu trình. Tất cả những ai làm công việctính toánsố thờinayđềuhiểuchínhxácnhữngđiều tôiđangnói,nhưngở thờiđiểmấy,điềunày là thứgì đómới lạ: tínhtoánkhốilượnglớnbằngmáy.Chúngtôiđãthựchiệntrêncác

máycộngnhữngviệckiểunhưthếnày.Thôngthườngbạntựlàmmọiviệctừngbướcmột.Nhưnglầnnàythìkhác–đầutiênbạn làmvớimáy cộng, rồimáynhân, rồi lạimáy cộng, v.v…Frankelđã thiếtkếhệ thốngnàyvàđặtmuamáycủa IBM,vìchúng tôi cho rằng đó là cách khả quan để giải quyết các bàitoáncủamình.

Chúng tôi cầnmộtngườiđể sửa chữavàduy trìhoạtđộngcủanhữngcáimáytính.Bênquânđộivẫncửsangmộtngườicủahọ,nhưnganhtathườngxuyênđếntrễ.Dạoấychúngtôiluônrấtvội.Chúngtôicốgắnglàmmọiviệcnhanhnhấtcóthể.Trongtrườnghợpđặcbiệtnày,chúngtôiđãvạchratấtcảcácbướctínhtoánsốmàmáytínhsẽthựchiện–nhâncáinày,rồilàmcáinọ,và trừđicáikia.Thếrồichúngtôiđã tạorađượcchương trình,nhưng lại chẳngcócáimáynàođể thửnghiệmnó.Vìvậy,chúngtôiphảibốtrímộtphòngchocáccôgái.Mỗicôcómộtmáymarchant:cônàynhân,côkiacộng.Mộtcôlàmphéptínhlậpphương–tấtcảnhữnggìcôấylàmchỉlàlấylậpphươngcủamột số trênphiếuvàchuyểnkếtquả sangchocôkhác.

Chúngtôithựchànhchutrìnhtínhtoánnàychođếnkhitìmrađượctấtcảcáclỗicủachươngtrình.Hóaratốcđộtínhtoántheo cách này nhanh hơn nhiều so với cách cũ, khi mà mỗingườilàmtấtcảcáccôngđoạnmộtcáchriêngrẽ.Vớiquitrìnhnày,chúngtôiđạtđượctốcđộtínhnhưdựđoánchomáyIBM.Cáikhácduynhất làcácmáyIBMchạykhôngmệtmỏi,vàcóthểlàmviệcbaca.Còncáccôgáithìsaumộtlúcđãmệtnhừ.

Dùsao thìchúngtôicũngđã loạibỏđược tấtcảcác lỗicủaquitrình.Cuốicùngmáytínhcũngvềđếnnơi,nhưnglạikhôngcóthợsửachữa.Đó lànhữngmáytínhvớikỹthuậtphứctạpnhất thờiấy,nhữngkhối lớn tháorờimộtphầnđượcchuyển

đếncùngvớirấtnhiềudâydẫnvàcácbảnvẽhướngdẫnnhữngviệccần làm.StanFrankel, tôi, cùngmộtngườinữađixuốnglắp rápnhữngcáimáynày.Chúng tôi gặpmột số rắc rối,màmệtnhất làviệccác sếp lớn liên tụcđếnvànói:“Khôngkhéocáccậulạilàmhỏngbétcả!”

Trongquátrìnhlắprápcácbộphậnvớinhau,đôikhichúngkhớpnhau,đôikhikhông.Cuốicùng,khiđanglàmviệcvớicáimáynhân, tôinhìn thấymộtbộphậnởbên trongbị congđi,nhưngkhôngdámkéothẳngra,vì sợ làmnógãy–màhọthìluônnóilà,chúngtôichắcchắnsẽlàmhỏngcáigìđó.Khithợsửa chữa đến, anh ta sửa những cáimáy,mà chúng tôi chưalàmxong,và tất cảđềuổn.Nhưnganh ta cũnggặpkhókhănvớicáimáy,màtôiđãthấycócáigìđóbịcongđiởbêntrong.Bangàysauanhtavẫnloayhoaycáimáycuốicùngđó.

Tôiđixuốngvànói:“Ồ,tôithấycáiđóbịcong.”

Anhtađáp:“Ừ,đúngthế.Tấtcảtạinóđấy!”Congà!Đượcthôi,vậythìlànó.

Nhưng rồi quý ông Frankel, người đã khởi động chươngtrìnhnày,bắtđầunhiễmmộtcănbệnhmàthờinaybấtkỳailàmviệcvớimáytínhđềubiết.Nólàmộtcănbệnhtrầmtrọng,ảnh hưởng lớn đến công việc. Căn bệnh xuất hiện, khi bạnthích chơi vớimáy tính. Chúng quá tuyệt vời. Bạn có nhữngnútđiềukhiển–nếulàmộtsốchẵn,bạnấnnútnày,nếulàsốlẻ,bạnấnnútkia–vàchẳngbao lâusaubạncóthể làmđượcthêmnhiềuviệcphứctạphơntrêncùngmộtcáimáy,nếubạnđủthôngminh.

Sau một thời gian ngắn, toàn bộ hệ thống đổ vỡ. Franklekhông thèmđể ý gì cả; anh ta cũng chẳng chỉ bảo cho ai.Hệthốngvậnhànhrất,rấtchậm–tronglúcanhấyngồiởmộtcănphòngnghĩcáchlậpbảngtựđộnginraarctangcủaX,vàrồinó

cũng chạy, in ra các cột, tít, tít, tít, tính arctangmột cách tựđộngvàtạoratoànbộbảngchỉbằngmộtthaotác.

Hoàntoànvôdụng.Đãcócácbảngarctangrồi.Nhưngnếubạnđãtừnglàmviệcvớimáytínhthìbạnhiểucănbệnhnày–sựthíchthúkhicóthểbiếtđượckhảnăngcủamìnhđếnđâu.Nhưnganhấymắcphảicănbệnhấylầnđầumà,anhbạntrẻtộinghiệp,ngườiđãphátkiếnrahệthốngnày.

TôiđượclệnhtạmdờicôngviệcmàtôiđanglàmởnhómcủamìnhđểxuốngquảnlýnhómIBM.Tôicốgắngtránhcănbệnhấy.Mặcdùhọđãchỉgiảiquyếtđượcbavấnđềtrongvòngchínthángtrời,nhưngtôiđãcómộtnhómlàmviệcrấttốt.

Rắcrốithựcsựởđâylà,khôngainóigìvớicácbạntrẻnàycả.Quânđộiđã tuyểnchọnhọ từkhắpnơi trênđấtnướcchomộtcáigọi làBiệtđộiKỹ sư–nhữngcậubé tốtnghiệp trunghọcphổthông,thôngminh,vàcókhảnăngvềkỹthuật.Ngườita gửi chúng tới Los Alamos, đưa chúng vào doanh trại, vàchẳnggiảithíchgì.

Rồi, cứ thế chúng đến làm việc, và làm việc với những cáimáy tính IBM – đục những cái lỗ, những con số mà chúngchẳnghiểugìcả.Khôngainóivớichúngđólàcáigì.Côngviệctiến triển rất chậm.Tôi nói rằng, trước tiên, những kĩ sư đóphảibiếtchúngtađang làmgì.Oppenheimertraođổivớibênanninhvànhậnđượcmộtsựchấpthuậnngoạilệ.Nhờthế,tôiđãcóthểgiảnggiảimộtbàirấtthúvịvềcôngviệcmàchúngtôiđang làm.Bọn trẻ rấtphấnkhích: “Chúng tađang chiếnđấu!Chúngtabiếtđólàcáigì!”Chúngbiếtýnghĩacủacácconsố.Nếuápsuấtcaohơn,điềuđócónghĩalànhiềunănglượnghơnsẽđượcgiảiphóngrav.v…Chúngbiếtmìnhđanglàmgì.

Thayđổihoàntoàn!Chúngbắtđầuđềxuấtcáccáchtốthơnđểgiảiquyếtvấnđề.Chúnghoànthiệnsơđồtínhtoán.Chúng

làmviệccảbanđêm.Chẳngcầnaiphảigiámsátchúngvàobanđêmcả;chúngkhôngđòihỏigìcả.Chúnghiểumọiviệc.Chúngđãtạoramấychươngtrìnhmàchúngtôiđãsửdụng.

Vậylà,cáccậubécủatôiđãthựcsựhiểucôngviệcvàtấtcảnhữnggìcầnlàmchỉlànóichochúngbiết,chúngđanglàmgì.Kếtquảlà,thayvìmấtchínthángđểgiảiquyếtbavấnđềnhưtrước kia, giờ đây chúng tôi đã giải quyết được chín vấn đềtrongbatháng,nhanhhơngầnmườilần.

Mộttrongnhữngcáchthứcbímậtcủachúngtôi tronggiảiquyếtcácvấnđềlàthếnày.Cácvấnđềcầngiảiquyếtgồmhàngđốngbìaphiếu,tấtcảphảichạyquamộtchutrình.Đầutiênlàcộng, rồi nhân – cứ thế đimột vòng qua cácmáy tính trongphòng,chậmchạp,đimộtvòng,rồimộtvòng.Thếlàchúngtôinghĩ ra cách đặt các tập phiếu cómàu khác nhau trong cùngmộtchutrình,nhưnglệchphanhau.

Chúngtôicóthểgiảiquyếtđồngthờihaihoặcbavấnđề.

Nhưngcáchnàylạigâyramộtrắcrốikhác.Chẳnghạn,gầncuốicuộcchiếntranh,ngaytrướcvụthửởAlburquerque,câuhỏilà:Baonhiêunănglượngsẽđượcgiảiphóngra?Chúngtôiđã tính năng lượng giải phóng cho các thiết kế khác nhau,nhưnglạichưatínhchochínhthiếtkế,màcuốicùngđãđượcchọnđểthựcthi.Vìthế,BobChristieđãxuốngvàbảo:“Chúngtôimuốncókếtquảchobiếtthiếtbịsẽhoạtđộngthếnào,trongvòngmộttháng”–haymộtthờihạnrấtngắn,nhưbatuầngìđó.

Tôitrảlời:“Điềuđólàkhôngcóthể.”

Anh ấy nói: “Này, các ông giải quyết gần như hai vấn đềtrong một tháng. Chỉ mất hai hoặc ba tuần cho một vấn đềthôi.”

Tôitrảlời:“Tôibiết.Thựcsựcầnnhiềuthờigianhơnđểgiảiquyết một vấn đề, nhưng chúng tôi đã giải chúng theo cáchsongsong.Khigiảitừngvấnđề,thìsẽmấtnhiềuthờigianhơn,vàkhôngcócáchnàođểkếtthúcnhanhhơnđược.”

Anhấyđiravàtôibắtđầusuynghĩ.Liệucócáchnàolàmchonóchạynhanhhơnkhôngnhỉ?Điềugìsẽxảyranếuchúngtôichẳnglàmgìkháctrênmáy,nênkhôngcógìbịchồngchéocả?Tôiviếtlênbảngmộttháchthứcchobọntrẻ–CHÚNGTACÓTHỂLÀMĐƯỢCKHÔNG?Chúngđồngthanhhét lên:“Được,chúngtasẽ làmcađúp,chúngtasẽ làmthêmgiờ,”những lờikiểunhưvậy.“Chúngtasẽlàmđược!Chúngtasẽlàmđược!‘’

Và,nguyêntắclà:gạttấtcảcácvấnđềkhácra.Chỉcònmộtvấnđềvàchỉtậptrungvàovấnđềđó.Thếlà,chúngbắttayvàoviệc.

Vợtôi,Arleneđangbịốmvìbệnhlao–bệnhrấtnặng.Cóvẻnhư,tinxấucóthểđếnbấtcứlúcnào,chonêntôiđãthuxếptrướcvớimộtngườibạntrongnhàtậpthể,đểmượnxeôtôcủaanh ấy đi ngay đến Albuquerque trong tình huống khẩn cấp.AnhấytênlàKlausFuchs[34].

Anhtalàmộtđiệpviênvàđãdùngchiếcxeđóđểchuyểntàiliệumậtvềbomnguyên tử từLosAlamosxuốngSantaFe[35].Tuynhiên,khiđóchưaaibiếtviệcấy.

Tinkhẩnđến.TôimượnxecủaFuchsvàchothêmhaingườiđi nhờ, phòng trường hợp xe hỏng trên đường đếnAlbuquerque.Vàđúngynhưvậy,ngaykhichúngtôiláixevàoSantaFethìmộtchiếclốpđãbịxịt.Haianhchàngđinhờgiúptôithaylốp.NhưngkhivừaquakhỏiSantaFethìmộtlốpkháclạibịxịt.Chúngtôiphảiđẩyxevàomộttrạmxănggầnđó.

Anhchàngởtrạmxăngđangsửaxechomộtngườikhácvàsẽ

phảimấtmột thờigianchođếnkhi anh ta có thểgiúpchúngtôi.Tôikhôngcònđầuócđâumànghĩxemnênnóigì,nhưnghai anh chàng đi nhờ đã nói với người thợ sửa xe tình cảnhkhẩncấpcủatôi.Ngaysauđó,chúngtôicómộtchiếclốpmới(nhưngkhôngcólốpdựphòng–khôngdễđểkiếmđượclốpxetrongthờigianchiếntranh).

CáchAlbuquerquekhoảng30dặm,chiếc lốp thứbabịbẹp.Đểlạixebênđường,chúngtôivẫyxeđinhờchặngđườngcònlại.Khitớibệnhviệngặpđượcvợ,tôiđãđiệnchomộtgarađếnlấychiếcxe.

Arlene ra đi vài giờ sau khi tôi tới nơi.Một y tá bước vào,điềngiấychứngtử,rồiđira.Tôiởlạivớivợthêmmộtlát.Rồi,tôinhìnthấychiếcđồnghồ,màtôitặngArlenebảynămtrước,khi cô ấymớibị lao.Ở thời ấy, đây làmộtđồnghồđẹp:mộtchiếc đồnghồ sốmànhững con số có thể thayđổi bằng xoaymộtcáchcơhọc.Chiếcđồnghồnàyrấtthanhlịchvàdễbịchếtvìlýdonàyhaylýdokhác.Tôiphảisửanósuốt.Dùsao,tôiđãgiữđượcchonóchạytrongtừngấynăm.Giờđâymộtlầnnữanódừnglại–lúc9:22,đúngthờigianghitrêngiấychứngtử!

Tôinhớ,cólầnkhitôisốngtrongnhànamsinhởMIT,mộtýnghĩbấtchợtxuấthiệntrongđầurằng,bànộitôimất.Ngaysauđó,chuôngđiệnthoạireo,cứnhưđúnglànhưvậy.ĐólàđiệnthoạicủaPeterBernays–khôngphảibàtôimất.Thếlà,tôinhớđếnchuyệnấy,mỗikhiaiđónóivớitôimộtchuyện,màkếtcụclại khôngđúngnhư tưởng tượngbanđầu.Tôinhận ra là đôikhinhữngchuyệnnhưthếcóthểxảyranhờmaymắn–dùsaothì bànội tôi cũngđã cao tuổi – nhưngngười khác lại có thểnghĩchuyệnxảyradomộtkiểuhiệntượngsiêunhiênnàođó.

Arleneđãgiữchiếcđồnghồnàybêngiườngmìnhtrongsuốtthờigianbịốm,vàgiờđâynódừnglạiđúnglúccôấyrađi.Tôi

cóthểhiểuđượccáchthứcmàmộtngườibántinvàokhảnăngcủanhữngchuyệnnhưvậyvàkhôngcóđầuóchoàinghi–nhấtlà tronghoàn cảnhnhư thếnày - sẽkhôngngay lập tứcgắngtìmhiểuxemcáigìđãxảyra,thayvì,lạigiảithíchrằng,chưaaiđộng đến cái dồng hồ, nên không thể xem đây là một hiệntượngbìnhthường.Đơngiảnlà,chiếcđồnghồđãdừnglại.Câuchuyệncóthểtrởthànhmộtvídụkịchtínhvềcáchiệntượngkhôngtưởng.

Tôithấyánhsángtrongphòngđãyếuđi,vàrồitôinhớlàcôytáđãcầmchiếcđồnghồlênvàquaymặtnóvềphíaánhsángđểnhìnchorõ.Việcấyrấtdễlàmchonóngừngchạy.

Tôibướcrangoàiđidạomộtchút.Có thể tôi tựdốimình,nhưng tôi đã ngạc nhiên, làm saomàmình không cảmnhậnđiều,màmọingườithườngcảmthấytrongtìnhcảnhnhưvậy.Tôikhôngthấyvui,nhưngcũngkhôngthấyquáđaubuồn,cólẽbởivìtôiđãbiếttrongsuốtbảynămquarằng,việcnhưthếnàyrồitấtsẽxảyra.

TôikhôngbiếtlàmthếnàođểđốimặtvớitấtcảbạnbèởLosAlamos.Tôikhôngmuốnmọingườivớibộmặtdài thuộtnóivới tôivềviệcnày.Khi tôiquayvề (mộtchiếc lốpnữađãbẹptrênđườngđi)mọingườihỏitôivềchuyệnđãxảyra.

“Côấymấtrồi.Thế,chươngtrìnhchạyrasao?”

Mọingườingaylậptứchiểuralà,tôikhôngmuốnnóinhiềuvềchuyệnđó.

(Rõ ràng, tôiđã làmđiềugìđómang tính tâm lývới chínhmình:thựctếquantrọngđếnmức–tôiđãphảitìmhiểuxemvềmặtsinhlýhọcthìđiềugìthựcsựđãxảyravớiArlene–tôiđãkhôngkhócchođếntậnvàithángsau,khiđếnOakRidge.Tôiđibộngangquamộtcửahàng,nhìnquầnáotrưngbàytrongtủ

kính,vàtôinghĩcóthểArlenethíchmộttrongsốđó.Điềunàylàquánặngvớitôi.)

Khi quay lại làmviệc với chương trình tính toán, tôi nhậnthấy nó như một mớ hỗn độn: có những phiếu màu trắng,nhữngphiếumàuxanh,nhữngphiếumàuvàng,vàtôivộinói:“Các cháu không nên giải đồng thời nhiều vấn đề – chỉ mộtthôi!”Chúngtrảlời“Chúhãyđira,đira,đira.Hãyđợi,chúngcháusẽgiảithíchmọichuyện.”

Vìthếtôiđợivàsựviệclàthếnày.Khinhữngphiếuđụclỗđiqua,đôikhimáytínhmắclỗi,hoặcchúngnhậpsốsai.Thôngthường khi xảy ra điều đó, chúng tôi phải quay về làm lại từđầu.Nhưngbọntrẻđãnhậnthấylà,saisótxảyraởmộtđiểmnàođótrongmộtvònglặpchỉảnhhưởngđếncácsốbêncạnh,vònglặptiếptheolạiảnhhưởngđếncácsốbêncạnh,vàv.v..Nếubạncó50phiếuvàcósaisótởphiếusố39,nósẽchỉảnhhưởngtớicácphiếu37,38và39.Ởvòngtiếp,cácphiếubịảnhhưởnglà36,37,38,39và40.Ởvòngsaunữa,nósẽlanranhưdịchbệnh.

Vậylà,bọntrẻpháthiệnramộtyếuđiểmởcáchlàmtrướcvànảyraýtưởngmới.Chúngchỉtínhmộttậpnhỏ,chỉmườiphiếuxungquanhcáicólỗi.Bởivìbộmườiphiếuchạyquamáynhanh hơn bộ 50 phiếu, nên chúng có thể làm nhanh với bộphiếunhỏ,trongkhivẫntiếptụcchạybộ50phiếuvớilỗilanranhưdịchbệnh.Mà,tậpnhỏtínhnhanhhơn.Sauđóchúngmớithâutómtấtcảlạiđểchỉnhsửa.Cựckỳthôngminh.

Đólàcáchmàbọntrẻđãlàmđểtăngtốcđộtính.Chẳngcócách nào hay hơn. Nếu chúng phải dừng lại để gắng sửa lỗi,chúng tôi sẽmất thêm thời gian.Chúng tôi không lấy đâu rathờigian.Đólàviệcmàbọntrẻđanglàm.Hẳnlàbạnbiếtđiềugìxảyra,khibọntrẻlàmtheocáchnhưvậy.Chúngtìmramột

lỗitrongbộphiếumàuxanh.Thếlà,chúngdùngbộmàuvàngvới ít phiếuhơn, nó chạyhết vòngnhanhhơnbộmàu xanh.Đúnglúcchúngđanglàmviệccậtlực–bởivìsaukhisửaxonglỗinày,chúngphảisửabộphiếutrắng–thìsếpbướcvào.

“Đểchúngcháuyên,”bọntrẻnói.Tôiđãkhônghềđộngđếnchúngvàmọi việcđã xong.Chúng tôi giải quyết xongvấnđềđúngthờihạnvàđócáchthứclàmviệccủachúngtôi.

Banđầutôichỉlàmộtnhânviênquèn.Sauđótôitrởthànhtrưởngmộtnhóm.Nhờthế,tôiđãđượcgặpmộtsốnhânvậtrấtvĩ đại.Đượcmaymắn gặp nhữngnhà vật lý tuyệt vời này làmộttrongnhữngtrảinghiệmquantrọngcủađờitôi.

Tấtnhiên làcóErincoFermi[36].Một lầnôngấytừChicagođến,đểtưvấnvàhỗtrợ,nếuchúngtôigặpkhókhăn.Chúngtôiđãcómộtcuộcgặpmặtvớiôngấy.Lúcđótôiđanglàmmộtsốtínhtoánvàđãcóítnhiềukếtquả.Cáctínhtoánnàyrấtphứctạp và rất khó.Thường thì, khi đã làmột chuyên gia về tínhtoán,tôiluôncóthểchobạnbiếtkếtquảsẽnhưthếnào,hoặckhi đã có kết quả, tôi có thể giải thích tại sao lại như vậy.Nhưngvấnđềnàyquáphứctạpvàtôikhôngthểgiải thíchvìsaokếtquảlạinhưthế.

Vì vậy, tôi nói với Fermi rằng, tôi đang làmvấn đề này vàđịnhmôtảkếtquảnhậnđược.Ôngấynói:“Khoan,trướckhianhchotôibiếtkếtquả,hãyđểtôinghĩđã.Kếtquảsẽthếnày(ôngấyđãđúng),rồinósẽthếnày,bởivìnhưthếvànhưthếv.v…Và,ôngcómộtlýgiảihếtsứcrõràngchokếtquảnày.”

Ông đang giải quyết công việc, mà tôi được xem là thànhthạo,nhưngônglàmmười lầntốthơn.Đóthựcsựlàmộtbàihọcchotôi.

SauđócóJohnvonNeumann,nhàtoánhọcvĩđại.Chúngtôi

thường đi dạo vào Chủ nhật. Chúng tôi đi vào các hẻm núi,thườngcócảBethevàBobBacher.Đóthựcsựlàmộtvinhhạnhlớn.VonNeumannđãchiasẻvớitôimộtquanniệmthúvị:bạnkhôngphảichịutráchnhiệmvềcáithếgiớimàbạnđangsốngtrongđó.NhờlờikhuyêncủavonNeumann,tôiđãhìnhthànhmột cảm giácmạnhmẽ về sự vô trách nhiệm vềmặt xã hội.Quanniệmấy làm tôi trở thànhmộtngười đànông rấthạnhphúcsuốttừthờigianđó.ChínhvonNeumannlàngườiđãgieohạtđểnónẩymầmvàlớnlênthànhtínhvôtráchnhiệmhiệnhữucủatôi!

Tôi cũng gặp cả Niels Bohr. Ngày ấy tên ông là NicholasBaker.Ông đến LosAlamos cùng với con trai, JimBaker,màtênthậtlàAageBohr[37].HọđếntừĐanMạchvà,nhưcácbạnbiết, họ là những nhà vật lý rất nổi tiếng. Ngay cả đối vớinhữngnhânvậttầmcỡ,Bohrvẫnlàmộtvịthánhvĩđại.

LầnđầutiênBohrđến,chúngtôiđượcthamgiabuổigặpmặtvàaicũngmuốnđượcnhìnthấyôngBohrvĩđại.Vìvậy,córấtnhiềungườithamdựvàchúngtôithảoluậnnhữngvấnđềvềbomnguyêntử.Tôingồiởmộtgócđâuđótrongphòng.Ôngấyđếnrồiđi;tấtcảnhữnggìmàtôicóthểnhìnthấyvềônglàởgiữanhữngcáiđầucủangườikhác.

Vàobuổisángcủacáingày,màônglạisẽđến,tôinhậnđượcmộtcúđiệnthoại

“Xinchào,Feynmanđóhả?”

“Vâng.”

“Tôi là Jim Baker.” Đó là con trai ông ấy. “Cha tôi và tôimuốnđượcnóichuyệnvớianh.”

“Tôiư?TôilàFeynman,tôichỉlà…”

“Đúngvậy.Támgiờđượckhông?”

Thếlàvàolúc8giờsáng,trướckhimọingườitỉnhgiấc,tôiđã cómặtở chỗhẹn.Chúng tôi đi vàomộtphòng làmviệcởkhuvựckĩthuậtvàôngấynói:“Chúngtôiđangsuynghĩlàmthế nào để ta có thể chế tạo được quả bom hiệu quả hơn vàchúngtôicóýtưởngnày.”

Tôinói“Không,khôngđượcđâu.Khônghiệuquảđâu…Ba-lôba-la.”

Thếlàôngấyhỏi“Thếnày,thếnàyđượckhông?”

Tôiđáp:“Nghethìcóvẻtốthơnmộtchút,nhưngbêntronglạiẩnchứađiềungớngẩnnày.”

Mọiviệcdiễnratrongkhoảng2giờđồnghồ,lậtđilậtlạirấtnhiềuýtưởng,tranhluậnqualại.Bohrchađốttẩuliêntụcvìnó luônbị tắt.Cáicáchnóicủaôngấy làmtôikhông thểnàohiểu được – lẩmnhẩm lẩmnhẩm, rất khó để hiểu được. Contraiôngnóidễhiểuhơn.

Cuốicùng,ôngấynói“Tốtrồi,”châmtẩu:“Tôinghĩ,bâygiờchúngtacóthểgọinhữngnhânvậtchủchốtvào.”Thếlà,họmờitấtcảnhữngngườikhácvàovàcùngthảoluận.

Saunày,ngườicontraichotôibiếtchuyệnđãxảyrathếnào.Vàolầnthămngaytrướcđó,Bohrđãnóivớicontrai:“Concónhớ tênanhbạn trẻngồiphía sauởgóckiakhông?Cậu ta làngười duy nhất không sợ ta, và sẽ phản bác khi ta cómột ýtưởngđiênrồ.Vìvậy,lầntới,nếumuốnthảoluậncácýtưởng,chúng ta không thể làm việc đó với những người cái gì cũngvângvâng,thưatiếnsĩBohr.Hãymờicậuấyvàchúngtasẽnóivớicậutatrước.”

Tôiluônngungốctheocáchđó.Tôikhôngbaogiờbiếtmìnhđangnóivớiai.Tôi luônchỉnghĩđếnvật lý.Nếuđó làmộtýtưởngtồi,tôisẽnói,nólàtồi.Nếuđólàmộtýtưởnghay,tôisẽ

nóinóhay.Mộtxácnhậngiảnđơn.

Tôi luôn sống theo cách đó.Nếu làm được điều ấy, bạn sẽthấy dễ chịu và thoảimái. Tôi là ngườimaymắn trong cuộcsống,vìtôicóthểlàmđiềuấy.

Saukhichúngtôiđãlàmnhữngtínhtoán,việctiếptheo,tấtnhiên,sẽlàthử.Lúcđótôiđangởnhàgiữamộtkỳnghỉngắnsaukhivợtôiquađời.Vàvìthế,tôiđãnhậnđượcmộtbứcđiệnnóirằng:“Cụccưngđượcdựđịnhvàongàynàyngàynọ.”

Tôiliềnbaytrởlại,vàđếnnơiđúnglúcxebuýtchuyểnbánh,thế là tôi đi thẳng ra chỗ quan sát và chờ ở đó, cách nơi thửkhoảng20dặm.Chúngtôicómộtcáirađiôvàhọsẽthôngbáochochúngtôi,khinàothìbomsẽnổ.Nhưng,chiếcrađiôimtịt,nênchúngtôichẳngbaogiờbiếtđiềugìđangxảyra.Maymà,chỉvàiphúttrướcgiờấnđịnhchovụnổ,chiếcrađiôcấttiếngvàhọthôngbáocòn20giâygìđó,đốivớinhữngngườiởxanhưchúngtôi.Mộtsốkhácởgầnhơn,khoảng6dặm.Họphânphátnhữngcặpkínhđenđểbạncóthểquansátvụnổ.Kínhđenư!Ởkhoảngcáchhaimươidặm,bạnchẳngthểnhìnthấycáiquáigìkhimangkínhđencả.Tôibiết,thứduynhấtcóthểgâyhạichomắtcủabạnlàcáctiatửngoại(ánhsángchóikhôngbaogiờlàmđaumắtbạn).Tôiđếnđứngsaukínhchắngiócủachiếcxetải, vì tia tử ngoại không thể xuyên qua thủy tinh, thế là antoànrồi,vàcóthểnhìnthấycáisựcốkinhhoàngấy.

Đúnggiờ,ánhchớpkhổnglồlóelênởđó,sángchóiđếnmứctôi chúi xuốngvànhìn thấymột vếtmàu tía trên sàn xe.Tôinói:“Khôngphảinó.Đólàmộtdưảnh.”Vìvậy,tôiquaynhìntrở lại và thấy ánh sáng trắng chuyển sang vàng rồi sang dacam.Cácđámmâyhìnhthànhvàbiếnmất–dosựnénvàgiãncủasóngáplực.

Cuối cùng,mộtquả cầuda cam lớn, tâm rực sáng, bắt đầu

dâng lên, hơi cuộn sóng, viềnngoài đenđen, và rồi bạnnhìnthấymộtquảcầukhóicựclớn,cónhữngánhchớpbêntrong,vàlòlửaấyhắtnhiệtrabênngoài.

Tấtcảxảyratrongkhoảngmộtphút.Đólàmộtchuỗisángrồi tối,và tôiđãnhìn thấynó.Có lẽ tôi làngườiduynhấtđãthựcsựnhìnthấycáisựcốghêgớmnày–vụthửTrinitythứnhất.Nhữngngườikhácđềumangkínhtốimàu,cònnhữngaiởkhoảngcáchsáudặmthìkhôngthểnhìnthấygì,vìbịyêucầuphảinằmrạpxuốngsàn.Tôicólẽlàngườiduynhấtnhìnvụnổbằngmắttrần.

Cuốicùng,saukhoảngmộtphútrưỡi,độtnhiêndộilênmộttiếngnổdữ–BANG,rồiầmầmrềnvangnhưsấm–và tôiđãthựcsựbịthuyếtphục.Khôngainóimộtlờinàotrongsuốtvụthử. Tất cả chúng tôi chỉ quan sát trong yên lặng. Rồi, âmthanhấyđãgiảitoảchomọingười,riêngtôithấynhẹngười,vìcáitiếngnổchắcnịchởkhoảngcáchấychứngtỏlàvụthửđãthànhcông.

Người đàn ông đứng cạnh tôi hỏi “Cái gì thế?”Tôi trả lời:“Bomđấy.”

Ngườiđànôngđó làWilliamLaurence.Anhtaởđóđểviếtbàitườngthuậtlạitoànbộvụnổ.Tôiđượcgiaonhiệmvụđưaanhtađixemkhắpnơimộtlượt.Nhưnghóara,việcnàylàquáchuyênsâuđốivớihiểubiếtcủaanhấy.Thếrồisauđó,H.D.Smythđếnvàtôiđãdẫnanhấyđimộtvòng.Chúngtôiđivàomộtcănphòng,trongđócómộtquảcầunhỏmạbạcđặtởcuốimộtbệhẹp.Bạncóthểđặttaylênquảcầu.Nóâmấm.Quảcầuđược làmbằngplutoni,mộtchấtphóngxạ.Chúng tôiđứngởcửacủacănphòngnày,nóivềchuyệnđó.Đâylàmộtnguyêntốmới, do conngười tạo ra, chưa từng tồn tại trênTráiĐất, cóchăngtrừkhoảngthờigianrấtngắnởkỉsơkhai.Cònởđâynó

đã được tách ra, phóng xạ, và có những tính chất như thế.Chúngtôiđãtạoranó.Vàvìthếnólàvôgiá.

Mà, bạn biết, người ta thường làm gì khi tán chuyện –nghiêngngườisangbênnày,gạtchânsangbênkia.Anhấyđãđáchânvàocụcđệmcửa,bạnthấyđấy,vàtôiliềnnói:“À,mộtcáichặncửa,rấtphùhợpvớicáicửanày.”Đólàmộtkhốihìnhbáncầu10inchbằngkimloạicómàuhơivàngnhạt–bằngvàngthậtđấy.

Chuyệnlàthếnày.Chúngtôicầnlàmthínghiệmđểxácđịnhxemcóbaonhiêunơtronbịphảnxạ lại trêncácvật liệukhácnhau,nhằmtiếtkiệmsốnơtron,đểkhôngphảidùngquánhiềunguyên liệu. Chúng tôi đã làm thí nghiệm với nhiều vật liệukhácnhau.Chúngtôilàmvớiplatin,kẽm,đồngthauvàvàng.Thếlà,khilàmthínghiệmvớivàng,chúngtôiđãtạocáimẫuvàngnày,vàrồiaiđóđãcósángkiếndùngquảbóngvàngtobựấylàmcáichặncửacủacănphòngchứaplutoni.

Sauvụthửthànhcông,mọingườiởLosAlamosđềurấtphấnkhích.Đâucũngmởtiệc.Tấtcảchúngtôicứchạy lòngvòng.Tôingồiđằngsaumộtchiếcxejeepvàđánhtrốngv.v…Nhưngcómộtngười,tôinhớlàBobWilson, lạiđangngồithẫnthờởđó.

Tôihỏi:“Anhđangbuồnvềviệcgìthế?”

Anhấytrả lời:“Làcáithứkhủngkhiếpmàchúngtađãtạora.”

Tôinói:“Nhưng,anhđãkhởiđầuviệcấy.Anhlôikéochúngtôivàocuộc.”

Thếđấy,sựthểxảyravớitôi,sựthểxảyravớitấtcảnhữngngườicònlạilà,chúngtôibắtđầuvớimộtmụcđíchtốt,rồibạnlàmviệccậtlựcđểhoànthànhviệcgìđó,vàthậtvui,thậtphấn

khích.Rồibạndừngsuynghĩ,bạnthấyđấy,đơngiảnlàdừnglại.BobWilsonlàngườiduynhấtvẫntiếptụcsuynghĩvềviệcđóởthờiđiểmnày.Mộtthờigianngắnsau,tôiquaytrởlạivớithếgiớivănminh,đếndạyởCornell,vàấntượngđầutiêncủatôi rất lạ. Tôi không hiểu được nó, nhưng cảm nhận rất rõ.Chẳnghạnnhư,tôingồitrongmộtnhàhàngởNewYork,quansátcáctòanhàvàbắtđầunghĩ,bạnbiếtđấy,vềbánkínhtànphácủaquảbomởHiroshimalàbaoxavàv.v…Khoảngcáchtừđâyđếnphố34?Tấtcảcáctoànhàấy,tấtcảnátvụn,v.v…Rồitôitiếptụcđivàthấyngườitađangxâymộtcâycầu,mộtconđườngmới,vàtôinghĩhọthậtngốc,chỉlàhọkhônghiểu,họkhônghiểu.Họxâycầucống,nhàcửamớiđểlàmgì?Vôích!

Nhưng,thậtmay,việcđóđâucóvôíchtronggầnbốnmươinămqua,cóphảikhông?Vậylà,tôiđãsaikhinghĩviệcxâycầulà vô ích và tôi vuimừng thấy những con người đó có ý chíhướngvềphíatrước.

Kẻcắp,bàgiàgặpnhau

Tôi đã học từ anh chàng Leo Lavatelli cáchmở khóa bằngmộtsợidâythép.Hóaraviệcmởloạikhóamócbìnhthường–nhưnhữngcáikhóayale–làkhádễdàng.Bạnthửquayổkhóabằngcáchghècái tuốcnơvítvào lỗkhóa (bạnphảighè từbêncạnhđểcholỗkhóavẫncònhởra).Ổkhóakhôngchịuquayvìcómấycáichốtởbêntrong,đểquayđược,chúngcầnđượcđẩylênđúngđộcao(bằngchìakhóa).Vìviệcchếtạokhóathườngthiếu hoàn hảo, nên luôn có một cái chốt chịu trách nhiệmchínhtrongviệcgiữchoổkhóakhôngbịquay.Bâygiờnếubạnlấymộtmẩudâythépnhỏ–chẳnghạn,mộtcáikẹpgiấycóđầuhơivênhlên–đútvàotronglỗkhóavàđưađẩynhènhẹ,tiếnlui tiến lui, thì cuối cùngbạn sẽđẩyđược cái chốt chịu tráchnhiệmchínhấylênđếnđúngđộcaocầnthiết.Ổkhóanhượngbộ,chỉmộtchútthôi,nhờthếcáichốtđầutiêngiữnguyênởvịtríđó–nóđãbịkẹtởrìa.Bâygiờhầuhếttráchnhiệmlạiđặtlênvaimột cái chốtkhác, vàbạn lặp lại cùngquá trìnhngẫunhiênnhưtrêntrongvàiphútnữa,chođếnkhitấtcảcácchốtđượcđẩylên.

Cáituốcnơvítthườnghaybịtrượtđivàbạnnghethấytíc-tíc-tíc,điềuđócóthểlàmbạnkhóchịu.Cómấycáilòxonhỏđẩynhữngcáichốtxuốngkhichìakhóađượcrútra,vàbạncóthểnghetiếngláchcáchcủachúngkhibạnnhảcáituốcnơvít.(Đôikhibạnchủđịnhnhảcái tuốcnơvítđểxemmìnhđangđiđếnđâu–cóthểbạnđangđẩysaichiềuchẳnghạn).QuátrìnhnàycógìđógiốngnhưtrongchuyệnSisyphus[38]:bạnluônlăntrở

lạixuốngdướichânđồi.

Đólàmộtquátrìnhđơngiản,nhưngviệcluyệntậpsẽmanglạirấtnhiềulợiích.Bạnsẽhọcđượccáchđẩycácvậtmạnhđếncỡnào–mạnhvừađủđểnhữngcái chốt sẽkhông tụtxuống,chứđừngmạnhđếnmứcđểchúngsẽkhôngchạylênởngayvịtríbanđầu.Cómộtđiềumàhầuhếtmọingườikhôngđánhgiáđúngmức, đó là việc họ luôn tự khóamình bằng những cáikhóaởkhắpmọinơi, trongkhiviệc cạy chúng lạikhôngkhólắm.

Khichúngtôibắtđầu làmviệcchodựánbomnguyêntửởLosAlamos,mọiviệcđềugấpgápđếnmứcchẳngkịpchuẩnbịgìcả.Toànbộbímậtcủadựán–mọithứvềbomnguyêntử–đượccấttrongnhữngcáitủđựnghồsơ,mànếucóđượckhóađichăngnữathìcũnglàloạikhóamóccóchỉbachốt:việcmởchúngdễnhưmởgóibánhvậy.

Để tăngđộan toàn,nhà sảnxuấtgia cốmỗi tủđựnghồ sơnàybằngmộtthanhdàiđithẳngxuốngxuyênquataycầmcủacácôkéovàđượcgiữchặtbằngmộtcáikhóamóc.

Mộtanhchàngnóivới tôi:“Hãynhìn thanhgiacốmànhàsản xuấtmới làm thêm – bây giờ anh có thểmởđược tủnữakhông?”

Tôinhìnvàophíasautủvà thấynhữngcáiôkéokhôngcóđáycứng.Trongmỗiôcómộtcáirãnhvớimộtcáithanhkimloạimảnhgiữmộttấmtrượt(cáinàychặngiấytờlạibêntrongngăntủ).Tôichọcvàoôkéotừphíasau,kéotấmtrượtrasau,vàbắtđầulôigiấytờrangoàiquacáirãnh.“Xemnày!”tôinói.“Thậmchítôikhôngcầnphảimởkhóa.”

LosAlamoslànơiđầytinhthầnhợptác,vàchúngtôithấycótráchnhiệmphải chỉ ranhững thứ cầnđượchoàn thiện.Tôi

luônphànnànrằngbảoquảntàiliệunhưvậylàthiếuantoàn,cho dù mọi người đều nghĩ thế là an toàn rồi, bởi vì đã cónhữngthanhthépvànhữngchiếckhóamóc,thựcranóchẳngcónghĩaquáigì.

Đểchứngtỏrằngnhữngcáikhóachẳngcóýnghĩagìhết,bấtcứkhinàocầnbáocáocủaaiđómàhọvắngmặt, tôichỉviệcvàophòng làmviệc củahọ,mở tủđựng tài liệu,và lấynó ra.Khidùngxongtôitrảlạichochủnhân:“Cảmơnanhvìbáocáonày.”

“Cậulấynóởđâuvậy?”

“Từtủđựnghồsơcủaanh.”

“Nhưngtôiđãkhóanórồicơmà!”

“Tôibiếtanhđãkhóatủ.Nhữngcáikhóaấychẳngragì.”

Cuốicùng,ngườitamangđếnmộtsốtủhồsơcókhóachữ,sảnphẩmcủahãngmoslerSafe.Mỗitủcóbaôkéo.Thôngquamột cái chốt, việc kéo ô trên cùng ra sẽ cho phép kéo ra cảnhững ô khác.Ô trên cùng đượcmởbằng cách quay bánh sốsangtrái,sangphải,vàlạisangtráiđểphốihợp,rồiquaysangphảiđếnđúng sốmười,nó sẽhạ cái thenởbên trongxuống.Toàn bộ tủ tài liệu được khóa bằng cách đóng các ô kéo phíadưới trước, rồi đến ô trên cùng, rồi quay bánh số ra khỏi sốmười,nóđẩycáithenlên.

Những tủ tài liệumớinày, rất tựnhiên, làmột thách thứctrựcdiện.Tôivốnthíchnhữngtháchđố.mộtkẻcốlàmramộtthứgìđóđểngăncảnkẻkhác;chắcchắnphảicócáchhạ thủnó!

Trước tiên, tôi phải hiểu cái khóa này hoạt động như thếnào,nên tôiđã tháo tungcáiở trongphòngmình.Nguyên lýhoạtđộngcủanólàthếnày:cóbacáiđĩađồngtrục,cáinọsau

cái kia,mỗi cái cómột rãnhhình chữV ởmột vị trí khác. Ýtưởng là làmcho các rãnhnày thẳnghàngvớinhau,nhờ thếkhibạnquaybánhsốvềsốmười,thìbộphậntruyềnlựcítmasátsẽthảcáichốtxuốngcáikhetạobởinhữngrãnhchữVcủabacáiđĩa.

Đểlàmquaycácđĩa,cómộtcáichốtnhôratừphíasaucủabánh số, vàmột chốt nhô lên từ cái đĩa thứnhất ở cùng bánkính.Trongmộtvòngquaycủabánhsố,bạnsẽbắtđượccáiđĩathứnhấtlên.

Ởmặtsaucủađĩathứnhấtlạicómộtchốtởcùngbánkínhnhưcáichốtởmặttrướccủađĩathứhai,nhờthế,khibạnquaybánhsố thêmmộtvòngnữathìbạncũngbắtđượccảđĩa thứhailên.

Tiếptụcquaybánhsố,cáichốtởmặtsaucủađĩathứhaisẽchạmvàocáichốtởmặttrướccủađĩathứba,rồibạnchuyểnnóđếnvịtríthíchhợpvớisốđầutiêncủamãsốkhóa.

Bâygiờbạnsẽphảiquaybánhsốtheochiềungượclạiđúngmộtvòngđểbắtđĩathứhaitừphíakhác,rồitiếptụcquayđếnsốthứhaicủamãsốđểđặtđĩathứhaiđúngvịtrí.

Tiếp theobạnquayngượcbánhsốmột lầnnữađể làmchođĩa thứnhấtvàođúngvị trí.Bâygiờ thì tất cả các rãnhhìnhchữVđãthẳnghàng,vàchỉviệcquaybánhsốvềmườilàbạnsẽmởđượctủ.

Thếđấy,tôiđãvậtlộnvớinó,màchẳngđiđếnđâu.Tôimuahai cuốn sách chuyên về cạy khóa, mà chúng chẳng khác gìnhau.Ởphầnđầucủacuốnsáchcómấycâuchuyệnvềnhữngthànhcôngtuyệtvờicủamộttaychuyêncạykhóa,chẳnghạnnhư,mộtngườiphụnữbịnhốttrongmộtcáitủlạnhbảoquảnthịtvàđangbị lạnhkhủngkhiếp,nhưngngườicạykhóa,treo

mìnhlộnngược,đãmởnóchỉtrongvònghaiphút.Hoặclàcónhữngbộđồ lôngthúquígiá,hayvàngthỏiởdướinước, tậnđáybiển,vàngườicạykhóađãlặnxuốngvàmởcáihòm.

Ởphầnthứhaicủacuốnsách,họnóivềcáchcạymộtcáikét.Có đủ các loại trò ngớ ngẩn, ngu ngốc, kiểu như “Vì nhiềungười thích lấymã số làngày tháng,nênviệc thửdùngngàythángđểdòmãsốcóthểlàmộtýhay”.Hoặc“Hãynghĩvềtâmlýcủangườichủkétvàcáimàanhtacóthểlấylàmmãsố”.Và“Thưkýthườnglolàmìnhcóthểquênmãsố,nêncôtacóthểghinólạiởmộttrongnhữngvịtrísau–dọctheocạnhngănkéobàncủacôấy,ởdanhsáchtênvàđịachỉ…”,vàvânvân.

Tuynhiên,cáccuốnsáchnàyđãchỉchotôimộtđiềugìđóthậtkhônngoanvềcáchcạycáckétthôngthường,vàđiềuđókhádễhiểu.Cáckétthôngthườngcómộttaycầmphụ,nênnếubạnấntaycầmđóxuốngtrongkhiđangquaybánhsố,thìtácdụngsẽkhôngđều(nhưởkhóa),lựccủataycầm,gắngđẩycáichốtxuốngcácrãnhhìnhchữV(khôngthẳnghàng),sẽbịcảnlạikhôngđềubởicácđĩa.KhirãnhchữVởmộtđĩađếndướicáichốt, thì sẽ cómột tiếng tách nhẹmà bạn có thể nghe đượcbằngmộtcáiốngnghe,hoặcmộtsựgiảmnhẹvềlựckhángmàbạn có thể cảm thấy (bạn không cần phải đánhnhẵn các đầungóntaycủamình),vàbạnbiết“Đâylàmộtsố!”

Tuybạnkhôngbiếtliệuđólàsốđầutiên,thứhaihaythứba,nhưngbạncóthểgiảiquyếttốtviệcđóbằngcáchkiểmtraxembạnphảiquaybánhsốngượclạibaonhiêulầnđểnghelạiđượccùngtiếngtáchđó.Nếu íthơnmột lầnmộtchút thìđó làđĩađầutiên;nếuíthơnhailầnmộtchútthìđólàđĩathứhai(bạncầntínhđếnhiệuchỉnhdođộdàycủanhữngcáichốt).

Cáimẹohữudụngnàychỉpháthuytácdụngvớinhữngcáikét thông thường có tay cầmphụ, thành thử tôi vẫn rất lúng

túng.

Tôiđãthửtấtcảcáckiểumẹobổtrợvớicácloạitủ,nhưlàtìmcáchtháomấycáichốtởcácôkéodướimàkhôngcầnmởôtrêncùngbằngcáchtháoconốcvítởphíatrướcvàdòbằngmộtmẩudâythépcómóc.

Tôithửquaybánhsốrấtnhanhvàrồiđưađếnsốmười,nhưthếsẽkhởiphátmộtchútkhánglực,điềumàtôihyvọngsẽlàmcáiđĩadừnglạiởđúngđiểmtheomộtcáchnàođó.Tôiđãthửmọicách.

Tôiđãhếthyvọng.

Tôicũngđãtiếnhànhmộtsốđángkểcácnghiêncứucótínhhệthống.Chẳnghạn,mộtmãsốtiêubiểulà69-32-21.Mộtsốcóthểlệchđibaonhiêukhibạnvẫncònmởđượckét?Nếusốđólà69 thì liệu 68 có được không? 67 có được không? Với nhữngkhóamàchúngtôicó,câutrảlờilàđượcchocảhaisố,nhưng66thìkhông.Bạncó thể lệchhai số theocảhaiphía.Điềuđónghĩalàbạnchỉphảithửcácsốcáchnăm,nhưvậybạncóthểthửsốkhông,năm,mười,mườilăm,vàvânvân.Vớihaimươiconsốnhưvậytrênmộtbánhsố100,thìchỉcó8000khảnăngthayvì1000000nếubạnphảithửtừngsốmột.

Câuhỏibâygiờ là,sẽmấtbaolâuđểtôicóthểthử8000tổhợpsốnày?Giảsửtôilàmlộrahaisốđầutiêncủamãsốmàtôiđanggắngtìm.Chẳnghạn,cácsốđólà69-32,nhưngtôikhôngbiết,–tôitìmrachúngnhưlà70-30.Bâygiờtôicóthểthửhaimươikhảnăngchosốthứbamàkhôngcầnphảiđặtlạihaisốđầu trongmỗi lần thử.Nhưnggiả sử rằng tôi chỉbiếtmột sốđầutiêncủamãsố,thìsaukhithửhaimươisốởđĩathứba,tôidịchbánhthứhaiđichỉmộtchút,rồithửhaimươisốkhácởbánhthứba.

Tôitậpluyệnliêntụcvớicáikétcủamìnhnêncóthểhoàntấtquátrìnhnàynhanhnhấtcóthểmàkhôngbịlẫnlộntrongđầuvềconsốvừathửvàlàmrốisốđầutiên.Giốngnhưnhữngtayluyệntròảothuật,tôiđạtđếnsựnhịpnhàngtuyệtđốivàcóthểthử400sốcũtiềmnăngtrongthờigianíthơnnửagiờ.Điềunày cónghĩa là tôi có thểmởmột cái két chậmnhất là trongtámtiếngđồnghồ–còntrungbìnhlàbốntiếng.

CómộtngườiởLosAlamos,tênlàStaley,cũngrấtquantâmđếnnhữngcáikhóa.Chúngtôitraođổisuốtvềviệcnày,nhưngcũngchẳngtiếnđượcmấy.Saukhicóýtưởngvềcáchmởkéttrongthờigiantrungbìnhbốntiếng, tôimuốnchỉchoStaleybiếtcáchlàmđó,nêntôiđivàophònglàmviệccủamộtngườibênphòngmáytínhvàhỏi:“Anhcóthấyphiềnnếutôisửdụngcáikétcủaanhkhông?TôimuốnchỉchoStaleyđiềunày.”

Trongkhiđómấyngườiởphòngmáytínhxúmđếnvàmộtngườinói: “Này,mọingườiđâu;Feynmanđến chỉ choStaleycáchmởkét,ha,ha,ha!”Thựcsựthìtôikhôngđịnhmởkét;tôichỉmuốnnóichoStaleybiếtcách thửnhanhhai số trướcmàkhôngphámấtvịtríhiệncócủabạnvàkhôngphảiđặtlạiconsốthứnhất.

Tôibắtđầu.“Giảsửrằngsốđầutiênlàbốnmươi,vàchúngtađangthửmười lămchosốthứhai.Chúngta lùi lạirồi tiếnlên,mười;lùithêmnămnữarồitiến,mười;vàvânvân.Bâygiờchúng ta đã thử tất cả các khảnăng của số thứba.Tiếp theochúng ta thử haimươi cho số thứ hai: chúng ta lùi rồi tiến,mười;lùithêmnămnữavàtiến,TÁCH!”Tôiháhốcmồm:haisốđầutiênngẫunhiênlạitrúng!

Khôngaithấybiểuhiệnđócủatôivìtôiđangquaylưnglạiphía họ. Staley nhìn rất ngạc nhiên, nhưng cả hai chúng tôinhanhchónghiểuđiềugìxảyra,nêntôivungtaylôiôkéotrên

cùngravànói:“Củaanhđây!”

Staleynói:“Tôihiểuýanh;đólàmộtsựphốihợptuyệtđẹp”–vàchúngtôiđira.Mọingườiđềusửngsốt.Đóhoàntoàn làgặpmay.Giờthìtôithựcsựnổitiếngvềmởkét.

Tôimấtkhoảngmộtnămrưỡiđểđạtđược trìnhđộđó (tấtnhiên,tôicũnglàmviệcchodựánbom),dùsaotôiđãnhậnramìnhcókhảnăngcạykét,theonghĩatrongtrườnghợpthựcsựkhókhăn–aiđómất tích,hoặcchết,màkhôngaibiếtmãsốtrongkhinhữngthứtrongtủtàiliệulạirấtcần–thìtôicóthểmởnó.Saukhiđọcnhữngthứngớngẩnmànhữngtayphákéthuyênthuyênthìtôinghĩđólàmộtthànhcôngđángnể.

ChúngtôikhôngcótròtiêukhiểnnàoởLosAlamosvàphảitựgiải tríbằngcáchnàyhaycáchkhác,nêntáymáycáikhóamoslerởtủđựnghồsơcủamìnhlàmộttrongnhữngtròtiêukhiểncủatôi.Mộthôm,tôiđãthấymộtđiềurấtthúvị:Khicáikhóađãđượcmở, ôkéođượckéo ra vàbánh số vẫnđặtở sốmười(khimởtủtàiliệuvàđanglấygiấytờra,mọingườiđềulàmnhưvậy)thìcáichốtvẫnởphíadưới.Điềunàycónghĩalàgì,việccáichốtvẫnởphíadưới?Nócónghĩalàcáichốtđangởtrongkhetạobởibacáiđĩavẫnđangxếpthẳnghàng.Aha!

Bâygiờnếutôiquaybánhsốrakhỏisốmườimộtchútthìcáichốtsẽđilên;nếutôingaylậptứcquaylạimười,thìcáichốtsẽlạiluixuống,vìtôikhônghềlàmxáotrộncáirãnh.Nếutôitiếptụcđirakhỏimười,mỗibướcnămsố,thìtạimộtđiểmnàođócái chốt sẽ không hạ xuống trở lại khi tôi quay vềmười: cáirãnhđãbịxáotrộn.Consốngaytrước,mànóvẫnchophépcáichốthạđượcxuống,chínhlàsốcuốicùngcủamãsốkhóa!

Tôinhậnralàmìnhcóthểlàmđúngnhưthếđểtìmsốthứhai:ngaysaukhibiếtsốcuốicùng,tôicóthểquaybánhngượclạivàmộtlầnnữa,mỗibướcnămsố,đẩycáiđĩathứhaitừngtí

một cho đến khi cái chốt không thể hạ xuống. Con số ngaytrướcđấysẽlàsốthứhai.

Bằngcáchđó,nếuhếtsứckiênnhẫntôicóthểtìmđượccảbasố.Nhưng,lượngcôngviệccầnđểtìmrasốthứnhấtcủamãsốkhóabằnghoạchđồphức tạpnày là lớnhơnrấtnhiều sovớiviệcthửhaimươikhảnăngcủasốthứnhấtkhiđãbiếthaisốcònlạitrongtrườnghợpcáitủđangđóng.

Tôitậpluyệnvàtậpluyệnchođếnkhicóthểnhậnrahaisốcuốiởmột tủ tài liệuđangmở,hầunhưkhôngcầnphảinhìnvàobánh số. Sauđó, khi đang thảo luậnmột vấnđềVật lý ởtrongphòng của anh chàngnàođó, tôi tựa vào cái tủ tài liệuđangmởcủaanhta,vàgiốngnhưngườivôtìnhlắclắcmấycáichìakhóakhiđangnóichuyện,tôivặnvặncáibánhsốtiếnrồilui,tiếnrồilui.Thỉnhthoảng,tôiđặtngóntayvàocáichốtđểchẳngcầnnhìnmàvẫnbiếtnócóđilênhaykhông.Bằngcáchđó,tôilấyđượchaisốcuốicùngtrongmãsốkhóacủanhiềutủtài liệu.Khivề lạiphòng, tôi ghihai con sốấy lênmộtmảnhgiấyvàđểnóbêntrongcáikhóatủtài liệucủamình.Mỗilầnmuốnlấymảnhgiấyấytôiphảitháorờicáikhóara-tôinghĩđólànơicựckỳantoànđểgiữchúng.

Thờigianngắnsau,danhtiếngcủatôibắtđầunổinhưcồn,bởi vì xảy ra những việc kiểu như: người nào đó nói: “Này,Feynman!Christyđangđivắngmàchúngtớcầntàiliệutrongtủcủacậuấy–cậucóthểmởnókhông?”nếuđólàcáitủmàtôibiếtmìnhkhôngcóhaiconsốcuốicùng,thìtôisẽtrả lờigọnlỏn:“Xinlỗinhé,tớkhôngthểlàmviệcđóbâygiờ;tớđangcóviệc này phải làm.” Trong trường hợp ngược lại, tôi sẽ nói:“Được,nhưngtôiphảilấymộtsốdụngcụ.”Tôichẳngcầndụngcụnàocả,màquayvềphòngmình,tháocáikhóaravànhìnvàomảnh giấy nhỏ: “Christy – 35, 60”. Rồi, tôi cầm một cái

tuốcnơvít đi sang phòng của Christy và đóng cửa lại. Hiểnnhiênlàkhôngphảiaicũngđượcphépbiếtcáchmởkhóanày!

Tôiởtrongđómộtmìnhvàmởcáitủtrongvòngvàiphút.Tấtcảnhữnggìtôiphảilàmlàthửconsốđầutiênnhiềunhấtlàhaimươilần,sauđóngồiloanhquanh,đọctạpchíhaygìđótrongmười lămhayhaimươiphút.Chẳngcó lợi lộcgìkhicốlàmchocôngviệcxemraquádễdàng:aiđósẽnghĩlàtrongđóchắccóđiềugiantế!Saumộtláttôimởcửavànói:“Tủmởrồiđấy.”

Mọingườinghĩrằngtôiđãtiếnhànhviệcmởkhóatừkhâuđầu.Bâygiờtôicóthểduytrìýnghĩ,bắtđầutừsựtìnhcờvớiStaley,rằngtôicóthểmởnhữngcáikéthắcbúa.Khôngaibiếttôiđãlấyhaisốcuốicùngtừcáikétcủahọ,chodù–cólẽbởivì–tôiđã làmviệcnàysuốt,giốngnhưmộttaycờbạcbịpcứđilòngvòngsuốtvớimộtbộbài.

Tôi thường đếnOakRidge để kiểm tra sự an toàn của nhàmáyuranium.Cáigìcũngvộivãvìđó làthờichiến,vàcó lầntôiđãphảiđếnđóvàodịpcuốituần.ĐólàmộtngàyChủnhậtvàchúng tôiở trongphòng làmviệccủangườiđànôngnày–mộtvị tướng,một sếphaymộtphóchủ tịchcủamột công tynàođó,hainhânvậtcỡbựquantrọngkhác,vàtôi.Chúngtôitụtậpđểcùngthảo luậnvềbảnbáocáođangnằmtrongkétcủangườiđànôngđó–mộtcáikétbímật-thếmà,độtnhiênôngtanhậnralàmìnhkhôngbiếtmãsốkhóa.Thưkýcủaôngấylàngườiduynhấtbiếtnó.Ôngtagọivềnhàcôấy,nhưnghóaracôấylạiđangđidãngoạiởtrênđồi.

Trongkhi tất cả chuyệnnàyđangdiễn ra, tôihỏi: “Ôngcóthấyphiềnkhôngnếutôinghịchcáikétmộtchút?”

“Ha,ha,ha–cứtựnhiên!”Thếlàtôiđếnchỗcáikétvàbắtđầutiêuphíthờigian.

Họbắtđầubànxemlàmthếnàocóthểlấymộtcáixerồithửđi tìm cô thư ký.Người chủ của cái két đómỗi lúcmột lúngtúngvìđangbắtnhữngnhânvậtquantrọngnàyphảichờđợi,cònôngtathìngốcđếnmứckhôngbiếtmởcảcáikétcủachínhmình.Khimọingườiđềucăngthẳngvàbựcmìnhvớiôngấy,thìbỗngTÁCH!–cáikétđãđượcmở.

Trong 10phút tôiđãmởđược cáikét chứa toànbộ tài liệumậtvềnhàmáyuranium.Bọnhọhết sứckinhngạc.Rõ ràngnhữngcáikétnàykhôngantoàn.Cựcsốc.Tấtcảtàiliệu“Chỉđượcphépxem”,tuyệtmậtấy,đượcgiữtrongmộtkétbímậtcực xịn ấy, thếmà cái anh chàng nàymở nó chỉ trongmườiphút.

Tấtnhiên,tôimởđượccáikétấylànhờthóiquencốhữulấyhaisốcuốicủamình.KhiđếnOakRidgemột thángtrướcđó,tôiđãởtrongchínhvănphòngnàykhicáikétđangmởravàđãlấycácsốđómộtcáchvôtình–tôiluônluônthựchànhcáiđiềuđang ám ảnhmình.Mặc dù không ghi lại, tôi vẫn cònmangmáng nhớ chúng. Đầu tiên tôi thử 40-15, rồi 15-40, nhưngkhôngcặpnàođúngcả.Sauđótôithử10-45vớitấtcảnhữngsốthứnhấtcóthể,vàkétđãmởra.

Chuyệntươngtựđãxảyraởmộtdịpcuốituầnkhác,khitôithămOakRidge.Tôiđãviếtmộtbáocáo,nóđãđượcmộtđạitáduyệtvàđangnằmtrongkét củaôngấy.Tất cảnhữngngườikhác đều cất tài liệu trong những cái tủ giống như tủ ở LosAlamos,nhưngôngấylàmộtđạitánêncómộtcáikéthai-cửakhác lạhơnnhiều,vớinhữngtaycầmlớn,màchúngkéobốncái chốt thépdàykhoảng2cmgiật lùi khỏi cái khung.Nhữngcánhcửađồngthaulớnmởrađồngbộvàôngấylấyrabảnbáocáocủatôiđểđọc.

Chưabaogiờcócơhộinhìnthấynhữngcáikétthựcsựtốt

nêntôinóivớiđạitá:“Ôngcóbậntâm,nếutrongkhiôngđọcbáocáotôixemquacáikétcủaông?”

“Cứtựnhiênđi,”ôngtađáp, tinrằngchẳngcógìđểtôicóthể làmcả.TôinhìnvàophíasaucủamộttrongcáccánhcửađồngthauchắcnịchvàpháthiệnralàbánhsốđượcnốivớimộtcáikhóanhỏnhìngiốngyđúccáiởtủđựnghồsơcủatôiởLosAlamos.Cùngmộthãng,cùngmộtcáichốtnhỏ,ngoạitrừmộtđiềukhicáichốtnàyhạxuốngthìnhữngtaycầmlớntrênkétcóthểlàmmấycáithanhdịchchuyểnsangngang,vànhờmộthệ đòn bẩy bạn có thể kéo lui lại tất cả những thanh thépkhoảng 2cm này. Rõ ràng là, toàn bộ hệ thống đòn bẩy phụthuộcvàocùngmộtcáichốtnhỏnhưcáivẫndùngđểkhóacáctủhồsơ.

Chỉđểhoànthiệnnghềnghiệpvàđểchắcchắnrằngđúnglàvẫncáichốtấy,tôi lấyhaiconsốtheocáchmàtôiđãlàmvớinhữngcáitủđựngtàiliệuvănphòng.

Trongkhiđóđạitávẫnđangđọcbáocáo.Khiđọcxongôngtanói: “Được,một bảnbáo cáo tốt.”Ôngđể bảnbáo cáo vàotrong tủ,nắm lấy taycầmvàdichuyểnđồngbộcáccánhcửalớnbằngđồngthau.Xemrachúngđóngvàorấtổn,nhưngtôibiếtđóhoàntoànlàtâmlýthôi,vìnóvẫnchỉlàcáikhóavớvẩnấy.

Tôikhôngthểnhịnđượcviệcchâmchọcđạitámộtchút(tôithường hay sinh chuyện với các quân nhân, trong những bộđồngphụctuyệtvờinhưvậy),nêntôinói:“Vớicáicáchđóngkétcủaông,tôicócảmgiáclàôngnghĩmọithứtrongđólàantoàn.”

“Tấtnhiên.”

“Lýdoduynhấtđểôngnghĩởtrongđóchúngđượcantoàn

làbởivìnhữngngườidânthườnggọinólàcái‘két’.”(Tôidùngtừ“Dânthường”ởđâyđểlàmcóvẻnhưlàôngtacũngtừnglàdânthườngthôi.)ôngtarấttứcgiận.“Ýcậumuốnnóigì?Nókhôngantoàn?”

“Một tay phá két giỏi có thể mở nó trong vòng ba mươiphút.”

“Cậucóthểmởnótrongbamươiphútkhông?”

“Tôiđãnóilàmộttayphákétgiỏi.Tôithìphảimấtbốnlămphút.”

“Được!”ôngtanói.“Vợtôiđangđợitôivềnhàăntối,nhưngtôisẽởlạiđâyxemcậulàm.Hãyngồikiavàlàmcáiviệcchếttiệtấytrongvòngbốnlămphút.Cómàmởđược!”ôngtangồixuống cái ghếbành tobọcda củamình, gác chân lênbàn, vàđọc.

Hoàn toàn tự tin, tôi lấymột cái ghế,mangnóđếnchỗcáikét và ngồi xuống phía trước. Tôi bắt đầu quay bánh sốmộtcáchngẫunhiên,chỉđểlàmvàiđộngtác.

Saukhoảngnămphút,mộtkhoảngthờigiankhádàivớimộtngườingồivàchờđợi,ôngtađãhơimấtkiênnhẫn:“Thếnào,cótiếntriểngìkhông?”

“Với những thứ như thế này thì hoặc làmở được, hoặc làkhông.”

Tôitínhlàmộthoặchaiphútnữasẽlàđúnglúc,nêntôibắtđầulàmviệcnghiêmvàhaiphútsau,TÁCH–kétđãmởra.

Viênđạitáháhốcmồm,haimắttrợnngược.

“Đạitá,”tôinóibằngmộtgiọngnghiêmnghị:“Chophéptôinóivớiôngđôiđiềuvềnhữngcáikhóanày:Khicửacủacáikéthoặcôkéotrêncùngcủatủđựnghồsơđểmở,ngườitarấtdễdànglấyđượcmãsố.Đóchínhlàđiềutôiđãlàm,khiôngđọc

bảnbáocáo, chỉ làđểminhhọa sựmấtan toàn.Ôngnênbắtmọingườiphảiđóng cácôkéo tủ tài liệu củamình trongkhiđang làm việc, bởi vì khi các ô nàymở ra, thì chúng rất, rấtkhôngantoàn.”

“Được!Tôihiểuýcậu!Rất thúvị!”Dùsaochúngtacũngởcùngmộtbên.

Lần tiếp theo tôi đến Oak Ridge, tất cả các cô thư ký vànhữngngườibiếttôilàai,đềunóivớitôi:“Đừngđếnchỗnày!Đừngđếnchỗnày!”

Viênđạitáđãgửimộtthôngbáolưuýmọingườitrongnhàmáy với nội dung: “Trong lần viếng thăm vừa rồi, anhFeynmancókhinàovàovănphòngcủacácanh,đếngầnhayđiquavănphòngcủacácanhhaykhông?”mộtsốngườitrảlờicó;những người khác trả lời không. Những người trả lời có lạinhậnđượcmột lưuýkhác:“Hãythayđổimãsốkhóakétcủaanh”.

Đólàgiảiphápcủaôngđạitá:tôilàmộthiểmhọa.Thếlà,dotôimàtấtcảbọnhọphảithayđổimãsốkhóa.Thậtquáphiềntoáikhiphảithayđổimãsốkhóavàphảinhớmãsốmới,vìthế,tấtcảbọnhọđềurấtngántôivàkhôngmuốntôiđếngần:họcóthểphảithayđổimãsốkhóamộtlầnnữa.Tấtnhiên,tủtàiliệucủahọthìvẫnđểmởtơhơratrongkhihọđanglàmviệc!

Thư viện ở Los Alamos lưu giữ tất cả những tài liệu màchúngtôiđãtừngsửdụngtrongcôngviệc.Đólàmộtphòngbêtông rất chắc chắnvớimột cánh cửa to, đẹp cómột cái bánhquay bằng kim loại – giống như hầm lưu giữ các đồ quí giá.Trongthờigianchiếntranhtôiđãthửxemxétnókhákỹ.Tôiquenbiếtmộtcôthủthưvàđãnănnỉcôấychotôinghịchnómộtchút.Tôiđãbịnómêhoặc:Đólàcáikhóalớnnhấttôitừngnhìnthấy!Tôihiểuralàtôichẳngbaogiờcóthểdùngphương

pháplấyhaisốcuốicủamìnhđểthâmnhậpvàođóđược.Thựcra, trong khi quay quả đấm lúc cửa đangmở, tôi làm cho cáikhóasậplại,thếnêncáichốtkhóachìaravàhọkhôngthểđóngcửalạichođếnkhicôthủthưđếnvàmởkhóara.Việcnghịchngợmcáikhóađócủatôikếtthúcởđây.Tôiđãkhôngcóthờigianđểhiểuxemnóhoạtđộngnhưthếnào;điềuđóvượtquáxakhảnăngcủatôi.

Trongmùahèsauchiếntranh,tôiphảiviếtmộtsốtàiliệuvàhoànthànhnốtcôngviệc.VìvậytôiđãquaylạiLosAlamostừCornell,nơi tôi đã giảngdạy suốtmộtnăm.Giữa chừng côngviệc, tôi cần tra cứumột tài liệumàmình đã viết trước đâynhưngkhôngthểnhớđược,vànóởdướithưviện.

Tôiđi xuốngđể lấy tài liệuđó, và cómộtngười línhmangsúngđi tớiđi lui.Hômđó là thứbảy;màsauchiếntranhthưviệnlạiđóngcửavàocácngàythứbảy.

Rồitôinhớtớinhữnggìmàngườibạntốtcủatôi,FredericdeHoffman,đãlàm.Cậuấyởbộphậngiảimật.Sauchiếntranh,quânđộinghĩđếnviệccôngkhaimộtsốtàiliệuvàcậuấyphảiđiđilạilạiđếnthưviệnrấtnhiềulần–xemtàiliệunày,xemtàiliệu kia, kiểm tra cái này, kiểm tra cái kia – làm cậu ta phátđiên!Vì thế,cậuấycóbảnsaocủamọitài liệu– tấtcảbímậtcủa bomnguyên tử – trong chính cái tủ tài liệu ở phòng củamình.

Tôi đi xuống phòng cậu ấy và thấy đèn đang sáng. Dườngnhưaiđóđãởđấy – có lẽ là thưký của cậu ta –vàmớiđi rangoàivàiphúttrước,nêntôiđãđợi.Trongkhichờđợitôibắtđầutáymáycáibánhsốởmộttrongcáctủhồsơ.(Àmà,tôiđãkhôngcóhaisốcuốivớicáctủcủadehoffman,chúngmớiđượcđặtởđósauchiếntranh,saukhitôiđãdờiđi).

Tôibắtđầuxoayxoaymộtcáibánhsốvànghĩvềnhữngcuốn

sáchphákét.Tôitựbảo:“Nhữngmánhkhóemôtảtrongmấycuốn sách đó chưa bao giờ gây ấn tượng nào chomình, nênmìnhchưabaogiờthửchúng.Nhưng,hãyxem,liệucóthểmởđượctủcủadehoffmanbằngmấymánhtrongcuốnsáchấyhaykhông.”

Mẹođầu tiên, thưký: cô ấy sợ làmình sẽ quênmấtmã sốkhóanênghinólạiởđâuđó.Tôibắtđầutìmkiếmởnhữngnơiđượccuốnsáchkhuyếncáo.Ôkéobànđãbịkhóa,nhưngđólàloạikhóabìnhthườnggiốngnhư loạimàLeoLavatelliđãdạytôicáchmở–ping!

Tôinhìndọctheocạnhcủangănkéo:khôngcógì.

Rồitôilậtxemnhữnggiấytờcủangườithưký.Tôitìmthấymột tờgiấymàmọi thưkýđềucó,vớinhữngchữcáiHyLạpđượcviếtcẩnthận -đểhọcó thểnhậnrachúngtrongnhữngcôngthứctoánhọc–vàđượcđặttên.Ởđó,dọctheoméptrêncủatờgiấy,mộtdòngviếtthiếucẩnthận,pi=3,14159.Này,đólàsáuconsố,màvìsaomộtngườithưkýphảibiếtgiátrịcủasốpi?Quárõràng,khôngcònlýdonàokhácnữa!

Tôiđiđếntủhồsơvàthửkhảnăngđầutiên:31-41-59.Khôngmởđược.Rồi tôi thử59-41-31.Cũngkhôngđược.Rồi95-14-13.Vặnngược,vặnxuôi,lộnlên,lộnxuống,quaytheochiềunày,chiềukia–chẳngănthuagì!

Tôi đóng ô kéo bàn lại và bước ra khỏi phòng, nhớ lại vềnhữngcuốnsáchphákét:lầnsau,hãythửphươngpháptâmlý.Tôimẩmbụng: “Freddydehoffman chính là loạingườidùngmộthằngsốtoánhọclàmmãsốkhóa.”

Tôi quay lại cái tủ đầu tiên và thử 27-18-28 –TÁCH!Tủđãmở!(hằngsốtoánhọcquantrọngthứhaisausốpivàcơsốcủalô-ga-rít tựnhiên, e=2,71828…)Có chín cái tủhồ sơ, và tôiđã

mởđượccáithứnhất,nhưngtàiliệutôicầnlạiởcáitủkhác-chúngđượcsắpxếptheothứtựchữcáicủatêntácgiả.Tôithửtủtài liệuthứhai:27-18-28–TÁCH!Nóđượcmởvớicùngmãsố.Tôinghĩ:“Thậttuyệt!mìnhđãmởđượccácbímậtcủabomnguyêntử,nhưngnếumìnhđịnhmộtkhinàođósẽkểlạicâuchuyệnnày,thìmìnhphảichắcchắnlàmãsốkhóaởtấtcảcáctủthựcsựlànhưnhau!”Cóvàitủnằmởphòngbêncạnh,nêntôiđãthử27-18-28vớimộttrongchúngvànóđãmởra.Thếlàtôiđãmởbatủ–tấtcảđềunhưnhau.

Tôinghĩthầm:“Bâygiờmìnhcóthểviếtmộtcuốnsáchvềcạykét,nósẽđánhbạitấtcảnhữngcuốnkhác,bởivìởphầnđầu tôi sẽ kể, làm thế nàomà tôi đãmở được những cái kétchứanhữngthứquantrọnghơnvàgiátrịhơntấtcảnhữngthứmàbấtkỳtayphákétnàoởbấtkỳnơiđâuđãtừngmởđược–ngoạitrừmạngsốngconngười,tấtnhiên–chứnhữngthứnhưáolôngthúhaythỏivàng,thìtôikhôngthèmtínhđến;Tôiđãmở những cái két chứa toàn bộ bí mật của bom nguyên tử:nhữngkếhoạchsảnxuấtplutonium,cácquitrìnhtinhchế,sốlượng vật liệu cần thiết, quả bom hoạt động ra sao, nơ-trônđượctạoranhưthếnào, thiếtkế,kíchthước– toànbộthôngtinđãcóđượcởLosAlamos:mộttíchhợptổngthểcủatấtcảcácvấnđềliênquan!”

Tôiquaylạicáitủthứhaivàlấyratàiliệumàtôicần.Rồitôilấymộtcáibútchìmàuđỏvàmộtmảnhgiấymàuvàngởtrongphòngvàviết:“TôimượntàiliệusốLA-4312–Feynmankẻphákét”.Tôiđể lại tinnhắnấyở trênnhữngtậpgiấy trongtủvàđóngnólại.

Sauđótôiđiđếncáitủđầutiênmàtôiđãmởvàviếtlênmộttinnhắnkhác:“Tủnàykhôngkhómởhơncáitủkia–KẻLáulỉnh”vàđóngnólại

Đếnmột tủkhác,ởphòngbênkia, tôiviết: “Khi cácmãsốkhóalànhưnhau,thìkhôngcótủnàokhómởhơncáctủkhác–VẫnKẻĐó”vàtôiđóngnólại.Tôiquayvềphònglàmviệccủamìnhvàviếtbáocáo.

Tốihômđótôiđếnquánăntựphụcvụdùngbữatối.Freddydehoffmancũngởđó.Cậuấynóilàchuẩnbịvềphòngđểlàmviệc,nênchỉđểđùatôiđãđitheocậuta.

Freddey deHoffman bắt đầu làm việc, và lát sau cậu ta đisangphòngkiađểmởmộttrongnhữngtủtài liệuởđó–điềutôikhôngtínhđến–vàthếlàngayđầutiêncậutađãmởcáitủmàtôiđãđểlạitrongđólờinhắnthứba.Cậutamởôkéoravànhìnthấyởđómộtvậtlạ–mảnhgiấymàuvàngsángtrênđónguệchngoạccáigìđóbằngnétchìmàuđỏtươi.

Tôiđãđọctrongsáchrằngkhiaiđósợhãithìmặthọtáixámđi,nhưngtôichưabaogiờchứngkiếnđiềuđó.Đúng,tuyệtđốiđúng.Mặtcậuấychuyểnsangxám,vàngxanh–Thậtsợphảinhìncảnhđó.Cậutacầmmảnhgiấylên,taygiậtgiật:“Nh-nh-nhìnnày!”cậuấynóivớigiọngrunrun.

Tinnhắnnói:“Khicácmãsốkhóalànhưnhau,thìkhôngcótủnàokhómởhơncáctủkhác–VẫnKẻĐó”.

“Điềuđócónghĩagìnhỉ?”Tôihỏi.

“Tất cảm-m-mã số khóa của các tủ tài liệu của tớ lành-ư-nhưnhau!”cậutalắpbắp.

“Đókhôngphảilàýhay.”

“G-giờthìt-t-tớbiếtrồi!”cậuấynói,ngườirunbầnbật.

Mộtđộngtháikháccủaviệcmáuchạykhỏikhuônmặtchắchẳnphảilàviệcnãokhôngcònhoạtđộngbìnhthường.“Hắntakýtênlàgì!Hắntakýtênlàgì!”cậutanói.

“Gìcơ?”(Tôikhôngviếttênmìnhlênmẩugiấyđó.)

“Đúng rồi,” cậu ấy nói: “Chính là gã đã tìm cách đột nhậpvàoTòanhàOmega!”

Trongsuốtthờigianchiếntranh,thậmchílàcảsauđó,đãcónhữngtinđồnkhôngdứtnhưthếnày:“MộtngườinàođóđãcốgắngđộtnhậpvàoTòanhàOmega!”Bạnbiết đấy, trong thờigianchiếntranh,ngườitađãlàmnhữngthínghiệmvềbom,họmuốngomlạimột lượngvật liệu tớihạnvừađủđểphảnứngdây chuyền bắt đầu xảy ra.Họ thả nhỏ giọtmột cục vật liệuxuyênquamộtcụckhác,vàkhinóđixuyênqua,phảnứngdâychuyềnkhởiphátvàhọcóthểđosốnơ-trônthuđược.Cụcvậtliệuđósẽrơiquanhanhđếnmứckhôngcócáigìđượctíchtụđểmànổ.Tuynhiên,một lượngvừađủ củaphảnứng sẽbắtđầu,nênhọcóthểnóirằngmọithứkhởiphátchuẩnxác,rằngcác tỷ lệ là đúng, vàmọi thứ đều diễn ra đúngnhưdựđoán.Mộtthínghiệmrấtnguyhiểm!

Tấtnhiên,ngườitakhônglàmthínghiệmấyởngaygiữaLosAlamos,màcáchđóvàidặm,trongmộtcáihẻmgiữamấyquảnúimặtbàn,hoàn toànbiệt lập.TòanhàOmeganàycóhàngràoxungquanhvớinhữngthápcanhbảovệ.Vàonửađêmkhitấtcảđềuyênắng,vàiconthỏchuirakhỏibụicâyvàhúcvàohàngràogâyratiếngđộng.Línhcanhnổsúng.Viêntrungúytrựcđilòngvòng.Línhcanhsẽnóigì–rằngđóchỉlàmộtconthỏ?Không.“MộtngườinàođóđãtìmcáchđộtnhậpvàoTòanhàOmegavàtôiđãlàmhắnhoảngsợphảibỏđi!”

Vì thế de Hoffman đã tái mặt và run sợ, và cậu ấy khôngnhậnrarằngcómộtkẽhởtronglô-giccủamình:nókhôngrõràng là cái “Vẫn kẻ đó” đã tìm cách đột nhập vào Tòa nhàOmegalạicũnglàcáivẫnkẻđóđangđứngcạnhcậuta.

Cậuấyhỏitôinênlàmgì.

“À,hãyxemcótàiliệunàobịmấtkhông.”

“Cóvẻổncả,”cậuấyđáp:“Tôikhôngthấybịmấtgì.”

Tôimuốn lái cậu ta về phía cái tủmà tôi đã lấy tài liệu rakhỏiđó.“À,ừ,nếutấtcảmãsốkhóalànhưnhauthìcólẽhắnđãlấycáigìđóởmộtôtủkhác.”

“Đúng!”cậu tanói,quay lạiphòngmình,mởcái tủ tài liệuđầu tiên và thấy mảnh giấy thứ hai mà tôi đã viết: “Tủ nàykhôngkhómởhơncáitủkia–KẻLáuLỉnh.”

Đếnlúcấythìviệcđólà“VẫnKẻĐó”haylà“KẻLáuLỉnh”chẳngcógìkhácnhaunữa:Vớicậutathìhoàntoànrõràngđóchính làkẻđã tìmcáchđộtnhậpvàoTòanhàOmega.Vì thế,thuyếtphụccậuấymởcáitủtàiliệutrongcótinnhắnđầutiêncủatôilàhơibịkhó,vàtôikhôngnhớmìnhđãnóithếnàođểcậuấylàmđiềuđó.

Khi cậu ấybắt đầumở cái tủ thì tôi cũngđi rangoàihànhlang.Tôihơisợlàkhicậutapháthiệnraaiđãgâyrachuyệnđóchomình,thìcáicổhọngcủatôisẽkhôngcònnguyênvẹnnữa!

Đúngthế,cậuấychạyrahànhlangđuổitheotôi,nhưngthayvì tỏ rabựcmình, cậu ta lại gầnnhưômchoàng lấy tôivìđãđược giải toả hoàn toàn: cái gánh nặng khủng khiếp của việclàmmất những bímật bom nguyên tử hóa ra chỉ làmột tròquậycủatôi.

VàingàysaudeHoffmanbảotôirằngcậuấycầnmộtthứgìđóởtrongtủcủaKerst.DonaldKerst[39]đãquaytrởvềIllinoisvà rất khó liên lạc. “Nếu cậu đãmở tất cả các tủ của tớ bằngbiệnpháptâmlý,”dehoffmannói(tôiđãkểchocậuấycáchtôimở tủ): “Thì rất có thể cậu cũngmở được tủ của Kerst bằngcáchđó.”

Đếnlúcnàythìcâuchuyệnđãđượcnhiềungườibiết,nênvàingườiđãđếnđểxemcáiviệckìcục:tôimởkhóatủcủaKerst–

ghêđấy.Tôikhôngnhấtthiếtphảilàmmộtmình.Tôikhôngcóhai số cuối cùng của cái tủ củaKerst, còn để dùng biện pháptâmlýthìtôicầnsựtrợgiúpcủanhữngngườiquanhđâyquenbiếtKerst.

TấtcảchúngtôiđếnphònglàmviệccủaKerstvàtôiđãkiểmtracácôkéobànlàmviệcđểtìmmanhmối;chẳngcógìcả.Rồitôihỏihọ: “Kerstưadùng loạimã sốnào–mộthằng số toánhọc?”

“Ồ,không!”deHoffmannói.“CólẽKerstdùngmộtcáigìđórấtđơngiảnthôi.”

Tôithử10-20-30,20-40-60,60-40-20,30-20-10.Khôngtrúng..

Sauđótôihỏitiếp:“Cácanhcónghĩlàanhấyưadùngngàytháng?”

”Đúngđấy!”mọingườiđáp.“Anhấychính là týpngườiưadùngngàytháng.”

Tôi thửmộtsốngày thángkhácnhau:8-6-45,khiquảbomthảxuống[40];86-19-45;ngàynày;ngàykia;khidựánbắtđầu.Khôngcáinàođúngcả.

Đếnlúcđóthìhầuhếtmọingườiđềuđãtảnra.Họkhôngcóđủkiênnhẫnđểxemtôilàmviệcnày,nhưngcáchduynhấtđểgiảiquyếtmộtvấnđềnhưthếlạichínhlàsựkiênnhẫn!

Rồitôiquyếtđịnhthửtấtcảngàythángtừkhoảngnăm1900đếnnay.Nghecóvẻlàrấtnhiều,nhưngthựcrathìkhôngphải:consốđầutiênlàtháng,từmộtđếnmườihai,vàtôicóthểtiếnhànhphépthửđóchỉdùngbasố:mười,năm,vàkhông.Sốthứhailàngày,từmộtđếnbamốt,tôicóthểthửnóvớisáusố.Sốthứbalànăm,ởthờiđiểmđóchỉcóbốnmươibảysố,nêntôicóthểthửvớichínsố.Thànhthử,8000tổhợpđãrútxuốngchỉcòn162, số lượngphépthửmàtôicó thể làmtrongmười lăm

hoặchaimươiphút.

Thậtkhôngmaylàtôiđãbắtđầutừphíacácconsốlớndànhchotháng,vìcuốicùngkhitôiđãmởđượcthìmãsốlà0-5-35.

Tôi quay ra hỏi de Hoffman: “Điều gì đã xảy ra với Kerstkhoảngngày5tháng1năm1935?”

“Congáianhấysinhnăm1935,”dehoffmantrảlời.“Đóchắclàngàysinhcủacháu.”

Giờđâytôiđãmởđượchaicáikét.Tôi trởnênđiêu luyện.Bâygiờtôiđãtrởthànhmộttaychuyênnghiệp.

Cũngmùahèsauchiếntranhđó,mộtngườiởbộphậnquảnlítàisảnmuốnlấylạimộtsốthứmàchínhphủđãmua,đểbánlạivìkhôngdùngđếnnữa.MộttrongnhữngthứđólàcáikétcủaviênĐạiúy.Tất cả chúng tôiđềubiếtvề cáikétnày.Khiđếnđâyvàothờikỳchiếntranh,đạiuýđãquyếtđịnhlà,nhữngtủđựngtàiliệukhôngđủantoànchonhữngbímậtmàôngsẽbảoquản,nênôngấyphảicómộtcáikétđặcbiệt.

Phòng làm việc của Đại úy nằm ở tầng hai của một trongnhữngtòanhàgỗgiảnđơn,tấtcảchúngtôiđềucóphònglàmviệc ở đó, còn cái kétmà ông ta đặt về thì lại bằng thép rấtnặng.Côngnhânđãphảihạcácbậcgỗxuốngvàdùngnhữngcáikíchđặcbiệtđểđưanólên.Vìchẳngcómấytròtiêukhiển,tất cả bọn tôi đã đến xem cái két khủng này, nó đang đượcnhíchlênvềphòngđạiuýbằngmộtnỗlựclớn,vàtấtcảbọntôiđềutrêuđùavềnhữngnhữngloạisiêutốimậtmàôngtasẽgiữtrongđó.Mộtanhchàngbảo chúng taphảiđểnhững tài liệucủabọnmìnhtrongcáikétcủaôngấy,cònhãychoôngấyđểđồđạccủamìnhtrongtủcủachúngta.Vìthếtấtcảmọingườiđềubiếtvềcáikétđó.

Anhchàngởbộphậnquảnlýtàisảnmuốnbánlạicáikétđó,

nhưngtrướctiêncầnbỏhếtđồđạcbêntrongra,thếmàchỉcóhaingườibiếtmã sốkhóa,đó làviênĐạiúyvàAlvarez.ViênĐạiúythìđangởBikini,cònAlvarezthìđãquênmấtmãsốrồi.Anhtađãnhờtôimởnó.

Tôiđếncáivănphòngcũkĩcủaanhâyvànóivớicôthưký:“SaocôkhôngđiệnthoạichoôngĐạiúyvàhỏiôngấyvềmãsố?”

“Tôikhôngmuốnlàmphiềnôngấy,”côthưkýđáp.

“Thếà,côsắp làmphiềntôi trongcó lẽ là támgiờđồnghồđấy.Tôisẽkhônglàmtrừkhicôgọithửchoôngấy.”

“Đượcrồi,Đượcrồi!”cô thưkínói.Cônhấcđiện thoại lêncòntôiđisangphòngkiađểxemcáikét.Nóđâyrồi,mộtcáikétbằngthépkhổnglồ,vàcửacủanóđangmởtoangra.

Tôiquaylạichỗcôthưký.“Cáikétvẫnmở.”

“Kỳlạ!”côấythốtlênvàbỏđiệnthoạixuống.

“Không,”tôinói:“Nóvẫnđểmở.”

“Ồ!Tôiđoánlàcuốicũngthìbộphậnquảnlýtàisảncũngđãmởđượcnóra.”

Tôiđiđếngặpanhchàngởbộphậnquảnlýtàisản.“Tôiđãđếnchỗcáikétvàthấynóđãmởsẵnrồi.”

“Ồ,đúngthế,”anhtanói;”Tôixin lỗivìđãkhôngnóivớianh.Tôiđãbảongườithợkhóacủacủachúngtađếnkhoanphácái két ra, nhưng trước khi khoan anh ta thửmở, và đãmởđược.”

Thế à! Thông tin đầu tiên: LosAlamos bây giờ cómột thợkhóachuyênnghiệp.Thôngtinthứhai:ngườinàybiếtkhoankét,mộtviệcmàtôikhôngbiếtgì.Thôngtinthứba:Anhtacóthểmởmộtcáikét cựchócbúa - trongvàiphút.Đâyđúng làmột taynhànghề thực sự,mộtnguồn thông tin thực sự.Tôi

cầnphảigặpngườinày.

Tôi được biết anh ta là một thợ khóa được tuyển vào sauchiếntranh(khihọkhôngcònlolắngnhiềuvềvấnđềanninhnữa)đểlàmnhữngviệcnhưthế.Vì,chỉmởkhóathôithìkhôngđủviệc cho anh ấy làm,nên anh ta cũng sửa chữanhững cáimáy tínhMarchant[41]màchúng tôiđãdùng.Trong thờigianchiếntranh,tôicũngphảisửanhữngcáinàysuốt-nêntôiđãcócáchđểtiếpcậnanhta.

Cho đến nay tôi chưa bao giờ giấu diếm hay mưu mẹo gìtrongviệcgặpaiđó;Tôiđithẳngđếnvàtựgiớithiệu.Nhưngtrongtrườnghợpnày,việcgặpngười thợkhóaấy làrấtquantrọng,vàtôibiếtrằngtrướckhianhtacóthểnóivớitôibấtkỳbí quyết nào của mình về việc mở két, tôi phải tự chứng tỏmìnhđã.

Tôiđãtìmđượcphòngcủaanhta-ởdướitầnghầmcủabộphậnvậtlýlýthuyết,nơitôilàmviệc–vàtôiđãbiếtanhtalàmviệc ban đêm, khimáymóc ngừng hoạt động. Bởi vậy, thoạtđầu,vàomộtbuổitối,tôiđiquacửaphònganhấytrênđườngđếnphòngmình.Tấtcảchỉcóthế;tôichỉđiquathôi.

Vàiđêmsau,chỉđơngiản“Chào”.Saumộtthờigian,anhtathấyvẫnlàanhchàngđóđiquacửa,vàcũngnói“Chào”,hoặc“Chúcbuổitốitốtlành”.

Mấtvàituầnchocáitiếntrìnhchậmchạpấyvàtôithấyanhtađangphảisửamấycáimáytínhmarchant.Tôikhôngnóigìvềchúngcả,vẫnchưađếnlúc.

Dầndầnchúngtôinóithêmmộtchút:“Chào!Anhlàmviệctậptrungthế!”

“Vâng,khátậptrung”-nhữngđốiđápkiểunhưvậy.

Cuốicùng,mộtđộtbiến:anhtamờitôiănsúp.Giờthìmọi

thứdiễnrarấttốt.Mỗibuổitối,chúngtôilạicùngnhauănsúp.Tôibắtđầutraođổimộtchútvềnhữngcáimáycộng,màanhtachotôibiết làđanggặpmộtvấnđềkhó.Anhấyđangthửđặtmột chuỗi những cái bánh xe chịu tải lò xo trở lại cái trục,nhưngdokhôngcódụngcụphùhợp,haycáigìđó,nênanhtađãvậtlộnvớinócảtuầnnayrồi.Tôinóivớianhấyrằngmìnhcũngđã từng làmviệcvớinhữngcáimáynày trong thờigianchiến tranh, và “Tôimuốn nói với anh là, tối nay anh đừngđộngđếncáimáynàynữa.Ngàymaitôisẽxemxétnó”.

“Đượcthôi,”anhtađồngýbởivìcũngđãhếthivọng.

Hômsau,tôixemcáithứbỏđiấyvàthửlắprápnóbằngcáchgiữtấtcảcácbánhxetrongtaymình.Nócứbậttrởra.Tôinghĩthầm:“Nếuanhtađãthửcũngcáchnàytrongcảmộttuần,rồimìnhthử,nhưngvẫnkhôngđược,thìđókhôngphảilàcáchđểlàmviệcnày!”Tôidừnglạivàxemxétcáimáyrấtcẩnthận.Tôinhậnthấymỗibánhxecómộtcáilỗnhỏ–chỉmộtlỗnhỏthôi.Thếlàtôihiểura:tôitháocáibánhxethứnhấtra,rồiluồnmộtđoạndâythépquacáilỗnhỏ.Tiếptheo,tôitháocáithứhaivàluồnđoạndây thép ấyquanó.Rồi cái tiếp theo, cái tiếp theonữa – giống như luồn chuỗi hạt vàomột sợi dây. Tôi đã xâuđược toànbộ các bánhxengayở lần thửđầu tiên, làm tất cảthànhmộtđường,rútsợidâyra,vàmọithứđềuổn.

Tốihômđótôichỉchoanhtacái lỗnhỏvàcáchgiảiquyếtvấnđềcủamình.Từđótrởđichúngtôinóichuyệnsuốtvềmáymóc; chúng tôi trở thànhnhữngngườibạn tốt.Lúcấy, trongphònganhtacórấtnhiềuhộpnhỏđựngnhữngcáikhóađãbịtháodở,và cả cácmảnhvỡ củanhữngcáikétnữa.Ồ,nhữngthứđórấthay!Nhưngtôivẫnchưanóimộtlờinàovềkhóavàkét.

Cuốicùng,tôinghĩngàyđóđãđến,nênquyếtđịnhthửgợi

chuyệnvềnhữngcáikét.Tôisẽkểchoanhấycáithuậtđánggiáduynhấtmàtôibiết–đólàbạncóthểlấyđượchaisốcuốikhikétđangmở.“Amà!”tôinói, trongkhiđangnhìnvàonhữngcáihộp.“Tôithấyanhđanglàmviệcvớinhữngcáikétmosler.”

“Đúngthế.”

“Anh biết đấy, những cái khóa này rất xoàng. Nếu chúngđangđểmở,anhcóthểlấyđượchaisốcuối….”

“Anhlàmđượckhông?”anhtahỏi,cuốicùngcũngthểhiệnsựquantâm.

“Có.”

“Chỉchotôicáchlàmđi,”anhtađềnghị.Tôichỉchoanhtacáchlàmviệcđó,vàanhấyquaylạihỏitôi.“Anhtêngìvậy?”Suốtthờigianđóchúngtôichưabaogiờgiớithiệutên.

“DickFeynman,”tôiđáp.

“Lạychúa!Anh làFeynmanà!”anh ta thốt lênvới sựkínhnể.“Nhàphákétsiêuphàm!Tôiđãnghevềanh;Tôiđãmuốngặpanhtừlâurồi!Tôirấtmuốnhọcanhcáchmởkét.”

“Anhnóigìvậy?Anhcũngbiếtcáchmởnhữngcáikétchếtcơmà.”

“Tôiđâucóbiết.”

“Này, tôiđãnghevềcáikétcủaviênĐạiúy,và tôiđãphảilàmviệc khá chăm chỉ trong suốt thời gian vừa rồi bởi vì tôimuốnđượcgặpanh.Giờanh lạinóivới tôi làanhkhôngbiếtcáchmởmộtcáikétchết.”

“Đólàsựthật.”

“Đượcrồi,anhhẳnphảibiếtcáchkhoanphámộtcáikét.”

“Tôicũngkhôngbiếtlàmviệcđó.”

“CÁIGÌ?”tôihétlên.“Anhchàngởbộphậnquảnlýtàisản

nóilàanhđãlấydụngcụvàđilênkhoancáikétcủaôngĐạiúycơmà.”

“Giảdụanhlàmviệcvớivaitròmộtthợkhóa,”anhấynói:“Vàmộtngườiđếnđềnghịanhkhoanmộtcáikét.Anhsẽlàmgì?”

“Được,” tôi đáp: “Tôi sẽ làm một động thái không bìnhthườnglàgomnhữngdụngcụcủamìnhlại,nhấcchúnglênvàmangđếnchỗcáikét.Rồi tôi sẽđưacáikhoan lênvàđặtvàomột chỗ ngẫu nhiên nào đó trên cái két và tôi sẽ khoanvvvvvvvvvvv,nhưthếtôisẽgiữđượcviệclàm.”

“Đóchínhxáclàđiềutôiđãlàm.”

“Nhưnganhđãmởnó!Anhphảibiếtcáchmởkét.”

“Ồ,vâng.Tôiđãbiếtlànhữngcáikhóakhixuấtxưởngđượcđặtmãsốlà25-0-25hoặc50-25-50,nêntôiđãnghĩ,‘Aimàbiếtđược;cóthểôngtađãkhôngbậntâmđếnchuyệnđổimãsố’,vàsốthứhaiđãmởđược.”

Thếlàtôiđãhọcđượcmộtđiềugìđótừanhấy-anhtađãphákétbằngcùngnhữngphươngpháphuyềndiệumà tôiđãlàm.NhưngthậmchíhàihơnlàcáiôngĐạiúythíchquantrọnghóanàyyêucầuphảicómộtsiêu,siêukét,vàmọingườiđãphảirấtvấtvảđểnângnólênphònglàmviệccủaôngấy,thếmàôngtathậmchíkhôngthèmbậntâmđặtlạimãsốkhóa.

Tôi đi từ phòng này sang phòng khác của tòa nhà nơi tôiđanglàmviệcvàthửhaimãsốkhóaxuấtxưởngđó,vàkếtquảlàcứkhoảngnămkhóathìcómộtchiếcmởđược.

ChúSamkhôngcầnbạnnữa!

Sauchiếntranh,quânđộiphảivétmọinguồnđểcóđủngườicholựclượngđồntrútạiĐức.Chođếnthờiđiểmđóthìquânđộiđãhoãntuyểnnhiềungườivìcáclýdokháctrước,rồimớiđến sứckhỏe (tôi đượchoãnvì đang làmviệc chodự ánbomnguyêntử),nhưngbâygiờhọthayđổingượclạivàyêucầumọingườikiểmtrasứckhỏetrướctiên.

Mùahèấy, tôi làmviệcchoHansBethetạicôngtyGeneralElectric[42]ởSchenectady[43],NewYork,vàtôinhớlàđãphảiđimộtđoạnđườngkháxa– tôinghĩ làđếnAlbany[44] –đểkiểmtrasứckhỏe.

Tôiđiđến trạmquândịch,vànhậnđược rấtnhiềugiấy tờphải khai. Rồi tôi bắt đầu đimột vòng đến tất cả các lều bạtkhácnhau.Họkiểmtrathịlựcởmộtnơi,thínhgiácởmộtnơikhác,lấymẫumáulạiởmộtnơikhácnữa,vàvânvân.

Dùsao,cuốicùngtôiđếnlềusốmườiba:bácsĩtâmthần.Ởđó,bạnngồichờtrênmộttrongnhữngcáighếdài.Trongkhichờđợi,tôicóthểnhìnthấynhữnggìđangdiễnra.Cóbabácsĩtâmthần,mỗingườingồisaumộtcáibàn,còn“Bịcáo”ngồiđốidiệnvịbácsĩmangcácbiểnhiệucủamìnhvàtrảlờinhữngcâuhỏikhácnhau.

Thờiấycónhiềubộphimvềcácbácsĩtâmthần.Chẳnghạn,có bộ phim Spellbound (Đêmê) trong đómột người phụ nữ,vốn làmộtnghệ sĩ dương cầmnổi tiếng, bị kẹthai bàn tayởmộtvịtríkhóxử,vàcôấykhôngthểcửđộngchúngđược.Gia

đìnhcôgọimộtbác sĩ tâmthầnđếnđể trợgiúp.Bác sĩđi lêntầng vào phòng cô gái, và bạn thấy đấy, cửa phòng đóng lại,trongkhiởdướinhàcảgiađìnhđangbàn tánxemđiềugì sẽxảyra.Rồicôấyđirakhỏiphòng,haibàntayvẫnmắckẹtởvịtrí khó chịu ấy, đột ngột bước xuống cầu thang, đến chỗ câydươngcầmvàngồixuống,đưahaibàntaylênbànphím,vàbấtthìnhlình–dumdiddledumdiddledum,dum,dum–côấylạicó thểchơiđànđược.Tôikhôngthểchịuđượccáikiềunhảmnhínhưthế.Tôiđãchorằngbácsĩtâmthầnchỉlàbọnlừađảo,vàtôisẽchẳngcóliênquangìvớihọhết.Đólàtâmtrạngcủatôikhiđếnlượtphảinóichuyệnvớibácsĩtâmthần.

Tôingồixuốngbàn,vàmộtbácsĩtâmthầnbắtđầunhìnvàohồ sơ của tôi. “Xin chào, Dick!” anh ta nói với giọng vui vẻ.“Anhlàmviệcởđâu?”

Tôinghĩ:“Chanàynghĩhắnlàaimàdámgọitênthânmậtcủamìnhnhưvậy?”Tôitrảlờilạnhlùng:“Schenectady.”

“Anhlàmviệcchoaivậy,Dick?”taybácsĩnói,mộtlầnnữamỉmcười.

“GeneralElectric.”

“Anhcóthíchcôngviệccủamìnhkhông,Dick?”anhtatiếptục,vẫnvớinụcườitươitrênkhuônmặt.

“Bìnhthường.”Tôiđơngiảnlàkhôngmuốncógìliênquanđếnanhtacả.

Ba câu hỏi dễ chịu, và rồi câu thứ tư thì khác hoàn toàn.“Anhcónghĩmọingườiđangbàn tánvềanhkhông?”anh tahỏibằngmộtgiọngtrầmvànghiêmtrang.

Tôithayđổinétmặtvàđáp:“Chắcrồi!Khitôivềnhà,mẹtôithườngkể lạibàđãnóivớinhữngngườibạncủamìnhvề tôinhư thếnào.”Anh takhôngquan tâmđến lời giải thíchnày;

thayvì,viếtgìđóvàohồsơcủatôi.

Rồi lại bằngmột giọng trầm và nghiêm trang, anh ta nói:“Anhcónghĩmọingườinhìnchằmchằmvàoanhkhông?”

Tôiđangchuẩnbịđáplàkhông,thìanhtabảo:“Chẳnghạn,anhcónghĩ là lúcnàyaiđótrongsốcácbạntrẻngồiđợitrênghếkiađangnhìnchằmchằmvàoanhkhông?”

Trongkhingồichờgặpbácsĩ,tôiđãthấycókhoảngmộttáthanhniênngồitrênghếchờgặpbaôngbácsĩ,vàhọchẳngcócáigìkhácđểnhìncả,nêntôilấymườihaichiaba–làmthànhmỗinhómbốnngười–nhưngtôi thậntrọng,nênnói:“Vâng,cólẽhaitrongsốhọđangnhìnchúngta”

Anhấynói:“Thếà,hãyquaylạinhìnxem”–cònanhtathìthậmchíchẳngthèmtựmìnhnhìnnữa!

Tôiquaylại,vàđúngthật,haianhchàngđangnhìn,nêntôichỉvàohọvànói:“Đúngthế–anhchàngđóvàmộtngườikhácởchỗkiađangnhìnchúngta.”Tấtnhiênkhitôiquaylạivàchỉtrỏnhưvậythìnhữngngườikhácbắtđầunhìnchúngtôi,nêntôinói:“Bâygiờanhđó,vàthêmhaingườinữaởchỗkia–vàgiờthìtấtcảbọnhọ.”Taybácsĩvẫnkhôngthèmnhìnlênđểkiểmtra.Anhtabậnviếtthêmvàohồsơcủatôi.

Rồi anh ấy hỏi tiếp: “Anh đã bao giờ nghe thấy những âmthanhtrongđầumìnhkhông?”

“Rấthiếmkhi,”vàtôiđangchuẩnbịmôtảhailầnđiềuđóđãxảyranhưthếnào,thìanhtalạinói:“Anhcótựnóichuyệnvớimìnhkhông?”

“Có,thithoảngkhiđangcạorâu,hayđangnghĩ;lâulâumớimộtlần.”Anhấytiếptụcviếtthêmnữa.

“Tôithấylàanhcómộtngườivợđãmất–anhcónóichuyệnvớicôấykhông?”

Câuhỏinàythựcsựlàmtôikhóchịu,nhưngtôikìmmìnhlạivàđáp:“Thỉnhthoảng,khitôiđilênnúivànghĩvềcôấy.”

Viết thêmnữa.Rồi anh tahỏi: “Cóai tronggiađìnhanhởtrongviệntâmthầnkhông?”

“Có,tôicómộtbàdìởtrongnhàthươngđiên.”

“Vìsaoanhgọinólànhàthươngđiên?”anhtahỏimộtcáchbựcbội.“Saoanhkhônggọinólàviệntâmthần.”

“Tôinghĩcũngthếcảthôi.”

“Anhnghĩsựmấttrílàcáigì?”anhấynóimộtcáchbựctức.

“Đó làmộtcănbệnh lạ lùngvàđặc thùcủaconngười,” tôithànhthậtđáp.

“Nóchẳngcógìlạlùngvàđặcthùhơnbệnhviêmruộtthừacả!”anhtabắtbẻ.

“Tôikhôngnghĩnhưvậy.Vớibệnhviêmruộtthừa,chúngtahiểurõhơncácnguyênnhân,vàcảđiềugìđóvềcơchếbệnhcủanó, trongkhi đó, bệnhmất trí phức tạp vàkhóhiểuhơnnhiều.”Tôikhôngmuốnđivàocuộctranhluận,điềutôimuốnnóilàbệnhmấttrílàđặcthùvềsinhlý,cònanhtalạinghĩtôimuốnnóilànóđặcthùvềxãhội.

Chođến lúcnày,chodùđãkhôngthânthiệnvới taybácsĩnày, tôi vẫn luôn trung thực trong những điềumình đã nói.Tuynhiên,khianhtabảotôiđưatayra,tôikhôngthểkiềmchếđược việc dùng cái trò bịpmàmột anh chàng ở “Ngành hútmáu”đãnóichotôibiết.Tôicho làchưaai từngcócơhộiđểlàmtrònày,còntôikhisắpchếtchìmrồi,nêncứthửnó.Thếlà,tôiđưahaitayravớimộtbàntayúpvàbàntaykiangửa.

Taybácsĩkhôngnhậnra.Anhtabảo:“Lậtngượclại.”

Tôi lậtngượchai bàn tay: cái lúc trướcngửa thì giờ thành

úp,còncáilúctrướcúpthìquaylênthànhngửa,vàanhấyvẫnkhôngnhậnra,bởivìanhtaluônnhìnquágầnvàomộtbàntayđểxemnócórunkhông.Thếlàtrònàychẳngcótácdụnggì.

Cuối cùng, sau tất cả những câu hỏi như thế, anh ta thânthiện trở lại, cười tươivànói: “Tôi thấyanhcóbằngTiến sĩ,Dick.Anhđãhọcởđâuvậy?”

“MITvàPrinceton.Cònanhđãhọcởđâu!”

“YalevàLondon.Thếanhhọcngànhgì,Dick?”

“Vậtlý.Cònanhđãhọcgì?”

“Ykhoa.”

“Vàthứnàylàyhọcà?”

“Ừ,đúngvậy.Anhnghĩnólàcáigì?Anhđirangồiởkiavàđợivàiphút!”

Tôilạingồixuốngmộtcáighếdài.Mộttrongnhữnganhbạnđangngồi đợi lặng lẽ đến chỗ tôi vànói: “Chà!Anhbạnđã ởtrongđónhữnghaimươilămphút!Nhữngngườikhácchỉởđócónămphútthôi!”

“Ừ.”

“Này,”anhtatiếptục.“Bạncómuốnbiếtcáchđánhlừamấytaybácsĩtâmthầnnàykhông?Tấtcảnhữnggìbạncầnlàmchỉlàcạynhữngcáimóngtaynhưthếnàynày.”

“Thếsaocậukhôngcạynhữngcáimóngtaycủamìnhnhưthế?”

“À,”anhtađáp:“Tớmuốnđượcvàoquânđội!”

“Cậumuốnđánhlừabácsĩ thâmthầnà?”tôinói.“Cậuchỉcầnnóivớiôngtađiềuđó!”

Látsautôiđượcgọiđếnmộtcáibànkhácđểgặpmộtbácsĩtâmthầnkhác.Trongkhitaybácsĩtrướccòntrẻvànhìncóvẻ

ngâyngô,thìôngnàytócđãmuốitiêuvàtrôngrấtđĩnhđạc–rõrànglàmộtbácsĩtâmthầnđẳngcấp.Tôihiểulàmọichuyệnsẽđượcquyếtđịnhngaybâygiờ,nhưngchodùđiềugìxảyrathìtôicũngsẽkhôngtỏrathânthiện.Ôngbácsĩmớinhìnhồsơ của tôi, nởmột nụ cười tươi, và nói: “Xin chào,Dick. TôithấyanhđãlàmviệcởLosAlamostrongthờigianchiếntranh.”

“Vâng.”

“Đãtừngcómộttrườngnamsinhởđó,đúngkhôngnhỉ?”

“Đúngthế.”

“Trườngđócórấtnhiềutòanhàphảikhông?”

“Chỉcóvàicáithôi.”

Bacâuhỏi–cùngmộtkỹthuật–vàcâuhỏitiếptheothìhoàntoàn khác. “Anh nói là nghe thấy âm thanh trong đầumình.Xinhãyvuilòngmôtảviệcđó.”

“Điềuđórấthiếmkhixảyra,khitôichúýđếnmộtngườivớigiọngngoại quốc.Khi lịmvào giấc ngủ, tôi có thểnghe đượctiếngnóicủaanhtarấtrõ.Điềuđóxảyralầnđầukhitôicònlàsinh viên ởMIT. Tôi có thể nghe được vị giáo sư nhiều tuổiVallarta[45] nói ‘Dee-a dee-a electric field-a’. Và lần khác là ởChicago, trong thời gian chiến tranh, khi giáo sưTeller đanggiảithíchvớitôiquảbomhoạtđộngnhưthếnào.Vìtôiquantâmđếnmọiloạihiệntượng,nênđãtựhỏilàmthếnàomìnhcóthể nghe những lời nói với giọng ngoại quốc này một cáchchính xác đến như vậy, trong khi tôi không thể bắt chướcchúng tốt đến thế…Chẳng lẽ nhữngngười khác lại không cóchuyệntương tự, lâu lâuxảyramột lần,haysao?”ôngbác sĩđưataylênchemặt,nhưngquanhữngngóntaycủaông,tôicóthểnhìnthấymộtcáicườimỉm(ôngấykhôngtrảlờicâuhỏi).

Rồiôngbácsĩkiểmtravấnđềkhác.“Anhbảorằnganhnói

chuyệnvớingườivợđãquácốcủamình.Vậyanhđãnóigìvớicôấy?”

Tôitrởnênbựcbội.Tôichorằngđiềuđókhôngliênquangìđếncôngviệctrờiđánhcủaôngta,nêntrảlời:“Tôinóivớicôấylàtôiyêucôấy,nếuđiềuđókhôngcóvấnđềgìvớiông!”

Saumộtsốtraođổicăngthẳngnữaôngtanói:“Anhcótinvàohiệntượngkhácthườngkhông?”

Tôiđáp:“Tôikhôngbiết‘hiệntượngkhácthường’làgì.”

“Cáigìcơ?Anh,mộttiếnsĩvậtlý,lạikhôngbiếtnhữnghiệntượngkhácthườnglàgìà?”

“Đúngthế.”

“NólàcáimàngàiOliverLodge[46]vàtrườngpháicủaôngtatinvào.”

Câuđókhôngchứađựngnhiềumanhmối,nhưngtôibiếtnólàcáigì.“Ôngmuốnnóihiệntượngsiêutựnhiên.”

“Anhcóthểgọinónhưvậynếumuốn.”

“Đượcthôi,tôisẽgọithế.”

“Anhcótinvàothầngiaocáchcảmkhông?”

“Không.Ôngthìsao?”

“À,tôithìluôncómộttinhthầncởimở.”

“Cáigì?Ông,mộtbácsĩtâmthần,lạiluôncómộttinhthầncởimở?Ha!”Câuchuyệnđãdiễnrakiểunhưthếtrongmộtlúclâu.

Rồiở gần cuối cuộc chuyệnông tanói: “Anhđịnhgiá cuộcsốnglàbaonhiêu?”

“Sáumươitư.”

“Tạisaoanhnóilà‘sáumươitư’?”

“Thếtheoônglàmthếnàođểđođượcgiátrịcủacuộcsống?”

“Không!Tôimuốnnói là vì sao anhnói ‘sáumươi tư’,màkhông‘bảymươiba,’chẳnghạn?”

“Nếutôicónói‘bảymươiba’,thìôngcũngvẫnsẽhỏitôicâuhỏi đó thôi!” ông bác sĩ kết thúc bằng ba câu hỏi thân thiện,giốnghệtnhư taybác sĩ trướcđã làm.Tôinhận lạihồ sơcủamìnhvàđisanglềubêncạnh.

Trongkhixếphàngchờđợi,tôinhìnvàohồsơtrongđótómtắttấtcảcáctestmàtôivừatrảinghiệm.Chỉđểđùachovui,tôicho anh chàng ngồi cạnh xemhồ sơ củamình, và hỏi anh tabằng giọng khá ngây ngô: “Này! Anh được xếp loại gì ởmục‘Bệnhtâmthần’?Ồ!Anhđược ‘n’.Tôicó ‘n’ở tấtcảcácmụckhác,nhưnglạiđược‘D’ở‘Bệnhtâmthần’[47].Điềuđócónghĩagìnhỉ?”Tôibiếtnónghĩagì:“N”làbìnhthường:“D”làkhôngthỏamãn

Cậu ấy vỗ nhẹ vào vai tôi và nói: “Anh bạn, ổn cảmà.Nóchẳngcónghĩagìcả.Đừnglolắngvềđiềuđó!”Rồicậutabướcquagóckháccủacănphòngvớivẻsợhãi:Đólàmộtngườitâmthầnnặng!

Tôi bắt đầu xem những giấy tờmà các bác sĩ tâm thần đãviết,vànótrôngkhálànghiêm!Bácsĩđầutiênviết:nghĩmọingườibàn tánvềmình.Nghĩmọingườinhìnchằmchằmvàomình.

Ảogiácâmthanhkhingủ.

Tựnóichuyện.

Nóichuyệnvớivợquácố.

Dìnhàngoạiởtrongviệntâmthần.

Cáinhìnchằmchằmrấtđặcthù.

(Tôibiếtcáiđólàgì–đólàkhitôinói:“Vàđâylàyhọcà?”)

Bác sĩ thứ hai rõ ràng là quan trọng hơn, bởi vì chữ viếtngoáycủaôngtakhóđọchơn.Nhữngđiềuôngtaviết thìđạiloạinhư“Ảogiácâmthanhkhingủđượckhẳngđịnh.”

Ông ta cònviết rấtnhiềughi chúmang tínhkĩ thuậtkhác.Tôixemquavàthấychúngtrôngkhálàtệ.Tôinghĩbằngcáchnàođómìnhsẽphảilàmrõmọichuyệnvớiquânđội.

Ởcuối của toànbộ cuộckiểm tra sứckhỏe, cómột sĩ quanquânđội-ngườiquyếtđịnhbạnđượcchọnhaybịloại.Chẳnghạn,nếucómộtvấnđềnàođóvớithínhlựccủabạn,thìanhtaphảiquyếtđịnhxemliệunócónghiêmtrọngđếnmứcđểkhôngchobạnnhậpngũhaykhông.Vàbởivìquânđộiđangtổngvétđểtuyểnlínhmớinênviênsĩquannàykhôngngheaicả.Anhta cực lì.Chẳnghạn,người trước tôi cóhai cái xươngnhô raphíasaucổ–mộtkiểuđốtsốngcổbịdịchchuyển,haygìđó–vàviênsĩquanquânđộinàyđãđứngdậyvàtựsờvàochúng–anhtaphảichắcchắnchúnglàthật!

Tôinghĩđâylànơitôisẽlàmrõtoànbộsựhiểulầmnày.Khiđếnlượtmình,tôiđưahồsơchoviênsĩquanvàsẵnsànggiảithíchmọithứ,nhưngviênsĩquanchẳngthèmngướcmắtlên.Nhìnthấy“D”bêncạnh“Bệnhtâmthần”,anhtangaylậptứcvớilấycondấu‘bịloại’,khônghỏitôicâunào,khôngnóibấtkỳđiềugì,chỉđónglênhồsơcủatôi“BỊLOẠI”vàđưatôitờgiấy4-F[48]trongkhivẫnnhìnxuốngcáibàncủamình.

ThếlàtôiđiravàlênxebuýttrởvềSchenectady.Tronglúcđangở trênbuýt, tôinghĩvề chuyệnđiên rồđãxảy ravàbậtcười-cườito–vàtựbảomình:“Lạychúa!Nếunhìnthấymìnhbâygiờ,thìchắnhẳnhọsẽtinlàhọđúng!”

Cuốicùng,khivềđếnSchenectady,tôitìmgặpHansBethe.Ôngđangngồisaubànlàmviệc,vàhỏitôibằnggiọngđùacợt:

“Thếnào,Dick,anhđượcnhậnchứ?”

Tôilàmmặtdàivàlắcđầuchậmrãi.“Không.”

Rồi đột nhiên ông ấy cảm thấy lo lắng, vì nghĩ rằng họ đãpháthiệnravấnđềnghiêmtrọngnàođóvềsứckhoẻcủatôi,nênôngnóivớigiọngbănkhoăn:“Cóvấnđềgìvậy,Dick?”Tôiđưangóntaylêntrán.Ôngnói:“Khôngchứ!”

“Vâng!” ông la lên: “Kh-ô-ô-ô-ô-ô-ng” và rồi cười lớn đếnmứcmáinhàcủacôngtyGeneralElectricgầnnhưbaymất.

Tôiđãkểcâuchuyệnđóchonhiềungười,vàtrừvàingoạilệcòntấtcảđềucườilớn.

Khi tôiquayvềNewYork,bố,mẹ,vàemgáiđón tôiở sânbay.Trênđườngvềnhà,ngồi trongxe, tôiđãkểchohọnghetoàn bộ câu chuyện.Kết thúc câu chuyệnmẹ tôi hỏi: “Ừ, thếchúngtanênlàmgì,Mel[49]?”

Bốtôinói:“Đừngcóvớvẩn,Lucille.Điềuđólàvôlý!”

Chuyệnchỉlàvậy,nhưngsaunày,côemgáinóivớitôirằng,khichúngtôivềđếnnhàvàkhichỉcóbốmẹvớinhau,bốtôiđãnói:“Này,Lucille,emkhôngnênnóibấtkỳđiềugìtrướcmặtcon.Thế,giờchúngtanênlàmgì?”

Lúcđómẹtôiđãtrấntĩnhlại,vàbàđãnói:“Đừngcóvớvẩn,mel!”mộtngườikhácđãlo lắngvềcâuchuyệnđó.TrongbữatốiởcuộcgặpgỡcủahộiVậtlýMỹ,giáosưSlater,thầycũcủatôi ởMIT, đãnói: “Này, Feynman!Hãy kể chúng tôi nghe vềchuyệntuyểnquânmàtôiđãngheđồn.”

Tôikể lại toànbộcâuchuyệnchotấtcảcácnhàvật lý - tôichẳng biết ai trong số họ ngoài Slater - và tất cả họ đều cườisuốt.Nhưng,cuốicùngmộtngườinói:“Mà,cóthểôngbácsĩtâmthầnấycómộtýgìđó.”

Tôiphảnứnglạimộtcáchgaygắt,“Thếnghềcủangàilàgì

vậy,thưangài?”Tấtnhiên,đólàcâuhỏingớngẩnbởivìtấtcảchúng tôi đều lànhữngnhàvật lý ởmột cuộc gặp gỡ chuyênngành.Nhưng tôiđãngạcnhiênvìmộtnhàvật lýmà lạinóinhưvậy.

Ôngtađáp:“À,ừ,thựcsựđâykhôngphảilàchỗcủatôi,màtôiđếnđâylàmkháchcủacậuemtrai-mộtnhàvậtlý.Còntôilàbácsĩtâmthần.”Tôiđãlàmôngtaphảilộmặtngayra.

Saumột thờigian, tôibắtđầu lo lắng.Đây làanhchàngđãđược hoãn quân dịch trong suốt thời gian chiến tranh bởi vìanhta làmviệcchodựánbomvàbantuyểnquânnhậnđượcnhữngláthưnóirằnganhtarấtquantrọng,cònbâygiờanhtanhậnđược“D”ởmục“Bệnhtâmthần”–hóaraanhấylàmộtkẻgàndở!Rõrànganhtakhôngphảikẻgàndở;anhấychỉcốlàmchochúngtatinrằnganhtalàmộtkẻgàndở–chúngtasẽtómanhấy!

Tìnhtrạngấykhôngcólợichotôi,nêntôiphảitìmlốithoát.Sauvàingày, tôiđã tìmragiảipháp.Tôiviếtmột lá thưchobantuyểnquânvớinộidungđạiloạinhưthếnày:

Quýngàikínhmến:

Tôikhôngnghĩlàmìnhphảithựchiệnnghĩavụquânsựbởivìtôiđangdạykhoahọcchosinhviên,vàsựthịnhvượngcủađấtnướcmộtphầndựatrênnănglựccủacácnhàkhoahọctươnglaicủachúngta.Tuynhiên,quýngàicóthểquyếtđịnhlàtôiđượchoãnvìkếtquảkiểmtrasứckhỏe,chẳnghạn,tôikhôngđủtiêuchuẩnvềthầnkinh.Tôicảmthấybảnbáocáonàykhôngcóchúttrọnglượng

nàovìtôixemnólàmộtsaisótlớn.

Tôibáocáovớiquýngàisaisótnàybởivìtôiđủđiênrồđểkhôngmuốnlợidụngnó.

Trântrọng,

R.P.Feynman

Kếtquả:“Hoãnquândịch.4F.Lýdosứckhỏe”

PHẦN4

TỪCORNELLĐẾNCALTECH,TẠTTHĂMBRAZIL

Giáosưđạomạo

TôiKhông tin làmình có thể làmviệcmà không thamgiagiảngdạy.Lýdolà,tôiphảicómộtcáigìđóđểkhikhôngcóýtưởngnàovàkhôngcótiếntriểngìtrongnghiêncứu,thìvẫncóthểtựnhủrằng:“Ítnhấtlàmìnhđangsống;ítnhấtlàmìnhcũng đang làm việc gì đó;mình cũng đang cómột chút đónggóp”–đóthuầntúylàvấnđềtâmlý.

Khi cònởPrincetonvàonhữngnăm1940, tôiđãnhìn thấynhữnggìxảyravớinhữngtrítuệvĩđạiởViệnnghiêncứuCaocấp[50],nhữngngườiđượclựachọnmộtcáchđặcbiệtbởibộócsiêuviệtcủahọ,đượccócơhộingồitrongngôinhàtuyệtđẹpnày,bênrừngcâykia,chẳngcólớpnàođểdạy,chẳngcónghĩavụnàohết.Giờ thìnhữngconngườiđáng thươngnày có thểngồivàsuynghĩ,cốnhiênlàtựmìnhtấtcả,phảikhông?Thếlà,cólúchọchẳngcóýtưởnggìmới:họcótấtcảđiềukiệnđểlàm việc,mà lại chẳng có ý tưởng nào. Tôi tin là trong hoàncảnhnhưvậycảmgiáctội lỗihoặcbuồnchánsẽ len lỏi trongbạn,vàbạnbắtđầu lo lắngvềviệckhôngcóý tưởngnào.Vàvẫnchẳngcógìxảyra.Vẫnchẳngcóýtưởngnàohết.

Khôngcógìxảyrabởivìkhôngcóđủhoạtđộngthựctiễnvàtháchthức:Bạnkhôngcóliênhệgìvớinhữngngườilàmthựcnghiệm.Bạnkhôngphảinghĩcáchđểtrảlờinhữngcâuhỏicủasinhviên.Khônggìhết.

Trongbấtkỳquátrìnhsuynghĩnàođềucónhữngthờiđiểmmàmọiviệcdiễn ra tốtđẹp,vàbạngặthái cácý tưởng tuyệt

vời.Dạyhọclàmcôngviệcbịđứtquãng,vàthếnênnórõrànglàsựphiềntoáilớnnhấttrênđời.Nhưngrồicónhữngkhoảngthờigiandàihơnbạnchẳnggặtháiđượcgìcả.Bạnkhôngcóýtưởngnào,vànếubạnkhônglàmgìcả,thìđiềuđósẽlàmchobạnhóa điên. Bạn thậm chí không thểnói “Tôi đang dạy lớpcủamình”.

Nếubạndạymột lớp, bạn có thểnghĩ vềnhững vấnđề cơbảnmàbạnhiểurõ.Nhữngvấnđềnàyvuivàthúvị.Việcsuyngẫmlạichúngchẳngcóhạigìcả.Cócáchnàotốthơnđểtrìnhbày chúngkhông?Bạn cóý tưởngnàomớivề cácvấnđềnàykhông?Thậtdễnghĩvềcácvấnđềcơbản;nếubạnkhôngthểnghĩvềmộtýtưởngmới,thìcũngkhôngsao;nhữngsuyngẫmtrước đây của bạn cũngđủ tốt cho lớphọc rồi.Nếu bạnnghĩđượcđiềugìđómới,bạnsẽrấtvuivìmìnhcómộtcáchnhìnmớivềvấnđềđó.

Những câu hỏi của sinh viên thường là khởi nguồn củanghiêncứumới.Họthườnghỏinhữngcâusâusắc,màđôikhitôi đã nghĩ về chúng và rồi phải gác lại, có thể nói như vậy,trongmột thờigian.Chẳnghạigì cho tôikhi suyngẫm lạivềcác câu hỏi đó và xem liệu mình có thể đi xa hơn chút nàokhông.Sinhviêncó thểkhôngđủkhảnăngnhìn thấycáimàtôimuốntrảlời,haynhữngđiềutinhtếmàtôimuốnnghĩđến,nhưnghọnhắctôivềmộtvấnđềbằngcáchđưaranhữngcâuhỏigầnvớivấnđềđó.Đâucódễtựnhắcmìnhvềnhữngđiềunày.

Vì thế tôinhậnthấy là,việcgiảngdạyvàsinhviêngiữchocuộcsốngtiếpdiễn,vàtôisẽkhôngbaogiờchấpnhậnmộtvịtrí,màaiđóđãtạochotôi,mộthoàncảnhhạnhphúc,nhưngởđótôilạikhôngphảigiảngdạy.Khôngbaogiờ.

Thếmàmộtlầnngườitađãdànhchotôimộtvịtrínhưvậy.

Trongthờigianchiếntranh,khitôicònởLosAlamos,hansBethe đã thu xếp cho tôi làm việc ở đại học Cornell vớimứclương3700đôlamộtnăm.Tuycónhậnđượclờimờitừnhữngnơi khác vớimức lương cao hơn, nhưng tôi quí Bethe, và đãquyết định đến Cornell, không lăn tăn gì về tiền nong cả.Nhưng Bethe luôn quan tâm đến tôi, nên khi biết những nơikhác đề xuấtmức lương cao hơn, ông đã khiến Cornell tănglươngcủatôilên4000đôlathậmchítrướckhitôibắtđầunhậnviệc.

Cornell cho biết họmuốn tôi dạymột khóa về các phươngpháptoánhọcdùngtrongvậtlý.Họcũngchobiếtngàytôinêncómặt–tôinghĩlàngày6tháng11–nhưngcóvẻbuồncườivìthờihạnđólàmộtngàyquámuộntrongnămhọc.TôilấytàutừLosAlamosđiithacavàdànhhầuhếtthờigianđểviếtnhữngbáocáocuốicùngvềDựánmanhattan.Tôivẫncònnhớlàchođến tận chuyến tàu đêm từ Buffalo đi ithaca tôimới bắt đầuchuẩnbịbàigiảng.

Bạnphảihiểu áp lực côngviệcởLosAlamos.Bạn làmmọiviệcnhanhnhất có thể; ai cũng làmviệc rất, rất cầnmẫn;vàmọi việc đều hoàn thành vào phút chót. Bởi thế, với tôi việcchuẩnbịbàigiảngtrêntàumộthaingàytrướcbuổilênlớpđầutiêndườngnhưlàrấttựnhiênthôi.

Cácphươngpháptoánhọcchovậtlýlàmônlýtưởngdànhchotôidạy.Đóchínhlànhữnggìmàtôiđãlàmtrongsuốtthờigianchiếntranh–ápdụngtoánhọcvàovậtlý.Tôibiếtphươngphápnàolàthậtsựhữuích,vàphươngphápnàolàkhông.Vàothờigianđó,tôiđãcórấtnhiềukinhnghiệmtíchluỹđượcsaubốnnămlàmviệccậtlựcvậndụngcácmẹotoánhọc.Thếlàtôitrìnhbàycácchủđềkhácnhautrongtoánhọcvàcáchtiếpcậnchúng.Tôivẫncòngiữnhữngtờgiấyấy–nhữngghichéptôi

đãviếttrêntàu.

Tôi xuống tàuở Ithaca, vànhư thường lệ vác trênvaimộtchiếcvalinặng.Mộtbạntrẻvớigọi:“Ngàicócầntaxikhông?”

Tôi chưa bao giờ thích đi taxi: Tôi làmột trai trẻ, tiền ít,muốn thể hiệnmình làmột thằng đàn ông. Nhưng tôimẩmbụng:“Mìnhlàmộtgiáosư–mìnhphảiđĩnhđạc.”Thếlà,tôihạvalixuống,xáchnóbằngtay,vànói:“Có.”

“Điđâuạ?”

“Kháchsạn.”

“Kháchsạnnàoạ?”

“Mộtkháchsạnnàođóởithaca.”

“Ngàicóđặtchỗtrướckhông?”

“Không.”

“Vậythìkhôngdễkiếmmộtphòngđâuạ.”

“Tacứđihếtkháchsạnnàyđếnkháchsạnkhác.Hãydừnglạivàchờtôi.”

TôihỏikháchsạnIthaca:khôngcóphòng.ChúngtôiđiđếnkháchsạnLữhành:họcũngkhôngcònphòngnào.Tôinóivớingườiláitaxi:“Khôngnênláivòngquanhthịtrấnvớitôi;tốnnhiềutiềnlắm,tôisẽđibộhỏitừngkháchsạnmột.”Tôigửivaliởkhách sạnLữhànhvàbắtđầuđi lang thang loanhquanhtìmkiếmmộtphòngđểnghỉ.Điềuđóchothấy,tôi-mộtgiáosưmới,đãcóđượcbaonhiêusựchuẩnbị.

Tôi gặp một anh chàng khác cũng đang lang thang loanhquanh tìmphòngnghỉ.Hóa ra làviệckiếmmộtphòngkháchsạnlàhoàntoànkhôngthể.Saumộthồilangthanglênmộtchỗkiểunhưquảđồi,chúngtôidầnnhậnralàmìnhđangđếngầnkhuvựccủatrườngđạihọc.

Chúngtôinhìnthấymộtcáigìđógiốngnhưmộtngôinhàđểở,mộtcửasổđểmở,vàbạncóthểnhìnthấycáigiườngtầngởbêntrong.Lúcấyđãlàđêmrồi,nênchúngtôiquyếtđịnhhỏixemcóngủlạiởđóđượckhông.Cửaravàomở,nhưngtrongnhà tuyệt nhiên không cómột ai. Chúng tôi đi lên, vàomộtphòng,vàanhchàngkianói:“Vàođi,chúngtangủởđâythôi!”

Tôinghĩviệcđókhôngổnlắm.Vớitôi,nógiốngnhưlàviệcăncắpvậy.Aiđóđãchuẩnbịnhữngcáigiườngnày;họcóthểvềnhà và thấy chúng tôi đangngủ trên giường củamình, vàchúngtôisẽgặprắcrối.

Vìthế,chúngtôiđira.Đibộmộtquãngngắn,dướiánhđènđường,chúngtôinhìnthấytrênbãicỏrấtnhiềulárụngđượcgomlại–đang làmùathu.Tôinói:“Này,chúngtacó thể lănvàođốnglánàyvàngủởđây!”Tôithửvàthấyđốnglácũngkháêm. Tôi đã quá mệt vì đi loanh quanh, và nếu đống lá nàykhônglồlộdướiánhđènđườngthìđóquảlàmộtnơihoànhảo.Nhưng tôikhôngmuốncó rắc rốingay từđầu.Khi cònởLosAlamos,mọingườiđãtrêuchọctôi(khitôichơitrốnghaygìđótươngtự)vềcáikiểu“Giáosư”màCornellsắpcó.Họnóilàtôiđãnổitiếngvềnhữngtròvớvẩn,vìthếtôiphảigắngtỏrađĩnhđạc.Tôimiễncưỡngtừbỏýđịnhngủtrongđốnglácâyấy.

Đi loanh quanh thêmmột chút, thì lộ ramột tòa nhà lớn,mộttòanhàquantrọngnàođóthuộckhuônviêncủatrường.Chúngtôiđivàotrongvàthấyhaicáiđivăngởhànhlang.Anhchàngkianói:“Tôisẽngủởđâythôi!”vàđổsậpxuốngghế.

Khôngmuốngặprắcrối,tôiđãtìmthấyngườibảovệởdướitầng hầm và hỏi xem liệu tôi có thể ngủ trên cái đi văng đókhông,vàôngtanói“Chắcchắnlàđược.”

Sánghômsau,tôithứcdậy,tìmchỗănsáng,rồiguồngchân

cậtlựcđitìmxemkhinàothìbuổilênlớpđầutiênsẽbắtđầu.TôichạyvàokhoaVậtlý:“Bàigiảngđầutiêncủatôilàlúcmấygiờ?Tôicóbịtrễkhông?”mộtngườinói:“Anhkhôngphảilolắnggì.Trongtámngàynữachưalớpnàobắtđầucả.”

Đólàmộtcúsốcvớitôi!Câuđầutiêntôinói là:“Vâng,thếthìvìsaocácanhlạibảotôiđếnđâytrướccảmộttuần?”

“Tôi nghĩ là anh sẽmuốn đến, làm quen, tìm chỗ ở và ổnđịnhmọiviệctrướckhibắtđầudạy.”

Tôiđãtrởvềthếgiớivănminh,màtôichưabiếtnólàgì!

Giáo sưGibbsgửi tôiđếnhội sinhviênđể tìmchỗở.Đó làmộtnơirấtrộngvớirấtnhiềusinhviênđiđilạilại.TôiđiđếnmộtcáibànlớncóchữNHÀỞvànói:“Tôilàngườimớiđếnvàmuốntìmmộtphòng.”

Anhchàngởđó trả lời:“Nàyanhbạn, tìnhhìnhnhàcửaởIthacarấtgay.Tuỳanhtinhaykhông,thựcsựlàgayđếnmứctốiquađếncảmộtgiáosưcũngđãphảingủtrênđivăngởhànhlangnàyđấy!”

Tôinhìnquanh,vàđóchínhlàcáihànhlangnày.Tôiquaylạianhchàngkiavànói:“Này,tôichínhlàgiáosưđó,vàgiáosưnàykhôngmuốnphảilặplạiđiềuđónữađâu!”nhữngngàyđầucủatôiởCornelltrêncươngvịmộtgiáosưmớirấtthúvịvàđôikhicònrấthài.VàingàysaukhitôiđếnCornell,giáosưGibbsvàophònglàmviệccủatôivàgiảithíchvớitôirằng,bìnhthườngchúngtakhôngnhậnsinhviênởthờiđiểmmuộnnhưthếnàycủakỳhọc,nhưngtrongvàitrườnghợp,nếuứngviênlàrất,rấtxuấtsắc,thìchúngtacóthểnhận.Ôngấyđưatôimộthồsơvàyêucầutôixemxét.

Khiquaylại,ônghỏi:“Này,anhthấythếnào?”

“Tôi cho là cậunày thuộcđầubảng,và chúng tanênnhận

cậuấy.

Tôinghĩchúngtamaymắncóđượccậuấyởđây”.

“Ừ,nhưnganhđãnhìnảnhcủaemđóchưa?”

“Điềuđóthìcónghĩagìcơchứ?”Tôithốtlên.

“Tuyệtđốikhông,thưangài!Rấtvuingheanhnóivậy.Tôimuốn thấy vị giáo sưmới của chúng ta thuộc loại týp ngườinào.” Gibbs thích cách tôi phản ứng tức thì với ông ấy màkhông cần giữmình: “Ông ấy là trưởng khoa ở đây,mình làlínhmới,chonêntốthơnlànêncẩnthậnvớilờiăntiếngnói.”Tôikhôngcóđủnhanhnhẹnđểnghĩđượcnhưvậy;phảnứngtrướctiêncủatôilàngaytứcthìvàtôinóicáiđiềuđầutiênxuấthiệntrongđầumình.

Rồingườikhácvàophònglàmviệccủatôi.Anhtamuốnnóichuyệnvớitôivềtriếthọc.Tôikhôngthựcsựnhớlắmanhấyđãnóigì,nhưnganhtamuốntôigianhậpmộttổchứckiểucâulạcbộcácgiáosư.CâulạcbộnàylàmộtloạicâulạcbộbàiDoThái,chorằngĐứcquốcxãcũngkhôngđếnnỗixấulắm.AnhtacốgắnggiảithíchchotôirằngcórấtnhiềungườiDoTháilàmviệcnàyviệcnọ–mấyviệcnguxuẩn.Tôichờchođếnkhianhtatuônrahếtvàbảo:“Anhbiếtkhông,anhnhầmtorồi:Tôiđãđượcnuôi dạy trongmột gia đìnhDoThái đấy.”Anh ta biếnluôn,vàđó làkhởiđầucủa sự thiếu tôn trọngcủa tôiđốivớimộtvàigiáosưvềkhoahọcnhânvăn,vàcáclĩnhvựckhác,ởĐạihọcCornell.

Tôibắtđầulạicuộcsốngriêng,saucáichếtcủavợmình,vàmuốngặpgỡvàicôgái.Ngàyấycónhiềuđiểmkhiêuvũcôngcộng.ỞCornellcũngrấthaycókhiêuvũđểmọingườigặpgỡ,đặcbiệtlànhữngsinhviênnămthứnhấtvànhữngngườiquaylạitrườnghọctiếp.

Tôicònnhớbuổikhiêuvũđầutiênmàtôithamdự.TôiđãkhôngnhảytrongbahaybốnnămkhicònởLosAlamos;thậmchí là cũng chẳng tham gia hội hè gì. Vì thế, tôi đã đến buổikhiêu vũnày và cố gắngnhảy đẹpnhất có thể, tôi nghĩ cũngkhôngđếnnỗinào.Bạnluôncóthểnóichuyệnkhiaiđónhảyvớibạnvàhọcảmthấydễchịuvềđiềuđó.

Khinhảytôithườngnóichuyệnđôichútvớicôgáicùngcặp.Côấyhỏitôivàicâuvềbảnthântôivàtôicũnghỏivàicâuvềcôấy.Nhưngkhi tôimuốnnhảyvới côgáimà tôiđãnhảy cùngtrướcđó,thìtôiluônphảingóngchờcôấy.

“Emcómuốnchúngtanhảymộtđiệunữakhông?”

“Không,emxin lỗi;emcầnthởmột lát”hoặc:“Ồ,emphảivàonhàvệsinhmộtlát”–lýdonàyhaylídonọđếntừhaihaybacôgáikếtiếpnhau!

Tôi có vấn đề gì khôngnhỉ?Tôi nhảy dở quá chăng?Tínhcáchcủatôidởquáchăng?

Tôinhảyvớicôkhác,vàlạinhữngcâuhỏiquenthuộc:“Anhlàsinhviênđạihọchaysauđạihọc?”(Khiđócónhiềusinhviêntrôngcó tuổivìhọđã từngphụcvụ trongquânđội.) “Không,anhlàgiáosư.”

“Ồ,giáosưvềgìvậy?”

“Vậtlýlýthuyết.”

“Vậyemđoánanhđãthamgialàmbomnguyêntử.”

“Đúng thế, anh đã ở Los Alamos trong thời gian chiếntranh.”

Côấynói:“Anhđúnglàkẻnóidốiđángghét!”–rồibỏđi.

Điều đó làm tôi cảm thấynhẹ đi rất nhiều.Nó làm rõmọithứ.Tôiđãnóivới tất cả các côgáimột sự thậtngungốc rất

hồnnhiên,vàtôichưabaogiờbiếtvấnđềthựcsựlàgì.Hếtsứcrõrànglàtôiđãbịhếtcônàyđếncôkháclẩntránh,chodùđãlàmmọiviệcrấttốt,rấttựnhiênvàlịchsự,vàđãtrảlờicáccâuhỏi.Mọithứdườngnhưrấtổn,thếmàrồirụp–hỏngcả.Tôikhôngthểhiểuđượcđiềuđóchotớikhimaymắnngườiphụnữnàygọitôilàkẻnóidốiđángghét.

Thếnênsauđótôigắngtránhtấtcảcáccâuhỏi,vàviệcđólạidẫnđếnmộthệquảngượclại:“Anhlàsinhviênmớià?”

“À,khôngemạ.”

“Thếanhlàsinhviênsauđạihọc?”

“Cũngkhôngphải”

“Thếanhlàgì?”

“Anhkhôngmuốnnóirađâu.”

“Saoanhlạikhôngnóivớichúngemanhlàmgì?”

“Anhchỉkhôngmuốnnói…”–vàhọtiếptụcnóichuyệnvớitôi!

Cuốibuổihômđótôivềnhàcùnghaicôgái.Mộttronghaicônóivớitôirằng,thựcratôikhôngnêncảmthấykémthoảimáivềviệcmình là sinhviênnămthứnhất; córấtnhiềungườiởtuổi tôimới bắt đầu vào đại học, và điều đó hoàn toàn bìnhthường.Cảhailàsinhviênnămthứhaivàđềucónhữngphẩmchấtcủangườimẹ.Họchămsócrấtkỹtâmlýcủatôi,nhưngtôikhôngmuốnsựviệcbịxuyêntạcvàhiểulầmquámức,nênđãnóivớihọrằngmìnhlàmộtgiáosư.Haicôrấtkhóchịuvìtôiđãlừagạthọ.TôigặprấtnhiềurắcrốikhilàmộtgiáosưtrẻởCornell.

Dùsao,tôibắtđầudạymônphươngpháptoánlý,vàtôinhớlàcòndạymộtmônkhácnữa,cólẽlàđiệnvàtừ.Tôicũngdựđịnhlàmnghiêncứu.Trướcchiếntranh,khicònđanghọcđể

lấybằngtiếnsĩ,tôicónhiềuýtưởng:Tôiđãtìmracácphươngphápmớiđểgiảibài toáncơhọc lượng tửbằngcác tíchphânđường,vàtôiđãcórấtnhiềuvấnđềmuốnlàm.

ỞCornell,tôiphảichuẩnbịbàigiảng,vàthườngxuyênđếnthư viện, ở đó tôi đã đọc hếtNghìn lẻmột đêm và nhìn chằmchằmcáccôgáiđingangqua.Nhưngđếnkhiphảilàmnghiêncứuthì tôikhông thểnàobắt tayvàocôngviệcđược.Tôihơimệtmỏi;Tôikhônghứng thú;Tôikhông thể làmnghiêncứuđượcnữa!Tình trạngnàykéodài trongmột thời gianmà tôitưởngchừngvàinăm,nhưngnghĩlạivànhẩmtínhngàythángthìthấycũngkhôngđếnnỗidàinhưvậy.Cólẽnếulàbâygiờthìtôisẽkhôngnghĩlànódàinhưvậy;nhưngkhiđónódườngnhư diễn ra trongmột thời gian rất dài. Tôi không thể khởiđộngbấtkìmộtvấnđềnào:Tôinhớlàcóviếtmộtvàicâuvềvấnđềcáctiagamma,nhưngrồidừng lạiởđấy.Tôi tin làdochiếntranhvànhữngthứkhác(cáichếtcủavợtôi)tôiđơngiảnlàđãkiệtsức.

Bâygiờtôihiểuđiềuđóhơn.Trướchết,mộtgiảngviêntrẻkhông định hình được việc chuẩn bị những bài giảng hay sẽmấtbaonhiêuthờigian,nhất làở lầnđầutiên-rồi trìnhbàybàigiảng,racácbàikiểmtra,vàràsoátđểchắcrằngchúnglàhợplí.Tôiđãcómộtkhóadạyrấttốt,đãdànhrấtnhiềusuytưcho từngbàigiảng.Nhưng tôiđãkhôngnhậnra rằngviệcđólấyđirấtnhiềucôngsức!Vìthế,tôiởđây,“Kiệtsức”,đọcNghìnlẻmộtđêmvàcảmthấythấtvọngvềbảnthânmình.

Trongthờigiannàytôinhậnđượclờimờitừnhữngnơikhácnhau–cáctrườngđạihọcvàcôngty–vớimứclươngcaohơnlươnghiệntạicủatôi.Vàmỗi lầnnhậnđược lờimờinhưvậytôilạithấythấtvọnghơnmộtchút.Tôitựnóivớimình:“Nhìnnày,họ gửimìnhnhững lờimời tuyệt vờinày,màhọđâu có

biết làmìnhđangkiệtsức!Tấtnhiên làmìnhkhôngthểchấpnhận những lời mời đó. Họmong chờmìnhmang lại thànhcôngnàođó,thếmàmìnhthìchẳngthểhoànthànhviệcgìcả!Mìnhchẳngcóýtưởngnào…”

Cuốicùng,tôinhậnđượcmộtláthưvớilờimờiđếnlàmviệcở Viện nghiên cứu cao cấp Princeton: Einstein… VonNeumann…Wyl…Tấtcảnhữngbộócvĩđạinày!Họviếtchotôi,vàmờitôi làmgiáosưởđấy!Vàkhôngchỉ làmộtgiáosưbình thường. Bằng cách nào đó họ biết cảm nghĩ của tôi vềViện:quáthuầntúy lýthuyết;khôngđủhoạtđộngthựctếvàthách thức.Vì thế họ viết: “Chúng tôi hiểu là ngài quan tâmnhiềuđếnthựcnghiệmvàgiảngdạy,chonênchúngtôiđãthỏathuậntạoramộtghếgiáosưđặcbiệt,nếungàimuốn:giáosưnửathờigianởđạihọcPrincetonvànửathờigianởViện”.

Viện nghiên cứu cao cấp!Một ngoại lệ đặc biệt!Một vị tríthậmchícòntốthơncảcủaEinstein.Thậtlýtưởng;thậthoànhảo;thậtvôlí.

Thậtvôlí.Chođếnthờiđiểmnày,cáclờimờikháclàmtôicảmthấytồitệhơn.Họmongchờtôimanglạithànhcôngnàođó.Nhưnglờimờinàythìquátứccười,quávôlíđểtôicóthểứngxửmộtcáchphùhợp,quákhôngtươngxứngđếnmức lốbịch.Nhữnglờimờikhácchỉ lànhữngnhầmlẫn; lờimờinàythìlàmộtsựvôlí.Nghĩđếnlờimờiấykhiđangcạorâutôicườinhạovềnó.

Sauđótôinghĩthầm:“Màybiếtkhông,điềungườitanghĩvềmàyquáthểlàphithường,khôngthểnàoứngxửtươngxứng.Màykhôngcótráchnhiệmphảiứngxửtươngxứng!”

Đó làmột ý tưởng thôngminh:Bạnkhông có tráchnhiệmphảiứngxửtươngxứngvớiđiềumànhữngngườikhácnghĩlàbạn phải đạt được. Tôi không có trách nhiệmphải trở thành

ngườigiốngnhưhọmongđợi.Đólàsailầmcủahọ,khôngphảikhiếmkhuyếtcủatôi.

Với tôi, việc Viện nghiên cứu cao cấp kì vọng tôi giỏi đếnmứcđókhôngphảilàmộtthấtbại;nólàkhôngcóthể.Rõràngnólàmộtsailầm–vàởthờiđiểmtôichorằnghọcóthểnhầm,tôinhận ra làđiềuđó cũngđúngcho tất cả cácnơikhác,baogồmcảtrườngđạihọctôiđanglàmviệc.Tôilàchínhmình,cònnếuhọkìvọngtôilàmộtngườigiỏivàtrảtiềnchotôivìđiềuấy,thìđósựthiếumaymắncủahọ.

Rồi,mộthôm,nhưmộtphéplạ–cólẽdotìnhcờngheđượctôinóivềchuyệnđó,hoặccóthểdothấuhiểutâmtrạngtôi–BobWilson, trưởngmột phòng thí nghiệm ở Cornell, gọi tôiđến gặp. Ông ấy nói bằng một giọng rất nghiêm trang:“Feynmannày,anhđangdạycáclớpcủamìnhrấttốt;anhđanglàmmộtcôngviệcrấthay,vàchúngtôirấthàilòng.Nhữngkỳvọngkhácmàchúngtôicó thểđặtvàoanhchỉ là sựmayrủi.Khichúngtôithuêmộtgiáosư,chúngtôichấpnhậnmọirủiro.Nếukếtquảlàtốt,rấtổn.Nếukhông,quátệ.Nhưnganhđừngbận tâm về những việc anh làm được hay không làm được.”Ôngấynóihayhơnthếnhiều,vàđiềuđóđãgiảitỏatôikhỏisựgiàyvòvềmặccảmlàmìnhcólỗi.

Rồi tôi cómột suy nghĩ khác: hiện tại Vật lý làm tôi chánngánmộtchút,nhưngtôithườngkhoáilàmvậtlý.Vìsaotôiđãkhoáinó?Tôithườngchơivớinó.Tôithườnglàmbấtkểcáigìmàtôicảmthấythíchlàm–khôngphảilàmvìliệunócóquantrọngchosựphát triểncủavật lýhạtnhânhaykhông,màvìliệunócóthúvịvàngộnghĩnhđểtôichơivớihaykhông.Khicònlàhọcsinhphổthông,tôiđãthấynướcchảyratừmộtcáivòitrởnênhẹphơn,vàtựhỏiliệumìnhcóthểtìmđượccáigìxácđịnhđườngchảyđókhông.Tôinhậnra làviệcđókhádễ

làm.Tôikhôngcầnphải làmviệcđó;nókhôngquantrọnggìchotươnglaicủakhoahọc;aiđókhácđãlàmviệcấyrồi.Điềuđóđâucógâyrasựkhácbiệtnào:Tôisángtạorasựviệcvàchơivớisựviệcnhưtrògiảitrícủariêngmình

Thếlàtôicóquanđiểmmớinày.Giờđâytôiđangkiệtquệvàsẽkhôngbaogiờđạtđượcđiềugì, tôi cóđượcvị trí rất tuyệtnàyởtrườngđạihọc,thamgiadạycáclớpmàtôiyêuthích;vàcũngnhưtôiđọcNghìn lẻmộtđêmđểgiải trí; tôi sẽchơivớivậtlý,bấtkểkhinàotôimuốn,khôngcầnbậntâmvềbấtkìsựquantrọngnào.

Trongvòngtuầnsau,khitôiđangởtrongnhàăn,mộtanhchàngnàođó,rỗihơi,némmộtcáiđĩavàokhôngkhí.Khicáiđĩabay lêntrongkhôngkhí, tôi thấynó lắc lư,vàtôi thấycáibiểutrưngmàuđỏcủaCornelltrêncáiđĩađangquaytròn.Vớitôi,rõrànglàcáibiểutrưngquaytrònnhanhhơnlàlắclư.

Chẳngcóviệcgì làmnêntôibắtđầutìmhiểuchuyểnđộngcủacáiđĩaquay.Tôikhámphárarằngkhigóclắclưlàđủnhỏthìcáibiểutrưngquaynhanhgấphai lầnnhịpđộ lắc lư–haitrênmột.Điềunàyđượcrútratừmộtphươngtrìnhkháphứctạp!Sauđótôinghĩ:“Cócáchnàomàmìnhcóthểxemxétbàitoánmột cách cơ bảnhơn, bằng xemxét các lực và động lựchọc,tạisaonólạilàhaitrênmột?”

Tôi không nhớ mình đã giải quyết việc đó như thế nào,nhưng cuối cùng thì tôi cũng tìm ra chuyển động của hạt cókhốilượnglànhưthếnào,vàcácgiatốcphảicânbằngrasaođểlàmchonóthànhhaitrênmột.

TôivẫncònnhớkhiđiđếngặpBethevànói:“Này,Hans!Tôinhậnramộtđiềukháthúvị.Đây,cáiđĩaquaynhưthếnày,vàlýdođểcóhaitrênmộtlà…”vàtôichỉchoôngấycácgiatốc.

Ôngbảo:“Feynman,điềuđókhá thúvị,nhưngnócóquantrọnggìkhông?Tạisaocậulạilàmviệcđó?.”

“À!”tôinói,“Chẳngquantrọnggìhết.Tôilàmđiềunàychỉvì nó rất ngộ.” Phản ứng của ông không làm tôi nản; Tôi đãđịnhhìnhtrongtâmtrímìnhlàtôisẽthưởngthứcvậtlývàlàmbấtkểcáigìtôithích.

Tôiđãviếtraphươngtrìnhcủachuyểnđộnglắc lư.Rồitôinghĩ về các quĩ đạo của electron, nó sẽ bắt đầu chuyển độngnhưthếnàoởđiềukiệntươngđốitính.RồiđếnphươngtrìnhDiractrongđiệnđộnglựchọc.Vàrồiđiệnđộnglựchọclượngtử.Vàtrướckhitôihiểunó(trongthờigianrấtngắn)thìtôiđã“Chơi”–đúngralàlàmviệc–vớichínhvấnđềtrướckiamàtôiđã rất yêu thích,nhữngvấnđềmà tôi phải tạmdừngnghiêncứukhiđếnLosAlamos:cácvấnđềkiểunhưtrongluậnáncủatôi;tấtcảnhữngvấnđềxưacũtuyệtvờiđó.

Chẳngphảicốgắnggì.Chơivớinhữngthứnàyrấtdễ.Giốngnhưmởnútmộtcáichai:mọithứtuônrachẳngcầnmộtnỗlựcnào.Tôiđãtừnggầnnhưcốgắngcảnlạiđiềuđó!Nhữngthứtôilàmkhôngcótầmquantrọnggìcả,nhưngcuốicùnghóaralạicó.NhữnggiảnđồvàtấtcảnhữngcôngtrìnhđểtôiđượctraogiảiNobelđãđếntừviệcloăngquăngvớicáiđĩalắclưấy.[51]

Cócâuhỏinàokhông?

KhicònởCornelltôiđãđượcmờiđọcmộtloạtcácbàigiảng,mỗituầnmộtlần,tạiphòngthínghiệmhàngkhôngởBuffalo.ĐạihọcCornellthỏathuậnvớiphòngthínghiệmnàyvềcácbàigiảngvật lýdocácthầycủađạihọctrìnhbày,baogồmcảcácbàigiảngbuổitối.Mộtsốngườiđãgiảngrồi,nhưngcónhữngphànnàn,nênkhoavậtlýtìmđếntôi.Lúcấytôilàmộtgiáosưtrẻ và tôi không thể nói “Không” một cách dễ dàng, nên đãnhậnlời.

ĐểđếnBuffalohọxếpchỗchotôiởmộthãnghàngkhôngtíxíu, chỉ có duy nhât một chiếc máy bay. Hãng này có tênRobinsonAirlines (saunày trở thànhMohawkAirlines)và tôinhớvào lầnđầutiêntôibayđiBuffalochínhôngRobinson làngười lái.Ôngấydọnbớtbăngtuyếtbámởcánhmáybayrồichúngtôicấtcánh.

Nói chung, tôikhông thíchcáiviệcbayđếnBuffalo tối thứnămhàngtuần.Trườngphụthêm35đôlachoviệcchitiêucủatôi.Tôilàmộtanhchàng“Suythoái”,vàtôiđãnghĩlàmìnhsẽđểdành35đôlađó,mộtsốtiềnđángkểởthờiấy.

Độtnhiêntôinảyramộtý:Tôinhậnrarằngmụcđíchcủa35đôlađólàlàmchochuyếnđiBuffalohấpdẫnhơn,vàcáchđểđạtđượcmụcđíchđólàphảixàinó.Vìvậy,tôiquyếtđịnhdùng35đô la ấyđể tựchiêuđãimìnhmỗikhiđếnBuffalo,vàxemliệutôicóthểlàmchochuyếnđiđángđểthựcthikhông.

Tôikhôngcónhiềukinhnghiệmvớicuộcsốngởbênngoài.

Vìkhôngbiếtphảibắtđầunhưthếnàonên tôinhờngười láitaxiđóntôiởsânbaychỉdẫnmọithứtườngtậnđểtôicóthểtiêu khiểnởBuffalo.Anh ấy khá là được việc, và tôi vẫn cònnhớtênanhta–Marcuso,ngườiláichiếcxesố169.Tôiluôngọianhchàngnàymỗikhiđếnsânbayvàocáctốithứnăm.

Khitôisắpcóbàigiảngđầutiên,tôihỏiMarcuso:“Ởđâycóquánbarnàohayhay,cónhiềutròấy?”Tôinghĩđếnnhữngtròdiễnraởcácquánbar.

“AlibiRoom,”anhtađáp.“Chỗđấyrấtsốngđộngvàanhcóthể gặp rất nhiều người. Tôi sẽ đưa anh tới đó khi anh dạyxong.”

Saubàigiảng,MarcusođónvàđưatôiđếnAlibiRoom.Trênđườngđi tôihỏi: “Nghenày, tôi sẽphải gọimột thứđồuốngnàođó.Têncủawhiskyloạingonlàgìnhỉ?”

“HãygọiĐenvàTrắng,cónướckèmtheo,”anhtakhuyên.

AlibiRoomlànơi taonhã,đôngngườivànhiềuhoạtđộng.Nhữngphụnữmặcáolôngthú,aicũngthânthiện,vàchuôngđiệnthoạireosuốt.

TôibướcđếnquầybarvàgọiĐenvàTrắng,nướckèmtheo.Anhchàngđứngquầyrấtthânthiệnvànhanhchóngtìmđượcmộtcôemxinhđẹpđếnngồicạnhtôi,vàgiớithiệucôấy.Tôimuađồuốngchocônàng.Tôithíchnơinàyvàquyếtđịnhtuầnsausẽquaylại.

Mỗi tối thứ năm tôi đến Buffalo, xe số 169 đưa tới nơi tôigiảngbài,vàsauđótớiAlibiRoom.TôibướcvàoquánvàgọiĐen vàTrắng, nước kèm theo. Saumột vài tuầnnhư thế, sựviệc tiến triển đếnmức, ngay khi tôi bước vào, chưa kịp đếnquầybar,đãcósẵnmộtĐenvàTrắng,nướckèmtheo,đangđợitôi.“Mónquenthuộc,xinmờingài!”làcâuchàocủaanhchàng

đứngquầy.

Tôi thường làmmộthơi cạn cốc,để thểhiệnmình cũng làmột tay chịu chơi, giống như tôi đã thấy trên phim ảnh, rồingồi imkhoảnghaimươi giây trước khi uốngnước. Saumộtthờigianthậmchítôikhôngcầnuốngnướcnữa.

Anhchàngphụcvụquầyluônchúýđểcáighếtrốngcạnhtôinhanhchóngđượclấpđầybằngmộtphụnữxinhđẹp,vàmọiviệcthườngbắtđầurấtổn,nhưngngaytrướckhibarđóngcửa,bọnhọbiếnđiđâuđó.Tôinghĩcóthểlàdokhiđótôiđãhơibịxỉnrồi.

MộtlầnkhiAlibiRoomsắpđóngcửa,cônàngđượctôibaođồuốngđêmhômđórủtôiđếnmộtnơikhác,ởđócôấyquenrấtnhiềungười.Đólàtầnghaicủamộtngôinhàkhác,chẳngcódấuhiệu gì là có quánbar ở tầng trên.Tất cả các quánbar ởBuffalophảiđóngcửavàohaigiờ sáng,và tất cảmọingườiởcácquánbarthườngbịhútvàocáiphònglớntrêntầnghainàyvàtiếptụcvuivẻ–tấtnhiênlàbấthợppháp.

Tôicốtìmcáchđểcóthểởlạitrongbarvàquansátnhữnggìdiễn ramà không bị say xỉn.Một đêm, tôi nhận ramột anhchàng thường xuyên ở đó đi lên quầy và gọimột ly sữa.Mọingườiđềubiếtcáirắcrốicủaanhấy:anhtacóchỗbịloét,mộtanhchàngtộinghiệp.Điềuđómangđếnchotôimộtýtưởng.

Lần tiếp theo tôi đến Alibi Room, anh chàng phục vụ hỏi:“Nhưthườnglệchứ,thưangài?”

“Không,Coke.ChỉCocathôi,”tôiđápvớimộtvẻthấtvọngtrênkhuônmặt.

Vàingườichụmlạivàtỏvẻthôngcảm:“Hiểu,tôiđãbỏrượuba tuần trước đây,”một người nói. “Thực sự khó đấy, Dick,thựcsựkhó,”mộtngườikhácnói.

Toànbộbọnhọtántụngtôi.Bâygiờtôiđang“Cairượu”,màvẫncóđủcanđảmđếnbar,vớitấtcảsự“Cámdỗ”củanó,vàrồichỉgọiCoke–tấtnhiênvìtôicầngặpgỡbạnbècủamình.Tôi duy trì việc đó trong một tháng! Tôi đúng là một thằngkhốnrấtlì.

Mộtlần,tôivàophòngvệsinhnamtrongquánvàcómộttayởchỗđitiểu.Chắcđãsaymềm,hắnnóivớitôibằnggiọngngherấtbẩn:“Taokhôngthíchcáimặtmày.Taonghĩtaosẽchonómộtquả.”

Tuy tái xanh mặt, tôi vẫn đáp lại bằng một giọng tục tĩukhôngkém:

“Biến,nếukhôngtaosẽtèthẳngvàomàyđấy!”hắnnóigìđónữa,vàtôinghĩ làsắpchoảngnhauđếnnơirồi.Tôichưabaogiờđánhlộn.Chínhxácra,tôichẳngbiếtphảilàmgì,vàcũngrất sợ bị đau. Tôi đã nghĩ đến một điều: phải đứng xa bứctường,kẻokhibịđòntôisẽbịđậpcảtừphíasaunữa.

Rồi tôi cảm thấygì đó lạo xạokhó chịu trongmắt – khôngđaulắm–vàđiềutiếptheotôibiếtlàmìnhngaylậptứcgiángtrả thằngconhoang,mộtcáchrất tựnhiên.Tôibấtngờpháthiện ra làmình chẳng cầnnghĩ ngợi gì cả; “Cáimáy” đã biếtphải làmgì. “Rồi.Một đềunhé,” tôi nói. “Mày cómuốn chơitiếpkhông?”gãkianhượngbộvàbỏđi.Chúngtôichắcsẽgiếtnhaumấtnếutaykiacũngngungốcnhưtôi.

Tôiđiđếnbồnrửa,haitayvẫncòngiậtgiật,máurỉratừlợi–tôivốncómộtchỗkhôngổnởlợi–vàđauởmắt.Khitrấntĩnhlại, tôi quay vào bar và vênh vang đến chỗ anh chàng đứngquầy:“ĐenvàTrắng,nướckèmtheo,” tôinói.Tôinghĩnósẽlàmchothầnkinhcủatôidịulại.

Tôi không nhận ra tay vừa bị tôi đánh trong nhà vệ sinh

đangởmộtgóckháccủaquánbar,nóichuyệnvớibataykhác.Ngaysauđó,bataynày–toconvàbặmtrợn–đếnchỗtôingồivà đe doạ tôi. Bọn họ nhìn xuống vẻ hăm dọa và nói: “Màymuốngìmàgâysựvớibạncủabọntao?”

Tôiđúnglàquángốc,tôikhôngnhậnralàmìnhđangbịđedọa;tấtcảnhữnggìtôibiếtchỉlàđúngvàsai.Tôixoaybậtlạivàquátbọnhọ:“Saobọnmàykhôngtìmhiểuxemailàkẻgâysựtrước?”mấytaybựconnàyquángạcnhiênvìsựđedọacủachúngkhôngcókếtquảnênđãlùilạivàbỏđi.

Látsau,mộttêntrongsốbọnchúngquaylạivànóivớitôi:“Cậuđúng,Curlyluônlàmnhưthế.Nóluôngâychuyệnđánhlộnrồinhờchúngtớgiảiquyết.”

“Cậucũnglàđồtrờiđánh,tôiđúng!”tôinói,vàtayđóngồixuốngcạnhtôi.

Curlyvàhaitaycònlạiđiđếnvàngồiởphíabênkia,cáchxahaighế.Curlynóigìđóvềmắttôiđạiloạitrôngkhôngổnlắm,và tôi đáp lại làmắt hắn trông cũng không còn nguyên lànhnữa.

Tôi tiếp tụcnói cứng, vì tôi nghĩ đó là cáchmàmộtngườiđànôngnênhànhxửởquánbar.

Tìnhhìnhtrởnêncănghơnvàcănghơn,vàmọingườitrongquánlolắngvềđiềusẽxảyra.Anhchàngđứngquầycanthiệp:“Khôngđánhnhauởđây,cáctướng!Bìnhtĩnhlại!”

Curlyhuýtgió:“Yêntâmđi;chúngtaosẽxửnókhinóđirangoài.”

Rồi một thiên tài xuất hiện. Mỗi lĩnh vực đều có nhữngchuyêngiahàngđầucủamình.Anhnàyđiđếnchỗtôivànói:“Ồ, Dan! Tôi không biết là anh xuống phố. Rất vui được gặpanh!”

RồianhtanóivớiCurly:“Này,Paul!Tôimuốnanhlàmquenvớingười bạn tốt của tôi,Dan, đây.Tôi nghĩ hai anh sẽmếnnhau.Saokhôngbắttaynhaumộtcáinhỉ?”

Chúngtôibắttay.Curlynói:“Ừ,hânhạnhgặpanh.”

Rồivịthiêntàiấyghévàotôinóithầmrấtkhẽ:“Bâygiờhãychuồnkhỏiđâymau!”

“Nhưngbọnchúngnóilàchúngsẽ…”

“Đingay!”anhtanói.

Tôi lấyáokhoácvànhanhchóngđirangoài.Tôiđidọcsátbờtườngcủacác tòanhàphòngtrườnghợpbọnkia lầntheo.Khôngaiđira,vàtôivềđếnkháchsạn.Đócũnglàđêmgiảngbàicuốicùng,thếlàtôikhôngbaogiờquaylạiAlibiRoomnữa,ítnhấtlàtrongvàinăm.

(TôiđãquaylạiAlibiRoomkhoảngmườinămsau,nhưngnóđãhoàn toàn khác.Nó không còn ấm cúng và lịch thiệpnhưtrước.Nónhếchnhácvàtrongđócónhiềungườitrôngrấttiềutuỵ.Tôinóichuyệnvớianhchàngđứngquầy,khôngphảianhchàngngàytrước,vàkểvớianhtavềnhữngngàyxưacũ.“Ồ,đúngthế!”anhtanói.“Quánnàyđãtừnglànơinhữngtaycácượcvà các côgái củahọ thườngxuyênviếng thăm.”Bâygiờthìtôihiểuvìsaoởđólạicórấtnhiềungườitrôngtaonhãvàthânthiệnvàvìsaođiệnthoạilạicứreosuốt.)

Sánghômsau,khitỉnhdậyvànhìnvàogương,tôipháthiệnralàbênmắtbịđenphảimấtvàigiờmớimởhếtrađược.Khiquay lại ithaca ngày hôm đó, tôi đến để chuyển vài thứ chophòng trưởng khoa.Một giáo sư triết học nhìn thấy bênmắtđenbầmcủatôiđãthốtlên:“Ồ,anhFeynman!Khôngphảianhbịthếkialàdovavàocửađấychứ!”

“Hoàntoànkhông,”tôiđáp.“Khiđánhlộntrongnhàvệsinh

namởmộtquánbartạiBuffalo,tôiđãbịthếnàyđấy.”

“Ha,ha,ha!”ôngtacườilớn.

Rồi có rắc rối vớiviệc tôiphải giảngbài cho lớphọc chínhquycủamình.Tôibướcvàogiảngđườngvớicáiđầucúixuống,nhìnvàosổbàigiảng.Khiđãsẵnsàngđểbắtđầu,tôingẩnglênnhìnthẳngvàosinhviên,vànóicâumàtôiluônnóitrướckhibắtđầubàigiảng–nhưnglầnnàyvớimộtgiọngrắnhơn:“Cócâuhỏinàokhông?”

Tôimuốn1đôlacủamình!

Hồi còn ở Cornell tôi thường quay về thăm nhà ở FarRockaway.

Một lần,khi tôiđangởnhà thìchuôngđiện thoại reo:mộtcuộcgọiđườngdài,từCalifornia.Ngàyấy,mộtcuộcgọiđườngdàingụýphảicóđiềugìđócựckỳquantrọng,nhấtlàcuộcgọiđườngdài từ cái nơi tuyệt vời ấy,California, cách xa cả triệudặm.

Ngườiởđầudâybênkianói:“CóphảigiáosưFeynmancủaĐạihọcCornellđấykhông?”

“Đúngrồi.”

“Tôilàông-này-ông-nọtừCôngtyhàngkhôngnàykia.”ĐólàmộtcôngtyhàngkhônglớnởCalifornia,nhưngkhôngmaylà tôi không còn nhớ được là công ty nào. Anh ta tiếp tục:“Chúngtôiđangcókếhoạchlậpmộtphòngthínghiệmnghiêncứuchếtạomáybayphảnlựcchạybằngnănglượnghạtnhân.Ngân sáchhàngnămcủaphòng thínghiệmsẽ lànhiềunhiềutriệuđôla…”nhữngconsốrấtlớn.

Tôiđáp:“Xinngàiđợimộtlát.Tôikhôngbiếtvìsaongàilạinóivớitôitấtcảnhữngđiềunày.”

“Chophéptôiđượcnóivớingài,”ngườiởđầukianói;“Chophéptôigiảithíchrõmọiviệc.Xinhãyđểtôilàmviệcđótheocáchcủamình.”Rồianhtatiếptụcthêmmộtchút,vàchobiếttrong phòng thí nghiệm sẽ có bao nhiêu người, rất-rất nhiềungườiởtrìnhđộnày,rất-rấtnhiềutiếnsĩởtrìnhđộkia…

“Thứlỗichotôi,thưangài,”tôinói:“Nhưngtôinghĩlàngàigọinhầmngườirồi.”

“CóphảitôiđangnóichuyệnvớiRichardFeynman,RichardP.Feynmankhông?”

“Đúngrồi,nhưngngàilà…”

“Ngàicóthểvuilòngchophéptôitrìnhbàyđiềutôicầnphảinói,sauđóchúngrasẽthảoluậnnó.”

“Đồng ý!”Tôi ngồi xuống và limdimmắt lắngnghe tất cảcâuchuyệnnày:toànbộchitiếtvềdựánlớnấy,chodùtôivẫnkhôngcómộtý tưởngnhỏnhấtnàovềviệc tại saoanh ta lạichotôitoànbộthôngtinnày.

Cuốicùng,khixonghếttấtcả,anhtanói:“Tôitrìnhbàyvớingàivềkếhoạchcủachúngtôivìchúngtôimuốnbiếtliệungàicómuốnlàmgiámđốccủaphòngthínghiệmđókhông.”

“Cácngàicóthựcsựchọnđúngngườichưa?”Tôihỏi.“Tôilàgiáosưvật lý lýthuyết.Tôikhôngphải làkỹsưtênlửa,cũngkhôngphảilàkỹsưhàngkhông,haylàaiđóđạiloạinhưthế.”

“Chúngtôichắcchắnlàmìnhchọnđúngngười.”

“Cácngàitìmthấytêntôiởđâuvậy?Saocácngàilạiquyếtđịnhgọichotôi?”

“Thưangài,tênngàicóởbằngsángchếvềmáybayphảnlựcnănglượnghạtnhân.”

“À,”tôiđáp,tôihiểuravìsaotêncủatôilạicóởbằngsángchếđó,vàtôisẽphảikểvớicácbạncâuchuyệnấy.Tôitrảlờianhta:“Tôirấtxinlỗi,nhưngtôimuốntiếptụclàmgiáosưởĐạihọcCornell.”

Chuyệnxảyratrongthờigianchiếntranh,ởLosAlamoscómột anh chàng rất hay, tên là Captain Smith, phụ trách vănphòng bằng phát minh sáng chế của chính phủ. Smith gửi

thôngbáochomọingườivớinộidungđạiloạilà:“ChúngtôiởvănphòngbằngphátminhsángchếmuốncấpbằngchotấtcảcácýtưởngmàquívịcốnghiếnchochínhphủMỹvàhiệnđangđượctriểnkhai.Bấtkỳýtưởngnàovềnănglượnghạtnhânhayứngdụngcủanómàquívịnghĩ làmọingườibiếtvềnó,hoặcmọingườikhôngbiếtvềnó:chỉcầnđếnvănphòngcủatôivànóichotôibiếtýtưởngđó”.

TôigăpSmithởbữatrưa,vàkhichúngtôiđibộvềkhukỹthuậttôihỏianhấy:“Cáithôngbáoanhgửimọingườiấy:thậtdởhơibảochúngtôiđếnvàkểvớianhmọiýtưởng.”

Chúngtôitranhluậnđitranhluậnlạivềvấnđềđó-vừalúcđứngngaytrongvănphònganhấy–vàtôinói:“Córấtnhiềuýtưởngvềnănglượnghạtnhân,nhữngýtưởngquárõràng,cólẽtôiphảiởđâycảngàyđểkểvớianhvềchúng.”

“Chẳnghạnnhưcáigì?”

“Quáđơngiản!”tôitrảlời.“Vídụ:lòphảnứnghạtnhân…Ởdưới nước.. Nước chảy vào… Hơi nước bay ra ở phía kia…Pshshsht – đó là một cái tàu ngầm. Hay là: lò phản ứng hạtnhân…Khôngkhíđếnđổvàophíatrước…Đượcđốtnóngbởiphảnứnghạtnhân…Bayraphíasau…Boom!Xuyênquakhôngtrung – đó là một chiếc máy bay. Hoặc là: lò phản ứng hạtnhân…bạncóhyđrôbayqua thứấy…Zoom! –Đó làmộtquảtên lửa.Hoặcnữa: lòphảnứnghạtnhân…Chỉ thayuraniumthườngbằnguraniumđãđượclàmgiàucùngvớioxitberylliumởnhiệtđộcaođểlàmtănghiệusuất…Đólàmộtnhàmáyđiện.Cócảtriệuýtưởng!”Tôinóivàđirangoài.

Khôngcógìxảyracả.

Khoảngba thángsau,Smithmời tôiđếnvănphòngvànói:“Feynmannày,tàungầmđãbịđăngkýmấtrồi.Nhưngbacái

cònlạilàcủaanh.”Thếnên,khinhữngngườicủacôngtyhàngkhôngởCalifornialênkếhoạchlậpphòngthínghiệmvàcốtìmxemai làchuyêngiavềcáitênlửađẩychưathấyđâunày,thìchẳngcómanhmốinàocả.Họxemaiđãnhậnbằngsángchếvềvấnđềđó!

Dùsao,Smithđãbảotôikývàomấygiấytờvềbaýtưởngmàtôiđãgửiđếnchínhphủđểđăngkýphátminh.Giờ,đếnvấnđềpháp lí ngớngẩn, khi bạnhiếnmột bằng sáng chế cho chínhphủ thì các giấy tờbạnký sẽkhônghợp lệ trừkhi cómột sựtraođổinàođó.Vìthế,nhữnggiấytờtôikýnóirằng:“Vớitổngcộngmộtđôla,tôi,RichardP.Feynman,hiếnýtưởngnàychochínhphủ…”Tôikýgiấytờđó.

“Mộtđôcủatôiđâu?”

“Đóchỉlàhìnhthứcthôi,”anhấyđáp.“Chúngtôikhôngcóquỹnàođểchimộtđôlacả.”

“Anhđãsắpxếpmọithứđểtôikývìmộtđôla,”tôitiếptục.“Tôimuốnmộtđôcủamình!”

“Việcnàythậtngớngẩn,”Smithphảnđối.

“Không,khônghềngớngẩn,”tôinói.“Nólàmộthồsơhợppháp.Anhyêucầutôiký,vàtôilàmộtngườitrungthực.Nếutôikýcáigìđónóirằngtôiđượcnhậnmộtđôthìtôiphảinhậnđượcmộtđô.

Chẳngcógìlàlừagạtởđâycả”.

“Đượcrồi,đượcrồi!”cậutanóivẻbựcbội.“Tôisẽđưaanhmộtđô,lấytừtúicủatôi!”

“Đượcthôi.”

Tôinhậnmộtđôvàhìnhdungmìnhsẽlàmgìvớinó.Tôiđixuống cửahàng tạp phẩmvàmuamấy thứvừahếtmột đô –cũngkhakháđấy–bánhquivàkẹo,loạikẹosô-cô-labêntrong

deodẻoấy,cảmộtđống.

Tôi quayvềphòng lý thuyết vàđãimọingười: “Mọingườiđâu, tôi được nhận giải thưởng! Bánh qui đây! Tôi nhận giảithưởng!Mộtđôchobằngsángchếcủatôi.Tôiđượcmộtđôvềbằngsángchếcủamình!”

Tấtcảnhữngaisởhữumộttrongnhữngbằngsángchếnhưthế – rất nhiều người đã gửi chúng cho văn phòng cấp bằngsángchế–tấtcảđềuđếngặpCaptainSmith:họmuốnmộtđôcủamình!

Anhấylạixìtiềntúicủamìnhra,nhưngrồicũngsớmnhậnrarằngđósẽlàmộtsựchảymáutiền!Anhấyđãphátđiênlênvàcốtạomộtquĩđểcóthểlấynhữngđồngđômànhữngôngtướngnàyđòibằngđược.Tôikhôngbiếtanhtađãlậpquỹấynhưthếnào.

Anhhỏithẳnghọà?

KhimớiđếnCornelllầnđầutôiđãthưtừvớimộtcôgáimàtôiquenởNewMexicotừhồilàmviệctrongdựánbomnguyêntử.Tôinảyýđịnh là tốtnhấtmìnhnênnhanhchóngđếnđóngaysaukhinămhọckếtthúcđểcứuvãntìnhthế,khicôấyđãđề cậpđếnmột số anh chàngmàcôquenbiết.Nhưngkhi tôiđếnnơi,thìhóaramọiviệcđãquámuộn,thếnêncuốicùngtôinghỉởmộtnhànghỉởAlbuquerquetrongcảmùahèrảnhrỗivàchẳngcóviệcgìđểlàm.

Nhà nghỉ ngôi nhà Lớn nằm trên xa lộ 66, đường cao tốcchínhchạyxuyênquathịtrấn.Cáchconđườngkhoảngbadãynhàlàmộthộpđêmnhỏcónhiềutròtiêukhiển.Vìkhôngcógìđể làm,vàcũngbởi tôi thíchnhìnngắmvàgặpgỡmọingườitrongquánbar,nêntôithườnghayluitớihộpđêmnày.

Khi đến đó lần đầu, tôi nói chuyện với anh bạn nào đó ởtrongbar,vàchúngtôiđểýthấycảmộtbàntoàncáccôgáitrẻđẹp–nhữngtiếpviêncủahãnghàngkhôngTWA.Tôinghĩhọđangcókiểunhưmộtbữatiệcsinhnhật.Anhbạnkianói:“Đinào,hãydũngcảmlênvàmờihọnhảy.”

Chúngtôimờihaitrongsốcáccôkhiêuvũ,vàsauđóhọmờichúngtôingồicùngbànvớicáccôkhác.Saukhiđãuốngmộtchập,anhchàngbồibànđiđếnhỏi:“Cóaimuốngìkhông?”

Tôithíchgiảvờsay,nêndùvẫnhoàntoàntỉnhtáo,tôiquaysangcôgáimàtôivừacùngnhảyvàhỏicôấybằnggiọngsayxỉn:“Eeeemmuuuốngìkhông?”

“Emcóthểgọinhữnggì?”côấyhỏi.

“Bââââââââấtkỳcáigìemthích–BẤTKỲ!”

“Hay quá! Chúng tôi sẽ gọi sâm banh!” cô gái nói rất thoảmãn.

Thế là tôi nói to đếnmứcmọi người trong bar đều có thểnghethấy:“Được!S-S-Sâââmbanhchotấtcảmooooọingười!”

Rồitôinghethấyanhbạncủatôinóivớicôgáicủatôi,khicônàyđangnóivềmộttròcựcbẩnđólà“Hãyvétcạntúihắnđivìhắnđãsayrồi”,vàtôibắtđầunghĩcólẽmìnhđãmắcsailầm.

Rồi,một cách lịch sự, anh chàng bồi bàn đến bên tôi, ghéxuốngnóinhỏ:“Thưangài,mườisáuđôlamộtchai.”

Tôiquyếtđịnhtừbỏýtưởngsâmbanhchomọingười,nênnói với giọng còn to hơn cả khi trước: “ĐỪNG BẬN TÂM!”nhưngrồitôiđãkhábấtngờkhimộtlátsauanhchàngphụcvụquaylạibànvớitấtcảnhữngthứthậthoànhtráng–khănlautrắng trêncánh tay,mộtkhayđầy ly,mộthộpđầyđávàmộtchaisâmbanh.Anhtanghĩtôinói:“Đừngbậntâmvềgiácả,”trongkhitôimuốnnói:“Đừngbậntâmvềvụsâmbanhnữa!”

Anhchàngbồibànrótsâmbanhchomọingười,tôitrảmườisáuđô,cònanhbạncủatôiđãphátcáuvớicôgáicủatôivìanhtanghĩcôấyđãlàmtôiphảitrảtoànbộsốtiềnnày.Vớitấtcảnhữnggìliênquanđếntôi,thìđólàđiểmkếtcủacâuchuyện-chodùhóaranólạilàkhởiđầucủamộtchuyếnphiêulưumớisaunày.

Tôi đến hộp đêm đó khá thường xuyên và sau khoảng vàituần thìcác tròvui lạiđược thayđổi.Nhữngdiễnviên làcủamộtgánhxiếcđãđiquaAmarillo,nhiềunơikhácởTexas,vàTrờibiết cảnhữngđâunữa.Quánbar cũng cómột ca sĩ biểudiễnthườngxuyên,tênlàTamara.Mỗilầncónhómbiểudiễn

mớiđếncâu lạcbộ,Tamarasẽ lạigiới thiệutôivớimộttrongcáccôgáicủanhóm.Côgáisẽđếnngồicùngbànvớitôi,tôisẽmuađồuốngchocôấy,vàchúngtôitánchuyện.Tấtnhiên,tôicũngmuốnnhiềuhơnlàchỉtánchuyệnphiếm,nhưngluôncómộtvấnđềgìđóxảyravàophútchót.BởithếtôikhôngbaogiờhiểuđượcvìsaoTamaraluônmấtcônggiớithiệutôivớicáccôgái đẹp này, để rồi, cho dùmọi chuyện khởi đầu tốt đẹp, tôiluônmuađồuống,dànhcảbuổi tối tánchuyện,nhưng tấtcảchỉ có vậy. Anh bạn của tôi, không có cái may mắn đượcTamaragiớithiệu,cũngchẳngđiđếnđâucả–chúngtôilàhaithằngđần.

Sauvàituầnvớicácmàntrìnhdiễnkhácnhauvàcáccôgáikhácnhau,mộtnhómbiểudiễnmớilạiđến,vànhưthườnglệTamaragiớithiệutôivớimộtcôtrongnhóm,vàchúngtôicũngqua các thông lệ - tôimua đồ uống cho cô ấy, chúng tôi tánchuyện,vàcôấyrấtdễmến.Cókhicôấyphảiđitrìnhdiễntiếtmục củamình, nhưng sau đó lại quay về bàn tôi, và tôi cảmthấy khá dễ chịu. Mọi người chắc hẳn nhìn quanh và nghĩ:“Anhtacócáigìmàlàmchocônàyquấnlấymìnhvậy?”nhưngrồi, ởmộtmàn gần cuối buổi diễn, cô ấynói gì đómàở thờigiannàytôiđãngherấtnhiềulầntrướcđó:“Emrấtmuốnđưaanh về phòng emđêmnay, nhưng chúng em sắp cómột bữatiệc,vì thếcó lẽđêmmai…”–và tôibiếtcái“Có lẽđêmmai”nàynghĩalà:KHÔNGCÓGÌ.

Àmà,tôiđãđểýthấytrongsuốtbuổitốihômđócôgáinày,tênlàGloria,thườngxuyênnóichuyệnvớingườidẫnchươngtrình,cảtronglúctrìnhdiễn,cũngnhưkhirờiđihayquaylạitừnhàvệsinh.Vì thế,một lầnkhicôấyđangởtrongnhàvệsinhvàanhchàngdẫnchươngtrìnhtìnhcờlạigầnbàntôi,tôibấtchợtđoánvànóivớianhta:“Vợanhlàmộtphụnữrấtdễ

mến.”

Anh ấy nói: “Vâng, cảm ơn anh,” và chúng tôi bắt đầuchuyệntròđôichút.Anhtabiếtlàcôấyđãnóichuyệnvớitôi.VàkhiGloriaquaylại,côấybiếtlàchúngtôiđãnóichuyệnvớinhau.Thếlàcảhainóichuyệnvớitôimộtlát,rồimờitôiđếnchỗhọđêmhômđó,saukhibarđóngcửa.

Vào hai giờ sáng chúng tôi cùng đến nhà nghỉ của họ. Tấtnhiên,chẳngcó tiệc tùngnàocảvàchúng tôinóichuyệnkhálâu. Họ cho tôi xem tập ảnh với những bức hình Gloria khichồngcôấygặpcôlầnđầuởIowa:mộtcôgáinhìnhơimập;rồimột số ảnhkháckhi côấyđãgiảmcân; cònbâygiờ thì cô ấynhìnthựcsựlàrấtmốt!Anhchồngđãdạycômọithứ,nhưnganhấylạikhôngbiếtđọchayviết.Điềunàyrấtthúvịvìcôngviệccủaanh,mộtngườidẫnchươngtrình,làđọctêncácdiễnviênvà tiếtmụcbiểudiễnởcuộcđua tàinghiệpdưấy,và tôithậmchíđãkhôngnhậnra làanhấykhôngthểđọcnhữnggìanhta“Đangđọc”!(Đêmhômsautôiđãthấyhọlàmgì.Khicôvợđưamộtngười lênhoặc rời sânkhấu, côấy liếcvàomảnhgiấy trên tay chồng và nói thầmvới anh ấy tên nhữngngườibiểudiễntiếpvàtêntiếtmụctiếptheo,khicôđingangqua.)họlàmộtcặprấtthânthiệnvàthúvị.Chúngtôiđãcónhiềucuộcchuyệntròvuivẻ.Tôinhắc lạichuyện làmthếnàomàchúngtôiđãgặpnhau,vàhỏihọvìsaoTamaralạiluôngiớithiệucáccôgáimớiđếnchotôi.

Gloria đáp: “KhiTamarađịnhgiới thiệu emvới anh, cô ấybảo ‘Bây giờ tôi sẽ giới thiệu cô với một anh chàng cực hàophóngởđây!’”

Tôiđãphảisuynghĩmộtláttrướckhinhậnralàvụmuachaisâmbanhmườisáuđôvớicáiphẩytay“Đừngbậntâm!”đầysắckhívàđãbịhiểulầmlạitrởthànhmộtcáchđầutưtốt.Tôirõ

ràngđãcótiếnglàmộtkiểungườilậpdị luônđiđếntrongbộdạngthiếuchămsóc,ănmặcthiếutrangnhã,nhưngluônsẵnsàngchirấtnhiềuchocáccôgái.

Cuối cùng, tôiđãnóivớihọ rằng tôiđangphảibận tâmvềmộtviệc:“Tôicũngkháthôngminh,”tôinói,“Nhưngcólẽchỉvề vật lý thôi.Mà trong quán bar đó còn có rất nhiều ngườithôngminh–cácchuyêngiadầukhí,chuyêngiakhaikhoáng,cácdoanhnhânthànhđạt,vàvânvân–vàlúcnàocũnglàhọmuađồuốngchocáccôgái,màchẳngnhậnlạiđượcgì!” (Lúcđótôiđãsuydiễnlàchẳngainhậnlạiđượcbấtkỳcáigìtừtấtcả những đồ uống ấy.) “Sao lại như vậy,” tôi hỏi, “Một tay‘thôngminh’lạitrởnênngungốcthảmhạinhưvậykhianhtavàomộtquánbar?.”

Anhchàngdẫnchươngtrìnhnói,“Tôibiếttấtcảvềchuyệnnày.Tôibiếtchínhxácnódiễnranhưthếnào.Tôisẽchoanhvàibài,để từnayanhcó thểnhậnđượcgìđó từmộtcôgáiởmột quán bar như thế này. Nhưng trước khi tôi cho anh bàihọc, tôi phảiminh chứng là tôi thực sựhiểu điềumìnhđangnói.Đểlàmđiềuđó,gloriasẽkhiếnmộtcậuchàngmuachoanhmộtlycocktailsâmbanh.”

Tôinói:“Đượcthôi,”mặcdùđangnghĩ:“Họsẽlàmviệcđóbằngcáchquáinàonhỉ?”

Anhtatiếptục:“Giờanhphảilàmchínhxácnhưchúngtôibảo.Tốimaianhnênngồicáchgloriamộtkhoảngởtrongbar,vàkhicôấyrahiệuchoanh,thìtấtcảnhữnggìanhcầnlàmlàđingangquachỗcôấy.”

“Đúngthế,”gloriaphụhọa.“Sẽrấtdễthôi.”

Tốihômsautôiđếnbarvàngồiởmộtgóc,từđấytôicóthểtheodõiGloriaởcáchđómộtkhoảng.Mộtlátsau,khôngnghi

ngờgìnữa,mộtanhchàngđếnngồivớicôấy,vàsaumột lúclâu lâuanhta trôngrấtvuivẻvàglorianháymắtvới tôi.Tôiđứngdậyvàlữngthữngkhôngchủđịnhđiquachỗcôấy.Ngaykhitôiđingangqua,gloriangoảnhmặtlạivànóivớimộtgiọngtrong trẻo cựckì thân thiện: “Ồ, chào,Dick!Anhquayvề thịtrấnkhinàovậy?Anhđãởđâuthế?”

Lúcấyanhchàngkiacũngquaymặt lạiđểnhìnxemthằngcha“Dick”này làai,vàtôicóthểnhìnthấytrongmắtanhtanhững điềumà tôi thấu hiểu hoàn toàn vì chính tôi cũng đãthườngởtìnhhuốngđó.

Cáinhìnđầutiên:“Oh-oh,đốithủđangđến.Hắnđịnhmangcôấyđisaukhimìnhđãmuađồuốngchocôấy!Điềugìsẽxảyrađây?”

Cáinhìntiếptheo:“Khôngphải,chỉ làmộtngườibạnbìnhthường.Hìnhnhưhọquennhautừtrước”.Tôicóthểthấytấtcảđiềunày.Tôicóthểđọcnótrênbộmặtcủaanhta.Tôibiếtchínhxácnhữnggìanhtađangnghĩ.

Gloriaquaysanganhchàngđóvànói:“Jim,emmuốnanhlàmquenvớingườibạncũcủaem,DickFeynman.”

Cáinhìntiếptheo:“Mìnhbiếtsẽphảilàmgì;mìnhsẽtỏraga-lăngvớianhchàngnàyđểcôtasẽthíchmìnhhơn”.

Jimquaysangtôivànói:“ChàoDick.Anhcómuốnuốnggìkhông?”

“Rấthânhạnh!”Tôiđáp.

“Anhmuốnuốnggì?”

“Giốngnhưcủacôấy.”

“Phụcvụđâu,thêmmộtlycocktailsâmbanhnhé.”

Đúnglàquádễ;chẳngcógìcả.Đêmđósaukhibarđóngcửatôi lạiđếnnhànghỉcủavợchồnggloria.Họcườiđủkiểu, rất

vui với cách thứcmà câu chuyện đã diễn ra. “Được đấy,” tôinói:“Tôihoàntoànbịthuyếtphụcrằnghaibạnbiếtchínhxácnhữnggìcácbạnnói.Thếbâygiờ,mấybàihọcthìsao?”

“Cóngay,”anhchồngđáp.“Nguyêntắctổngthểlàthếnày:Anh chàngmuốn tỏ ra là hào hoa phong nhã. Anh ta khôngmuốnbịnghĩ là thiếu lịch sự, thô thiển,vànhất làkeokiệt.”Mộtkhi cônàngbiết rõđộng cơ củaanhchàng, thì rấtdễ láianhtatheohướngmàmìnhmuốn.

“Vì thế,”anhchồng tiếp tục: “Trongbấtkỳhoàncảnhnàochớtỏrahàophóng!Anhphảicoithườngcáccôgái.Hơnnữa,nguyêntắctốithượnglàkhôngmuacáigìchomộtcôgáicả–ngaycảmộtbaothuốclá–chotớikhianhđãhỏixemliệucôtacóđồngýquađêmvớianhkhông,vàanhtinlàcôtasẽlàmnhưvậy,vàcôấykhôngnóidối.”

“Úichà…Anhđịnhnói…Anhkhông…Úi…Anhhỏi thẳnghọà?”

“Đúngvậy,”anhtađáp:“Tôibiếtđâylàbàihọcđầutiêncủaanhvàviệctỏracùnnhưvậycóthểlàkhóđốivớianh.Vậythìanhcóthểmuachocôtamộtthứgìđó–chỉmộtthứgìđórẻthôi–trướckhianhhỏi.Nhưng,mặtkhác,việcnàysẽchỉlàmchophivụtrởnênkhókhănhơnmàthôi.”

Vâng, ai đó chỉ cần cho tôinguyên tắc, còn tôi có ý tưởng.Suốtcảngàyhômsautôiđãchuẩnbịchomìnhmộttâmlýkháchẳn:tôichấpnhậnquanđiểmrằngcáccôgáibarấytấtcảđềunhẫntâm,rằnghọđềulàđồbỏđi,vàtấtcảbọnhọởđóchỉđểlàmchobạnmuachohọđồuống,cònhọthì sẽchẳngcho lạibạn cái gì hết;mình sẽ không cần phải hào phóng gì với loạingườikhôngragìấyvàvânvân.Tôiđãnghiềnngẫmđiềuđóchođếnkhinótrởthànhphảnứngtựphát.

Thế làđêmhômấytôiđãsẵnsàngđể thửnghiệm.Tôivàoquánbarnhư thường lệ,vàngay lập tứcmộtanhbạncủa tôinói:“Này,Dick!Chờxemcônàngtôikiếmđượctốinaynhé!Côấyphảiđithayđồ,nhưngsẽquaylạingaythôi.”

“Rồi,rồi,”tôiđáp,chẳngchútquantâm,vàngồixuốngmộtbànkhácđểxembiểudiễn.Cônàngcủaanhbạntôixuấthiệnngaykhibuổidiễnbắtđầuvàtôinghĩ:“Mìnhchẳngthèmquantâmmộtchútnàođếnviệccôấyđẹpxấurasao.Tấtcảnhữnggìcôtađanglàmchỉlàđểcậuấymuađồuốngchoả,vàrồiảsẽchẳngcholạicậutacáigìcả!”

Saumàndiễnđầutiên,anhbạntôinói:“NàyDick!TôimuốnanhlàmquenvớiAnn.Ann,đâylàngườibạntốtcủaanh,DickFeynman.”

Tôichỉnói“Chào”vàtiếptụcxembiểudiễn.

LátsauAnnnóivớitôi:“Saoanhkhôngđếnđâyvàngồicùngbànvớibọnemnhỉ?”

Tôitựnhủ“Đồxấutínhđiểnhình:cậuấysắpmuađồuốngchoả,cònảta lạimờiaiđónữađếnngồicùngbàn”.Tôiđáp:“Tôicóthểxemrõtừchỗnày.”

Látsaumộttrungúytừcăncứquânsựgầnđóbướcvào,diệnbộquânphụctrangnhã.ChẳngmấychốctôiđãnhậnralàAnnđangngồiởphíakiacủabarvớianhchàngtrungúyấy.

Tốimuộnhơn,tôingồiởquầybar,Annnhảyvớianhchàngtrungúy,vàkhitrunguýquaylưngcòncôấyquaymặtvềphíatôi,thìcôtamỉmcườivớitôirấttươi.Tôilạinghĩ:“Đồhưđốn!Bâygiờcôtađanggiởtrònàyvớicảanhchàngtrungúynữa!”

Rồitôinảyramộtýtưởng:Tôikhôngđểýđếncôấychođếnkhianhchàngtrungúycũngcóthểnhìnthấytôi,vàlúcđótôisẽmỉmcườiđáplạicôta,nhờthếtrunguýsẽbiếtđiềugìđang

xảyra.Thếlàthủđoạncủacôtakhôngcònhữuhiệunữa.

Vàiphútsau,côtakhôngcòncặpkèvớianhchàngtrungúynữa,mà bảo người phục vụ lấy áo khoác và túi xách tay chomình,vànóibằngmộtgiọngto,rõràng:“Tôimuốnđidạo.Cóaimuốnđidạovớitôikhông?”

Tôimẩmbụng:“Bạncóthểtiếptụcnóikhôngvàtốngchúngđi,nhưngbạnchẳngthểlàmđiềuđómãi,hoặclàbạnsẽchẳngđiđếnđâucả.Sẽđến lúcbạnphảichấpnhận”.Thế là tôinóitỉnhbơ: “Anh sẽđi với em.”Và chúng tôi đi ra.Chúng tôi đixuốiphốvàikhốinhà,nhìnthấymộttiệmcàphê,vàcôtanói:“Emcóýnày–hãymua ít càphêvàbánhsandwichmangvềchỗemăn.”

Ýnàyngheđược,nênchúngtôirẽvàotiệmcàphê,vàcôtagọibacàphêvàbasandwich,còntôithìtrảtiềntoànbộ.

Khichúngtôirờikhỏiquáncàphê,tôinghĩthầm:“Cógìđókhôngổn:quánhiềubánhsandwich!”

Trên đường về nhà nghỉ của mình cô ta nói: “Anh biếtkhông,emsẽkhôngcóthờigianđểănnhữngcáisandwichnàyvớianh,vìanhtrungúysẽđếnbâygiờ…”

Tôitựnhủ:“Thấychưa,mìnhtrượtrồi.Sưphụđãdạychomìnhbàihọcvềviệccầnlàm,thếmàmìnhtrượt.Mìnhđãchichocôta1,10đôtiềnsandwich,màkhôngyêucầucôtacáigì,còn bây giờ thìmình biết làmình sẽ chẳng nhận được gì cả!Mìnhphảigiànhlại,ítnhấtlàvìniềmkiêuhãnhcủasưphụ”.

Tôidừnglạiđộtngộtvànóivớicôta:“Cô…CòntồihơncảmộtCONĐIẾM!”

“Anhnóigìthế?”

“Côbảotôimuađốngsandwichnày,thếđổilạitôisắpnhậnđượccáigìđây?Khônggìcả!”

“À,anhlàđồbủnxỉn!”côtanói.“Nếuanhcảmthấyvậythìtôisẽtrảlạianhtiềnmuachỗsandwichđó!”

Tôichộplấycâunóicủacôấy:“Thếthìtrảluônđi.”

Côấyngạcnhiên,mởví,lấyraíttiềnmàcôtacóvàđưanóchotôi.Tôicầmcáisandwichvàcàphêcủamìnhrồibỏđi.

Saukhiănbánhxong,tôiquaylạibarđểbáocáovớisưphụ.Tôigiảithíchmọichuyệnvànóivớianhấyrằngtôixinlỗivìtôiđãtrượt,tuynhiêntôiđãcốgắngđòilại.

Anhấynóirấtđiềmtĩnh:“Ổn,Dick.Ổncả.Vìcuốicùnganhkhôngmuachocôấycáigìcả,côtasẽlêngiườngvớianhđêmnay.”

“Gìcơ?”

“Đúngvậy,”anhấynóimộtcáchtựtin;“Côtasẽlêngiườngvớianh.Tôibiếtđiềuđó.”

“Nhưngcô tacócònởđâyđâu!Côtađangởchỗcủamìnhvớianhchàngtrung…”

“Ổncả.”

Đến khoảng hai giờ sáng, quán bar đóng cửa, và Ann vẫnchưaxuấthiện.Tôihỏihaivợchồnganhbạndẫnchươngtrìnhxemliệutôicóthể lạiđếnchỗcủahọ.Họnóichắcchắn làcóthể.

Ngay khi chúng tôi ra khỏi bar, Ann đang đi lại, băng quađường66thẳngtớichỗtôi.Côtachoàngtaylêntôivànói:“Đâyrồi,hãyvềchỗemđi.”

Sựphụnóikhôngsai.Vàbàihọcđóthậttuyệt!

KhitôiquaylạiCornellvàomùathu,tôiđãkhiêuvũvớichịgáicủamộtsinhviênsauđạihọc,côấyđếntừVirginia.Côtarất đáng yêu, nhưng đột nhiên tôi nảy ra ý này: “Hãy đi đến

mộtquánbarvàuốnggìđóđi,”tôinói.

Trênđườngđếnquánbar,tôiđãlêndâycótthầnkinhđểthửnghiệm bài học của sư phụ với trường hợp một cô gái bìnhthường. Suy cho cùng, bạn không cảm thấy tệ lắm khi coithườngmộtcôgáibarcốbắtbạnmuađồuốngchocôta-thếcònmộtcôgáibìnhthường,dễmễn,mộtcôgáimiềnnam?

Chúngtôiđivàobar,vàtrướckhingồixuốngtôinói:“Nghenày,trướckhimuachoemđồuống,anhmuốnbiếtmộtđiều:Emsẽlêngiườngvớianhđêmnaychứ?”

“Đượcạ.”

Thếlàbàihọcđóđãđượckiểmchứngvớicảmộtcôgáibìnhthường!Nhưngchodùbàihọcnàycóhiệuquảnhưthếnào,saunày tôi thực sự không bao giờ dùng đến nó. Tôi không thấythích thú khi làm như vậy. Nhưng, thật thú vị khi biết rằngnhữngsựviệcấyđãdiễnratheomộtcáchrấtkhácvớicáchmàtôiđãtừngđượcchỉbảo.

Nhữngconsốmaymắn

Một hôm ở Princeton, tôi đang ngồi ở phòng khách thì vôtìnhngheđượcmấysinhviêntoánnóivềchuỗikhaitriểncủahàmex là1+x+x2/2!+x3/3!Mỗisốhạngthuđượcbằngcáchnhânsốhạngtrướcđóvớixvàchiachosốthứtựcủasốhạngtiếp theo.Vídụ,để thuđược sốhạng tiếp theocủax4/4!,bạnnhânsốhạngnàyvớixrồichiacho5.Thậtđơngiản.

Khicònlàmộtđứatrẻ,tôirấthứngthúvớicácchuỗivàđãbàytròchơivớichuỗinày.Tôitínhsốebằngchuỗiđó,vàthấycácsốhạngmớinhỏđinhanhnhưthếnào.

Tôilầmbầmgìđóvềviệccóthểsửdụngchuỗiđóđểtínhgiátrịcủaemũbấtkỳdễnhưthếnào(bạnchỉcầnthaythếsốmũcủax).

“Ồvậyhả?”bọnchúngnói.“Được,thếthìemũ3,3bằngbaonhiêu?”mộtanhchàngnàođónói–tôinghĩđólàmộttayThổNhĩKỳ.

Tôitrảlời:“Dễợt.Bằng27,11.”

TayngườiThổbiết làkhôngdễtínhnhẩmtrongđầutấtcảcáiđó.

“Này, cậu đã làm việc đó như thế nào?”một tay khác nói:“CậubiếtFeynmanmà,hắnbịađấy.Khôngđúngđâu.”

Bọnchúngđitìmbảngtracứu,vàkhichúngđanglàmviệcđó,thìtôithêmvàomấysốlẻvànói“27,1126.”

Bọn chúng tìm thấy con số đó trong bảng. “Đúng thật!

Nhưngcậulàmbằngcáchnàothế?”

“Tớchỉtínhtổngmộtchuỗithôi.”

“Chẳng ai có thể tính tổng của chuỗi ấy nhanh thế được.Chắclàcậuđãtìnhcờbiếtsốđó.Thếemũ3làbaonhiêu?”

“Xemnày,”tôinói.“Đấy làbài tínhkhó!Mỗingàychỉmộtbàithôi!”

“Aha!Đúnglàthằngxạo!”Bọnchúngnóirấthỉhả.“Được,”tôinói:“Bằng20,085.”

Trongkhichúnglụctìmkếtquảtrongsách,tôibáothêmvàisốlẻnữa.Bâygiờthìcảbọnđềuphấnkhích,vìtôilạiđúngtiếp.

Đâylànhữngnhàtoánhọclớncủathờiđại,họbănkhoănvềviệclàmthếnàotôicóthểtínhemũbấtkỳ!Mộttronghọnói:“Cậutakhôngthểchỉthaythếvàtínhtổng–việcđóquákhó.Phảicómẹogìđó.Cậukhôngthểtínhmộtsố linhtinhbấtkìnàonhưemũ1,4.”

Tôiđáp:“Khóđấy,nhưngvớicậu,đượcthôi.Bằng4,05.”

Trongkhibọnhọcònđangtìmkiếmconsốđó,tôibáothêmvài số lẻ nữa tiếp sau số 5 và nói: “Đó là số cuối cùng trongngày!”rồiđira.

Sựthểlànhưthếnày:Tìnhcờtôibiếtbasố-lôgaritcơsốecủa10(cầnthiếtđểđổicácsốtừcơsố10sangcơsốe)là2,3026(vìthếtôibiếtemũ2,3rấtgần10),từhiệntượngphóngxạ(thờigiantrungbìnhvàmộtnửathờigiansống),tôibiếtlôgaritcơsốecủa2bằng0,69315(vìthếtôicũngbiếtemũ0,7gầnbằng2),vàtôicũngbiếte(mũ1)bằng2,71828.

Sốđầutiênmàhọbắt tôi tính làemũ3,3,nó làemũ2,3–bằng10–nhânvớie,tứclà27,18.Khibọnchúngđangvấtvảvềviệctôilàmviệcđónhưthếnào,thìtôihiệuchỉnhvớiphầndưra0,0026–2,3026hơicaomộtchút.

Tôibiếtlàmìnhkhôngthểtínhđượcsốkhác;đóhoàntoànlàmaymắn.Nhưngkhimộtanhchàngnóiemũ3thìnóchínhlàemũ2,3nhânvớiemũ0,7haylà10nhân2.Vìthếtôibiếtnólà20,sốnàođó,vàtrongkhibọnhọđangbănkhoănlàmsaotôilàmđượcviệcấy,thìtôiđiềuchỉnhchođúngvới0,693.

Đếnđâythìtôichắclàmìnhkhôngthểtínhthêmsốnàonữa,vìsốvừarồicũnglạihoàntoàndomaymắn.Nhưngmộtanhchàngđưaraemũ1,4;nghĩalàemũ0,7nhânvớichínhnó,nênviệctôiphảilàmchỉlàxêdịch4mộtchút!

Họkhôngbaogiờbiếtđượctôiđãtínhnhưthếnào.

Khi ở Los Alamos tôi phát hiện ra Hans Bethe là xuất sắctuyệtđốivềtínhtoán.Chẳnghạn,mộtlầnchúngtôiphảithaysốvàomộtcôngthức,vàgặpphải48bìnhphương.Tôivớicáimáytínhmarchant,nhưngôngnóiluôn:“Bằng2300.”Tôibắtđầubấmcácnút,thìôngnói:“Nếucậumuốnchínhxácthìnólà2304.”

Máytínhcho2304.“Chà!Rấtấntượng!”Tôinói.

“Cậukhôngbiết cách tínhbìnhphương củamột số gần 50à?”ônghỏi.“Cậulấybìnhphươngcủa50–là2500–rồitrừđi100lầnphầnchênhgiữasốcủacậuvà50(trongtrườnghợpnàylà2),thếlàcậucó2300.Nếucậumuốnphầnhiệuchỉnh,thìhãybình phương phần chênh lên và cộng nó vào. Thế là được2304.”

Vàiphútsauchúngtôicầntínhcănbậc3của21/2.Đểlấycănbậcbabằngmáytínhmarchantbạnphảidùngmộtbảngđểtrara sốxấpxỉbanđầu.Tôimởôkéođể lấybảng– lầnnàymấtthờigianhơnmộtchút–vàôngnói:“Khoảng1,35.”

Tôithửtínhnótrênmáymarchantvàkếtquảđúngnhưthế.“Ôngtínhcáinàynhưthếnàovậy?”tôihỏi.“Ôngcóbímậtnào

trongviệctínhcănbậc3củacácsốkhông?”

“Ồ,”ôngđáp:“Lôgaritcủa21/2bằngtừngnày.Mộtphầnbacủa lôgaritđóthìnằmgiữa logaritcủa1,3,nóbằngsốnày,vàlogarit1,4,nóbằngsốkia,thếlàtôiđãnộisuy.”

Nhờ thế tôi đã tìm ra điều gì đó: thứnhất, ông ấy biết cácbảnglôgarit;thứhai,chỉriênglượngphéptínhsốhọcmàôngấythựchiệnđểlàmnộisuycũngsẽlàmchotôimấtnhiềuthờigianhơnviệcphảitrabảngvàbấmnốtmáytính.Tôivôcùngấntượng.

Sauđó,tôithửlàmnhữngviệcnhưthế.Tôinhớvàilôgaritvàbắtđầunhậnravấnđề.Vídụ,nếuaiđónói:“Bìnhphươngcủa28bằngbaonhiêu?”thìbạnđểýlàcănbậchaicủa2là1,4,và28là20lần1,4,dođóbìnhphươngcủa28phảilàkhoản400nhân2,haylà800.Nếucóaiđóđếnvànhờbạnchia1cho1,73,bạncóthểnóingayvớihọrằngkếtquảlà0,577bởivìbạnđểýlà 1,73 gần bằng căn bậc hai của 3, nên 1/1,73 phải bằngmộtphầnbacủacănbậchaicủa3.Cònnếucầntính1/1,75,thìkếtquảlànghịchđảocủa7/4,vàbạnđãnhớcácsốthậpphânlặplạiởcácphầnbảy:0,571428…

Tôicórấtnhiềuthúvuikhithửdùngmẹođểtínhnhanhcácphép tính sốhọc với hans.Rất hiếmkhi tôi có thểnhìn thấyđiềumà ông ấy không thấy và nhận được kết quả trước ông,cònôngthườngcườirấtthậtlòngmỗikhitôilàmđượcviệcđó.Ônggầnnhưluônluôntìmđượccâutrảlờichobấtkỳbàitoánnàovớiđộchínhxácđếnmộtphầntrăm.Vớiôngnórấtdễ–mỗisốđềugầnvớimộtsốnàođómàôngđãbiết.

Mộthômtôirấtphấnkhởi.Đólàthờigianăntrưaởkhukỹthuật,vàkhôngbiếtbằngcáchnàomàtôinảyraýtưởngđó,dùsaotôiđãloanbáo:“Trongvòngsáumươigiâytôicóthểtìmralời giải của bất kỳ bài toán nàomà ai đó có thể phát biểu nó

trong 10giây,vớiđộchínhxácđến 10phầntrăm!”mọingườibắtđầuđưachotôicácbàitoánmàhọnghĩlàkhó,chẳnghạnnhưtíchphâncủamộthàmsốnhư1/(1+x4),mànóthayđổirấtchậmtrênkhoảnglấytíchphândohọđặtra.Bàikhónhấtmàaiđóđưatôilàtínhhệsốcủasốhạngx10trongkhaitriểncủa(1+x)20;Tôiđãcóđượcsốđóvừađúnggiờ.

Tất cảmọingườiđềuđưabài toáncho tôivà tôiđangcảmthấyrấttuyệt,khiPaulOlumbướcvàophòng.Paulđãlàmviệccùng tôi một thời gian ngắn ở Princeton trước khi đến LosAlamos, và anhấy luôn thôngminhhơn tôi.Chẳnghạn,mộthôm,tôilơđãngkhilàmviệcvớimộttrongcácdảibăngđoấy,chúngbậtlạivàotaybạnkhibạnấnnút.Dảibăngthườngluônvỗlênvàđậpvàotaytôi,làmtôihơibịđau.“Quáithật!”tôikêulên.“Mìnhđúnglàđồngốc.Làmvớicáinàymãirồi,màlầnnàocũngbịđau.”

Paulnói:“Cậucầmnókhôngđúng,”rồicầmcáichếttiệtấy,kéodảibăngra,bấmnút,vànóvẫnbậtlạingay.Khôngđau.

“Ồ!Cậulàmviệcđóthếnàovậy?”Tôingạcnhiên.

“Tựtìmhiểuxem!”

Trong vòng hai tuần tiếp theo, tôi luẩn quẩn suốt ởPrinceton, bật cái dải băng này lại cho đến khi bàn tay tôi bịtrầyhết cảda.Cuối cùng, tôikhông thểchịuđược thêmnữa.“Paul!Tớchịurồi.Cậucầmnóthếquáinàomàkhôngbịđauvậy?”

“Aibảolàkhôngđau.Tớcũngbịđauđấychứ!”

Tôicảmthấymìnhnguquáthể.Anhtalàmtôikhôngyênvàđãtựhànhhạbàntaymìnhtrongsuốthaituầnlễ!

Paulđingangquachỗăntrưakhimọingườiởđóđangđầykích động. “Này, Paul!” họ gọi với ra: “Feynman quá tuyệt!

Chúngtớrachoanhấymộtbàitoáncóthểphátbiểutrong10giây, và anh ta cho kết quả chính xác tới 10 phần trăm trongvòngmộtphút.Saobạnkhôngrachoanhtamộtbàinhỉ?”

Khônghềdừnglại,Paulnói:“Tangcủa10mũ100.”

Tôichếtchìmluôn:bạnphảichiachopitới100chữsốthậpphân!

Vôvọng.

Mộtlầntôikhoekhoang:“Tôicóthểtínhbằngnhữngcáchkhácmột tích phân bất kìmàmọi người phải tính bằng tíchphânđường.”

ThếlàPaulliềnđưaramộttíchphânđángghétkhủngkhiếpmàanhtanhậnđượcbằngcáchbắtđầuvớimộthàmphứcmàanhtabiếttíchphâncủanó,bỏđiphầnthựcvàchỉgiữlạiphầnảo.Anhtađãbiếnđổinóđểchỉcócáchduynhất là tínhtíchphânđường!Anhtaluônđánhbạitôinhưthế.Mộtanhchàngrấtthôngminh.

TronglầnđầuthămBrazil,tôiđãcómộtbữatrưavàolúctôichẳngbiếtlàmấygiờ-tôiluônđếnnhàhàngkhôngđúnggiờ-và tôi làkháchduynhất trongnhàhàng.Tôiăncơmvới thịtnướng (món tôi thích), và cónhữngbốnngườiphụcvụđứngxungquanh.

Mộtngười đàn ôngNhật đi vàonhàhàng.Trướcđó tôi đãthấyngườinày,điloanhquanh;anhtamuốnbánbàntính[52].Anhtabắtchuyệnvớimấyngườiphụcvụvàtháchđốhọ:Anhtanóilàmìnhcóthểcộngcácsốnhanhhơnbấtkỳaitrongsốhọ.

Mấyanhbồibànkhôngmuốnbịmấtmặt,nênđáp:“Rồi,rồi.Saoanhkhôngrakiamàtháchđấuvớivịkháchởđó?”ngườiđànôngtiếnlại,tôiphảnứng:“Nhưngtôikhôngnóitốttiếng

Bồđâu!”mấyanhchàngphụcvụcười:“Cácconsốthìdễthôi.”Họmangchotôichiếcbútchìvàtờgiấy.

AnhchàngngườiNhậtyêucầumộtanhbồibànđưaramấysốđểcộng.Anhtalàmtôithuatơibời;vìtrongkhitôicònđangghi lạinhữngconsố, thìanhtađãcộngchúngxongngaykhiđangđi.

Tôi đề nghị anh chàng phục vụ viết hai danh sách các sốgiốngnhaurồiđưachúngchotôivàanhtacùngmột lúc.Kếtquả là thời gian chênhnhau khôngnhiều.Anh ta vẫnnhanhhơntôimộtchút.

Tuy nhiên, người đàn ông ấy đã hơi bị kích động: anh tamuốnthểhiệnmìnhthêm.“Multiplicao!(Phépnhân!),”anhtanói.

Ai đó viết ramột bài toán. Anh ta lại đánh bại tôi, nhưngkhôngnhanhhơnnhiều,vìtôirấtkhávềphépnhân.

Rồianhchàngnàymắcmộtsailầm:anhtađềnghịchúngtôitiếptụcvớiphépchia.Điềuanhtakhôngnhậnralàphéptínhcàngkhóthìcơhộichiếnthắngcủatôicàngnhiều.

Cảhaichúngtôiđãlàmmộtbàitínhchiadài.Kếtquả:ngangnhau.

ĐiềunàylàmanhchàngNhậtkhóchịu,vìrõrànglàanhtađãluyệntậprấttốttrênbàntính,thếmàởđâyanhtalạigầnnhưbịđánhbạibởingườikháchhàngnàytrongnhàhàng.

“Raioscubicos!”anhtanânggiọng.Cănbậcba!Anhtamuốntính căn bậc ba bằng các phép tính sốhọc!Khómà tìmđượcmộtphéptínhcơbảnvềsốhọchắcbúahơn.Đóchắclàbàitậpkhónhấtcủaanhtatrênbàntính.

Anhấyviếtmộtsốlêntờgiấy–mộtsốbấtkì–vàtôivẫnnhớnó: 1729,03. Anh ta bắt đầu tính, lẩm nhẩm và lầm bầm:

“Mmmmmmagmmmmbrrr”–anhtalàmviệccựcnhưtrâubò.Anhtamảimêtínhcáicănbậcbanày.Trongkhiđótôichỉngồiởđấy

Mộtanhchàngphụcvụhỏi:“Ngàiđanglàmgìvậy?”

Tôichỉvàođầumìnhvànói“Đangnghĩ!”Tôiviếtsố12lêntờgiấy.

Saumộtláttôicó12,002.

Anhchàngdùngbàntínhlaumồhôitrán:“Mườihai!”anhtanói.

“Ồ,không!”tôiđáp.“Nhiềusốhơn!Nhiềusốhơn!”Tôibiếtrằngkhitínhcănbậcbabằngphéptínhsốhọc,thìmỗisốmớiđòi nhiều công sức hơn là số trước đó. Một công việc nặngnhọc.

Anh ta lại vùi đầu vào phép tính, cằn nhằn:“Rrrrgrrrrmmmmmm…,” trong khi tôi thêmhai chữ số nữa.Cuốicùnganhtangẩngđầulênvànói:“12,0!”

Tấtcảcácanhchàngbồibànđềurấtphấnchấnvàhỉhả.HọnóivớianhchàngngườiNhật:“Xemnày,ôngấychỉlàmtrongđầucònanhphảidùngbàntính!Ôngấycónhiềuchữsốhơn!”

Anhtahoàntoànhếtvở,vàbỏđi,bẽmặt.Mấyanhchàngbồibànchúcmừnglẫnnhau.

Làmthếnàomàôngkháchấyđánhbạicảbàntính?Consốđó là 1729,03.Tôingẫunhiênbiết làmột foot khối bằng 1728inchkhối,thếnênđápánsẽlàlớnhơn12mộtchút[53].Giasố,1,03,chỉlàmộtphầncủagần2000,vàtôiđãhọctronggiảitíchrằng vớimột phân sốnhỏ thì gia số của cănbậc ba gầnbằngmộtphầnbagiasốcủasốđó[54].Vìthếtấtcảnhữnggìtôicầnlàmlàtính1/1728rồinhânvới4(chia3vànhânvới12).Thếlà,tôicóthểtínhrấtnhiềusốbằngcáchđó.

Vài tuần sau, người đàn ông kia đi vào phòng cocktail củakhách sạn nơi tôi đang ở. Anh ta nhận ra tôi và tiến lại hỏi:“Hãynóichotôibiếtlàmthếnàomàanhcóthểtínhcáibàicănbậcbađónhanhthế?”

Tôigiảithíchrằngđólàmộtphươngphápgầnđúng,vàphảichấpnhậnphầntrămsaisố.“Giảsửanhđưatôisố28.Giờthì,cănbậcbacủa27là3…”

Anh ta cầm bàn tính lên: zzzzzzzzzzzzzzz – “Ồ, đúng vậy,”anhtanói.

Tôinhậnramộtđiều:anhtakhôngbiếtcácconsố.Vớibàntínhthìbạnkhôngcầnphảinhớnhiềuphéptínhsốhọc;tấtcảnhữnggìbạnphải làmlàhọccáchđẩynhữngcáihạtconconlênvàxuống.Bạnkhôngcầnnhớ9+7=16;bạnchỉcầnbiếtlàkhicộngthêm9thìbạnđẩymộthạtởhàngchụclênvàhấtmộthạtởhàngđơnvịxuống.Thànhra,chúngtatuychậmhơntrongcácphéptínhsốhọccơsở,nhưngchúngtabiếtcácconsố.

Hơnnữa,toànbộýtưởngvềphươngphápxấpxỉlàquákhóvớianhta,chodùcănbậcbathườngkhôngthểtínhchínhxácbằngbấtkỳphươngphápnào.Vìthế,tôichẳngbaogiờcóthểdạyanh ta cách tôiđã tínhcác cănbậcba,haygiải thích choanhtahiểutôiđãmaymắnnhưthếnàokhianhtangẫunhiênchọnsố1729,03.

LạilàtayngườiMỹ!

Cólầntôiđãchomộtngườiđinhờxe,anhtakểvớitôirằngNamMỹthúvịrasao,vàrằngtôinêntớiđó.Tôiphànnànvềngônngữkhác biệt, nhưng anh tanói cứ xốc tới vàhọcnó –ngônngữkhôngphảilàvấnđềquantrọng.Thếnên,tôinghĩđólàmộtýhay:tôisẽđithămNamMỹ.

Cornellcóvài lớpngoạingữdạytheophươngphápthườngđược dùng trong thời kỳ chiến tranh: trong lớp có các nhómnhỏ,mỗinhómkhoảngchụcsinhviênvàmộtngườinóitiếngnước ngoài gốc, chỉ nói bằng thứ ngoại ngữ đó thôi - khôngdùngngônngữnàokhác.VìđanglàmộtgiáosưtrôngkhátrẻởCornell,tôiquyếtđịnhtheohọcmộtlớpcứnhưtôilàmộtsinhviênbìnhthường.VàvìtôichưabiếtsẽđếnnơinàoởNamMỹ,nêntôiquyếtđịnhhọctiếngTâyBanNhabởiđaphầncácnướcởđónóitiếngTâyBanNha.

Thế là đến lúc phải đăng ký lớp, tôi vẫn còn đang đứng ởngoài, chuẩn bị đi vào lớp, thìmột cô gái tóc hoe phốp phápxuấthiện.Bạnbiếttrongkhoảnhkhắcđóthìbạnsẽcócảmgiácnhư thế nào, ChÀ? Cô nàng trông quá tuyệt. Tôi thầm nghĩ:“Có thể nàng sẽ vào lớp tiếng Tây Ban nha - Thế thì trên cảtuyệt vời!” nhưng không, cô ấy đi vào lớp tiếng BồĐào nha.Thếlàtôingộra,quáigì!MìnhcũngcóthểhọctiếngBồ.

Nhưngkhiđangbámsátgótcôấy,thìtinhthầnAnglo-Saxoncủatôibảorằng:“Không,đókhôngphải là lýdođúngđắnđểquyếtđịnhhọctiếnggì.”Vìvậy,tôiđãquaylạivàđăngkýlớp

TâyBannha,lòngđầytiếcnuối.

Mộtthờigiansau,khidựcuộcgặpmặtcủahộiVậtlýởNewYork,tôivôtìnhngồicạnhJaimeTiomnođếntừBrazil,vàanhấyhỏi:“Anhđịnhlàmgìtrongmùahètới?”

“TôiđangnghĩđếnmộtchuyếnthămNamMỹ.”

“Ồ!SaoanhkhôngđếnBrazil?TôisẽkiếmchoanhmộtvịtríởTrungtâmnghiêncứuVậtlý.”

ThếlàbâygiờtôiphảichuyểntấtcảcáiTâyBanNhaấysangBồĐàoNha!

TôiđãtìmđượcmộtsinhviênsauđạihọcngườiBồĐàoNhaởCornell,vàcậuấydạytôihailầnmộttuần,nhờthếtôicóthểchuyểnđổinhữnggìđãhọc.

Trênmáy bay tới Brazil, khi khởi hành, tôi ngồi cạnhmộtanhchàngngườiCôlômbia,anhnàychỉnóimỗitiếngTâyBanNha, thế nên tôi không nói chuyện với anh ta, vì tôi khôngmuốn lại bị lộn xộn (về ngôn ngữ)một lần nữa. Nhưng ngồiphíatrướctôilàhaingườiđangnóichuyệnbằngtiếngBồ.TôichưabaogiờnghetiếngBồthựcsự;tôichỉcómộtanhgiasư,cậuấynóirấtchậmrãivàrõràng.Thếnênvớihaianhchàngnóinhưtênbắnnày,brrrrrrr-a-tabrrrrrrr-a-ta,thìtôithậmchíkhôngngheđượccảtừ“Tôi”,haytừ“Cái”,haybấtkỳtừnào.

Cuối cùng, khi máy bay dừng để tiếp nhiên liệu ởTrinidad[55], tôi tiến lại chỗhaianhchàngđóvànói rấtchậmbằngtiếngBồ,hoặclàcáimàtôinghĩlàtiếngBồ:“Xinlỗi…Cácanhcóhiểu…Tôiđangnóigìvớicácanhkhông?”

“Poisnão,porquenão?”–“Hẳnrồi,saolạikhônghiểu?”họtrảlời.

Thế là tôi cố hết sức giải thích, rằng tôimới học tiếng Bồđược mấy tháng nay, nhưng tôi chưa bao giờ nghe tiếng Bồ

trongmộtcuộchộithoại,vàtôiđãlắngnghehọtrênmáybay,nhưngkhôngthểhiểuđượcmộttừnàomàhọnóicả.

“Ồ,”họvừanóivừacười,“NãoePortugues!ELadão!Judeo!”Với người Bồ, cái thứ tiếngmà họ nói cũng giống như tiếngyiddish[56]đốivớingườiĐứcvậy.Bạncóthểtưởngtượng,mộtanhchàngđanghọctiếngĐứcngồiphíasauhaingườinóitiếngyiddish,cốgắnghiểuxemhọđangnóigì.RõrànglàtiếngĐức,nhưngnghekhônghiểu.AnhtachắclàđãhọctiếngĐứckhôngtốtlắm.

Khi trở lạimáy bay, họ chỉ cho tôimộtngười đàn ôngnóitiếngBồ,thếlàtôingồicạnhanhta.Anhấyđanghọcgiảiphẫuthầnkinhởmaryland[57]nênrấtdễnóichuyện–chừngnàocònnóivềcirugianeural,ocerebreu,vànhữngthứ“Phứctạp”nhưthếkhác.NhữngtừdàithựcralạikhádễdịchsangtiếngBồvìsựkhácbiệtduynhất làởđuôicủachúng:“-tion”trongtiếngAnh là “-ção” trong tiếng Bồ; “-ly” là “-mente”, và vân vân.Nhưngkhianhấynhìnquacửasổvànóigìđógiảnđơn,thìtôilạikhônghiểuđược:tôikhôngthểluậnra“Trờixanhquá”.

Tôi xuống máy bay ở Recife (chính phủ Brazil sẽ trả chochặngtừRecifeđếnRio)vàđượcbốvợcủaCesarLattes,giámđốccủaTrungtâmnghiêncứuVậtlýởRio,vợôngấycùngmộtngườiđànôngnữađón.Khinhữngngườiđànôngđilấyhànhlýcủatôi,thìquýbàbắtđầunóivớitôibằngtiếngBồ:“NgàinóitiếngBồà?Tuyệtquá!NgàiđãhọctiếngBồnhưthếnào?”

Tôiđápchậmrãi,vớimộtnỗlựclớn.“Thoạtđầu,tôiđãbắtđầuhọc tiếngTâyBanNha…Rồi tôibiếtmìnhsẽđiBrazil…”Đếnđây tôimuốnnói: “Thếnên tôi đãhọc tiếngBồ,”nhưngkhông saonghĩ ra từ “Thếnên”.Tuynhiên, tôi biết cách tạonhững từ dài, nên đã kết thúc câu đó như thế này:“Consequentemente,apprendiPortugues!”

Khihaingườiđànôngquay lạicùngvớihành lí,bàấynói:“Ôi,ôngấynóitiếngBồđấy!Màvớinhữngtừhaytuyệtnhư:Consequentemente!

Rồi một thông báo được phát ra từ hệ thống loa phóngthanh:chuyếnbayđếnRiobịhủy,vàsẽkhôngcóchuyếnnàokhácchođếnthứbatới.–thếmàtôiphảicómặtởRiomuộnnhấtvàothứhai.

Tôihếtsứclolắng.“Cóthểcóchuyếnbaychởhàng.Tôisẽđitrênmáybaychởhàngvậy,”tôinói.

“Thưa giáo sư!” họ nói: “Recife thực sự là cũng rất đẹp.Chúng tôi sẽđưangàiđi chơiquanhđây.Saongàikhông thưgiãnmộtchút–ngàiđangởBrazilmà.”

Tối đó tôi dạo bộ trong thành phố, và bắt gặpmột đám ítngườiđangđứngquanhmộtcáihốhìnhchữnhậtrấtlớnởtrênđường-nóđượcđàođểđặtốngngầm,haygìđấy -vàdướiđó,mộtchiếcôtôđangnằmrấtgọntronghố.Thậtkìdiệu:nónằmvừakhít vào cái hốmột cáchhoànhảo tuyệt đối, với trần xengangthẳngmặtđường.Cuốingày,côngnhânđãkhôngchúýđặtbấtkìbiểnhiệuchỉdẫnnào,vàanhchàngấyđãcứviệcláiđúngvào cáihố.Tôinhận ramột sựkhácbiệt: khi chúng tôiđàomộtcáihố,sẽcóđủloạibiểnhiệuđườngvòngvàđènnhấpnháyđểbảovệmọingười.Ởđây,họđàomộtcáihố,vàkhihếtngàylàmviệchọbỏđấy,cứthếđivề.

Dùsao,Recife làmộtthànhphốđángyêuvàtôiđãđợiđếnthứbatớiđểbayđếnRio.

Khi đếnRio tôi đã gặp Cesar Lattes. Truyền hình quốc giamuốn làmvàihìnhảnhvềcuộcgặpgỡcủachúng tôi,nênhọbắt đầu quay phim, nhưng không hề có thu âm. Anh chàngquayphimnói:“Hãylàmnhưlàcácngàiđangtraođổi.Hãynói

gìđó–bấtkểcáigì.”

VìthếLatteshỏitôi:“Anhđãtìmđượccuốntừđiểnrungủnàochưa?”

Tốihômđó,khángiảtruyềnhìnhBrazilnhìnthấygiámđốcTrung tâm nghiên cứu Vật lý chào mừng một giáo sư thỉnhgiảngtừMỹ,nhưngítcókhảnănghọbiếtrằngchủđềhộithoạicủahaingườilàtìmmộtcôgáiđểquađêm!

Khitôiđếntrungtâmnghiêncứu,chúngtôiphảiquyếtđịnhkhinàotôisẽđọccácbàigiảng–buổisánghaybuổichiều.

Lattesnói:“Sinhviênthíchbuổichiều.”

“Vậyhãycóbàigiảngvàobuổichiều.”

“Nhưngbãibiểnlạiđẹpvàobuổichiều.Saoanhkhôngđọcbàigiảngvàobuổisáng,đểcóthểthưởngthứcbãibiểnvàobuổichiều.”

“Nhưnganhđãnói là sinhviênthíchcóbàigiảngvàobuổichiềucơmà.”

“Khôngcầnbậntâmvềchuyệnđó.Hãylàmnhữnggìthuậntiệnnhấtchoanh!Hãytậnhưởngbuổichiềungoàibãibiển.”

Vậylàtôiđãhọcđượcmộtcáchnhìncuộcsốngkhácvớicáchnhìnởđấtnướccủatôi.Thứnhất,họkhôngvộivãnhưtôiđãtừngnhưvậy.Vàthứhai,nếuđiềuđó làtốthơnchobạn,thìđừng bận tâm gì nữa! Thế nên tôi đã đọc bài giảng vào buổisángvà tậnhưởngbãi biểnvàobuổi chiều.Nếuhọcđượcbàihọcđó sớmhơn, thì tôi đãưu tiênhọc tiếngBồngay từđầu,chứkhôngphảitiếngTâyBanNha.

BanđầutôiđịnhsẽđọcbàigiảngbằngtiếngAnh,nhưngtôiđãnhậnramộtđiều:KhisinhviêngiảithíchchotôivấnđềgìđóbằngtiếngBồ,tôikhôngthểhiểuhết,chodùtôiđãcómộtvốntiếngBồnhấtđịnh.Tôithấyrấtkhóxácđịnhchínhxácliệu

họ nói “Tăng” hay “Giảm”, hay “Không tăng”, hay “Khônggiảm”, hay “Giảm chậm”. Nhưng khi phải vật lộn với tiếngAnh,họsẽnói“Áp”hay“Doon”[58],vàtôibiếtđólàcáigì,chodùcáchphátâmrấtdởvàxử língữpháprấtkém.Vì thế, tôinghĩrằngnếumuốnnóichuyệnvớihọvàcốgắngdạyhọ,thìtốthơnlàtôinóibằngtiếngBồ,dùvốnliếngcònnghèo.Nhưthếsẽdễhiểuhơnchohọ.

TrongchuyếnthămBrazilđầutiênkéodài sáutuầnđó, tôicũngđượcmờinóichuyệnởViệnhànlâmKhoahọcBrazilvềnhữngvấnđềmà tôimớigiảiquyết trong lĩnhvựcđiệnđộnglựchọclượngtử.TôinghĩmìnhsẽtrìnhbàybằngtiếngBồ,vàhaisinhviênởtrungtâmđãnóilàhọsẽgiúptôilàmđiềuđó.TôibắtđầubằngviệcviếtbàinóichuyệnvớithứtiếngBồquádởcủamình.Tôitựviếtvìnếuhaisinhviênkiaviết,thìsẽcórấtnhiềutừmàtôikhôngbiết,nênsẽkhôngthểphátâmđúngđược. Vì vậy tôi viết bài nói chuyện, còn họ chỉnh sửa ngữpháp, chỉnh sửa từvựngvà làmchobài viết kháhơn,nhưngvẫnphảiởmứcđộmà tôi có thểđọcdễdàngvà ítnhiềubiếtđượcmìnhđangnóigì.Họtậpchotôicáchphátâmthậtđúng:âm“De”phảiởgiữa“Deh”và“Day”–nóphảiđúnglànhưvậy.

TôiđếnbuổigặpmặtcủaViệnhànlâmKhoahọcBrazil.Diễngiảđầu tiên,mộtnhàhóahọc,đứng lênvà trìnhbàybáocáocủamình-bằngtiếngAnh.Phảichăngôngtađangcốtỏralịchsự,hayvìmụcđíchgìkhác?Tôikhôngthểhiểuđượcôngtanóigì, vì phát âm của ông ấy quá tệ, nhưng có thể những ngườikhác có cùng giọng như thế, nên họ có thể hiểu ông ấy; tôikhôngbiết.Rồingườitiếptheođứnglên,vàtrìnhbàybáocáocủaanhtabằngtiếngAnh!

Đếnlượtmình,tôiđứnglênvànói:“Tôixinlỗi;Tôikhôngbiết rằng ngôn ngữ chính thức của Viện hàn lâm Khoa học

Brazil lại là tiếngAnh,nêntôiđãkhôngchuẩnbịbáocáocủamìnhbằngtiếngAnh.

Vậyxinthứlỗi,tôisẽphảitrìnhbàybáocáobằngtiếngBồ”.Thếlàtôiđọcbảnbáocáo,vàmọingườiđềurấthàilòng.

Ngườitiếptheođứngdậynói:“Theogươngđồngnghiệpcủatôi đến từMỹ, tôi cũng sẽ trình bày báo cáo củamình bằngtiếngBồ.”Thế là,với tấtcảnhữnggì tôibiết, tôiđã làmthayđổi truyền thốngcủangônngữđược sửdụngởViệnhàn lâmKhoahọcBrazil.

Vàinămsau,tôigặpmộtngườiđànôngđếntừBrazil,ôngấyđãnhắc lạivới tôi chínhxácnhữngcâumà tôiđãnóikhibắtđầubàithuyếttrìnhcủamìnhởViệnhànlâm.Vậyrõràngđiềuđóđãgâyấntượngmạnhvớihọ.

Nhưngngônngữluônlàvấnđềkhóvớitôi,vàtôigắnghọcnómọilúc,đọcbáochí,vàvânvân.Tôitiếptụcđọcbàigiảngbằng tiếng Bồ – được tôi gọi là “Tiếng Bồ của Feynman”.Tôibiết nó không thể giống tiếng Bồ thực thụ, vì tôi có thể hiểumìnhđangnóigì,nhưngkhôngthểhiểungười tađangnóigìtrênphố.

VìrấtthíchchuyếnđiBrazilđầutiênấy,nênmộtnămsautôilạiđếnđó,lầnnàyởhẳnmườitháng.LầnnàytôiđọcbàigiảngởĐạihọcRio,nơiđángraphảitrảlươngchotôi,nhưnghọđãkhôngbaogiờlàmviệcđó.Thànhthử,Trungtâm(nghiêncứuVậtlý)đãtiếptụctrảchotôisốtiềnmàđángratôiphảiđượcnhậntừtrườngđạihọc.

Cuốicùngtôiđãnghỉ lạiởmộtkháchsạn,cótênMiramar,nằmngaytrênbãibiểnởCopacabana.Trongkhoảngthờigianngắn,tôicómộtphòngởtầngmườiba,từđócóthểnhìnquacửasổthấybiểnvàquansátcáccôgáitrênbãitắm.

Hóarakháchsạnnàylànơicácphicôngvànữtiếpviêncủahãng hàng không Pan American vẫn nghỉ mỗi khi họ “Dừngchân”[59] – một thuật ngữ luôn làm tôi băn khoănmột chút.Phòngcủahọ luônởtầngtư,vàđêmkhuyathườngcónhữngtròvụngtrộmngượngngùnglênxuốngởtrongthangmáy.

Mộtlần,tôiphảiđixatrongvàituần.Khitôiquayvề,ngườiquảnlýthôngbáorằnganhtađãbuộcphảichuyểnphòngcủatôichomộtngườikhác,vìkhiấyđólàphòngtrốngcuốicùngcó thể dùngđược, và rằng anh ta chuyểnđồ đạc của tôi sangmột phòngmới. Phòng này ở sát trên nhà bếp vàmọi ngườithườngkhôngởlạiđótrongthờigiandài.Ngườiphụcvụhẳnphảihiểurằngtôilàngườiduynhấtcóthểthấyrõvàthấyđầyđủnhữnglợithếcủacănphòngđóđểtôicóthểchịuđựngđủloạimùimàkhôngphànnàngì.Tôiđãkhôngphànnàngìcả:phòngđóở tầngbốn,gầncáccô tiếpviênhàngkhông.Nóđãcứuvãnrấtnhiềurắcrối.

Những người trong ngành hàng không có phần chán cuộcsốngcủahọ,lạthật,nênbuổitốihọthườngđếnbaruốngrượu.Tôithíchtấtcảbọnhọ,vàđểhòanhậptôithườngđicùnghọđếnbarlàmmấycốc,vàiđêmmỗituần.

Mộthôm,khoảng3giờrưỡichiều,tôithảbộdọctheovỉahèđốidiệnvớibãitắmởCopacabana,điquamộtquánbar.Trongtôiđộtngộtxuấthiệncáicảmgiácmãnhliệtnày:“Đóchínhlàcái tôimuốn; sẽ thoảmãn liền.Tôichỉ thèmcómộtcốcngaybâygiờ!”

Tôi bắt đầu bước vào quán bar, nhưng đột nhiên tự nhủ:“Chờmộtchút!Bâygiờđanglàgiữachiều.Chẳngcóaiởđâycả.Chẳngcólýdogìđểuốngcả.Vìsaomìnhlạicócảmgiácmãnhliệtcầnphảiuốngnhưvậy?”–vàtôithấyhoangmang.

Từ đó trở đi tôi không bao giờ uống rượu nữa. Tôi cho làmìnhthựcravẫnchưaởmứcnguyhiểm,vìvẫnrấtdễđểdừnglại.Nhưngcáicảmgiácmạnhmẽmàtôikhônghiểuđượcấyđãlàm tôi sợ hãi. Bạn thấy đấy, cái nực cười như thế nảy sinhtrongtôi,vượtkhỏiýthứcvềviệcmìnhkhôngmuốnpháhủycáibộmáydễchịunhấtnày,cáilàmchocuộcsốngthànhniềmvuilớnlaobiếtbao.Saunày,cũngvìlýdođó,tôiđãrấtmiễncưỡngchấpnhậnthửnhữngthínghiệmvớiLSDmặcdùtôirấttòmòvềảogiác.

Gần cuối của cái năm làm việc ở Brazil ấy, tôi đã đưamộttrongsốcáccôtiếpviênhàngkhông–mộtcôgáirấtđángyêucónhữngbímtóc–đithămbảotàng.KhichúngtôiđiquakhuvựcvềAiCập, tôiđãpháthiệnra làmìnhđangnóivới côấynhữngthứđạiloạinhư:“Nhữngcáicánhtrêncáiquáchđócónghĩa thế này-và-thế này, và họ thường để nội tạng trongnhững lọ hoa này, và ở quanh góc kia thì phải là cái này cáikia…”vàtôithầmnghĩ:“Màycóbiếtmàyđãhọctấtcảnhữngthứnàytừđâukhông?TừMaryLou”–vàtôithấynhớcôấy.

TôigặpmaryLouởCornellvàsaunày,khiđếnPasadena,tôipháthiệnralàcôấycũngđãchuyểnđếnWestwoodởgầnđó.Cómộtthờigiantôiđãthíchcôấy,nhưngchúngtôithườngcãivã đôi chút.Cuối cùng chúng tôi quyết định là không cònhyvọnggìnữavàđãchiatay.Nhưngsaumộtnămtháptùngcáccôtiếpviênhàngkhôngnàyvàthựctếlàchẳngđiđếnđâu,tôiđãthấtvọng.Vìvậykhikểvớicôgáinàyvềtấtcảnhữngthứđó, tôinghĩMaryLou thực sự là rất tuyệt, và chúng tôi lẽ rakhôngnêncótấtcảnhữngtranhcãiđó.

Tôi đã viếtmột lá thư cho cô ấy và cầuhôn.Nhữngngườigiàukinhnghiệmcóthểnóivớitôirằngđiềuđólànguyhiểm:Khibạnởxamàbạnchẳngcógìngoàitờgiấy,vàbạncảmthấy

côđơn,thìbạnsẽnhớtấtcảnhữngđiềutốtđẹpvàbạnkhôngthểnhớđượclýdocủanhữngcuộctranhcãiđó.Vàviệcđóđãchẳngtiếntriểngì.Nhữngcuộctranhcãibắtđầu lạingay lậptức,vàcuộchônnhânđóchỉkéodàitronghainăm.

CómộtngườiđànôngởĐạisứquánMỹbiếttôithíchnhạcsamba.TôinhớlàmìnhđãnóiđiềuđóvớianhấykhitôithămBrazillầnđầu.TôiđãnghemộtbannhạcsambachơitrênphốvàtôimuốnhọcthêmvềâmnhạcBrazil.

Anhấychobiếtcómộtnhómnhỏ,tênlàregional,tậpluyệnởcănhộcủaanhấyhàngtuầnvàtôicóthểđếnnghehọchơinhạc.

Họcóbahaybốnngười-mộtlàngườitrôngcoikhunhàđó–vàhọchơiloạinhạckhálàêmảởngaycănhộcủaanhấy;họkhôngcónơinàokhácđể chơi cả.Mộtngười có cái trống lụclạc[60]màhọgọilàPandeiro,ngườikháccómộtcáighi-tanhỏ.Tôi luônnghethấytiếngtrốngtừđâuđó,nhưngchẳngcócáitrốngnào!Cuốicùngtôibiếtđượcđólàcáitrốnglụclạcmàanhchàngkiađangchơitheomộtcáchrấtphứctạp,vặncổtaycủaanhấyvàgõdatrốngbằngngóntaycái.Tôithấycáchchơiđóthậtthúvị,vàtôiđãhọcđượcítnhiềucáchchơipandeiro.

Rồimùalễhộihóatrangđangđếnđâuđây.Vàomùađócácbảnnhạcmớisẽđượctrìnhdiễn.Khôngphảikhinàohọcũngtungracácbảnnhạcvàbăngghiâmmới;họtungchúngtấtcảratrongthờigianlễhộihóatrang,vàđiềuđóquảlàrấtphấnkhích.

Hóarangườitrôngcoikhunhàđólạilàngườisoạnnhạcchomột “Trường”[61] samba nhỏ ở bãi biển Copacabana – khôngphải“Trường”theonghĩagiáodục,màmangnghĩacủacá-từbãi biển Copacabana – “Trường” này mang tên Farçantes deCopacabana, có nghĩa là “Những kẻ lừa đảo từ Capacabana”,

mộtcáitênrấthợpvớitôi,vàanhấyđãmờitôithamgia.

Khi ấy trường samba này là nơi những người từ Favelas –khu vực nghèo khổ của thành phố – thường đến và gặp gỡ ởphía sau một công trường xây dựng, nơi một số nhà căn hộđangđượcxây lên,để tập luyệnbảnnhạcmới cho lễhộihóatrang.

Tôi chọn chơimột thứ gọi là frigideira, đó làmột cái chảoránđồ chơibằngkim loại, đườngkínhkhoảng 15cm,vớimộtcáiquekimloạinhỏđểgõ.Nólàmộtnhạccụđệm,tạoraâmthanhlengkengrấtnhanh.Âmthanhnàyhòavớinhịpđiệuvànhạcsambachủđạo,vàlàmchonóđầyđặnhơn.Tôiđãcốgắngchơidụngcụnàyvàmọiviệcdiễn rakháổn.Chúng tôiđangluyệntập,âmnhạctrầmlắng,vàchúngtôiđangnhưtrôiđiêmru, thì bất thình lìnhngười phụ tráchphầnbateria,một anhchàng da đen to lớn, hét to: “Dừng lại! Chờ, chờ – chờ mộtphút!” mọi người dừng lại. “Có điều gì không ổn vớifrigideiras!” anh tanói oang oang. “OAmericano, outra vez!”(LạilàtayngườiMỹ!)

Vì thế tôi cảm thấykhôngdễ chịu lắm.Tôi luyện tập suốt.Tôithườngđidọcbãibiển,cầmhaicáiquemàtôinhặtđược,tậpvặnxoaycổtay,tậpluyện,tậpluyện,vàtậpluyện.Tôiliêntục tập luyện,nhưng luôncảmthấykémcỏi, rằngmìnhđanglàmphiềnmọingười,vàthựcsựlàkhôngbắtkịpđược.

Cuốicùng,thờigianlễhộihóatrangđangđếngần.Mộtbuổitốicócuộctraođổigiữangườichỉhuybannhạcvàmộtngườikhác,vàrồingườichỉhuybắtđầuđiquanh,chọnmộtsốngười:“Cậu!”anhtanóivớingườithổitrompet.“Cậu!”anhtanóivớimộtcasĩ.“Cậu!”–vàanhtachỉvàotôi.Tôinghĩlàchúngtôiđãbịloại.Anhtanói:“Raphíatrước!”

Chúngtôiđiraphíatrướccủacôngtrườngxâydựng–năm

hoặcsáungườichúngtôi–vàthấymộtchiếcxeCadillaccũkỹ,muiđanghạxuống.“Lênxe!”ngườichỉhuynói.

Khôngcóđủchỗchotấtcảbọntôi,nênvàingườiphảingồiởphíasau.Tôinóivớianhchàngbêncạnh:“Anhấylàmgìvậy–anhấyloạichúngtaphảikhông?”

“Nãosei,nãosei.”(“Tôikhôngbiết.”)

Chúngtôirờiđườnglớn,leolênmộtconđườngnhỏ,nókếtthúcởmépcủamộtváchđánhìnrabiển.Xedừnglạivàngườichỉhuynói: “Xuốngxe!” - rồihọdẫnchúng tôi lênngaymépcủaváchđá!

Và không chút nghi ngại, anh ta nói: “Bây giờ xếp thànhhàngđi!Cậuđầutiên,cậutiếptheo,cậutiếptheonữa!Bắtđầuchơi!Bâygiờđềubước!”

Chúng tôihẳnđãbướcquamép củaváchđánếukhông cómộtlốimòndốcxuốngphíadưới.Vìvậynhómnhỏchúngtôi–ngườichơitrumpet,casĩ,tayghi-ta,taychơipandeiro,vàtaychơifrigideira–đixuốnglốimòn-tớimộtbữatiệcngoàitrờiởtrong rừng.Hóa ra, chúng tôi đãđược chọn rakhôngphải vìngười chỉ huy muốn tống khứ chúng tôi đi, mà anh ấy đưachúngtôiđếnbữatiệcriêngnày:họmuốncónhạcsamba.Vàsau đó, người chỉ huy sẽ nhận tiền để trang trải chomột sốtrangphụccủabannhạc.

Saulầnđótôicảmthấydễchịuhơnmộtchút,vìtôithấykhichỉhuychọnmộtngườichơifrigideirathìanhấychọntôi!

Một chuyện khác xảy ra làm tôi tự tin hơn.Một thời giansau, có một anh chàng đến từ một trường samba khác, ởLeblon,mộtbãibiểnxahơn.Anhtamuốngianhậptrườngcủachúngtôi.Sếpnói:“Cậutừđâuđến?”

“Leblon.”

“Cậuchơigì?”

“Frigideira.”

“OK.Hãychotôinghecậuchơifrigideirathếnào.”

Thếlàanhchàngnàycầmlấyfrigideiracùngcáiquekimloạicủaanhtavà…“brrra-dup-dup;chick-a-chick”.Chà!Tuyệtvời!

Sếpnóivớianhta:“CậuđirachỗkiađứngcạnhanhchàngngườiMỹ,vàcậusẽhọcđượccáchchơifrigideira!”

Lý giải của tôi là chuyện này giống như những người nóitiếngPhápđếnMỹ.Thoạtđầuhọmắcđủkiểulỗi,vàbạnkhómàhiểuđượchọnóigì.Sauđó,họliêntụcluyệntậpchođếnkhi nói được khá tốt, rồi bạn nhận ra một sự uốn lượn dudươngtrongcáchnóicủahọ–giọngcủahọrấtđángyêuvàbạnthíchnghe.Vì thế tôi chắcphảicómộtkiểugiọngnàođókhichơi frigideira,bởi lẽ tôikhông thểnào sánhđượcvớinhữnganh chàngnày, nhữngngười đã chơi nó suốt cả cuộc đời.Đóchắchẳnlàmộtkiểugiọngngớngẩnnàođó.Nhưngchodùđólà cái gì thì tôi cũngđã trở thànhmột tay frigideira kháđiệunghệ.Mộthôm,rấtgầntớilễhộihóatrang,ngườichỉhuycủatrường samba nói với chúng tôi: “Được, chúng ta sẽ tập diễuhànhtrênphố.”

Tấtcảchúngtôiđirakhỏikhuvựccôngtrườngxâydựngđểra phố đang chật cứng các phương tiện giao thông. NhữngđườngphốcủaCapacabanaluônluôncựckỳhỗnloạn.Tinhaykhôngthìtùy,cómộttuyếnxeđẩytay,ởđónhữngcáixeđẩyđitheomộtchiều,cònôtôchạytheochiềungượclại.ĐólạilàgiờcaođiểmởCapacabana,vàchúngtôichuẩnbịdiễuhànhởgiữađạilộAtlantica.

Tôi nghĩ thầm: “Lạy Chúa! Sếp không có bằng lái, anh ấykhông thoả thuận với cảnh sát. Anh ấy đã chẳng làm gì hết.

Anhấyquyếtđịnhlàmọingườicứthếđithẳngra.”

Thế là chúng tôi bắt đầu bước ra phố, vàmọi người, khắpxungquanh,đềuphấnkhích.Mộtsốngườixemđãtìnhnguyệnlấymột sợi dâyvàquâymộthìnhvuông lớnquanhbannhạccủachúng tôi,nhờ thếkháchbộhànhkhôngbướcxuyênquahàngcủachúngtôi.Ngườitabắtđầunghiêngngườiquacửasổ.Mọingườiđềumuốnngheđiệusambamới.Thậtphấnchấn!

Ngaykhichúngtôibắtđầudiễuhành,tôiđãnhìnthấymộtcảnh sátởphía cuốiđường.Anh tangónhìnxemcái gìđangdiễnravàbắtđầuphânluồnggiaothông!Tấtcảđềutuỳtiện.Chẳngaitổchứcsắpxếpgì,thếmàmọithứvẫnổn.Ngườitagiữ những sợi dây bao quanh chúng tôi, viên cảnh sát phânluồnggiaothông,kháchbộhànhxúmlạivàgiaothôngthìtắcnghẽn,nhưngchúngtôivẫnđirấttuyệt!Chúngtôiđidọcphố,vòngcácgóc,vàđikhắpcáithànhphốCapacabanalộnxộnấymộtcáchngẫunhiên!

Cuốicùng,chúngtôidừnglạiởmộtquảngtrườngnhỏphíatrướcmộtcănhộnơimẹcủasếpđangsống.Chúngtôiđứngởđó,chơinhạc,thếlàmẹ,rồidìcủasếp,vàvânvân…Đixuống.Họvẫn cònmang tạpdề;họđang làmviệc trongnhàbếp,vàbạncó thể thấysựphấnkhíchcủahọ–họgầnnhưbậtkhóc.Thựcsựlàrấtđẹpkhilàmmộtviệcđầytínhnhânvănnhưvậy.Vàngườitatấtcảnhoàingườirangoàicửasổ–thậttuyệt!NhớlạilầnthămBraziltrước,tôiđãnhìnthấymộttrongnhữngbannhạc samba như thế này - Tôi đã yêu thích âm nhạc đếnnhườngnàovàgầnnhưphátcuồnglênvớinó–cònbâygiờtôiđanglàmộtphầntrongnó!

Àmà,khiđangdiễuhànhlòngvòngcácphốcủaCapacabanangàyhômđó,tôiđãnhìnthấyhaiphụnữtrẻcủađạisứquángiữamộtnhómngườitrênvỉahè.Tuầnsau,tôinhậnđượcmột

bứcthưtừđạisứquánnóirằng:“Việcanhđanglàmlàrấtquantrọng,chậc,chậc,chậc,..” làmnhưthểmụcđíchcủatôi làcảithiệnquanhệgiữaMỹvàBrazil!Vìthế,việctôiđanglàmđúnglà“Quantrọng.”

Thậtra,khiđếnnhữngbuổitậpluyệnnày,tôikhôngmuốnmặcnhữngbộquầnáobìnhthườngmàtôimặcđếntrườngđạihọc. Những người trong ban nhạc đều rất nghèo; họ chỉ cónhữngbộquầnáocũráchnát.Vìthế,tôimặcmộtcáiáolótcũ,cáiquầnlửngcũ,vàvânvân,nêntôinhìnkhôngquákhácbiệt.Nhưng,nhưthếthìtôilạikhôngthểđiratừcáikháchsạnsangtrọngcủamìnhtrênđạilộAtlanticaởbãibiểnCopacabanaqualốihànhlangchính.Thếlà,tôiluônphảilấythangmáyđếntậndướicùngvàđiraquatầnghầm.

Mộtthờigianrấtngắntrướclễhộihóatrang,đãdiễnramộtcuộc thi đặc biệt giữa các trường samba của các bãi biển –Copacabana,Ipanema,vàLeblon;cóbahoặcbốntrường,trongđócóchúngtôi.Vớiyphụcbiểudiễn,chúngtôidiễuhànhxuôiđại lộ Atlantica. Tôi cảm thấy hơi bất tiện khi diễu hành vớimộttrongnhữngbộyphụchóatranglạlùngnày,vìtôikhôngphảilàmộtngườiBrazil.Nhưngchúngtôiđượccholàănmặcnhư những người Hy Lạp, nên tôi thấy là mình cũng giốngngườiHyLạpnhưnhữngbạndiễnkhác.

Vàongàythiđấu,khitôiđangănởphòngăncủakháchsạn,thìtrưởngphụcvụbàn,ngườihaynhìnthấytôivỗvỗlênbànmỗikhicónhạcsamba,điđếnchỗtôivànói:“NgàiFeynman,tốinaysẽcómộtsựkiệnmàngàisẽrấtthíchđấy!ĐólàTipicoBrasileiro – điển hình Brazil: Sẽ có diễu hành của các trườngsambangaytrướckháchsạn!Vàâmnhạcrấttuyệt–ngàinênnghe.”

Tôinói:“Thếà,nhưngtốinaytôilạibận.Tôikhôngbiếtliệu

mìnhcóthểđixemkhông.”

“Ồ!Nhưngngàirấtthíchnócơmà!Ngàikhôngnênbỏlỡdịpnày!ĐâylàTipicoBrasileiro!”

Anhấyhếtsứcnàinỉ,nhưngbởivìtôivẫncứnóivớianhtarằngtôikhôngnghĩlàmìnhsẽởđóđểxemlễhội,anhấytỏvẻthấtvọng.

Tốihômấy,tôi lạimặcbộquầnáocũvàđixuốngquatầnghầm,như thường lệ.Chúng tôimặcyphục lễhộiở chỗcôngtrường xây dựng và bắt đầu diễu hành xuôi đại lộ Atlantica:hàng trămngườiHyLạpBrazil trongnhững trangphụcbằnggiấy,vàtôiđiphíasau,chơifrigideira.

Ngườitatụtậpthànhnhữngđámlớndọchaibênđạilộ;mọingườivươnrangoàicửasổ,vàchúngtôiđangđếngầnkháchsạnMiramar,nơitôiđangở.Ngườitađứngtrênbàn,trênghế,vàcórấtrấtnhiềuđámđôngngười.Chúngtôichơicùngnhau,rất đều đặn, khi ban nhạc của chúng tôi bắt đầu đi qua phíatrước khách sạn. Đột nhiên, tôi nhìn thấy một trong nhữngngườiphụcvụnhôlêncao,chỉtay,vàxuyênquatấtcảnhữngtiếngồnàođó, tôicóthểngheanhtahét lên:“Ngàigiáosư!”Thếlàtrưởngđộiphụcvụđãhiểuđượcvìsaotôikhôngthểởđóbuổitốihômấyđểxemcuộcthi–tôiđãởtrongcuộcthiđó!

Hômsautôinhìnthấymộtquýcômàtôibiếtdođãgặpsuốttrênbãibiển.Côấycómộtcănhộnhìnrađạilộ.Côđãmờivàingườibạnđếnđóxemcuộcdiễuhànhcủacáctrườngsamba,vàkhichúngtôiđiqua,mộttrongnhữngngườibạncủacôấyđãthốtlên:“Hãyngheanhchàngấychơifrigideira–anhtachơithật tuyệt!”Tôi đã thành công!Tôi rất sung sướngvới thànhcôngvềđiềugìđó,màtôiđượccholàkhôngcókhảnănglàm.

Đến lễ hội hóa trang thì không có nhiều người của trường

chúngtôithamdự.Cómộtsốyphụcđặcbiệt,đượclàmrachỉchodịpnày,nhưngkhôngđủngười.Có thểhọnghĩ là chúngtôikhôngthểthắngđượcnhữngđộisambalớnthựcthụđếntừthànhphố.Tôikhôngbiết.Tôinghĩchúngtôiđãlàmviệcngàynàyquangàykhác,luyệntậpvàdiễuhànhchuẩnbịcholễhộihóa trang, thếmà khi lễ hội đến thì rất nhiềungười của bannhạc đã không xuất hiện, và chúng tôi đã thi đấu không tốt.Thậm chí là khi chúng tôi đang diễu hành trên phố, một sốngườiđãlạcđâumất.Mộtkếtcụcbuồncười!Tôikhôngbaogiờhiểurõđượcđiềuđó,nhưngcólẽniềmvuivàhứngthútrọngyếulàcốgắngchiếnthắngtrongcuộcthigiữacácbãibiển,màhầuhếtmọingườicảmthấyhợpvớisứcmình.Và,àmà,chúngtôiđãthắng.

TrongchuyếnviếngthămBrazilmườithángấy,tôiđãquantâmđếncácmứcnănglượngcủanhữnghạtnhânnhẹ.Tôipháttriểntấtcảlýthuyếtchovấnđềđótrongphòngkháchsạncủamình,nhưngtôimuốnkiểmtraxemsốliệuthựcnghiệmlànhưthế nào. Đây là vấn đềmới và đang được các chuyên gia củaCaltech tiếnhànhnghiêncứuởphòng thínghiệmKellogg.Vìthế,tôiđãliênlạcvớihọ-địnhtrướcthờigian-bằngmộtradionghiệp dư. Tôi tìm được một người chơi radio nghiệp dư ởBrazil,vàkhoảngmỗituầnmộtlầntôiđếnnhàanhấy.Anhấykếtnốivớimộtngười chơi radionghiệpdưởPasadena,vàvìviệcnày có gì đóhơi khônghợppháp,nên anh ấy đã cho tôimấy chữ cái dùng làm tên để giao lưu và nói: “Bây giờ tôi sẽchuyểnanhchoWKWX,ngườiđangngồicạnhtôivàlàngườimuốnnóichuyệnvớianh.”

Thế nên tôi nói: “Đây là WKWX. Anh có thể cho tôi biếtkhoảngcáchgiữacácmứcnăng lượngxácđịnhcủaboronmàtuầntrướcchúngtađãnóiđếnkhông,”vàvânvân.Tôidùngsố

liệuthựcnghiệmđóđểđiềuchỉnhcáchằngsốvàkiểmtraxemmìnhđicóđúnghướngkhông.

Anh chàng chơi radio, mà tôi quen đầu tiên này, đi nghỉ,nhưnganhấyđãgiớithiệutôiđếnmộtngườichơiradionghiệpdưkhác.Anhchàngthứhainàybịmùvàđiềukhiểntrạmradiocủamình.Cảhaingườiđềurấttốtbụng,vàmốiliênlạcmàtôicóvớiCaltechnhờradionghiệpdưlàrấthiệuquảvàhữuíchchotôi.

Vềvậtlý,tôiđãxâydựngmộtlýthuyếtkháhayvàtinhtế.Saunày,lýthuyếtđóđãđượcnhữngngườikhácpháttriểnvàkiểmtra.Tuynhiên,tôithấylàlýthuyếtcóquánhiềuthamsốmàtôiphảiđiềuchỉnh–quánhiều“Điềuchỉnhmangtínhhiệntượngluậncủacáchằngsố”đểlàmchomọithứphùhợp–điềulàmtôikhôngchắclýthuyếtấylàhữuíchlắm.Tôimuốnhiểusâusắchơnvềhạtnhânnguyêntử.Tôiđãchưabaogiờthựcsựtinrằng lý thuyếtđó làrấtquantrọng,nênđãchẳnghềđộngđếnnónữa.

VềgiáodụcởBrazil,tôiđãcómộttrảinghiệmcựckỳthúvị.Tôidạymộtnhómsinhviên,nhữngngườimàcuốicùngsẽtrởthànhgiáoviên,vìvàothờiđóởBrazilkhôngcónhiềucơhộicho những người được đào tạo cao về khoa học. Những sinhviênnàyđãhọcnhiềumôn,vàmôncủatôilàmônhọcnângcaonhấtcủahọvềđiệnvàtừ-cácphươngtrìnhMaxwell,vàvânvân.

Trườngđạihọcnằmởnhiềutòanhàrảiráckhắpthànhphốvàtôidạymôncủamìnhởmộttòanhànhìnthẳngravịnh.

Tôikhámpháramộthiệntượngrấtlạ:tôicóthểhỏimộtcâuvàsinhviêncóthểtrảlờingaylậptức.Nhưngởlầntiếptheo,tôihỏilạicâuđó-cùngchủđềvàcùngcâuhỏi,thìởchừngmựcmàtôicóthểnói–họlạihoàntoànkhôngtrảlờiđược!Chẳng

hạn,mộtlần,tôinóivềánhsángphâncựcvàđưachohọmấymẫuphâncực(polaroid[62]).Polaroidchỉchoánhsángvớivéc-tơđiệntrườngnằmtheomộtphươngnhấtđịnhđiqua,vìthếtôigiảithíchlàmthếnàobạncóthểxácđịnhphươngphâncựccủaánhsángbằngcáchxempolaroidlàsánghaytối.

Đầutiênchúngtôi lấyhaimẫupolaroidvàquaychúngchotớikhichúngchohầuhếtánhsángđiqua.Bằngcáchđó,chúngtacóthểnóirằnglúcấyhaimẫunhậnánhsángphâncựctheocùngmộtphương–ánhsángnàođiquamộtmẫupolaroidcũngcóthểđiquamẫukia.Sauđótôihỏihọlàmthếnàongườitacóthểbiếtphươngphâncựctuyệtđốitừmộtmẫupolaroidđơnlẻ.

Họchẳngcóýtưởngnàocả.

Tôibiếtcâuhỏinàyđòihỏimộtsựkhônkhéonhấtđịnh,nêntôigợiý:“Hãynhìnánhsángphảnxạtừcáivịnhngoàikia.”

Khôngainóigì.

Rồitôinói:“ThếcácbạnđãbaogiờnghevềgócBrewster?”

“Có,thưathầy!GócBrewsterlàgócmàkhiánhsángphảnxạdướigócđótừmộtmôitrườngchiếtquang(vớimộtchiếtsuấtnhấtđịnh)thìsẽbịphâncựchoàntoàn.”

“Thế ánh sáng phân cực theo phương nào khi nó bị phảnxạ?”

“Thưathầy,ánhsángphâncựctheophươngvuônggócvớimặtphẳngphảnxạ.”Thậmchíbâygiờtôivẫncònnghĩvềviệcấy.Họbiếtđiềuđó.Họthậmchícònbiếttangcủagócđóbằngchiếtsuất!

Tôinói:“Vậythì.”

Vẫn chẳng có câu trả lời nào.Họ vừa nói với tôi rằng ánhsángphảnxạtừmộtmôitrườngchiếtquang,nhưtừcáivịnhngoàikia,thìbịphâncực.Họthậmchíđãnóivớitôilànóphân

cựctheophươngnào.

Tôinói: “Hãynhìn ravịnh,quamẫupolaroid.Bâygiờhãyquaymẫu.”

“Ồ,nóđãphâncực!”họnói.

Saurấtnhiềutìmhiểu,cuốicùngtôivỡralàsinhviênđãhọcthuộc lòngmọi thứ, nhưng họ không biết chúng có nghĩa gì.Khihọnghe“Ánhsángmànóphảnxạtừmộtmôitrườngchiếtquang”thìhọkhôngbiếtrằngmôitrườngđólàmộtmôitrườngvậtchấtnhưnướcchẳnghạn.Họkhôngbiếtrằng“Phươngcủaánhsáng”làphươngmàbạnnhìnthấymộtvậtnàođókhibạnnhìn vàonó, và vân vân.Tất cảmọi thứ đều đượcnhớhoàntoànmáymóc,chẳngcócáigìđượcchuyểnđổithànhnhữngtừcónghĩa.Vìthếnếutôihỏi:“GócBrewsterlàgì?”thìnghĩalàtôi đang tra cứu trên máy tính với một từ khóa chính xác.Nhưngnếutôinói:“Hãynhìnvàomặtnước”thìsẽkhôngcógìxảy ra – họ chẳng có gì ở dưới từ khóa “Hãy nhìn vào mặtnước!”

Vềsautôiđãthamdựmộtbuổigiảngởmộttrườngkỹthuật.Buổigiảngđódiễnranhưthếnày,dịchratiếngAnh:“Haivật…Đượccoilàtươngđương…Nếucácmômenxoắnbằngnhau…Sẽtạora…Giatốcbằngnhau.Haivật,đượccoilàtươngđương,nếucácmômenxoắnbằngnhau,sẽtạoragiatốcbằngnhau”.Tấtcảsinhviênngồiởđấychépchínhtả,vàkhigiáosưnhắclạicâuđó,họkiểmtranóđểchắcchắnlàmìnhđãchépđúng.Rồihọchépcâutiếptheo,vàcứnhưthế.Tôilàngườiduynhấtbiếtlàvịgiáosưđangnóivềhaivậtcócùngmô-menquántính,vàkhóđểmườngtượngrađiềuđó.

Tôikhôngthấylàmthếnàosinhviêncóthểhọcđượcđiềugìđóbằngcáchấy.Vịgiáosưởđâynóivềmô-menquántính,màkhônghềcóbìnhluậnnàovềviệcnếuđặtcáctảitrọngởmép

ngoàicủacánhcửathìcửasẽkhómởhơnsovớitrườnghợptảitrọngđượcđặtởsátbảnlề–khônggìcả!

Saubàigiảng,tôinóivớimộtsinhviên:“Emghichéptấtcảnhữngthứđó-emlàmgìvớichúng?”

“Ồ,chúngemhọccácbàighichépấy”cậutanói.“Chúngemsẽphảithimà.”

“Thisẽnhưthếnào?”

“Rấtdễạ,emcóthểnóivớithầyngaybâygiờmộttrongcáccâuhỏi.”Cậutanhìnvàovởghicủamìnhvànói:”‘Khinàothìhaivậtlàtươngđương?’Vàcâutrảlờilà,‘haivậtđượcxemlàtươngđươngnếucácmômenxoắnbằngnhausẽtạoragiatốcbằngnhau’.”Vìvậy,nhưbạnthấyđấy,họcóthểvượtquacáckỳ thi, và “Học” tất cả những thứ này, mà chẳng biết gì cả,ngoạitrừnhữngthứhọđãthuộclòng.

Sauđótôiđãđếnxemkỳthituyểnsinhviênvàomộttrườngkỹthuật.Đólàkỳthivấnđápvàtôiđượcphépngồinghe.Cómộthọc sinh thực sự siêu: cậu ta trả lời rất tốt tất cả các câuhỏi.Các giámkhảohỏi cậu ấy thuận từ là gì và cậu ta trả lờihoànhảo.Rồihọhỏi:“Khiánhsángđiquamộttấmvậtliệuvớiđộdàyxácđịnhvàchiếtsuấtxácđịnhndướimộtgócnàođóthìđiềugìxảyravớiánhsángấy?”

“Thưathầy,nósẽđiratheohướngsongsongvớichínhnónhưngbịdịchđi.”

“Thếnóbịdịchđibaonhiêu?”

“Thưathầy,emkhôngbiết,nhưngemcóthểtìmranó.”Vàcậuấyđãtìmranó.Emnàyrấtgiỏi.Nhưngngaylúcấytôiđãcảmthấyngờngợ.

Saubuổi thi, tôi tới gặp chàng trai trẻ thôngminhnày, vàgiảithíchvớicậuấyrằngtôiđếntừnướcMỹ,vàrằngtôimuốn

hỏicậuấyvàicâuhỏimàtrongbấtkỳtrườnghợpnàoviệcnàycũngkhôngảnhhưởngđếnkếtquảthicủacậuta.Câuđầutiêntôihỏilà:“Emcóthểchotôibiếtvàivídụcủachấtthuậntừ?”

“Emkhôngbiếtạ.”

Rồi tôihỏi tiếp:“Giảsửcuốnsáchnàyđược làmbằngthủytinh và tôi nhìn xuyên qua nó vàomột vật trênmặt bàn, thìđiềugìsẽxảyravớiảnhcủavậtđónếutôinghiêngcuốnsáchthủytinhnàyđi?”

“Thưa thầy,nósẽbị chệchđimộtgócbằnghai lầngócmàthầyđãquaycuốnsách.”

Tôinói:“Emkhônglẫnlộnnóvớimộtcáigươngđấychứ?”

“Thưathầykhôngạ.”

Cậuấyvừamớinóitronglúctrảlờibàithirằngánhsángbịdịchchuyểnsongsongvớichínhnó,vàdođóảnhsẽbịdịchvềmộtphíachứchẳngthểbịquaymộtgócnàocả.Cậuấy thậmchíđãtìmranósẽbịdịchchuyểnbaonhiêu,nhưngcậutalạikhông nhận ra rằngmột tấm thủy tinh làmột vật liệu chiếtquang,và rằng tính toáncủamìnhápdụngđược chocâuhỏicủatôi.

Tôiđãdạymônphươngpháptoánhọctrongvậtlýởtrườngkỹthuậtnày.Trongmônnày,tôiđãthửtrìnhbàycáchgiảicácbài toán bằng phương pháp phương sai (trial and error).Thường thìngười takhônghọcphươngphápnày,nên tôi đãbắtđầubằngmộtsốvídụđơngiảntrongsốhọcđểminhhọaphươngpháp.Tôiđãngạcnhiênvìchỉcókhoảngtámtrongsốcỡtámmươisinhviênnộpbàitậpvềnhàđầutiên.Vìthế,tôiđãnhắcnhởnghiêmkhắcrằngphảithựcsựcốgắnglàmbàitậpchứkhôngchỉngồithoảimáivànhìntôilàm.

Saubàigiảngmộtsốsinhviênlàmthànhmộtđoànđạidiện

nhonhỏđếngặptôivànóirằngtôikhônghiểunềntảngcơbảncủahọ,rằnghọcóthểhọcmàkhôngcầnlàmbàitập,rằnghọđãhọcmônsốhọc,vàrằngchủđềnàylàdướitầmhọ.

Tôitiếptụcdạylớpđó,vàbấtkểbàitậptrởnênphứctạphayđã được nâng cao một cách rõ ràng như thế nào, sinh viênchẳngbaogiờthèmngóngàngđến.Tấtnhiên,tôinhậnravấnđềlàởchỗ:họkhôngthểlàmđược!

Một việc khác mà tôi không bao giờ có thể khiến họ làmđược,đólàviệcđặtcâuhỏi.Cuốicùngthìmộtsinhviêncũnggiảithíchchotôiđiềunày:“Nếuemhỏithầymộtcâutronggiờgiảng,thìsauđómọingườisẽbảoemlà‘Vìsaocậulàmphíthờigiancủachúngtớởtrênlớp?Chúngtớđanggắnghọccáigìđó,thếmàcậulạihỏilàmthầydừnglại’.”

Đólàmộtkiểuchơitrộimàchẳngaibiếtđiềugìđangdiễnra,thếmàhọhạthấpngườikhácbằngcáchlàmnhưlàhọđãbiếtrồi.Tấtcảhọmạonhậnlàmìnhbiết,vànếumộtsinhviênthừanhận trongmột tíc tắc rằngcóđiềugìđókhóhiểubằngcáchnêu lênmột câu hỏi, thì những người khác sẽ tỏ thái độ cửaquyền, làm như thể chẳng có gì khó hiểu cả, và nói với sinhviênđórằnganhtađanglàmmấtthờigiancủahọ.

Tôigiảithíchviệccùngnhauhọc,việcthảoluậncáccâuhỏi,việctranhcãi làcó lợinhưthếnào,nhưnghọvẫnkhông làmđiềuđó, vìhọ sẽ cảm thấymấtmặtnếuphảihỏingườikhác.Thậtlàđángtiếc!Tấtcảcôngviệchọđãlàm,nhữngconngườithôngminh,nhưnghọlạiđểmìnhrơivàocáitrạngtháitâmlýbuồncườinày,cáikiểugiáodục“Tựtruyềnbá”kỳlạnày,mànólàvônghĩa,hoàntoànvônghĩa!

Vàocuốinămhọc,sinhviênđềnghịtôitrìnhbàymộtbàinóichuyệnvềkinhnghiệmgiảngdạycủatôiởBrazil.Trongbuổinóichuyệnđókhôngchỉcócácsinhviên,màcòncócảcácgiáo

sưvàquanchứcchínhphủnữa,vìthếtôiyêucầuhọđồngýđểtôicóthểnóibấtkỳđiềugìtôimuốn.Họnói:“Tấtnhiên,hẳnrồi.Đâylàmộtđấtnướctựdo.”

Vậylà,tôibướcvào,mangtheomộtcuốngiáotrìnhvậtlýcơsở,màhọvẫndùngởnămthứnhấtcủađạihọc.Họnghĩrằngcuốnsáchnàyrấthữuíchvìnócócáckiểuchữkhácnhau–đenđậmchonhữngđiềuquantrọngnhấtcầnphảinhớ,nhạthơnchonhữngđiềuítquantrọnghơn,vàvânvân.

Ngay lập tức,mộtngườinói: “Ngài khôngđịnhnói điều gìxấuvề cuốn sáchđó chứ?Tác giả của cuốn sách cũngđangởđây,vàaicũngnghĩđâylàmộtgiáotrìnhtốt.”

“Cácvịđãhứalàtôicóthểnóiđiềugìtôimuốn.”

Hộitrườngđãkínchỗ.Tôibắtđầubằngđịnhnghĩakhoahọcnhư là sựhiểubiếtvềvậnđộng của tựnhiên.Sauđó tôihỏi:“Vậy, lýdochínhđángcủaviệcgiảngdạykhoahọc làgì?Tấtnhiên,mộtđấtnướckhông thể tựxemmình làvănminhtrừkhi…Này,này,này.”Tấtcảngồiđógậtgù,vìtôibiếtđólàcáchthứcsuynghĩcủahọ.

Rồitôinói:“Tấtnhiên,điềuđólàvôlý,bởitạisaochúngtalạicảmthấymìnhphảichạytheoquốcgiakhác?Chúngtacầnlàmđiềuấyvìmộtlýdochínhđáng,mộtlýdosángsuốt,chứkhôngphảichỉvìcácnướckháclàm.”Sauđótôinóivềnhữnglợi ích của khoa học, và những đóng góp của nó cho việc cảithiệnđiềukiệnsốngcủaconngười-tấtcảnhữngđiềunhưthế.Tôithựcsựđãtrêuchọchọmộtchút.

Tôi nói tiếp: “Mục đích chính của bài nói chuyện này làchứng tỏ với các bạn rằng không có khoahọcnào đang đượcgiảngdạyởBrazilcả.”

Tôi có thể nhìn thấy họ không bằng lòng và nghĩ: “Gì cơ?

Khôngcókhoahọc?Thầnkinhnặngrồi!Chúngtađangcótấtcảcáclớphọcnhưthếnày”.

Thếlà,tôinóivớihọrằngmộttrongnhữngđiềuđầutiêngâycho tôi ấn tượng rấtmạnhkhi đếnBrazil là việc nhìn thấy ởhiệusáchnhữnghọcsinhphổthôngcơsởmuasáchvậtlý.Córấtnhiều trẻ emhọcvật lýởBrazil,bắtđầuhọc sớmhơnrấtnhiều so với trẻ emởMỹ.Vì thế thật ngạc nhiên khi bạn lạikhôngtìmđượcnhiềunhàvậtlýởBrazil–tạisaolạinhưvậy?Rấtnhiềutrẻemhọctậprấtchămchỉ,nhưngđầuralạichẳngcógì.

Rồi tôi kể câu chuyện tương tự của một học giả Hy Lạp,người yêu thích tiếngHy Lạp và biết rằng trên đất nước củachínhmìnhkhông cónhiều trẻ emhọc tiếngHyLạp.Nhưngkhiôngấyđếnmộtđấtnướckhác,ôngấyđãrấtvuikhithấyaicũnghọctiếngHyLạp–thậmchícảnhữngđứatrẻnhỏnhấtởcáctrườngtiểuhọc.Ôngấyđếnxembuổithicủamộtsinhviên,cậu này chuẩn bị nhận bằng về tiếng Hy Lạp, và hỏi cậu ấy:“NhữngýtưởngcủaSocratesvềmốiliênhệgiữaSựthậtvàCáiđẹplàgì?”–vàcậusinhviênkhôngtrảlờiđược.Rồiôngấyhỏicậu sinhviên: “Socrates đãnói gì với PlatoởSymposium thứba?”thìcậutatươitỉnhhẳnlênvànóimộtmạch:“Brrrrrrrrr-up.”Cậuấylặplạivớibạnmọithứ,đúngtừngtừmột,nhữngđiềuSocratesđãnói,bằngtiếngHyLạprấthay.Nhưng,nhữngđiềumàSocratesnóiởSymposiumthứbachínhlàmốiliênhệgiữaSựthậtvàCáiđẹp!

ĐiềumàhọcgiảHyLạpnàykhámpháralà,nhữngsinhviênởđấtnướckiahọctiếngHyLạpbằngcáchhọcphátâmcácchữcáitrướctiên,sauđếncáctừ,vàrồicáccâuvàđoạnvăn.Họcóthểđọc lại,đúngtừngtừmộtnhữngđiềuSocratesđãnói,màkhôngnhậnrarằngnhữngtừHyLạpnàythựcramangnghĩa

nàođó.Với sinh viên đó, tất cả chỉ là những âm thanhnhântạo.Không ai đã từng thể hiện chúng ra thànhnhững từmàsinhviêncóthểhiểuđược.

Tôinói:“Đóchínhlàđiềumàtôicảmnhận,khithấycácvịdạy ‘khoa học’ cho bọn trẻ ở đây, Brazil.” (Sốc lớn, đúngkhông?)

Rồitôigiơcuốngiáotrìnhvậtlýcơsởmàhọđangsửdụnglên:“Khôngcókếtquảthínghiệmnàođượcđềcậpđếnởbấtkìđâu trong cuốn sáchnày cả, trừmột chỗnóivềquảbóng lănxuốngtheomộtmặtphẳngnghiêngvớiquãngđườngquảbóngđiđượcsaumột,hai,bagiây,vânvân.Nhữngconsốnàycócả‘sai số’ trongđó, nghĩa là nếu bạnnhìn vào chúng thì bạn sẽnghĩlàmìnhđangnhìnvàocáckếtquảthínghiệm,bởivìcácconsốđócaohơnmộtchút,hoặcthấphơnmộtchútsovớicácgiátrịlýthuyết.Cuốnsáchthậmchícònnóivềviệcphảihiệuchỉnhnhữngsaisốthựcnghiệmnày-rấttốt.Vấnđềlà,khibạndùngcácgiá trịnàyđểtínhgia tốc, thìbạnnhậnđượcđápsốđúng.Nhưng,mộtquảbóngkhilănxuồngtheomộtmặtphẳngnghiêng,nếuđiềuđóthựcsựxảyra,cómộtquántínhlàmchonóquay,vàsẽchoranămphầnbảycủakếtquảđúng,nếubạnlàm thí nghiệm, bởi vìmột phần năng lượng cần tiêu tốn đểquay quả bóng. Thành thử, ví dụ duy nhất về ‘kết quả’ thínghiệm này lại được lấy từmột thí nghiệm bịa. Chẳng ai đãtừnglănmộtquảbóngnhưvậy,hoặchọsẽkhôngbaogiờthuđượcnhữngkếtquảđó!”

“Tôiđãkhámpháramộtthứkhácnữa,”tôitiếptục.“Bằngcáchlậtcáctrangmộtcáchngẫunhiên,đặtngóntaycủatôilênvàđọcnhữngcâutrongtrangđó,tôicóthểchỉchocácbạnthấyvấnđềlàgì–nólàkhôngkhoahọc,màchỉnhớmáymócnhưthếnào, trongmọi trườnghợp.Dođó tôiđủdũngcảmđể lật

nhanh những trang sách này ngay bây giờ, trước mắt quí vịkhán giả ở đây, đặt ngón tay tôi lên, đọc, và chỉ cho các bạnthấy.”

Thếlàtôilàmviệcđó.Brrrrrrrup–tôiđặtngóntaycủamìnhlênvàbắtđầuđọc:“Sựphátquangdomasát.Sựphátquangdomasátlàhiệntượngánhsángphátrakhitinhthểbịép…..”

Tôinói:“Vàđó,cácbạncókhoahọckhông?Không!Cácbạnchỉđượcnóichobiếtmộttừnghĩalàgìthôngquacáctừkhác.Cácbạnkhônghềđượcnóichobiếtbấtkỳđiềugìvềtựnhiên.Nhữngtinhthểnàotạoraánhsángkhibạnépchúng?Tạisaochúngphát ra ánh sáng?Cácbạn có thấy sinhviênnào sẽ vềnhàvàthửlàmđiềuđókhông?Chúngkhôngthểlàmđược.”

“Nhưngnếuthayvàođócácbạnviết‘Khilấymộtcụcđườngvàkẹpnóbằngmộtcáikìmtrongbóngtối,thìsẽnhìnthấymộtchớp sángmàuxanhnhạt.Một số tinh thểkhác cũng có tínhchấtnhưvậy.Khôngaihiểuđượcvìsao.HiệntượngnàyđượcgọilàPhátquangdomasát.Thếrồiaiđósẽvềnhàvàlàmthử.Thếrồicómộttrảinghiệmvềtựnhiên.”Tôiđãdùngvídụđóđểchỉchohọthấy,vànếutôicóđặtngóntayvàomộtchỗkháccủacuốnsáchthìcũngchẳngcósựkhácbiệtnào;chỗnàocũngvậycả.

Cuốicùng,tôiđãnóirằngtôikhôngthểnhìnthấybằngcáchnàođểaiđócóthểđượcđàotạotừhệthốngtựlantruyềnnày,trong đó người ta vượt qua những kỳ thi, và dạy người khácvượt qua những kỳ thi, nhưng chẳng ai biết cái gì cả. “Tuynhiên”,tôinói:“Chắchẳntôisai.Cóhaisinhviêntronglớpcủatôihọc rất giỏi, vàmột trong số cácnhàvật lýmà tôibiếtđãđược đào tạo hoàn toàn ở Brazil. Thành ra, chắc phải có khảnăngđểmộtsốngườitìmđượcconđườngcủamìnhxuyênquahệthốngđó,mộthệthốngtồi.”

Thếđấy,saukhitôinóixong,ôngtrưởngkhoagiáodụckhoahọcđứngdậyvànói:“NgàiFeynmanđãnóivớichúngtanhữngđiềumàchúngtarấtkhóchấpnhận,nhưngrõrànglàôngấythựcsựyêukhoahọc,vàchânthànhtrongnhữngphêpháncủamình.Vìvậy,tôinghĩchúngtanênlắngngheôngấy.Khiđếnđâytôiđãbiếtrằngchúngtacómộtsốcănbệnhtronghệthốnggiáodụccủamình;điềutôiđãhọcđượclàchúngtađangbịungthư!”–rồiôngngồixuống.

Điềuđóđãlàmchonhữngngườikháctựdophátbiểu,khôngkhí thật là sôi động.Mọingười đứng lên vàđưa ranhữngđềxuất. Sinh viên lập ra những ban chuyên trách để in trướcnhững bài giảng, và họ lập những ban khác để làm việc này,việckia.

Rồimột chuyện xảy ra hoàn toàn bất ngờ đối với tôi.Mộtsinhviênđứng lênvànói:“EmlàmộttronghaisinhviênmàthầyFeynmanđãnhắctớiởphầncuốicủabàinóichuyện.EmkhôngđượcđàotạoởBrazil;emđãđượcđàotạoởĐức,vàemmớichuyểnvềBrazilnămnay.”

Còncậusinhviêngiỏinữamàtôiđãnhắcđếncũngcóđiềutươngtựđểnói.Vàvịgiáosưmàtôiđãđềcậptớicũngđứnglênvànói:“Tôiđãđượcđàotạoởđây,Brazil,trongthờigianchiếntranh,khiđó, thậtmaymắn, tất cả giáo sưđã rời trườngđạihọc,vì thế tôiđãhọcmọi thứbằng tựmìnhđọc sách.Dođó,thực ra tôi đã không được đào tạo dưới hệ thống giáo dụcBrazil.”

Tôi thựcsựbấtngờvềđiềuđó.Tôibiếthệ thốngđó là tồi,mà100phầntrăm–thậtkinhkhủng!

VìtôiđếnBraziltheomộtchươngtrìnhdochínhphủMỹtàitrợ,nênBộngoại giaoyêu cầu tôi viếtmộtbáo cáovềnhững

trảinghiệmcủamìnhởBrazil,vàtôiđãviếtranhữngđiểmcơbảncủabàinóichuyệnmàtôiđãtrìnhbày.Saunày,tôiđượcbiếtquatinđồnrằngphảnứngcủamộtquanchứcởbộngoạigiaolà:“ĐiềuđóchobạnthấyviệcgửimộtngườiquákhờkhạođếnBrazillànguyhiểmnhưthếnào.Mộttayngungốc;anhtachỉ có thểgây rắc rối.Anh takhônghiểuvấnđề”.Hoàn toànngượclại!Tôinghĩchínhvịquanchứcởbộngoạigiaonàymớilàkhờkhạokhinghĩnhưthế,bởivìôngtachỉnhìnthấymộttrườngđạihọcvớimộtdanhsáchcácmônhọcvànhữnggiảitrình,chỉcóthếthôi.

Misterngoạingữ

Khi ở Brazil tôi đã phải đánh vật với việc học tiếng địaphươngvàđãquyếtđịnhđọccácbàigiảngvậtlýcủamìnhbằngtiếngBồĐàoNha.Không lâu saukhi chuyểnđếnCaltech, tôiđược mời tham dự một bữa tiệc do giáo sư Bacher tổ chức.Trước khi tôi đến, Bacher đã nói với khách: “Anh chàngFeynmannàynghĩrằngmìnhthôngtháivìanhtađãhọcđượcmộtíttiếngBồ,vìthếchúngtahãysửachoanhtakhálên:CôSmith đây (cô ấy là ngườiCaucasian chínhhiệu) đã lớn lên ởTrungQuốc.HãyđểcôấychàoFeynmanbằngtiếngTrung.”

Tôivôtưđivàophòngtiệc,vàBachergiớithiệutôivớitấtcảmọingười:“AnhFeynman,đâylàông-này-ông-nọ.”

“Rấthânhạnhđượcgặp,anhFeynman.”

“Vàđâylàông-này-ông-kia.”

“Rấtvui,anhFeynman.”

“VàđâylàcôSmith.”

“Ai,choong,ngongjia!”côấynóivàcúichào.

Đâyquả làsựngạcnhiênlớnđốivớitôi,vàtôinghĩ làviệcduynhấtnênlàmlàđáplạivớicùngmộtphongcách.Tôilịchsựcúichàocôấy,vàhoàntoàntựtinnói:“Ahching,jongjien!”

“Ồi, lạyChúa!”côấyreo lên,quêncả sựđiềmtĩnhvốncó.“Tôiđãbiếtđiềunày sẽ xảy ra – tôinói tiếngphổ thông, cònanhấynóitiếngQuảngĐông!”

TấtnhiênrồingàiBig!

ỖimùahètôithườngláiôtôđixuyênnướcMỹ,gắnghướngvềphíabờbiểnTháiBìnhDương.Nhưng,vìnhữnglýdokhácnhau,tôiluônbịmắckẹtởđâuđó,thườnglàởLasVegas.

Tôiđặcbiệtnhớcáilầnđầutiên,tôirấtthíchlầnấy.Khiđó,cũngnhưbâygiờ,LasVegaskiếmtiềntừnhữngconbạc.Vậynêntoànbộcôngviệccầnlàmcủacáckháchsạnlàlôikéomọingườiđếnđóđánhbạc.Vìthếhọcónhữngchươngtrìnhbiểudiễn và những bữa ăn tối cực rẻ – gần như làmiễn phí. Bạnkhông cần phải đặt trước bất kỳ cái gì: bạn có thể bước vào,ngồixuốngmộttrongrấtnhiềubàntrống,vàthưởngthứcbuổibiểu diễn.Điều đó thực sự là tuyệt vời chomột người khôngđánh bạc, bởi vì tôi đang được hưởng tất cả những lợi thế:phòngởthìkhôngđắt,ănuốngthìgầnnhưmiễnphí,cácbuổidiễnhay,vàtôithíchcáccôgái.

Mộthôm,tôiđangnằmgầnbểbơiởkháchsạncủamình,thìmộtanhchàngđiđếnvàbắtchuyện.Tôikhôngthểnhớanhấyđãbắtđầunhưthếnào,nhưngýcủaanhtalàtôicólẽđãlàmviệc để kiếm sống, và sống như vậy thì thực là quá dại khờ.“Hãy xem, tôi sống thoảimái như thế nào,” anh ta nói: “TôisuốtngàyluẩnquẩnquanhbểbơivàtậnhưởngcuộcsốngởLasVegas.”

“Làm thế quái nào để anh có được cuộc sống như vậymàkhôngphảilàmviệc?”

“Đơngiảnthôi:tôicácượcngựa.”

“Tôi không biết gì về ngựa cả, nhưng tôi cũng không hiểulàmthếnàoanhcóthểkiếmsốngbằngviệccácượcngựa,”tôinóiđầyvẻnghingờ.

“Tấtnhiên làanhcóthể,”anhtanói.“Đó làcáchsốngcủatôi! Tôi sẽ nói cho anh biết: tôi sẽ dạy anh cách làm việc đó.Chúng ta sẽđixuốngdướikiavà tôiđảmbảo làanhsẽ thắngmộttrămđô.”

“Tôicóthểlàmviệcđóbằngcáchnào?”

“Tôi sẽ cávới anhmột trămđô rằnganh sẽ thắng,”anh tanói.“Vìthếnếuanhthắngthìanhchẳngmấtgì,cònnếuanhthuathìanhnhậnmộttrămđô!”

Vìvậytôinghĩ:“Chà!Đúngthế!Nếumìnhthắngmộttrămđôcángựavàphảitrảchoanhta,thìmìnhcũngchẳngmấtgì.Chỉlàmộtlầntậpdượt–đơngiảnlàmộtbằngchứngchothấyhệthốngcủaanhđangchạy.Cònnếuanhtathua,thìmìnhsẽthắngmộttrămđô.Tuyệtđấychứ!”

Anh ta đưa tôi đếnmột chỗ cá cược, ở đóngười ta cómộtdanhsáchngựađuavàcácđườngđuatrênkhắpcảnước.Anhtagiớithiệutôivớinhữngngườikhác,họđềunói:“Khỏibàn,anhấyrấtđượcđấy!Tôiđãthắngmộttrămđô!”

Tôidầndầnnhậnralàmìnhsẽphảibỏmộtsốtiềntừtúicủamìnhđểđặtcược,vàtôibắtđầuhơicăngthẳngmộtchút.“Tôiphảiđặtcượcbaonhiêu?,”tôihỏi.

“À,khoảngbahoặcbốntrămđô.”

Tôikhôngcóđếntừngấytiền.Ngoàira,tôicũngbắtđầulolắng:nếumìnhthuatoànbộtiềncượcthìsao?

Thế rồi anh ta bảo: “Tôi nói với anhđiềunày: Lời khuyêncủatôichỉtốncủaanhnămmươiđô,vàchỉkhilờikhuyênđóhữuhiệu.Nếu nó không hữuhiệu thì tôi sẽ trả cho anhmột

trămđôvàdùsaoanhvẫnthắng.”

Tôisuynghĩ:“Chà!Bâygiờcáchnàomìnhcũngthắng–hoặcnămmươihoặcmộttrămđô!Bằngcáchquáinàomàanhtalàmđượcđiềuđónhỉ?”Rồitôinhậnralànếubạncómộttròchơisòng phẳngmột cách hợp lẽ – tạm thời hãy quênnhữngmấtmátnhonhỏtừsốtiềnthuđượcđểhiểuđượctròchơiđó–thìcơhộibạnthắngmộttrămđôvớimấtbốntrămđôlàbốntrênmột.Vìvậytrongnămlầnanhtachơitrònàyvớiaiđóthìbốnlầnhọsẽthắngmộttrămđô,vàanhtasẽnhậnhaitrăm(đồngthờichứngtỏchohọthấyanhtathôngminhnhưthếnào);lầnthứnămanh taphải trảmột trămđô.Vìvậy tính trungbìnhanh tanhậnhai trămtrongkhi chỉphải trảmột trăm.Vậy làcuốicùngtôicũnghiểuđượccáchthứcanhtacóthểlàmđiềuđó.

Quátrìnhnàydiễnratrongvàingày.Anhtanghĩramộtkếhoạchmàthoạtđầunghecóvẻnhưmộtthoảthuậntuyệtvời,nhưngsaukhisuynghĩmộtchúttôidầnhiểuranóvậnhànhnhư thế nào. Cuối cùng, chừng như thất vọng anh ta nói:“Đượcrồi, tôinóivớianhđiềunày:Anhtrả tôinămmươiđôcholờikhuyên,vànếuanhthuatôisẽtrảlạitoànbộsốtiềncủaanh.”

Bâygiờthìtôikhôngthểthuatrongvụnày!Chonêntôinói:“Được,anhđãthoảthuậnrồinhé!”

“Tốt,”anhtađáp.“Nhưngkhôngmaylàtôi lạiphảiđiSanFranciscovàodịpnghỉcuốituầnnày,vậyanhchỉcầnthưchotôibiếtkếtquả,vànếuanhthuabốntrămđô,thìtôisẽgửitiềnchoanh.”

Những kế hoạch đầu tiên đã được thiết kế để anh ta kiếmtiền bằng các tính toán trung thực. Bây giờ anh ta sẽ đi khỏithànhphố.Cáchduynhấtđểanh takiếmtiềnbằngkếhoạch

nàylàkhônggửitiềnđi–trởthànhmộtkẻlừađảothựcsự.

Vì thế tôikhôngbaogiờ chấpnhậnbấtkỳđềnghịnàocủaanhta.Nhưng,tôithíchxemanhtahoạtđộngthếnào.

GặpgỡcáckỹnữlàmộttrònựccườikhácởLasVegas.Tôiđoán làngười ta yêu cầuhọ la cà trongquánbar giữanhữngmàndiễnđểthuhútkhách.Tôigặpmộtvàingườitrongsốhọtheocáchđó,nóichuyệnvớihọ,vàthấyhọlànhữngngườirấtdễmến.Nhữngainói:“Kỹnữ,hả?”lànhữngngườiđãcósẵnđịnhkiếntrongđầuvềcáccôgáinày!Nhưng,nếubạnđểýkỹ,thì trongbất kỳnhómngườinào cũng luôn có các loạingườikhácnhau.Chẳnghạn,cómộtcôcongáicủamộttrưởngkhoaởmột đại học phía bờ Đông. Cô có tài về khiêu vũ vàmuốnđượcnhảy.Côấyđượcnghỉcảmùahèvàcôngviệckhiêuvũrấtkhókiếm,thànhracôphảilàmviệctrongmộtnhómbiểudiễnởLasVegas.Hầuhếtcáckỹnữnàylànhữngngườidễmếnvàthânthiện.Tấtcảhọđềurấtđẹp,màtôi thì lạiyêunhữngcôgáiđẹp.

Thậtra,cáckỹnữlàlýdothựclàmtôithíchLasVegasnhiềuđếnthế.

Banđầutôiđãhơingạimộtchút:cáccôgáiấyquáđẹp,họcótiếngtămnhưthế,vânvân.Cólẽtôicứthửgặphọ,vàtôiđãngậpngừngmộtchútkhibắtchuyện.Lúcđầuthìkhó,nhưngdầndầntrởnêndễhơn,vàcuốicùng,tôiđãcóđủtựtinrằngmìnhchẳngngạimộtaihết

Tôi cómột cáchđể trải nghiệm các cuộc phiêu lưu,nóhơikhógiảithích:giốngnhưcâucá,bạnthảcâurồicầnphảikiênnhẫn.Khitôinóivớiaiđóvềmấycuộcphiêulưucủamình,họcóthểbảo“Ồ,đithôi–hãycứlàmnhưthế!”Thếlàchúngtôiđiđếnmột quán bar để xem liệu có gì hay hay, nhưng chỉ saukhoảng hai mươi phút gì đó là họ mất hết kiên nhẫn rồi.

Thườngthìbạnphảichờvàingàymớicóđượcđiềugìđó.Tôiđãdànhrấtnhiềuthờigiannóichuyệnvớicáckỹnữ.Cônàythường lạigiới thiệu tôivới côkhác,và saumột thờigian thìthườngmộtđiềuthúvịnàođósẽđến.

Tôinhớmộtcôgáithíchuốnggibsons.CôấynhảyởKháchsạn Flamingo, và tôi biết cô ấy khá rõ. Khi xuống phố, tôithườnggọiGibsonrồiđặttrênbàncủacôấytrướckhicôngồiởđóđểthôngbáorằngtôiđãcómặt.

Một lần, tôiđiđếnvàngồixuốngcạnhcôấy, thìcô tanói:“Tối nay em đi cùng một người đàn ông – một cây bạc từTexas.” (Tôi cónghe vềngười này.Cứkhi nào ông ấy chơi ởbànxúcxắc,làmọingườiđềuxúmlạixemôngtachơi.).Ôngấyquaylạibàn,chỗchúngtôiđangngồi,vàcôbạnkĩnữcủatôigiớithiệutôivớiôngta.

Câuđầutiênôngtanóivớitôilà:“Anhbiếtgìkhông?Tôiđãmấtsáumươinghìnđôtốinay.”

Tôibiếtcầnlàmgì:Tôiquaysangôngta,rấtnhẹnhàng,vànói:“Thếđiềuđólàkhônngoanhayngungốc?”

Chúngtôidùngđiểmtâmởphòngăn.Ôngtađềnghị:“Này,hãyđểtôikýsécchoanh.Họkhôngtínhtiềntôivềnhữngthứnàyvìtôichơibạcởđâyquánhiều.”

“Cảmơnông,tôicóđủtiềnđểkhôngphảibậntâmvềviệcaitrảtiềnănsángchomình.”Tôitiếptụchạnhụcôngtamỗikhiđịnhlênmặtvớitôi.

Ôngtađãthửdiễnmọitrò:nàolàmìnhgiàuthếnào,nàolàcóbaonhiêudầumỏởTexas,nhưngchẳngănthuagì,vìtôiđãbiếttỏngcáicáchthứcấyrồi!

Nhưngcuốicùngchúngtôiđãcùngnhaucóvàitròvui.

Một lần, khi chúng tôi đangngồi ở bar, ông tanói với tôi:

“Anhthấynhữngcôgáiởcáibànđằngkiakhông?HọlàgáibánhoatừLosAngelesđấy.”

Họtrôngrấtdễmến;vàhẳnlàởthứhạngnhấtđịnh.

Ôngtabảotôi:“Nóichoanhbiếttôisẽlàmgìnhé:tôisẽgiớithiệu họ với anh, và rồi tôi sẽ trả tiền cho một cô mà anhthích.”

Tôikhôngcảmthấythíchgặpcáccôgáiấy,vàtôibiếtôngtanóiđiềuđóđểgâyấntượngvớitôi,nênthoạtđầutôiđãtừchối.Nhưngrồi tôinghĩ:“Cóđiềugìđóởđây!Chanàyrấtkiêntrìgây ấn tượngvớimình, cònmuốnmua cái ấy chomìnhnữa.Nếucókhinàomìnhmuốnkểlạicâuchuyệnnày…”Vìthếtôinóivớiôngta:“Được,đồngý,giớithiệutôiđi.”

Chúngtôiđiđếnbàncủacáccôgáivàôngấygiới thiệutôivớihọvàrồiđikhỏiđómộtlúc.Ngườiphụcvụxuấthiệnvàhỏichúngtôimuốnuốnggì.Tôigọinướclọc,còncôgáingồicạnhtôihỏi:“Liệuemcóthểgọichampagnekhông?”

“Emcóthểgọibấtkỳcáigìemmuốn,”tôiđápvớivẻthờơ:“Bởivìemsẽtrảtiền.”

“Anhlàmsaovậy?”côtanói.“Keokiệt,haygìđó?”

“Đúngthế.”

“Chắc anh không phải làmột người hào phóng!” cô ta nóimộtcáchbựctức.

“Emđãhiểuanhngayrồiđó!”tôiđáp.NhiềunămtrướctôiđãhọcđượcởNewMexicorằngkhôngnênlàmmộtngườihàophóng.

Ngaysauđóhọtỏýmuốnmuađồuốngchotôi–tìnhthếđảolộnhoàntoàn!(Tiệnthểnóithêm,đạigiadầumỏTexaskhôngbaogiờquaylại.)mộtlátsau,mộttrongcáccôgáinói:“ĐếnElRanchođi.Cóthểởđấyvuihơn.”Chúngtôi lênxecủacáccô

ấy.Đólàmộtchiếcxeđẹp,vàhọđềulànhữngngườidễmến.Trênđườngđicáccôhỏitêntôi.

“DickFeynman.”

“Anhtừđâuđến,Dick?Anhlàmgì?”

“AnhđếntừPasadena.AnhlàmviệcởCaltech.”

Mộttrongcáccôgáinói:“Ồ,đócóphải lànơi làmviệccủanhàkhoahọcPaulingkhông?”

TôiđãđếnLasVegasnhiềulần,hếtlầnnàyđếnlầnkhác,vàchưacóaiđã từngbiếtbấtkỳđiềugìvềkhoahọc.Tôiđãnóichuyệnvớicácdoanhnhânđủloại,vàvớihọthìmộtnhàkhoahọcchẳnglàaicả.“Đúngthế!”tôiđáp,lấylàmngạcnhiên.

“VàcómộtchàngtraitênlàGellan,haylàđạiloạithế–mộtnhà vật lý” Tôi không thể nào tin được điều đó. Tôi đang đicùng xe với toàn các cô gái bán hoa và họ biết tất cả nhữngchuyệnnày!

“Đúng! Tên anh ấy là Gellmann! Làm thế nàomà em biếtđiềuđó?”

“ẢnhcủacácanhtrêntạpchíTime.”Đúngthếthật.Vìlýdonàođó,họđãcóảnhcủamườinhàkhoahọcMỹ trên tạpchíTime.Tôiởtrongđó,cảPaulingvàGellmanncũngởđó.

“Làmthếnàomàemnhớđượcnhữngcáitênấy?”tôihỏi.

“À,bọnemnhìnquacáctấmảnhvàchọnrangườitrẻnhấtvàđẹptrainhất!”(Gellmanntrẻhơntôi.)

ChúngtôiđếnKháchsạnElRanchovàcáccôgáitiếptụctròchơiđãiđằngtôigiốngnhưmọingườithườngđãiđằngcáccôấy. “Anh có muốn làm vài ván không?” mấy cô nàng hỏi.“Chúngemsẽtrảtiền,vàanhcóthểgiữlạimộtnửatiềnthắngcuộc.”Tôichơimộtchútbằng tiềncủahọvà tấtcảchúng tôiđềuđãcómộtkhoảngthờigianvuivẻ.

Saumộtlátcáccônói:“Nhìnkìa,bọnemthấymộtnhânvậtquantrọng,nênđànhphảichiatayanhbâygiờ,”vàhọquaylạivớicôngviệccủamình.

Mộtlần,khiđangngồiởmộtquánbar,tôinhìnthấyhaicôgáiđivớimộtngườiđànônggiàhơn.Cuốicùngthìôngtabỏđi,cònhọđếnngồicạnhtôi:côđẹphơnvànăngđộnghơnngồisáttôi,cònngườibạnkémnướchơncủacôấy,cótênpam,thìngồiởphíakia.

Mọithứdiễnrarấtdễchịungaytừđầu.Côấyrấtthânthiện.Chỉlátsaucônàngđãngảngườivàotôi,vàtôivòngtayômcôấy.Haingườiđànôngbướcvàovàngồiởcáibàngầnđó,nhưngtrướckhingườiphụcvụtớithìhọđãbỏrangoài.

“Anhcónhìnthấynhữngngườiđókhông?”côbạnmớicủatôinói.

“Có.”

“Họlàbạncủachồngem.”

“Trời?Trògìvậy?”

“Anhthấyđấy,emvừamớicướiJohnBig”–côtanhắcđếnmộtcáitênrấtnổitiếng–“Vàbọnemcómộtcuộccãivãnhỏ.Chúngemđangđituầntrăngmật,nhưngJohnthìlúcnàocũngchỉbàibạc.Anhấychẳngchúýgìđếnemcả,nênembỏđivàtựchămsócmình, cònanh ta lại luôn thuê thám tửđể theodõixememđanglàmgì.”

Côấynhờtôiđưavềkháchsạn,vàchúngtôiđibằngxecủatôi.Trênđườngđitôihỏicôấy:“Ừ,thếJohnthìsao?”

Côấyđáp:“Đừnglo.Chỉcầnđểýcáixetomàuđỏcóhaiăng-ten.Nếuanhkhôngthấycáixeấy,thìcónghĩalàanhtakhôngởquanhđâyđâu.”

Đêmhômsautôiđưa“CônàngGibson”vàbạncủacôấyđến

mộtbuổidiễnmuộnởkháchsạnSilverSlipper,ởđâycómộtbuổidiễnmuộnhơntấtcảcáckháchsạnkhác.Nhữngcôgáiđãlàm việc ở các buổi diễn khác thích đến đó, và người dẫnchươngtrìnhthôngbáosựhiệndiệncủacácvũcôngkhácnhaukhihọbướcvào.Vìvậy,khitôiđivàovớihaivũcôngđángyêutrongtaythìanhtanói:“VàđâyCônày-nọvàCônày-nọđếntừFlamingo!”mọingườiđềunhìnquanhxemaiđangbướcvào.Tôicảmthấythậttuyệt!

Chúngtôingồixuốngmộtbàngầnquầybar.Lúcsaucómộtchútxáođộng–mấyngườiphụcvụxắpxếplạibànghế,nhữngnhânviênbảovệmangtheosúngốngđivào.Bọnhọdẹpchỗchomộtngôisao.

JohnBigđangđivào!

Anhtađiđếnquầybar,ngaysátbànchúngtôi,vàngaylậptức có hai anh chàngmuốn nhảy với hai cô gáimà tôimangđến.Họđi rađểnhảy, còn tôingồiđómộtmìnhkhi Johnđiđếnbàntôivàngồixuống.“Anhbaaaạnkhỏechứ?”anhtahỏi.“AnhđanglàmgìởVegasvậy?”

Tôichắc làanhấyđãpháthiệnra tôivàvợanhta.“Chỉ làtiêukhiển…”(Tôiphảilàmcứng,đúngkhông?)

“Anhbạnđãởđâylâuchưa?”

“Bốnhoặcnămđêm.”

“Tôibiếtanh,”anhtatiếptục.“ChẳngphảitôiđãnhìnthấyanhởFloridasao?”

“Thếà,tôithựcsựkhôngbiết…”

Anhấythửnóivềnơinày,nơikia,vàtôikhôngbiếtanhtamuốn gì. “Tôi biết,” anh ta nói; “Đó là ở El Morocco.” (ElMoroccolàmộthộpđêmlớnởNewYork,nơitụhộicủanhiềutaychơibự–nhưcácgiáosưvậtlýlýthuyết,đúngkhông?)

“Chắclàởđấy,”tôinói.Tôiđangthắcmắckhinàothìanhtasẽđềcậpđếnchuyệnđó.Cuốicùng,anhtangảngườivềphíatôivànói:“Này,anhsẽgiớithiệutôivớimấycôgáiđicùnganhkhihọquaylạiđâysaukhiêuvũchứ?”

Đólàtấtcảnhữnggìanhtamuốn.Anhtachưahềtừngbiếttôi ở quán cà phê quái nào cả! Thế là tôi giới thiệu anh ta,nhưngcáckỹnữcủatôinóirằnghọmệtvàmuốnđivềnhà.

Chiềuhôm sau tôinhìn thấy JohnBigởFlamingo.Anh ấyđangđứngở quầybarnói chuyệnvớingười phục vụ quầy vềmáyảnhvàviệc chụphình.Anh ta chắcphải làmột thợ ảnhnghiệpdư:Anhtacó tấtcảnhữngbóngđènvàmáyảnhnày,nhưnglạinóinhữngđiềungớngẩnnhấtvềchúng.Cuốicùngtôirútrakếtluậnlàanhtachẳngphảilàthợảnhnghiệpdưgìcả;anhtachỉlàmộtkẻgiàucótựmuachomìnhmấycáimáyảnh.

VàolúcđótôihiểurằngJohnkhôngbiếttôiđãlòngvòngvớivợanhta;anhấymuốnnóichuyệnvớitôichỉvìmấycôgáivẫnđivới tôimàthôi.Vì thếtôinghĩramộttrò, tôisẽbịarachomìnhvaitrợlýcủaJohnBig.

“Chào,John,”tôinói.“Hãychụpvàibứcảnh.Tôisẽcầmđènflash[63]choanh.”

Tôiđútmấycáibóngđènflashvàotúi,vàchúngtôibắtđầuchụp.

Tôigiơđènchoanhtavàgợiýchỗnàychỗkia;Anhấythíchlắm.

Chúng tôi chuyển sangLast Frontier để đánhbạc, và Johnbắtđầuthắng.Cáckháchsạnkhôngmuốnmộtconbạclớnrờicuộcchơi,nhưngtôicóthểnhìnra làanhtađãmuốnchuồn.Vấnđềlàlàmsaođểthựcthiviệcđómộtcáchđànghoàng.

“John,chúngtaphảiđingaythôi,”tôinóivẻnghiêmtrọng.

“Nhưngtôiđangthắng.”

“Vâng,nhưngchúngtacómộtcuộchẹnvàochiềunay.”

“Ừ,thìlấyxecủatôiđi.”

“Tuânlệnh,ngàiBig.”Anhtađưatôichìakhóaxevànóichotôibiếthìnhdạngcủanó(Tôikhônghélộlàmìnhđãbiếtrồi).

Tôiđirabãiđỗxe,vàđâyrồi,cáixetobựrấtđẹpvớihaicáiăng-tennày.Tôi leolênvàvặnchìakhóa–nhưngmáykhôngnổ.Cáixenàycóhộpsốtựđộng,làloạixevừamớicótrênthịtrường,vàtôikhôngbiếtgìvềchúngcả.Saumộtlát,tôivôtìnhđưanóvềPARK(đỗxe)vànónổmáy.Tôiláinórấtcẩnthận,nhưláimộtchiếcxetriệuđô.Đếncửakháchsạn,tôixuốngxe,đivàotrong,đếnchỗcáibànanhtađangchơi,vànói:“Xecủangàiđãsẵnsàng,thưangài!”

“Tôiphảiđi,”anhtathôngbáovàchúngtôichuồn.

Johnđể tôi lái xe. “TôimuốnđếnElRancho,” anh ấynói.“Anhcóbiếtcônàoởđókhông?”

Tôibiếtkhárõmộtcôởđó,nênđãtrảlời:“Có.”Đếnlúcnàythìtôiđủtinrằnglýdoduynhấtđểanhtachơicáitròmàtôibịaralàmuốngặpmấycôgái,vìthếtôiđãláisangmộtchủđềtếnhị:“Tôiđãgặpvợanhmộttốimớiđây…”

“Vợtôi?Vợtôikhôngcómặtởđây,LasVegas.”

Tôikểchoanhtanghevềcôgáimàtôiđãgặpởquánbar.

“Ồ!Tôibiếtanhnóivềairồi.TôiđãgặpcôgáiấyvàbạncủacôtaởLosAngelesvàđãmanghọtớiLasVegas.ViệcđầutiênmàhọlàmlàđãdùngđiệnthoạicủatôibuônchuyệnsuốtmộtgiờvớibạnbèởTexas.Tôiđiêntiếtlênvàđãtốnghọrangoài!Thếlàcôấyđilungtungnóivớimọingườirằngcôtalàvợtôi,

gớmđấychứnhỉ?”Vậylàđiềuđóđãsángtỏ.

Chúng tôi vào El Rancho, và buổi diễn sẽ bắt đầu trongkhoảng mười lăm phút nữa. Tất cả đã chật kín, trong nhàchẳngcònmộtchỗnàonữa.Johnđitớigặpngườiquảngiavànói:“Tôimuốnmộtbàn.”

“Vâng,thưangàiBig!Sẽcóngaytrongvàiphút.”

Johnboa choông tavàđi chơibài.Trongkhiđó, tôi đi raphía sau, nơi các cô gái đang chuẩn bị cho buổi diễn, và hỏithămngườibạncủamình.CôbạnđiravàtôigiảithíchvớicôấylàJohnBigđangđivớitôi,vàanhtamuốncóbầubạnsaubuổidiễn.

“Hẳnrồi,Dick,”côấynói.“Emsẽkéomấyđứabạnvàbọnemsẽgặpcácanhsaubuổidiễnnhé.”

TôiđivòngraphíatrướcđểtìmJohn.Anhấyvẫnđangchơibài.

“Cứvàotrướcđi,”anhấynói:“Mộtphútnữatôisẽvào.”

Cònhaibànởtítphíatrên,ngaysátsânkhấu.Cácbànkhácởđấyđềuđãkín.Tôingồixuốngđómộtmình.BuổidiễnbắtđầutrướckhiJohnquayvào.Cáckỹnữđira.Họcóthểnhìnthấytôiởcáibànđó,vẻnvẹnchỉmìnhtôi.Trướckia,họnghĩtôi chỉ làmột giáo sư tầm thường;bâygiờhọ thấy tôi làmộtTAYCHƠICÓHẠNG.

CuốicùngJohnđãvào,vàngaysauđómộtsốngườiđếnngồiởcáibàngầnchỗchúngtôi–“Vợ”JohnvàbạnPamcủacôấycùnghaingườiđànông!

TôinghiêngngườisangJohn:“Côtaởcáibànkia.”

“Ừ.”

CôấynhìnthấytôiđangchămsócJohn,nênđãnhoàingườisangphíatôitừbànbêncạnhvàhỏi:“Emcóthểnóichuyệnvới

Johnđượckhông?”

Tôikhôngnóilờinào.Johncũngchẳngnóigìcả.

Tôi chờ một lúc, rồi mới ngoảnh sang phía John: “Cô tamuốnnóichuyệnvớianh.”

RồiJohncũngchờmộtlát:“Đượcthôi,”anhấyđáp.

Tôichờthêmmộtchútnữa,vàrồingảngườisangphíacôấy:“Johnsẽnóichuyệnvớiembâygiờ.”

Cô ấy đến bàn chúng tôi. Cô ta bắt đầu tác động vào“Johnnie”bằngcáchngồirấtsátanhấy.Và,tôicóthểnói là,câuchuyệnđãbắtđầuđượctháogỡđôichút.

Tôithíchlàmmộttaypháđám,nênmỗilầncâuchuyêncủahọđượcgỡramộtchút,thìtôilạinhắcJohnvềmộtđiềugìđó:“Chuyệnđiệnthoại,John…”

“Ừnhỉ!”anhtanói.“Buônđiệnthoạicảtiếngđồnghồlàcớlàmsaovậy?”

CôtabảoviệcđólàdoPamlàm.

Câuchuyệnđượccảithiệnthêmmộtchútnữa,thếlàtôiđãlưuýrằngchínhcôtađãnghĩraviệcmangPamđitheo.

“Đúngthế!”anhấynói.(Tôiđãcónhữngphútgiâyrấttuyệtkhichơitrònày;tròchơiđãdiễnramộtlúclâulâu)

Khimàndiễnkếtthúc,cáccôgáiởElRanchođếnbênbànvàchúngtôi tròchuyệncùnghọchođếnkhihọphảiquay lạiđểchuẩn bị chomàn diễn tiếp theo. Sau đó John bảo: “Tôi biếtmộtquánbarnhỏrấthaycáchđâykhôngxa.Chúngtađếnđóđi.”

Tôiláixeđưaanhtađếnquánbarđó.ChúngtôibướcvàovàJohnnói “Nhìn thấyngười phụnữđằngkia không?Cô ấy làmộtluậtsưgiỏithựcsựđấy.Đinào,tôisẽgiớithiệuanhvớicô

ấy.”

Johngiớithiệuchúngtôirồixinlỗiphảiđivàonhàvệsinh.Anhtakhôngquaylạinữa.Tôinghĩanhtamuốnquaylạivới“Vợ”mình,màtôithìlạibắtđầupháđám.

Tôinói:“Chào”vớingườiphụnữvàgọiđồuốngchomình(vẫn chơi cái trò coi như chẳng thấy ai và quyết không làmngườilịchlãm.)

“Anhbiếtkhông,”côấynóivớitôi:“TôilàmộttrongnhữngluậtsưgiỏinhấtởLasVegas.”

“Ồ,không,côđâuphảilànhưvậy”tôilạnhlùngđáplại.“Côcóthểlàmộtluậtsưgiỏivàogiờlàmviệctrongngày,nhưnglúcnàyđâycôcóbiếtmìnhlàaikhông?Côchỉ làmộtkẻthườngxuyênlacàtrongmộtquánbarnhỏởVegasthôi.”

Côấythíchtôi,vàchúngtôiđãđếnvàichỗđểnhảy.Côấynhảyrấtđẹp,màtôithìthíchnhảy,nênchúngtôiđãcókhoảngthờigiantuyệtvờibênnhau.

Nhưng,độtnhiênđanggiữabàinhảy,lưngtôitrởđau.Mộtkiểuđaunặngvàxảyrađộtngột.Bâygiờthì tôibiết làvìsaorồi:đãbangàyđêm liền tôi theođuổi cáccuộcphiêu lưunguxuẩnnày,vàtôiđãhoàntoànkiệtsức.

Côấynóisẽmangtôivềnhà.Ngaykhileolêngiườngcủacôấy,tôiđãxụpluônvàbấttỉnh!

Sánghômsau,tôiđãthứcdậytrênmộtcáigiườngrấtđẹpấy.Mặttrờichiếusáng,vàkhôngcómộtdấuhiệunàocủacôấycả.Thay vì, cómột người hầu gái. “Thưa ngài,” người hầu nói:“Ngàiđãtỉnhgiấcchưaạ?Tôiđãsẵnsàngphụcvụbữasáng.”

“Được,ừm…”

“Tôisẽmangbữasángchongài.Ngàimuốndùngmóngìạ?”côtagiớithiệutoànbộthựcđơnbữasáng.

Tôiđặtbữasángvàđãdùngnóởtrêngiường–trêngiườngcủamộtphụnữmàtôikhôngquenbiết;tôiđãkhôngbiếtcôấylàaivàcôấytừđâuđến!

Tôihỏingườihầugáivàicâu,nhưngcôấycũngchẳngbiếtgìvềngườiphụnữkìlạđó;ngườihầugáivừamớiđượcthuê,vàhômđólàngàylàmviệcđầutiêncủacôấy.Côtanghĩtôilàôngchủvàcảmthấyrấttòmòvềviệctôilạihỏinhữngcâunhưvậy.Cuốicùng, tôimặcquầnáovàrờikhỏinơiđó.Tôikhôngbaogiờgặplạingườiphụnữkìlạđónữa.

LầnđầuđếnLasVegas,tôiđãngồivàtínhtoánkhảnăngxảyramọi chuyện.Tôikhámphá rakhảnăngvới bànxúc xắc làkhoảng0,493.Nếutôicượcmộtđô,tôisẽchỉmất1,4xu.Vìthếtôinghĩ thầm:“Vì saomìnhquáchầnchừđặt cượcnhỉ?Hầunhưchẳngtốnkémgì!”

Thếlàtôibắtđầuđặtcược,vàngaylậptứctôimấtnămđôliêntiếp–một,hai,ba,bốn,năm.Tôicứnghĩlàchỉmấtbảyxu;thayvì,tôiđãđểlạinămđôphíasau!Kểtừđótôikhôngbaogiờchơi bạcnữa (nghĩa là chơi bằng tiền củamình).Tôi rấtmaymắnlàbắtđầuchơiđãthuangay.

Một lần tôi ăn trưavớimộtkỹnữ.Vàomột thờiđiểmyêntĩnhcủabuổichiều;khôngcócáisôiđộngthườnglệ,vàcôgáinói:“Hãynhìnngườiđànôngởđằngkia,ngườiđangđingangquabãicỏấy.ĐólàNickHyLạp.Anhtalàmộtconbạcchuyênnghiệp.”

Lúc đó tôi đã biết rõ tất cả các khả năng thắng bạc ở LasVegasnêntôinói:“Làmcáchnàoanhtacóthểlàmộtconbạcchuyênnghiệpđược?”

“Emsẽgọianhấylạiđây.”Nickđếnvàcôấygiớithiệuchúngtôi.“Marilynnóivớitôirằnganhlàmộtngườichơibạcchuyên

nghiệp.”

“Đúngthế.”

“Này,tôimuốnbiếtlàmsaoanhcóthểkiếmsốngđượcbằngchơibài,vìởmộtbànthìkhảnăngthắngchỉlà0,493.”

“Anh đúng,” anh ta đáp: “Và tôi sẽ giải thích điều đó choanh.Tôikhôngđánhcượctrênbàn,haycáigìđạiloạithế.Tôichỉcượckhikhảnăngthắngcólợichotôi.”

“Hừm?Khinàothìkhảnăngthắngcólợichoanh?”Tôihỏiđầyngờvực.

“Việcnàythựclàrấtdễ,”anhtađáp.“Tôiđứngquanhởmộtbàn,khimộttaynói‘nósẽvềchín!Nóphảilàchín!’Anhchàngđó phấn khởi; anh ta nghĩ nó sẽ là chín, và anh tamuốn đặtcược.Lúcnàytôibiếtkhảnăngthắngnghiêngvềtấtcảcácconsốcònlại,chonêntôinóivớianhta,‘Tôisẽcávớianhbốnănba rằng nó không phải là chín’, và rút cục là tôi thắng. Tôikhôngcược trênbàn; thayvì, tôi cượcvớinhữngngườiđứngquanhbàn,nhữngngườicócácýtưởngthiênkiến–mêtínvềcácconsốmaymắn.”

Nicktiếptục:“Giờ,khitôiđãcódanhtiếng,thìthậmchíviệcđó còndễhơn, vìmọingười sẽ cá với tôingay cảkhihọbiếtrằngkhảnăngthắnglàkhôngcao.HọlàmvậychỉđểcócơhộiđểkểcâuchuyệnvềviệchọđãđánhbạiNickHyLạpnhưthếnào,nếunhưhọthắng.Vìthếtôithựcsựkiếmsốngđượcbằngcờbạc.Điềuđóthậttuyệt!”

Chonên,NickHyLạpquả thực làmột tính cáchđượcđàotạo.Anhtalàngườiđànônghấpdẫnvàrấtdễmến.Tôiđãcảmơnanhấyvềlờigiảithích;giờđâytôiđãhiểunó.Bạnthấyđấy,tôicầnphảiamhiểusựđời.

Nhữnglờimờiphảitừchối

ĐạihọcCornellcóđủloạikhoamàtôikhôngquantâmđếnlắm.

(Điềuđókhôngcónghĩalàcógìkhiếmkhuyếtvớicáckhoanày,màchỉđơngiảnlàtôikhôngquantâmnhiềuđếnchúng).Đólàkhoanộitrợ,triếthọc(ngườiởkhoanàythườngcứngơngơ),vàcócảnhữngkhoavềvănhóa–âmnhạcvàvânvân.Tấtnhiên, cũng có số ít người mà tôi thích chuyện trò. Ở khoaToán có giáo sư Kac và giáo sư Feller, ở khoa hoá có giáo sưCalvin;vàmộtanhchàngrấthayởkhoaĐộngvậthọc-TiếnsĩGriffin, người đã pháthiện ra rằng loài dơi địnhhướngbằngcáchphát ra sóng âmvà thunhậnphảnhồi.Nhưng thật khótìmđượcđủnhữngngườinhưthếđểmàchuyệntrò,vàcòncótất cả những thứ khác mà tôi cho là quá nhảm nhí. Vả lại,Ithacalàmộtthịtrấnnhỏ.

Thờitiếtởđókhôngtốtlắm.Mộthômtôiđangláixe,thìàođếnmộttrậnmưatuyết,cáikiểumưađộtngộtmàbạnthườngkhôngngờ tới,nênbạnkhôngsẵn sàngđươngđầuvớinó,vàbạnsẽnghĩ:“Ồ,chắcsẽkhôngnhiềutuyếtlắmđâu,mìnhcứđithôi.”

Nhưng rồi tuyếtdàyđếnmứcxebắtđầubị trượtđôi chút,nênbạnphảilắpxíchvàobánhxe.Bạnphảirakhỏixe,lắpxíchởngay trên tuyết,mà trời thì lạnh,nênbạnbắtđầu run.Rồibạnphải lùixeđểbánhănvàonhữngcáixích,vàbạngặprắcrối -hay làchúngtôiđãgặpphảinóở thờiấy; tôikhôngbiết

bâygiờthìthếnào–cómộtcáimócởbêntrongnênbạnphảimócnó trước.Nhưngvì xíchphải bámvàokhá chặt,nên rấtkhómóc vào được. Rồi bạn lại phải đẩy cái kẹp xuống bằngnhữngngóntaymàchođếnlúcnàyđãgầnnhưbịđóngbăng.Vàbởivì,bạnởbênngoàilốpxe,cáimócthìởbêntrong,còntaybạnlạilạnhcóng,rấtkhóđiềukhiển.Xetiếptụctrượt,trờilạnh,tuyếtvẫnđangđổxuống,bạncốđẩycáikẹpấy,taybạnđau,thếmàcáicủatrờiđánhnàykhôngchịuhạxuống–vâng,tôinhớrõđólàthờiđiểmtôiđãđiđếnquyếtđịnhrằngviệcnàythậtđiên rồ; chắcphải cómộtnơinàokhác trênTráiđấtmàkhôngcónhữngrắcrốikiểunày.

TôinhớmấylầnđếnthămCaltechtheolờimờicủagiáosưBacher, người trước đó cũng đã từng ở Cornell. Ông rất lịchthiệp khi tôi đến thăm. Ông ấy biết tôi quá rõ, nên nói:“Feynmannày,tôicómộtcáixekhôngdùngđến,địnhsẽchoanhmượn.Giờthì,đâylàcáchđiđếnHollywoodvàkhuSunsetStrip.Chúcvuivẻ.”

Thếlàhàngđêmtôi láichiếcxecủaôngấyđếnkhuSunsetStrip–đếncáchộpđêmvàcácquánbarvớisựồnàovuivẻ.Đólànhữngthứtôi thíchtừhồiởLasVegas–nhữngcôgáiđẹp,nhữngtaychơicóhạng,vàvânvân.Vìthế,BacherđãbiếtcáchlàmchotôithíchCaltech.

Bạnbiếtcâuchuyệnvềconlừađứngởchínhgiữahaibócỏvàkhôngđivềbênnào,bởivìnóđắnđocânnhắcchứ?Thếlà,chẳngcógìcả.CornellandCaltechbắtđầudànhchotôinhữnglờimời, vàngaykhi tôinghĩ rằngCaltech thực sự tốthơnvàđịnhsẽchuyểnđi,thìCornelllạinângđềnghịcủahọlên;cònkhitôinghĩmìnhnênởlạiCornell,thìmộtđiềugìđólạiđượcnânglênởphíaCaltech.Thànhrabạncóthểtưởngtượngcáiconlừagiữahaibócỏnày,cộngthêmphầnphứctạpởchỗngay

khinóđịnhhướngvềmộtbó, thì bókia lại trởnên caohơn.Điềunàylàmnórấtkhóquyếtđịnh!

Cáicơnguyênmànócuốicùngđãthuyếtphụctôilạilànămnghỉ phép[64]. Tôi muốn quay lại Brazil, lần này trong mườitháng, và tôi vừa nhận đượcmột năm nghỉ của Cornell. Tôikhôngmuốnmấtcơhộiđó,nênlúcấytôiđãnghĩramộtlýdođểđiđếnquyếtđịnh.TôiviếtchoBachervànóivớiôngấyrằngtôiđãquyếtđịnh.

Caltechviếtlạichotôi:“Chúngtôisẽnhậnngàingaylậptức,và sẽ dành cho ngài năm đầu tiên để nghỉ phép”. Đó là cáchthứchànhđộngcủahọ:bấtkểtôiđãquyếtđịnhthếnào,họvẫncứ làmrối tinh lên.Vì vậynămđầu tiên của tôi ởCaltech lạithựcralàởBrazil.TôiđếnCaltechđểdạyvàonămthứhaicủamình.Sựthểlànhưvậy.

Thế là tôi ở Caltech từ năm 1951, và ở đó tôi đã rất hạnhphúc.Đấyđíchthịlànơidànhchomộtkẻphiếndiệnnhưtôi.Ởđócótấtcảnhữngngườigầnnhưlàđứngđầutrong lĩnhvựccủahọ.Mọingườirấthứng thúvớicôngviệcđang làm,và lànhữngngườitôicóthểchuyệntrò.Vìthếtôiđãrấtthoảimái.

Nhưngmộthôm,khitôimớiởCaltechchưalâulắm,chúngtôigăpmộttrậnsươngmùtồitệ.Sươngmùngàyấytồitệhơnbâygiờ–ítralàmắtbạnnhứcnhốihơnnhiều.Tôiđứngởmộtgóc,haimắtgiàngiụa,vànghĩ thầm:“Ngu thật!Hết sứcngungốc!ỞCornellổnbaonhiêu.Mìnhsẽđikhỏiđây”.

Thếlà,tôigọivềCornellvàhỏixemliệucókhảnăngđểtôiquaylạiđó.Cornelltrảlời:“Chắcchắnrồi!Chúngtôisẽthuxếpvàgọilạichoôngvàongàymai.”

Hômsau, tôiđã cómộtmaymắncực lớnkhiđưa raquyếtđịnh.ẮthẳnChúađãsắpxếpnhưvậyđểgiúptôi.Khitôiđang

đibộtớivănphòngcủamình,mộtanhchàngchạyđếnvànói:“Này,Feynman!Anhcóngheđiềugìxảyrachưa?Baadetìmrarằng có hai loại sao! Tất cả các phép đo khoảng cách tới cácthiênhàmàchúngtađãthựchiệnđềudựatrênsựthayđổiđộsáng(theothờigian)Cephidcủamộtloại,nhưngcònloạikhácnữa,vìthếvũtrụhai,ba,hoặcthậmchíbốnlầngiàhơnchúngtanghĩ!”

Tôibiếtvấnđềnày.NgàyấyTráiđấtxemracòngiàhơnvũtrụ.Tráiđấtcótuổilàbốntỷrưỡinăm,còntuổicủavũtrụthìchỉlàhai,haybatỷnămthôi.Đólàmộtrắcrốilớn.Vàkhámphánàyđãgiảiquyết toànbộchuyệnđó:Vũ trụnayđãđượcchứngminhlàgiàhơnsovớingườitanghĩtrướcđó.Vàtôicóđược thông tinnàyngay tức thời –anhchàngấychạyđếnvànóivớitôitấtcảđiềunày.

Tôi thậm chí chưa kịp đi ngang khuôn viên của trường đểđến văn phòng thì một anh chàng khác xuất hiện – MattMeselson,mộtnhàsinhvậthọcnhưngđãhọcbổtúcvềvậtlý.(Tôiđã thamgia tronghộiđồngchấm luậnán tiến sĩ của cậuấy.)mattđãlàmracáimáylytâmgradientmậtđộđầutiên–nócó thể đomật độ phân tử. Cậu ấy nói: “Hãy xem kết quả thínghiệmvừamớiđâycủatôinày!”

Anh ta đã chứngminh rằng khi vi khuẩn sinh ramột conmới thì cónguyênmộtphân tử,nguyênvẹn,được chuyển từconvikhuẩnnàysangconkhác–phântửmàngàynaychúngtabiếtlàDNA.Bạnthấyđấy,chúngtaluônnghĩlàmọithứđềuđược chia đôi, chia đôi. Thành ra chúng ta nghĩ là mọi thứtrong con vi khuẩn được phân chia vàmột nửa của nó đượcchuyểnchoconvikhuẩnmới.Nhưngđiềuđólàkhôngthể.Ởđâuđó,cáiphân tửnhỏnhất,mànómang thông tinvềgien,khôngthểchiađôiđược;nóphảitạoramộtbảnsaocủachính

mình, rồi gửimột bản sao cho convi khuẩnmới, và giữmộtbản cho con cũ.Matt đã chứngminh điều đó bằng cách nhưsau.Đầutiêncậuấynuôivikhuẩntrongnitơnặng,rồisauđónuôitấtcảchúngtrongnitơthường.Trongkhilàmthínghiệm,cậuấyđã“Cân”cácphântửbằngmáylytâmgradientmậtđộcủamình.

Thếhệ đầu tiên củanhững con vi khuẩnmới có tất cả cácphântửchromosomecủachúngvớikhốilượngnằmchínhxácgiữakhốilượngcủanhữngphântửđượcnuôitrongnitơnặngvàkhốilượngcủanhữngphântửđượcnuôitrongnitơthường–mộtkếtquảsẽxảyranếutấtcảmọithứđềuchiađôi,baogồmcả phân tử chromosome. Nhưng ở những thế hệ tiếp theo,trongkhingườitacóthểchờđợirằngkhốilượngcủacácphântửchromosomesẽlàmộtphầntư,mộtphầntám,vàmộtphầnmườisáucủachênhlệchkhốilượnggiữacácphântửnặngvàphântửbìnhthường,thìkhốilượngcủacácphântửnàylạirơivào chỉhai nhóm.Mộtnhómcó cùngkhối lượngnhư thếhệmớiđầutiên(ởchínhgiữaphântửnặngvànhẹ),cònnhómkiathìnhẹhơn–khốilượngcủacácphântửđượcnuôitrongnitơthường.Cứmỗithếhệkếtiếp,tỷlệphầntrămcủacácphântửnặnghơnlạibịgiảmđimộtnửa,chứkhôngphảilàkhốilượngcủa chúng. Điều đó là cực kỳ thú vị và rất quan trọng –mộtkhámphácơbản.Và,khicuốicùngđãđếnđượcvănphòngcủamình,tôihiểurarằngđâychínhlànơitôicầnphảicómặt.Ởđâymọingườithuộctấtcảcáclĩnhvựckhoahọckhácnhausẽkểvớitôicácchủđề,vàtấtcảchúngđềurấthứngthú.Đóthựcsựchínhlàđiềutôiđãmongmuốn.

Vì thếkhiCornell gọi cho tôimột lát sauđó, và thôngbáorằnghọđang thuxếpvàmọiviệcđãgầnxong, thì tôiđãnói:“Tôirấtxinlỗi,tôilạiđãthayđổiýđịnh.”Nhưngtôiđãquyết

địnhlàkhôngbaogiờquyếtđịnhlạinữa.Khônggì–tuyệtđốikhônggì–cóthểthayđổiýđịnhcủatôinữa.

Khibạncòntrẻ,bạncótấtcảnhữngchuyệnnhưthếnàyđểmàlolắng–bạncónênđếnđókhông,mẹbạnthếnào.Vàbạnlolắng,vàcốgiảiquyết,nhưngrồichuyệngìđókháclạiđến.Cứquyếtđịnhdứtkhoátsẽdễhơnnhiều.Khôngbănkhoăngì–khônggì có thể thayđổi ý định củabạn.Tôi đã làmnhưvậymột lầnkhi còn là sinhviênởMIT.Tôi bị ốmvàmệtmỏi vìphảiquyếtđịnh chọnmón trángmiệngmà tôi sẽdùngởnhàhàng,thếlàtôiđãquyếtđịnhsẽluôndùngmónkemsôcôla,vàkhôngbaogiờphảibănkhoănvềviệcđónữa–tôiđãcólờigiảichobàitoánđó.Dùsao,tôiđãquyếtđịnhsẽluônlàCaltech.

CólầnngườitađãđịnhthayđổisuynghĩcủatôivềCaltech.Fermimớimất không lâu và khoaVật lý ởChicago đang tìmngườiđảmnhậnvịtrícủaôngấy.HaingườitừChicagođếnvàđềnghịtôichogặpởnhàriêng- tôikhôngbiếtcóviệcgì.HọbắtđầunóivớitôivềtấtcảnhữngduyêncớtốtlànhkhiếntôinênđếnChicago:tôicóthểlàmcáinày,tôicóthểlàmcáikia,ởđóhọ có rấtnhiềungười cực giỏi, tôi có cơhội để làm tất cảnhững gì tuyệt vời nhất. Tôi không hỏi họ sẽ trả lương baonhiêu,nhưnghọ luônbóng gió làhọ sẽnóinếu tôi hỏi.Cuốicùnghọđãhỏi liệutôicómuốnbiếtvềtiền lươngkhông.“Ồ,không!”Tôiđáp.“TôiđãquyếtđịnhsẽởlạiCaltech.MaryLou,vợ tôi, đang ở phòng bên cạnh, và nếu cô ấy nghe thấy tiềnlươnglàbaonhiêu,thìchúngtôisẽsavàotranhcãimất.Hơnnữa,tôiđãquyếtđịnhlàsẽkhôngthaydổiquyếtđịnhcủamìnhnữa.Tôiở lạiCaltechmãimãi.”Thế là, tôikhôngchohọnóimứclươngmàhọđềxuất.

Khoảngmộtthángsau,trongmộtcuộchọp,LeonaMarshallđếngặp tôivànói:“Thật lạ,ôngđãkhôngchấpnhận lờimời

củaChicago.Chúngtôirấtthấtvọngvàkhôngthểhiểuđượctạisaoônglạicóthểtừchốimộtlờiđềnghịtuyệtvờinhưthế.”

“Thậtdễ,”tôiđáp:“Vìtôikhôngbaogiờđểhọnóivớitôilờiđềnghịđólàgì.”

Mộttuầnsautôinhậnđượcmộtláthưtừcôấy.Tôimởthưvàcâuđầutiênlà:“Mứclươnghọđưaralà––,”mộtsốtiềnrấtlớn,bahoặcbốnlầnsốtiềntôiđangkiếmđược.Choáng!Thưcủacôấytiếptục:“Tôinóivớiôngvềtiềnlươngtrướckhiôngcóthểđọctiếp.Rấtcóthểbâygiờôngmuốnnghĩlại,bởivìhọnóivớitôirằngvịtríđóvẫncòntrốngvàchúngtôirấtmongcóđượcông.”

Thếlàtôiđãviếtlạichohọmộtbứcthưnóirằng:“Saukhixemmứclương,tôiđãquyếtđịnhlàmìnhphảitừchối.Lýdođểtôiphảitừchốimứclươngnhưvậylàvìtôisẽcókhảnănglàmnhữnggìmàtôiđãluônmuốnlàm–kiếmmộtngườitìnhtuyệtvời,đểcôấytrongcănhộ,muachocôấynhữngthứđẹpđẽ…Vớimứclươngmàcácngàiđưara,tôithựcsựcóthểlàmđượcnhữngthứđó,vàtôibiếtđiềugìsẽxảyravớimình.Tôisẽlolắngvềcôấy:côấyđanglàmgìnhỉ,tôisẽrơivàocáccuộccãivãkhivềđếnnhà,vàvânvân.Tấtcảnhữngrắcrốinàysẽlàmtôikémthoảimáivàthiếuhạnhphúc.TôisẽkhôngthểlàmVậtlýmộtcáchhiệuquả,vàđósẽlàmộtthảmkịchlớn!Cáimàtôiđã luônmuốn làm sẽ không có lợi gì cho tôi cả.Vì thế tôi đãquyếtđịnhlàtôikhôngthểchấpnhậnlờiđềnghịcủacácngài”.

PHẦN5

THẾGIỚICỦAMỘTNHÀVẬTLÝ

AnhsẽgiảiphươngtrìnhDiracchứ?

GầncuốicủacáinămmàtôiởBrazil,tôiđãnhậnđượcmộtláthư của giáo sưWheeler, thông báo rằng sẽ cómột hội thảoquốctếcủacácnhàvật lý lýthuyếtởNhậtBản,và liệutôicómuốn tham dự? Nhật Bản đã cómột số nhà vật lý nổi tiếngtrước thế chiến II – giáo sư Yukawa[65], người được trao giảiNobel, Tomonaga[66], và Nishina[67] –mà hội thảo này là dấuhiệuđầu tiên củaviệcnướcNhậtđang trở lại cuộc sốngbìnhthường sauchiến tranh,và tất cả chúng tôiđềunghĩ làmìnhnênthamdựvàtrợgiúphọ.

Wheelergửikèmchotôimộtcuốntừđiểncụmtừvàthànhngữcủaquânđội,vàviếtrằngnếutấtcảchúngtađềuhọcđượcmột chút tiếngNhật thì rất tốt.Tôi đã tìmđượcmộtphụnữNhậtởBrazil giúp luyệnphát âm.Tôiđã tậpgắpnhữngmẩugiấybằngđũa,vàđãđọcrấtnhiềuvềNhật.Thờiấy,Nhậtvẫncònlànơirấthuyềnbíđốivớitôi,vàtôinghĩrằngsẽrấtthúvịnếu códịpđếnmộtđấtnướckỳ lạvà tuyệtvờinhưvậy.Thếnên,tôiđãrấttíchcựcchuẩnbịchochuyếnđi.

Khiđếnnơi,chúngtôiđượcđónởsânbayrồiđượcđưavềmộtkháchsạnởTokyo.KháchsạnnàydoFrankLloydWrightthiếtkế.NólàbảnsaocủamộtkháchsạnÂuchâu,giốngđếncảcáianhchàngnhỏthómặcbộđồkiểunhưchàngPhilipMorris.Chúng tôi không phải đang ở Nhật; cũng có thể là chúng tôiđang ở châu Âu hay châu Mỹ! Anh chàng dẫn chúng tôi lên

phòng cứ loanhquanh,kéo cái rèmcửa lên lênxuốngxuống,chờtiềnboa.MọithứgiốnghệtnhưởMỹ.

Mọiviệcởkháchsạnđượcsắpxếprấtbàibản.Đêmđầutiênấy,chúngtôiđượcmộtphụnữmặcđồNhậtphụcvụbữatốiởtrên tầng thượngcủakháchsạn,nhưng thựcđơn thì lạibằngtiếngAnh.TôiđãbỏrarấtnhiềucôngsứcđểhọclấyvàicụmtừtiếngNhật,thếnêngầncuốibữa,tôinóivớicôphụcvụ:“Kohiomottekitekudasai.”Côấycúingườiđáplạirồibướcđi.

AnhbạnMarshakcủatôihỏidồn:“Gìthế?Gìthế?”

“TôinóitiếngNhậtmà,”tôitrảlời.

“Ồ,ôngbốcphét!Ôngthìlúcnàocũnggiởtrò,Feynman.”

“Ôngnóicáigìthế?”Tôinóivớigiọngnghiêmtúc.

“Đượcthôi,”anhtanói.“Ônggọigìvậy?”

“Tôibảocôấymangcàphêchochúngta.”Marshakkhôngtin.“Tôicávớiông,”anhtanói.“Nếucôấymangcàphêchochúngta…”

Cô phục vụ xuất hiện với khay cà phê cho chúng tôi, vàMarshakđãthuacuộc.

Hóa ra tôi là người duy nhất học đượcmột ít tiếngNhật -ngay cả Wheeler cũng chẳng học gì, cho dù ông đã bảo mọingười nênhọc tiếngNhật – và tôi không thể chịu thêmđượckiểulàmviệcnhưthếnữa.TôiđãđọcvềcáckháchsạnphongcáchNhật - những khách sạn đượcmô tả là rất khác với nơichúngtôiđangở.

Sánghômsau,tôigọianhchàngngườiNhật,cáianhchàngvẫnsắpxếpmọiviệc,lênphòngmình.“TôimuốnởtrongmộtkháchsạnmangphongcáchNhật.”

“Tôierằngđiềuđólàkhôngthể,thưagiáosưFeynman.”

Tôi đã đọc được là ngườiNhật rất lịch sự, nhưng cũng rấtngoancố:bạnphảikiênnhẫnvớihọ.Vìthếtôiquyếtđịnhcũngngoancốnhưhọ,vàcũnglịchsựnhưthế.Đólàmộtcuộcđấutrí:mất30phút,đitớiđilui.

“VìsaongàilạimuốnchuyểnđếnmộtkháchsạnkiểuNhật?”

“Bởivìởkháchsạnnày,tôikhôngcảmthấylàmìnhđangởNhật.”

“CáckháchsạnkiểuNhậtkhôngtốtđâu.Ngàiphảingủtrênsànnhà.”

“Đóchínhlàđiềutôimuốn;tôimuốnxemnónhưthếnào.”

“Và không có ghế bành – ngài phải ngồi trên sàn nhà bêncạnhbàn.”

“Không sao.Việc đó sẽ rất thú vị.Đó chính là cái tôi đangmongđợi.”

Cuốicùnganhtathúnhậnbảnchấtcủavấnđềlà:“Nếungàiởmộtkháchsạnkhác thì trênđườngđếnhộinghịxebuýt sẽphảidừngthêmởmộtđiểmnữa.”

“Không, không!”Tôi đáp. “Vào buổi sáng tôi sẽ đến kháchsạnnàyvàlênbuýtởđây.”

“Vâng, thế thì được thôi. Được thôi ạ.”Mọi chuyện chỉ cóvậy,ngoại trừviệcphảimấtcảnửatiếngđồnghồđểbiếtbảnchấtcủavấnđề.

Anhấyđiđếnchỗđiệnthoạiđểgọisangmộtkháchsạnkhác,nhưngđộtnhiênanhtadừnglại;mọiviệclạibếtắc.Phảimấtthêmmườilămphútnữađểkhámphárarằng,vấnđềlầnnàylàchuyệnthưtừ.Ngườitađãsắpxếpđâuvàođấyđịachỉnhậncácthôngbáocủahộinghị.

“Khôngsao,”tôinói.“Khiđếnđểlênbuýtvàobuổisáng,tôi

sẽkiểmtraxemcóthôngbáonàodànhchomìnhởđâykhông,ởchínhkháchsạnnày.”

“Được, thế thì tốt rồi.” Anh ta cầm điện thoại lên và cuốicùng chúng tôi cũng được chuyển sangmột khách sạnmangphongcáchNhật.

Ngaykhiđếnnơi, tôi thấy là thậtđángđểbõcôngchuyển.Kháchsạnrấtđángyêu!Cómộtchỗởphíatrướcđểbạnbỏgiầylại, rồi một cô gái mặc trang phục truyền thống –một chiếckhănchoàngrộng (thườngđivớikimono–ND)–đidépmềmnhẹnhànglướtđến,vànhậncácthứcủabạn;bạnđitheocôấydọc hành lang trải thảm, qua những cái cửa trượt làm bằnggiấy,vàcôấyđinhữngbướcrấtngắnchít-chít-chít-chít.Tấtcảđềurấttuyệt!

Khichúngtôibướcvàophòng,cáianhchàng,ngườiđãthuxếpmọichuyệnchotôi,quỳxuống,phủphục,chạmmũixuốngtậnsànnhà;côgáicũngphủphụcvàchạmmũixuốngsàn.Tôicảm thấy lúng túng.Mình có nên cũng chạmmũi xuống sànkhôngnhỉ?

Họ trao đổi với nhau những lời chào, anh chàng ấy nhậnphòngchotôi,rồiđira.Đólàmộtcănphòngthựcsựtuyệtvời.Cótấtcảnhữngđồđạcbìnhthường,thôngdụngmàbâygiờcácbạnđềubiết,nhưngvớitôikhiđóthìtấtcảlàmới.Cómộtcáihốctườngtrongcóbứctranh,mộtlọhoavớinhữngnhànhtơliễucắmrấtđẹp,mộtcáibàndọctheosànnhàvớimộtmiếngnệmbêncạnh,vàởcuốiphòngcóhaicáicửatrượtmởthôngravườn.

Ngườiphụnữphụcvụphòngcủatôiởtầmtuổitrungniên.Cô ấy giúp tôi thay đồ và đưa tôimột bộ yukata,một cái áochoàngđơngiảnxanh-trắng,đểmặcởkháchsạn.

Tôiđẩycửaravàchiêmngưỡngkhuvườnxinhxắn,rồingồixuốngbànlàmviệcmộtchút.

Tôingồiđóchưađầymườilămhayhaimươiphútthìcáigìđóđậpvàomắttôi.Tôingướcmắtnhìnlên,hướngravườn,vàthấymộtphụnữNhật rất trẻđẹp trongbộđồđángyêunhấtđangngồiởlốivàocửa,xếtronggóc.

TôiđãđọcnhiềuvềcácphongtụccủaNhậtvàcómộtýnghĩvề việc vì sao cô ấy lại được đưa đến phòngmình. Tôi nghĩ:“Việcnàycóthểrấthayđây!”

Cô ấy biết một chút tiếng Anh. “Ngài có thích xem vườnkhông?”[68]côấyhỏi.

Tôixỏđôigiàyđikèmvớibộyukatađangmặc,vàđirangoàivườn.

Côấycầmlấycánhtaytôivàchỉchotôimọithứ.

Hóa ra là vì cô ấy biếtmột chút tiếng Anh, người quản lýkháchsạnnghĩtôimuốncôấychỉdẫnđixemkhuvườn–tấtcảchỉcóvậy.Tôihơithấtvọngmộtchút,tấtnhiên,nhưngđâylàsựgặpgỡcủacácnềnvănhóa,vàtôibiếtlàrấtdễhiểunhầm.

Sauđóít lâungườiphụnữphụcvụphòngtôiđivàovànóiđiềugìđó –bằng tiếngNhật –về chuyện tắmrửa.Tôibiết làphòng tắm Nhật rất hay và háo hức muốn thử, nên tôi nói:“Hai.”

Tôi đã đọc và biết rằng phòng tắmNhật rất phức tạp. Họdùng nhiều nước được đun nóng ở bên ngoài và bạn khôngđượcchoxàbôngvàonướctắmcũngnhưlàmbẩnnướcsẽcòndùngchongườitắmsau.

Tôi đứngdậyvà bước vàokhuvệ sinh,nơi cómột cái bồnrửa,vàtôicóthểnghethấyaiđóđangtắmởkhubêncạnh,cửađóng.Bấtthìnhlìnhcửatrượtmởra:ngườiđangtắmnhìnxem

aiđangđộtnhập.“Giáosư!”ôngấynóivớitôibằngtiếngAnh.“Vàokhuvệsinhtrongkhingườikhácđangtắmlàmộtlỗirấtnặngđấy!”ĐólàgiáosưYukawa!

Ôngấynóivớitôirằng,khôngnghingờgìviệcngườiphụnữđã hỏi tôi có muốn tắm hay không, và nếu vậy thì cô ấy sẽchuẩnbịmọithứchotôivàsẽbảotôikhinàonhàtắmkhôngcóaidùng.Nhưngcólẽtấtcảmọingườitrênthếgiớiđềumắccáilỗi xã hội nghiêm trọng ấy, tôi đãmaymắn vì đó là giáo sưYukawa!

KháchsạnphongcáchNhậtnàyrấthay,nhấtlàkhicóngườiđếnthămtôiởđó.Kháchđivàophòng,chúngtôingồixuốngsàn, và bắt đầu chuyện trò. Không quá năm phút sau, ngườiphụnữphụcvụphòngtôisẽbướcvàovớimộtcáikhaycókẹovàtrà.Việcnàygiốngnhưbạnlàôngchủtrongngôinhàriêngcủabạn, vànhânviênkhách sạn giúpbạn tiếp đãi khách củamình. Ở đây (tạiMỹ - ND), khi bạn có khách ở phòngmìnhtrongkháchsạn,chẳngaithèmquantâm;bạnphảigọichodịchvụ,vàvânvân.

Việc ăn uống ở khách sạn này cũng rất khác. Cô gáimangthứcănđếnsẽởlạivớibạnkhibạnăn,nênbạnkhôngcôđơn.Tôikhôngthểnóichuyệnthànhthạovớicôấy,nhưngkhôngsao. Còn thức ăn thì tuyệt vời. Chẳng hạn,món súp được đểtrongmộtcáibátđậykín.Bạnnhấcnắplênvàhiệnramộtbứctranhtuyệtđẹp:nhữngláthànhnhonhỏnổitrênmặtsúp;quátuyệt.Việcxếpthứcăntrênđĩanhưthếnàolàrấtquantrọng.

TôiđãquyếtđịnhlàsẽsốngtheokiểuNhậtđếnmứccaonhấtcóthể.Điềuđóngụýviệcăncá.Tôilớnlênchưabaogiờthíchcá,nhưngởNhậttôiđãnhậnrarằngđólàtròconnít:tôiđãănrấtnhiềucávàrấtthíchcá.(KhitrởvềMỹ,việcđầutiêntôilàmlàđiđếnkhubáncá.Thậtkinhkhủng -giốnghệtnhưtrước.

Tôikhôngthểchịunổi.Saunàytôiđãtìmđượclờigiải:cáphảirất,rấttươi–nếukhôngthìnósẽcómùiđặctrưnglàmtôighêsợ.)một lần, khi ănởkhách sạnkiểuNhật, tôi đượcphụcvụmộtmónhìnhtròn,cứng,kíchcỡnhưlòngđỏtrứng,đểtrongmộtcáichénvớimộtítnướcmàuvàng.Chođếnlúcnày,tôiđãăn tất cả cácmónănNhật,nhưngmónnày làm tôi sợ:nócứcuộncuộn,giốngnhưvỏnão.Khitôihỏicôgáiphụcvụđólàmón gì, cô ấy đáp “kuri.” Điều đó không giúp tôi nhiều. Tôinghĩđócólẽlàtrứngbạchtuộc,haythứgìđó.VìmuốnNhậthóacàngnhiềucàng tốt,nên tôivừaănvừa lo. (Tôi cũngghinhớ cái từ “kuri” như thể là đời tôi phụ thuộc vào nó – tôikhôngquên từđó trongbamươinăm.) hôm sau, tôi hỏimộtanhchàngngườiNhậtởhộinghịxemmónxoănxoắnấylàgì.Tôinóivớianhtalàtôithấymónđórấtkhóăn.

“Kuri”làcáiquáigìvậy?

“Nócónghĩalà‘hạtdẻ’,”anhtađáp.

ÍttiếngNhậttôiđãhọcđượcrấtcótácdụng.Mộtlần,khixebuýtmãikhôngkhởihành,mộtanhchàngnàođónói: “Này,Feynman!AnhbiếttiếngNhật,bảohọxuấtphátđi!”

Tôinói “Hayaku!Hayaku! Ikimasho! Ikimasho!” –nghĩa là:“Đithôi!Đithôi!Nhanhlên!Nhanhlên!”TôinhậnralàtiếngNhật của mình không chuẩn. Tôi đã học những cụm từ nàytrong cuốn sách của quân đội, nên chắc hẳn chúng rất thôthiển,bởi thếkhi tôinóinhưvậymọingườiởkhách sạnbắtđầulậtđậtchạynhưchuột,miệngnói:“Vâng,thưangài!Vâng,thưangài!”vàxebuýtkhởihànhngaylậptức.

Cuộchội thảoởNhật gồmhaiphần:mộtphầnởTokyovàphầnkiaởKyoto.TrênxebuýtđếnKyoto,tôiđãkểvớianhbạnAbrahamPaisvềkháchsạnkiểuNhậtvàanhtacũngmuốnthử.ChúngtôinghỉởkháchsạnMiyako,nơicócảphòngkiểuMỹ

lẫnphòngkiểuNhật,và tôi cùngvớiPaisởchungmộtphòngkiểuNhật.

Sánghômsau,ngườiphụnữ trẻphụcvụphòngcủachúngtôichuẩnbịbuồngtắm,buồngnàynằmngaytrongphòngcủachúngtôi.Mộtlúcsaucôấyquaylạivớimộtcáikhayđểmangbữasáng.Tôichưamặcxongquầnáo.Côấyquayvềphíatôivànóirấtlịchsự:

“Ohayo,gozaimasu,”cónghĩalà:“Chúcbuổisángtốtlành.”

Paisvừatừbuồngtắmra,ngườivẫncònướtvàhoàntoànđểtrần. Cô ấy quay về phía cậu ta và nói với sự điềm tĩnh nhưtrước: “Ohayo, gozai masu,” rồi để khay thức ăn xuống chochúngtôi.

Paisnhìntôivànói:“LạyChúa,chúngtachưađượckhaihóasao!”

ChúngtôibiếtlàởMỹnếungườiphụcvụmangbữasángđếnmà anh chàng đang đứng đó trần truồng thì thể nào cũng cónhững tiếng hét nho nhỏ kèm theo một vụ ồn ào dữ lắm.NhưngởNhậthọứngxửvớichuyệnđórấtđẹp,vàchúngtôicảmthấytrongchuyệnnàyhọtiếnbộvàvănminhhơnchúngtôinhiều.

Thờigianđótôiđanglàmvềlíthuyếthê-lilỏngvàtôiđãtìmracáchgiải thíchcáchiện tượngkỳ lạcủasiêuchảybằngcácđịnhluậtcủađộnghọclượngtử.Tôirấttựhàovềthànhcôngnày và sẽ báo cáo về công trình của mình trong hội thảo ởKyoto.

Vàođêmtrướchômtôitrìnhbàybáocáo,cómộtbữatối,vàngười đàn ông ngồi xuống cạnh tôi không ai khác là giáo sưOnsager,mộtchuyêngiahàngđầuvềvậtlýchấtrắnvàcácvấnđềvềhê-li lỏng.Ôngấy làmột trongnhữngngườikhôngnói

nhiều, nhưngmỗi khi ông ấynói điều gì, thì điều đó là quantrọng.

“Thếnào,Feynman,”ôngấynóivớigiọngcộclốc:“Tôinghenóianhnghĩlàmìnhđãhiểuđượchê-lilỏng.”

“Vâng,đúngvậy…”

“Hừm.”Vàđólàtấtcảnhữnggìôngấyđãnóivớitôitrongsuốtbữatối!Thếnên,đókhôngphảilàmộtsựkhíchlệlắm.

Hômsau,tôitrìnhbàybáocáocủamìnhvàgiảithíchtấtcảvềhê-lilỏng.Ởcuốicủabáocáo,tôibàytỏrằngvẫncònvấnđềmàtôichưacókhảnănggiảiquyết:đólàliệuquátrìnhchuyểntừmộtphasangphakiacủachấtlỏnghê-lilàchuyểnphaloạimột(giốngnhưkhichấtrắnnóngchảyhaychấtlỏngsôi–nhiệtđộ không thay đổi) hay loại hai (giống như bạn đôi khi thấytrongtừhọc,ởđónhiệtđộtiếptụcthayđổi).

Rồi giáo sưOnsager đứng lên vànói với giọng rất nghiêm:“Vâng,giáosưFeynmanlàngườimớitronglĩnhvựccủachúngtavàtôinghĩanhấycầnđượchọchỏithêm.Cómộtvàithứmàanhấycầnphảibiết,vàchúngtanênnóichoanhấybiết.”

Tôithầmnghĩ:“Chếtthật!Mìnhsaiởđâunhỉ?”

Onsager tiếp tục: “Chúng ta nên nói với Feynman rằngkhôngmộtaiđãtừngbiếtchínhxácloạicủabấtkỳchuyểnphanàotừcácnguyênlýbanđầu,nênviệclýthuyếtcủaanhkhôngchophépanhtìmđượcchínhxácloạicủachuyểnphakhôngcónghĩa làanhkhônghiểuđầyđủtấtcảcáckhíacạnhkháccủahê-lilỏng.”Hóarađólạilàmộtlờitánđồng,nhưngvớicáicáchbắtđầuphátbiểucủaôngấy, tôiđãnghĩ làmìnhsẽbịphêratrò!

Chưađầymộtngày sau, khi tôi đangở trongphòngkháchsạnthìđiệnthoạiđổchuông.ĐólàđiệnthoạitừtạpchíTime.

Ngườiởđầudâybênkianói:“Chúngtôirấtquantâmđếncôngtrìnhcủangài.Ngàicóbảncopynàocủacôngtrìnhđómàngàicóthểgửichochúngtôikhông?”

TôichưabaogiờxuấthiệntrênTimenênrấtphấnkhởi.Tôitựhàovềcôngtrìnhcủamìnhvànóđãđượcđánhgiácaoởhộithảo,nênđáp:“Chắcchắnrồi!”

“Tốtquá.Vậyngàihãygửinóđến trụ sởTokyocủa chúngtôi.”Ngườiđóchotôiđịachỉ.Tôicảmthấythậttuyệt.

Tôiđọclạiđịachỉvàanhtanói:“Đúngrồi.Cảmơnngàirấtnhiều,ngàiPais.”

“Ồ,không.”Tôigiậtmìnhđáp lại. “Tôikhôngphải làPais;cácvịcầngặpPaisà?Xinlỗi.Khinàoanhấyvềtôisẽbảolàcácvịmuốnnóichuyệnvớianhấy.”

Vài giờ sau thì pais về: “Này, Pais! Pais!” tôi gọi với giọngphấnchấn.“TạpchíTimeđiệnthoại!Họmuốnanhgửichohọmộtcopybáocáoanhởhộithảo.”

“Hừ!”anhtanói.“Truyềnthôngchỉ làmộtconđiếm!”Tôilạibịsốcmộtlầnnữa.

Vềsautôinhậnralà,Paisđãnóiđúng,nhưngngàyấy,tôiđãnghĩlàthậttuyệtnếucótênmìnhtrêntạpchíTime.

ĐólàlầnđầutiêntôiđếnNhật.Tôithiếtthaquaylạivàđãnóilàtôisẽđếnbấtkỳđạihọcnàomàhọmuốnmờitôi.Vìthế,phíaNhậtđãthuxếpmộtloạtcácđịađiểmmàtôisẽtớithăm,kếtiếpnhaumỗinơivàingày.

Khiđó,tôiđãcướiMaryLou,vàchúngtôiđãđượctiếpđãiởmọinơimàchúngtôiđãđến.Cónơihọtổchứcriêngchochúngtôihẳnmộtbuổilễcókhiêuvũ,nhữngbuổinhưthếthườngchỉdànhchomộtnhómđôngdukhách.Ởnơikhácchúngtôiđượctấtcảsinhviêntiếpđónngaytrênthuyền.Lạicónơithịtrưởng

thànhphốtiếpđónchúngtôi.

Chúngtôiđãnghỉlạiởmộtnơiđặcbiệt,mộtkhunghỉnhỏvàgiảndịtrongrừng,nơiđâynhàvuathườngnghỉlạimỗikhingàiđingangqua.Đó làmộtnơirấtđángyêu,xungquanhlàrừngcây,tuyệtđẹp,cóhẳnmộtdòngsuốiriêngđượcchămsóccẩnthận.Mộtnơithanhtịnhvàtaonhã.Tôinghĩ,việcnhàvuanghỉ lại ởmột nơi như thế cho thấymột sự cảm nhận thiênnhiên tuyệt vời hơn nhiều so với những gì chúng ta thườngthấyởcácnướcphươngTây.

Ởtấtcảcácnơimàtôiđến,nhữngngườilàmvậtlýnóivớitôivềvấnđềhọđangnghiêncứuvàtôithảoluậnvấnđềđóvớihọ.Họnóivớitôibàitoántổngquátmàhọđanggiải,vàbắtđầuviếtmộtloạtcácphươngtrình.

“Chờđã,”tôinói.“Cóvídụcụthểnàovềbàitoántổngquátnàykhông?”

“Sao,có.Tấtnhiênlàcó.”

“Tốt.Hãychomộtvídụ.”Cáiđólàdànhchotôi:Tôikhôngthểhiểuđượcđiềugìchungchungtrừkhitôicótrongđầumộtvídụcụthểvàtheodõixemnódiễnbiếnnhưthếnào.Banđầu,mộtsốngườinghĩtôithuộcloạitưduychậmvàkhôngthểhiểunổivấnđề,vìtôihỏiquánhiềucâu“Ngâyngô”kiểunhư:“Ca-tốtlàâmhaydương?

Anionlàthếnàyhaythếkia?”nhưngsauđó,khianhchàngđangởgiữamộtmớcácphươngtrình,anhtađịnhnóiđiềugìđóvàtôibảo:“Chờđã!Cónhầmlẫnrồi!Cáiđókhôngthểđúngđược!”

Anh ấy xem xét các phương trình củamình, và không cònnghingờgìnữa, saumột lát, anh ta tìm thấy chỗ sai vàngạcnhiên:“Làmthếquáinàomàcáiôngấy,lúcđầuchậmhiểulà

thế,lạitìmrachỗsaiđótrongcảmớcácphươngtrìnhnày?”

Anhtanghĩtôitheodõicácbướcbiếnđổitoánhọc,nhưngđóđâuphảiviệctôiđanglàm.Tôicómộtvídụvậtlýcụthểcủađiềumà anh ta đang cố giải thích, và bằng bảnnăng và kinhnghiệmcủamình, tôi biết các tính chất củanó.Thếnên, khiphươngtrìnhbảonóphảithếnày-và-thếnày,còntôibiếtđâyđócónhầmlẫn,tôinhảylênvànói:“Chờđã!Cónhầmlẫn!”

Vì thế,khiởNhật, tôikhông thểhiểuhoặc thảo luậncôngviệccủabấtkìaitrừkhihọcóthểchotôimộtvídụvậtlý,màđaphầnhọlạikhôngthểtìmđượcvídụnào.Trongsốnhữngngườitìmđược,thìđólạithườnglàvídụquáyếu,cóthểgiảibằngphươngphápgiảitíchđơngiảnhơnnhiều.

Vìtôiluônđòihỏikhôngphảicácphươngtrìnhtoánhọc,màcáctìnhhuốngvậtlýcủavấnđềhọđangmuốngiảiquyết,nênchuyếnthămcủatôiđãđượctómlượctrongmộttranggiấyinrônêôvàđượclưuhànhgiữacácnhàkhoahọc(đólàhệthốngthôngtinđơngiảnnhưnghiệuquảmàhọđãbàyrasauchiếntranh) với tiêu đề “Những Cuộc Oanh Tạc Của Feynman VàPhảnỨngCủaChúngTa.”

Saukhithămmộtsốtrườngđạihọc,tôiđãdànhmấythánglàmviệctạiViệnYukawaởKyoto.Tôithựcsựthíchlàmviệcởđó.Mọithứđềurấtdễchịu:Bạnđếnlàmviệc,bỏgiàyra,rồiaiđó sẽ đến và mang trà cho bạn vào buổi sáng đúng lúc bạnmuốncótrà.Thậtlàdễchịu.

KhiởKyototôiđãthửdốcsứchọctiếngNhật.Tôiđãhọcrấtchămvàđãđạttớimứccóthểđiloanhquanhbằngtaxivàlàmmộtsốviệc.

TôinhờmộtngườiđànôngNhậtdạymỗingàymộtgiờ.

Mộthômanhấydạytôitừ“Xem”.“Được”,anhấynói.“Ông

muốnnói, ‘Tôicó thểxemvườncủaanhkhông?’ôngnói thếnào?”Tôiđặtmộtcâuvớitừmàtôivừamớihọcđược.

“Không,không!”anhtanói.“Khiôngnóivớiaiđórằng‘Bạncómuốnxemvườncủatôikhông?’thìôngdùngtừ‘xem’đầutiên.Nhưngkhi ôngmuốnxemvườn củangười khác thì ôngphảidùngtừ‘xem’khác,lịchsựhơn.”

“Anh cómuốn nhìn qua cái vườn lộn xộn của tôi không?”thườnglàcâumàôngnênnóitrongtrườnghợpthứnhất,cònkhi ôngmuốnxemvườn củangười khác thì ôngphảinói đạiloại như: “Tôi có thể ngắm khu vườn tuyệt đẹp của anhkhông?”Thànhracóhaitừkhácnhaumàbạnphảidùng.

Rồianhấychotôimộttìnhhuốngkhác:“Ôngđếnmộtngôiđền,vàôngmuốnxemkhuvườn…”

Tôiđặtmộtcâu,lầnnàylàvớitừ“Xem”lịchsự.

“Không,không!”anhtanói.“Cáckhuvườnởđềnthanhtaohơnrấtnhiều.Vìthếanhphảinóicâunàođógiốngvới‘Tôicóđượcphépchiêmngưỡngkhuvườnvôcùngtươiđẹpcủangàikhông?’”

Cóđếnbahoặcbốntừkhácnhauchocùngmộtý,bởikhitôilàmviệcđó,việcđólàhènhạ;cònkhibạnlàmviệcđó,việcđólàthanhtao.

TôihọctiếngNhậtchủyếuchocôngviệcchuyênmôn,nêntôiquyếtđịnhkiểmtraxemliệucáirắcrốikiểunàycótồntạitronggiớikhoahọckhông.

Ngàyhômsau, tôinóivớimấyanhchàngtrongphòng làmviệcởviện:“TôinênnóicâunàynhưthếnàotrongtiếngNhật,‘TôigiảiphươngtrìnhDirac?’”họtrảlờithế-này-thế-nọ.

“Rồi.Thếbây giờ tôimuốnnói, ‘Anh có giải phương trìnhDirackhông?’–thìtôinóinhưthếnào?”

“Vậythìanhphảidùngmộttừkháccho‘giải’,”họđáp.

“Vìsao?”Tôiphảnđối.“Khitôigiảinó,tôilàmcũngcáicôngviệcchếttiệtnhưkhianhgiảinó!”

“Vâng, đúng vậy, nhưngnó làmột từ khác – từ đó lịch sựhơn.”

Tôi chào thua. Tôi đã quyết là đó không phải là ngôn ngữdànhchomìnhvàkhôngtiếptụchọctiếngNhậtnữa.

Lờigiải7phầntrăm

Vấnđềlàtìmcácquiluậtđúngđắncủaphânrãbeta.Cóhaihạtđượcgọi là tauvà theta.Chúngdườngnhưcókhối lượnggần chính xác như nhau, nhưng một hạt phân rã thành haipion,cònhạtkiathànhbapion.Khôngchỉdườngnhưcócùngkhốilượng,haihạtnàycòncóthờigiansốngnhưnhau,mộtsựtrùnghợprấtthúvị.Thếnênaicũngquantâmđếnvấnđềnày.

Ởmộthộinghịmàtôithamdự,ngườitađãthôngbáorằngkhihaihạtnàyđượctạoratrongmáycyclotronởcácgóckhácnhauvàcácnănglượngkhácnhau,thìchúngluônđượctạoravớicùngtỷlệ–từngnàyhạttausovớitừngnàyhạttheta.

Tấtnhiên,cómộtkhảnăng,chúnglàcùngmộtloạihạt,mànó đôi khi phân rã thành hai pion, đôi khi thành ba pions.Nhưngkhôngaichấpnhậnđiềuđó,bởivìcómộtđịnhluậtgọilàquitắcchẵnlẻ,nódựatrêngiảthiếtrằngtấtcảcácđịnhluậtvậtlýcótínhđốixứnggương.Quitắcnàychorằngmộthạtcóthểphânrãthànhhaipionthìkhôngthểcũngphânrãthànhbapionđược.

Vàothờiđiểmđặcbiệtđó,tôichưathựcsựbắtkịpvấnđề:tôiluôntụt lạimộtchút.Dườngnhưmọingườiđềuthôngminh,còn tôi không cảm thấymình theokịpđược.Trong thời gianhộinghị,tôiởcùngphòngvớianhchàngtênlàMartinBlock,mộtnhàthựcnghiệm.Mộtbuổitốianhtanóivớitôi:“Vìsaocácanhlạicứkhăngkhăngyêucầuvềcáiquitắcchẵnlẻấy?Cóthểtauvàthetavẫnlàcùngmộthạt.Nếuquitắcchẵnlẻlàsai

thìsẽcónhữnghệquảgìnhỉ?”

Tôisuynghĩmộtlátvànói:“Điềuđócónghĩarằng,cácquiluậtcủatựnhiênlàkhácnhauvớibêntráivàbênphải,rằngcómộtcáchđểxácđịnhbênphảibằngcáchiệntượngvậtlý.Tôikhôngbiếtliệuđiềuđócóquátệhạikhông,chodùchắchẳnnódẫnđếnmộtsốhệquảxấu,nhưngtôikhôngbiết.Saongàymaianhkhônghỏicácchuyêngia?”

Anh ta đáp: “Không, họ không chịu nghe tôi đâu. Anhhỏiđi.”

Hômsau,tronghộithảo,khichúngtôiđangthảoluậntháchđố tau-theta, Oppenheimer nói: “Chúng ta cần nghe những ýtưởngmới,điênrồhơnvềvấnđềnày.”

Thếlàtôiđứnglênvànói:“TôihỏicâunàythaychoMartinBlock:nếuquytắcchẵnlẻlàsai,thìcáchệquảsẽlàgì?”

Về chuyệnnàyMurrayGellmann thường trêu tôi là, tôi đãkhôngđủcanđảmđểnóiđólàcâuhỏicủamình.Nhưngđiềuấykhôngquantrọng.Tôinghĩrấtcóthểđólàmộtýtưởnghay.

Lý,trongcặpLývàDương[69]ấy,trảlờigìđórấtphứctạp,vànhưthườnglệtôikhônghiểurõlắm.Ởcuốihộithảo,BlockhỏitôixemLýnóigì,vàtôiđáplàtôikhônghiểu,tuynhiêntheotôithìvấnđềhiệncònbỏngỏ–vẫncòncókhảnăng.Tôikhôngnghĩnócónhiềutriểnvọng,nhưngtôinghĩnólàcóthể.

NormRamseyhỏixem,liệutôicócholàanhtanênlàmthínghiệmtìmkiếmsựviphạmquitắcchẵnlẻkhông,vàtôiđãtrảlời:“Cáchtốtnhấtđểgiảithíchlà,tôicược50ăn1rằnganhsẽkhôngtìmthấygìhết.”

Anhtanói:“Thếlàtốtchotôirồi.”nhưnganhtađãkhôngbaogiờlàmthínghiệmđó.

Rồi, ngô đã phát hiện bằng thực nghiệm sự vi phạm tính

chẵn lẻ, và điềunàyđãmở ra rất nhiềukhảnăngmới cho lýthuyếtphânrãbeta.Nócũngkhơinguồnchomộtloạtcácthínghiệmngaysauđó.Mộtsốchothấyelectronbứtrakhỏihạtnhânquaysangbêntrái,cònmộtsốthìsangbênphải,vàcótấtcảcácloạithínghiệm,cácloạikhámpháthúvịvềtínhchẵnlẻ.Nhưngsốliệulạirốirắmđếnmứckhôngaicóthểtổnghợpsắpxếplạiđược.

Vàothờiđiểmấy,cómộthộithảoởRochester[70]–hộinghịRochester thườngniên.Tôivẫn luôn luôn tụthậu,cònLý thìđangtrìnhbàybáocáocủamìnhvềviphạmtínhchẵnlẻ.AnhấyvàDươngđãđiđếnkếtluậnrằngtínhchẵnlẻbịviphạm,vàgiờđâyanhấyđangtrìnhbàylýthuyếtvềvấnđềnày.

Trong thời gian hội nghị, tôi ở nhà em gái mình ởSyracuse[71].TôimangbàibáocủaLývềnhàvànóivớicôem:“AnhkhôngthểhiểuđượcnhữngthứmàLývàDươngnói.Nóquáphứctạp.”

“Không đâu,” cô ấy nói: “Điều anh nói đến không phải làđiềuanhkhôngthểhiểuđược,màlàđiềuanhđãkhôngnghĩranó.Anhđã không tìmhiểunó bằng cách của chínhmình, từviệc lắngnghecácmanhmối.Điềuanhnên làm làhãy tưởngtượngmìnhlạilàmộtsinhviên,mangbàibáonàylênlầu,đọctừng dòng và kiểm tra các phương trình. Rồi anh sẽ dễ dànghiểunó.”

Tôi làmtheo lờikhuyêncủaemgái,kiểmtra lạibàibáotừđầuđến cuối, vànhận ranó thật rõ ràngvàđơngiản.Tôiđãngạiđọcbàibáo,nghĩlànóquákhó.

Bàibáonhắctôivềmộtvấnđềmàtôiđãlàmtrướcđâykhálâuliênquanvớicácphươngtrìnhbấtđốixứngphải-trái.Giờđây,khinhìnvàocáccôngthứccủaLý,rõrànglà,lờigiảichovấnđềđóđơngiảnhơnrấtnhiều:mọihạtthoátratươnghợp

vớibêntrái.Vớielectronvàmuon,cáctiênđoáncủatôigiốnghệtnhưcủaLý,ngoạitrừviệctôiđãđổicácdấucộngtrừởđâuđấy.Khiấytôiđãkhôngnhậnrađiềuđó,cònLýchỉlấymộtvídụ đơn giản nhất của tương hợpmuon và chưa chứngminhrằngtấtcảcácmuonlàhoàntoànvềbênphải,trongkhitheolýthuyếtcủatôithìtấtcảcácmuonlàhoàntoàntựđộngvềbênphải.Thành thử, thực ra, tôi đã cómột tiên đoánmạnhhơntiênđoáncủaLý.Tôicócáckếtquảkhácvềdấu,nhưngtôiđãkhôngnhậnralàkếtquảnàycủatôicũngđúng.

Tôi đã tiên đoánmột vài điềumà chưa ai làm thí nghiệmkiểmchứng,nhưngkhiápdụngchoneutronvàprotonthìtôikhôngthểlàmcholíthuyếtphùhợptốtvớinhữnggìkhiđóđãbiếtvềkếthợpneutronvàproton:nógiốngnhưmộtmớhỗnđộn.

Hômsau,khi tôiquay lạihộinghị,mộtngười rất tốtbụngtênlàKanCase,lúcấyđangtrìnhbàybáocáovềvấnđềgìđó,đãdànhchotôi5phúttrongđịnhphầnthờigiancủaanhấyđểtôinóivềýtưởngcủamình.Tôiđãnóilàtôitinrằngtấtcảcáchạt đều tương hợp về bên trái, và rằng dấu của muon vàelectron bị đảo ngược, nhưng tôi còn đang chiến đấu vớineutron.Sauđó,cácnhàthựcnghiệmđãhỏimấycâuvềnhữngtiênđoáncủatôi,nhưngrồitôiđãđiBraziltrongmùahèấy.

KhiquayvềMỹ,tôimuốnbiếtvềtìnhtrạngcủavấnđềphânrã beta. Tôi đã đến phòng thí nghiệm của giáo sư ngô ởColumbia,bàkhôngcóởđó,nhưngmộtbàkhácởđóđãchotôixem tất cả các loại số liệu, tất cả các con số hỗn loạn, chẳngkhớpvớibấtcứcáigì.Trongmôhìnhcủatôicácelectronsinhra trongphânrãbeta tất cả sẽquay trái,nhưng trongmột sốtrườnghợpchúnglạiquayphải.

Chẳngcósựphùhợpnàocả.

KhitôivềlạiCaltech,tôiđãhỏimộtsốnhàthựcnghiệmvềhiện trạng của vấn đề phân rã beta. Tôi nhớ ba người, HansJensen, AaldertWapstra, và Felix Boehmđãmời tôi ngồi lênmộtcáighếđẩunhỏvàbắtđầunóivớitôivềtấtcảsựviệcliênquan:cáckếtquảthínghiệmtừnhữngnơikháctrongnước,vàkếtquảthínghiệmcủachínhhọ.Vìtôibiếtcácanhchàngđóvàbiếthọcẩnthậnđếnmứcnào,nêntôiđãchúýđếncáckếtquảcủahọnhiềuhơnsovớicáckếtquảkhác.Chỉriêngkếtquảcủahọ,thìchúngkhôngđếnnỗikhôngphùhợplắm;vấnđềlàcáckếtquảkháccùngvớikếtquảcủahọ.

Cuốicùng,họthôngbáohếtchotôinhữngđiềucầnthiết,vàhọnói:“Tìnhtrạnghỗnđộnđếnmứcthậmchímộtsốkếtquảđãđượcthiếtlậptrongnhiềunămcũngđangbịnghivấn–nhưphânrãbetacủaneutronlàSvàT.Quáhỗnđộn.MurraynóinócóthểthậmchílàVvàA.”

Tôinhảyrakhỏighếvànói:“Thếthìtôihiểumọithứrồi.”Họnghĩlàtôiđùa.NhưngvấnđềmàtôivướngmắcởhộithảoRochester– sựphânhuỷneutronvàproton:mọi thứđềuphùhợptrừvấnđềnày,cònnếulàVvàAthaychoSvàT,thìnócũngphùhợpluôn.Thếlàtôiđãcómộtlýthuyếthoànchỉnh!

Tối hômđó tôi đã tính tất cả các đại lượng bằng lý thuyếtnày.Đạilượngtôitínhđầutiênlàtốcđộphânrãcủamuonvàneutron.Nếulíthuyếtnàylàđúng,thìchúngphảicóliênquanvớinhau,bằngmộthệthứcxácđịnh,vàđiềuđóđãđúngtới9phần trăm.Mộtkếtquảkháchínhxác,9phần trăm.Đángraphảitốthơnthế,nhưngthếcũnglàđủchínhxácrồi.

Tôi tiếp tục vàkiểm tramột sốđại lượngkhác, chúngphùhợp,vànhữngđạilượngkháccũngphùhợp,nhữngđạilượngkhácnữacũngphùhợp,vàtôicựckỳphấnkhích.Đólàlầnđầutiên,vàcũnglàlầnduynhất,trongcuộcđờinghiêncứutôiđã

biếtmộtquiluậtcủatựnhiênmàkhôngmộtaikhácbiết.(Tấtnhiênnóinhưvậylàkhôngđúng,vìsauđótôibiếtlàítnhấtthìMurrayGellmann–vàcảSudarshanvàMarshak–cũngđãpháttriểncùngmộtlýthuyếtnhưvậy,dùsaođiềuđóvẫnkhônghềlàmhỏngniềmvuicủatôi.)nhữngviệctôilàmtrướcđấychỉlàdùng lý thuyết của người khác và cải tiến phương pháp tínhtoán, hoặc dùngmột phương trình, chẳng hạn phương trìnhSchrodinger,đểgiảithíchmộthiệntượng,nhưlàhê-li.Chúngtabiếtphươngtrình,vàchúngtacũngbiếthiệntượng,nhưngnóvậnhànhrasao?

Tôi nghĩ về Dirac, ông có phương trình của mình – mộtphươngtrìnhmớimôtảcáchhànhxửcủaelectron–vàtôicóphương trìnhmớinày về phân rã beta, nó không quan trọngnhư phương trình Dirac, nhưng cũng rất hay. Đó là lần duynhấttôiđãkhámpháramộtquiluậtmới.

Tôi gọi cho em gái ởNewYork để cảmơn cô ấy đã thuyếtphụctôingồiđọckỹbàibáođócủaLývàDươngtrongthờigianhộinghịRochester.Saukhicảmthấylolắngvàbịtụthậu,giờđâytôiđãbắtkịp;tôiđãcómộtkhámphá,chínhdođềxuấtcủacôấy.Tôilạicókhảnăngđắmmìnhtrongvậtlý,cóthểnóivậy,vàtôimuốncảmơncôemgáivềđiềuđó.Tôinóivớiemrằngmọithứđềukhớp,trừcái9phầntrăm.

Tôirấtphấnkhởi, tiếp tục tính,vàcáckếtquảphùhợpcứtiếp tục tuôn ra: chúng tựđộngphùhợp, chẳng cầngò ép gì.Lúcđótôiđãbắtđầuquêncái9phầntrăm,vìmọikếtquảkhácđềuđúng.

Đêmđótôi làmviệcrấtcăng,ngồiởmộtcáibànnhỏtrongbếpgầncửasổ.Đêmvềkhuyavàkhuyahơn–đãkhoảng2hoặc3giờsáng.Tôiđanglàmviệcrấtcăng, làmchotấtcảcáctínhtoánnàyănnhậpchặtchẽvớinhữngkếtquảđãphùhợp, tôi

đang suy nghĩ, đang tập trung, trời tối, yên tĩnh… Thì bỗngnhiênTAC-TAC-TAC-TAC-tiếngđộngmạnhởcửasổ.Tôinhìnravàthấymộtbộmặttrắngtoát,ngaysátcửasổ,chỉcáchvàiinch.Tôihétlên,choángvàngạcnhiên!

Đólàcôgáitôiquen,cônàngbựcvớitôi,vìtôiđãđinghỉvềrồimàkhônggọingaybáochocôấybiết.Tôiđểcôấyvào,rồicố gắnggiải thích rằngbây giờ tôi đang rất bận, rằng tôi vừamớikhámpháramộtđiều,vàđiềuđórấtquantrọng.Tôinói:“Xinemhãyđiravàđểanhkếtthúccôngviệcnày.”

Cô ấynói: “Không, emkhôngmuốn làmphiền anh. Em sẽchỉngồitrongphòngkhách.”

Tôibảo:“Ừ,thếcũngđược,nhưngsẽrấtkhóđấy.”

Chínhxácthìcôấyđãkhôngngồitrongphòngkhách.Cáchmôtảtốtnhấtlàcôấykiểunhưngồichồmhỗmởmộtgóc,haitay nắm vào nhau, khôngmuốn “Làm phiền” tôi. Tất nhiên,mụcđíchcủacôấylàcốtìnhgâyáplựcthậtmạnhlêntôi!Vàcôấy đã thành công – tôi không thể phớt lờ cô ấy. Tôi rất bựcmìnhvàkhóchịu,vàtôikhôngchịunổinữa.Tôiphảilàmcáctính toánnày.Tôi đang tạo ramột phátminh quan trọng vàđangcựckìhứngkhởi,vàvềphươngdiệnnàođó,đốivớitôinóquan trọng hơn cô ấy nhiều – ít nhất là ở thời điểm đó. Tôikhôngnhớbằng cáchnào cuối cùng tôi đã đưađược cô ấy rakhỏinhà,nhưngrấtkhó.

Saukhilàmviệcthêmítnhiều,thìđêmđãrấtkhuyavàtôithấyđói.Tôicuốcbộraphốchính,đếnmộtnhàhàngnhỏcáchkhoảngnămhaymườikhốinhà,nhưtôivẫnthườnglàmtrướcđâyvàođêmmuộn.

Nhữnglầntrước,tôiđãthườngbịcảnhsáthỏithăm,bởivìtôi bướcđi, suynghĩ, và dừng lại – đôi khimột ý tưởng xuất

hiệnlàmchobạnkhócóthểtiếptụcbướcđi;bạnphảilàmrõmộtcáigìđó.Thếlàtôidừnglại,vàthỉnhthoảngtôiđưatayra,tựnóivớimình:“Khoảngcáchgiữanhữngcáinàylànhưthếấy,vàrồicáinàysẽthayđổitheocáchnày…”

Có lẽ là tôi đứng giữa phố, vung tay, khi cảnh sát đi đến:“Anhtêngì?Anhsốngởđâu?Anhđanglàmgìởđây?”

“Ồ!Tôiđangsuynghĩ.Xinlỗi;tôisốngởđâyvàthườngđếnnhàhàng…”Saumộtvài lần thìhọbiếtđó là aivà rồikhôngdừngtôilạiđểhỏinữa.

Vậylà,tôiđếnnhàhàng,vàtrongkhiăntôiđãphấnkhíchđếnmứckểvớimộtcôgáirằngtôimớicómộtkhámphátuyệtvời.Côấybắtchuyện:Côtalàvợmộtlínhcứuhỏa,haykiểmlâm,haygìđó.Côấyđangrấtcôđơn-tấtcảnhữngtìnhtiếtmàlúcnàytôichẳnghềquantâmtới.Chuyệnxảyralàvậy.

Sánghômsau,khiđilàmtôiđãđếngặpWapstra,Boehm,vàJensen,vànóivớibọnhọ:“Tôiđãgiảiquyếtxongmọivấnđề.Tấtcảđềuphùhợp.”

Christy,mộtanhchàngcũngđangởđó,nói:“Thếanhdùnghằngsốphânrãbetanào?”

“Cáiởtrongcuốnsáchnày-nọ.”

“Nhưngcáiđóđãđượcchỉralàsai.Cácphépđogầnđâychothấynóbịsaikhoảng7phầntrăm.”

Thế là tôinhớđếncái9phầntrăm.Với tôinónhưmộtdựbáo:tôivềnhàvàcómộtlýthuyếtnóirằngphânrãneutronbịsaikhác9phầntrăm,vàsánghômsaungườitanóivớitôirằng,đúngra,còn7phầntrămkhácnữa.Nhưng,cáikhácấylàtừ9thành16,cóhại,haytừ9thành2,cólợi?

Ngaysauđó,emgái tôigọi từNewYork:“Cái9phầntrămthếnàorồi–cóchuyệngìvậy?”

“Anhvừamớipháthiệnralàcómộtsốsốliệumới:7phầntrăm…”

“Theohướngnào?”

“Anhđangtìmhiểu.Anhsẽgọilạichoem.”

Tôiđangphấnkhíchđếnnỗi chẳng thểnghĩđượcnữa.Nógiốngnhưkhibạnđangchạyvộichokịpchuyếnbay,màbạnkhôngbiếtrằngliệumìnhcóbịtrễhaykhông,vàbạnđơngiảnlàkhôngthểlàmđiềuđó,thìaiđónói:“Hômnayđổigiờ!”[72]Ừnhỉ, nhưng theo chiều nào? Bạn không thể nghĩ gì khi đangphấnkhích.

ThếlàChristyđivàomộtphòng,còntôiđivàophòngkhác,cảhaiđềuimlặng,đểcóthểsuynghĩthấuđáovấnđề:Cáinàydịchvềphíanày,vàcáikhácdịchvềphíakia–nókhôngquákhó,thựcvậy;chỉlàdođangquáphấnkhích.

Christyđira,vàtôiđira,vàcảhainhấttrí:2phầntrăm,mộtkếtquảnằmtrong sai số thựcnghiệm.Rốt cuộc,nếuhọ thayđổihằngsố7phầntrăm,thì2phầntrămcóthểlàsaisố.Tôigọilạichoemgái:“Haiphầntrăm.”Lýthuyếtđúng.

(Thựcra,điềuđóchưađúnghẳn:đúngra sai sốchỉ 1phầntrăm,vìmộtnguyênnhânmàchúngtôiđãkhôngnghĩđến,vàchỉsauđómớihiểunhờcóNicolaCabibbo[73].Vậynên2phầntrămkhôngphảihoàntoànlàsaisốthựcnghiệm).

MurrayGellmannvà tôi so sánhvàkếthợpnhữngý tưởngcủachúngtôirồiviếtmộtbàibáovề lý thuyếtnày.Lýthuyếtkhágọnđẹp;nótươngđốiđơngiản,vàphùhợptrongrấtnhiềutrườnghợp.Nhưngnhư tôiđãnói,vẫncònquánhiều số liệuhỗntạp.Tuynhiên, trongmộtsố trườnghợpchúng tôi thậmchícònđixađếnmứcđểcóthểnóirằngthựcnghiệmlàsai.

MộtvídụhaylàthínghiệmcủaValentineTelegdi[74],ôngấy

đosốelectronphátratheomỗihướngkhineutronphânhuỷ.Lý thuyết của chúng tôi tiên đoán rằng số electron phải nhưnhau theomọi hướng, trong khi Telegdi lại tìm thấy rằng sốelectron theo một hướng là 11 phần trăm nhiều hơn so vớihướngkia.Telegdilàmộtnhàthựcnghiệmrấtgiỏi,vàrấtcẩnthận.Cólần,khiđọcbáocáoởđâuđó,ôngấyđãđềcậpđếnlýthuyếtcủachúngtôivànói:“Rắcrốivớicácnhàlýthuyếtlàhọchẳngbaogiờchúýđếnthựcnghiệmcả!”

Telegdicũnggửichochúngtôimộtláthư,khônghẳnlàgaygắt, nhưng dù sao cũng cho thấy ông ấy tin là lý thuyết củachúngtôisai.Ởcuốithưôngấyviết:“LýthuyếtF-G(Feynman–Gellmann) về phân rã beta không phải là F-G”. Murray hỏi:“Chúngtanênlàmgìvớiviệcnày?Anhbiếtđấy,Telegdilàmộttayrấtcừ.”Tôiđáp:“Chúngtacứchờxem.”

HaingàysaucómộtláthưkháccủaTelegdi.Ôngấythayđổingượclạihoàntoàn.Từlýthuyếtcủachúngtôi,ôngấynhậnralàmìnhđãkhôngtínhđếnkhảnăngrằng,sựlùiprotontrướcneutronlàkhôngnhưnhautheotấtcảcáchướng.Ôngấyđãgiảsử nó là như nhau. Bằng cách đưa vào các bổ chính, mà lýthuyếtcủachúngtôitiênđoán,thaychonhữnggiátrịmàôngấyđãdùng,cáckếtquảhiệnrangayvàphùhợphoàntoàn.

Tôi biết là Telegdi rất giỏi, và sẽ rất khó lội ngược dòngchốnglạiôngấy.Nhưng,lúcđótôiđãtinrằngphảicócáigìđấysaitrongthínghiệmđó,vàrằngôngấysẽtựtìmranó–trongviệctìmrasaisótnàyôngấygiỏihơnchúngtôinhiều.Đólàlýdovì sao tôiđãnói, chúng tôikhôngnêngắng tìmnómàchỉchờthôi.

Tôiđếngặpgiáo sưBachervàkểvớiôngấyvề thànhcôngcủachúngtôi.Ôngấynói:“Đúngvậy,cácanhxuấthiệnvànóirằngkếthợpneutron-protonlàVchứkhôngphảiT.Mọingười

quennghĩnólàT.ĐâulàthínghiệmnềntảngbảonólàT?Saocác anh không xem xét các thí nghiệm ban đầu và tìm xemchúngsaiởchỗnào?”

Tôiđiravàtìmđượcbàibáogốcvềthínghiệmnóirằngkếthợpneutron-protonlàT,vàtôiđãbịsốc.Tôinhớtrướcđâyđãđọcbàibáođómộtlần(trởlạicáithờimàtôiđãđọctấtcảcácbàibáotrênPhysicalReview–tạpchíkhiđócònkháítbài).Và,tôicònnhớkhixemlạibàibáonày,nhìnvàođườngcongđóvànghĩ:“Nóchẳngchứngtỏđiềugìcả!”

Bạn thấy đấy, nó phụ thuộc vàomột hoặc hai điểm ởmépcùngcủadảisốliệu.Cómộtnguyêntắclàcáiđiểmởmépcủadảisốliệu–điểmcuốicùngấy–làkhôngchínhxác,vìnếunóchínhxácthìngườitađãcóthêmđiểmkháctiếpởbênngoài.Tôiđãnhậnrarằngtoànbộýtưởngvềviệckếthợpneutron-proton làTđãdựavàocáiđiểmcuốicùngđó,nókhôngđángtincậylắm,vàdođó,ýtưởngnàychưađượcchứngthực.Tôinhớlàmìnhđãnhậnrađiềuđó!

Cònkhitôibắtđầuquantâmtrựctiếptớiphânrãbeta,tôiđãđọctấtcảcácbáocáocủacác“Chuyêngiavềphânrãbeta”,cácbáocáonàybảorằngkếthợpđólàT.Tôichẳngbaogiờxemcácsốliệugốc;tôichỉđọccácbáocáođó,giốngnhưmộtthằngđần.Liệutôicóphảilàmộtnhàvậtlýgiỏikhông,khitôinghĩvềcáiýtưởnggốchồiởhộinghịRochester,lẽratôiđãngaylậptứcthắcmắc“ChúngtabiếtnólàTchắcchắnđếnmứcnào?”Đólẽralàmộtviệchợplýcầnlàm.Lẽratôiđãphảinhậnthấyngay làmìnhđãtừngnhậnranóchưađượcchứngminhmộtcáchthoảđáng.

Từđótrởđitôikhôngbaogiờmảymayđểýđếnbấtkỳđiềugìphátra từcác“Chuyêngia”.Tôi tự tính toánmọi thứ.Khingườitanóilýthuyếtquarkkháhay,tôiđãyêucầuhainghiên

cứu sinh, Finn Ravndal vàMark Kislinger, cùng vớimình đixuyênsuốttoànbộvấnđề,chínhnhờthếmàtôicóthểkiểmtrađể biết chắc rằng lý thuyết đó quả là cho những kết quả phùhợp khá tốt, và rằng nó là một lý thuyết quan trọng. Tôi sẽkhôngbaogiờmắclạisailầmđó,nghetheoquanđiểmcủacácchuyêngia.Tấtnhiênbạnchỉcómộtcuộcđời,vàbạnmắctấtcả các sai lầm củamình, nhưng học được những điều khôngnênlàm,vàđólàmụcđíchcủabạn.

Mườibalần

Có lần một giáo viên khoa học của một trường cao đẳngthànhphốđịaphươngđếngặpvàhỏixemliệutôicóthểđếnđónóichuyện.Anhấymuốnbồidưỡngtôinămmươiđôla,nhưngtôiđãnóilàtôikhôngquantâmđếntiềnnong.“Đólàtrườngcaođẳngcủathànhphốphảikhông?”

“Đúngvậy.”

Tôinghĩvềbaonhiêugiấytờmàtôithườngphảiliêncankhigiaotiếpvớichínhquyền,vìthếtôicườivànói:“Tôisẽvuivẻđồng ý nói chuyện. Trong toàn bộ việc này chỉ có một điềukiện”– tôi chớp lấymộtconsốvà tiếp tục–“Đó là tôikhôngphảikýtênnhiềuhơnmườibalần,baogồmcảséc!”

Anhchàngđócũngcười.“Mườibalần!Khôngcóvấnđềgì.”

Thếrồicâuchuyệnbắtđầu.Trướchết tôiphảikýcáigìđónói rằng tôi trung thành với chính phủ, nếu không thì tôikhôngthểnóichuyệnởtrườngcaođẳngcủathànhphố.Vàtôiphảikýgiấyđóhailần,đượckhông?Sauđótôiphảikývàogiấygìđóloạinhưbáocáochothànhphố–tôikhôngthểnhớgiấygì.Chỉlátsausốchữkýbắtđầuleothang.

Tôiphảikýxácnhậnrằngtôilàmộtgiáosưđíchthực–tấtnhiên,vìđây làmộttrườngcủathànhphố–đểđảmbảorằngkhôngmộtthằngngốcnàoởđằngkiacóthểthuêvợhoặcbạnmìnhđếnnhậntiềnmàthậmchíkhôngđọccảbàigiảng.Cótấtcảcácloạigiấytờđểđảmbảo.Sốchữkýtiếptụcleothang.

Thế là, anhbạn lúcđầu còn cười lớn, thì giờđã trởnên lo

lắng,nhưngchúngtôicũngvừaxong.Tôiđãkýchínhxácmườihailần.Cònmộtchữkýnữadànhchotấmséc,nêntôiđãxúctiếncôngviệcvàđãtrìnhbàybàinóichuyện.

Vài ngày sau, anh chàng kia đến để đưa cho tôi tấm séc,nhưnganhtathựcsựrấtbănkhoăn.Anhtakhôngthểđưatiềncho tôi trừkhi tôikývàomột tờkhainói rằngđúng là tôiđãtrìnhbàybàinóichuyện.

Tôinói:“Nếutôikýtờkhainày,thìtôikhôngthểkýtờséc.Mà,anhcũngđãởđó.Anhđãnghebàinóichuyện;vìsaoanhkhôngkýnóđi?”

“Ngàixem,”anhtanói:“Cóđúngtoànbộchuyệnnàylàquávớvẩnkhông?”

“Không.Đólàthỏathuậnchúngtađãlàmtừđầu.Chúngtakhôngnghĩlàthựcsựsẽcầnđếnmườibachữký,nhưngchúngtađãthỏathuậnđiềuđó,vàtôinghĩchúngtaphảitheonóchođếncùng.”

Anhtaphântrần:“Tôiđãxoayxởrấtvấtvả,điệnthoạikhắpnơi.Tôiđãthửmọicách,vàhọbảorằngđiềuđólàkhôngthể.Đơngiảnlàngàikhôngthểnhậntiềncủamìnhtrừkhingàikývàotờkhaiđó.”

“Khôngsao,”tôinói.“Tôiđãkýmườihailần,vàtôiđãtrìnhbàybàinóichuyện.Tôikhôngcầntiền.”

“Nhưngtôiphảilàmviệcnàychongài.”

“Đượcrồi.Chúngtađãthỏathuận,khôngphảilolắnggì.”

Hômsauanhtađiệnthoạichotôi.“Họkhôngthểkhôngtrảtiềnchongài!Họđãquyếtđịnhchikhoảntiềnđó,vàđãđểnóriêngrarồi,vìthếhọphảitrảnóchongài!”

“Đượcthôi,nếuhọphảiđưatiềnchotôithìcứđểhọđưatôitiền.”

“Nhưngngàiphảikývàotờkhai.”

“Tôisẽkhôngkýtờkhaiđó!”họbịkẹt.Khôngcókhoảnnàodànhchosốtiền,màngườinàyxứngđángđượcnhậnnhưnglạikhôngchịukýnhận.

Cuối cùng,vấnđềcũngđượcgiảiquyết.Mấtmột thờigiandài,vàrấtphứctạp–dùsaotôiđãdùngchữkýthứmườibađểđổitờséccủatôilấytiềnmặt.

NghenhưtiếngHyLạp!

Tôikhôngbiếtvìsao,nhưngkhichuẩnbịmộtchuyếnđi,tôithườngrấtsơývềđịachỉhaysốđiệnthoạihaybấtkỳcáigìliênquanđếnngườimờimình.Tôinghĩlàmìnhsẽđượcđón,hoặcaiđókhácsẽbiếtlàchúngtôiđangđiđâu.Mọichuyệnsẽđượcgiảiquyếtbằngcáchnàođó.

Một lần,vàonăm1957, tôiđidựhộinghịvềhấpdẫnởĐạihọcNorthCarolina.Tôiđượcxemlàchuyêngiatrongmộtlĩnhvựckhácnhưngquantâmđếnhấpdẫn.

Tôiđếnsânbaymuộnmấtmộtngày(tôikhôngthểđếnvàongàyđầutiêncủahộinghị),vàđirabếntaxi.Tôinóivớingườiđiềuhành:

“TôimuốnđếnĐạihọcNorthCarolina.”

“Ý ông là đại học nào?” anh ta hỏi: “Đại học công NorthCarolina ở Raleigh, hay là Đại học North Carolina ở ChapelHill?”

Chẳngcầnphảinói, tôikhôngcómộtýniệmnhỏnhấtnàovềchuyệnnày.“Thếhaiđạihọcấyởđâu?”Tôihỏivànghĩrằngchúngởgầnnhau.

“Mộtởphíabắcsovớiđây,cònđạihọckiathìởphíanam.Khoảngcáchgầnnhưnhau.”

Tôichẳngcómanhmốigìđểbiếtmìnhcầnđếnđạihọcnào,vàcũngchẳngcóaiđếnhộinghịtrễmộtngàynhưtôicả.

Tìnhcảnhnàylàmnảytrongtôimộtý.“Nàyanhbạn,”tôi

nóivớingườiđiềuhành.“Cuộcgặpmặtchínhđãbắtđầungàyhôm qua, nên chắc phải có rất nhiều người đến dự hội nghịhômquađãđiquađây.Đểtôimôtảhọchoanhbiết:họcólẽhơivênhvênhđầulên,vàcólẽhọchuyệntròvớinhau,chẳngthèmđểýgìđếnviệcđangđivềđâu,nóivớinhaunhữngthứ,nghenhư‘g-mu-nu.G-mu-nu’[75].”

Mặt anh ta sáng lên. “À, đúng rồi” anh ta nói. “Ý ông làChapelHill!” Anh ta gọi cho tôi chiếc taxi tiếp theo đang đợitronghàng.“ĐưaôngnàyđếnđạihọcởChapelHill.”

“Cảmơn,”tôinói,vàđiđếnhộinghị.

Nhưngđólàhộihọasao?

Cólầntôiđãchơibongotrongmộtbữatiệcvàchơikháhay.Mộtngườiđangởđóđãđặcbiệtthíchtiếngtrống.Anhtađivàonhàtắm,cởiáosơmi,lấykemcạorâuvẽcáchìnhgâycườilênkhắpngực,đira,vànhảynhưđiênvớinhữngquảanhđàolủnglẳnghaibêntai.Mộtcáchtựnhiên,anhchàngcuồngmênàyvàtôingay lập tứcđã trở thànhđôibạntốt.Tênanhấy làJerryZorthian.Anhlàmộthọasĩ.

Chúngtôithườngthảoluậndàidàivềhộihọavàkhoahọc.Tôithườngnóiđạiloạinhư:“Cácnghệsĩđangbịlạcđường;họkhôngcóchủđềnàohết!Họđãtừngthườngcócácchủđềtôngiáo,nhưnghọđãđánhmất tôngiáo củamìnhvàbâygiờhọchẳngcógìcả.Họkhônghiểucáithếgiớikỹnghệmàhọđangsốngtrongđó;họkhôngbiếttígìvềvẻđẹpcủathếgiớithực–thếgiớikhoahọc–nênhọchẳngcógìtrongtráitimmìnhđểmàvẽcả.”

Jerrythườngđáplạirằngcácnghệsĩkhôngcầnphảicómộtchủđềvậtchất;cónhiềucảmxúccóthểdiễntảquanghệthuật.Ngoài ra, nghệ thuật có thể là trừu tượng.Hơn nữa, các nhàkhoahọcđãpháhỏngvẻđẹpcủatựnhiênkhihọmổxẻnóravàđưachúngvàocácphươngtrìnhtoánhọc.

MộtlầntôiởlạichỗJerrydịpsinhnhậtanhấy,vàmộttrongnhữngtranhluậnngớngẩnnhưthếđãkéođếntận3giờsáng.Sánghômsau,tôiđiệnthoạichoanhta:“Nghenày,Jerry,”tôinói:“Sởdĩchúngtacónhữngtranhcãichẳngđiđếnđâunhư

thếlàvìanhchẳnghiểuquáigìvềkhoahọc,còntôithìchẳnghiểuquái gì vềnghệ thuật.Vậynên, luânphiênvào cácngàychủnhật,tôisẽdạyanhvềkhoahọc,cònanhdạytôivềnghệthuật.”

“Đồngý,”anhấynói.“Tôisẽdạyanhvẽ.”

“Tôi không vẽ được đâu,” tôi nói, vì khi ở trung học phổthông,thứduynhấttôicóthểvẽđượclànhữngcáikimtựtháptrênsamạc–chủyếugồmcácđườngthẳng–vàđôilúctôicũngthử vẽ một cây cọ và thêm vào ông mặt trời. Tôi tuyệt đốikhông có năng khiếu. Hồi đó, tôi ngồi cạnh một thằng bạnngang tài.Khinóđượcphépvẽ cái gìđấy, thì cáiđógồmhaiđốmmàuhìnhe-lípphẳng,giốngnhưhaicáilốpxechồnglênnhauvớimộtcáicuốngmọclênởđỉnhvàkếtthúcởmộthìnhtamgiácmàuxanh.Cáihìnhđóđượccholàmộtcáicây.Vìthế,tôicávớiJerrylàanhấysẽkhôngthểdạytôivẽđược.

“Tấtnhiênlàanhsẽphảihọc,”anhấynói.

Tôihứasẽhọc,nhưngvẫnđánhcuộcrằnganhấykhôngthểdạy tôi vẽ.Tôi rấtmuốnhọcvẽvì lýdomà tôi giữ cho riêngmình:tôimuốnchuyểntảicảmxúccủamìnhvềvẻđẹpcủathếgiới.Thậtkhómôtả,vìđó làcảmxúc.Nó tương tựnhưcảmgiáccủaconchiêncầncóđứcchúa,ngườiđiềuhànhmọi thứtrongtoànbộvũtrụ:cómộtcảmnhậnchungkhibạnnghĩvềviệc,làmthếnàomànhữngsựvậttrôngrấtkhácnhauvàhànhxử cũng rất khác nhau lại được điều khiển “Ở phía sau bứcmàn”bởicùngmộttổchức,cùngnhữngđịnhluậtvậtlý.Đólàsựngưỡngmộvẻđẹptoánhọccủatựnhiên,vềcáchthứcvậnđộngnộitạicủanó;mộtsựthừanhậnrằngcáchiệntượngmàchúngtanhìnthấyđềulàkếtquảcủamộtphứchợpnhữngvậnđộng thầm kín giữa các nguyên tử; cảm giác vềmột điều vôcùngấntượngvàkỳdiệu.Đólàmộtcảmgiácsùngbái–sựsùng

báimang tínhkhoahọc –mà tôi đã cảmnhậnđược là có thểđượcchuyểntảithôngquahộihọađếnnhữngaicũngcócảmgiácnày.Nócóthểlàmchoanhta,trongkhoảnhkhắc,nhớđếncảmgiácđóvềvẻđẹphuyhoàngcủavũtrụ.

Jerryhóaralạilàmộtthầygiáorấtgiỏi.Đầutiên,anhấybảotôihãyvềnhàvàvẽbấtkìcáigìtôimuốn.Thếlàtôithửvẽmộtchiếcgiày;rồitôithửtiếpmộtbônghoatronglọ.Toàntròbỏđi!

Lầngặptiếptheo,tôichoanhấyxemnhữngsảnphẩmthửnghiệm củamình: “Ồ, anhnhìnnày!” anh ấy nói. “Anh thấykhông,ởphía saunày,nét vẽ của lọhoakhông chạmvào cáilá.” (Tôi đã định vẽ nét đó lên tới chiếc lá.) “Rất được.Đó làcáchđểthểhiệnchiềusâu.Nóchứngtỏsựthôngminhcủaanhđấy.”

“Và,việcanhkhôngvẽtấtcảcácnétvớicùngđộdày(tôiđãkhông chủ định làm như thế) là một điểm tốt đấy. Một bứctranhvớitấtcảcácnétcócùngđộdàytrôngrấtbuồntẻ.”Rồitiếptheolànhưthếnày:mọiđiềutôinghĩđềulànhầm,anhấyluôndạytôitheocáchtíchcực.Anhấykhôngbaogiờnóirằngnhưthếlàsai,anhấykhôngbaogiờhạthấptôi.Vìthế,tôitiếptụccốgắngvàđãdầndầnítnhiềukhálên,nhưngtôichưabaogiờthoảmãn.

Đểluyệntậpnhiềuhơn,tôiđăngkýthamdựmộtkhóahọctừxacủaTrườnghọcTừxaQuốctế.Tôiphảinóilàtrườngnàyrất tốt.Họkhởiđộng tôibằngviệcvẽnhữnghình tháp,hìnhtrụ, và đánh bóng chúng, vân vân. Chúng tôi học nhiều lĩnhvực: đồ họa, phấn màu, màu nước, và sơn dầu. Gần cuốichương trình tôi nhãng ra.Tôi đã làm chohọmột bức tranhsơndầu,nhưngtôikhôngbaogiờgửiđi.

Họvẫngửithưkhuyếnkhíchtôihọctiếp.Họthậttốtbụng.

Tôi thường xuyên tập vẽ và trởnên rấthứng thúvới côngviệcnày.Nếutôingồitrongmộtcuộchọpmànóchẳngđiđếnđâu cả – kiểunhư cuộchọpkhiCarlRogers đếnCaltech thảoluậnvớichúngtôivềviệc liệuCaltechcónênpháttriểnkhoatâm lýhọc – thì tôi thườngvẽnhữngngườikhác.Tôi cómộttậpgiấynhỏluônmangbênmìnhvàtôitậpvẽởbấtkìchỗnàomàtôiđến.Vậynên,trongthờigianJerrydạytôivẽ,tôiđãlàmviệcrấtchămchỉ.

Jerry,mặtkhác,chẳnghọcđượcmấyvềvật lý.Đầuócanhấyrấtdễmấttậptrung.Tôiđãgắngdạyanhấyvàiđiềuvềđiệnvàtừ,nhưngngaykhitôivừanhắcđến“Điện”thìanhấylạikểvớitôivềcáiđộngcơnàođócủamìnhbịhỏng,vàlàmthếnàoanhấycóthểsửanó.Khitôimuốnchỉchoanhấyxemcáinamchâmđiệnhoạtđộngnhưthếnàobằngcáchlàmmộtcuộndâythép nhỏ và treomột cái đinh vào đầumột sợi dây, tôi đóngmạchđiên,cáiđinhđungđưavềphíacuộndây,thìanhấylạinói:“Ồ,giốngnhưxxxấynhỉ!”Thếlàsựviệckếtthúcởđó.

Vàlúcnàychúngtôicómộttranhluậnmới:anhấylàthầygiáogiỏihơntôihaytôilàsinhviêngiỏihơnanhấy.

Tôiđãtừbỏýđịnhcốlàmchomộtnghệsĩbiếtthưởngthứccáicảmgiácmàtôicóđượcvềtựnhiên,đểrồianhấycóthểvẽnóra.Bâygiờthìtôisẽphảinỗlựcgấpđôitrongviệchọcvẽ,đểrồi tôi có thể tự làmđược việc đó.Đây làmột việc đầy thamvọng,vàtôigiữkínýđịnhđóchoriêngmình,vìkhảnănglớnlàtôisẽkhôngbaogiờcóthểlàmđượcviệcấy.

Ởnhữngngàyđầu củaquá trìnhhọcvẽ,mộtphụnữquenbiếtnhìnthấynhữngsảnphẩmkhónhọccủatôiđãgợiý:“AnhnênđếnbảotàngnghệthuậtPasadena.Ởđấycónhữnglớpvẽ,cóngườimẫu–nhữngngườimẫukhỏathân.”

“Không,” tôiđáp.“Tôivẽkhôngtốt,nênđếnđótôi sẽcảm

thấyrấtlúngtúng.”

“Anhvẽ khá tốt đấy; anhnên xem tranh củanhữngngườikhác!”

Thế là tôi lấyhếtcanđảmđểđiđếnđó.Trongbàihọcđầutiênhọnói với chúng tôi về giấy in báo –những tờ giấy chấtlượngthấpkhổrấtrộng,kíchcỡtờbáo–vàcácloạibútchìvàthanvẽsẽdùng.Ởbuổihọcthứhai,mộtngườimẫuđiđếnvàcôấykhởiđầubằngmộttưthếtrongmườiphút.

Tôi bắt đầu vẽ ngườimẫu, và khi tôimới vẽ đượcmột cáichân,thìmườiphútđãtrôiqua.Tôinhìnquanhthìthấymọingườiđềuđãvẽxongmộtbứctranhhoànchỉnh,phíasauđánhbóng–mộttácphẩmtrọnvẹn.

Tôi thấymìnhkhông thể theođược.Nhưngrồi, cuối cùng,ngườimẫuởmộttưthếtrongbamươiphút.Tôi làmviệccậtlực, và với sự cố gắngphi thường tôi đã có thể vẽ đượcdánghìnhtổngthểcủacôấy.Lầnnàyđãcómộtphầnhaihyvọng.Vìthếlầnnàytôikhôngchehìnhvẽcủamìnhlại,nhưđãlàmvớitấtcảcáchìnhvẽtrước.

Tôiđiloanhquanhxemnhữngngườikhácđãlàmđượcgì,vàtôi đãnhìn thấy sảnphẩm củanhững cây vẽ thực thụ: họ vẽngườimẫuvớiđầyđủcácchitiếtvàđánhbóngsángtối,cuốnsổ tayở cái ghếdàimàcôngườimẫuđangngồi, cáibục,mọithứ!Tấtcảhọguồngzip,zip,zip,zip,zipbằngthỏithanchì,tấtcảchấmhếtrồi,vàtôihiểulàkhôngcònhyvọnggìnữa–hoàntoànvôvọng.

Tôiquayvềchỗđểchecáihìnhvẽcủamìnhlại.Nóchỉgồmvàiđườngchenchúcởgóctrênbêntráicủamộttờgiấyinbáo–trướcđótôimớichỉvẽtrêngiấy8½x11–nhưngmộtvàingườikhácởtronglớplạiđangđứnggần:“Ồ,hãynhìncáihìnhnày,”

mộttrongsốhọnói.“Rõtừngđườngmột!”

Tôikhôngbiếtchínhxáccâuđónghĩa làgì,dùsaotôicảmthấyvẫnđủcanđảmđểđếnbuổihọctiếptheo.Trongkhichưađếnbuổihọcsau,Jerrytiếptụcbảotôirằngnhữngbứcvẽbốcụcquádàyđặcchẳngđẹpchútnào.Việccủaanhấylàdạytôikhôngbậntâmvềnhữngngườikhác,nênanhấyđãnóivớitôirằngbọnhọcũngxoàngthôi.

Tôithấyởtrênlớpthầygiáokhôngnóinhiềuvớimọingười(điềuduynhấtôngấynóivớitôilàbứctranhcủatôiquánhỏsovớikhổgiấy).Thayvàođó,ôngấygắngđộngviênchúngtôithửnghiệmnhữngcáchtiếpcậnmới.Tôinghĩvềcáchthứcchúngta dạy vật lý: Chúng ta có quá nhiều kỹ thuật – quá nhiềuphươngpháptoánhọc–đếnnỗichúngtaphảiliêntụcdạysinhviên cách giải quyết các vấn đề. Các thầy giáo dạy vẽ, thì lạikhác,ngạinóivớibạnbấtkỳđiềugì.Nếunétvẽcủabạnquáđậm,thầygiáocũngkhôngnói:“Cácnétvẽcủaanhquáđậm,”bởivìcóhọasĩchorằngviệcdùngcácnétđậmlàmộtcáchđểtạoranhữngbứctranhbấthủ.Thầygiáokhôngmuốndẫndắtbạnvàomộthướngcụthểnào.Vìthế,thầydạyvẽcóchútthiênlệchtrongtruyềnđạtcáchvẽbằngthấmdầnchứkhôngbằnghướng dẫn, trong khi thầy vật lý lại có chút thiên lệch trongviệcluôndạycáckỹthuật,hơnlàcảmxúc,trongcáchtiếpcậnđểgiảicácbàitoánvậtlý.

Họluônbảotôihãy“Thảlỏng”làmchomìnhthoảimáihơnkhivẽ.Tôinghĩ lờikhuyênnàycũnggiốngnhưviệcbảomộtngườiđangtậpláixehãy“Thảlỏng”khicầmvôlăng.Điềuấykhôngthểthựchiệnđược.Chỉsaukhibạnbiếtcáchlàmviệcđóthậtcẩnthậnthìbạnmớicóthểbắtđầuthảlỏngđược.Vìthế,tôiđãkhônglàmtheocáilờikhuyênthảlỏnglặpđilặplạinày.

Đểgiúpchúngtôi“Thảlỏng”ngườitarachochúngtôimột

bàitập:vẽmàkhôngnhìnvàogiấy.Khôngrờimắtkhỏingườimẫu;cứnhìncôấyvàđưacácnéttrêngiấy,màkhôngcầnbiếtbạnđanglàmgìcả.

Mộtanhchàngnói:“Tôikhôngthểlàmđược.Tôiđànhphảiăngian.Tôicálàmọingườicũngđềuăngian!”

“Tôikhôngăngian!”tôilêntiếng.

“Hừ,xạo!”họnói.

Tôihoànthànhbàitậpvàbọnhọđếnxemtôivẽthếnào.Họthấy,đúngthật,tôiđãKhôngăngian;ngaytừđầucáiđầubútchìcủatôiđãbịgãynênchẳngcógìkhácngoàinhữngvếthằntrêngiấy.

Khisửalạiđượccáibútchì,tôithửvẽmộtlầnnữa.Tôinhậnralàbứcvẽcủatôicóđiểmmạnh–mộtbứcvẽngộnghĩnh,cáimạnh kiểu bán-Picasso – nó làm tôi thích thú. Lý do làm tôithấyhàilòngvềbứcvẽđólà,tôiđãhiểuđượckhôngthểvẽtốttheocáchcũ,dođónókhôngthểlàcáchthíchhợp,vàđóchínhlàchủýcủathảlỏng.Tôiđãtừngnghĩ“Thảlỏng”đồngnghĩavới“Vẽnhữngbứctranhthiếucẩnthận”,hóaranóthựcsựcónghĩa là thưgiãnvàkhông lăn tăngìvềviệc cáibức tranhsẽđượcvẽranhưthếnào.

Tôiđãđạtnhiềutiếnbộtronglớphọc,vàtôicảmthấykhádễchịu.Chođếntrướcbuổihọccuốicùng,tấtcảnhữngngườilàmmẫudành cho chúng tôi đềuhơi đậmvà có thânhìnhkhôngcânđối lắm;họ lànhữngmẫuvẽkháthúvị.Nhưngđếnbuổicuối, chúng tôi cómột ngườimẫu tóc vàng thật đẹp, cân đốiđếnmứchoànhảo.Đócũnglàlúctôipháthiệnramìnhkhôngcòn biết vẽ thế nào nữa: tôi không thể vẽ được cái gì ra hồngiốngnhưcôngườimẫuxinhđẹpnày!Vớinhữngngườimẫukhác,nếubạncóvẽmộtbộphậnnàođóhơi tomộtchúthay

hơinhỏmộtchút,thìcũngchẳnggâyrasựkhácbiệtnào,bởiđằngnàothânhìnhhọcũngkhôngcânđốirồi.Nhưngkhibạngắngvẽmộtcáigìđócựckìhàihòacânđối,thìbạnkhôngthểtựlừadốimìnhnữa:nóphảithậtchuẩnxác!

Trong thời gian nghỉ giải lao, tôi nghe lỏm đượcmột anhchàng,ngườithựcsựbiếtvẽ,hỏicôngườimẫunàyxemliệucôấycólàmmẫutạinhàkhông.Côấytrảlờicó.“Được.Nhưngtôikhôngcóphòngvẽ,nêntôisẽphảiloviệcấytrướcđã.”

Tôibiếtmìnhcóthểhọcđượcnhiềuởanhchàngnày,vàsẽkhôngbaogiờcómộtcơhộikhácđểvẽcáicôngườimẫuhoànhảokiatrừkhitôilàmmộtđiềugìđó.“Thứlỗichotôi,”tôinóivới anhchàngấy: “Tôi cómộtphòngởdướinhàcó thểdùnglàmphòngvẽđược.”

Cảhaingườiđồngý.TôimangvàibứcvẽcủaanhchàngđóđếnchobạnJerryxem,nhưnganhấychê.“Mấycáinàyxoànglắm,”Jerrynói.Anhấycốgiảithíchtạisao,nhưngtôikhôngbaogiờthựcsựhiểuđược.

Chođếnkhibắtđầuhọcvẽ,tôichưabaogiờquantâmđếnđếnnghệ thuật.Tôi có rất ít cảmnhậnvề các tácphẩmnghệthuật,vàcũngchỉrấthiếmkhithôi,chẳnghạnnhưlầntôivàomộtbảotàngởNhật.Tôinhìnthấymộtbứcvẽtrêngiấynâubằngtre,vàvớitôithìcáiđẹpcủabứctranhlàởchỗnóđượcbốtrícânbằnghoànhảogiữachỉvàinétquệtvànềntre–tôicóthểlàmchonóchuyểnđộngqualại.

Vàomùahèsaulớpvẽ,tôiđãđếnitaliathamdựmộthộinghịkhoahọcvàthấylàmìnhmuốnxemnhàthờSistine[76].Tôiđãđếnnơirấtsớmvàobuổisáng,muachiếcvévàocửađầutiên,rồichạylêncácbậctamcấpngaykhicửavừahémở.Nhờthế,tôiđãcóđượcniềmvuikhácthườngkhingắmtoànbộnhàthờchốc lát, trong sùng kính tĩnh lặng, trước khi có người khác

bướcvào.

Ngay sau đó khách du lịch đến, những đám đông đi loanhquanh,chuyệntròbằngngônngữkhácnhau,vàchỉtrỏchỗnàychỗkia.Tôiđiquanhquẩn,nhìnxemtrầnnhàmộtlát.Rồi,tôiđưa mắt xuống một chút thì nhìn thấy mấy bức tranh lồngkhungrấtlớn,vàtôinghĩ:“Chà!Mìnhchưabaogiờbiếtnhữngthứnày!”

Khôngmay là tôi đã để quên cuốn hướng dẫn du lịch củamìnhởkháchsạn,vàtôitựnhủ:“Mìnhbiếtvìsaonhữngbứcnàychẳngcótiếngtămgì;chúngchẳngđẹpchútnào”.Nhưngrồi tôinhìnvàomộtbứckhác,và thốt lên“Úichà!Đó làmộtbứctranhđẹp”.Tôinhìnsangcácbứckhácnữa.“Bứcđócũngđẹp, bức đấy nữa, nhưng bức kia thì xấu”. Tôi chưa bao giờnghevềnhữngbứctranhnày,dùthếtôithấytấtcảchúngđềuđẹptrừhaibức.

TôiđivàomộtchỗgọilàSaladeRaphael–phòngRaphael–và nhận thấy cùng hiện cảnh như thế. Tôi nghĩ: “Raphaelkhông đều tay. Không phải khi nào ông ấy cũng thành công.Đôikhitranhôngrấtđẹp.Đôikhicũngchỉtầmtầm”.

Khi về lại khách sạn, tôi xem cuốn hướng dẫn du lịch. Ởphần nói về nhà thờ Sistine: “Phía dưới những bức vẽ củaMichelangelo là mười bốn khung tranh của Botticelli,Perugino”–tấtcảđềulànhữnghọasĩvĩđại–“Vàhaibứccủangười-này-người-nọ,nhữngbứckhônggiátrịlắm”.Vớitôiđâylàmộtđộngviên lớn: tôicũngcóthểnóivềsựkhácbiệtgiữamột tác phẩm nghệ thuật đẹp và một tác phẩm xoàng, màkhôngcầnphảicókhảnăngminhxácnómộtcáchrạchròi.Làmộtnhàkhoahọc,bạnluônnghĩlàbạnbiếtmìnhđanglàmgì,nênbạncóxuhướngkhôngtinmộtnghệsĩ,khianhtachỉnói“Cái đó tuyệt”,hoặc “Cái đó xoàng”,màkhông thể giải thích

chobạnvìsao,giốngnhưJerryđãnóivềnhữngbứcvẽmàtôiđãmangchoanhấyxem.Nhưnggiờđếnlượttôi,xì:tôicũngcóthểlàmviệcđó!

TrongphòngRaphaelthìbímậthóaralàchỉcómộtsốbứcvẽlàcủadanhhọavĩđạinày,cònlạilàcủacáchọctrò.Tôiđãrất thíchnhữngbức tranhdoRaphaelvẽ.Đây làmột cúhíchmạnhchosựtựtincủatôivềkhảnăngthưởngthứcnghệthuậtcủamình.

Dùsao,anhchàngởlớphọcvẽvàcôngườimẫuxinhđẹpkiađãđếnnhàtôimộtsốlầnvàtôiđãgắngvẽcôấyđồngthờihọchỏitừanhta.Saurấtnhiềuthửnghiệm,cuốicùngtôicũngvẽđượcmộtbức tranhmà tôi cảm thấy thực sựđẹp –đó làbứcchândungbánthâncủacôấy–vàtôiđãrấtphấnkhởivềthànhcôngđầutiênnày.

Tôi đã có đủ tự tin để hỏi anh bạn cũ của mình, SteveDemitriades,xemliệungườivợxinhđẹpcủaanhấycóthểlàmmẫuchotôivẽ,đáplạitôisẽtặnganhấybứcchândung.Anhấycười lớn: “Nếu cô ấy chịuphí thời gian làmmẫu cho cậu, thìmìnhcũngđồngý,ha,ha,ha.”

Tôiđãvẽrấtcẩnthậnbứcchândungcủachịấy,vàkhinhìnthấy bức vẽ, Steve đã hoàn toàn bị chinh phục: “Quá tuyệt!”anhấythốtlên.“Anhcóthểgọithợảnhlàmvàibảnsaođượckhông?TôimuốngửimộtbảnchomẹtôiởHyLạp!”mẹanhấychưabaogiờnhìnthấycondâu.Đólàniềmvuilớnđốivớitôi,làmtôinghĩrằngtôiđãtiếnbộđếnmứccóngườiđãyêuthíchmộttrongnhữngbứcvẽcủamình.

Mộtchuyệntươngtựđãxảyratrongmộttriển lãmnhỏvềhộihọadomộtanhchàngởCaltechtổchức.Tôiđónggópvàotriểnlãmhaibứcđồhọavàmộtbứctranh.Anhấynói:“Chúngtaphảighigiátiềnởcácbứcvẽ.”

Tôinghĩ:“Vớvẩn!Mìnhcóđịnhbánchúngđâu.”

“Việcđólàmchotriểnlãmthúvịhơn.Nếuanhkhôngphiềnvềviệcchiatayvớichúng,thìhãychomộtcáigiá.”

Sautriểnlãm,anhbạnđónóivớitôirằngmộtcôgáiđãmuamột trong cácbứcvẽ của tôimuốnnói chuyệnvới tôi để tìmhiểuthêmvềnó.

Bứcvẽđócótên“Từtrườngmặttrời”.Đểvẽbứctranhđặcbiệtnày,tôiđãmượnmộtbứcảnhtuyệtđẹpvềnhữngđámkhídâng lên quanhmặt trời do đài quan sátmặt trời ở Coloradochụp.Vìtôihiểutừtrườngcủamặttrờiđãkéogiữcácđámkhícháynhưthếnào,vàkhiđótôiđãpháttriểnmộtkỹthuậtvẽcácđườngtừ(nógiốngnhưmáitócbuôngchảycủamộtcôgái),nêntôimuốnvẽmộtbứctranhđẹpmàkhôngmộthọasĩnàocóthểnghĩrađểvẽ:nhữngđườngtừxoắnbệnphứctạp,sátvàonhauởchỗnàyvàtảnraởchỗkia.

Tôi giải thích tất cả cho cô ấy, và cho cô ấy xem bức ảnhmanglạichotôiýtưởngbanđầu.

Côấyđãkểvớitôicâuchuyệnthếnày:Côấycùngchồngđếnxem triển lãm và cả hai đều rất thích bức tranh đó. “Sao takhôngmuabứcnàynhỉ?”côấygợiý.

Anhchồngthuộcloạingườichẳngbaogiờcóthểquyếtngayviệcgì.“Đểnghĩthêmmộtchútxemthếnào,”anhtanói.

Cô ấy mẩm tính chỉ còn vài tháng nữa là sinh nhật củachồng,nênđãquaylạitrongngàyhômđóvàtựmìnhmuabứctranh.

Tốiđó,khiđilàmvề,anhchồngtrôngỉuxìu.Cuốicùngcôtacũnghiểu rõnguồn cơn: anh ấynghĩ là sẽ rất tuyệtnếumuabứctranhđóchovợ,nhưngkhiquaylạitriểnlãmthìngườitanóilàbứctranhđãbánrồi.Thếlàcôvợđãcóđượcbứctranh

đểtạomộtbấtngờthúvịchochồngtrongsinhnhậtcủaanhấy.

Cáitôirútrađượctừcâuchuyệnnàylàmộtđiềuvẫncònrấtmớiđốivớitôi:Cuốicùngtôiđãhiểumụctiêuthựcsựcủanghệthuậtlàgì,ítralàtrênnhữngphươngdiệnnhấtđịnh.Nómanglạiniềmvuichoaiđó,rấtriêngtư.Bạncóthểtạoramộtsảnphẩmmàaiđóyêuthíchnhiềuđếnmứchọbuồnnản,hayhọhạnhphúc,làdocáithứchếttiệtmàbạnlàmrađó!Trongkhoahọc,nólàmộtkiểukháiquátvàmởrộng:bạnkhôngtrựctiếpbiếtđượccụthểnhữngcánhânđãcảmthụtácphẩmấy.

Tôiđãhiểurằngviệcbántranhkhôngphảiđểkiếmtiền,màđểđảmbảolàbứcvẽsẽhiệndiệntrongnhàcủamộtaiđóthựcsựmuốncónó,mộtaiđócảmthấybuồnnếukhôngcónó.Điềunàythậtthúvị.

Thếlàtôiquyếtđịnhbáncácbứctranhcủamình.Nhưngtôikhôngmuốnngười tamuatranhcủatôivìmộtgiáosưvật lýthườngđượccholàkhôngbiếtvẽ,khôngthểvẽtuyệtvờinhưthế,nêntôiđãlấymộtcáitêngiả.AnhbạnDudleyWrightcủatôigợiý“AuFait”cónghĩalà“Đãxong”trongtiếngPháp.TôiđánhvầntừnàyO-F-E-Y,nóhóara lại làcái tênmàngườidađendùngđểchỉ“Dândatrắng”.Nhưngsuychocùng,tôilàmộtngườidatrắng,nêncáitênđócũngổn.

Một trongnhữngngườimẫucủa tôimuốn tôivẽchocôấymộtbức,nhưng lạikhôngcó tiền. (ngườimẫukhôngcó tiền;nếucótiềnthìhọđãchẳnglàmmẫuvẽ.)Côấyđềnghịsẽlàmmẫubalầnkhônglấytiềnnếutôivẽchocôấymộtbức.

“Ngược lại,” tôi nói. “Tôi sẽ tặng cô ba bức vẽ nếu cô làmmẫumiễnphímộtlần.”

Cô ấy treo lên tường trong căn phòng nhỏ của mình mộttrongcácbứcvẽmàtôitặng,vàítlâusauanhbạntraicủacôta

đãnhậnranó.Anhchàngthíchbứctranhđếnmứcmuốnđặtvẽmộtbứcchândungcôbạngái.Anhtasẽtrảtôisáumươiđôla.(Lúcấysốtiềnđólàđượcđấy).

Rồi cô ấynảy ra ý tưởng làmđại lý cho tôi: Cô ấy sẽ kiếmthêmđượcíttiềnbằngcáchđiloanhquanhbánnhữngbứcvẽcủatôi,giảnhư:“CómộthọasĩmớiởAltadena…”hiệndiệnởmộtthếgiớikháclàmộtviệcrấtngộ!CôấyđãthuxếpđểmộtvàibứcvẽcủatôiđượctrưngbàyởBullock,cửahàngtổnghợpđẹpnhấtởPasadena.Côấyvàmộtcôởgianhàngnghệthuậtchọnramấybứcvẽ–nhữngbứcvềcâycốimàtôiđãvẽkhimớihọc (những bức tôi không thích lắm) – và lồng chúng vàokhung.SauđótôinhậnđượcmộttàiliệucóchữkýcủaBullocknói rằng họ có những bức vẽ này nọ đang được kí gửi. Tấtnhiên làchẳngaimuabứcnàocả,nhưngdùsao tôiđã thànhcônglớn:tôiđãcótranhbánởBullock!Thậtvuikhicótranhởđó,chínhnhờthếmộtngàykiatôicóthểnóirằngmìnhđãđạtđếnđỉnhđiểmcủathànhcôngtrongthếgiớihộihọa.

PhầnlớnnhữngngườimẫutôicóđượclànhờJerry,nhưngtôicũngđãthửtìmngườimẫutheocáchcủamình.Bấtcứkhinàotôigặpmộtphụnữtrẻ,nhìncóvẻnhưđangquantâmđếnhội họa, là tôi đề nghị cô ấy làmmẫu chomình. Câu chuyệnluônkếtthúcbằngviệctôivẽmặtcủacôấy,bởitôikhôngbiếtmột cách chính xác làm thế nào để dẫn đến chủ đề làmmẫukhỏathân.Mộtlần,khiđangởchỗJerry,tôiđãnóivớivợanhấy,Dabney:“Tôichưabaogiờcóthểlàmchocáccôgáiđồngýlàmmẫukhỏathân:tôikhôngbiếtJerrylàmviệcđóthếnào!”

“Thếà,thếanhđãbaogiờhỏihọchưa?”

“Ồ!Tôichưabaogiờnghĩđếnviệcđó.”

CôgáitiếptheotôigặpvàmuốnnhờlàmngườimẫulàmộtsinhviênCaltech.Tôiđãhỏixemliệucôấycó làmmẫukhỏa

thânkhông.“Tấtnhiênrồi,”côgáinói,vàthếlàxong!Thìraviệcđócũngdễ.Tôiđồlàởsâutrongtâmtrítôicóquánhiềuthứlàmtôinghĩrằngviệchỏinhưvậylàcógìđóchưaổn.

Chođếnnaytôiđãvẽrấtnhiềutranh,vàtôiđãtrởnênthíchvẽ tranh khỏa thân nhất. Với tất cả những gì tôi biết, thì nókhông hoàn toàn chính xác là nghệ thuật; nó là một sự phatrộn.Aibiếttỷlệphầntrămlàbaonhiêu?

MộtngườimẫumàtôibiếtquaJerryđãtừnglàngườimẫucủatạpchíPlayboy.Côấycaovàrấtđẹp.Nhìnthấycôấy,bấtkìngườicongáinàotrênthếgiớinàycũngđềucảmthấyghentỵ. Thế nhưng cô ấy lại nghĩ làmình quá cao. Khi bước vàophòng,côấyphảihơicúixuống.Tôiđãgắngbảocôấy,mỗikhicô làmmẫu,hãyđứng thẳng lên, bởi vì cô rất taonhãvànổitrội.Cuốicùngtôiđãthuyếtphụcđượccôấyvềđiềuđó.

Rồicôấylạicómộtphiềnmuộnkhác:cónhững“Chỗlõm”ởcậnbụngdưới.Tôiphảilấymộtcuốnsáchgiảiphẫuđểchỉchocôấy thấyđóchỉ là sự liênkếtcủacáccơvớixươnghông,vàgiảithíchchocôấylàkhôngphảiởngườinàocũngcóthểnhìnthấynhữngvếtlõmấyđâu.Đểnhìnđượcchúng,cácphầncủacơthểphảirấtchuẩnxác,cânđốihàihòamộtcáchhoànhảo,giốngnhưcôấy.Từcôấy,tôiđãbiếtđượclà,ngườiphụnữnàocũngbuồnphiềnvềdungnhancủamình,chodùcôtacóđẹpđếnthếnàođinữa.

Tôimuốnvẽmộtbứctranhmàucủacôngườimẫunày,vẽbằng phấnmàu, chỉ là để thửnghiệm.Tôi nghĩ đầu tiên nênpháchọabằngthanchì,rồisauđóphủbằngphấnmàu.Khivẽxongbứcpháchọathanchì,cáipháchọamàkhivẽtôiđãchẳnghềquantâmgìvềviệcnósẽtrôngnhưthếnào,thìhóaranólạilàmộttrongnhữngbứchọađẹpnhấtmàtôiđãtừngvẽđược.Tôiquyếtđịnhcứđểnóthế,vàquênluônviệctôphấnmàucho

bứcvẽ.

“Đạilý”củatôiđãxembứctranhvàmuốnmangnóđi.

“Côkhôngthểbánbứcđó,”tôinói:“Nóvẽtrêngiấyinbáoấymà.”

“Ồ,khôngsao,”côấyđáp.

Vàituầnsaucôấyquaylạimangtheobứctranhđãđượclồngtrongkhunggỗrấtđẹpcónẹpđỏvàviềnvàng.Nóichung,cáitròbuồncườinàylàmchocáchọasĩkémvui–mộtbứcvẽđượcnângcấplênbaonhiêukhibạnbaonóbằngmộtcáikhung.Đạilýcủatôichobiếtmộtquýbàkiểucáchđãmêtítbứcvẽđóvàhọđãmangnóđếnchỗmộtngườilàmkhungtranh.Ngườithợkhungnóivớihọrằngcónhữngkỹthuậtđặcbiệtđểgắnnhữngbứcvẽtrêngiấyinbáo:phủnóbằngmộtchấtdẻo,làmcáinày,làm cái kia. Thế là quý bà đó đã cho thực thi tất cả các côngđoạnấyvớibứctranhmàtôiđãvẽnày,vàsauđóbảođạilýcủatôimangnóvềlạichotôixem.“Tôinghĩônghọasĩmuốnnhìnthấy bức tranh đáng yêu như thế nào, khi được lồng trongkhung,”quýbàấynói.

Chắcchắnlàtôimuốnrồi.Đólàmộtvídụkhácvềniềmvuibộctrựcmàaiđóđãcóđượctừmộttrongnhữngbứctranhcủatôi.Vìthế,đólàmộtđộnglựcthựcsựchoviệcbántranh.

Cóthờigiantrongthànhphốcónhữngnhàhàngbánkhỏathân:bạncóthểđếnđódùngbữatrưahaybữatối,cáccôgáikhiêuvũđể trầnnửangườiphía trên,và saumột lát thì trênngườichẳngcòngìnữa.Mộttrongnhữngđiểmnhưthếhóarachỉ cáchnhà tôi khoảngmộtdặm rưỡi, nên tôi đãđếnđó rấtthườngxuyên.Tôithườngngồiởmộttrongnhữngcáiquầyvànhào nặn vật lý đôi chút trên những miếng giấy lót đĩa cóđườngviềntrangtrí,vàđôikhitôicũngvẽmộtvũnữhaymột

kháchhàngnàođó,chỉlàđểluyệntập.

Vợtôi,gweneth,mộtngườiAnh,cóquanđiểmrấtthoángvềviệc tôi đến nơi này. Cô ấy nói rằng: “Những người đàn ôngAnhcócáccâu lạcbộđểhọ lui tới.”Thếnêncáinhàhàngđócũngnhưlàmộtcâulạcbộcủatôi.

Cónhữngbứctranhtreođâuđótrongnhàhàng,nhưngtôikhông thích chúng lắm.Chúng là nhữngmảngmàu sáng rựctrênnềnnhungđen–nhìnrấtkhóchịu–mộtcôgáiđangcởicáiáolencổchui,haygìđó.Mà,tôicómộtbứctranhkháđẹpvẽcôKathy,ngườimẫucủamình,nên tôiđãđưanóchoôngchủnhàhàngđểtreotrêntường,vàôngấyrấtthích.

Việctặngôngchủnhàhàngbứctranhđóhóaralạiđưađếnnhữnghệquảhữuích.Chủnhàhàngtrởnênrấtthânthiệnvớitôivàthườngxuyênmờitôiđồuốngmiễnphí.Giờthì,mỗilầntôiđếnnhàhàngđó,mộtnữtiếpviênlạimangchotôimột7upmiễnphí.Tôixemcáccôgáinhảynhót,nhàonặnvậtlýtíchút,chuẩnbịbàigiảng,hayvẽdămbađườngnét.Nếuthấyhơimệt,thìtôixemcáctrògiảitrímộtlát,rồilạilàmviệcthêmmộtlát.Ôngchủbiếttôikhôngmuốnbịquấyrầy,nênnếucóanhchàngsayxỉnnàođếngầnvàbắtchuyệnvớitôi,thìngaylậptứcmộtnữtiếpviênxuấthiệnvàđưaanhtađira.Khinàocómộtcôgáimuốn gây ấn tượng, ông ấy thường tỉnh như không có gì.Chúngtôicómốiquanhệrấttốtđẹp.TênôngấylàGianonni.

Mộthệquảkháccủabứctranhtrìnhdiễntrêntườngcủatôilàngườitathườnghỏiôngchủvềnó.Mộthôm,mộtanhchàngđếngặptôivànói:“Giannoninóivớitôilàanhđãvẽbứctranhkia.”

“Đúngvậy”

“Tốtquá.Tôimuốnđặthàngmộtbứcvẽ.”

“Tốtthôi.Anhmuốnvẽcáigì?”

“Tôimuốncóbứctranhvềmộtnữđấusĩbòtótkhỏathânđangđốimặtvớiconbòtótđầungười.”

“Thế à, ừ, liệu anh có thể cho tôi biết anh định dùng bứctranhvàomụcđíchgì,điềuđósẽgiúptôiítnhiềukhivẽnó.”

“Tôimuốncóbứctranhđóchocởsởkinhdoanhcủamình.”

“Cơsởkinhdoanhgìvậy?”

“Dùngchotiệmmassage:anhbiếtđấy,cácphòngriêng,cácnhânviênxoabóp–hiểuýchứ?”

“Vâng, tôi hiểu.” Tôi không muốn vẽ hình một nữ đấu sĩkhỏathânđangđốimặtvớimộtconbòtótđầungười,nênđãcốgắngthuyếtphụcđểanhtatừbỏýđịnhđó.“Anhnghĩsaovềphảnứngcủakháchhàng,vànósẽlàmchocáccôgáicảmthấythếnào?Bọnđànôngvàotiệmvàanhlàmchohọbịkíchthíchbởibứctranhnhưthế.Liệuđócóphảilàcáchanhmuốnhọđốixửvớicáccôgáikhông?”Anhtachưabịthuyếtphục.

“Thếnếucảnhsátđếnvànhìnthấybứctranhấy,cònanhthìquảquyếtđólàtiệmmassage.”

“Rồi, Rồi,” anh ta nói; “Anh đúng, tôi nên thay đổi. Tôimuốncómộtbứctranh,mànếucảnhsátnhìnthấy,thìnórấtphùhợpchomộttiệmmassage,cònkhikháchhàngnhìnvào,thìnógợimởnhữngýtứsâuxa.”

“Đượcthôi,”tôinói.Chúngtôithoảthuậngiácủabứcvẽlàsáumươi đô la, và tôi bắt đầu công việc. Trước tiên tôi phảinghĩ xem sẽ vẽ nó như thế nào. Tôi nghĩ đi nghĩ lại, và tôithườngcảmthấycólẽtốthơnlàtôiđãvẽcôgáiđấubòtótkhỏathânngaytừbanđầu.

Cuốicùngtôiđãnghĩracáchthứcvẽbứctranhđó:Tôisẽvẽmộtnữnô lệ thờiRome trong tưởng tượng, đangmát-xa cho

mộtnhânvậtLaMãquantrọng–mộtnguyênlãochẳnghạn.Vìlànôlệ,côấycómộtvẻmặtđặctrưng.Côấybiếtđiềugìsẽxảyratiếptheo,vàcódángvẻcủamộtngườicamchịu.

Tôiđãbỏrấtnhiềucôngsứcchobứcvẽnày.Tôi lấyKathylàmmẫu.Sauđó,tôidùngmộtmẫukhácđểvẽngườiđànông.Tôiđãlàmnhiềuthửnghiệmvàchẳnglâusauchiphíchocácngườimẫuđãlêntớitámmươiđôla.Tôikhôngquantâmđếntiền; tôi thích cái thách thức của việc thực thi một đơn đặthàng. Cuối cùng, tôi đã đi đến quyết định về bức tranhmộtngườiđànôngcơbắpnằmtrênbànvớimộtnữnôlệđangmát-xa choông ta: cô gáimangmộtkiểu áo choàng rộng chemộtbênngực–bênkiađểtrần–vàtôiđãthểhiệnrấtđạtcáivẻcamchịutrênkhuônmặtcủacôấy.

Khi tôi đã gầnnhư sẵn sàng chuyển cái cục cưng đặt hàngcủamìnhchotiệmmassageđóthìGianonninóivớitôi làanhchàngấyđãbịbắtvàđangởtrongnhàgiam.Vìthế,tôiđãhỏicáccôgáiởnhàhàngbánkhỏathânxemliệuhọcóbiết tiệmmát-xakhakhánàoởquanhPasadenamuốntreobứcvẽcủatôiởtiềnsảnh.

HọchotôitênvàđịachỉcủacáctiệmởnộithànhcũngnhưphụcậnPasadenavàdặntôimộtsốđiềunhư“Khianhđếntiệmmát-xanày-nọ,hãyhỏi Frank – anh ấy làmộtngười dễmến.Nếu anh ấy không có ở đó thì đừng vào”. Hoặc “Đừng nóichuyệnvớiEddie.Eddiechẳngbaogiờhiểunổigiátrịcủamộtbứctranhđâu”.

Hôm sau, tôi cuộn bức tranh lại, để nó ở phía sau cái xethùng,vàvợtôichúctôimaymắnkhitôikhởihànhtớicácnhàchứa ở Pasadena để bán bức tranh củamình.Ngay trước khiđếnđịachỉđầutiêntrongdanhsách, tôichợtnghĩ:“Nàyanhbạn, trướckhi đếnmộtnơinàokhác,mìnhphải kiểm tra cái

tiệm của anh chàng kia. Có thể nó vẫn hành nghề, và có khingườiquảnlýmớimuốncóbứcvẽcủamình”.Tôiđếnđóvàgõcửa.Cửahéramộtchút,vàtôinhìnthấymắtcủamộtcôgái.“Chúngtôicóquenanhkhôngnhỉ?”côtahỏi.

“Không, côkhôngbiết tôi đâu.Cô cómuốnmộtbức tranhphùhợpđểtreoởtiềnsảnhkhông?”

“Tôixinlỗi,”côtađáp:“Màchúngtôiđãhợpđồngvớimộthọasĩđểvẽmộtbứcchomìnhrồi,vàanhấyđangvẽ.”

“Tôilàhọasĩđó,”tôinói:“Vàbứctranhcủacôđãvẽxong!”hóaralà,khichuẩnbịvàonhàgiam,anhchàngkiađãnóivớivợmìnhvềthoảthuậncủachúngtôi.Thếlàtôiđivàovàchohọxembứcvẽ.

Côvợvàchịgáicủaanhchàngkia,nhữngngườihiệnđangđiềuhànhtiệm,khôngthíchbứcvẽlắm;họmuốnđểchocáccôgáixem.

Tôitreobứctranhlêntườngởtiềnsảnh,vàtấtcảcáccôgáiđi ra từ các phòng khác nhau ở phía sau và bắt đầu đưa ranhữngnhậnxét.

Mộtcônóilàmìnhkhôngthíchvẻmặtcủanữnôlệ.“Côấytrông không hạnh phúc,” cô gái nói. “Cô ấy nên cười mớiđúng.”

Tôihỏicôta:“Hãynóichotôibiết,khicôđangmát-xachomột gã mà hắn không thèm nhìn cô thì cô có cười đượckhông?”

“Ồ,không!”côgáiđáp.“Tôicảmthấyđúngnhưvẻmặtcủacôấy!Nhưngvẽđiềuđólêntranhthìkhôngổn.”

Tôiđể lạibứctranhchohọ,nhưngsaumộttuầncânnhắc,họđãquyếtđịnh làkhôngmuốncónó.Hoá ra là,nguyêndothựclàmhọkhôngmuốncóbứctranhlại làmộtbênngựcđể

trần.Tôiđã cốgiải thích rằngbứcvẽ của tôiđãgiảmnhẹ rấtnhiềusovớiyêucầubanđầu,nhưnghọnóirằngvềđiềuđóthìsuynghĩ củahọkhácvới củaanhchàngkia.Tôinghĩ, thật làtrớtrêuđếnhàihướckhinhữngngườiquảnlýmộtchỗnhưthếnàymàlạilàmravẻkhóchịuvềmộtbênngựcđểtrần,vàtôiđãmangbứcvẽvềnhà.

AnhbạndoanhnhânDudleyWright của tôi nhìn thấybứctranh và tôi đã kể với anh ấy câu chuyện về nó.Anh ấy bảo:“Ông phải gấp ba lần giá của nó lên. Vớimột tác phẩmnghệthuật,khôngaithựcsựdámchắcvềgiátrịcủanó,nênngườitathườngnghĩ,‘nếuđắthơn,thìhẳnlànócógiátrịhơn!’”

Tôi nói: “Ông hơi không bình thường đấy!” nhưng, chỉ đểchovui,tôimuamộtcáikhunghaimươiđôlavà lồngbứcvẽvào,vàthếlànósẵnsàngchocáckháchhàngtiếptheo.

Mộtngườilàmnghềdựbáothờitiếtđãnhìnthấybứctranhmà tôi đã tặng Gianonni và hỏi xem tôi có những bức kháckhông.Tôimờiôngấycùngvợđến“Phòngvẽ”ởdướinhà,vàhọhỏivềbức tranhvừamớivàokhung.“Bứcđóhai trămđôla”.(Tôinhânsáumươivớibavàcộngthêmhaimươiđôtiềnkhung.)hômsauhọquaylạivàmuabứctranhđó.Vậylàbứcvẽdànhchomộttiệmmát-xacuốicùnglạihiệndiệnởphònglàmviệccủamộtngườidựbáothờitiết.

Một hôm, một cảnh sát bất ngờ khám xét nhà hàng củaGianonni, vàmột số vũ nữ đã bị bắt. Có ai đómuốn dẹp cácbuổi khiêu vũ bán khỏa thân của Gianonni, nhưng ông ấykhôngmuốn.Vì thếđã cómộtphiên tòa lớnvềviệcnày; câuchuyệnxuấthiệntrêntấtcảcáctờbáođịaphương.

Gianonniđigặptấtcảcáckháchhàngcủamìnhvàhỏixemliệuhọcóthểlàmchứngđểủnghộôngấy.Mọingườiđềucáolỗi:“Tôiđangđiềuhànhmộtkhutrại,nếucácbậcphụhuynh

biếtlàtôiluitớimộtnơinhưthế,thìhọsẽkhônggửiconcháumìnhđếntrạicủatôinữa…”hoặc:“Tôiđanglàmviệcnàynọ,nếuchuyện tôiđếnđóđượccôngbố rộng rãi thì chúng tôi sẽmấthếtkháchhàng.”

Tôitựnhủ:“Chỉcómìnhlàngườitựdoởđây.Mìnhchẳngcógìđểcáo lỗicả!Mìnhthíchchỗnày,vàmuốnthấynótiếptụchoạtđộng.Mìnhchẳngthấycógìsaivớikhiêuvũbánkhỏathân cả.”Vì vậy, tôinói vớiGianonni: “Được, tôi sẽ sẵn sànglàmchứng.”

Mộtcâuhỏi lớnở tòaán là liệukhiêuvũbánkhỏa thâncóđượccộngđồngchấpnhậnkhông–liệunócóphùhợpvớicácchuẩnmựccủacộngđồngkhông?

Luật sư biện hộ cố biến tôi thành một chuyên gia về cácchuẩnmựccộngđồng.Ôngấyhỏitôiđãđếncácquánbarkhácchưa.

“Đãđến.”

“Thế thường thường anh đến quán của Gianonni mấy lầnmộttuần?”

“Nămhoặcsáulầnmộttuần.”(Điềunàyđượcghithànhvănbản:mộtgiáo sưvật lýởCaltechđếnxemkhiêuvũbánkhỏathânsáulầnmộttuần.)

“NhữngthànhphầnnàocủacộngđồngđãhiệndiệnởquáncủaGianonni?”

“Gầnnhưđủmọithànhphần:nhữngngườikinhdoanhbấtđộng sản,một người làm việc ở hội đồng chính quyền thànhphố, những nhân viên củamột trạm xăng, những người làmviệcởcáccôngtykỹthuật,mộtgiáosưvậtlý…”

“Vậy,từsựthậtlàrấtnhiềuthànhphầncủacộngđồngvẫnđangxemvàthưởngthứccácbuổibiểudiễnbánkhoảthân,liệu

anh có thể nói rằng hình thức biểu diến này đang được cộngđồngchấpnhậnhaykhông?”

“Tôi cần biết anh ngụ ý gì khi nói ‘cộng đồng chấp nhận’.Chẳng có cái gì lại đượcmọingườiđều chấpnhận cả,nênđểmộtđiềugìđóđượcxemlà‘cộngđồngchấpnhận’thìtỉlệphầntrămdâncưchấpnhậnđiềuđóphảilàbaonhiểu?.”

Vịluậtsưđóđềxuấtmộtconsố.Luậtsưkhácphảnđối.Tòatuyên bố giải lao, và tất cả họ đi vào phòng quan toà trongkhoảng 15 phút trước khi họ có thể đưa ra quyết định rằng‘cộngđồngchấpnhận’nghĩa làphảiđược50%dânchúng tánthành.

Mặcdùthựctếlàtôiđãlàmchohọthànhcẩnmựcvàchuẩnxác, nhưng tôi lại không có con số chính xác để làm bằngchứng,nêntôiđãnói:“Tôitinlàkhiêuvũbánkhỏathânđượctrên 50%dân chúng chấpnhận, và do đó nó được cộng đồngchấpnhận.”

Gianonnitạmthờithuatrongvụđó,nhưngvụcủaôngấyvàmộtvụkhácrấtgiốngnhưthế,cuốicùngđãchuyểnlênTòaánTốicao.Trongthờigianchờđợi,quáncủaôngấyvẫnmởvàtôivẫnnhậnthêmcác7upmiễnphí.

Khoảngthờigianđócónhữngnỗlựcgâydựngmốiquantâmđến nghệ thuật ở Caltech. Một người đã đóng góp tiền đểchuyểnđổimộttòanhàthựcvậtchícũthànhcácstudionghệthuật. Người tamua dụng cụ và nguyên vật liệu để cho sinhviêndùng.HọthuêmộthọasĩtừnamphiđếnđểtổchứcvàtrợgiúpcáchoạtđộngnghệthuậtởCaltech.

Nhiều người đã đến để dạy các lớp học. Tôi mời JerryZorthiandạylớpvẽ.Mộtaiđóđếndạythuậtinđá,tôiđãthửhọcmônnày.

Anhchànghọasĩnamphiđãđếnnhàtôimộtlầnđểxemcácbứctranhcủatôi.Anhấyđãnóilàtheoanhtathìviệctổchứcmộttriểnlãmcánhâncólẽsẽrấtthúvị.Lầnnàytôiđãăngianrồi:nếutôikhôngphảilàmộtgiáosưởCaltech,ngườitacólẽchẳngbaogiờnghĩtranhcủatôixứngđángvớimộttriểnlãmnhưthế.

“Một số bức đẹp hơn của tôi đã bán rồi, và tôi cảm thấykhôngtiệnđiệnthoạichonhữngngườiđãmuachúng”tôinói.

“Ôngkhôngphảilolắnggìcả,ôngFeynman,”anhấytrấnantôi.“Ôngkhôngphảigọichohọ.Chúngtôisẽthuxếpmọiviệcvàđiềuhànhtriểnlãmmộtcáchchínhthứcvàbàibản.”

Tôiđưachoanhấydanhsáchnhữngngườiđãmuatranhcủamình,vàchẳnglâusauanhtađãđiệnthoạichohọ:“ChúngtôiđượcbiếtlàngàiđangcómộtbứcOfey.”

“Ồ,đúngthế!”

“Chúng tôi đang có kế hoạch tổ chứcmột triển lãm tranhOfeyvàchúngtôikhôngbiếtliệungàicóthểxemxétviệcchochúngtôimượnbứctranhđó.”Tấtnhiênlàhọrấthàilòngrồi.

Triểnlãmđượctổchứcởtầnghầmcủatoànhàthưviện,câulạcbộgiáoviênCaltech.Tấtcảđềunhưthật:tấtcảcácbứcvẽđều có tiêuđề, vànhữngbứcđượcký gửi từnhữngngười sởhữuchúngđềucóghinhận:“MượncủaôngGianonni”chẳnghạn.

Mộtbứclàchândungcủacôngườimẫutócvàngxinhđẹpởlớphọcvẽ,màtôivốnđịnhxemnhưmộtbàithựctậpvềđánhbóng:tôiđặtmộtcáiđènngangchâncôấydịchramộtchútvàhướngnólêntrên.Khicôấyngồi,tôiđãgắngvẽnhữngmảngbóngtốinhưtrongthựctế–mũicôấylàmrớtcáibóngcủanóngangquakhuônmặtkhôngđượctựnhiênlắm–dùsaochúng

nhìncũngkhôngđếnnỗinào.Tôiđãvẽcảphầnthântrêncủacô ấy, nên bạn cũng có thể nhìn thấy ngực của cô và hai cáibóng của chúng. Tôi đính bức đó với những bức khác trongtriểnlãmvàđặtchonócáitên“QuýbàCurie[77]đangquansátphóngxạRadi”.TôimuốntruyềnđimộtthôngđiệplàkhôngainghĩvềbàCurienhưmộtngườiphụnữ,nhưmộtngườiđànbà,vớimáitócđẹp,ngựctrầnvàtấtcảnhữngthứnhưthế.Họchỉnghĩvềcáiphầnradi.

Một nhà thiết kế công nghiệp nổi tiếng, tên là henryDreyfuss,đãmờimộtsốngườitớidựtiệcởnhàôngấysautriểnlãm–ngườiphụnữđãgóptiềnủnghộnghệthuật,hiệutrưởngcủaCaltechcùngvợôngấy,vàvânvân…

Mộttrongsốnhữngngườiyêunghệthuậtnàyđiđếnvàbắtchuyệnvớitôi:“GiáosưFeynman,xinôngchotôibiết,ôngđãvẽtheoảnhchụphaytheongườimẫuthật?”

“Tôiluônvẽtrựctiếptheongườimẫu.”

“Thếà, làmthếnàomàôngcóđượcbàCurie làmmẫuchomìnhnhỉ?”

Khoảngthờigianđó,bảotàngnghệthuậtquậnLosAngelescóýtưởngtươngtựnhưcủatôivềviệccáchọasĩrấtkhókhăntrong việc hiểu được khoa học. Ý của tôi là các họa sĩ khônghiểuđược tínhkháiquátvàvẻđẹpcốhữucủa tựnhiêncũngnhưcácquiluậtcủanó(vàdođóhọkhôngthểmiêutảđiềunàytrongbứctranhcủamình).Ýtưởngcủabảotànglàcáchọasĩnên biết nhiều hơn về công nghệ: họ cần phải quen vớimáymócvànhữngứngdụngkháccủakhoahọc.

Bảotàngnghệthuậtnàyđãtổchứcmộtchươngtrìnhtrongđóhọmờimộtsốhọasĩthựcsựcótiếngngàyấyđiđếnnhữngcôngty,lànhữngnơiđãtìnhnguyệnđónggópcảthờigianvà

tiềnbạcchodựán.Cáchọasĩsẽthămcáccôngtynàyvàlẳnglặngtìmkiếmchođếnkhihọthấyđượccáigìđóthúvị,màhọcóthểdùngvàotácphẩmcủamình.Bảotàngchorằngsẽthậtbổíchnếucóaiđóhiểubiếtđôiđiềuvềcôngnghệcóthểđóngvaitròkiểunhưliênlạcgiữacácnghệsĩtrongsuốtthờigianhọthămcáccôngty.Vìhọbiếttôicóthểgiảithíchtốtcácvấnđềvềcôngnghệchomọingườivàtôicũngkhônghoàntoànmùtịtvềhộihọa(thậtra,tôinghĩhọbiếttôiđanggắnghọcvẽ)–dùsao,họđãhỏixemliệutôicómuốnđóngvaitròấykhông,vàtôiđãđồngý.

Córấtnhiềuchuyệnvuitrongkhiđithămcáccôngtyvớicáchọa sĩ. Chuyện thường xảy ra là, một người nào đó chỉ chochúngtôimộtcáiốngphóngtia lửađiệnvớicáchoavănmàuxanhxoắnbệnrấtđẹp.Cáchọasĩđềuthíchthúvàhỏitôilàmthếnàohọcóthểdùngnóchotriểnlãm.Điềukiệncầnthiếtđểchonóhoạtđộnglàgì?

Các họa sĩ là những người rất thú vị.Một vài trong họ lànhữngkẻmạodanhtrămphầntrăm:họthườngrêuraomìnhlàhọasĩ,vàmọingườiđãnghĩrằnghọlàhọasĩ,nhưngkhibạnngồivànóichuyệnvớihọ,thìhọtuyệtnhiênkhôngnóiđượcđiềugìcónghĩacả!Đặcbiệtcómộttay,mộtsiêugiảmạo,luônănmặclậpdị.Anhtacómộtcáimũquảdưalớnmàuđen.Anhtathườngtrảlờicáccâuhỏicủabạntheocáchkhôngthểnàohiểuđược,vàkhibạnmuốntìmhiểuthêmvềnhữngđiềuanhtađãnóibằngcáchhỏi lạimộtvài từanhtađãdùng, thìcâuchuyệnsẽchuyểnngaysanghướngkhác.Rốtcục,đónggópduynhấtcủaanhtavào triển lãmvềhộihọavàcôngnghệ làbứcchândungcủachínhmình.

Những họa sĩ khácmà tôi đã nói chuyện thì thường thoạtđầu nói những điều vô nghĩa,mà họ thường giải thích các ý

tưởngcủamìnhchotôibằngcáchhếtsứcdàidòng.Cólầntôiđivới Robert Irwin đếnmột nơi, cũng nằm trong chương trìnhnày.Đólàmộtchuyếnđihaingày,vàsaurấtnhiềunỗlựcthảoluậnđithảoluậnlại,cuốicùngtôimớihiểuđượcđiềuanhấycốgắnggiảithích.Tôiđãnghĩđiềuđókhálàkìlạvàthúvị.

Lạicónhữnghọasĩhoàntoànkhôngcómộtýniệmnàovềthế giới thực.Họnghĩ rằng cácnhàkhoahọc làmột dạng ảothuật gia tầm cỡ, những người có thể làm ramọi thứ, và họthườngnóinhữngđiềunhư:“Tôimuốntạoramộtbứctranhbachiềunơibứctranhlơlửngtrongkhônggian,nóđỏrựcvàloésáng”.Họtạoracáithếgiớimàhọmuốn,khôngcómộtýniệmnàovềviệccáithếgiớiấycóhợplýhaykhông.

Cuốicùngthìđãcómộttriểnlãmvàtôiđượcmờithamgiahộiđồngđánhgiácáctácphẩmnghệthuật.Mặcdùcómộtsốtác phẩm tốt, được lấy cảmhứng từ những chuyến thăm cáccôngtycủacáchọasĩ,tôinghĩlàhầuhếtcáctácphẩmcógiátrịlàcáctácphẩmđượcnộpvàophútchótdođãhếthạn,vàthựcsự chúng chẳng có gì liên quan đến công nghệ cả. Tất cả cácthànhviênkháccủahộiđồngđãkhôngnhấttrívớiýkiếnđó,vàtôithấymìnhhơibịbí.Tôiđâuphảigiỏigianggìtrongphêbìnhhộihọa,vàlẽratôikhôngnênthamgiahộiđồngngaytừbanđầu.

Trong bảo tàng nghệ thuật quận có một anh bạn tên làMauriceTuchman,ngườithựcsựbiếtmìnhđangnóigìkhibànvềhộihọa.AnhấybiếttôiđãcómộttriểnlãmriêngởCaltech.Anh tanói “Anhbiết không, anh sẽkhôngbaogiờvẽ lạinữađâu.”

“Gìcơ?Vớvẩn!Saotôilạikhôngbaogiờ…”

“Bởivìanhđãcómộttriểnlãmriêng,vàanhchỉlàmộthọasĩnghiệpdư.”

Mặcdù sau đó tôi vẫn vẽ, nhưng tôi không bao giờ vẽ cầnmẫn với cùng sức lực và cường độ như trước kia. Tôi cũngkhông bao giờ bán tranh nữa. Maurica là một người thôngminh,và tôiđãhọcđượcrấtnhiềuởanhấy.Lẽ ra tôiđãhọcđượcnhiềuhơnnữa,nếutôikhôngquábướngbỉnh!

Điệncóphảilàlửakhông?

Vàonhữngnămđầucủatuổinămmươi,tôiđãnhấtthờibịnhiễmcáicănbệnhtuổitrungniên:Tôithườngnóichuyệnvềnhữngvấnđềtriếthọccủakhoahọc:khoahọcđápứngnhucầuhiểubiếtnhưthếnào,nóchobạnmộtthếgiớiquanmớinhưthếnào,nó choconngườikhảnănggiảiquyết côngviệcnhưthếnào,nóchoconngườisứcmạnhnhưthếnào-vàvấnđềđặtralà,vớisựpháttriểngầnđâycủabomnguyêntử,thìliệuviệcchoconngườinhiềusứcmạnhnhưthếcóphải làmộtýhay?Tôi cũngnghĩvềquanhệgiữakhoahọcvà tôngiáo,vàđó làkhoảng thời gian tôi đượcmời tham dựmột hội nghị ởNewYorkdànhđểthảoluận“Đạolýcủabìnhđẳng”.

Đã từngcómộthộinghị củanhữngngười lớn tuổihơn, tổchứcđâuđóởLongIsland,vànămnayngườitaquyếtđịnhmờimộtsốngườitrẻhơnthamdựvàthảoluậnnhữngtàiliệutìnhthếmàhọđãđềratronghộinghịkia.

Trướckhitôiđếnđó,họgửiđimộtdanhsách“Cáccuốnsáchmàquývịcóthểthíchđọc,vàxinhãygửichochúngtôinhữngcuốn sáchmà quý vịmuốn người khác đọc, chúng tôi sẽ giữchúngtrongthưviệnđểmọingườicóthểđọcđược”.

Thếlà,đâyrồimộtdanhsáchnhữngcuốnsáchrấtlạ.Tôibắtđầutừtrangthứnhất:tôichưatừngđọcbấtkỳcuốnnàotrongđó,vàtôicảmthấyrấtbấttiện–Tôithậtkhómàănnhập.Tôinhìnvàotrangthứhai:Tôicũngchưađọccuốnnàotrongđó.Saukhiđọctoànbộdanhsách,tôinhậnralàtôichưađọcbất

kỳ cuốnnào trongđó.Chắc tôi làmột thằngđần,mộtkẻmùchữ!Trongdanhsáchđócónhữngcuốnhay,nhưVềtựdo củaThomasJefferson,haycáigìđóđạiloạinhưthế,vàcũngchỉcómộtvài tác giả tôiđã từngđọc.Cómột cuốn củaHeisenberg,mộtcuốncủaSchrödinger,vàmộtcuốncủaEinstein,nhưnglànhữngcuốnkiểunhưEinstein,Nhữngnămgầnđâycủa tôi, vàSchrödinger,Sự sống làgì –khôngphảinhữngcuốnmàtôiđãđọc.Vìthếtôicócảmgiácmìnhkhôngthểhiểuđược,vàkhôngnênhiệndiệntronghộinghịnày.Cóthểtôichỉngồiimlặngvàlắngnghe.

Tôi đến cuộc gặp gỡ giới thiệu lớn đầu tiên, vàmột ngườiđứnglêngiảithíchrằngchúngtôicóhaivấnđềcầnthảoluận.Vấnđềthứnhấthơimơhồmộtchút-mộtđiềugìđóvềđạolývàbìnhđẳng,nhưngtôikhônghiểuvấnđềđóchínhxáclàgì.Cònvấnđềthứhailà:“Bằngnỗlựccủamìnhchúngtasẽminhchứngmộtcáchthứcđểcóthểcóđượcsựđốithoạigiữanhữngngườiởcáclĩnhvựckhácnhau”.Cómộtluậtsưquốctế,mộtnhà sửhọc,một thầy tu dòngTên,một giáo sĩDoThái,mộtnhàkhoahọc(tôi),vànhữngngườikhác.

Được, ngay lập tức tâm thức logic của tôi diễn ra như thếnày:Tôikhôngcầnđểýđếnvấnđềthứhai,vìnếuđiềuđóxảyra thìnócứxảyra;cònnếunókhôngxảyra thìnócứkhôngxảyra-chúngtôichẳngcầnphảichứngminhrằngchúngtôicóthểcóđốithoại,vàcũngchẳngcầnphảithảoluậnrằngchúngtôicóthểcóđốithoại,nếuchúngtôichẳngcóbấtkỳcuộcđốithoạinàođểmàđềcậpđến!

Vì vậy quan trọng là vấn đề thứ nhất, cái vấn đề mà tôikhônghiểu.

Tôiđãđịnhgiơtayvànói:“Xinôngvuilònggiảithíchrõhơnvấn đề đó,” nhưng rồi tôi nghĩ: “Không được, mình là một

thằngđần;tốthơnlàmìnhcứlắngnghe.Mìnhchưanênsinhsựvội.”

Ngườitađềnghịphânnhómcủachúngtôithảoluậnvề“Đạolý của sự bình đẳng trong giáo dục”.Trong các cuộc họp củaphânnhóm,thầytudòngTênluônnóivề“Sựphântáncủatrithức”.Ôngtathườngnói:“Rắcrốithựcsựtrongđạolýcủasựbìnhđẳngtronggiáodụclàsựphântántrithức.”Vịtusĩnàynhìntrởlạithếkỷmườibakhicácnhàthờthiênchúagiáođảmnhiệmviệcgiáodục,toànbộthếgiớikhiấythậtlàđơngiản.ĐãcóChúa,vàmọithứđềudoChúatạora;thếgiớiđượctổchứchoànhảo.Cònngàynay,thậtkhôngdễđểhiểuđượcmọithứ.Vìthếtrithứctrởnênbịphântán.Tôicảmthấyrằng“Sựphântáncủatrithức”khôngcóliênquangìvới“Nó”,mà“Nó”thìchưabaogiờđượcđịnhnghĩarõràng,thànhthửtôichẳngcócáchnàođểchứngminhđiềuđó.

Cuốicùngtôihỏi:“Thếsựrắcrốivềđạolýliênquanđếnsựphântántrithứclàgì?”ôngtachỉđáplạitôibằngnhữngđámlớn hỏamù, và tôi đã nói “Tôi không hiểu,” trong khi tất cảnhữngngườikháclạinóirằnghọđãhiểu,vàhọgắnggiảithíchđiềuđóchotôi,nhưnghọkhôngthểgiảithíchđược.

Thế lànhữngngườikhác trongnhómbảo tôiviết ravì saotôinghĩsựphântántrithứckhôngphảilàmộtrắcrốivềđạolý.Tôi về phòngmìnhở khu tập thể và viết ramột cách cẩnthận,cẩnthậnhếtmức,rằngtheotôinghĩthìchủđề“Đạolýcủasựbìnhđẳngtronggiáodục”cóthểlàgì.Tôiđãđưaravídụvềcác loạivấnđềmàtôinghĩ làchúngtôicó thểtraođổi.Chẳnghạn,bạnđanggiatăngnhữngchênhlệchtronggiáodục.Nếucóngườigiỏivềlĩnhvựcnàođó,bạncốgắngpháthuykhảnăngcủaanhta,việcnàytạorachênhlệch,haybấtbìnhđẳng.Vìthế,nếugiáodụclàmtăngsựbấtbìnhđẳng,thìliệucócònlà

đạolýkhông?Rồi,saukhiđưathêmmộtsốvídụkhác,tôiđiđếnnhậnđịnh là trongkhi“Sựphântáncủatri thức” làmộtrắc rối bởi vì sự phức tạp của thế giới làm cho việc học khókhănhơn,thìvớiđịnhnghĩacủatôivềphạmvicủachủđề,tôikhôngnhìnthấybằngcáchnàomàsựphântántrithứclạicóbấtkỳliênquannàođóvớibấtkìcáigìtươngtựnhưcáicóthểcoilàđạođứccủasựbìnhđẳngtronggiáodục.

Hômsau, tôimangbàiviếtcủamìnhđếncuộchọp,vàmộtngườinói:“Vâng,ôngFeynmanđãmangđếnmộtsốcâuhỏirấtthúvịmàchúngtanênthảoluận,vàchúngtasẽgácchúnglạichonhữngbuổithảoluậnsau.”Họhoàntoànbỏquađiểmmấuchốt.Tôiđanggắngxácđịnhrõvấnđề,rồichỉratạisao“Phântántrithức”khôngcóliênquangìđếnnócả.Nguyênnhâncủaviệc chẳngai đi đếnđâuởhộinghịnày là,họđãkhôngđịnhnghĩarõràngchủđề“Đạolýcủasựbìnhđẳngtronggiáodục”nênkhôngaibiếtchínhxáchọcầnthảoluậncáigì.

Cómộtnhàxãhộihọcđãviếtmộtbàiđểtấtcảchúngtôiđọc–ôngtađãviếtbàiđótừtrước.Tôibắtđầuđọccáithứbỏđiấy,vàmắttôihoahếtcảlên:tôichẳngthểbiếtđầuđuôirasaonữa!Tôinghĩ,đó làdo tôiđãkhôngđọcmộtcuốnnào trongdanhsách ấy. Tôi có cái cảm giác bất an của việc “Mình không đủtrìnhđộ”nàychođếnkhi,cuốicùng,tôitựnhủ:“Mìnhsẽnghỉthôi,vàthửđọcmộtcâuthậtchậm,thìratôicóthểhiểuđượcnóngụýcáiquáigì”.

Thếlàtôidừnglại-ởmộtchỗngẫunhiên-vàđọccâutiếptheothậtcẩnthận.Tôikhôngthểnhớchínhxác,nhưngnórấtgầnvớicâunày:“Mộtthànhviênriênglẻcủacộngđồngxãhộithường nhận được thông tin của nó qua các kênh thị giác vàtượngtrưng”.Tôiđãđọcđiđọclạicâuđóvàđãhiểu.Bạnbiếtnóngụýgìkhông?“Ngườitađọc”.

Rồi tôi chuyểnsangcâu tiếp theovànhậnra là tôi cũngcóthểhiểunó.Khiđóthìnótrởnênmộtthứvônghĩa:“Đôikhingười ta đọc, đôi khi người ta nghe radio”, và đại loại thế,nhưng đã được viếtmột cách lạ lùng đếnmức tôi không thểhiểurangay,vàcuối cùng,khi tôiđãgiảimãđược, thìnó lạihoàntoàntrốngrỗng.

Trongcuộchội thảoấycóduynhấtmộtchuyệndễchịuvàvuivui.Mỗitừmàmọingườiphátratrongphiênhọptoànthểcủa hội nghị đều quan trọng đến mức họ có hẳn một ngườiđánhmáytốckýởđóđểghilạitấtcảnhữngthứvớvẩnấy.Đâuđóvàongàythứhaicủahộinghị,ngườiđánhmáytốckýđếngặptôivànói:“Ônglàmnghềgìvậy?Chắckhôngphảilàgiáosư.”

“Tôilàgiáosư,”tôiđáp.

“Giáosưvềgì?”

“VềVậtlý–khoahọc.”

“Ồ!ChắchẳnĐólànguyêndo,”anhấynói.

“Nguyêndocủacáigì?”

Anhấytrảlời:“Ôngthấyđấy,làngườiđánhmáy,tôiphảigõtấtcảnhữnggìđượcphátraởđây.Khinhữngngườikhácnói,tôighilạinhữngđiềuhọnói,nhưngtôichẳnghiểuhọđangnóigì.Nhưngmỗikhiôngđứnglênđểhỏimộtcâuhoặcđểnóiđiềugìđó,tôihiểuđượcchínhxácđiềuôngmuốnnói–câuhỏilàgìvàôngđangnóigì.Thếnêntôiđãnghĩôngkhôngthể làmộtgiáosư!”

Cómột bữa tối đặc biệt ở đâu đó, vị trưởng ban thần học,mộtngười đàn ông rất dễ chịu, rấtDoThái, đã trình bày bàiphátbiểu.Đó làmộtbàiphátbiểuhayvàôngấycũng làmộtdiễngiảgiỏi,chonênmặcdùlúcnàyđây,khitôiđangkểlạicâu

chuyện, bài phát biểu ấy nghe có vẻ điên rồ, nhưng lúc đó ýtưởng chính của ông ta nghe hoàn toàn hiển nhiên và đúngđắn.Ôngtanóivềnhữngchênhlệchlớnvềphúclợiởcácquốcgiakhácnhau,chúnggâyrasựghentỵ,rồisựghentỵdẫnđếnmâuthuẫn.Giờđâychúngtacóvũkhínguyêntử,chiếntranhđủkiểuvàchúngtabịhuỷdiệt.Thếnênlốirađúngđắnlànỗlựcvìhòabìnhbằngcáchbảođảmkhôngcósựchênhlệchlớngiữacácvùngmiền.VàvìchúngtaquáthừathãiởMỹ,chúngtanênhiếntặnggầnhếtmọithứchocácquốcgiakhác,chođếnkhitấtcảlàngangbằng.Mọingườiđềulắngnghebàiphátbiểuấy,vàtấtcảchúngtôiđềutrànngậpcảmgiácsẵnsànghysinh,tất cả đều nghĩ là chúng tôi phải làm như thế. Nhưng trênđườngvềnhàtôiđãlấylạitrạngtháitưduybìnhthường.

Hômsaumộtngườitrongnhómtôinói:“Tôinghĩbàiphátbiểutốiquarấthay.Tấtcảchúngtanênủnghộvànênlấynólàmbảntómtắtcủahộinghị.”

Tôi bắt đầu nói là ý tưởng về việc phân chiamọi thứmộtcáchđềuđặndựatrênmộtlýthuyếtchorằngcóchỉmộtlượngX của cải trên thế giới này, rằng bằng cách nào đó ban đầuchúngtađãlấynótừnhữngnướcnghèohơn,vàdođóchúngtanên trả nó lại cho họ. Nhưng lý thuyết đó không tính đếnnguyênnhânthựccủanhữngchênhlệchgiữacácquốcgia-đólàsựpháttriểncáckỹthuậtmớiđểgiatănglươngthực,pháttriểnmáymócđể sảnxuất thựcphẩmvà làmnhiều thứkhácnữa,vàthựctếlàtấtcảnhữngquátrìnhpháttriểnnàyđòihỏicósựtậptrungvốn.Khôngphảicủacải,mànănglựclàmracủacải mới là điều quan trọng. Nhưng rồi tôi nhận ra là nhữngngườinàykhôngởtronglĩnhvựckhoahọc;họkhônghiểuđiềuđó.Họkhônghiểucôngnghệ;họkhônghiểuthờiđạimình.

Hội nghị đó đã làm tôi căng thẳng đếnmứcmột cô gái tôi

quen ở New York đã phải trấn an tôi. “Xem này,” cô ấy nói:“Anh đang giật giật đấy! Anh quá gàn! Hãy thoải mái đi, vàđừngquánghiêmtrọngnhưthế.Hãyluilạimộtphútvànhìnxemnólàcáigì.”Vìvậy,tôiđãnghĩvềhộinghịấy,nódởhơinhưthếnào,vànócũngkhôngđếnnỗitệlắm.Nhưngnếuaiđólạimờitôithamdựmộthộinghịkiểunhưthếnữa,thìtôisẽtừchốingay tức thì.Ý tôi là zero!Không!Tuyệtđốikhông!Thếmà, giờ đây, tôi vẫn còn nhận được lờimời tham gia các hộinghịkiểunhưvậy.

Đếnlúcđánhgiáhộinghịvềmọimặt,nhữngngườikhácđãnóivềviệchọđãthuhoạchđượcnhiềunhưthếnào,hộinghịthànhcôngrasao,vàvânvân.Khihọhỏi,tôiđãnói:“HộinghịnàycòndởhơncảmộtphépthửRorschach[78]:Cómộtvếtmựcvônghĩa,vànhữngngườikháchỏibạnvềđiềubạnnghĩlàbạnnhìnthấy,nhưngkhibạnnóivớihọ,thìhọlạibắtđầutranhcãivớibạn!.”

Thậmchícòntệhơn,ởcuốihộinghịhọtổchứcmộthộithảokhác,nhưnglầnnàycôngchúngcóthểthamdự,vàngườiphụtrách nhóm của tôi còn có gan nói rằng vì chúng tôi đã giảiquyếtđượcrấtnhiềuvấnđề,vàsẽchẳngcóthờigianđâuchocông chúng thảo luận, nên chúng tôi sẽ nói ngay cho côngchúng biết tất cả những điềumà chúng tôi đã giải quyết.Tôimất hết bình tĩnh: tôi không nghĩ là chúng tôi đã giải quyếtđượccáiquáigì!

Cuốicùng,khichúngtôithảoluậnvấnđềphảichăngchúngtôiđãpháttriểnđượcmộtcáchđểcóđượcđốithoạigiữanhữngngườithuộccácchuyênngànhkhácnhau–“Vấnđề”cơbảnthứhaicủachúngtôi–thìtôiđãnóirằngtôiđãnhậnthấymộtđiềuthúvị.Mỗingườitrongchúngtôiđềuđãnóivềcáimàchúngtôixem là“Đạođứccủa sựbìnhđẳng”, theoquanđiểmriêng

củamình,khônghềđểýđếnquanđiểmcủangườikhác.Chẳnghạn,nhàsửhọcchorằngcáchthứcđểhiểucácvấnđềđạolýlàquansátxemchúngđãtiếnhóanhưthếnàovàđãpháttriểnrasaovềmặtlịchsử.Vịluậtsưquốctếđềxuấtrằngcáchthứclàmviệcđólàkiểmtraxemtrongthựctếngườitahànhxửnhưthếnàotrongcáctìnhhuốngkhácnhauvàhọdànxếpmọiviệcrasao.Vịgiáosĩthìluônviệndẫnđến“Sựphântáncủatrithức”;còntôi,vớitưcáchmộtnhàkhoahọc,đãđềnghịrằngchúngtôi nên phân tách vấn đề đó theo cách tương tự như các kỹthuậtthựcnghiệmcủaGalileo;vàvânvân.“Vìvậy,theotôi,”tôinói:“Chúngtachẳngcóđốithoạinàocả.Thayvì,chúngtachẳngcógìngoàisựhỗnloạn!”

Tấtnhiênlàtôiđãbịtấncôngtừmọiphía:“Anhkhôngnghĩlàtrậttựcóthểsinhratừhỗnloạnđấychứ?”

“Ừ,mà, nhưmột nguyên lý tổng quát, hoặc…” Tôi khônghiểuphảilàmgìvớimộtcâuhỏikiểunhư“Trậttựcóthểsinhratừhỗnloạnhaykhông?”Có,không,thìđãsaonào?

Tronghộinghịđócórấtnhiềukẻnguđần–nhữngkẻnguđầnvênhvang–vànhữngkẻnguđầnvênhvanglàmtôiphátđiên.Nhữngngườinguđầnbìnhthườngthìkhôngsao;bạncóthểkhuyênbảohọvàgắnggiúphọkhá lên.Nhưngnhữngkẻnguđầnvênhvang–nhữngkẻnguđầnnhưnglạicheđậyđiềuđórấtkĩvàlàmchomọingườinghĩrằnghọgiỏigiangnhưthếnào bằngmọimánh khoé đánh lạc hướng – ĐÓ LÀTHỨMÀTÔIKHÔNGTHỂCHỊUNỔI!Mộtngườinguđầnbìnhthườngkhôngphải làmộtkẻgiảmạo;mộtngườinguđầntrungthựcthìkhôngcóvấnđềgì.Nhưngmộtkẻnguđầnthiếutrungthựcthìthậtđángghêsợ!Vàđólàcáithứmàtôicóđượcởhộinghịnày,mộtmớnhữngkẻnguđầnvênhvang,và tôi cựckỳkhóchịu.Tôisẽkhôngquànglấycáikhóchịukiểunhưvậynữa,vì

thếtôikhôngthamdựthêmbấtkìhộinghịliênngànhnào.

Mộtchúthích:Trongthờigianhộinghị,tôinghỉởTrườngdòngThầnhọcDoThái,lànơihọccủanhữnggiáosĩDotháitrẻ– tôinghĩhọ thuộcdòng chính thống.Vì cógốcgácDoThái,nên tôi đã biết một số điều mà họ nói với tôi về cuốnTalmud[79], dù tôi chưa bao giờ nhìn thấy cuốn Talmud cả.Cuốnđórấtthúvị.Sáchgồmnhữngtrangkhổlớn.HìnhvuôngnhỏnằmởgóccủamỗitrangsáchlàTalmudgốc.Khoảnggiấyhình chữLquanhhìnhvuông ấy là dành cho các chú giải donhiều người viết. CuốnTalmud đã được phát triển,mọi điềutrongsáchđãđượcthảoluậnđithảoluậnlại,hếtsứccẩnthận,theokiểulậpluậnthờitrungcổ.Tôinghĩlànhữngchúgiảiđãđượcchốtlạiởkhoảngthếkỷmườiba–hoặcmườibốn–haymười lăm–khôngcómộtchúgiảiđươngthờinào.Talmudlàmộtcuốnsáchtuyệtvời,mộttổnghợpquantrọngkìvĩcủamọivấnđề:nhữngvấnđềtầmthường,vànhữngvấnđềhócbúa–chẳnghạn,nhữngvấnđềcủathầygiáo,vàdạynhưthếnào–rồilạimộtsốvấnđềtầmthườngnữa,vàvânvân.SinhviênnóivớitôirằngcuốnTalmudchưabaogiờđượcdịchrangônngữkhác,điềumàtheotôilàkhôngbìnhthường,vìcuốnsáchnàyrấtcógiátrị.

Mộthôm,haihoặcbagiáosĩDoTháitrẻđếngặptôivànói:“Chúng tôi nhận ra là chúng tôi không thể học để trở thànhgiáo sĩDoThái trong thếgiớihiệnđạimà thiếuhiểubiết cầnthiếtvềkhoahọc,vìvậy,chúngtôimuốnhỏiôngmộtsốvấnđề.”

Tấtnhiên là cóhàngngànnơiđể tìmhiểuvềkhoahọc,vàĐạihọcColumbiaởngaygầnđấy,nhưngtôimuốnbiếthọđangquantâmđếnnhữngloạivấnđềnào.

Họnói:“Vâng,vídụnhư,điệncóphảilàlửakhông?”

“Không,” tôi đáp: “Nhưng…Có vấn đề gì thế?” họ bày tỏ:“Trong sáchTalmudcónói là anhkhôngđược tạo ra lửavàongàythứBảy,vìthếcâuhỏicủachúngtôilà, liệuchúngtacóthểdùngcácthiếtbịđiệnvàocácngàythứBảykhông?”

Tôibịsốc.Họchẳngquantâmgìđếnkhoahọccả!CáchduynhấtkhoahọcảnhhưởngđếncuộcsốngcủahọlànhờđóhọcóthểhiểutốthơncuốnTalmud!Họkhôngquantâmđếnthếgiớibênngoài,đếncáchiện tượng tựnhiên;họchỉquan tâmđếnviệcgiảiquyếtmộtvấnđềnàođóđãđượcđềratrongTalmud.

Rồimộthôm–tôiđoánđólàngàythứBảy–tôimuốnđilênbằngthangmáy,vàcómộtanhchàngđangđứngởgầnđó.Khithangmáyđến,tôibướcvàovàanhtacũngbướctheo.Tôihỏi:“Tầngmấy?”vàtôiđãchuẩnbịđưatayrađểbấmnút.

“Không,không!,”anhtanói,“tôisẽbấmnútchoông.”

“Saocơ?”

“Đúngvậy!ĐànôngởđâykhôngthểbấmnútvàothứBảy,nêntôiphảilàmviệcđóchohọ.Ôngthấyđấy,tôikhôngphảilàngườiDoThái, nên tôi có thể bấmnútmàkhông sao cả.Tôiđứngcạnhthangmáy,họbảotôitầngmấy,vàtôisẽbấmnútchohọ.”

Chà,việcnàythựcsựlàmtôibấtan,nêntôiquyếtđịnhcàibẫy bọn sinh viên trongmột thảo luận về logic. Tôi đã đượcnuôidạytrongmộtgiađìnhDoThái,nêntôibiếtdùngcáikiểulogicxoimóivụnvặt,vàtôinghĩ:“Vuiđấy!”

Kếhoạchlànhưthếnày:Tôisẽbắtđầubằngviệchỏi:“LiệuquanđiểmcủangườiDoTháicóphải làquanđiểmmàbấtkỳngười nào cũng có thể có hay không? Bởi vì nếu không phảinhưvậy,thìchắcnókhôngthểlàcáithựcsựcóíchchonhânloại…Ha,ha,ha.”Vàkhiđóbọnchúngsẽphảitrảlời:“Cóchứ,

quanđiểmcủangườiDoTháicólợichobấtkỳngườinào.”

Sauđótôisẽ láichúng lòngvòngthêmmộtchútbằngcáchhỏi: “Liệu có phù hợp đạo lý khimột người thuê người kháclàmviệcgìđó,mànếuchínhanhtalàmthìlàphiđạolý?Chẳnghạn, liệu các anh có thuê một người đi ăn cướp cho mìnhkhông?”Vàtôitiếptụcđưabọnhọvàoluồng,rấtchậmvàrấtthậntrọng,chođếnkhitôilàmhọ…Sậpbẫy.

Vàbạnbiếtđiềugìđãxảyrakhông?ĐólànhữnggiáosinhDoThái,phảikhông?Họgiỏigấpmườitôi!Ngaykhithấytôicóthểđẩyhọxuốnghố,họđãvặn,xoay,vặn–tôikhôngthểnhớbằngcáchnào–vàhọđãthoát.Tôitưởnglàmìnhđãcóđượcmộtýtưởngđộcđáo–xì!NóđãđượcthảoluậntrongTalmudtừlâulắmrồi!Thếlà,bọnhọđãquamặttôimộtcáchdễdàng-họđãthoátmộtcáchngoạnmục.

Cuốicùng,tôiđãthửthuyếtphụcnhữngsinhviênnàyrằngtialửađiệnlàmhọbấtankhihọấnnútthangmáykhôngphảilàlửa.Tôinói:“Điệnkhôngphảilàlửa.Nókhôngphảilàmộtquátrìnhhóahọc,giốngnhưlửa.”

“Ồ?”bọnhọngạcnhiên.

“Tấtnhiênlàcóđiệngiữacácnguyêntửởtronglửa.”

“Aha!”bọnhọtiếptục.

“Vàcóởtấtcảcáchiệntượngkhácxảyratrongvũtrụ.”

Tôithậmchíđềxuấtmộtgiảiphápthựctếđểloạibỏtialửađiệnấy.“Nếucáiấy làmphiềncáccậu thìcáccậucó thểmắcquacôngtắcmộtcái tụđiện,khiđódòngđiệnsẽđóngvàmởmàchẳngcótialửađiệnnào-ởbấtkỳđâu”.Nhưngvìlýdonàođóhọcũngkhôngthíchýtưởngấy.

Đóthựcsựlànỗithấtvọng.Họđangởđây,chầmchậmtiếpcận cuộc sống, chỉ để hiểu tốt hơn cuốn Talmud. Hãy tưởng

tượngxem!Ởthờihiệnđạinhưthếnày,nhữnganhchàngđanghọcđểđivàoxãhộivà làmgìđó– trở thànhmộtgiáosĩ–vàcáchduynhất làmhọquantâmđếnkhoahọc làbởi lẽnhữngvấnđềxaxưa, cổhủ thời trungcổcủahọđangbịxáo trộn ítnhiềubởinhữnghiệntượngmới.

Mộtchuyệnkhácnữađãxảyratrongthờigianđócũngđángđượckể raởđây.Một trongnhữngvấnđềmàđámsinhviêngiáosĩvàtôithảoluậndàidàilàvìsaotrongcáclĩnhvựchànlâm,nhưvật lý lýthuyết,tỷ lệbọntrẻDoThái lạicaohơnsovới tỷ lệ dân số nói chung. Bọn sinh viên giáo sĩ cho rằngnguyêncơlàởchỗngườiDoTháicótruyềnthốngcoitrọnghọchành: họ tôn trọng các giáo sĩ củamình, đó là những ngườithầythựcthụ,vàhọcoitrọnggiáodục.TruyềnthốngnàyluônluônđượclưutruyềntrongcácgiađìnhDoThái,thếnênmộtđứatrẻlàsinhviêngiỏicũngđượctrântrọngnhư,nếukhôngnóilàhơn,khinólàmộtcầuthủbóngđácừ.

Cũngchínhchiềuhômấy,mộtchuyệnđãnhắcchotôithấylýgiảiđólàđúngđắnnhưthếnào.Tôiđượcmờiđếnnhàmộtsinhviêngiáosĩ.Cậutagiớithiệutôivớimẹmình,bàvừatrởvềtừWashingtonD.C.Bàấyvỗhaitay,hếtsứchạnhphúc,vànói:“Ôi!Mộtngàytrọnvẹncủatôi!Hômnaytôiđãgặpmộtvịtướng,vàmộtgiáosư!”

Tôibiếtlàkhôngcónhiềungườinghĩrằngviệcgặpmộtgiáosư cũng quan trọng và hân hạnh như gặpmột vị tướng. Thếnên,tôihiểulàhẳnphảicócáigìđótrongnhữngđiềumàcácgiáosĩtrẻđãnóivớitôi.

Thẩmđịnhsáchbằngbìa

Sau chiến tranh, các nhà vật lý thường được mời đếnWashington để tư vấn cho các bộ phận khác nhau của chínhphủ,nhấtlàquânđội.Nguyêndocủaviệcnày,theotôi,làởchỗcácnhà khoahọc đã chế tạo được bomnguyên tử, vũ khí tốiquantrọng,nêngiớiquânsựcảmthấychúngtôicóíchchohọ.

Cólầntôiđãđượcmờilàmviệctronghộiđồngđánhgiácácvũkhíkhácnhauchoquânđội,vàtôiđãviếtthưphúcđápgiảithíchrằngtôichỉlàmộtnhàvậtlýlýthuyết,vàtôichẳngbiếttígìvềvũkhíchoquânđộicả.

Thưphảnhồicủaquânđộinóirằng,theokinhnghiệmcủahọ,cácnhàvậtlýlýthuyếtđãgiúphọrấtnhiềutrongviệcđưaracácquyếtđịnh,vậynênhọthiếtthađềnghịtôinghĩlại.

Tôiphúcđápmộtlầnnữavànóirằngtôithựcsựkhôngbiếtgìcả,nênkhôngchắccóthểgiúpíchchohọ.

Cuối cùng, tôinhậnđượcmột lá thư từngàibộ trưởng lụcquânđềxuấtphươngánthỏahiệp:tôisẽthamdựbuổihọpđầutiên,ởđótôicóthểlắngnghevàxemliệumìnhcóthểđónggópđượcgìkhông.

Sauđó, tôi có thể quyết định cónên tiếp tục thamgiahaykhông.

Tấtnhiên,tôiđãđồngý.Tôicòncóthểlàmgìkhácnữa?

TôiđếnWashingtonvàviệcđầutiêncủatôilàthamdựbữatiệc cocktail để gặp gỡmọi người. Có các vị tướng và nhữngnhânvậtquantrọngkháccủaquânđội;mọingườichuyệntrò.

Bữatiệckhádễchịu.Mộtngườimặcđồngphụcđếnnóivớitôirằngquânđộirấtmongđượccácnhàvậtlýtưvấnvìquânđộicó rất nhiều vấn đề.Một trong các vấn đề đó là việc xe tăngngốnnhiên liệuquánhanhnênkhông thể chạyđủxa.Vì thếvấnđềlàlàmthếnàođểtiếpnhiênliệuchoxetăngkhichúngđangvậnđộng.Lúcấyvịnàycóýtưởnglà,vìcácnhàvậtlýcóthể lấynăng lượng từuranium, liệu tôi có thể tìmraphươngphápchophépsửdụngoxitsilic–cát,bụiđất–nhưlàmộtloạinhiênliệu.Nếuđượcnhưthế,thìtấtcảnhữnggìdântăngcầnlàmchỉlàgắnmộtcáixẻngnhỏởgầmxe,khixechạycáixẻngsẽxúcbùnđấtlêndùnglàmnhiênliệu!Ôngtanghĩrằngđólàmộtýtưởnglớn,vàrằngtấtcảnhữnggìtôicầnlàmchỉlàgiảiquyếtcácchitiết.Đólàmộtloạivấnđềmàtôicholàchúngtôisẽthảoluậntrongcuộchọpngàyhômsau.

Tôi đến cuộc họp và nhận thấy rằng cái anh chàng đã giớithiệu tôi với mọi người trong bữa tiệc cocktail đã đang ngồingay cạnhmình. Anh ta rõ ràng làmột kiểu nhân viên đượcgiaonhiệmvụluônbámsáttôi.Ngồicạnhtôiphíakia làmộtôngtướngcấpcaomàtrướcđótôiđãnghenóiđến.

Ởphầnđầucủacuộchọp,ngườitanóivềmộtsốvấnđềcótínhkỹthuậtvàtôiđãđưaramộtvàinhậnxét.Nhưngsauđó,ởgầncuốicuộchọp,họbắtđầuthảoluậnmộtvấnđềgìđóvềhậucần,màtôichẳngbiếttígì.Phảisuynghĩxembạncầncóbao nhiêu trang thiết bị ở những địa điểm khác nhau tại cácthời điểm khác nhau. Mặc dù tôi đã cố ngậm cái miệng củamìnhlại,nhưngkhibạnrơivàotìnhhuốngnhưtôi-ngồicùngbànvới“Nhữngngườiquantrọng”vàthảoluận“Nhữngvấnđềhệtrọng”-thìbạnkhôngthểnàoimlặngđược,ngaycảkhibạntuyệtnhiênchẳngbiếtgìcả!Vìthếtôicũngđãđưaramộtvàinhậnxéttrongbuổithảoluậnđó.

Tronggiờgiải laotiếptheo,anhchàngđượcgiaonhiệmvụchămsóctôiđãnói:“Tôirấtấntượngvớinhữngđiềumàngàiđãnóitrongphầnthảoluận.Chúngchắchẳnlàmộtđónggópquantrọng.”

Tôisữnglạivànghĩvề“Đónggóp”củamìnhchovấnđềhậucần,vànhậnralàmộtngườikiểunhưanhchàngđặthàngcholễgiángsinhởsiêu thịMacy’s[80] cũngcó thể tìmracáchgiảiquyếtcácvấnđềnhưthếtốthơncảtôi.Vìthếtôiđãkếtluận:a)nếutôiđãcómộtđónggópquantrọng,thìđóhoàntoànlàmayrủi;b)Bấtkỳaicũngcóthểlàmđượcnhưvậy,màhầunhưmọingườiđềucóthểlàmtốthơn,vàc)sựtângbốcnàyđánhthứctôivềmột thức tế là tôikhôngcókhảnăngđónggópđượcgìnhiều.

Ngaysauđó,họđãquyếtđịnh,trongcuộchọpấy,rằnghọcóthể làmtốtbằngcáchthảoluậnviệctổchứcnghiêncứukhoahọc(chẳnghạnnhưcôngtácpháttriểnkhoahọcnêngiaochobêncôngbinhhaybênhậucần?)hơnlàcácvấnđềmangtínhkỹthuậtđặcthù.Tôibiếtrằngnếucómộtchúthyvọngvềviệctôicóđónggópthựcsự,thìđónggópđóchỉcóthểởmộtvấnđềkỹthuậtcụthểnàođó,vàchắcchắnkhôngphảiởcáchtổchứcnghiêncứutrongquânđội.

Chođếnlúcấytôichưahềbiểulộtháiđộcủamìnhvềtìnhcảnhđó cho vị chủ tọa cuộc họp –một nhân vật quan trọng,ngườiđãmờitôitừbanđầu.Khichúngtôisắpxếpđồđạcđểvề,ôngtađãnóivớitôi,cườitươi:“Anhsẽthamgiavớichúngtôichứ,vậythì,cuộchọpsaunhé…”

“Không,tôisẽkhôngthamgianữa.”Tôicóthểthấysựthayđổiđộtngộtcủanétmặtôngấy.Ôngđãhếtsứcngạcnhiênthấytôicóthểnóikhông,saukhiđãcónhững“Đónggóp”nhưvậy.

Trongnhữngnămđầucủathậpniên60,rấtnhiềubạnbècủatôivẫncòntưvấnchochínhphủ.Trongkhiđó,tôikhôngcòncócảmnhậnvềtráchnhiệmxãhộinữavàvớitấtcảkhảnăngcóthểtôitừchốinhữnglờimờiđếnvớiWashington,mộtviệclàmđòihỏicódũngkhínhấtđịnhvàothờigianấy.

Cũngthờigianđó,tôiđangđọcmộtloạtbàigiảngvậtlýchosinh viên năm thứ nhất, và saumột trong các bài giảng này,Tom Harvey, trợ lý giúp tôi sắp xếp các minh họa, đã nói:“Thầy nên xem điều gì đang xảy ra vớimôn toán trong sáchgiáo khoa phổ thông!Con gái emmang vềnhà rất nhiều thứđiênrồ!”Tôikhôngđểýnhiềuđếnđiềucậuấynói.

Nhưnghômsau,tôinhậnmộtcuộcđiệnthoạitừôngnorris,một luật sưkhánổi tiếngởpasadena, lúc ấyđangở tronguỷban giáodục củabang.Ông ấyđềnghị tôi thamgiahội đồngchương trìnhgiảngdạycủabangvớinhiệmvụ là chọnracácsách giáo khoa phổ thôngmới cho bang California. Bạn thấyđấy, bangCalifornia cómột đạo luật nói rằng tất cả các sáchgiáo khoa phổ thông dùng cho tất cả học sinh ở tất cả cáctrườngcônglậpphảidouỷbangiáodụccủabanglựachọn,vìthếhọcómộthộiđồngđểthẩmđịnhsáchvàđềxuấtvớiuỷbannênchọnnhữngcuốnnào.

Hóa ra là có nhiều sách sử dụngmột phương phápmới đểdạysốhọc,cáimàhọgọi là“Toánhọcmới”,vàvìthườngthìchỉcácgiáoviênphổthôngvàcácnhàquản lýgiáodục thẩmđịnhnhữngcuốnsáchấy,nênhọnghĩlàsẽrấtbổíchnếucóaiđóđangsửdụngtoántrongkhoahọc,mộtngườibiếtđượcsảnphẩmcuốicùngcủatoánlàgìvàchúngtađanggắngdạytoánvìmụcđíchgì,đểtrợgiúptrongviệcđánhgiásáchgiáokhoaphổthông.

Lúcđóchắchẳntôilăntănvềviệcmìnhđãthiếuhợptácvới

chínhquyền,vàbởithếtôiđãnhậnlờithamgiahộiđồngnày.

Ngaylậptức,tôinhậnđượcthưvàđiệnthoạitừcácnhàxuấtbản. Họ nói đại loại như: “Chúng tôi rất mừng biết tin ngàithamgiahộiđồngvìchúngtôithựcsựmuốncómộtnhàkhoahọc…”và “Thật tuyệtvờikhi cómộtnhàkhoahọc tronghộiđồng,vìsáchcủachúngtôicóđịnhhướngkhoahọc…”họcònnóinhữngđiềunhư:“Chúngtôimuốngiảitrìnhvớingàirằngsáchcủachúngtôilàvề…”và“Chúngtôisẽrấthânhạnhđượctrợgiúpngài,bằngmọicáchtrongkhảnăngcủamình,đểđánhgiásáchcủachúngtôi…”Vớitôi,đólàmộtviệcnguxuẩn.Tôilàmộtnhàkhoahọckháchquan,vàtheotôi,nhữngcuốnsáchlàthứduynhấtmàbọntrẻởtrườnghọcsẽcóđược(thầygiáocósáchcủathầygiáo,tôicũngcósáchấy),bấtkỳlờigiảithíchthêmnàotừnhàxuấtbảnđềulàsựbópméo.Vìthế,tôikhôngmuốnnói chuyệnvớibấtkỳnhàxuấtbảnnàovà luôn trả lờirằng: “Các ngài không cần giải thích gì cả; tôi chắc chắn lànhữngcuốnsáchsẽtựnóichomình.”

Tôi đại diện cho một khu vực, gồm phần lớn vùng LosAngeles,trừthànhphốLosAngeles,nơiđãcóbàWhitehouse,mộtngườidễmếncủahệthốngtrườnghọcL.A,làmđạidiện.ÔngNorrisđềnghịtôinêngặpbàấyvàtìmhiểuxemnhiệmvụcủahộiđồnglàgìvàphươngthứchoạtđộngrasao.

BàWhitehousebắtđầubằngviệcnóivớitôivềcôngviệcmàhọsẽthảoluậntrongcuộcgặptới(họđãcómộtcuộchọp;tôiđượcbổnhiệmmuộn). “Họsẽbànvềcác sốđếm”.Tôikhôngbiếtđólàcáigì,nhưnghóarađóchínhlàcáimàtôithườnggọilàcácsốnguyên.Cáigìhọcũngcótênkhác,thànhthửtôigặpkhánhiềuphiềntoáingaytừbanđầu.

Bà ấy đã cho tôi biết cách thức các thành viên hội đồngthườnglàmđểđánhgiánhữngcuốnsáchmới.Họthườngnhận

đượckhánhiềubảnincủamỗicuốnsáchvàhọgửichúngtớicácthầygiáovànhữngngườiquảnlýgiáodụctrongđịahạtcủamình. Sau đó, họnhận lại báo cáo cho biết nhữngngười nàynghĩgìcáccuốnsáchđó.Bởivìtôikhôngquenbiếtnhiềugiáoviênvàcácnhàquảnlýgiáodục,vàcũngvìtôicảmthấy,bằngcáchtựđọccáccuốnsáchấy,tôicóthểquyếtđịnhđượcchúnglànhưthếnàotheocáchnhìncủatôi,nêntôiđãchọncáchtựđọctấtcả. (Cómộtsốngườitrongđịahạttôiphụtráchmuốnthamgiathẩmđịnhsáchvàmuốncócơhộibàytỏquanđiểmcủamình. BàWhitehouse đề nghị chuyển các báo cáo củahọchomình,đểhọcảmthấythỏamãnvàtôicũngkhôngphảibậntâm về những phàn nàn của họ. Họ được thỏa mãn, còn tôicũngkhôngbịrắcrốigìnhiều).

Vàingàysau,mộtngườiởkhosáchđiệnthoạichotôivànói:“Chúngtôiđãsẵnsànggửisáchchongài,thưangàiFeynman;cótấtcảkhoảng136kg.”

Tôichoángluôn.

“Xin ngài yên tâm, thưa ngài Feynman; chúng tôi sẽ kiếmmộtngườigiúpngàiđọcchỗsáchđó.”

Tôikhôngthểhìnhdungrabạnlàmviệcđóbằngcáchnào:hoặc là bạn đọc những cuốn sách đó, hoặc là bạn không đọcchúng.Thếlàtôicómộtgiásáchđặcbiệtđặttrongphònglàmviệcởtầngdưới(chỗsáchấychiếmmườibảyfeet),vàbắtđầuđọc tất cả các cuốn sẽ đưa ra thảo luận trong cuộc họp tới.Chúngtôisẽbắtđầuvớisáchbậctiểuhọc.

Đó làcôngviệckhánặngnhọc,vàtôiđãdànhtoànbộthờigianlàmviệcnàyởdướitầnghầm.Vợtôinóirằngthờigianđógiốngnhưsốngtrênmiệngmộtnúilửa.Yênắngmộtchốc,rồiđộtnhiên:“Buuuuummmmmm!!!”–cứnhưcómộtvụnổ lớntừ“Núilửa”ởphíadưới.

Lýdolànhữngcuốnsáchđóquáthểlàtệ.Chúngsai.Chúngđược viếtmột cách cẩu thả.Người ta cố gắng tỏ ra chặt chẽ,nhưnghọlạithườngdùngcácvídụ(nhưlàcácôtôtrênđườngphốlàvídụvề“Cáctập”)màchúnggầnnhưtạmđược,nhưngtrong chúng luôn có những điểm yếu khó nhận ra. Các địnhnghĩakhôngchínhxác.Mọithứđềuhơihơimùmờ–họkhôngđủthôngminhđểhiểu“Chặtchẽ”nghĩalàgì.Họngụytạonó.Họ đang dạy những điềumà họ không hiểu, những điềumàthựctếlàvôdụngđốivớitrẻemởthờiđiểmđó.

Tôi hiểu điềumà họ đang cố gắng làm. Nhiều người nghĩrằngchúngtađangchậmhơnngườiNgasauvụSputnik[81],vàmộtsốnhàtoánhọcđãđượcđềnghịtưvấnvềcáchthứcdạytoánbằngsửdụngmộtsốkháiniệmtoánhọchiệnđạikháthúvị.Mục đích là làm tăng hàm lượng toán cho những đứa trẻkhôngthíchmônnày.

Lấymộtvídụ:họđịnhnóivềcáchệcơsốkhácnhau–năm,sáu,vàvânvân–đểchỉracáckhảnăngcóthể.Vớimộtđứatrẻcóthểhiểuđượccơsốmườithìviệcđócólẽlàthúvị–làmtâmtrínóvuihơn.Nhưngcáimàhọđãnhàonặnratrongnhữngcuốn sáchnày lại là tất cả bọn trẻđềuphảihọcmộthệ cơ sốkhác!Và rồi điềuđáng sợ thường trựcxuấthiện: “Đổinhữngconsốnày,chúngđangđượcviếttronghệcơsốbảy,sanghệcơsố năm”.Đổi từ hệ cơ số này sang hệ cơ số khác làmột việchoàntoànvôdụng.Nếubạncó thể làmviệcđó, thìcó thểnócũngvuivui;cònnếubạnkhôngthểlàmviệcđó,thìhãyquênnóđi.Nóchẳngcógìquantrọngcả.

Dùsao,tôicũngxemxéttấtcảchỗsáchnày,tấtcảchỗsáchnày, và khôngmột cuốn nào nói tí gì về việc sử dụng số họctrongkhoahọc.Hoạchăngcócácvídụliênquanchútnàovớiứngdụngcủasốhọc(hầuhếtlàtrừutượngvônghĩa),thìchúng

lạilàvềnhữngthứnhưmuacáccontem.

Cuốicùng,tôigặpmộtcuốnsáchnóirằng:“Toánhọcđượcsửdụngtrongkhoahọctheonhiềucách.Chúngtôisẽlấymộtvídụ từ thiênvănhọc,mônkhoahọc củacácvì sao.”Tôi lậttrangsách,vàthấy:“Cácngôisaomàuđỏcónhiệtđộbốnnghìnđộ, nhữngngôi saomàu vàng cónhiệt độnămnghìn độ…” –chođếnđây,ổncả.Sáchviếttiếp:“Cácsaomàuxanhlácâycónhiệtđộbảynghìnđộ,cácsaomàuxanhnướcbiểncónhiệtđộmườinghìnđộ,còncácsaomàutímcónhiệtđộ…(mộtconsốrấtlớn)”.Khôngcósaomàuxanhlácâyvàsaomàutím,còncáccon số với các loại sao khác là tạm được.Nó ang áng đúng –nhưngđãsẵnchứađiềubấtổn!Mọithứđềunhưvậy:mọithứđềuđượcviếtbởiaiđó,anhtaviếtmàchẳngbiếtmìnhnóivềcáiquáigì,chonênluônsaimộtchút,luônnhưvậy!Vàlàmsaochúng ta có thể dạy tốt bằng việc sử dụng những cuốn sáchđượcviếtbởinhữngngườikhôngthựcsựhiểuđiềumàhọđangnói.Tôikhôngthểhiểuđược.Tôikhôngbiếtvìsao,nhưngtấtcảsáchđềuquádở;DỞTỔNGTHỂ!

Dùsao,tôicũnghàilòngvớicuốnsáchnày,bởivìnócóvídụđầutiênvềápdụngsốhọcvàokhoahọc.Tôihơibuồnkhiđọcvềnhiệtđộcủacácloạisao,nhưngkhôngquábuồnvìnócũnggầngầnđúng–chỉđơngiảnlàmộtvídụvềsaisót.Nhưngrồixuất hiệnmột loạt vấn đề. Cuốn sách viết: “John cùng bố rangoài trời ngắm sao. John nhìn thấy hai ngôi sao màu xanhnướcbiểnvàmộtngôimàuđỏ.Bốemnhìnthấymộtngôisaomàuxanhlácây,mộtsaomàutím,vàhaisaomàuvàng.Tổngnhiệtđộcủacácngôi saomàJohnvàbốemnhìn thấy làbaonhiêu?”–vàkhéotôinổiđoálênvìghêsợ.

Vợtôichắclànóivềcáinúilửaởdướitầng.Đóchỉlàmộtvídụ:nócứmãi lànhưvậy.Mộtsựvô lýcứđeobámmãi!Việc

cộng nhiệt độ của hai ngôi sao tuyệt nhiên chẳng để làm gì.Không ai có khi nào lại làmviệc đóngoại trừ, có thể là, tínhnhiệtđộtrungbìnhcủacácngôisao,chứkhôngphảitìmnhiệtđộtổngcộngcủatấtcảcácngôisao!Thậtlàkhủngkhiếp!Tấtcảchỉlàcáitròbắtbạnlàmtínhcộng,màhọkhônghềhiểulàhọđangnóivềcáigì.Nógiốngnhưviệcđọccáccâuvănvớivàilỗi đánh máy, mà rồi đột nhiên toàn bộ một câu được viếtngượclại.Toánhọcmànhưthế.Thậthếthivọng!

Rồitôiđãđếndựbuổihọpđầutiêncủamình.Cácthànhviênkhácđãđưaramộtkiểuđánhgiánàođóvềmộtsốcuốnsách,vàhọhỏivềcácđánhgiácủatôi.Đánhgiácủatôithườngkhácvớicủahọ,vàhọthườnghỏi:“Vìsaoôngđánhgiácuốnsáchđóthấpthế?”

Tôinóirằngcáidởcủacuốnsáchđólàthếnàyvàthếnàyởtrangnàyvàtrangnày–tôicónhữngghichépcủamình.

Họpháthiệnralàtôigiốngnhưmộtmỏvàng:tôicóthểnóivớihọ,mộtcáchchi tiết, cáigì làhayvàdởở tấtcảcáccuốnsáchđó.Mỗiđánhgiácủatôiđềucólílẽcụthể.

Tôi thườnghỏi lạihọvì saohọđánhgiácuốnsáchnàycaothế,vàhọtrả lời:“Hãyđểchúngtôinghexemanhnghĩgìvềmộtcuốnsáchnhưthếvànhưthế”.Tôisẽchẳngbaogiờbiếtđược vì saohọđã đánh giámọi thứ theo cáchmàhọđã làm.Thayvì,họtiếptụchỏixemtôinghĩgì.

Chúngtôixemđếnmộtcuốnnàođó,mộttrongbộbacuốnsáchthamkhảodocùngmộtcôngtyxuấtbản,vàhọlạihỏixemtôinghĩgìvềcuốnsáchđó.

Tôiđãnói:“Khosáchkhônggửichotôicuốnấy,nhưnghaicuốnkiathìrấtđược.”

Aiđócốlặplạicâuhỏi:“Ôngnghĩgìvềcuốnsáchđó?”

“Tôi đã nói là người ta không gửi cho tôi cuốn ấy, nên tôichẳngcónhậnxétnàovềnócả.”

Ngườicủakhosáchcómặtởđó,vàanhtanói:“Xinthứlỗi,tôicóthểgiảithíchviệcnày.Tôichưagửicuốnđóchongàivìnóchưađượchoàntất.Cómộtquiđịnhlàcácngàiphảicótấtcảcácđầumụcsáchtrướcmộtthờiđiểmnhấtđịnh,nhưngvớicuốnsáchđónhàxuấtbảnđãchậmmấtvàingày.Thếnênnóđượcgửiđếnchochúng tôi chỉ có tờbìa, cònbên tronghoàntoàntrốngkhông.Côngtysáchđãcólờixinlỗivàhyvọngbộsáchbacuốncủahọvẫnđượcxemxét,chodùcuốnthứbasẽbịtrễ.”

Hóa ra là cuốn sáchbỏ trắngấyđãvẫnđượcmột số thànhviên khác đánh giá. Họ không thể tin được là nó vẫn trốngkhông, bởi vì họ đã có đánh giá rồi. Thật ra, cuốn sách cònthiếunàyđãđượcđánhgiácaohơnhaicuốnkiamộtchút.Sựthật là cuốn sách đó rỗng không đã chẳng can sự gì đến việcđánhgiánó.

Tôitinrằngnguyênnhâncủatấtcảchuyệnnàylàởchỗhệthốngthẩmđịnhsáchhoạtđộngtheocáchnhưsau:Khibạngửisáchđếnmọingườiởkhắpnơi,họđangbận;họkhôngđểý;họnghĩ“Ừ,nhiềungườiđangđọccuốnnàyrồi,vậyviệcđóchẳngcógìquantrọngnữacả”.Vàhọđặtvàođạiloạinhưmộtconsố– ítnhất làmột sốngười;khôngphải là tất cảhọ,màmột sốngười. Rồi khi nhận được các bản báo cáo đánh giá, bạn sẽkhôngbiếtvìsaoriêngcuốnsáchnàylạicóítbáocáohơncáccuốnkhác–chẳnghạnnhưmộtcuốncómười,màcuốnnàychỉcósáungườigửibáocáo–thếrồibạnlấytrungbìnhđánhgiácủa những người đã báo cáo. Bạn không lấy trung bình theonhững người không gửi báo cáo, nên bạn cómột con số vừaphải.Quátrìnhlấytrungbìnhnàyluônbỏquathựctếlà,tuyệt

đốichẳngcógìgiữahaitờbìacủacuốnsáchđó!

Tôirútraluậngiảiđóbởivìtôiđãnhìnthấynhữngđiềuxảyratronghộiđồngchươngtrình:vớicuốnsáchtrốngtrơn,chỉsáu trong mười thành viên có báo cáo, trong khi với nhữngcuốnkhácthìconsốnàylàtámhaychín.Vàkhihọlấytrungbình theo sáu cho cuốn sáchđó,họ cómột giá trị trungbìnhcũngtốtnhưkhihọlấytrungbìnhtheotámhaychínchocáccuốnkhác.Họđãrấtngượngkhinhậnramìnhvẫncóđánhgiávềcuốnsáchấy,vàđiềuđó làmtôi tin tưởng thêmmộtchút.Hóaralàcácthànhviênkháccủahộiđồngđãmấtnhiềucôngtrongviệcgửisáchđivàthubáocáovề,cũngnhưthamdựcácbuổigiớithiệu,ởđócácnhàxuấtbảngiảithíchvềnhữngcuốnsáchtrướckhihọđọcchúng.Tôi làngườiduynhất tronghộiđồngđãđọc tấtcảcáccuốnsáchvàkhôngnhậnbấtkỳ thôngtinnàotừcácnhàxuấtbản,ngoạitrừnhữnggìcótrongchínhcáccuốnsáchđó,nhữngthứrốtcụcsẽđếnvớicáctrườnghọc.

Câuchuyệnvềviệccốgắngnhậnramộtcuốnsáchlàtốthayxấubằngcáchđọcnócẩn thậnhaybằngcách lấybáocáocủanhiều người, những người đã đọc nó một cách qua quít, làgiống như một câu chuyện cũ nổi tiếng này: Không ai đượcphépnhìnhoàngđếTrunghoa,vàcâuhỏilàcáimũicủaôngtadàibaonhiêu?Đểtìmcâutrảlời,bạnđikhắpđấtnướcđểhỏimọi người xem theo họ thìmũi hoàng đế Trung hoa dài baonhiêu, rồi bạn lấy trung bình. Và kết quả có lẽ là rất “Chínhxác”bởivìbạnđãlấytrungbìnhtheorấtnhiềungười.Nhưngđókhôngphải làcáchđể tìmrabấtkỳcáigì.Khibạncómộtdiệnrất rộngnhữngngười thamgiađónggópmàkhôngxemxétvấnđềmộtcáchcẩnthận,thìbạnkhôngcảithiệnđượchiểubiếtcủamìnhvềtìnhcảnhđóbằngcáchlấytrungbình.

Thoạtđầuchúngtôikhôngđượcyêucầubànvềgiácủacác

cuốnsách.Ngườitachochúngtôibiếtsốlượngsáchchúngtôicóthểchọn,vìthếchúngtôiđãthiếtkếmộtchươngtrìnhcósửdụngrấtnhiềusáchthamkhảo,bởivìtấtcảcáccuốnsáchgiáokhoamớiđềucónhữngkhiếmkhuyếtkiểunàyhaykiểukhác.Khiếm khuyết nghiêm trọng nhất là ở các cuốn “Toán họcmới”: không có ứng dụng; không có đủ các bài tập miệng.Khôngnóivềbántem;thayvìlạinóirấtnhiềuvềsựthaythếvànhữngvấnđề trừu tượngmàkhông có sự chuyểnđổi đầyđủsangnhữngtìnhhuốngcủathếgiớithực.Bạnlàmgì:cộng,trừ,nhân,haychia?Thếnênchúngtôiđềxuấtmộtvàicuốnsáchcóchứanhữngnộidungnhưthếcóthểdùnglàmsáchthamkhảo–mộthoặchaicuốnchomỗilớp–bổsungthêmvàocuốnsáchgiáokhoadànhchomỗihọcsinh.Saunhiềuthảoluận,chúngtôi đã giải quyết toànbộvấnđềbảođảm sự cânbằngvềmọimặt.

Khi chúng tôi gửinhữngđề xuất củamình tới uỷ ban giáodục,họbảochúngtôirằnghọkhôngcónhiềutiềnnhưchúngtôinghĩđâu,vì thế,chúng tôiphảixemxét lại toànbộvàcắtbớtcáinàyvàcáikia,màbâygiờ thìphải tínhđếncảchiphínữa,vàphảitừbỏmộtchươngtrìnhkhálàcânbằng,trongđócónhiềucơhộichogiáoviêntìmđượccácvídụcầncóvềcácđốitượngkhácnhau.

Lúcnàyhọđã thayđổiquiđịnhvềsố lượngsáchcó thểđềxuấtvàchúngtôikhôngcòncơhộiđểtạosựcânbằngnữa,đólàmột chương trình dở. Khi uỷ ban ngân sách Thượng việnxemxét,thìchươngtrìnhlạibịcắtbớtnữa.Bâygiờthìnóthựcsựlàrấtdở.TôiđượcđềnghịcómặttrướcThượngviệnkhihọthảoluậnvấnđềnày,nhưngtôiđãtừchối:Đếnlúcđó,tôiđãtranhcãiviệcnàyquánhiều,vàtôiđãmệtmỏirồi.ChúngtôiđãchuẩnbịcácđềxuấtcủamìnhchoỦybangiáodục,và tôi

biếtnhiệmvụcủauỷbanlàtrìnhnólênThượngviện–việcnàyđúngvềluậtpháp,nhưngkhônglànhmạnhvềchínhtrị.Lẽratôikhôngnênbỏcuộcsớmnhưthế,nhưngtôiđãphảilàmviệccậtlựcvàthảoluậnrấtnhiềuvềtấtcảnhữngcuốnsáchnàyđểđưarađượcmộtchươngtrìnhtươngđốicânbằng,thếmàcuốicùngtoànbộbịxóasạch-thậtnản!Toànbộcôngviệclàmộtnỗlựckhôngcầnthiết.Đánglẽnónênđổihướngvàlàmtheocáchngược lại: bắt đầubằnggiá củanhững cuốn sáchvàhãymuanhữngcuốntrongkhảnăngcủabạn.

Cái chốt làm tôi cuối cùng đã từ chức, đó là việc năm tiếptheo chúng tôi thảo luận những cuốn sách khoa học. Tôi đãnghĩcóthểsáchkhoahọcsẽkhác,nêntôiđãxemxétmộtvàicuốn.

Vẫnmột tình trạng như vậy: thoạt đầu là gì đó có vẻ ổn,nhưng rồi hóa ra thật khủng khiếp. Chẳng hạn, cómột cuốnsáchbắtđầubằngbốnbứctranh:đầutiênlàmộtđồchơicólòxo;rồimộtchiếcôtô;rồimộtcậubéđixeđạp;vàrồimộtcáigìđónữa.Dướimỗibứctranhviết:“Cáigìlàmnóchạy?”

Tôinghĩ:“Tôibiếtđólàcáigì:họmuốnnóivềcơhọc,nhữngcái lòxohoạtđộngnhư thếnàobên trongbộđồchơi;vềhóahọc,độngcơcủaôtôhoạtđộngnhưthếnào;vàvềsinhhọc,cáccơcủangườihoạtđộngrasao”.

Đấy làmột loạiđề tàimàbố tôiđã thườngnóiđến:“Cáigìlàmnódichuyển?Mọivậtdichuyểnđượclànhờmặttrờiđangchiếusáng.”

Vàrồichúngtôithảoluậnchuyệnđórấtvui:

“Không,cáiđồchơiấychạyđượclàvìcái lòxobịnén,”tôinói.

“Cáilòxoấybịnénlạinhưthếnào?”bốtôihỏi.

“Conépnólại.”

“Thếnhờđâuconcóthểcửđộngđểépnólại?”

“Nhờănuốngạ.”

“Lương thực chỉ phát triển được là vìmặt trời đang chiếusáng. Thế nên chính nhờmặt trời đang chiếu sángmà tất cảmọi vật chuyển động được.”Điều đó đưa đếnmột khái niệmxuyênsuốtrằngchuyểnđộngchỉđơngiảnlàsựbiếnđổinănglượngcủamặttrời.

Tôilậtsangtrangsau.Câutrảlờilà,vớibộđồchơicólòxo:“Năng lượng làm nó chuyển động”. Và với cậu bé đi xe đạp:“Nănglượnglàmnóchuyểnđộng”.Vớimọithứ:“Nănglượnglàmnóchuyểnđộng”.

Điềunày chẳng có nghĩa gì cả.Giả nhưnó là “Wakalixes”.Thế thìnguyên lý tổngquát sẽ là: “Wakalixes làmnó chuyểnđộng”. Chẳng mang lại tí kiến thức nào. Bọn trẻ chẳng họcđượcgìhết;đóchỉlàmộttừngữmàthôi![82]Việchọnênlàmlàxemxétcáiđồchơi,nhìnnhữngcáilòxoởbêntrong,tìmhiểuvề những cái lò xo, tìm hiểu về những cái bánh xe, và quên“Nănglượng”đi.Saunày,khibọntrẻđãbiếtmộtchútvềthựcrabộđồchơiđóhoạtđộngnhưthếnào,thìhọcóthểthảoluậnnhữngnguyênlýkháiquáthơnvềnănglượng.

Thậmchícònsaikhinói“Nănglượnglàmnóchuyểnđộng”,bởi lẽ khi nó dừng lại, bạn cũng hoàn toàn có thể nói “Nănglượng làmnódừng lại”.Điềuhọđangnói đếnnăng lượng côđặcđượcbiếnđổithànhcácdạngloãnghơn,mộtkhíacạnhrấttinhtếvềnăng lượng.Trongcácvídụnàynăng lượngkhôngtăngmà cũng không giảm; nó chỉ thay đổi từ dạng này sangdạng khác. Khi các vật đó dừng lại, năng lượng được chuyểnthànhnhiệt,thànhsựhỗnloạntoàncục.

Nhưngđâylàhiệntrạngcủatấtcảcáccuốnsáchđó:họnóinhữngđiềuvôdụng,rốirắm,tốinghĩa,dễnhầmlẫn,vàcóđôiphầnchínhxác.Làmsaomàaiđócóthểhọcđượckhoahọctừnhữngcuốnsáchnhưthế?Tôikhôngbiết,bởivìđókhôngphảilàkhoahọc.

Thếnên,khinhìnthấytấtcảnhữngcuốnsáchkhủngkhiếpnàyvớicùngkiểurắcrốinhưởnhữngcuốnsáchtoánmàtôiđãthẩmđịnh,tôithấycáinúilửatrongtôilạiphuntràotrởlại.Vìtôiđãkiệtsứcdođọctấtcảcáccuốnsáchtoán,vàđãquánảnvìtất cảnỗ lực đều là vô ích, tôi không thểđốimặt với việc đóthêmmộtnămnữa,vàcầnphảitừchức.

Một thời gian sau, tôi nghe nói cái cuốn sách năng-lượng-làm-nó-chuyển-động ấy đã được hội đồng chương trình giớithiệulênchouỷbangiáodục,nêntôiđãcốmộtlầncuối.Trongmỗicuộchọpcủahộiđồng,ngườidânđượcquyềnđónggópýkiến,nêntôiđãđứngdậyvànóivìsaotôinghĩđólàcuốnsáchtồi.

Ngườiđãngồithayvịtrícủatôitronghộiđồngnói:“Cuốnsáchđóđãđượcsáumươilămkỹsưởhãnghàngkhôngnày-và-nàychấpthuận!”

Tôikhôngnghingờgìviệccôngtyđócómộtsốkỹsưgiỏi.Nhưng lấy tới sáumươi lăm kỹ sư tức là lấymột khoảng rấtrộngvềtrìnhđộ–vàchắclàbaogồmcảmộtsốngườiyếukém!Lạimộtlầnnữađólàbàitoánlấytrungbìnhchiềudàicáimũicủahoàngđế,haylàtrungbìnhcácđánhgiávềmộtcuốnsáchchẳngcógìgiữahaitờbìa.Nếucôngtyđóchọnracáckỹsưgiỏihơn và yêu cầu họ thẩm định cuốn sách đó, thì tốt hơn rấtnhiều. Tôi không khẳng định rằng tôi thông minh hơn sáumươi lămngười kia – nhưng so với trung bình của sáumươilămngườiđó,thìchắclàtôihơn!

Tôikhôngthểlàmchongườiđóhiểu,vàcuốnsáchđãđượcuỷbanthôngqua.

Khicònởtronghộiđồng, tôiđãphảiđếnSanFranciscodựhọpvàilần.LầnquayvềLosAngelessauchuyếnđiđầutiên,tôiđãdừnglạiởvănphònghộiđồngđểnhậncôngtácphí.

“Chuyếnđihếtbaonhiêu,thưaôngFeynman?”

“À, tôiđãbayđếnSanFrancisco,nên tiềnvémáybaynày,cộngvớitiềngửixelạiởsânbay.”

“Ôngcóvémáybaykhông?”maylàtôicó.

“Ôngcóhóađơngửixekhông?”

“Không,màtôigửixehết2,35đôla.”

“Nhưngchúngtôicầnhóađơn.”

“Tôiđãnóivớianhlàtôigửixehếtbaonhiêurồi.Nếuanhkhôngtintôi,thìvìsaoanhlạiđểtôibảovớicácanhrằng,theotôinhữngcuốnsáchgiáokhoađólàtốthayxấu?”

Việcấyđãđượchầmrấtkĩ.Thậtkhôngmay,tôiđãthườngđọcbài giảng cho các công ty, trườngđại họchay chonhữngngười bình thường, chứ không phải cho chính quyền.Tôi đãquennghe:“Cácchiphícủangài làbaonhiêu?”–“Từng-này-và-từng-này”–“Củangàiđây,thưangàiFeynman”.

Rồitôiđãquyếtđịnhsẽkhôngđưachohọhóađơnvềbấtkỳcáigì.

SauchuyếnđithứhaitớiSanFrancisco,họlạihỏitôivềvévàcáchóađơn.

“Tôikhôngcógìcả.”

“Thếthìkhôngthểgiảiquyếtđược,thưangàiFeynman.”

“Khinhậnlờilàmviệctronghộiđồng,tôiđượcthôngbáolàcácanhsẽtrảchotôitoànbộchiphí.”

“Nhưngchúngtôicholàphảicóhóađơnđểchứngminhchocácchiphíđó.”

“Tôi chẳng có gì để chứngminh cả, nhưng anh biết là tôisốngởLosAngelesvà tôiđếncác thànhphốkia;anhnghĩ tôiđếnđượcđóbằngcáchquáinào?”

Họ không chịu thua, và tôi cũng vậy.Tôi cảmnhận là khibạn ở vào tình cảnh như thế, khi mà bạn chọn nhất quyếtkhông tuân theo hệ thống, bạn phải trả giá nếu việc khôngthành.Thếnêntôihoàntoànthỏamãn,chodùtôikhôngbaogiờnhậnđượctiềnthanhtoánchocácchuyếnđi.

Đólàmộttrongcáctròmàtôiđangchơi.Họmuốnmộtcáihóađơn?Tôikhôngđưachohọcáihóađơn.Rồibạnsẽkhôngnhậnđượctiền.Khôngsao,thìtôikhônglấytiền.Họkhôngtintôi?Cầnquáigì;họkhôngphảitrảtiềnchotôi.Tấtnhiên,điềuđó thật lố bịch! Tôi biết đó là cách thức làm việc của chínhquyền;ừ,cáichínhquyềnchếttiệt!Tôicảmnhậnlàconngườicần cư xử với nhau như những con người. Và trừ phi tôi sẽđượcđốixửnhưlàmộtconngười,tôisẽkhôngcóbấtkìcáigìdínhdángđếnhọcả!Họcócảmthấytệkhông?Họcảmthấytệ.Tôicũngcảmthấy tệ.Chúng ta sẽđểmặcnó thế.Tôibiếthọđang “Bảo vệ người đóng thuế”, nhưng hãy xem người đóngthuếđangđượcbảo vệ tốtnhư thếnào trong tìnhhuống sauđây.

Cóhaicuốnsáchmàchúngtôikhôngthểđiđếnquyếtđịnhsaunhiềuthảoluận;chúngcựckìsítsao.Vìthế,chúngtôiđểmởchouỷbangiáodụcquyếtđịnh.Bởivìuỷbanlúcnàytínhđếncảgiáthành,vàvìhaicuốnlàhếtsứcngangbằng,nênuỷbanquyếtđịnhmởthầuvàsẽlấycuốncógiáthấphơn.

Sauđómộtcâuhỏiphátsinh:“Cáctrườngsẽnhậnđượcsách

vàothờigianthôngthườnghayhọcóthểnhậnđượcsáchsớmhơnmộtchút,kịpchohọckỳtới?”ngườiđạidiệncủamộtnhàxuấtbảnđứnglênvànói:“Chúngtôirấtvuivìcácngàiđãchấpnhận giá thầu của chúng tôi; chúng tôi có thể xuất bản cuốnsáchkịpchohọckỳtới.”

Ngườiđạidiệncủanhàxuấtbảnkhôngtrúngthầucũngcómặtởđóvàđứng lênnói:“Vìgiábỏ thầucủachúng tôiđượcđưaradựatrênthờihạnmuộnhơn, tôinghĩ làchúngtôicầnđượccócơhộibỏthầulạichothờihạnsớmhơn,bởilẽchúngtôicũngcóthểđápứngthờihạnsớmhơnnày.”

ÔngNorris,một luật sư của Pasadena, ở trong uỷ ban, hỏingườiđạidiệncủanhàxuấtbảnkia:“Thếthìchúngtôiphảitrảbaonhiêuđểnhậnđượcsáchcủacácôngởthờihạnsớmhơn?”Anhtađưaramộtconsố:giáthấphơn!

Ngườiđạidiệncủanhàxuấtbảnđầutiênđứnglên:“Nếuôngấythayđổigiáthầu,tôicũngcóquyềnđượcthayđổigiáthầucủatôi!”–vàgiácủaanhta lạivẫnthấphơn!ÔngNorrishỏi:“Quái,thếlàthếnào–chúngtôinhậnđượcsáchsớmhơnmàgiálạirẻhơn?”

“Đúngvậy,”mộtngườinói.“Chúngtôicóthểdùngphươngpháp in offset đặc biệt mà bình thường chúng tôi khôngdùng…”–mộtlýdovìsaogiáthànhrẻhơn.

Ngườikiađồngtình:“Khicácngàilàmnónhanhhơn,nósẽíttốnkémhơn!”

Đóthựcsựlàmộtcúsốc.Cuốicùnglàhaitriệuđôlarẻhơn!ÔngNorristứcđiênlênvìsựthayđổiđộtngộtnày.

Tấtnhiên,vấnđềởđâylàviệckhôngxácđịnhvềthờihạnđãmởrakhảnăngđểhaingườinàycóthểđọgiávớinhau.Bìnhthường, nếu những cuốn sách được đề nghị chọn mà không

tínhđếngiáthành,thìchẳngcólýdogìđểhạgiácả.Cácnhàxuấtbảncóthểđặtbấtkìgiánàomàhọmuốn.Việccạnhtranhbằngcáchhạgiáthànhchẳngcólợigìcả;cáchđểcạnhtranhlàtạoấntượngvớicácthànhviêncủahộiđồngchươngtrình.

Tiệnđâykểthêm,mỗikhihộiđồngcủachúngtôihọp,luôncócácnhàxuấtbảnchămsóccácthànhviênhộiđồngchươngtrìnhbằngcáchmờihọăntrưavànóivớihọvềsáchcủamình.Tôikhôngbaogiờđicả.

Giờthìsựviệcdườngnhưlàhiểnnhiên,nhưngtôiđãtừngkhôngbiếtđiềugìđangxảyra lầntôinhậnđượcmộtgóinhokhôvàmấy thứ linh tinhdoWesternunionchuyểnđếncùngmột tấm thiệp viết rằng: “Gia đình chúng tôi chuyển tới giađìnhngàilờichúcLễtạơnanlành–giađìnhPamilio”.

GóiquàđếntừmộtgiađìnhởLongBeach[83]màtôichưabaogiờnghetới.Rõrànglàaiđómuốngửigóinàyđếngiađìnhbạnanhta,nhưngđãbịnhầmtênvàđịachỉ,vìthếtôinghĩtốtnhấtlàmìnhlàmrõmọichuyện.TôiđãgọiđếnWesternUnionhỏisốđiệnthoạicủangườiđãgửicáigóiấy,vàtôiđãgọichohọ.

“Alô,têntôilàFeynman.Tôinhậnđượcmộtgói…”

“Ồ, xin chào, ông Feynman.Tôi là Pete Pamilio” và ông tanóimộtcáchthânthiệnđếnmứctôinghĩlàmìnhphảibiếtôngấylàai!Tôivẫnthườngtốidạđếnmứckhôngthểnhớđượcaivớiaicả.

Vìthếtôiđãnói:“Tôixinlỗi,ôngPamilio,tôikhôngthểnhớđượcông là ai…”hóa ra ông ta là đại diện củamột trong cácnhàxuấtbảncósáchmàtôiphảiđánhgiáởhộiđồngchươngtrình.

“Tôihiểu.Nhưngviệcnàycóthểgâyhiểulầm.”

“Đóchỉlàviệcgiữahaigiađìnhthôimà.”

“Vâng,nhưng tôiđangđánhgiámộtcuốnsáchmàcácôngxuấtbản,vàcóthểaiđósẽhiểulầmlòngtốtcủaông!”Tôibiếtđiềugìđangxảyra,nhưngtôilàmravẻnhưmìnhlàmộtthằngnguđặc.

Mộtchuyệnkháctươngtựnhưthếđãxảyrakhimộttrongcácnhàxuấtbảnđãgửichotôimộtcáicặpdatrênđócótêncủatôi được viết rất đẹp bằng vàng. Tôi đã đáp lại họ cũng theocáchđó:“Tôikhôngthểnhậnnó;tôiđangđánhgiámộtsốcuốnsáchmàcácôngxuấtbản.Tôikhôngnghĩlàcácônghiểuđiềuấy!”

Mộtthànhviêncủahộiđồng,ngườicóthâmniêncaonhấtởđó,chobiết:“Tôichưabaogiờnhậnquàcáp;nólàmtôirấtkhóchịu.

Thếmàchuyệnđóvẫncứtiếpdiễn”.

Nhưngtôiđãthựcsựbỏlỡmộtcơhội.Nếunhanhtríhơn,tôiđãcóthểcómộtchuyệnrấthayvềhộiđồngấy.Tôiđếnmộtkhách sạnở SanFrancisco vàomột buổi tối để thamdự cuộchọpđầutiêncủamìnhvàongàyhômsau,vàtôiquyếtđịnhrangoàiđidạophốvàăngìđó.Tôiđirakhỏithangmáyvàtrongkhitôiđangngồitrênchiếcghếdàiởtiềnsảnhkháchsạn,thìhai người xuất hiện và nói: “Chúc buổi tối tốt lành, ngàiFeynman.Ngàiđangđiđâuvậy?LiệucócáigìmàchúngtôicóthểđưangàiđixemởSanFrancisconàykhông?”họ làngườicủamộtcôngtyxuấtbản,vàtôikhôngmuốndínhdánggìđếnhọcả.

“Tôirangoàiđểđiăn.”

“Chúngtôicóthểđưangàiđiăntốiởngoài.”

“Ồkhông,tôimuốnđimộtmìnhthôi.”

“Vâng,chúngtôicóthểgiúpbấtkỳviệcgìngàimuốn.”

Tôikhông chịuđượcnữa.Tôinói: “Chà, tôi sẽ rangoài đểchuốcrắcrốivàomìnhđây.”

“Tôinghĩlàchúngtôicũngcóthểgiúpngàicảviệcđó.”

“Ồkhông,tôinghĩlàtôisẽtựchămlomình.”Rồitôinghĩ:“Thật sai lầm! Đáng lẽ cứ để tất cả chuyện đó diễn ra và ghinhậtkýđềuđặn,đểnhândânbangCaliforniacóthểbiếtđượcnhữngnhàxuấtbảnấysẽđixađếnđâu!”Vàkhitôiđãbiếtvềchênhlệchhaitriệuđôla,thìChúamớibiếtáplựclàgì!

MộtsailầmkháccủaAlfredNobel

ỞCanadahộisinhviênvậtlýlàmộthộilớn.Họcócáccuộcgặpmặt, trình bày các bài báo, và vân vân.Một lần, chi hộiVancouvermời tôiđếnnói chuyện.Côgáiphụ tráchviệcnàythu xếp với thư ký của tôi để bay thẳng đến Los Angelesmàkhôngnói gì với tôi cả.Cô ấy cứ thếđi thẳngvàophòng làmviệccủatôi.Đấylàmộtcôgáitócvàngxinhđẹpvàthựcsựhấpdẫn.(Điềuđórấthữuíchchocôngviệc,chodùkhôngnênnóithế,nhưngđúnglànhưvậy.)TôiđãrấtấntượngvớiviệcsinhviênVancouverđãtrangtrảitoànbộchiphí.ỞVancouverhọđốixửvớitôichuđáođếnmứcgiờtôimớibiếtđượcbíquyếtlàm thế nào để thực sự được đãi đằng và trình bày bài nóichuyện:đợisinhviênđếnmờibạn.

Một lần,vàinămsaukhi tôinhậngiảiNobel,vàibạn trẻởcâu lạc bộ vật lý sinh viên Irvine[84] tới gặp và mời tôi nóichuyện. Tôi bảo: “Tôi thích làm việc đó. Tuy nhiên, tôi chỉmuốnnóichuyệnvớicâulạcbộvậtlýthôi.Tôikhôngmuốnlàmộtngườibấtlịchsự-nhưngtôiđãcókinhnghiệmlàsẽcórắcrối.”

Tôikểvớibọntrẻvềviệchàngnămtôiđãđếnmột trườngphổthôngđịaphươngnóichuyệnởcâulạcbộvậtlývềthuyếttươngđối, hay bất cứ vấnđề gìmàhọ yêu cầu, như thếnào.Rồi, sau khi tôi nhận Nobel, tôi lại đến đó, như thường lệ,khôngchuẩnbịgìcả,vàhọđãđẩytôiratrướcmặttoànthểba

trămđứatrẻ.Thậtlàbậybạ!

Tôi đã bị sốc như thế ba hay bốn lần, bị biến thành mộtthằngngốcvàkhôngphảnứngkịp.KhiđượcmờiđếnBerkeleyđể nói về một vấn đề vật lý nào đó, tôi đã chuẩn bị bài nóichuyệnhơisâuvềchuyênmôn,nghĩrằngmìnhsẽtrìnhbàynóchomộtnhómcácnhàkhoahọcthườnggặpởkhoavậtlýnghe.Nhưngkhi tôiđếnnơi, thìcảmộthội trườngtođùngđãchậtkínngười!TôibiếtlàởBerkeleykhôngcóngầnấyngườicóđủtrìnhđộđểhiểuđượcbàinóichuyệnmàtôiđãchuẩnbị.Vấnđềlàởchỗ,tôimuốnlàmhàilòngtấtcảnhữngaiđếnnghetôinói.Nhưngtôikhôngthểnàolàmđượcviệcđónếumỗingườicònkéo theo cả anh chị emcủamìnhđếnnghe:khiđó tôi khôngcònbiếtthínhgiảcủamìnhlàainữa.

Saukhimấycậusinhviênđãhiểurarằngtôikhôngthểcứthếdễdàngđiđếnmộtnơinàođóvànóichuyệnvớicâulạcbộvậtlý,tôimớibảo:“Hãybịaramộttiêuđềthậttẻnhạtvàtêncủa giáo sư cũng tẻ nhạt, khi đó chỉ những cậu nào thực sựhứngthúvậtlýmớiđếnnghe,vàđấychínhlànhữngthínhgiảchúngtamuốncó,đượckhông?Cáccậukhôngphảiquảngcáogì cả.”Một vài thôngbáo xuấthiện trong khuônviên trườngđạihọcIrvine:giáosưHenryWarrencủaĐạihọcWashingtonsẽnóivềcấutrúcprotonvàongày17tháng5lúc3:00tạiphòngD102.

Rồi tôi đến và nói: “Giáo sưHenryWarren cómột số khókhănriêngvàkhôngthểđếnnóichuyệnvớicácbạnhômnay,vìthếôngấyđãđiệnthoạivàhỏixemliệutôicóthểnóichuyệnvới các bạnvề chủđềđókhông, vì tôi cũngđangnghiên cứutrong lĩnhvựcnày.Đó là lído tôicómặtởđây.”Thànhcôngrựcrỡ.

Nhưngrồi,bằngcáchnàođó,ngườiphụtráchcâulạcbộcủa

khoađãpháthiện ramẹonàyvà ông ấyđã rất bựcmìnhvớimấy cậu sinhviên.Ông ấynói: “Các cậubiết đấy,nếubiết làgiáo sư Feynman xuống đây, thì rất nhiều ngườimuốn đượcngheôngấynói.”

Đámsinhviêngiải thích:“Chínhthếđó!”nhưngôngấyđãtứcgiậnđếnmứckhôngchophépbầytròấynữa.

Nghetinmấycậusinhviênđanggặprắcrối,tôiquyếtđịnhviếtmộtbứcthưchongườiphụtrách,giảithíchrằngđâyhoàntoàn là lỗi của tôi, rằng tôi sẽkhôngnói chuyện trừkhiđượcthuxếpnhưvậy,rằngtôiđãbảosinhviênđừngnóichoaibiếtcả;tôirấttiếc;hãythứlỗichotôi,bôlôbala…”Tôiđãphảitrảiquanhữngchuyệnkiểunhưvậylàbởicáigiảithưởngtrờiđánhkia!

Mớinămngoáithôi,sinhviênĐạihọcAlaskaởFairbanksđãmời tôi nói chuyện, và tôi đã có những giây phút tuyệt vời,ngoạitrừmấycuộcphỏngvấncủatruyềnhìnhđịaphương.Tôikhôngcầnnhữngcuộcphỏngvấn;chẳngcóýnghĩagìcả.Tôiđếnđểnóichuyệnvớisinhviênvậtlý,vàchỉthếthôi.Nếumọingườitrongthànhphốmuốnbiếtđiềuđóthìhãyđểtờbáocủatrườngnóichohọbiết.ChínhvìcáigiảiNobelấymàtôiphảitrả lời phỏng vấn. Tôi làmột nhân vật quan trọngmà, đúngkhông?

Mộtanhbạngiàucócủatôi–anhấyphátminhramộtloạichuyểnmạchkỹthuậtsốđơngiản–nóivớitôivềnhữngngườiđónggóptiềnđểtạoranhữnggiảithưởnghaytàitrợnhữngbàigiảng:“Anhhãy luônquansáthọmộtcáchcẩn thận,đểpháthiện những việc làm phi pháp mà họ đang cố gột rửa khỏilươngtâmmình.”

Anh bạnMatt Sands của tôi đã có lần định viết một cuốnsáchcótiêuđềMộtsailầmkháccủaAlfredNobel.

Trong nhiều năm,mỗi khi gần đến thời điểm công bố giảithưởng, tôi đã theo dõi xem ai có thể được nhận.Nhưng saumộtthờigian,tôithậmchíkhônghềđểýxemkhinàolà“Mùa”traogiảinữa.Vìthế,tôiđãkhôngcóýniệmnàovềviệcvìsaolạicóngườigọiđiệnchotôivào3rưỡihay4giờsáng.

“GiáosưFeynmanphảikhôngạ?”

“Này!Saoanhquấyphiềntôivàogiờnàyvậy?”

“TôinghĩôngmuốnbiếtlàôngđãgiànhđượcgiảiNobel.”

“Ừ,nhưngtôiđangngủ!Anhgọichotôivàobuổisángthìtốthơn.”–vàtôigácmáy.

Vợtôihỏi:“Aigọivậyanh?”

“HọbảolàanhđãgiànhđượcgiảiNobel.”

“Ôichao,Richard,làaivậy?”

Tôithườngtrêuchọccònvợtôilạiđủthôngminhđểkhôngbaogiờbịmắclừa,nhưnglầnnàytôiđãnắmđượcthópcôấy.

Điện thoại lại reo: “Giáo sư Feynman, ông đã nghe…” (Vớigiọngthấtvọng)“Có.”

Rồi tôi bắt đầu nghĩ: “Làm thế nàomình có thể gạt tất cảchuyệnnàyđinhỉ?Tôi chẳngmuốngì trongchuyệnnày cả!”Vậynênviệcđầutiênlàrútdâyđiệnthoạira,vìcáccuộcgọisẽcứliênhồihếtcuộcnàyđếncuộckhác.Tôicốgắngquaylạiđểngủ,nhưngđãkhôngthểngủtiếpđược.

Tôiđixuốngphònglàmviệcvànghĩ:mìnhsẽlàmgìđây?Cóthểmìnhsẽtừchốinhậngiảithưởng.Khiđóđiềugìsẽxảyra?Cókhiviệcđólàkhôngthểđược.

Tôicắmlạidâyvàđiệnthoạiđổchuôngngaylậptức.ĐólàmộtngườiởtạpchíTime.Tôinóivớianhta:“Anhnghenày,tôiđangcórắcrốinênkhôngmuốncuộcnóichuyệnđượcghilại.

Tôikhôngbiết làmthếnàođểthoátkhỏichuyệnnày.Liệucócáchnàotừchốinhậngiảithưởngkhông?”

Anhtatrả lời:“Thưangài, tôierằngkhôngcócáchnàođểngàicóthểlàmviệcđómàlạikhônggâyồnàohơnviệcchẳnglàmgìcả.”Điềuđólàhiểnnhiênrồi.Chúngtôitraođổimộtlát,khoảngmườilămhayhaimươiphút,vàanhchàngởTimechưabaogiờcôngbốtígìvềcuộcnóichuyệnnàycả.

Tôi cảm ơn rất nhiều anh bạn của Time và gác máy. Điệnthoạilạiđổchuôngngaylậptức:đólàmộttờbáo.

“Vâng,anhcóthểđếnnhà.Vâng,khôngcóvấnđềgì.Vâng,vâng,vâng,..”mộttrongcáccuộcgọi làcủamộtngườiở lãnhsựquánThụyĐiển.

AnhtasẽtổchứcmộtbuổichiêuđãiởLosAngeles.

Tôinhậnrarằng,vìtôiđãquyếtđịnhnhậngiảiNobel,nêntôiphảisốngchungvớinhữngchuyệnnhưthế.

Vịlãnhsựnói:“Ngàihãylậpmộtdanhsáchnhữngngườimàngàimuốnmời,cònchúngtôicũngsẽlậpmộtdanhsáchnhữngngườimà chúng tôimuốnmời. Sauđó, tôi sẽ đến vănphòngcủangàivàchúngtasẽkhớphaidanhsáchđểxemcótrườnghợptrùnglặpnàokhông,vàchúngtasẽlàmgiấymời…”

Thế là tôi làm cái danh sách của mình, gồm khoảng támngười – hàng xóm của tôi ở bên kia đường, ông bạn họa sĩZorthian,vàvânvân.

Vịđạiđiệnlãnhsựquánđếnvănphòngtôimangtheodanhsách củamình: Thống đốc bang California, ông này, ông nọ;Getty,ôngchủdầumỏ;vàidiễnviên–tấtcảbatrămngười!Và,khỏiphảinói,khôngcósựtrùnglặpnào!

Rồitôibắtđầucăngthẳngmộtchút.Dựđịnhvềviệcgặptấtcảnhữngvịtaitomặtlớnnàylàmtôikhôngthoảimái.Người

củalãnhsựquánnhậnthấyvẻlolắngcủatôi.“Ồ,đừnglo,thưangài”anhtanói.“Hầuhếthọsẽkhôngđếnđâu.”

Thếđấy!Tôichưatừngtổchứcmộtbữatiệcnàomàtôimờinhữngngườidùđãbiếtlàhọsẽkhôngđến!Tôikhôngphảiqụylụybất kỳ ai và làmhọ vui thích với cảmgiác được tônkínhbằnglờimờimàhọcóthểtừchối;thậtngớngẩn!

Khivềnhà,tôithậtsựkhóchịuvềtoànbộcâuchuyện.Tôigọiđiệnlạicholãnhsựquánvànói:“Tôiđãnghĩkỹrồi,vàtôithấykhôngthểnàotổchứcbữatiệcấy.”

Anh ấy rấtmừng.Anh ta nói: “Ngài hoàn toàn đúng.”Tôinghĩanhtaởtrongcùnghoàncảnh-việcphảitổchứcbữatiệcchokẻkhùkhờnàyquảlàmộtcựchình.Cuốicùng,hóaraaicũnghàilòng;Khôngaimuốnthamdự,kểcảkháchdanhdự.Chủtiệcthìcònthoảimáihơnnhiều.

Trongsuốtthờikìnàytôicókhókhănnhấtđịnhvềtâmlý.Bạnbiếtđấy,tôiđãđượcnuôidạybởimộtngườicharấtdịứngvớivẻ trịnh trọngvàsựphùphiếm (ôngấy thườngmặcđồngphụccôngtác,nênôngấybiếtsựkhácbiệtgiữamộtngườimặcđồngphụcvàkhôngmặcđồngphục–chodùvẫnchỉlàngườiđó).Thựcratôiđãhọccáchnhạobángtrònàytrongsuốtcuộcđời mình; và nó đã khắc sâu và đậm trong tôi đến mức tôikhông thể đến trướcmột ông vuamà không cảm thấymiễncưỡng.Thậttrẻcon,tôibiết,nhưngtôiđãđượcnuôidạynhưthế,nênđólàmộtvấnđềcủatôi.

Người tanóivới tôi rằngởThụyĐiểncómột luật lệ là saukhibạnnhậngiảithưởng,bạnphảiđigiậtlùiraxanhàvuamàkhôngđượcquayngườilại.Bạnbướcxuốngmấybậc,nhậngiảithưởng,rồilênlạimấybậcấy.Biếtthế,tôinghĩ:“Được,mìnhsẽ làm cho họ thay đổi!” Thế là tôi tập nhảy lên những bậcthềm,nhảygiậtlùi,đểchỉchohọthấycáitụclệấylốbịchnhư

thếnào.Tôiđãởtrongmộttâmtrạngrấttồi.Tấtnhiên,điềuđóthậtlàngớngẩnvàngungốc.

Tôiđãpháthiệnra là luật lệấykhôngcònnữa;bạncó thểquayngườilạikhiđiraxanhàvuavàbướcđinhưmộtngườibình thường, theo hướngmà bạn định đi, với cáimũi ở phíatrước.

TôirấtmừngkhibiếtlàkhôngphảitấtcảmọingườiởThụyĐiểnđềuxemnhữnglễnghihoànggia làquantrọngnhưbạncóthểnghĩ.

Khibạnđếnđó,bạnsẽthấylàhọởcùngphevớibạn.

Chẳnghạn,sinhviêncómộtbuổi lễriêngởđóhọtraochomỗingườiđoạtgiảiNobelmột“OrderoftheFrog”(hiệpsĩếch)đặcbiệt.

Khinhậnđượcchúếchnhỏnày,bạnsẽphải làmtiếngếchộp.

Khicòntrẻ,tôiítquantâmđếnvănhóa,nhưngbốtôicómộtsố cuốn sáchhay.Một cuốn có vởkịchHyLạp cổNhững ChúẾch.Cólầntôiđãxemquacuốnnàyvàthấyởđóviếtlàmộtconếchnóichuyệnkiểu“brec,kec,kec”.Tôinghĩ:“Chẳngcóconếchnào phát ra âm thanhnhư thế.Mô tả cách ấy thì thật làdốt!”Vìthế,tôithử,vàsaukhitậpluyệnđôichút,tôiđãnhậnrađólạichínhxáclàtiếngnóicủaếch.

Vậylà,việctôitìnhcờngóquacuốnsáchcủaAristophanesngàyấyhóaravềsaulạicóích.TôicóthểlàmtiếngếchkêurấtđạtởbuổilễsinhviêndànhchonhữngngườiđoạtgiảiNobel!Vàviệcnhảylùicũngthế.Bởivậytôiđãthíchphầnđócủabuổilễ;nóđãdiễnrarấthay.

Dùcórấtnhiềutròvui,tôivẫngặpcáikhókhăntâmlývốncócủamình trong suốtdịp traogiải thưởng.Vấnđề lớnnhất

củatôilàlờicảmơnmàbạnphảiphátbiểuởbữatốichiêuđãicủanhà vua.Khi trao chobạn giảiThưởng,họ cũngđưa chobạnmấycuốnsáchbìabọcrấtđẹpvềnhữnglầntraogiảitrước,trong đó có tất cả những lời cảmơnđược viết ra cứnhư thểchúnglàquantrọnglắm.Thếnênbạnbắtđầunghĩrằngnhữngđiềubạnnóitronglờicảmơnlàcótầmquantrọngđấy,vìnósẽđượccôngbốthànhsách.Điềutôiđãkhôngnhậnralàítaisẽlắngnghenómộtcáchchămchú,vàcũngchẳngaiđọcnó!Tôiđãmấtkhảnăngcảmnhậnvềsựlongtrọng:tôikhôngthểchỉnóicảmơnrấtnhiều,ba-la-bô-lô-ba-la.Lẽracóthểdễdànglàmviệcđó,nhưngkhông,tôiphảinóitrungthực.Vàsựthậtlà,tôithực sự khôngmuốn giải thưởng này, thế thì tôi nói cảm ơnnhưthếnàokhitôikhôngmuốncónó?

Vợtôibảotôibịsuynhượcthầnkinhvàlolắngvềviệctôisẽnói gì trong bài phát biểu. Nhưng cuối cùng, tôi cũng tìm racáchđể có đượcmột bài phát biểuhết sức thỏa đángmà vẫnhoàn toàn trung thực. Tôi chắc là những người đã nghe bàiphát biểu đó không hề có ý niệmnào về những điềumà anhchàngnàyđãtrảiquakhichuẩnbịnó.

Tôi đã bắt đầu bằng việc nói rằng tôi vừa nhận được giảithưởngcủamìnhtrongniềmvuimàtôiđãcókhikhámpháranhữnggìmàtôiđãlàm,từthựctếlànhữngngườikhácđãsửdụngcôngtrìnhcủatôi,vàvânvân.Tôicốgắnggiảithíchrằngtôi đã nhận được tất cả những gìmà tôimong đợi, và tất cảnhữnggìcònlạilàkhôngđángkểsovớinhữnggìtôiđãcó.Tôiđãnhậnđượcgiảithưởngcủamìnhrồi.

Nhưngrồitôiđãkểlàmìnhđãnhậnđược,cùngmộtlúc,mộtchồng lớn thư từ – khi phát biểu tôi đã kể điều này hay hơnnhiều-nhữngláthưnhắctôivềtấtcảnhữngngườimàtôiđãbiết:nhữngláthưcủacácbạnthờithơấuhọđãnhảycẫnglên

khi họ đọc báo buổi sáng và hét ầm lên: “Mình biết cậu ấy!Chínhlàcáithằngmàbọnmìnhvẫnthườngcùngchơiấymà!”vàvânvân.Nhữngláthưnhưthế,nhữngláthưđầykhíchlệvàthểhiệncáimàtôihiểulàmộtdạngcủatìnhyêuthương.Tôiđãcảmơnhọvềđiềuđó.

Bàiphátbiểurấtổn,nhưngtôiluôngặpchútítkhókhănvớinhữngnghilễhoànggia.Trongbữatốichiêuđãicủanhàvui,tôingồicạnhmộtcôngchúađãtừnghọcởmộttrườngđạihọcMỹ.Tôiđãngộnhậnrằngcôấycócùngquanđiểmvớimình.Tôiđãnghĩcôấycũngchỉlàmộtđứatrẻnhưmọiđứatrẻkhác.Tôinhậnxétviệcnhàvuavàcácthànhviênhoànggiađãphảiđứngrấtlâunhưthếnàođểbắttaytấtcảkháchmờiởchỗtiếptântrướcbữatối.“ỞMỹ,”tôinói:“Chúngtôicóthểlàmviệcnàyhiệuquảhơn.Chúngtôisẽthiếtkếmộtcáimáybắttay.”

“Đúngvậy,nhưngởđâykhôngcónhiềunhucầuvềcáimáyđóđâu,”côcôngchúanói,khôngthoảimái.“Khôngnhiềunghilễhoànggialắmđâu.”

“Tráilại,nhucầusẽrấtlớn.Banđầu,giảnhưchỉmìnhnhàvuacómộtcáimáy,vàchúngtôicóthểtặngôngấymiễnphí.Tấtnhiênrồinhữngngườikháccũngmuốncómộtcái.Vấnđềđặt ra lúc ấy là, ai sẽ được phép có cáimáy này? Thủ tướngđượcphépmuamộtcái,rồichủtịchnghịviệnđượcphépmuamộtcái,vàrồinhữngnghịsĩquantrọngnhất.Thếlàsẽcómộtthịtrườngrất lớn, liêntụcmởrộng.Vàchẳngmấychốccôsẽkhôngphảiđisuốthànglễtânđểbắttayvớinhữngcáimáy;côsẽdànhviệcđóchocáimáycủamình!”

Tôi cũng ngồi gần quý bà phụ trách việc tổ chức bữa tiệc.Mộtnữtiếptânđiđếnđểrótrượuvàolycủatôi,nhưngtôibảo:“Không,cảmơncô.Tôikhônguốngrượu.”

Quýbàđónói:“Không,không.Hãyđểchocôấyrót.”

“Nhưngtôikhônguốngrượu.”

Bàấybảo:“Khôngsao.Hãynhìnxem.Ngàithấyđấy,côấycóhaichai.Chúngtôibiếtlàsốtámmươitámkhônguống.”(Sốtámmươitámghiởphíasaughếcủatôi).“Haichaitrônghoàntoànnhưnhau,nhưngmộtchaikhôngcócồn.”

“NhưnglàmsaomàBàbiết?”tôinânggiọng.

Bàấymỉmcười.“Bâygiờxinngàihãynhìnnhàvua,”bàấybảo.

“Ngườicũngkhônguốngrượu.”

Bàấykểvới tôimột sốrắcrốimàhọđãgặpphải trongcáinămđặcbiệtấy.Mộttrongđólà,đạisứLiênXônênngồiởđâu?Ởnhữngbữatiệcnhưthếnàyvấnđềluônlà,aingồicạnhnhàvua.Nhữngngườinhận giải thườngngồi gầnnhàvuahơn làcácnhàngoạigiao.VàthứtựngồicủacácnhàngoạigiaođượcxácđịnhtheokhoảngthờigianhọđãởThụyĐiển.Ởthờiđiểmđó,đại sứMỹđãởThụyĐiển lâuhơnđại sứLiênXô.Nhưngnăm đó, giải thưởng Nobel Văn học được trao choSholokhov[85],mộtngườiNga,màđạisứLiênXôlạimuốnlàmngườithôngdịchchoSholokhov–vàdođóphảingồigầnôngấy.Vìthế,vấnđềlàlàmthếnàođểđạisứLiênXôngồigầnnhàvuahơnmà không làmmất lòng đại sứMỹ và các phái đoànngoạigiaokhác.

Bàấynóitiếp:“Giámàngàibiếthọđãlàmầmĩnhưthếnào–thưđithưlại,điệnthoạiliênmiên,vàvânvân–trướckhitôinhận được sự chấp nhận để đại sứ Liên Xô ngồi cạnhSholokhov.Cuốicùng,đãthoảthuậnlàtrongbuổitốihômđóôngđại sứsẽkhôngchínhthứcđạidiệnchođại sứquánLiênXô,màchỉđơnthuầnlàngườithôngdịchchoSholokhov.”

Saubữa tiệc, chúng tôi chuyển sangmộtphòngkhác, ở đó

đangcócáccuộctròchuyệnkhácnhau.MộtcôcôngchúanàođócủaĐanMạchđangngồiởmộtcáibàncùngmộtsốngườinữa. Tôi thấymột cái ghế còn trống ở bàn của họ, nên cũngngồixuống.

Côấyquay lạiphía tôivànói:“Ồ!Ông làmột trongnhữngngườiđoạtgiảiNobel.Côngtrìnhcủaôngthuộcvềlĩnhvựcnàovậy?”

“VềVậtlý,”tôiđáp.

“Ồ. Chà, chẳng ai hiểu gì về lĩnh vực đó, nên tôi nghĩ làchúngtakhôngthểtraođổivềnóđược.”

“Ngượclại,”tôitrảlời.“Chínhbởivìmỗingườiđềubiếtmộtđiều gì đó về vật lý, nên chúng tamới không thể nói về nó.Chúngtacóthểnóivềnhữngvấnđềmàchẳngaibiếttígìvềnócả. Chúng ta có thể nói về thời tiết; chúng ta có thể nói vềnhữngvấnđềxãhội;chúngtacóthểnóivềtâmlýhọc;chúngtacóthểnóivềtàichínhquốctế-chúngtakhôngthểnóivềcácvụchuyểnvàngvìchúngđãhiểurõcảrồi.Vìthế,chúngtaluôncóthểnóivềnhữngchủđềmàkhôngaibiếtgìvềnócả!”

Tôikhôngbiếthọlàmviệcđónhưthếnào.Cómộtcáchtạorabăngđátrênkhuônmặt,vàcôcôngchúađã làmđượcviệcđó.Côtaquaysangnóivớimộtngườikhác.

Látsautôicóthểnóirằngmìnhđãhoàntoànbịloạirakhỏicuộcchuyện,nêntôiđứngdậyvàđisangchỗkhác.NgàiđạisứNhật,người cũngđangngồiởbànđó,đứngngay lênvàbướctheotôi.“GiáosưFeynman,”ôngấygọi:“Cómộtđiềumàtôimuốnnóivớiôngvềnghệthuậtngoạigiao.”

ÔngấydẫnramộtcâuchuyệndàivềviệcmộtchàngtraitrẻởNhậtvàotrườngđạihọcvàtheohọcngànhquanhệquốctếbởivìanhtanghĩanhtasẽcóthểđónggópchođấtnướccủa

mìnhnhư thế nào. Bước vào năm thứhai, anh ta bắt đầu cócảmgiácnghingờvềnhữngđiềuanhtađanghọc.Saukhitốtnghiệp, anh tanhận côngviệc đầu tiênởmộtđại sứquánvàcònnghingờnhiềuhơnvềhiểubiết củamìnhvềngoại giao,chođếnkhi cuối cùnganh tanhậnra là chẳngaibiết tí gìvềquanhệquốctếcả.Khiấy,anhtacóthểtrởthànhmộtđạisứ!“Vìthế,giáosưFeynman,”ôngấynói:“Lầnsaukhigiáosưđưaracácvídụvềnhữngchủđềmọingườithảoluậnmàchẳngaibiếtgìvềchúng,thìxinhãygộpcảquanhệquốctếvào!”ôngđạisứNhậtlàmộtngườirấtthúvị,vàchúngtôiđãchuyệntròvớinhau.Tôiđãluônquantâmđếnviệccácquốcgiakhácnhauvànhữngconngườikhácnhauphát triểnkhácnhaunhưthếnào.Tôiđãnóivớiôngđạisứrằngcómộtđiềuluônámảnhtôinhưmộthiệntượngkhácthường: làmthếnàomàNhậtđãtựmìnhpháttriểnnhanhnhưvậyđểtrởthànhmộtquốcgiahiệnđạivàquan trọngnhư thế trên thếgiới. “NhữngđặcđiểmvàtínhcáchnàocủangườiNhậtđãlàmchonướcNhậtcóthểpháttriểnnhưvậy?”tôihỏi.

Ôngđại sứ trả lời theo cáchmà tôi thíchnghe: “Tôikhôngbiết,”ôngấynói.“Tôicóthểgiảdụmộtđiềugìđó,nhưngtôikhôngbiếtliệunócóđúngkhông.NgườidânNhậttinrằnghọchỉcómộtcáchđểtrỗidậy: làmchoconcáihọđượcgiáodụctốthơnchínhbảnthânhọ;vớihọđiềurấtquantrọnglàphảithoátkhỏitìnhtrạnglạchậuđểtrởthànhcógiáodục.Vìthế,cácgiađìnhđềunỗlựcrấtlớnđểđộngviêncontrẻhọcthậttốtởtrường,vàvươncaohơnnữa.Nhờcókhuynhhướnghọcmọithứmọilúc,cácýtưởngmớitừthếgiớibênngoàicóthểrấtdễdànglantỏaquahệthốnggiáodục.CólẽđólàmộttrongnhữnglýdovìsaoNhậtđãtiếnbộnhanhnhưvậy.”

Cuối cùng, về tổng thể tôi phải nói rằng tôi thích chuyến

thămThụyĐiển.Thayvìvềnhàngaysauđó,tôiđãđếnCERN,trungtâmnghiêncứuhạtnhânchâuÂuởThụySĩ,đểđọcmộtbàigiảng.Tôixuấthiệntrướccácđồngnghiệpcủamìnhtrongbộcom-lêmàtôiđãmặcđểdựbữatiệccủanhàvua–trướcđótôichưabaogiờmặccom-lêgiảngbài–vàmởđầubằng:“Cácbạnbiếtkhông,mộtchuyệnbuồncười;ởThụyĐiển,chúngtôiđã ngồi vẩn vơ, nói về liệu việc chúng tôi đoạt giải Nobel cómanglạithayđổigìkhông,vàthậtra,tôinghĩtôiđãnhìnthấymộtsựthayđổi:tôikháthíchbộcom-lênày.”

Mọingườinói“Boooooo!”cònWeisskopfđứnglên,lộtphăngcáiáovétravànói:“Chúngtasẽkhôngmặccom-lêkhinghebàigiảng!”

Tôicởiáovétra,nới lỏngca-vátvànói:“TrongthờigianởThụyĐiển, tôiđãbắtđầuthíchtrònày,nhưngbâygiờ tôiđãquaytrởlạivớithếgiớithựcvàmọiviệclạiổncả.Cảmơnđãlàmtôitỉnhra!”họkhôngmuốntôithayđổi.Thếlàviệcđóđãdiễn ra rấtnhanh: ởCERNhọ xóa sạchnhững gìngười ta đãlàmởThụyĐiển.

Việccóíttiềncũnghay-tôiđãcóthểmuamộtngôinhàbênbờbiển-nhưngnóichung,tôinghĩsẽtốthơnnếukhôngcócáigiảithưởngđó-bởivìbạnsẽkhôngbaogiờ,khôngcònnữa,cóthểđượcứngxửchânthựctrướccôngchúng.

Trong chừngmực nào đó, giảiNobel làmột sự phiền toái,chodùđãítnhấtmộtlầnnhờnótôicóđượccuộcvui.Khônglâusaukhitôiđoạtgiải,GwenethvàtôinhậnđượclờimờicủachínhphủBrazil làmkháchdanhdự trong lễhộihóa trangởRio.Chúngtôivuivẻnhậnlờivàđãcónhữngngàythậttuyệt.Chúngtôiđi từđámkhiêuvũnàysangđámkhiêuvũkhácvàduyệt cuộc diễu hành lớn trên phố, nổi bật với các trườngsambadanhtiếngđangchơinhữnggiaiđiệuâmnhạctuyệtvời

củahọ.Phóngviênảnhcủacácbáovà tạpchíchớp liên tục–“Đây,mộtgiáosưMỹđangkhiêuvũvớihoahậuBrazil.”

Việc làmột“Sao”cũngrấtngộ,nhưngrõrànglàchúngtôiđãlànhữngngôisaokhôngđúngchỗ.Khôngaithậtthíchthúvớicácvịkháchmờidanhdựnămđó.Saunày,tôiđãbiếtđượcdođâumàhọmời chúng tôi.GinaLollobrigida[86] đãđượcđềxuấtlàkháchmờidanhdự,nhưngngaytrướclễhộicôấyđãtừchối.BộtrưởngDulịch,ngườichịutráchnhiệmtổchứclễhộihóa trang, cómấyngườibạnởTrung tâmnghiêncứuVật lý,nhữngngườibiếttôiđãtừngchơitrongmộtbansamba,vàvìtôivừamớiđoạtgiảiNobel,nêntôiđãxuấthiệnđâuđótrêncácbản tin.Trong lúchoangmang,ôngBộ trưởngvàbạnbè củamìnhđãnảyracáiýtưởngđiênrồ:thayGinaLollobrigidabằngmộtgiáosưvậtlý!

Nhưbạnđãbiết,dođãquyếtđịnhmộtviệcdởnhưvậytrongcáilễhộihóatrangấy,màngàiBộtrưởngđãmấtghếcủamìnhtrongchínhphủ.

MangvănhóađếnchocácnhàVậtlý

Nina Byers,một giáo sư củaUCLA[87], đã có thời gian phụtráchcáchội thảovật lýởnhữngnămđầuthậpkỷbảymươi.Hộithảothườnglànơicácnhàvậtlýtừcáctrườngđạihọckhácđếnnóivềcácvấnđềchuyênmônthuầntúy.Nhưngmộtphầndokhôngkhícủathờikỳđặcbiệtđó,bàấynảyraýtưởnglàcácnhàvật lý cần thêmvănhóa, vì thếbà ấyđãdựđịnh:VìLosAngelesởgầnMexiconêncầncómộthộithảovềtoánhọcvàthiên văn học của người Maya – một nền văn minh cổ củaMexico.

(Nhớlạitháiđộcủatôiđốivớivănhóa:Loạihoạtđộngnàyđãcóthểlàmtôiphátrồnếunóởtrongtrườngđạihọccủatôi!)

Bàấybắtđầutìmkiếmmộtgiáosưđểthuyếttrìnhvềchủđềđó,nhưngkhôngthểtìmđượcngườinàoởUCLA,đượcxemlàmộtchuyêngia.Bàấyđãđiệnthoạinhiềunơimàvẫnchưatìmđượcaicả.

Thế rồi bà ấy nhớ đến giáo sư Otto Negebauer ở đại họcBrown[88],mộtchuyêngialớnvềtoánhọcBabylon[89].BàtagọiđiệnchoôngấyởRhodeIslandđểhỏixemliệuôngcóbiếtaiởphíaBờTâycó thể thuyết trìnhvề toánhọcvà thiênvănhọcMaya.

“Có,” ông ấy nói. “Tôi có biết. Anh ta không phải là nhànhânchủnghọchaynhàsửhọcchuyênnghiệp,màlàmộttay

nghiệpdư.Nhưng tôi chắc là anh tabiếtnhiềuvềvấnđềđó.TênanhtalàRichardFeynman.”

Bàấysuýt téxỉu!Bàấyđanggắngmang thêmvănhóađếnchocácnhàvậtlý,thếmàcáchduynhấtđểlàmđiềuđólại làmờimộtnhàvậtlý!

DuyêncớduynhấtđểtôibiếtchútítvềtoánhọcMayalàtôiđãbịmệt lử trong tuần trăngmậtởMexicovớingườivợ thứhai,MaryLou.Côấycựckỳquantâmđếnlịchsửnghệthuật,đặcbiệtlànghệthuậtMexico.Vìthế,chúngtôiđãđếnMexiconghỉtuầntrăngmậtvàđãleolênleoxuốngcáckimtựtháp;côấybắttôitháptùngđếnmọinơi.Côấyđãchỉchotôinhiềuthứhay,chẳnghạnnhưnhữngmốiliênhệnhấtđịnhtrongthiếtkếcủacáchìnhvẽkhácnhau.Nhưng,saumộtvàingày(vàđêm)đilênđixuốngtrongrừngnhiệtđớinóngvàẩm,tôiđãkiệtsức.

Ở một thị trấn nhỏ giữa đồng không mông quạnh củaGuatemala[90],chúngtôiđãvàomộtbảotàngtrongđócómộtcáitủtrưngbàymộtbảnthảođầynhữngkýtựlạlùng,nhữngbức tranh,những gạchngang vànhữngdấu chấm.Đó là bảnsao(domộtngườiđànôngtênVillacortalàm)củacuốnsáchcổDresden,cuốngốccủangườiMayađượclưugiữtrongmộtbảotàng ở Dresden[91]. Tôi biết những nét ngang và những dấuchấmlàcácconsố.Khitôicònnhỏ,chatôiđãđưatôiđếnhộichợquốctếNewYork,ởđóngườiđãtáidựngmộtngôiđềncủangườiMaya.Tôi cònnhớ chađãkểvới tôi vềngườiMayađãphátminhrasốkhôngvàđãlàmnhiềuđiềurấtthúvịnhưthếnào.

Bảotàngcóbánnhữngbảnsaocủacuốnsáchcổnàynêntôiđãmuamộtbản.Ởmỗitrang,bêntráilàbảnsaocuốnsáchcổ,cònbênphảilàmôtảvàdịchphácsangtiếngTâyBanNha.

Tôi thích các câu đố vàmậtmã, nên khi nhìn thấy những

gạchngangvàdấuchấmtôiđãnghĩ:“Mìnhsẽcómột tròvuiđây!”TôichephầnchữTâyBanNhabằngmộtmảnhgiấymàuvàngvàbắt đầungồi trongphòngkhách sạn chơi trò giảimãnhữnggạchngangvàdấuchấmMaya,trongkhivợtôivẫnsuốtngàyleolênleoxuốngmấycáikimtựtháp.

Tôinhanhchónghiểurarằngmộtdấugạchngangbằngnămdấuchấm,kýtựnàobiểudiễnsốkhông,vàvânvân.Mấtthêmmột chút thời gianđể tôihiểu ra rằng cácdấugạchngangvàdấu chấm luôn là haimươi ở nhịp thứnhất, nhưng chúng làmườitámởnhịpthứhai(làmthànhcácchukỳ360).Tôicũngtìmraýnghĩacủacácbộmặtkhácnhau:chúngchắchẳnngụýcácngàyvàtuầnnhấtđịnh.

Trở về nhà, tôi tiếp tục việc ấy. Nhìn chung, việc giải mãnhữngthứnhưthếnàyrấtthúvị,bởivìkhibắtđầubạnchẳngbiếttígìcả,bạnchẳngcómanhmốinàođểmàlần.Nhưngrồibạn nhận ra những con số nhất địnhmà chúng thường xuấthiện,rồitiếpđếnnhữngconsốkhác,vàvânvân.

Cómộtchỗtrongcuốnsáchcổ,ởđóconsố584rấtnổibật.Số584nàyđượcchiarathànhcácchukỳ236,90,250và8.Mộtconsốnổibậtkháclà2920,hay584×5(cũnglà365×8).Cómộtbảngcácbộisốcủa2920chođến13×2920,rồicómộtvàibộisốcủa13×2920,vàrồi–cácconsốrấtngộnghĩnh!Lúcấytôichỉcóthểnói,chúng làcácsaisót.Phảinhiềunămsautôimớihiểuđượcýnghĩacủachúng.

Bởivìcáchìnhbiểuthịngàythángcó liênquanđếnconsố584,nóđượcchiararấtđặcbiệt,nêntôinghĩnóchẳngphảilàmộtloạichukỳhuyềnbínàocả,màcóthểlàgìđócótínhthiênvăn.Cuốicùng,tôiđãđếnmộtthưviệnthiênvănđểtìmhiểuđiềunàyvàđãtìmthấy583,92ngàylàchukỳcủasaoKimkhinhìntừTráiđất.Khiđó236,90,250,và8trởnênrõràng:đó

hẳnphảilàcácthờikìmàsaoKimđiqua.Nólàsaomai,sauđónókhôngnhìnthấyđược(vìởphíabênkiacủamặttrời);rồinólàsaohôm,vàcuốicũngsẽlạibiếnmất(ởgiữaTráiđấtvàmặttrời)[92].Cósựkhácnhaugiữa90và8làvìsaoKimchuyểnđộngquabầutrờichậmhơnkhinóởphíakiacủamặttrờisovớikhinóởgiữaTráiđấtvàmặttrời.Cònkhácnhaugiữa236và250có thể ám chỉ độ chênh giữa chân trời phía đông và phía tâytrênđấtcủangườiMaya.

Tôi còn phát hiệnmột bảng khác ở gần đấy, nó có chu kỳ11959ngày.Đâyhóaralàbảngđểdựđoáncáckỳnguyệtthực.Mộtbảngkhácnữacócácbộisốcủa91theothứtựgiảmdần.Tôi chưa bao giờ hiểu được ý nghĩa của nó (chưa có ai hiểuđược).

Khi đã làm tất cảnhững gìmàmình có thể, cuối cùng, tôiquyếtđịnhxemphầnchúgiảibằngtiếngTâyBanNhađểbiếtmìnhcókhảnănghiểuđượcđếnmứcnào.Phầnchúgiảiđólàhoàntoànvônghĩa.KýhiệunàylàsaoThổ,kíhiệunàylàmộtvịthần–chẳngcómộtchútýnghĩanào.Vìthếtôikhôngcầnphảichephầnchúthíchấynữa;đằngnàotôicũngchẳnghọcđượcgìtừđấy.

Sauđó, tôi bắt đầuđọcnhiều vềngườiMaya, và biết đượcrằng Eric Thompson là một chuyên gia lớn về lĩnh vực này.Hiệntôicómộtsốcuốnsáchcủaông.

KhinhậnđượcđiệnthoạicủaNinaByers,thìtéralàbảnsaocuốnsáchcổDresdencủatôiđãbịthấtlạcmấtrồi.(TôiđãchobàH.P.Robertsonmượnbảnsaocủamình.BàấyđãtìmthấymộtcuốnsáchcổcủangườiMayatrongmộtcáirươngcũcủamộttaybuônđồcổởParisvàđãmuanórồimangvềPasadenachotôixem.Tôicònnhớkhi láixevềnhàvớicuốnsáchấyởghế trước, tôi nghĩ: “Mình phải lái cẩn thận:mình đang giữ

mộtcuốnsáchcổmới”.Nhưngngaysaukhixemxétmộtcáchcẩnthận,tôilậptứcthấyđólàđồgiảmộttrămphầntrăm.Xemkỹhơnmột chút, tôi có thểxácđịnhđượcmỗihìnhvẽ trongcuốn sách cổ giảmạonày đã được lấy từ chỗnào trong cuốnsáchcổDresden.Vì thế, tôiđãchobàấymượncuốnsáchcủamìnhđểbàấythấy,vàrồitôiquênmấtlàbàấygiữnó.)VìthếcácthủthưởUCLAđãphảirấtvấtvảđểtìmmộtbảnsaokháccủa cuốn sách cổ Dresden theo bản của Villacorta để cho tôimượn.

Tôiđãlàmlạitấtcảcáctínhtoán,vàthựctếlàtôiđãcóchútíttiếntriểnsovớilầntínhtoántrước:tôihiểuđượcnhữngconsố“Ngộnghĩnh”đómàtrướcđấytôiđãnghĩlàcácsaisót,thựcrachúnglàcácbộinguyêncủamộtsốgầnhơnvớichukỳchínhxác(583,923)–ngườiMayađãbiếtrằng584khôngphảilàhoàntoànchínhxác[93]!

SauhộithảoởuCLA,giáosưByersđãchotôixemmộtphiênbản màu rất đẹp của cuốn sách cổ Dresden. Vài tháng sauCaltechđềnghịtôitrìnhbàylạibàigiảngấychocôngchúngởPasadena. Robert Rowan, một nhà kinh doanh bất động sảnchuyênnghiệp,đãchotôimượnmộtsốbảnkhắcđácácvịthầncủangườiMayarấtcógiátrịvàmộtsốhìnhgốmđểdùngchobàigiảngởCaltech.CólẽviệcmangnhữngthứnhưthếrakhỏiMexicolàhànhviphipháptrầmtrọng,vàvìnhữngđồvậtnàyrấtcógiátrị,nênchúngtôiđãthuênhânviênanninhđểbảovệchúng.

VàingàytrướcbàigiảngởCaltech,xuấthiệnquảngcáorùmbengtrênThờibáoNewYorkrằngđãpháthiệnmộtcuốnsáchcổmới.Ởthờiđiểmđóchỉcóbacuốnsáchcổđượcbiếtlàcònđangtồntại(haitrongsốđórấtkhóhiểu)-hàngtrămngànđãbị các tu sĩ Tây BanNha thiêu hủy vì bị coi là “Sách củama

quỉ”.MộtchịemhọcủatôikhiđóđanglàmviệcchohãngAP,nênđãkiếmđượcchotôibảnsaotranhrõnétcủanhữnggìđãđăng trên Thời báo New York. Tôi đưa nó vào hồ sơ để trìnhchiếutrongbàinóichuyệncủamình.

Cuốn sách cổmới này là đồ giả. Trong bài nói chuyện củamình, tôi đã chỉ ra rằng các con số theo kiểu của sách cổMadrid,thếmàlạilà236,90,250,8–trùnghợpghê!Từhàngtrămngàncuốnsáchgốc,chúngtatìmđượcmộtmảnhnữa,mànócócùngnộidungnhưởnhữngmảnhkhác!Mộtlầnnữa,rõrànglà,chẳngcógìnguyênbảnởmộttrongnhữngđồlắp-ghépnày.

Bọnngườisaochépấychẳngbaogiờcóđủcanđảmđểlàmmộtcáigìđóthựcsựkhácbiệt.Nếubạntìmthấymộtcáigìđóthực sựmới, thì nó phải có sự khác biệt.Một trò chơi khămthựcsựcólẽlàlấymộtconsốgiốngnhưchukỳcủasaohỏa,bịaramộtsựhuyềnbíkèmtheovớinó,rồivẽcácbứctranhliênquanvớisựhuyềnbínàyvớinhữngconsốphùhợpvớisaohỏa–khôngởdạnghiểnnhiên,màtốthơnlàcócácbảngbộisốcủachu kỳ với những “Sai số” kỳ bí, và vân vân. Các con số nênđượcbiếnbáomộtchút.Nhưthếngườitasẽnói:“Chà!Cáinàychắccóliênquanđếnsaohỏađây!”Thêmvàođó,trongấycũngnên cómột số thứkhông thểhiểuđược, và khônghoàn toàngiốngnhững gì đã được biết trước đó.Như thế sẽ tạo ramộtmónđồgiảxịn.

Tôirấthứngthúvớiviệctrìnhbàybàinóichuyệnvề“Giảimã Chữ Tượng hình Của ngườiMaya”. Hôm đó, tôimột lầnnữa không còn là chính mình. Mọi người xếp hàng vào hộitrường,điquanhữngtủkínhấy,chiêmngưỡngphiênbảnmàucủa cuốn sách cổ Dresden và những cổ vậtMaya nguyên tácđang đượcnhân viên anninhmặc đồng phục có vũ khí canh

giữ.HọđãnghemộtbàigiảnghaigiờđồnghồvềtoánhọcvàthiênvănhọcMayadomộtchuyêngianghiệpdưvề lĩnhvựcnàythuyết trình (anhta thậmchíđãnóichohọcáchnhậnramột cuốn sách cổ giảmạo). Rồi họ đi ra,một lần nữa chiêmngưỡngcáctủkính.ỞcáctuầntiếptheoMurrayGellmannđãhưởngứngbằngmộtloạtsáubàigiảngthúvịvềcácmốiliênhệngônngữhọccủatấtcảcáctiếngnóitrênthếgiới.

NgộraởParis

Loạt bài giảng về vật lý của tôi đã được công ty Addison-Wesley xuất bản thànhmột cuốn sách, vàmột lần trong bữatrưa chúng tôi thảo luận xembìa của cuốn sáchnênnhư thếnào.Tôinghĩ,vìcácbàigiảngđólàmộtsựkếthợpcủathếgiớithựcvàtoánhọc,nêncólẽcũnghaynếucóhìnhmộtcáitrốngvàphíatrênlàmộtvàibiểuđồtoánhọc–nhữngđườngtrònvàcácđườngmôtảcácnútcủamặttrốngdaođộng,nhữngthứđãđượcviếttrongcuốnsách.

Cuốnsáchđượcinracóbìatrơnmàuđỏ,màvìmộtlýdonàođó,ởphầnlờinóiđầulạicóbứchìnhcủatôiđangchơitrống.Tôinghĩ,họđặtbứchìnhấyởđóvìhọchorằng“Tácgiảmuốncómộtcáitrốngởđâuđó”.Dùthếnào,mọingườithắcmắcvìsaobứcảnhtôiđangchơitrốngấy lạinằmở lờinóiđầucuốnnhữngBàigiảngcủaFeynman,bởilẽtrênbứchìnhấychẳngcóbiểu đồ nào, cũng chẳng có cái gì khác có thể làm cho nó rõnghĩa.(Đúnglàtôithíchchơitrống,nhưngđólàchuyệnkhác).

ỞLosAlamosluôncăngthẳngvìquánhiềuviệc,vàchẳngcócách nào để tự giải trí: không phim ảnh hay trò gì tương tự.Nhưngtôiđãpháthiệnramấycáitrốngcủamộttrườngnamsinhvốnđãtừngởđó:LosAlamosnằmgiữabangNewMexico,ởđâycónhiều làngdađỏ.Thế là tôi tựgiải trí –đôikhimộtmình,đôikhivớimộtanhbạnkhác–chơimấycái trốngnàychỉlàđểgâytiếngđộng.Tôikhôngbiếtmộtgiaiđiệunào,chodùnhữnggiaiđiệucủangườidađỏkháđơngiản,mấycáitrống

còntốt,vàtôithíchbàytrò.

Đôi khi tôi mang trống vào rừng cách đấy một quãng, đểkhônglàmphiềnai,vàcóthểgõbằngdùivàhát.Tôinhớmộtđêm,đivòngquanhmộtcáicây,nhìntrăng,vàgõtrống,giảbộnhưtôilàmộtngườidađỏ.

Mộthômcóanhchàngđếngặptôivànói:“Vàodịplễtạơnkhôngphảilàanhđãđánhtrốngởtrongrừngđấychứ?”

“Phải,tôiđãđánhtrốngởđấy,”tôitrảlời.

“Ờ, vậy là vợ tôi đúng!” Rồi anh ta kể cho tôi nghe câuchuyệndướiđây.

Mộtbuổitối,anhtanghethấytiếngnhạctrốngtừxa,vàđilêntầngtrêngặpmộtngườikhác-họcùngsốngtrongmộtngôinhà hai căn hộ. Anh chàng này cũng nghe thấy tiếng nhạctrống.Nênnhớ là, cảhaianhchàngnàyđềuđến từbờĐông.Họkhôngbiếttígìvềnhữngngườidađỏ,vàhọđãrấttòmò:chắchẳnngườidađỏđangcólễhộihaycáigìđórấtthúvị.Thếlàhaianhchàngđóquyếtđịnhđirangoàiđểxemđólàcáigì.

Khihọ tiếnvềphía trước, càngđếngần tiếngnhạccàng tohơn,vàhọbắtđầuthấycăngthẳng.Họnghĩrằngcólẽnhữngngườidađỏcómộtđộitrinhsátởbênngoàiđểkiểmtrasaochokhôngai có thểquấyphá lễhội củahọ.Thế làhai anhchàngnằmxuốngvàbòdọctheolốimònchođếnkhi,rõrànglà,tiếngnhạcởngayquảđồibêncạnh.Họtiếptụcbòlênđồivàrấtngạcnhiênkhikhámpháralàchỉcóduynhấtmộtngườidađỏđangtựmìnhlàmmọinghilễ–nhảymúaquanhmộtcáicây,đánhtrốngbằngmột cái que, vàhátnhạc lễ.Hai anh chàng lùi lạichầm chậm, vì họ không muốn quấy phiền người da đỏ ấy:ngườinàycólẽđanglàmbùamê,haycáigìđó.

Haianhchàngnàyđãkểvớicácbàvợcủamìnhnhữnggìhọ

đãnhìnthấy,vàcácbàvợnói:“Ồ,chắcđólàFeynman–anhtathíchđánhtrống.”

“Đừng đùa thế!” những người đàn ông đáp lại. “Ngay cảFeynmancũngkhôngthểđiênrồnhưvậy!”

Vìthếsangtuầnsau,họbắtđầugắngtìmxemailàngườidađỏkia.Cónhữngngườidađỏ sống trongkhuvựcdànhriênggầnđóđanglàmviệcởLosAlamos,nênhaichàngtrainọđãhỏimộtkỹthuậtviênngườidađỏởkhuvựckĩthuậtxemaicóthểlàngườiđánhtrốngấy.Anhchàngdađỏnàyhỏiquanh,nhưngkhôngngườidađỏnàobiếtngườiđólàai,trừmộtngườidađỏmàkhôngaicóthểnóichuyệnđược.Ôngtalàngườidađỏamhiểuchủngtộccủamình:ôngấycóhaibímtóctobuôngxuốngtậnlưngvàluônngẩngcaođầu.Bấtkỳlúcnào,điởbấtkìđâu,ôngấyluônđivớiphongtháiđĩnhđạc,mộtmình;vàkhôngaicóthểnóichuyệnvớiôngta.Bạnsẽcảmthấyngạigặpôngấyvàhỏiôngấyđiềugìđó;ôngtaquáđĩnhđạc.Ôngấylàmộtthợlò.Thếnên,chưabaogiờaicóganhỏingườidađỏnày,vàmọingườiquảquyếtngườiđánhtrốngkiahẳnphảilàôngta.(Tôithấyvuivìmọingườiđãnghĩrằngmộtngườidađỏđiểnhình,mộtngườidađỏtuyệtvờinhưthếlạicóthểlàtôi.Tôithấyrấtvinhdựlàđãđượcnhầmvớingườiđànôngđó.)

Vìvậy,anhchàngấyđếnnóichuyệnvớitôichỉlàđểkiểmtravàophútchót-cácôngchồngluônmuốnchứngminhrằngvợhọsai-nhưnganhtađãngộra,giốngnhưbaoôngchồngkhác,vợmìnhlàhoàntoànđúng.

Tôiđãtrởthànhmộttaychơitrốngkhakhávàthườngchơikhichúngtôicótiệctùng.Tôikhôngbiếtlàmìnhđãlàmnhưthếnào;tôichỉtạocácnhịpđiệu–vàtôiđãtrởnênnổitiếng:mọingườiởLosAlamosbiếttôithíchchơitrống.

Khi chiến tranh kết thúc, chúng tôi quay về thế giới “Văn

minh”, và mọi người ở Los Alamos trêu chọc tôi rằng tôi sẽkhôngthểchơitrốngnữavìnógâyquánhiềutiếngồn.Vàvìtôiđang gắng để trở thànhmột giáo sư đạomạoở Ithaca, tôi đãbáncáitrốngmàmìnhđãmuatrongthờigianởLosAlamos.

Mùahè tiếp theo, tôiquay lạiNewMexicođểchuẩnbị chomột báo cáo, và khi thấy lại những cái trống, tôi không kìmmình được nữa. Tôi đãmua chomìnhmột cái khác và nghĩ:“Lầnnàymìnhsẽmangnóvềchỉđểđượcnhìnnóthôi”.

NămđóởCornelltôicómộtcănhộnhỏtrongmộtngôinhàlớn.Ởđótôicómộtcáitrống,chỉđểngắm.Nhưngmộthôm,khôngcưỡng lạiđượcnữa: tôi tựbảo: “Chà,mình sẽ chơi rấtkhẽthôi…”

Tôingồi lênmộtcáighế tựa,để trốnggiữahai chân,vàgõnhènhẹbằngmấyngón tay: bup, bup, bup, binhbup.Rồi tohơnmộtchút–cuốicùng,nóđãcuốnhúttôi!TôichơitohơnmộtchútvàBOOM!–chuôngđiệnthoạireo.

“Alô?”

“Tôilàchủnhàcủaanh.Cóphảianhđangchơitrốngởdướiđókhông?”

“Phảiạ,tôixinloô…”

“Nghehayquá.Liệutôicóthểxuốngdướiđóđểnghechorõhơnkhông?”

Thếlàtừđótrởđi,bàchủnhàluônxuốngphòngtôikhitôibắtđầuchơitrống.Đólàquyềntựdo,rấtđược.Từđấytôiđãcónhữngkhoảnhkhắcrấtdễchịumỗikhichơitrống.

Khoảngthờigianđó,tôigặpmộtphụnữđếntừCongo.Côấyđãđưachotôimấybăngghinhạcdântộc.Vàonhữngngàyấy,nhữngbăngnhạcnhưthếlàrấthiếm,trongđócónhạctrốngcủaWatusivàcácbộlạcchâuPhikhác.Tôithựcsựngưỡngmộ

những tay trốngWatusi, rất, rấtngưỡngmộ.Tôi thường thửbắtchướchọ–khôngchuẩn lắm,màchỉnghegiônggiốnghọthôi–vàkếtquảcủaviệcnàylàtôiđãkhaithácđượcrấtnhiềugiaiđiệu.

Mộtlần,trongphònggiảitrí,tốimuộn,khikhôngcònnhiềungười, tôi cầmmột cái sọtđựngrác lênvàbắtđầugõvàocáiđáycủanó.Mộtanhchàngtừtầngdướichạythẳnglênchỗtôivànói:“Này!Anhchơitrốngà!”hóaraanhchàngnàythựcsựbiếtchơitrống,vàanhtađãdạytôicáchchơitrốngbongo.

MộtanhchàngởkhoaâmnhạccómộtbộsưutậpnhạcchâuPhi,vàtôithườngđếnnhàanhtachơitrống.Anhtađãghiâmtiếngtrốngcủatôi,rồisauđótrongcácbữatiệccủamình,anhấybầymột trò chơimàanh tagọi là “ChâuPhihay Ithaca?”.Nộidungcủatrònàylàanhấymởmộtsốbăngghinhạctrống,rồimọingườiđoánxembảntrốnghọđangngheđãđượcghiởchâuPhihaylàởđây,Ithaca.

Vậyhẳn là, vào thời gian ấy tôi đã bắt chước khá tốt nhạcchâuPhi.

Khi đến Caltech, tôi rất thường xuyên xuống khu SunsetStrip.Cólần,ởmộthộpđêm,mộtnhómcáctaytrốngdomộtanhchàngtolớnngườiNigeria,tênlàUkonu,chỉhuyđãchơinhạc trống tuyệt hay – chỉ trống thôi. Nhân vật số hai củanhóm,ngườiđặcbiệttốtvớitôi,đãmờitôilênsânkhấucùnghọvàchơichútít.Thếlàtôilênđóvớinhữnganhchàngkiavàchơitrốngcùnghọmộtlúc.

Tôihỏianhchàngnhân-vật-số-haixemUkonuđãbaogiờdạytrốngchưa,vàanhtatrảlờilàcó.ThếlàtôithườngxuốngchỗUkonu,gầnđại lộThếkỷ (nơimà saunàyđãxảy ra cuộcbạoloạnWatt[94]) để theo học trống. Các bài học không hiệu quảlắm: anh ta thường dừng giữa chừng, nói chuyện với người

khác,vàbuổihọccóthểbịgiánđoạnbởiđủloại lído.Nhưngkhichơitrốngthìhọrấtphấnkhíchvàtôiđãhọcđượcnhiềuởanhấy.

TrongcácbuổikhiêuvũgầnchỗUkonu, thườngchỉ cóvàingườida trắng,nhưngdễchịuvà thoảimáihơnngàynayrấtnhiều.Một lần họ có cuộc thi trống và tôi đã chơi không tốtlắm:họbảotiếngtrốngcủatôi“Quátrítuệ”,tiếngtrốngcủahọrộnrànghơnnhiều.

Mộthôm,khiđangởCaltech, tôinhậnđượcmộtcuộcđiệnthoạingherấttrangtrọng.

“Alô?”

“TôilàTrowbridge,ThạcsĩcủaTrườngbáchkhoa.”Trườngbách khoa làmột trường tư nhỏ nằm xéo bên kia phố so vớiCaltech. Ông Trowbridge tiếp tục với giọng rất xã giao: “Tôiđang có một người bạn của ông ở đây và anh ấy muốn nóichuyệnvớiông.”

“Vâng.”

“Chào,Dick!”ĐólàUkonu!Hóaralàôngthạcsĩcủatrườngbáchkhoakhôngxãgiaonhưanhtađãlàmravẻ,màlàmộtcâyhàihước.Ukonuđangthămtrườngđó,chơitrốngchobọntrẻ,nênanhấymờitôiđếnđểcùnglênsânkhấuvàcùngchơi.Thếlàchúngtôicùngnhauchơitrốngchobọntrẻ:tôichơibongo(chiếctrốngtôicótrongphònglàmviệc)đáplạichiếctum-batođùngcủaanhấy.

Ukonu có một công việc thường xuyên: anh ấy đến cáctrườnghọckhácnhau,nóichuyệnvềnhữngcáitrốngchâuPhi,chúngcóýnghĩanhưthếnào,vàcảvềâmnhạcnữa.Anhấycótínhcáchtuyệtvờivàmộtnụcườirạngrỡ;anhấylàmộtngườiđànôngrất,rấtdễmến.Anhấyđơngiảnlàrấtgiỏivềtrống–

đãthubăng–vàđangởđâyđểhọcngànhy.UkonuquaytrởlạiNigieriakhiởđóbắtđầuxảyrachiếntranh–haytrướcchiếntranh–vàtôikhôngbiếtđiềugìđãxảyravớianhấy.

SaukhiUkonuđi,tôikhôngcònchơitrốngnhiềunữa,ngoạitrừ thi thoảng trongcácbữa tiệcđểgiải trímột chút.Có lần,trong bữa tiệc trưa ở nhà Leightons, cậu Ralph, con trai củaBob[95],vàmộtcậubạnhỏitôicómuốnchơitrốngkhông.Nghĩrằngbọntrẻyêucầutôichơimộtmìnhnêntôiđãnóikhông.Nhưngrồichúngbắtđầugõnhịplênmấycáibàngỗnhỏ,vàtôikhôngnhịnđược:Tôicũngvớlấymộtcáibàn,vàbachúngtôichơitrênnhữngcáibàngỗnhỏnày,tạonhiềuâmthanhthúvị.

Ralphvàbạncủanó,TomRutishauser,thíchchơitrống,nênchúng tôi bắt đầu gặp gỡ hàng tuần, chẳng có kế hoạch haychuẩnbịgì,chỉđểkhai tháccácgiaiđiệu,và luyệntậpchúngcho thành thục. Hai bạn trẻ là những nhạc công thực thụ:RalphchơipianocònTomchơiviôlôngxen.Tấtcảnhữnggìtôilàmchỉlàgiaiđiệu;tôikhôngbiếtgìvềâmnhạc;thứmàtrongtầmhiểubiếtcủatôichỉlàgõtheocácnốt.Nhưngchúngtôiđãthànhthụcnhiềugiaiđiệuhayvàđãchơivàilầnởmấytrườnghọcđểmuavuicholũtrẻ.Chúngtôicũngchơicácgiaiđiệuchomộtlớpkhiêuvũởtrườngcaođẳngđịaphương–nhữngthứtôiđãhọcđượclàrấtthíchthúkhitôilàmviệcởBrookhavenmộtthời gian ngắn – và chúng tôi tự đặt tên là Ban nhạc Ba hạtQuark,nhờthếbạncóthểbiếtđượcđólàthờigiannào.

MộtlầntôiđếnVancouverđểnóichuyệnvớisinhviênởđó,vàhọđãcómộtbuổitiệcvớimộtbannhạcrockthựcnóng-loạibannhạcchơiởdướitầnghầm.Bannhạcđórấthay:họcómộtcái chuông bò thừa ra nằm ở đó, và họ đã khuyến khích tôichơi.Thếlàtôibắtđầuchơimộtchút,vàvìâmnhạccủahọrấtnhịpnhàng(còncáichuôngbòchỉlànhạccụđệm–bạnkhông

thểlàmrốinólên),nêntôiđãrất“Nóng”.

Saubữatiệc,anhchàngphụtráchtổchứcbữatiệcđóđãnóivớitôirằngtrưởngbannhạcbảo:“Tệquá!Cáitayxuốngđâyvàchơicáichuôngbòlàaivậy!Vớicáiấyhắntacóthểpháhỏngtoànbộgiaiđiệu!Àmà,còncáiônglớnmàbữatiệcnàynóilàdànhchoôngta–anhbiếtđấy, thì lạichưahềxuốngđây; tôichưahềnhìnthấyôngtalàai!”

Dùsao,ỞCaltechcũngcómộtnhómkịch.MộtsốdiễnviênlàsinhviênCaltech;nhữngngườikháclàtừbênngoài.Khicómộtcảnhphụ,chẳnghạnmộtviêncảnhsátbắtgiữmộtaiđó,họthườnglấymộtgiáosưlàmviệcđó.Luônthậttứccười–mộtgiáosưđivàovàbắtgiữaiđó,rồilạiđira.

Vài năm trước, nhómnày tập vở Các chàng trai và nhữngconbúpbêtrongđócócảnhanhchàngnhânvậtchínhđưacôgáiđếnHavana,vàhọởtrongmộthộpđêm.Đạodiễnchorằngnêncómộtngườichơibongotrênsânkhấucủahộpđêm,vàtôiđượcđềnghịvàovaiđó.

Tôiđếnbuổitậpđầutiên,côđạodiễnvởkịchchỉvàovịnhạctrưởngvànói:“Jacksẽchỉnhạcchoanh.”

Chà,câunóiđólàmtôichếtđiếng.Tôikhôngbiếtđọcnhạcnhư thế nào; tôi đã nghĩ tất cả những gì tôi cần làm là đứngtrênsânkhấuvàgâychúttiếngồn.

Jackđangngồicạnhcáiđàndươngcầm.Anhtachỉvàobảnnhạcvànói:“Thếnày,anhbắtđầuởđây,anhthấyrồichứ,vàanhlàmcáinày.Rồitôichơiplonk,plonk,plonk”–anhấychơimộtvàinốttrêndươngcầm.Jacklậtsangtrangkhác.“Sauđóanhchơiđoạnnày,vàbâygiờcảhaichúngtatạmdừngcholờithoại,anhthấychứ,chỗnày”–rồianhtalậtthêmmấytrangnữavànói:“Cuốicùnganhchơiđoạnnày.”

Anhấyđã chỉ cho tôi cái “Bảnnhạc”đó,nóđượcviết trênmộtkhuôngnhạckiểukì cụcgì ấyvớinhữngchữxnhỏnằmtrênnhữngnét gạchngang vànhữngđường.Anh ấy tiếp tụcnóivớitôivềbảnnhạcnày,nghĩrằngtôilàmộtnhạccông,vàtôihoàntoànkhôngthểnhớđượcbấtkỳđiềugìtrongđó.Maylà,hômsautôibịốm,vàkhôngthểđếnbuổitậptiếptheo.TôinhờanhbạnRalphđigiúp,vàvìRalphlàmộtnhạccông,cậuấyhẳn là biết tất cả những thứ này. Khi về Ralph bảo: “Cũngkhôngtệlắm.Trướchết,ởngaykhúckhởiđầu,anhphảichơithật chính xác bởi vì anh bắt nhịp cho phần còn lại của dànnhạc,họ sẽkhớpnhịpvới anh.Nhưngkhidànnhạcđãnhậpcuộc,thìphầnanhgiốngnhưđệmthêmvàothôi.Cónhữnglúcchúngtaphảidừnglạicholờithoại,nhưngtôinghĩchúngtacóthểnhậnrađiềuđóquanhữngdấuhiệucủanhạctrưởng.”

Trongkhiđó,tôiđãlàmchođạodiễnnhậncảRalphnữa,thếlàcảhai chúng tôi sẽở trên sânkhấu.Anhấy sẽ chơi tumba,còntôichơibongo–điềunàylàmmọichuyệndễdànghơnrấtnhiềuchotôi.

RồiRalphchỉchotôicáinhịpđólànhưthếnào.Nóchắcchỉđộhaimươi hoặc bamươi cái vỗ, nhưngphải chính xác nhưvậy.Tôichưabaogiờphảichơicáigìthậtchínhxáccả,nênviệcchơiđúngnhịpnhưthếlàrấtkhóvớitôi.Ralphkiênnhẫngiảithích:“Taytrái,rồitayphải,rồihailầntaytrái,rồiphải…”Tôitập rất chăm, và cuối cùng, rất chậm, tôi đã bắt được nhịpchínhxác.Đểlàmđượcviệcđó,tôiđãmấtmộtthờigianrấtrấtdài–nhiềungày.

Mộttuầnsauchúngtôilạiđếntậpvàthấycómộttaytrốngmớiởđó–taytrốngchínhthứcđãbỏbannhạcđilàmviệckhác-vàchúngtôiđãtựgiớithiệumìnhvớianhta:

“Xinchào.Chúngtôi lànhữngngườisẽ lênsânkhấutrong

cảnhdiễnHavana.”

“Ồ,xinchào.Để tôi tìmcảnhđóởđây…”vàanh tagiở tớitrangcócảnhdiễncủachúngtôi,rútracáidùitrốngcủamình,vànói“Ồ,cácanhbắtđầucảnhbằng…’’rồivớicáidùiápvàothành trống của mình anh ta chơi bing, bong, ban g-a-bang,bing-a-bing,bang,bangvới tốcđộrấtcao, trongkhivẫnnhìnvào bản nhạc! Đó làmột cú sốc lớn với tôi. Tôi đã tập luyệnchămchỉbốnngàyđểchơiđúngcáigiaiđiệutrờiđánhấy,cònanhtacứthếgõnóra!

Dùsao,sauluyệnđiluyệnlại,cuốicùngtôicũnglàmđượcvàđãchơitrongbuổidiễn.Kháthànhcông:aicũngthíchthúthấymộtgiáosưđangchơibongotrênsânkhấu,vànhạcchơikhôngtồi. Phầnđệm,mỗi cảnhmộtkhác, khádễ;nhưngphầnkhởiđầu,phầnphảithậtchuẩnxác,thìrấtkhó.

ỞcảnhdiễnhộpđêmHavana,mộtsốsinhviênphảilàmvàiđiệumúa,việcnàycầnđượcbiênđạo.Vìthế,đạodiễnđãmờivợcủamộtngườiởCaltech,côấylúcđólàmộtbiênđạomúađanglàmviệcởtrườngquayUniversal[96],đếnđểdạymúachomấycậusinhviênấy.Côbiênđạothíchtiếngtrốngcủachúngtôi,nênkhicácbuổidiễnđãxong,côấyhỏixemliệuchúngtôicómuốnchơitrốngchomộtvởbalêởSanFranciscokhông.

“Gìcơ?”

Đúngvậy.CôấyđangchuyểnđếnSanFranciscovàbiênđạomộtvởba lê chomột trườngba lênhỏởđó.Côấy cóýđịnhdựngmộtvởbalêtrongđóâmnhạcchỉlàbộgõ.CôấymuốnRalphvàtôiđếnnhàmìnhtrướckhicôchuyểnđi,chơicácgiaiđiệukhácnhaumàchúngtôibiết,rồitừđócôấysẽdựngmộtcốtchuyệnphùhợpvớicácgiaiđiệu.

Ralphcómộtchútnghihoặc,nhưngtôiđãkhuyếnkhíchcậu

ấydấnvàocuộcphiêu lưunày.Tuynhiên, tôiđãyêucầudứtkhoátlàcôấykhôngđượcnóivớibấtkỳaiởđórằngtôilàcómộtgiáosưvật lý,ngườiđoạtgiảiNobel,hoặcnhữngchuyệnvớvẩnkhác.Tôi đãkhôngmuốn chơi trống, chodù tôi đangchơi nó, bởi vì, như Samuel Johnson đã nói: “Nếu bạn nhìnthấymộtconchóđibằnghaichânsau,thìviệcnóđicóchữngchạchay không chẳng quan trọng gìmấy, vì ít ra nó đi đượcnhưthế.”Tôikhôngmuốnchơitrốngchútnàovớitưcáchmộtgiáosưvậtlýchơitrống;chúngtôichỉlànhữngnhạccôngnàođómàcôấyđãtìmđượcởLosAngeles,nhữngngườisẽtớivàchơinhữngđiệutrốngmàhọđãsoạnra.

Thếlàchúngtôiđếnnhàcôấyvàchơinhữnggiaiđiệukhácnhaumàchúng tôiđã sáng tạora.Côấy làmvàighi chép,vàngay sau đó, cũng trong tối hôm ấy, cô đã hình thành câuchuyệntrongđầuvànói,“Ổnrồi,tôimuốnnămmươihailầnlặp lại của nhịp này; bốnmươi lần nhịp kia; bao nhiêu nhịpnày,kia,này,kia…”

Chúngtôivềnhà,vàtốihômsauchúngtôilàmmộtbăngghiâmởnhàRalph.Chúng tôi chơi tất cả các giai điệu trongvàiphút,rồiRalphlàmmộtsốcôngđoạncắtvàghéptrêncáimáyghi âm của cậu ta để có được những trường đoạn khác nhaunhưmongmuốn.Côấymangtheomộtbảnsaocuốnbăngcủachúng tôi khi chuyển đi, và bắt đầu luyện các vũ công ở SanFranciscovớicuốnbăngấy.

Trong khi đó chúng tôi đã phải tập luyện những gì ghi ởtrongcuốnbăngấy:nămmươihailầnđoạnnày,bốnmươilầnđoạnkia,vàvânvân.Chúngtôiphảitậpchơichínhxácnhữnggìmìnhđãtựýlàm(vàghéplại)trướcđó.Chúngtôiphảibắtchướccuốnbăngchếttiệtcủachínhmình!

Vấnđềquantrọnglàđếmnhịp.Tôinghĩ,chắclàRalphbiết

làmviệcđónhưthếnàovìcậuấylàmộtnhạccông,nhưngcảhaichúngtôiđãpháthiệnramộtchuyệnnựccười.“Trungkhuchơinhạc”trongđầuchúngtôicũnglà“Trungkhunói”dùngchoviệcđếm–chúngtôikhôngthểchơivàđếmđồngthời!

TrongbuổitậpđầutiênởSanFrancisco,chúngtôikhámpháralàbằngcáchquansátcácvũcôngchúngtôikhôngphảiđếmnữabởivìcácvũcôngbướcquanhữngđộngtácnhấtđịnh.

Cómột sốchuyệnđãxảyravới chúng tôi,bởivì chúng tôiđược cho là những nhạc công chuyên nghiệp mà tôi thì lạikhôngphảithế.Chẳnghạn,mộttrongcáccảnhlàvềmộtngườiphụnữănxinvânvêcátởmộtbãibiểnvùngCaribê,ởđóđãcócácquýbàsangtrọng,nhữngngườiđãxuấthiệnngayđầuvởdiễn.Âmnhạc,mànữbiênđạodùngđểtạocảnhnày,đượcchơibằngmộtcáitrốngđặcbiệtdoRalphvàbốcậuấyđãlàmramộtcáchkhátàitửmấynămtrước.

Khôngcócáitrốngnàythìchúngtôichẳngbaogiờđủmaymắnđểcóđượcâmthanhtốtnhưthế.Chúngtôicònpháthiệnra rằng, nếu ngồi đối diện nhau trên hai cái ghế và để cái“Trống khùng”này trênnhững đầu gối ở giữa hai chúng tôi,mộtngườigõbidda-bidda-biddabidda-biddanhanhvà liên tụcbằnghaingóntay,cònngườikiacóthểdùnghaibàntayấnlêntrốngởnhữngchỗkhácnhau,làmthayđổiđộcaocủaâm.Giờthì là booda–booda–booda–bidda–beeda–beeda–beeda–bidda–booda-booda-booda-badda-bidda-bidda-bidda-badda, tạo ranhiềuâmthanhthúvị.

Vũcôngdiễnvaingườiphụnữănxinmuốnnhữngchỗlênvàxuống trùngvớinhịpnhảycủacôấy (ởcảnhnàybăngghiâmcủachúngtôiđãđượclàmmộtcáchhơitùytiện),thếnêncôấyđãgiảithíchchochúngtôibiếtcôấysẽlàmgì:“Đầutiên,tôilàmbốnđộng tácnày, lốinày; rồi tôi cúixuốngvàvânvêcát

kiểunày trong támnhịp; rồi tôi đứng lại và quayngười cáchnày.”Tôibiếtlàmìnhkhôngthểlàmtheođượcnhưthế,nênđãngắtlờicôấy:

“Côcứlênvàbiểudiễnđi,tôisẽchơitheo.”

“Nhưngôngkhôngmuốnbiếtđiệumúadiễnranhưthếnàoà?Ôngthấyđấy,saukhitôikếtthúcphầnvânvêcátthứhai,tôiđitámnhịptheođườngnày.”Khôngcóíchgìcả;tôikhôngthểnhớgìcả,và tôi lạimuốnngắt lờicôấy,nhưngkhiđócóvấnđềthếnày:cóvẻnhưtôikhôngphảilàmộtnhạccôngthựcthụ!

May là,Ralphđãyểmtrợ tôirấtkhéobằngcáchgiải thích:“ÔngFeynmancómộtkỹthuậtđặcbiệtchonhữngtìnhhuốngkiểunhưthếnày:ôngấymuốnpháttriểnâmđộmộtcáchtrựctiếpbằngtrựcgiác,khinhìncômúa.Hãythửcáchnàymộtlần,vànếucôkhôngưngý,thìchúngtôisẽsửa.”

Cô ấy là vũ công hạngmột, nên bạn có thể dự tính trướcnhữngđiềucôấysắplàm.Nếucôấysắpsửaăncát,thìcôấysẽcótưthếsẵnsàngngãxuốngcát;mọichuyểnđộngđềunhuầnnhuyễnvànhưmongđợi.Vìthếbằnghaibàntaycủamìnhtôidễdàng tạo rabzzzzs, bshshs, boodas, vàbiddaskháphùhợpvớinhữnggìcôấyđanglàm,vàcôấyđãrấthài lòngvớiđiềuđó.Thếlàchúngtôivượtquacáikhoảnhkhắcmàchúngtôicóthểbịlậttẩy.

Vởbalêđượccholàmộtthànhcông.Mặcdùkhôngcónhiềukhángiả,nhữngngườiđãđếnxembuổidiễnđềurất thíchvởnày.

Trước khi đến San Francisco để tập luyện và biểu diễn,chúngtôiđãkhôngchắclắmvềtoànbộýtưởngđó.Tôingụý,chúngtôiđãnghĩbiênđạomúanàybịmấttrí:thứnhất,vởba

lê chỉ cónhạcgõ; thứhai,việc chúng tôiđủkhảnăngđể làmnhạcchomộtvởbalêvàđượctrảtiềnchoviệcđónhấtđịnhlàđiênrồrồi!Vớitôi,ngườichưabaogiờcótý“Vănhóa”nào,thìviệcđạttớimứcnhưmộtnhạccôngchuyênnghiệpchomộtvởbalêlàđỉnhcaocủathànhcông.

Chúngtôiđãkhôngnghĩlàcôấycóthểtìmđượcnhữngvũcông ba lê, những người sẽ vui lòngmúa với nhạc trống củachúngtôi.(Thựcvậy,mộtquýbàkhótínhngườiBrazil,vợcủaviên lãnh sự BồĐào nha, đã cho rằngmúa với nhạc trống làkhôngxứngtầmvớibàấy.)nhưngnhữngvũcôngkhácdườngnhưrấtthíchnhạcnày,vàtráitimtôicảmthấyrấtdễchịukhichúng tôi chơichohọngay trongbuổi tậpđầu tiên.Niềmvuithíchmàhọcảmnhậnkhinghethấynhữnggiaiđiệucủachúngtôithựcsựvanglênnhưthếnào(chođếnkhiđóhọchỉsửdụngbăng ghi âm của chúng tôi chạy bằngmột cái cát xét nhỏ) làniềm vui đích thực, và tôi đã tự tin thêm rất nhiều khi thấycách họ phản ứng lại lối chơi đích thực của chúng tôi. Và từnhậnxétcủanhữngngườiđãdựbuổibiểudiễn,chúngtôihiểurằngmìnhđãthànhcông.

Nữbiênđạomúamuốn làmmộtvởba lênữachogiaiđiệutrống của chúng tôi vàomùaxuân tới, vì thế chúng tôiđã lạitrảiquacùngquitrìnhnhưlầntrước.Chúngtôilàmmộtbăngghiâmnhiềugiaiđiệuhơn,còncôấynghĩramộtcâuchuyệnkhác, lần này xảy ra ở châu Phi. Tôi nói chuyện với giáo sưMungerởCaltechvàbiếtđượcmấycụmtừchâuPhithựcsựđểhátlúcdạođầu(Gawabanyumagawawo,hayđạiloạinhưthế),vàtôiluyệntậpchúngchođếnkhilàmđượcchínhxác.

Sau đó, chúng tôi đã lên San Francisco tập luyện vài lần.Ngayởlầntậpđầu,chúngtôiđãthấyhọđangcómộtkhókhăn.Họ không biết bằng cách nào có thể làmmấy cái ngà voi để

trôngcóvẻđượcđượctrênsânkhấu.Nhữngcáimàhọđãlàmbằng giấy bồi nhìn tệ đến mức một vài vũ công cảm thấyngượngkhiphảimúatrướcmộtnềnphôngnhưvậy.

Chúngtôikhôngđềxuấtđượcgiảiphápnào,mànặngvềchờxemđiềugìsẽxảyrakhimàvởdiễnđượctrìnhlàngvàocuốituần sau. Trong thời gian đó, tôi thu xếp đi thăm WernerErhard,tôiquenbiếtôngvìđãthamdựmộtsốhộinghịdoôngtổchức.Khiđangngồitrongcănnhàrấtđẹpcủaôngấy,nghevàitriếtlýhoặcýtưởngcủaông,thìthìnhlìnhtôinhưbịthôimiên.

“Cóvấnđềgìvậy?”ôngấyhỏi.

Haimắttôinhưnổtungrakhitôithốtlên:“Ngà!”phíasauôngấy,trênsànnhà,lànhữngcáingàvoikềnhcàng,đồsộ,vàtuyệtđẹp!

Ôngấychochúngtôimượnnhữngcáingàđó.Trênsânkhấuchúngtrôngrấtđẹp(làmcácvũcôngnhẹcảngười):nhữngcáingàvoithật,ngoạicỡ,vớisựchophépcủaWernerErhard.

CôbiênđạomúađãchuyểnsangbờĐông,vàtạodựngbalêCaribêcủamìnhởđấy.Thờigiansauchúngtôinghenóilàcôđãmangđiệubalêấyđếnmộtcuộcthidànhchocácbiênđạomúađến từkhắpnơi trênđấtMỹ,vàđãdànhđượcvị trí thứnhấthaythứhai.Thànhcôngnàyđãkhíchlệcôthamgiamộtcuộcthikhác,lầnnàyởParis,dànhchocácbiênđạomúađếntừ khắp nơi trên thế giới. Cômang theomột cuốn băng chấtlượngcaomàchúngtôiđãthuởSanFrancisco,rồiđàotạomộtsốvũcôngởđó,tạinướcPháp,đểlàmmộtmànbalênhỏ-đólàcáchcôấythamgiacuộcthi.

Côấyđãlàmrấttốt,đãlọtvàovòngcuối,vòngchỉcònlạihaiứngviên:mộtnhómLátviabiểudiễnbalêtruyềnthốngvớicác

vũ công chuyên nghiệpmúa theo nhạc cổ điển tuyệt hay, vàmộtkẻphácáchđến từnướcMỹchỉvớihaivũcôngđãđượchuấnluyệnngaytạipháp,diễnmộtvởbalêkhôngcógìngoàinhạctrốngcủachúngtôi.

Côlàngườiđượckhángiảhâmmộ,nhưngđâykhôngphảilàcuộc thi mang tính quần chúng, và ban giám khảo đã quyếtđịnhlànhữngngườiLátviathắngcuộc.Saucuộcthi,côấyđãgặpcácvịgiámkhảođểbiếtđượcđiểmyếutrongvởbalêcủamình.

“Vâng, thưa bà, nhạc chưa thật hay. Nó chưa đủ tinh tế.Thiếukiểmsoátâmlượng…”

Vậy là cuối cùng chúng tôi đã ngộ ra: khi chúng tôi gặpnhững người thực sự biết thưởng thức nghệ thuật ở Paris,nhữngngườibiếtnhạctrống,thìchúngtôibịđánhtrượt.

Nhữngtrạngtháikháclạ

Tôi thườnggiảngbàivàothứTưhàngtuầnởcôngtyhàngkhôngHughes.Mộtlần,tôiđếnđóhơisớmvà,nhưthườnglệ,đang chuyện phiếm với nhân viên tiếp tân, thì một nhómkhoảngnămhoặcsáungườibướcvào–mộtngườiđànông,mộtngườiphụnữ,vàvàingườikhác.Trướcđây tôi chưabaogiờnhìn thấy họ.Người đàn ông hỏi: “Có phải giáo sư Feynmangiảngbàiởđâykhông?”

“Đúnglàởđây,”nhânviêntiếptânđáplời.Ngườiđànônghỏiliệunhómcủaôngtacóthểthamdựbàigiảngkhông.

“Tôikhôngnghĩlàôngsẽthíchnhữngbàigiảngấylắmđâu,”tôinói.“Chúnghơichuyênsâu.”

Ngaylậptức,ngườiphụnữ,mộtngườikháthôngminh,đãphát hiện ra: “Tôi cuộc rằng ông chính là giáo sư Feynman!”hóa rangườiđànông là JohnLilly[97],người trướcđóđã làmmộtsốnghiêncứuvềcáheo.Ôngấyvàvợđangtiếnhànhmộtsốnghiêncứuvềhiệntượngmấtcảmgiác,vàđãchếtạomấycáithùngrấtđặcbiệt.

“Cóđúnglàôngđãcóđượcảogiáctronghoàncảnhnhưvậyhaykhông?”tôihỏi,rấttòmò.

“Đúng,đólàsựthật.”

Tôiđãtừngluônbịcuốnhútbởicácảoảnhtrongcácgiấcmơvànhữngảoảnhkhác,chúngxuấthiệntrongđầutôimàkhôngcónguồn cảmquan trực tiếpnào, cũngnhư cách thức chúngvậnhànhởtrongđầu,vàtôimuốnthấyđượcảogiác.Cólầntôi

đãnghĩđếnviệcdùngthuốc,nhưngrồitôiđãengạicáchnày:tôithíchsuynghĩ,vàkhôngmuốnlàmrốitinhcáibộmáy(đầunão)củamìnhlên.Nhưng,vớitôi,dườngnhưviệcchỉnằmđâuđótrongmộtcáithùngmấtcảmgiáclàkhôngnguyhiểmgìvềmặtsinhlý,vìthếtôirấtnónglòngđượcthửviệcấy.

Tôinhanh chóngnhận lờimời củanhàLillyđể thửnhữngcáithùngmấtcảmgiác,mộtlờimờitốtbụngtừphíahọ,cònhọcùng với những người khác trong nhóm thì đã đến nghe bàigiảngcủatôi.

Thế là, tuần tiếp theo, tôiđãđếnđể thửmấycái thùngấy.ÔngLillygiớithiệuvớitôivềnhữngcáithùngmàchắclàôngđã làm ra cùngnhữngngười khác. Cónhiều bóng đèn, giốngnhưđènnêon,trongcócácloạikhíkhácnhau.ÔngấychỉchotôiBảngTuầnhoànvàbịaramộtmớlísựhuyềnbívềcácloạiánhsángkhácnhaucócác loạiảnhhưởngkhácnhau.Ôngấybảotôirằngđểchuẩnbịchobảnthânmộttưthếsẵnsàngchuivào thùng, bạn hãy nhìn vào chính mình ở trong một cáigương,đặtmũiápsátvàonó–đủtròbịađặt,đủthứhổlốn.Tôichẳngcoitrọnggìcáimớhổlốnđó,nhưngtôiđãlàmmọiviệcvìtôimuốnđượcchuivàonhữngcáithùngấy,vàtôicũngnghĩrằngcólẽnhữngchuẩnbịnhưthếcóthểlàmtadễcóđượcảogiáchơn.Vìvậy,tôithựcthimọiviệctheochỉdẫncủaôngấy.Chỉ cómột việc khó là việc chọn ánh sángmàumà tôi thích,nhấtlàkhibêntrongnhữngcáithùngnàyrấttối.

Thùngmấtcảmgiácgiốngnhưlàmộtcáibồntắmto,nhưngcónắpđậyxuống.Bêntrongthùngtốinhưbưng,vàvìnắpđậyrất dàynên chẳng có âm thanhnào lọt vào được. Cómột cáibơmnhỏđểbơmkhôngkhívào,nhưng thực ra thìbạn cũngkhôngphảilovềđiềunàyvìkhốikhôngkhítrongthùnglàkhálớn,mà bạn chỉ ở trong đó hai hay ba giờ, và thực tế là bạn

khôngngốnnhiềukhôngkhílắmkhibạnthởbìnhthường.ÔngLillybảo rằngđặtnhững cái bơmởđóđể làmchomọingườiyêntâm.Tôinghĩđóchỉlàvấnđềtâmlý,nênđãyêucầuôngấytắtcáibơmđi,vìnóhơiồn.

Nướcở trongthùngcómuốiEpsomlàmnónặnghơnnướcthường,nênbạnnổitrongđókhádễdàng.Nhiệtđộđượcgiữởnhiệtđộcơthể,hoặc94độF,hoặcđạikháithế–ôngấyđãtínhtoántấtcả.Khinắpđãđậyxuống,trongthùngkhôngánhsáng,khôngâmthanh,khôngcảmgiácnónglạnh,khônggìhết!Thithoảng bạn có thể bị dạt sangmột bên và va nhẹ vào thànhbình,hoặcdongưngtụởtrầnthùngmộtgiọtnướccóthểnhỏxuống,nhưngnhữngxáođộngnhẹnàylàrấthiếm.

Tôichắc làđãthửcảchục lần,mỗi lầntrảinghiệmkhoảnghai tiếng rưỡi trong cái thùng đó. Lần đầu tiên tôi không cóđược bất kỳ ảo giác nào, nhưng sau khi đã từng ở trong cáithùngđórồi,ôngbàLillygiớithiệutôivớimộtngườiđànôngđượcquảngcáonhưlàmộtbácsĩ.Ôngnàynóivớitôivềmộtloạithuốccótênlàketamineđượcdùngnhưmộtchấtgâymê.Tôiluônquantâmđếnnhữngvấnđềliênquanđếnđiềugìxảyrakhibạnđingủ,hoặcđiềugìxảyrakhibạnbịmấthếtcảmgiác.Vìthếhọđãchotôixemnhữnggiấytờliênquanđếnloạithuốc đó và cho tôi dùng một phần mười của liều thôngthường.

Tôiđãcómộtcảmgiáckỳlạmàtôikhôngbaogiờcóthểhiểuđượcmỗikhi tôigắngpháchọaxemhiệuứngđó làgì.Chẳnghạn,thuốcđótácdụngkhámạnhlênkhảnăngnhìncủatôi;tôicảm thấymìnhkhông thểnhìn rõ.Nhưngkhi tôi nhìn chămchúvàocáigìđó,thìlạiổn.Nógiốngnhưkhibạnkhôngđểtâmnhìnnhững thứđó; bạnđang làmviệcnàyviệckiamột cáchcẩu thả, cảm giác như chóngmặt buồn nôn, nhưng ngay khi

bạnnhìnvàtậptrungthìmọithứlạiổncả,ítnhấtlàtrongmộtkhoảnh khắc. Tôi cầm lấymột cuốn sách hóa học hữu cơ vànhìn vàomột cái bảng đầy những chất phức tạp, và rất ngạcnhiênlàtôicóthểđọcchúng.

Tôi làm các loại thử nghiệmkhác, chẳng hạn như đưa haibàntaylạigầnnhautừmộtkhoảngcáchxađểxemnhữngngóntaycóchạmvàonhaukhông.Mặcdùtôicócảmgiáchoàntoànmấtphươnghướng,cảmgiáckhôngcókhảnănglàmhầunhưmọiviệc,nhưngtôikhôngbaogiờgặpmộtviệccụthểnàomàtôikhôngthểlàmđược.

Như tôi đã kể trước đây, lần đầu tiên ở trong thùng tôi đãkhôngcóđượcảogiácnào,vàlầnthứhaicũngkhông.NhưngôngbàLillylànhữngngườirấtthúvị;tôirất,rấtthíchhọ.Họthườngmờitôibữatrưa,vàvânvân,vàsaumộtlátchúngtôiđã thảo luậnnhữngchuyệnởmứcđộkhácvớicâuchuyệnvềcácbóngđèntrướcđây.Tôinhậnralànhữngngườikhácxemcáithùngmấtcảmgiácnàylàcáigìđóđángsợ,nhưngvớitôithìnólàmộtphátkiếnkháthúvị.Tôikhôngsợvìtôibiếtnólàcáigì:nóchỉlàmộtcáithùngnướcmuốiEpsom.

Ở lần thứba, cómộtngườiđànôngđến thăm– tôi đã gặpnhiềungười thúvịởđó–ngườinàyđượcbiếtđếnvớicái tênBabaRamDas,đếntừHarvard.AnhtađãđếnẤnĐộ,rồiviếtmộtcuốnsáchđượcnhiềungườithíchcótiêuđềHãyĐếnĐâyNgay.Anhta thuật lạinhữngđiềumàmộtgiáosĩhinduởẤnĐộđãkểvềcáchđểcó“Trảinghiệmhồnlìakhỏixác”(nhữngtừmàtôithườngthấyviếttrênbảngthôngbáo):Tậptrungvàohơithởcủabạn,vàocáchthứckhôngkhíđivàovàđirakhỏimũikhibạnthở.

Tôitínhlàmìnhsẽthửbấtkỳcáigìđểcóđượcảogiác,vàđãchui vào cái thùng.Ởmột giai đoạn của trò chơi này tôi đột

nhiênnhậnra–rấtkhógiảithích–rằngtôiđanglệchvềmộtbênkhoảng2,54cm.Nóicáchkhác,vịtríhơithởcủatôiđivàovàra,vàovàra,khôngtập trung:Bảnngãcủa tôihơi lệchvềmộtbên,khoảng2,54cm.

Tôinghĩ:“Hiệntạibảnngãđangnằmởđâu?”Tôibiếtmọingườiđềunghĩlàtrungtâmcủahànhvisuynghĩnằmởnãobộ,nhưng làm thế nàomàhọ biết được điều đó?”Tôi đã biết từtrước nhờ đọc các tài liệu rằng điều này không phải là hiểnnhiênvớimọingườitrướckhirấtnhiềunghiêncứutâmlýhọcđược thực hiện. Chẳng hạn, người Hy Lạp đã từng cho rằngtrung tâm của hành vi suy nghĩ nằm ở gan. Tôi băn khoăn:“Phảichăngtrẻembiếtđượcvịtrícủabảnngãkhinhìnthấyngườitachỉtaylênđầumỗikhinói‘Đểtôinghĩđã’?Dođó,ýtưởngchorằngbảnngãnằmởđó,phíasauđôimắt,cóthểchỉcó tínhước lệ!”Tôinghĩ rằngnếu tôi có thểdịchchuyểnbảnngãcủamìnhđi2,54cmsangmộtbên,thìtôicũngcóthểdịchchuyểnnóxahơn.Đólàbướckhởiđầuchonhữngảogiáccủatôi.

Tôiđãthửvàsaumộthồitôiđãlàmchobảnngãcủamìnhđiquacổxuốnggiữalồngngực.Khimộtgiọtnướcnhỏxuốngvàrơitrúngvaitôi,tôicảmthấynóở“Trênđó”,trêncáichỗmà“Tôi”đãở.Mỗikhimộtgiọtnướcrơixuống,tôihơigiậtmình,và bản ngã của tôi lại nhảy ngược lên qua cổ tới vị trí thôngthường.Thếlàtôi lạiphải làmchonóxuống.Lúcđầuviệcđócầnnhiềucôngsức,nhưngrồidầndầndễhơn.Tôicóthểđưachínhmìnhxuốngtậnhông,sangmộtbên,nhưngđólànơixanhấtmàtôicóthểđitớitrongsuốtmộtthờigian.

Một lầnkhác,khiđangnằmtrongthùng,tôiđãquyếtrằngnếu tôi có thể dịch chuyển chính bản thân mình xuống tậnhôngthìchắccũngphảicókhảnăngđưanórahẳnbênngoàicơ

thểmình.Thếlàtôicóthể“Ngồisangmộtbên”.Điềunàyrấtkhó giải thích – tôi có thể dịch chuyển hai bàn tay mình vàkhuấy động nước, vàmặc dù tôi không nhìn thấy chúng, tôivẫnbiếtchúngđangởđâu.Nhưngkhônggiốngtrongcuộcsốngthực,nơimàmỗibàntayởmộtbên, táchraởphíadưới,bâygiờcảhaibàntaylạiởcùngmộtbên!Cảmgiácởnhữngngóntaytôicũngnhưmọithứkhácđềugiốnghệtnhưbìnhthường,chỉcóbảnngãcủatôilàđangởbênngoài:“Đangquansát”tấtcảnhữngthứnày.

Từđótrởđihầunhưlầnnàotôicũngcóđượcảogiác,vàtôicóthểdịchchuyểnngàycàngxabênngoàicơthểmình.Sựviệcđãtiếntriểnđếnmứckhitôidichuyểnhaibàntaycủamìnhthìtôicóthểnhìnthấychúngnhưcácbộphậncơkhíđangđilênđi xuống – chúng không phải là da thịt; chúng là máy móc.Nhưng tôi vẫn có khả năng cảm nhận đượcmọi thứ. Nhữngcảmnhậnđóphùhợpchínhxácvớichuyểnđộng,tuynhiêntôicũngcócảmgiác“Đólàanhta”.Rốtcục:“Tôi”thậmchíđirakhỏiphòng,đi lại loăngquăng,đikháxađếnnhữngnơi,ởđóđãxảyranhữngchuyệnmàtôiđãnhìnthấytrướckiavàomộtngàynàođó.

Tôiđãcónhiềuloạitrảinghiệmhồnlìakhỏixác.Chẳnghạn,một lần tôi có thể“Nhìn” thấyphía saucủacáiđầumìnhvớihaibàntaytôiđangtựavàonó.Khitôicửđộngnhữngngóntaycủamình,tôinhìnthấychúngchuyểnđộng,nhưngtôilạinhìnthấy cả bầu trời xanh giữa những ngón tay và ngón cái. Tấtnhiênđiềuđólàkhôngđúng;nóchỉlàmộtảogiác.Nhưngquantrọnglàkhitôicửđộngnhữngngóntaycủamình,thìchuyểnđộng của chúng phù hợp chính xác với chuyển động mà tôitưởngtượnglàmìnhđangnhìnthấy.Mộthìnhtượngtrọnvẹncóthểxuấthiệnvàphùhợpvớicáimàbạnđangcảmthấyvà

đanglàm,việcnàyrấtgiốngnhưkhibạnchầmchậmtỉnhgiấcvàobuổisángvàchạmvàocáigìđó(màbạnkhôngbiếtđólàcáigì), và rồi đột nhiên trở nên rõ ràng cái đó là gì. Vậy là,mộthìnhtượngtrọnvẹncó thểđộtngộtxuấthiện,ngoại trừviệcnókhôngbìnhthường,theocáinghĩabạnthườngtưởngtượngbảnngãnằmởphía trước củaphần sauđầu, chứkhôngphảinhưbạncónóởphíasauphầnsauđầu.

Vềmặt tâm lý,một điều luôn làm tôi lo lắng trong khi tôiđangcóảogiáclàviệctôicóthểngủthiếpđivàdođócólẽchỉcònlàmơngủ.Tôiđãcónhiềutrảinghiệmvớinhữnggiấcmơrồi,vàtôimuốncómộttrảinghiệmmới.Nónhưmộtdạngphêthuốc,vìkhibạncóảogiác,vànhữngtrạngtháikiểunhưthế,thì bạn không còn tinh nhanh lắm, nên bạn làm những việcngốcnghếchmàbạnbắtđầuóccủamìnhphảilàm,nhưlàkiểmtraxemmìnhcóđangmơngủ.Vậy là tôi thườngxuyênkiểmtraxemmìnhcóđangmơngủkhôngbằngcách–bởivìhaibàntaytôiluônđểởsaugáy–chàhaingóntaycáivàonhau,chàđichàlại,đểcảmnhậnchúng.Tấtnhiêncũngcóthểlàtôiđãmơthấyđiềuđó,nhưngtôikhôngmơ:tôibiếtđólàthật.

Trongkhoảngthờigianngắnbanđầu,sựhứngkhởicủaviệccóđượcảogiácđãlàmchonó“Nhảyra”,haythôikhôngxảyranữa,sauđótôiđãcókhảnăngthưgiãnvàcónhữngảogiácdài.

Khoảngmộthoặchaituầnsau,tôiđãnghĩrấtnhiềuvềviệcsosánhgiữacáchthứchoạtđộngcủabộnãovàcáchthứchoatđộngcủamáytính–nhất làcáchthức lưutrữthôngtin.Mộttrongnhữngvấnđềquantrọngtronglĩnhvựcnàylàcáckíứcđượclưugiữtrongbộnãonhưthếnào:Bạncóthểtìmrachúngtừ quánhiều phía so vớimột cáimáy tính – bạn không buộcphải truy cập trực tiếp vớimột địa chỉ chính xác tới bộ nhớ.Nếutôimuốntìmtừ“thuê”,chẳnghạn,tôicóthểđiềnvàoôđố

chữ,tìmkiếmmộttừcóbốnchữcáibắtđầubằngtvàkếtthúcbằngê;tôicóthểnghĩvềcáckiểuthunhập,haycáchoạtđộngnhưmượnhoặcchomượn;điềunàyđếnlượtmìnhcóthểdẫntớitấtcảcácthểloạithôngtinvàkíứckháccóliênquan.Tôiđãnghĩvềcáchtạoramộtcái“Máybắtchước”,nócóthểhọcngônngữnhưlàmộtđứatrẻđanglàm:bạnsẽnóichuyệnvớicáimáy.Nhưng tôi không thểnghĩ ra cách lưu trữ thông tintheomộtcáchcótổchứcđểchocáimáycóthểlấynóraphụcvụnhữngmụcđíchcủachínhmình.

Khitôivàotrongcáithùngởtuầnlễđó,vàcóđượcảogiác,tôiđãgắngnghĩvềnhữngkýứcxaxưa.Tôiluôntựbảomình:“Trước nữa; Trước nữa” – tôi không bao giờ thỏamãn rằngnhữngkýứcđóđãlàđủxưacũ.Khitôinhậnđượcmộtkýứcrấtxưa–chẳnghạnvềthịtrấnquênhàFarRockawaycủatôi–thìngaylậptứcxuấthiệntoànbộchuỗinhữngkýức,tấtcảđềuvềthịtrấnFarRockaway.Nếusauđấytôinghĩđếncáigìđócủamột thành phố khác – Cedarhurst[98], hay gì đó – thì toàn bộnhữngthứliênquanđếnCedarhurstsẽhiệnra.Vàthếnêntôiđãnhậnralàcáckíứcđượclưugiữtheođịađiểm,màởđóbạnđãcónhữngtrảinghiệmấy.

Tôi đã cảm thấyhài lòngvềkhámphánày, rakhỏi thùng,tắm rửa,mặc quần áo, vân vân và bắt đầu lái xe đến công tyhàngkhônghughesđểđọcbàigiảnghàngtuầncủamình.Thếnênkhoảngbốnmươiphút saukhi rakhỏi cái thùng, tôiđộtnhiênnhậnralầnđầutiênrằngmìnhkhôngcómộtýniệmdùlànhỏnhấtnàovềviệccáckíứcđượclưugiữtrongbộnãonhưthếnào;tấtcảnhữnggìtôiđãcóchỉlàmộtảogiácvềcáchthứccác kí ức được lưu trữ trong bộ não!Những gì tôi đã “Khámphá”chẳngcóliênquangìđếncáchthứccáckíứcđượclưutrữtrongbộnãocả;nóchỉliênquanđếncáchtôiđangbàytròvới

chínhmình.

Trong nhiều thảo luận của chúng tôi về ảo giác ở nhữngchuyếnviếngthămtrướccủamình,tôiđãluôngắnggiảithíchvớiLillyvànhữngngườikhácrằng,điềutưởngtượngrằngcácsựviệclàthậtkhôngthểhiệnmộtthựctếđúngđắn.Nếubạnthấynhữngquảcầuvàng,hoặccáigìđó,vàilần,vàchúngnóichuyệnvớibạntronglúcbạncóảogiácvàbảobạnrằngchúnglàmột thực thể thôngminhkhác, thìđiềuđókhôngcónghĩarằng chúng làmột thực thể thôngminhkhác thật;mà chỉ cónghĩalàbạnđãcócáiảogiácđặcbiệtnày.Thếmàtôiđãcócảmgiácrấtmạnhvềviệckhámpháracáchthứclưugiữcáckíức,vàthậtngạcnhiênlàphảimấtđếnbốnmươilămphúttôimớinhậnracái sai sótmàmìnhđãcốgiải thíchvớinhữngngườikhác.

Mộttrongnhữngvấnđềmàtôiđãsuynghĩlàliệunhữngảogiác, giống như các giấcmơ, có bị chi phối bởi những gì bạnđangcótrongđầumìnhkhông–từnhữngtrảinghiệmkhácmàbạncótrongngàyhaytrướcđó,hoặctừnhữngthứbạnmongchờ được nhìn thấy. Tôi tin rằng sở dĩ tôi đã có được trảinghiệm thoát xác là vì chúng tôi đã trao đổi về những trảinghiệmthoátxácngaytrướckhitôichuivàotrongcáithùng.Vàsởdĩtôiđãcóđượcảogiácvềcáchthứckíứcđượclưutrữtrongbộnão,tôinghĩ,làvìtôiđãnghĩvềvấnđềấytrongsuốtcảtuần.

Tôi đã trao đổi nhiều với những người khác nhau ở đó vềtính chân thực của những trải nghiệm. Họ biện luận rằng,trongmột thí nghiệm khoa học,một kết quả được cho là cóthựcnếukếtquảđó có thể lặp lại được.Thành ra, khi có rấtnhiềungườinhìnthấynhữngquảcầuvàngnóichuyệnvớihọ,hết lần này đến lần khác, thì những quả cầu vàng phải là có

thật.Lậpluậncủatôilàtrongnhữngtìnhhuốngnhưthế,vìđãcó ít nhiều thảo luận về các quả cầu vàng trước khi chui vàotrongcáithùngấy,nênkhimộtngườichuivàothùngthìđầuanhtađãsẵnđangnghĩvềcácquảcầuvàng,thànhthửkhicóảogiácanhtasẽnhìnthấymộtdạnggầnnhưcácquảcầu–cóthểchúnglàxanhdatrời,haygìđó–anhấynghĩlàmìnhđanglặp lại trảinghiệmấy.Tôicảmgiác là tôicó thểhiểuđượcsựkhácnhaugiữaloạiđồngthuậncủanhữngngườimàđầuóccủahọđãđượccàiđặtsẵnđểđồngthuậnvàloạiđộngthuậnmàbạncóđượctrongthínghiệm.Khákhôihàilàrấtdễdàngnóivềsựkhácnhaunày–nhưngrấtkhóđịnhnghĩanó!

Tôi tin là không có cái gì trong ảo giácmà lại không dínhdángđếnnhữngthứbênngoàithuộcvềtrạngtháinộitâmcủangười có ảo giác đó. Nhưng dù sao thì cũng có nhiều trảinghiệm ở nhiều người, những người tin là có thực tại trongnhữngảogiác.Ýtưởngchungđócũngcóthểlàduyêncớvìsaonhữngngườigiảithíchgiấcmơđãcóđượcmộtsốthànhcôngnhấtđịnh.Chẳnghạn,mộtsốnhàtâmlýhọcgiảithíchcácgiấcmơbằngcáchnóivềýnghĩacủanhiềubiểutượngkhácnhau.Vàrồi,việccácbiểutượngnàyxuấthiệnlạitrongcácgiấcmơsaukhôngphảilàhoàntoànkhôngthể.Vìthếtôinghĩlà,cólẽ,lýgiải các ảogiácvàgiấcmơ làmộtquá trình tựnảy sinh: ítnhiều,bạnsẽcómộtthànhcôngchungchung,nhấtlànếukhibạnthảoluậnnócẩnthậntừtrước.

Thôngthườngtôimấtkhoảngmườilămphútđểcóđượcảogiác,nhưngtrongvàilần,khitôihíttrướcmộtítcầnsa[99] thìnó đến rất nhanh. Nhưng với tôi mười lăm phút cũng là đủnhanhrồi.

Mộtđiều thườngxảyra làkhiảogiácxuấthiện, thìnhữngthứmàbạncóthểmôtảnhư“Rácthải”cũngsẽxuấthiện:đó

đơngiảnlànhữnghìnhảnhhỗnđộn–nhữngthứvôdụngngẫunhiênhoàntoàn.Tôiđãcốghinhớmộtsốthứvôdụngấyđểrồicóthểmôtảlạinó,nhưngnócựckìkhóghinhớ.Tôinghĩlàtôiđangđếngầncáikiểu trạng tháimànóxảyrakhibạnbắtđầuchìmvàogiấcngủ:Cónhữngkếtnốilogicrõràng,nhưngkhibạncốgắngnhớxemcáigìđãlàmchobạnnghĩvềđiềumàbạnđangnghĩ,thìbạnkhôngthểnhớrađược.Thựctếlà,bạnnhanhchóngquênmấtcáimàbạnđangcốgắngnhớlại làcáigì.Tôichỉcóthểnhớnhữngthứgiốngnhưmộtbảnghiệumàutrắngtrêncóvếtố,ởChicago,vàrồinóbiếnmất.

Luônlànhữngthứkiểunhưvậy.

Ông Lilly cómột số thùng khác nhau, và chúng tôi đã thửmộtsốthínghiệmkhác.Dườngnhưviệcthayđổithùngkhôngtạorakhácbiệtđángkểnếuchỉquantâmđếnảogiác,vàtôiđãtrởnêntinrằngcáithùnglàkhôngcầnthiết.Giờthìtôiđãthấyđượcviệccầnlàm,tôiđãnhậnralàtấtcảnhữnggìbạncầnlàmlàngồithậtyênlặng–vìsaobạnlạiphảibậnbịuvớitấtcảcáitròsiêubịpbợmấy?

Thế làkhivềđếnnhàtôiđã tắtđènvàngồi thoảimái trênmột cái ghế trong phòng khách, rồi thử đi thử lại – nhưngchẳngbaogiờcókếtquả.Tôichưabaogiờcókhảnăngcóđượcảogiácởbênngoàinhữngcái thùng.Tấtnhiêntôimuốnlàmđượcđiềuđóởngaynhàmình,vàtôikhônghềnghingờrằngbạncóthểthiềnvàlàmđượcđiềuđónếubạnluyệntập,còntôithìđãkhôngtậpluyện.

Ngụykhoahọc[100]

Ởthờitrungcổ,từngcóđủloạiýtưởngđiênrồ,chẳnghạnnhưmộtmảnhsừngtêgiáccóthểgiatăngkhảnăngtìnhdục.Rồingườitatìmramộtphươngphápđểphânbiệtcácýtưởng–kiểmtramộtýtưởngxemnócóđúngkhông,nếukhôngthìloạibỏnóđi.Tấtnhiên,phươngphápnàyđãđược tổchức thànhkhoahọc.Nópháttriểnrấttốt,đểrồidẫnđếnkỷnguyênkhoahọccủachúng tahômnay.Thực tế là,kỉnguyênkhoahọcgìmàchúngtakhócóthểhiểuđượctạisaonhữngtaylangbămvẫnhiệndiện,khimànhữngtròchúngbàyđặtrachẳngbaogiờđúng,hoặcchỉmộtphầnrấtnhỏlàđúng.

Thậmchí,ngayhômnayđây,tôigặpnhiềungười,màkhôngsớmthìmuộnhọcũngsẽ lôi tôivàonhữngcâuchuyệnvềđĩabay, hoặc về thuật chiêm tinh, hoặcmột dạng tâm linh, haythần giao cách cảm, v.v…Tôi đã khẳng định rằng, đó khôngphảilàmộtthếgiớikhoahọc.

Nhiềungười tinvàoquánhiềuđiềuthầndiệu,đếnmứctôiquyết định phải nghiên cứu xem vì sao họ lại tin như vậy.Chínhcáitínhhamtìmhiểuđãđặttôivàomộttìnhhuốngkhókhăn,khipháthiệnquánhiềuthứrácrưởi,đếnnỗitôithựcsựbị choáng. Trước tiên, tôi bắt tay tìm hiểu các ý tưởng khácnhau của thuyếtmàunhiệm và những trải nghiệmhuyền bí.Tôiđãtừngchuivàonhữngcáithùngcáchlyđểcóđượcảogiáctrongnhiềugiờ,nhờvậytôibiếtđôichútvềtrạngtháiấy.Rồi,tôiđếnEsalen[101],hangổcủanhữngýtưởngthầnbí(đólàmột

nơirấtđẹp;bạnnênđếnthăm).Nhưngtôiđãbịchoáng.Tôiđãkhôngđịnhhìnhnổi,saomàlắmchuyệnthế.

ỞEsalencónhữngbểtắmlớn,đượccấpnướctừnhữngconsuốinướcnóngtrongmạchđáởđộcaokhoảng9msovớimặtbiển.Mộttrongnhữngtrảinghiệmdễchịunhấtcủatôilàngồitrongmộtbểtắmnhưthế,quansátsóngbiểnvỗvàobờđáphíadưới,ngắmbầutrờitrongxanhtrêncao,vàchiêmngưỡngmộtphụnữkhỏathântuyệtđẹpkhicôấylặnglẽxuấthiệnvàngựvàobểnướccùngtôi.

Mộtlần,tôingồivàomộtbểtắm,trongđóđãcómộtcôgáiđẹpcùngmộtanhchàngcóvẻnhưchưatừngquenbiếtcôấy.Ngay lập tức tôinghĩ: “Chà!Làmthếnàođểbắt chuyệnđượcvớicônàngkhoảthânxinhđẹpnàynhỉ?”

Tronglúctôiđanggắngnghĩxemnênnóigì,thìanhchàngkialêntiếng:“Này,anhđanghọcmát-xa.Liệuanhcóthểthựchànhvớiemkhông?”

“Đượcchứ,”cônàngđáp.Họrakhỏibểvàcônàngnằmlêncáibànmát-xagầnđó.

Tôi tự nhủ: “Tuyệt chiêu!Mình chẳng bao giờ có thể nghĩđượcmộtchiêunhưthế!”Anhtabắtđầuxoangónchâncáicủacôgái.“Anhnghĩlàanhcảmnhậnđượcnó”,anhtanói.“Anhcảmnhậnthấygìđónhưmộtvếtlõm.Phảichăngđólàtuyếnyên?”

Tôibuộtmiệng:“Cònlâucậumớichạmtớiđượctuyếnyên,anhbạnạ.”

Tôiđãlộdiện-họquaysangtôivớiánhnhìnbựcdọcvànói“Đólàmộtphươngphápbấmhuyệtbànchân.”

Tôinhắmmắtngaylạivàlàmnhưđangthiền.

Đó chỉ làmột ví dụ về loại chuyện đã làm tôi choáng. Tôi

cũngtìmhiểukhảnăngngoạicảm,cáchiệntượngcậntâmlýhọcvàcảchuyệnlikìgầnđâynhất,đólàchuyệnngườiđànôngcó tênUriGeller[102], được cho là cókhảnănguốncong chiếcchìakhóabằng cách cọngón tayvàonó.Theo lờimời, tôiđãđếnphòngôngấyởkháchsạn,đểxemtrìnhdiễncảđọcýnghĩlẫnbẻcongchìakhóa.Ôngtathấtbạitrongmànđọcýnghĩ;tôiđoánlàchẳngaicóthểđọcđượcýnghĩcủatôi.Rồi,contraitôicầmmộtcáichìakhóavàGellerchàxátnó,nhưngchẳngcógìxảyrahết.Ôngtabảo,làmởdướinướcdễhơn.Vàthếlà,hãytưởngtượngxem,tấtcảchúngtôiđứngtrongphòngtắm,mởvòinước,chiếcchìakhóaởphíadưới,vàôngấy lấyngóntaychà xát nó. Chẳng có gì xảy ra cả. Vậy là, tôi đã không thểnghiêncứuhiệntượngnày.

Rồi,tôinghĩ,cònđiềugìkhácởđâynữamàchúngtatinnhỉ?(Và,sauđótôicónghĩvềcáctaylangbămvàviệckiểmchứngbọnhọdễnhưthếnàobằngcáchlưuýrằngchẳngcógìthựcsựđúngcả).Vìthế,tôiđãtìmnhữngchuyện,thậmchícònđượcnhiềungườitinhơn,nhưchuyệnchúngtacóhiểubiếtnàođóvềphươngphápgiáodục.Cónhữngtrườnglớndạycácphươngphápđọc,cácphươngpháptoánhọc,v.v.,nhưngnếuđểý,bạnsẽthấyđiểmđọccàngngàycànggiảmhoặcrấtkhótăng,chodùchúngtaliêntụcdùngvẫnnhữngconngườiấy,đểcảitiếnvẫncácphươngphápđó.Thuốclangbăm,thìkhôngthểchữakhỏibệnh được. Việc đó phải được xem xét; làm sao họ biết rằngphươngpháp củahọ có tácdụng?Mộtví dụkhác là, làm thếnàođểcảitạocácphạmnhân?Rõràngchúngtachẳngtiếnbộchútnào–nhiềulýthuyết,nhưngkhôngtiếnbộ–tronggiảmthiểutộiphạmbằngphươngpháp,màchúngtavẫnđangdùngđểquảnlíphạmnhân.

Vậymà, những điều này lại được nói là có tính khoa học.

Chúng ta nghiên cứu chúng. Và tôi nghĩ, những người bìnhthường với đầu óc bình thường sẽ bị khiếp đảm bởi cái thứngụykhoahọcnày.Mộtcôgiáocóýtưởnghayđểdạyđọcchobọntrẻ,bịhệthốngnhàtrườngbuộcphảilàmtheocáchkhác–thậmchícònbịhệthốngnhàtrườngépphảithừanhậnrằng,phươngphápcủacôấychưachắcđãlàtốt.Hay,phụhuynhcủanhữngđứatrẻhư,saukhiđãkỉ luậtchúngtheocáchnàyhaycáchkhác,thườngcảmthấycólỗitrongsuốtphầnđờicònlạivìđã“Khônglàmđúng”theolờikhuyêncủacácchuyêngia.

Dovậy,chúngtathựcsựphảixemxétlạicáclýthuyếtkhônghiệuquảvàcáigọilàkhoahọcmàkhôngphảilàkhoahọc.

Tôinghĩ,cácnghiêncứuvềgiáodụcvàtâmlý,màtôiđãđềcậpởtrên,lànhữngvídụmàtôimuốngọilàngụykhoahọc.Ởcác vùng biển phía nam có những người,mà trong thời gianchiếntranh,họđãthấynhữngmáybayhạcánhxuống,mangtheonhiềuhànghóatốt,vàhọmuốnđiềuđólạixảyrabâygiờ.Thếlàhọdựnglênnhữngthứgiốngnhưđườngbăng,rồiđốtlửa dọc theo hai bên, làmmột túp lều gỗ có người ngồi bêntrong, với hai miếng gỗ trên đầu giống như hai tai nghe vànhữngthanhtrethòrangoàinhưăngten–anhtalànhânviênđiềuphốibay–rồihọđợicácmáybayhạcánh.Họlàmmọithứrấtkhéo,hìnhdạngnhưthật.Tấtcảđềugiốnghệtnhưnhữnggìhọđãthấytrướcđây.Nhưng,khôngcógìxảyracả.Khôngcómáybaynàohạ cánh.Thếnên, tôi gọinhững thứđó làngụykhoa học, bởi lẽ họ tuân theomọi qui tắc và khuônmẫu bềngoàicủanghiêncứukhoahọc,nhưnglạibỏsótmộtcáigìđórấtquantrọng,vàkếtquảlàchẳngcómáybaynàohạcánhcả.

Dĩ nhiên, bây giờ tôi phải nói với bạn, họ đã bỏ sót cái gì.Nhưngviệcnàykhótươngđươngvớiviệcgiảithíchchonhữngngườidânbiểnđảophíanamcáchthứcsắpxếpmọithứđểhệ

thốngcủahọcóítnhiềulợiích.Nókhôngđơngiảnnhưnóivớihọcáchcảitiếnhìnhdạngchiếctainghe.Nhưng,tôinhậnthấycómộtđiềuluônbịbỏquatrongngụykhoahọc.Đấylàđiềumàtấtcảchúngtôihyvọnglà,cácbạnđãhọcđượckhinghiêncứukhoahọcởnhàtrường.Chúngtachưabaogiờnóimộtcáchrõràng nó là gì, nhưng vẫn hy vọng là, các bạn nắm bắt đượcthôngquacácvídụcủaviệcnghiêncứukhoahọc.Vìthế,đưađiềuđórabâygiờvànóivềnómộtcáchrõrànglàmộtviệcrấtthúvị.Đólàmộtkiểucủatínhtrungthựctrongkhoahọc,mộtnguyêntắccủatưduykhoahọc,mộtkiểutrungthựctuyệtđối–mộtkiểunỗ lựchếtmình.Vídụ,nếubạnđang làmmột thínghiệm,bạnnênbáocáocảnhữnggì,màbạnnghĩcóthểlàmchothínghiệmđókhôngđángtincậy–khôngchỉnhữnggì,màbạnnghĩlàđúng:nhữngnguyêndokháccóthểgiảithíchcáckết quả của bạn; những gì theo bạn đã bị loại bỏ bởimột thínghiệmkhácvàvìsaochúngbịloạibỏ-đảmbảođểngườikháccóthểtinlàchúngđãbịloạibỏ.

Cácchitiếtcóthểgâynghingờtronggiảithíchcủabạncũngphảiđượcthôngbáo,nếunhưbạnbiết.Nếunhưbạnthấybấtcứđiềugìsai,hoặccóthểsai,thìbạnphảilàmhếtkhảnăngcủamình để giải thích điều đó. Ví dụ, nếu bạn xây dựngmột lýthuyếtvàtrìnhbàyhoặccôngbốnó,thìbạnphảidẫnratấtcảnhữngdữkiệnphùhợpvà cảnhữngdữkiệnkhôngphùhợpvớinó.Cómộtvấnđềcòntinhtếhơn.Khibạnkếthợpnhiềuýtưởng để tạo ramột lý thuyết phức tạp, trong việc giải thíchnhữnggìphùhợpvớilýthuyết,bạnmuốnlàmchorõrằng,đókhôngchỉlànhữngthứmangđếnchobạnýtưởngvềlýthuyếtnày,màthêmvàođó,lýthuyếtnhậnđượcphảichonhữngkếtquảđúngđắnkhácnữa.

Tóm lại, chủý là, cốgắngđưa ra tất cả các thông tin,giúp

ngườikhácđánhgiáđượcgiátrịnhữngđónggópcủabạn,chứkhông chỉ thông tin dẫn đến đánh giá thiên lệch theo hướngnàyhayhướngkhác.

Cáchdễdàngnhấtđểgiảithíchýtưởngnàylà,sosánhnó,chẳng hạn, với quảng cáo. Tối qua, tôi nghe thấy quảng cáorằng,dầuănWessonkhôngngấmvàothứcăn.Đồngý,điềuđóđúng.Quảng cáo thế không phải là dối trá, nhưng cáimà tôimuốnnóiđếnkhôngchỉ làkhôngdối trá,mà làvấnđề trungthực khoa học, nó ởmột cấp độ khác.Một sự thật nên đượcthêmvàoquảngcáođólà,khôngcóloạidầuănnàongấmvàothứcănkhinấuởmộtnhiệtđộnhấtđịnh.Nếunấuởnhiệtđộkhácthìtấtcả,kểcảdầuWesson,đềusẽngấmvàothứcăn.Vìvậy,vấnđềởđâynằmởcáiđãđượcchuyểntải,chứkhôngphảimộtthựctế,mộtsựthật,vàsựkhácbiệtchínhlàcáichúngtaquantâm.

Từkinhnghiệmthựctiễnchúngtađãbiếtrằng,sựthậtrồisẽ được phơi bày. Các nhà thực nghiệm khác sẽ làm lại thínghiệm của bạn và sẽ tìm ra bạn đúng hay sai. Những hiệntượng tự nhiên khớp hay không khớp với lý thuyết của bạn.Mặcdùbạncóthểcóđượcítnhiềuhứngkhởivàchútíttiếngtămtạmthời,nhưngbạnsẽchẳngthểcóđượcmộtdanhtiếngtốtvới tưcáchmộtnhàkhoahọc,nếubạnkhông thật sựcẩntrọngvớiloạicôngviệcnày.Vàchínhkiểutrungthựcnày,kiểucẩntrọngđểkhôngtựlừaphỉnhmình,hiệnđangbịbỏquatrênmột phạm vi rộng trong phần lớn các nghiên cứu dạng ngụykhoahọc.

Dĩnhiên,phầnnhiềukhókhăncủahọlàkhókhănvềchủđềvàviệckhôngthểápdụngcácphươngphápkhoahọcvàochủđềđó.Dùsao,cũngnênthấyrằng,đâykhôngphảilàkhókhănduynhất.Đólàvìsaocácmáybaykhônghạcánh–màthựctế

chúngkhônghạcánh.

Quathựctiễnchúngtacũngđãhọcđượcphươngphápxửlímộtsốcáchtựlừaphỉnhmình.Mộtvídụ:milikan[103]đođiệntíchcủaelectronbằngthínghiệmcácgiọtdầurơivàthuđượckếtquả,màbâygiờaicũngbiếtlàkhôngthựcsựchínhxác.Cómộtchútsailệchdoôngấyđãdùnggiátrịkhôngchínhxáccủađộnhớtkhôngkhí.Thậtthúvịkhinhìnvàolịchsửcácphépđođiệntíchelectronđượcthựchiệnsaumilikan.Nếubiểuthịcáckếtquảđótheothờigian,bạnsẽthấymộtkếtquảlớnhơnkếtquảcủamilikanmộtchút,rồimộtkếtquảtiếplạilớnmộtchút,mộtkếtquảtiếplạilớnhơnmộtchút,vàcuốicùngchúngquivềmộtconsốlớnhơn.

Vìsaohọlạikhôngpháthiệnrangayrằng,consốmớilàlớnhơn?Đây là câu chuyện,mà cácnhàkhoahọcphải cảm thấyxấuhổ,bởivìrõrànglàngườitađãhànhxửnhưthếnày.Khihọthuđượcmộtconsốquácaosovớikếtquảcủamilikan,họnghĩrằngchắcchắncósaisótnàođó,họtìmkiếmvàrồicũngtìm ramột nguyên nhân có thể dẫn đến sai sót. Còn, khi họnhậnđược giá trị gầnhơnvới kết quả củamilikan, thìhọ lạikhôngxemxétthậtcẩnthận.Rồihọloạibỏnhữngkếtquảlệchnhiềusovớigiátrịcủamilikan,haylàmnhữngviệctươngtựnhưthế.Ngàynay,chúngtađãbiếtnhữngxảothuậtnày,nênkhôngcònmắcnhữngbệnhnhưthếnữa.

Tuyvậy,lịchsửlâudàicủaviệchọccáchkhôngtựlừaphỉnhmình– củaviệccóđược trung thựckhoahọc tuyệtđối là, tôixinlỗiphảinói,cáimàchúngtachưachútâmđưavàobấtcứmônhọcnào,màtôibiết.Chúngtôichỉhyvọnglà,bạnsẽhọcđượcbằngcáchngấmdần.

Nguyên tắcđầu tiên làbạnkhôngđược tự lừaphỉnhchínhmình–bạnchính làngườidễbị lừanhất.Vì thếbạnphảirất

thậntrọngvớiđiềuđó.Saukhibạnkhôngcònbịchínhmìnhlừaphỉnhnữa,bạnsẽdễdàngkhông lừaphỉnhcácnhàkhoahọc khác. Sau đó, bạn chỉ cần trung thực theo cách thôngthường.

Tôi muốn nói thêm đôi điều, dù chúng không thật quantrọngđốivớikhoahọc,nhưngtôigầnnhưtin,đó làviệcbạnkhôngnênlừabịpngườikhôngởtrongnghề,khibạnnóivớitưcách làmộtnhàkhoahọc.Tôikhôngđịnhnóivới cácbạnvềviệc làmgìđể lừagạtvợbạn,hayphỉnhnịnhcôbạngái,hayviệcgìđótươngtự,khibạnkhôngcóýđịnhtrởthànhmộtnhàkhoa học,mà chỉ làmột người bình thường. Chúng tôi dànhviệcđóchobạncùngvớinhữnggiáosĩDotháicủabạn.Tôisẽchỉ nói về một thứ trung thực đặc biệt, thứ trung thực tốithượng.Đókhôngphải làchuyệnnóidối,màlàviệcbạnphảinỗ lựchếtmình,để chỉ ra rằng,bạn có thể sainhư thếnào -mộtviệcbạnphảilàmkhihànhxửnhưmộtnhàkhoahọc.Đâylàtráchnhiệmcủachúngtavớitưcáchcácnhàkhoahọctrướccác nhà khoa học khác, và tôi nghĩ, trước cả những ngườikhônglàmkhoahọc.

Vídụ,tôihơingạcnhiênkhinóichuyệnvớimộtngườibạnsắp lênchương trìnhphát thanh.AnhấynghiêncứuVũ trụ -Thiên văn học, và băn khoăn không biết làm thế nào để giảithích các ứng dụng của công việc nghiên cứu này. “Chà,” tôinói:“Chẳngcóứngdụngnàohết.”Anhtabảo:“Thìđúngnhưthế,nhưngnếu thế, thì chúng tôi sẽ chẳngnhậnđược tài trợchonhữngnghiên cứu theo chủđềnàynữa.”Tôinghĩ, đó làmộtkiểukhông trung thực.Nếubạn thểhiệnmìnhnhưmộtnhàkhoahọc,bạnnêngiảithíchchocôngchúngbiếtbạnđanglàm gì. Trong hoàn cảnh ấy, nếu họ khôngmuốn tài trợ chobạn,thìđólàquyềncủahọ.

Đây làmột ví dụ vềnguyên tắc vừanói.Nếubạnđãquyếtđịnhkiểmtramộtlýthuyết,hoặcmuốngiảithíchmộtýtưởngnàođó,bạnnêncôngbốnó,dùbằngcáchnào.Nếuchúngtachỉcôngbốmột loạikếtquảnàođó, chúng tacó thể làmcho lậpluậncủamìnhcóvẻtốt.Nhưng,chúngtaphảicôngbốcảhailoạikếtquả.

Tôichorằng,việcđưaranhữngtưvấnchochínhphủcũngquantrọng.Vínhư,mộtthượngnghịsĩnhờbạntưvấnvềviệccónênkhoanmộtlỗthămdòởbangcủaôngấyhaykhông;vàbạn thấy, tốthơn lànênkhoanởbangnàođókhác.Nếubạnkhôngcôngbốkếtquảnày,thìvớitôi,dườngnhưbạnchưachomột tư vấn có tính khoa học. Bạn đang bị lợi dụng. Nếu lờikhuyên củabạnphùhợpvới ýđịnh của chínhquyềnhay củacácchínhtrịgia,thìhọcóthểlợidụnglờikhuyênnàynhưmộtlýlẽphụcvụlợiíchcủamình;cònngượclại,thìhọsẽbịtkínđi,không để lọt ra ngoài. Đó không phải là tư vấn có tính khoahọc.Một số loại sai sót khác là đặc trưng của khoa học chấtlượngtồi.KhicònởCornell,tôithườngnóichuyệnvớinhữngngười ở khoa tâm lý học.Một trong các sinh viênnói với tôirằngcôấymuốnlàmmộtthínghiệmnhưthếnày.Ngườitađãpháthiệnrarằng,trongnhữngđiềukiệnnhấtđịnhXnàođó,lũchuột sẽ làmđiềuA, chẳnghạn.Cô ấy tòmòmuốnbiết, nếuthay đổi sang điều kiện Y, thì liệu chúng có còn làm điều Akhông.VìthếcôấyđềxuấtlàmmộtthínghiệmvớinhữngđiềukiệnY,đểxemlũchuộtcócònlàmđiềuAnữakhông.

Tôi đã giải thích cho cô ấy rằng, trước tiên, cần lặp lại thínghiệmcủanhữngngườikháctrongphòngthínghiệmcủacôấy–tứclà làmthínghiệmvớiđiềukiệnXđểxemcóquansátđượcA không đã, rồimới tính đến chuyện chuyển sang điềukiệnY,đểxemAcó thayđổiđihaykhông.Nhưthế thìcôấy

mớibiếtđược, sựkhácnhauvềđiềukiện thínghiệmđúng lànguyênnhânlàmthayđổiA,vàcôấymớikiểmsoátđượcvấnđề.

Cô gái rất vui với ý tưởngmới này và đến gặp giáo sư củamình.Câutrảlờicủaôngấylàkhông,côkhôngnênlàmđiềuđó,bởivìthínghiệmấyđãđượclàmrồivàcôchỉmấtthờigianvôíchthôi.Lúcđólàkhoảngnăm1947vàdườngnhưxuhướngchung ở giai đoạnnày là, không lặp lại những thí nghiệmvềtâmlýhọc,màchỉthayđổiđiềukiệnđểxemcáigìsẽxảyra.

Ngàynay,saisótnguyhiểmkiểunhưvậyvẫnđangxảyra,thậmchítrongcảlĩnhvựccựpháchnhưvậtlý.Tôiđãsốckhinghemộtngườinóivề thínghiệmnghiêncứudeuteri[104] củaanhta,thựchiệnởmáygiatốclớntạiphòngthínghiệmmáygiatốcquốcgia.Đểsosánhcáckếtquảchohyđrônặngnàyvớikếtquảtươngứngchohyđrônhẹ,anhtabuộcphảisửdụngdữliệuthínghiệmcủamộtngườinàođó,thuđượctrêncácthiếtbịthínghiệmkhác.Khiđượchỏitạisao,anhtachobiết,vìkhôngxinđượcthờigianđể làmthínghiệmvớihyđrônhẹtrênmáygia tốc lớn (thờigianrấthạnchếvàđó làmột thínghiệmđắttiền)dongườitanghĩrằng,sẽchẳngthuđượckếtquảgìmới.Nhưvậy,nhữngngười chịu tráchnhiệmvề các chương trìnhnghiêncứu tạiphòng thínghiệmmáygia tốcquốcgiađãquáquantâmđếnviệcphảicóđượcnhữngkếtquảmới,cốtđểtiếptụcnhậnđượctiềnchonhữngmụcđíchítkhoahọchơn.Cóthểhọđanghủyhoạigiátrịcủanhữngthínghiệm,vốnlàmụcđíchchínhcủatấtcảnhữnggìmàhọđanglàm.Đốivớicácnhàthựcnghiệm, thật khó có thể điều hành công việc theo đúng tinhthầncủatínhtrungthựckhoahọc.

Tuynhiên, tất cảnhững thí nghiệm tâm lýhọc đều khôngthuộcloạinày.Vídụ,cónhiềuthínghiệmvềnhữngconchuột

chạy trong các mê cung, v.v… – với chút ít kết quả rõ ràng.Nhưngvàonăm1937,mộtngườiđànôngcótênYoungđãthựchiệnmộtthínghiệmrấtthúvị.Ôngtadùngmộthànhlangdàivớinhiềucửadọctheomộtphía,nơicácchúchuộtđivào,vàcáccửadọctheophíakia,nơicóđặtthứcăn.Ôngtamuốnxem,liệucóthểhuấnluyệncácconchuộtđivàocửathứba,bấtkểchúngđược thả raởđâu.Không.Lũ chuột chạyngayđến cáicửa,màtrướcđóđãcóthứcăn.

Câu hỏi đặt ra là, làm thế nào lũ chuột biết được rằng đóchínhlàcáicửalầntrước,bởivìhànhlangđượcxâyrấtđẹpvàcác cửa thì giốnghệtnhau?Rõ ràng là có cái gì đóở cửanàykhônggiốngvớitấtcảnhữngcửakhác.Thếlàôngbènsơncáccánhcửarấtcẩnthận,sắpxếpcáchoavănởmặtcửahoàntoàngiốngnhau.Nhưnglũchuộtvẫnnhậnra.Rồiôngnghĩ,cólẽlũchuột ngửi thấymùi thức ăn, nên đã dùng hóa chất thay đổimùisaumỗilầnthử.Lũchuộtvẫnnhậnra.Sauđó,ôngấynghĩrằng,cólẽlũchuộtnhậnbiếtquaánhsángvàcáchbàitrítrongphòngthínghiệm,nhưbấtcứngườibìnhthườngnào.Vìvậy,ôngđãbịtkínhànhlang,nhưnglũchuộtvẫnnhậnbiếtđược.

Cuốicùng,ôngấypháthiệnrarằngchúngcóthểnhậnbiếtnhờtiếngđộngdosànnhàphátra,khichúngchạytrênđó.Vàôngấy chỉ có thểxácđịnhđượcđiềuđó,khi rải cát lênhànhlang.Vậylà,ôngấyđãloạibỏlầnlượttấtcảcácmanhmốicóthể,đểrồicuốicùngđã lừađược lũchuột,vàchúngphảihọccáchđivàocửathứ3.Nếuôngnớilỏngmộttrongnhữngđiềukiệnđó,thìlũchuộtsẽnhậnbiếtngay.

Theo quan điểm khoa học, đó là một thí nghiệm thượnghạng.Chínhthínghiệmnàylàmchotấtcảcácthínghiệmcùngloạicóýnghĩa,bởivìnóchỉranhữngmanhmốimàlũchuộtđãthựcsựdùng–khôngphảinhữngthứbạnnghĩlàchúngdùng.

Vàđây là thínghiệmnóichobạnbiếtchínhxáccácđiềukiệnbạnphải sử dụngđể có được sự cẩn trọng và kiểm soát đượcmọithứtrongthínghiệmvớicácconchuộtchạy.

Tôitheodõisátlịchsửtiếpsaucủanghiêncứunày.Nhữngthínghiệmsau,rồithínghiệmsaunữa,khônghềnhắcđếnôngyoung.Họchẳnghềsửdụngbấtcứtiêuchuẩnnàocủaôngấytrongviệcrảicáttrênhànhlangcũngnhưsựcẩntrọngcaođộcủaông.Họchỉlàmthínghiệmvớinhữngconchuộtchạytheocáchcũvàchẳngchúýgìđếnnhữngkhámphávĩđạicủaôngyoung.Vànhữngbàibáocủaôngấykhôngđượcnhắcđến,chỉvìôngkhôngpháthiệnrabấtcứđiềugìvềnhữngconchuột.Thực ra, ông ấyđãkhámphá ra tất cảnhữnggì,màbạn cầnlàm để có thể khám phá ra điều gì đó về những con chuột.Không để ý đến những thí nghiệm như vậy cũng làmột đặcđiểmcủathứngụykhoahọc.

Mộtvídụnữa lànhữngthínghiệmvềngoạicảm(ESP)củaôngRhine[105]vànhữngngườikhác.Khingườitaphêphán–vàbảnthânhọcũngphêphánchínhnhữngthínghiệmcủamình–họđãcảitiếnmộtsốkĩthuậtđểchocáchiệuứngnhỏhơn,nhỏhơn, và nhỏ hơn, cho đến khi chúng dần biến mất. Tất cảnhữngnhàcậntâmlýhọcđangtìmkiếmmộtthínghiệmnàođócóthểlặplại–mộtthínghiệm,màbạncóthểlặplạivàthuđượccùngkếtquả–chodùchỉmangtínhthốngkê.Họchomộttriệuconchuộtchạy–không,lầnnàylàconngười–họlàmrấtnhiềuthứvàthuđượcmộtkếtquảthốngkênàođó.Lầnsau,họthửlạivàkhôngthuđượckếtquảđónữa.Vàgiờđây,bạnthấymộtngườinóirằng,chờđợimộtthínghiệmcóthểlặplạilàđòihỏikhôngxácđáng.Đấylàkhoahọcư?

TrongbàiphátbiểumiễnnhiệmkhỏichứcViệntrưởngViệnnghiên cứu các vấn đề cận tâm lý, người này còn nói vềmột

việnmới.Và,khinóivớimọingườivềcôngviệctiếptheo,ôngtabảorằng,mộttrongnhữngviệcmàhọphảilàmlàđảmbảorằng,họsẽchỉđàotạonhữngsinhviênđãthểhiệncókhảnăngthuđượcnhữngkết quảngoại cảmởmộtmứcđộ chấpnhậnđược,khôngphíthờigiancủahọvớinhữngsinhviênđammêvàcóthamvọng,nhưngchỉđạtcáckếtquảkhôngchắcchắn.Thậtlànguyhiểmkhicómộtchínhsáchnhưthếtronggiảngdạy-chỉdạysinhviênlàmthếnàođểcóđượcnhữngkếtquảnàođó,chứkhôngdạycáchlàmthínghiệmvớisựtrungthựckhoahọc.

Vì vậy, tôi chỉ cómột cầu chúc cho cácbạn – chúc cácbạnmaymắnneođậuđượcởmộtnơi,màcácbạnđượctựdogìngiữ tính trung thực như tôi đãmô tả ở trên, nơimà các bạnkhôngcảmthấybịthúcépbởinhucầugiữchỗlàmviệc,haytàitrợ,haygìđó,đếnnỗiphảiđánhmấttínhtrungthựccủamình.Cầumongchobạncóđượcsựtựdođó.

•Chúthích•

[1]Cửahàngbánnhữngđồgiá trịnhỏvàmọithứbánđồnggiá.(ND)

[2]Một thànhphốởphíabắccủa tiểubangNewYork,cáchthànhphốNewYorkkháxa.(ND)

[3]AlexanderGrahamBell (1847-1922) làngườiphátminhramáyđiệnthoại.(ND)

[4]Khúcgỗcắtrađểđun,cókíchthước4x4x8bộ.(ND)[5]ĐơnvịđochiềudàisửdụngởMỹ,bằng0.3048mét.(ND)[6]CáckýtựtrongbảngchữcáiHyLạpσ (sigma),τ (tau),γ

(gamma).(ND)[7]SinhviênđạihọcvàcaođẳngởMỹtổchứccáchộisống

cùngnhà, thường làchỉ toànnamhoặcnữ,và lấycácchữcáiHyLạpđểđặttênhội.(ND)

[8]Vănphòng củaquânđội trong các trườngđạihọcởMỹ.(ND)

[9]JohnStuartMill(1806-1873)làtriếtgiangườiAnhvớitácphẩmnổitiếngVềTựdo(OnLiberty).(ND)

[10] Thomas Henry Huxley (1825-1895) là nhà sinh vật họcngườiAnh.Ông làngười tích cựcủnghộhọc thuyết tiếnhóacủaDarwinnênđượcmệnhdanhlà“ConchóbuncủaDarwin”.(ND)

[11]VáchđámàutrắngphíabờbiểnnướcAnhởeobiểnmăngsơchiacắtnướcAnhvàlụcđịachâuÂu.(ND)

[12] JohannWolfgang von Goethe (1749-1832) làmột đại thihàongườiĐức.(ND)

[13]MộtconquỷtrongtruyềnthuyếtcủaĐứcxuấthiệntrong

tácphẩmFaust.(ND)[14]ĐiểmthiởhệthốnggiáodụcMỹdùngcácchữcáiA,B,

C,..VớiAlàmứcxuấtsắc,Blàgiỏi.B+làgiữaAvàB.(ND)[15] Cơ sở nghiên cứu và phát triển nổi tiếng với rất nhiều

phátminhkhoahọckỹ thuậtquan trọngnhư tranzito, laser..Đến nay đã có bảy giải Nobel được trao cho các công trìnhnghiêncứuhoànthànhởphòngthínghiệmnày.

[16]WilliamBradfordShockleyJr.(1910-1989)lànhàvậtlývàphát minh người Mỹ. Ông cùng với Bardeen và Brattain đãkhámpháracứuhiệuứngtranzitotrongbándẫnnăm1947,mởrakỷnguyêncủađiệntoánbándẫn.BangườiđãđượctraogiảiNobelvậtlýnăm1956chophátminhnày.(ND)

[17]Đạisuythoáilàthờikỳsuythoáikinhtếtoàncầudiễnratừnăm1929đếnhếtcácnăm1930vàlấnsangđầuthậpkỷ1940.Nóbịcoilà“Đêmtrước”củathếchiếnthứhai.(ND)

[18]Loạithuốctrịcảmcúmđauđầuthôngthường.(ND)[19] Một thị trấn nhỏ ở bang New Mexico, nơi đặt Dự án

Manhattan với nhiệm vụ chế tạo bomnguyên tử trong chiếntranhthếgiớithứhai.(ND)

[20] Frederic deHoffman (1924-1989) là nhà vậy lý hạt nhânngườiMỹgốcÁo, là trợ lý củaEdwardTeller trongviệcpháttriểnbomnhiệthạch.Nhânvậtnàysẽđượcgặplạiởphầnsaukhi bị Feynman chơimột vốnhớđời trong câu chuyệnvề tàimởkhóasốcủaFeynman.(ND)

[21]Mộtcôngtytưnhânthựchiệnnghiêncứutheođơnđặthàng và cung cấp dịch vụ cho bộ quốc phòngMỹ có trụ sở ởthànhphốSanDiego,bangCalifornia.(ND)

[22]NguyênvăntiếngAnhlàessentialobject.(ND)[23] Cơ sở nghiên cứu và phát triển nổi tiếng với rất nhiều

phátminhkhoahọckỹthuậtquantrọngnhưtransitor,laser..Đến nay đã có bảy giải Nobel được trao cho các công trìnhnghiêncứuhoànthànhởphòngthínghiệmnày.

[24] Phỏng theo bài nói chuyện trong những Bài giảng vềKhoa học và Xã hội Thường niên lần thứ nhất tại Đại họcCaliforniaởSantaBarbaranăm1975.“LosAlamosnhìntừbêndưới”làmộttrongloạt9bàigiảngđượcxuấtbảntrongtàiliệuHồi ức về LosAlamos, 19431945, do L. Badash và các cộng sựbiên soạn, trang 105-132. Bản quyền năm 1980 thuộc Công tyXuấtbảnD.Reidel,Dordrecht,HàLan.

[25]RobertR.Wilson(1914-2000),giảithưởngNobelvềvậtlýnăm1978dođãpháthiệnrabứcxạvibanềncủavũtrụ.(ND)

[26]Uranicóhaiđồngvịphổbiếnnhất,u238vàu235,trongđóchỉcóđồngvịu235lànhiênliệutạoraphảnứngdâychuyềndùngchobomnguyêntử.(ND)

[27]ArthurHollyCompton(1892-1962)-nhàvậtlýngườimỹ,đoạt giảiNobel vật lýnăm 1927 cho công trình tánxạ, về sauđượcmangtênông:hiệuứngCompton.(ND)

[28] Albuquerque là thành phố lớn nhất của bang NewMexico,vùngTâynamnướcMỹ.(ND)

[29]RobertSerber(1909-1997)-nhàvậtlýngườiMỹ,thamgiadựánManhattannăm1941.(ND)

[30]Mộtloạikhoángchấttựnhiêncủachì(II)oxit.(ND)[31]Tênmộtloạithuốcchữađầyhơi,chướngbụng.(ND)[32]EmilioSegrè(1905-1989),ngườiđạtgiảiNobelvậtlýnăm

1959 (cùng với Owen Chamberlain) vì đã phát hiện ra phảnproton.

[33]RobertF.Christie(1916-)nhàvậtlýlýthuyếtMỹ,hiệnlàgiáosưdanhdựcủaViệnCôngnghệCalifornia(Caltech).(ND)

[34] Klaus Fuchs (1911-1988) bị buộc tội làm gián điệp vì đãcungcấpnhữngbímậtvềbomnguyêntửchoLiênXôcũtrongvàngaysauchiếntranhthếgiớithứII.(ND)

[35]ThủphủcủabangNewMexico,Mỹ.(ND)[36]EnrricoFermi (1901-1954),nhàvật lý lỗi lạcngười italia,

giảiNobelvềvậtlýnăm1938đãchứngminhđượcsựtồntạicủacác chất phóng xạ mới được tạo ra bằng cách chiếu chùmnơtron và các công trình liên quan. Fermi cũng là người đầutiên chịu trách nhiệm xây dựng lò phản ứng hạt nhân đỉềukhiểnđượcđầutiênởtrườngĐạihọcChicagovàotháng12năm1942.

[37] Aage Bohr (1922 -), nhà vật lý lý thuyết ĐanMạch, giảiNobel vật lý năm 1975 (cùng với Ben mottelson và JamesRainwater) cho lý thuyết của họ về cấu trúc của hạt nhânnguyêntử.

[38]Tênvị thầntrongThầnthoạiHyLạpbị thầnDớt trừngphạtbằnghìnhphạt,ngàyquangày,phảilănmộttảngđánặnglênmộttriềndốcdài.Mỗikhitảngđáđượclănđếnđỉnh,nólạilănxuống,vàSisyphusphảibắtđầulạitừđầu.

[39] Donald William Kerst (1911-1993) là nhà vật lý thựcnghiệmngườiMỹ,việnsĩviệnhànlâmKhoahọcQuốcgiaHoaKỳ.(ND)

[40] Quả bom nguyên tử đầu tiên thả xuống thành phốHiroshimavàongày6tháng8năm1945.NgườiMỹviếtthángtrước,ngàysaunênFeynmanđãthử8-6-45.(ND)

[41]Thờigiannàylànhữngnămđầucủathậpniên40củathếkỷXX,trướccảthờikỳđiệntoánbándẫn,nênmáytínhcònrấtthôsơvànặngnề,thườngchiếmcảmộtphònglớn.(ND)

[42] Một tập đoàn lớn của Mỹ, hoạt động trong nhiều lĩnh

vực,vàcótrụsởchínhởthànhphốFairfield,bangConnecticut,HoaKỳ.(ND)

[43]MộtthànhphốởphíabắccủatiểubangNewYork.(ND)[44]MộtthànhphốcáchSchenectadykhoảng40km.(ND)[45]ManuelSandovalVallarta(1899-1977)lànhàvậtlýngười

Mexico,làgiáosưvậtlýởMITtrongthờikỳFeynmanđanghọcở đó, và cũng là đồng tác giả bài báo khoa học đầu tiên củaFeynmanvề tiavũtrụmà liênquanđếnvấnđềnàyFeynmancũngcómộtcâuchuyệnrất thúvịvề thứtựtêntácgiả trongbàibáo.(ND)

[46]OliverJosephLodge (1851-1940) lànhàvật lýngườiAnhcóđónggóptrongviệcphátminhrađiệntínkhôngdâyvàđãđượcphong tướchiệp sĩ.Ông cũng cóquan tâmđến cáchiệntượngtâmlinh.

[47]N:normal;D:Deficient.(ND)[48]Mộtkýhiệutronghệthốngphânloạinamgiớikhikhám

sức khỏe nghĩa vụ quân sự củaMỹ. 4-F là loại không đủ sứckhỏeđểphụcvụtrongquânđội.

[49] Cách gọi thân mật tên bố của Feynman, MelvilleFeynman.(ND)

[50] Institute for Advanced Study, Princeton (USA) là việnnghiêncứurấtnổitiếng,quitụnhữngnhàkhoahọclỗilạccủathế giới trong thế kỷ XX như Einstein, vonNeumann,Gödel,Oppenheimer.RấtnhiềunhàkhoahọclàmviệcởđâyđượctraogiảiNobelhayhuychươngFields(trongToánhọc).(ND)

[51]LowellC.ThelinởNewJerseycólinhcảmrằngFeynmanđảongượctỷsố–cólẽlàcốtình,đểkíchthíchđộcgiảtựlàmthínghiệmkiểmchứng.Thelinđãghihìnhcáiđĩaquayvàlắc,nhưngkhẳngđịnhtỷsốngượclại,tứclàhailầnlắcvớimộtlần

quay.ThựctếthìFeynmanđãkhôngpháthiệnralỗinày,kểcảsaukhiđọcbảninthử.CáithuhútsựquantâmcủaFeynmanlàmộttỷsốđơngiảnnhưvậylạiẩntrongchuyểnđộngphứctạpcủacáiđĩa(RL).

[52]Khiđómáytínhbỏtúivẫnchưarađờivàbàntínhcơhọccólẽvẫnlàthứđượcdùngphổbiếnđểthựchiệncácphéptínhsốhọc.(ND)

[53]1foot=12inch.(ND)[54]Feynmanđãsửdụngcôngthứcgầnđúng(1+x)α≈1+αxkhi

xnhỏ.(ND)[55]MộthònđảoởtrungMỹ.(ND)[56]MộtthứtiếngĐứccổcủangườiDotháiởTrungvàĐông

Âu.(ND)[57]MộttiểubangởmiềnĐôngnướcMỹ.(ND)[58]“Up”và“Down”trongtiếngAnh.(ND)[59]NguyênvăntiếngAnhlà“Layover”.Từnàycòncónghĩa

làphủlên,trảilên.(ND)[60]NguyênvăntiếngAnhlàtambourine,lànhạccụgõgồm

mộtcáitrốngnhỏnôngđáy,gắnnhữngvòngkimloạikêuxủngxoẻngởvành,ngườichơilắchoặclấybàntaygõlêntrống.(ND)

[61] Nguyên văn tiếng Anh là school. Từ này có nghĩa làtrườnghọc,nhưngcũngcónghĩalàđàn,bầy.

[62]Nhữngmiếngnhựa tổnghợp làmphâncựcánh sángđiquanó.(ND)

[63]Thờiđóđènnháyvẫnchưađược tíchhợpvàomáyảnhnhưbâygiờnênphảicóngườicầmđểtạoánhsáng.(ND)

[64]Tronghệ thốnggiáodụcđạihọcmỹ, saukhoảngmỗi 5nămthìgiáo sư lại cómộtnămđượchoàn toàn tựdo,không

phải làmbất kỳ công việc gì ở trường đại học, trong khi nhàtrườngvẫntrảlươngnhưđanglàmviệc.(ND)

[65] Yukawa (1907-1981) là nhà vật lý lý thuyết người NhậtBản,ngườiđượctraogiảiNobelVậtlýnăm1949chocôngtrìnhnghiên cứu lý thuyết về các lựchạt nhân.Ông cũng là ngườiNhậtđầutiênđượctraogiảiNobel.(ND)

[66] Sinitiro Tomonaga (1906-1979) là nhà vật lý lý thuyếtngườiNhậtBảnđượctraogiảiNobelVậtlýnăm1965(cùngvớiFeynman và Schwinger) cho những đóng góp trong lĩnh vựcđiệnđộnglựchọclượngtử.(ND)

[67]YoshioNishina(1890-1951)đượccoilàngườiđiđầutrongpháttriểnnghiêncứuvậtlýhiệnđạiởNhậtBản,cóảnhhưởngđếnnhiềuthếhệcácnhàvậtlýNhậtBản,baogồmcảYukawavàTomonaga.(ND)

[68] Nguyên văn tiếng Anh là “Would you rike to see thegarden?”Feynmandùng“Rike”thay“Like”đểnhạigiọngtiếngAnhcủangườinhật.NgườiNhậtphátâmchữ“R”và“L”gầnnhưnhau.(ND)

[69] Lý Chính Đạo (Tsung-Dao (T.D.) Lee) và Dương Chấnninh(ChenNingYang),hainhàvậtlýMỹgốcTrungQuốcđượctraogiảiNobelVậtlýnăm1957chonhữngkhámphávềquiluậtchẵnlẻ.(ND)

[70] Hội nghị quốc tế về Vật lý năng lượng cao (ICHEP–internationalConferenceonhighEnergyphysics)làmộttrongnhữnghộinghịdanhgiánhất trongchuyênngànhvật lýhạt,đượctổchứclầnđầuvàonăm1950ởRochester,bangNewYorknêncũngthườngđượcgọilàhộinghịRochester.(ND)

[71]TênmộtthànhphốcáchRochesterkhoảng90dặm(~150km).(ND)

[72] Nguyên văn tiếng Anh “Daylight saving time”, là việcthayđổigiờ tạmthờivàomùahèđểchobuổichiều tốimuộnhơnvàbuổisángcũngsángmuộnhơn,vàthườngđượcápdụngởcácnướcởvĩđộcaonơimàchênhlệchngàyđêmgiữamùahèvàmùađônglàlớn.Thôngthườngđồnghồđượcchỉnhtiếnlênmộttiếngvàomộtngàyđầumùaxuânvàsẽchình lùi lạimộttiếng trong mùa thu. Chi tiết của ngày giờ thay đổi này tùythuộcvàotừngđịaphương.(ND)

[73]NocolaCabibbo (1935-2010) là nhàVật lý người italia cónhiều nghiên cứu quan trọng trong lĩnh vực tương tác yếu,đượcbiếtđếnquakháiniệm“GócCabibbo”.(ND)

[74]ValentineTelegdi (1922-2006) lànhàVật lý thựcnghiệmngườiMỹgốcHung-ga-ri.(ND)

[75] Ký hiệu toán học dùng trong lý thuyết trường hấp dẫnthườngdùngkếthợpký tựLa tinhvới chỉ số là cácký tựHyLạpnhưmu(µ),nu(ν),chẳnghạnnhưgµνnênkhitraođổivớinhauthìcácnhàkhoahọcthườngphảinóiđếnnhữngtừnàynhiềulần.(ND)

[76]NhàthờnổitiếngởVaticannơicórấtnhiềutácphẩmhộihọađượcvẽởtườngvàmáivòm.(ND)

[77]MarieCurie(1867-1934),nhàvậtlývàhóahọcngườiPhápgốcBaLannổitiếngvớicáccôngtrìnhnghiêncứuvềphóngxạvà làngườiduynhấtđãđược traocảgiảiNobelVật lývàhóahọc.(ND)

[78] Phép thử tâm lý mang tên nhà tâm lý học Thụy SĩHermann Rorschach (1884-1922) trong đó sự nhận thức quahìnhảnhcủachủ thểkhinhìnvàomười thẻbaogồmcácvếtmựcđentrắngvàmàutrênnềngiấytrắngđượcghilạivàphântích bằng những lý giải tâm lý học, các thuật toán khoa học

phứctạp,hoặclàcảhai.[79] Cuốn sách ghi những luật lệ và truyền thống trong các

vấnđềtôngiáovàxãhộicủađạoDoThái.(ND)[80]MộthệthốngcửahàngbánđồmaymặcởMỹ.(ND)[81]TênvệtinhnhântạođầutiêncủaloàingườidoLiênXô

phóngthànhcôngnăm1957(ND).[82]Wakalixes làtừdoFeynmanbịara,chẳngcónghĩagì,ở

đâyngụý“Năng lượng”cũngnhư“Wakalixes”chỉ làmột từ,chẳngcóýnghĩagì!-ND

[83] Một thành phố ở phía nam bang California, gần LosAngeles

[84]TênmộtthànhphốởgầnLosAngeles,nơicótrườngđạihọcCaliforniaởIrvine,mộttrongmườitrườngthànhviêncủahệthốngđạihọccôngCalifornia.

[85]Tácgiảcủacuốntiểu thuyếtsửthinổi tiếngSôngĐôngêmđềm.(ND)

[86] Một nữ diễn viên và người mẫu tạp chí ảnh nổi tiếngngườiÝ.(ND)

[87] Tên gọi tắt của Đại học California ở Los Angeles, mộttrong 10 trường thànhviêncủahệ thốngđạihọccôngởbangCalifornia–HoaKỳ.(ND)

[88]Một trườngđạihọcở bangRhode IslandphíađôngbắcnướcMỹ.(ND)

[89]KhitôicònlàmộtgiáosưtrẻởCornell,giáosưNegebauerđãđếnđóvàtrìnhbàymộtloạtbàigiảng,đượcgọilàbàigiảngmessenger,về toánhọccủangườiBabylon.Cácbàigiảng thậttuyệtvời.Oppenheimergiảngbàiởnămtiếptheo.Tôicònnhớđã tựhỏi chínhmình: “Chẳng phải sẽ rất tuyệt nếu quay lại,vàomộtngàynàođó, và trìnhbàynhữngbài giảngkiểunhư

vậy!” Vài năm sau, khi tôi đã từ chối lời mời đi giảng bài ởnhiềunơi,thìlạinhậnđượclờimờiđọcbàigiảngmessengerởCornell.Tấtnhiên là tôi không thể từ chối bởi tôi đã đểđiềunàytrongsuynghĩcủamìnhtừlâurồi.TôinhậnlờivàđếnnhàBobWilsonvàomộtmộtkỳnghỉcuốituầnvàchúngtôiđãthảoluậnnhiềuýtưởngkhácnhau.Kếtquảlàloạtbàigiảngvớitêngọi“Đặctínhcủađịnhluậtvậtlý”.[Chúthíchthêmcủangườidịch:TỷphúBillGatesđãrấtấntượngkhixembăngghihìnhloạtbàigiảngnàyvàđãhàophóngmuabảnquyềnđểtấtcảmọingười có thể xem miễn phí tại địa chỉhttp://research.microsoft.com/apps/tools/tuva/index.html]

[90]MộtnướcởTrungMỹ,cóbiêngiớivớiphíaNamMexico,vàcũnglànơingườiMayacổsinhsống.(ND)

[91]MộtthànhphốởphíađôngcủanướcĐức.(ND)[92] Có thể hình dung saoKim chuyển động trênmột vòng

trònnhỏ vàTrái đất chuyển động trên vòng tròn lớnhơn cócùngtâmlàmặttrời.KhiTráiđất,saoKimvàmặttrờiởvịtrígầnnằmtrênmộtđườngthẳngthìánhsángmặttrờisẽkhôngchophépngườiởtrênTráiđấtquansátđượcsaoKim.(ND)

[93]TrongkhitìmhiểubảngsốđểtínhchínhxáchơnchukỳcủasaoKim,tôipháthiệnramột lầnphóngđạihiếmhoicủaôngThompson.Ôngấyđãviếtrằngbằngcáchnhìnvàobảngsốnày,bạncóthểlầnracáchngườiMayatínhchukỳcủasaoKim–sửdụngconsốnày4lầnvàsựkhácbiệtkiamộtlầnvàbạnsẽthuđượcđộchínhxácmộtngàycho4000năm,mộtconsốrấtấn tượng,đặcbiệtkhingườiMaya chỉquan sát trongkhoảngvàitrămnăm.HóaralàThompsonđãlấytổhợpcácconsốphùhợpvớiconsốmàôngấynghĩlàchukỳcủa“SaoKim”583,92.Nhưngkhibạnđưathêmcácconsốchínhxáchơnvào,chẳnghạn như 583,923, bạn sẽ thấy số liệu của người Maya bị sai

thêm. Tất nhiên bằng cách lựa chọn tổ hợp các con số khácnhaumàbạncóthểlấytừbảngsốđóđểthuđược583,293vớiđộchínhxácđángrấtấntượng!

[94]Cuộcbạoloạnlớnxảyratháng8năm1965ởLosAngelesvớinguyênnhânđượccholàdophảnứnglạihànhđộngbạolựccủacảnhsátvàsựbấtcôngdophânbiệtchủngtộcvớingườidađenởLosAngeles.(ND)

[95]TêngọithânmậtcủaRobertB.Leighton,giáosưvậtlýởCaltechvàlàchacủaRalphLeighton.(ND)

[96] Một phim trường nổi tiếng ở kinh đô điện ảnhHollywood.(ND)

[97] John Cunningham Lilly (1915-2001) là một bác sĩ, nhàphântíchtâmlý,triếtgia,vàngườiviếtvănngườiMỹ.Ônglànhànghiêncứumởđường trongviệc tìmhiểubảnchấtcủaýthức.(ND)

[98]MộtlàngnhỏgầnFarRockaway.(ND)[99]TêntiếngAnhlàmarijuana,mộtloạichấtkíchthíchnhẹ

hơnthuốcphiện.(ND)[100] Phỏng theo bài nói chuyện trong lễ tốt nghiệp của

Caltechnăm1974.[101]Một địa điểmở vùngduyênhải cáchSanFrancisco 193

kmvềphíanam,bangCalifornia,Mỹ.(ND)[102]UriGeller (1946 -) -nhàảo thuậtngười Israel gốcAnh,

người đã tuyên bố rằng có thể bẻ cong thìa bằng năng lượngtinhthần.(ND)

[103] Robert Andrews Milikan (22/03/1868-19/12/1953) là nhàvật lýngườimỹ,đạt giảiNobelVật lýnăm 1924nhờđođượcđiện tích của electron và công trình nghiên cứu về hiệu ứngquangđiện.(ND)

[104]Còngọilàhydrônặng,kýhiệulàD.(ND)[105] JosephBanksRhine (1895-1980)đượcxem làngười tiên

phong trong lĩnh vực ngoại cảm. Ông đã thành lập cả mộtphòngthínghiệmvềngoạicảmtại trườngđạihọc tưDuke,ởDurham,bangNorthCarolina,Mỹ.(ND)