FESTIVALI, DOGAAJI I DESTINACIJE

SEMINARSKI RAD

MENTOR STUDENT

SADRAJ

UVOD31. Pojam i tipologija dogaaja42. Znaaj manifestacija za razvoj destinacije72.1. Festivali kao proizvod83. PRIMJERI11ZAKLJUAK14LITERATURA15

UVOD

Manifestacioni turizam, turizam dogaaja ili event turizam ukljuuje putovanja koja su primarno motivisana posjetom manifestaciji kulturnog, umjetnikog, zabavnog i slinog karaktera i sadraja. Ranije je, kao sveobuhvatni, bio korien termin special event.

U posljednje vrijeme sve ee je u upotrebi sintagma festivals and events, koja u prvi plan istie znaaj dogaaja festivalskog karaktera. Festivali su se umnoili sa rastom masovnog turizma posle II svjetskog rata.

U V. Britaniji gotovo 50% umjetnikih festivala pokrenuto 80-tih godina 20. vijeka kako bi podstakli veu posjetu turista pojedinim gradovima. ak i festivali namenjeni pripadnicima lokalne zajednice dovode znatieljne turiste, a sve vie je i onih manifestacija koje su kreirane samo iz turistikih razloga.

1. Pojam i tipologija dogaaja

Prema veliini i znaaju (udio na tritu, kvalitet, efekat na imid destinacije, podrka lokalne zajednice, ekonomske koristi, environmentalna vrijednost, odrivost i sl.), mogu se izdvojiti tri osnovna tipa dogaaja: [footnoteRef:2] [2: Dobre, R. (2004): Menadment turistike destinacije, ibenik, str.15.]

Mega event je manifestacija koja privlai ogroman broj posjetilaca, obino preko 500.000 ili 1 mil., kao to je sluaj sa Olimpijskim igrama ili Svjetskim fudbalskim prvenstvom.Hallmark event (ig, oznaka) je znaajna manifestacija koja se odrava samo jedanput ili se ponavlja u odreenom intervalu, ogranienog je trajanja, a organizovana je sa ciljem jaanja pozitivne slike o destinaciji, njene privlanosti i ekonomske uspjenosti. Naziv upuuje na to da je postala zatitini znak neke destinacije (npr. Dubrovake ljetnje igre ili opersk i festival u Veroni). Local event je manifestacija manjeg obima, kraeg trajanja, ali se odrava ee i u njenom fokusu je nain ivota lokalne zajednice (umjetnost, zanati, vjetine ljudi i sl.). Pojam turizam dogaaja ukljuuje razne oblike turizma, kao to su sportski, kulturni, poslovni, religijski i sl., ali je fokus samo na jednom aspektu dogaaju ili manifestaciji, kao povodu okupljanja turista. To ima za posljedicu i odgovarajui pristup u marketingu i menadmentu takvog oblika turizma. Poto se manifestacije odravaju samo jednom, rijetko ili u odreenim razmacima, ali uvijek u ogranienom trajanju, pruaoci usluga u destinaciji koriste takvu priliku da poveaju cijene u odnosu na uobiajeni nivo. Nove cijene uveavaju se, katkad, i viestruko, pa pohlepa pojedinih hotelijera, restoratera, taksista i drugih, destimulativno djeluje na potencijalne turiste (istisnuta potronja). Ova ne tako rijetka praksa moe imati negativan efekat i na turiste koji su doli u destinaciju, jer su svjesni da sve usluge plaaju znatno vie nego u redovnim uslovima. Tako se dogaa da pojedini hoteli ak i u najtraenijim terminima (u vrijeme manifestacije) ne uspjevaju da popune svoje kapacitete, a naknadno sniavanje cijena dolazi kao zakasnela reakcija. U staro doba, festivali su bili posveeni bogovima i, prema Herodotu, bilo ih je mnogo, kako u Egiptu tako i u Grkoj, gdje su se etiri festivala izdvojila po znaaju: Olimpijske igre u Olimpiji, Pitijske igre u Delfima, Istmijske igre u Korintu i Nemejske igre u Nemeji. Ovi festivali su i prireivani u obliku igara, poto je jedan od naina na koji su stari Grci slavili boanstvo bio da mu prirede najbolju atletsku ili umjetniku predstavu. U srednjem vijeku, festivali imaju vie sekularni karakter, jer su se njima slavila ljudska, a ne boanska dostignua. I tada, kao i kasnije, sluili su za afirmisanje lokalne kulture i tradicije, nudei priliku za iskazivanje identiteta lokalne zajednice, ali i za promociju umjetnika i zanatlija. Mnogi dananji festivali pokrenuti su radi pospjeivanja turizma i promocije pojedinih destinacija. ak i oni kojima to nije bio prvobitni cilj, naknadno su dobili turistiki znaaj. Festivali pojaavaju atraktivnost destinacije i dovode vie posjetilaca sa posebnim interesovanjem za proizvod, dogaaj, kulturnu batinu ili tradiciju, koji se festivalom i proslavljaju. Zahvaljujui turizmu, obnavljaju se i neki svojevremeno naputeni festivali (karneval u Veneciji). Dok neki festivali predstavljaju pravu svetkovinu lokalne zajednice ili, bar, imaju svearski element, drugi pripadaju kategoriji zabave i spektakla. U ovom drugom sluaju ne podrazumijeva se, esto nije ni dozvoljeno, da publika neposredno uestvuje, jer su predvieni samo za gledanje. Festivali mogu imati razliitu formu, a najee je re o sljedeim manifestacijama:[footnoteRef:3] [3: Dobre, R. (2004): Menadment turistike destinacije, ibenik, str.17.]

karnevali (Rio de Janeiro, Mardi Gras); umjetniki festivali (pozorite, folklor, film, balet); muziki festivali (opera, pop/rock, tradicionalna muzika); festivali hrane i vina (minhenski Oktoberfest); religijske sveanosti i procesije; cirkusi (putujui ili stalni; na primjer spektakl Cirque du Soleil); sportski dogaaji (takmienja), i festivali kulture (npr. Evropska prestonica kulture).

Festival je prozor u svijet lokalne zajednice. Tu se susree veliki broj ljudi turisti i lokalno stanovnitvo. Lokalna zajednica, kao domain, moe dati znaajan doprinos odrivom razvoju turizma upravo putem festivala koji jaaju njenu socijalnu koheziju i kulturni identitet (podstiu interakciju i povezanost meu stanovnitvom), lokalni imid, samopouzdanje, a iniciraju i partnerstvo izmeu javnog i privatnog sektora. S druge strane, pripadnici lokalne zajednice mogu prihvatiti odreene kulturne aspekte modernog ivota, zahvaljujui interaktivnoj komunikaciji sa posjetiocima. Posjetioci iz drugih sredina donose u receptivnu regiju kulturne promjene i uestvuju u razmjeni kulturnih koristi sa lokalnim stanovnitvom. Odravanje lokalnih manifestacija prate i negativni efekti. Festivali, a naroito karnevali, ine kontrast svakodevnom ivotu, jer uesnicima nude obilje zabave i oputanja u atmosferi koja je vesela, esto doputa i inspirie razne nestaluke, u svakom sluaju osloboena je od uobiajenih socijalnih ogranienja. I sam pojam karneval vezuje se za slobodnije ponaanje, dok se festivali odlikuju mirnijom atmosferom. U ekstremnoj formi, svetkovina moe djelovati kao remetilaki faktor za lokalnu kulturu i tradicionalne aktivnosti. Ovdje nije rije samo o potencijalnoj komercijalizaciji (komodifikaciji) ili demonstracionom efektu turizma na lokalno stanovnitvo. Guva, buka, masovna pijanstva, tue i kriminal takoe su pratioci karnevala i festivala, to smeta ne samo lokalnom stanovnitvu, ve i turistima. Otvorena pitanja u vezi sa festivalima i karnevalima:[footnoteRef:4] [4: Dobre, R. (2004): Menadment turistike destinacije, ibenik, str.20.]

Uticaj veliine festivala na lokalnu zajednicu (mali vie angauju rezidente, ali donose i manje prihode). Pitanje autentinosti i eventualne komodifikacije lokalnih kulturnih vrijednosti (realna mogunost trivijalizacije kulture). Vlasnitvo nad festivalom i upravljanje (javni ili privatni sektor). Obezbjeenje kontinuiranog finansiranja (sponzorstva), posebno manjih i lokalnih festivala. Namjena, tj. auditorijum (lokalni ili turistiki, to nije uvijek kompatibilno). Etniki i festivali manjina (karnevali, gay pride i sl.) mogu biti prisvojeni od strane onih koji ne pripadaju kulturi odreenih grupa ili nemaju razumjevanje za njihove potrebe. Problemi u vezi sa odrivou turizma u destinaciji (guva, zakrenost, buka, otpaci i sl.). Pitanje autentinosti lokalnih kulturnih dogaaja utoliko je vanije to ima primjera insceniranih manifestacija kojima se, nerijetko, trivijalizuju kulturne vrijednosti pojedinih zajednica. Mnogi dogaaji ciljno su kreirani za turiste, uz saglasnost, pa i neposrednu pomo lokalne zajednice, da bi se pogodnom predstavom zadovoljila znatielja turista. Na taj nain se ne samo ostvaruju prihodi za zajednicu, ve se i destimulie prodor gostiju u back stage destinacije (to ima efekta na ouvanje autentinih lokalnih vrednosti). Problem je, meutim, u tome to se takvi dogaaji, esto, prezentiraju (i prodaju) turistima kao izvorni, a to je vrsta fabrikovanja i manipulacije.2. Znaaj manifestacija za razvoj destinacije

Sportske, muzike i kulturne manifestacije sa meunarodnim ueem imaju jako veliki uticaj na samu destinaciju u kojoj se odravaju i predstavljaju svakako najbolji nain za njen marketing i promociju.[footnoteRef:5] [5: http://www.seebtm.com]

Tzv. event industrija, koja ukljuuje festivale, konferencije, izlobe, sportske, kulturne i razne druge manifestacije, se jako brzo razvija i postaje sve sloenija i uticajnija na kongresni i poslovni turizam, kao i na turizam, generalno.Uticaj drave i korporacija je sve vei i potrebno je uskladiti i zadovoljiti iri spektar potreba i ciljeva razliitih stejkholdera.Sportske, muzike i kulturne manifestacije sa meunarodnim ueem imaju jako veliki uticaj na samu destinaciju u kojoj se odravaju i predstavljaju svakako najbolji nain za njen marketing i promociju.to dogaaj ima iri opseg i znaaj, vei procenat meunarodnog uea i ukljuenost svjetski i regionalno poznatih linosti, to je i zainteresovanost svjetskih medija za njega vea, a samim tim i promocija same destinacije, njene kulture i obiaja, ali i ekonomije i privrede.Zato prilikom organizacije velikih manifestacija i festivala uticaj drave i relevantnih asocijacija i korporacija je jako veliki i prisutan u svakoj etapi njene realizacije i pripreme.Promocija destinacije se vri prije odravanja samog dogaaja, kada traju najave i pripreme za isti, tokom dogaaja, kada se vri izvjetavanje i reportae sa lica mjesta, i nakon dogaaja, kada svi uesnici i posmatrai svoje utiske ponesu sa sobom i podijele ih sa svojim prijateljima, porodicom, kolegama.Kada uzmemo u obzir postojanje i ogromnu popularnost socijalnih mrea kao to su Facebook, Twiter, LinkedIn i sl., moramo imati u vidu da se utisci svakog uesnika manifestacije mogu prenijeti u sekundi stotinama njegovih prijatelja i poznanika. Takav nain irenja informacija i kreiranja miljenja ima sve vei uticaj, koji nikako ne smije da se zanemari.Razvoj turizma, popularizovanje destinacije, popunjavanje kapaciteta i angaovanje/zapoljavanje radne snage su primarne koristi koje manifestacija odnosno, festival moe da obezbijedi i zato ima primjetnu ulogu u ekonomiji jedne zemlje.

2.1. Festivali kao proizvodManifestacija ili dogaaj je specifian proizvod, jer se odrava samo jednom godinje i ima neobino jak uticaj na kreiranje imida o nekoj destinaciji. Pored znaaja koje manifestacija ima u smislu irenja pozitivnih vibracija o zemlji, ona ima i ekonomsku funkciju, a to je poveana potronja turista i stvaranje novih radnih mjesta. Da bi postali dio turistike ponude neke destinacije, manifestacija, mora da privlai uesnike i posmatrae koji nisu dio lokalne zajednice. Turisti vezani uz dogaaje ine najiru populaciju, pri emu im posjeta konkretnom dogaaju predstavlja ili kratki odmor ili trei odmor u godini.[footnoteRef:6] [6: http://www.seebtm.com]

Festival je manifestacija koju obino organizuje lokalna zajednica, a koja slui za ispunjenje konkretnih potreba, kao i za zabavu. Postoji veliki broj festivala u svijetu. Iako mnogi od njih imaju korjene u religiji, ostali imaju sezonski karakter ili izvjesni kulturni znaaj. I neke od institucija organizuju sopstvene festivale (koji se esto nazivaju fest) da bi obiljeile znaajne dogaaje svoje istorije. Oni mogu biti dan osnivanja institucija ili drugi dogaaj koje odaberu za periodino obiljeavanje i to obino na godinjem nivou.Postoji irok spektar festivala: vjerskih, istorijskih, muzikih, sportskih, umjetnikih, filmskih, zabavnih, itd. Odabraemo neke od njih i objasniti o emu se radi.Festival piva je organizovani dogaaj tokom kojeg su dostupne razne vrste piva (a nerijetko i druga alkoholna pia) za degustaciju i kupovinu. Festivali piva se odravaju u znaajnom broju zemalja.Neki od najpoznatijih festivala piva su festivali piva u Nemakoj. Najvei svjetski festival piva na svijetu je Oktoberfest u Nemakoj. Drugi najvei festival piva u Nemakoj, a vjerovatno i u Evropi jeste Cannstatter Volksfest u tutgartu. Veliki britanski festival piva se odrava svake godine u avgustu u Londonu. GBBF, kako ga zovu, odran je po prvi put 1977. godine, a posjeta je brojala preko 66,000 ljudi 2006. godine sa 350.000 pinti (oko 200.000 l) piva popijenih za pet dana festivala.Ostali festivali piva se odravaju u Beogradu, u Srbiji Belgrade Beer Fest, koji se odrava svakog avgusta u parku Ue, zatim u Braovu, u Rumuniji, veliki festival piva se odrava svake godine u oktobru, pa u Karlovcu, u Hrvatskoj, Dani piva, u trajanju od 10 dana poev od posljednjeg petka u avgustu, potom u Kragujevcu u Srbiji, umadija Beer Open, svake godine u junu i u Prilepu, u Makedoniji, , koji se odrava svake godine u avgustu.[footnoteRef:7] [7: http://www.seebtm.com]

Filmski festival predstavlja organizovano, proireno prikazivanje filmova u jednom ili vie bioskopa odnosno mjesta projekcija, obino na jednoj lokaciji. Filmovi mogu biti novijeg datuma a, zavisno od fokusa pojedinanog festivala, moe obuhvatiti i stranu produkciju, kao i filmove iz domae produkcije organizatora festivala. Deava se i da je fokus na konkretnom filmskom umjetniku ili anru (npr. film noir) odnosno temi (npr. gej filmski festivali). Izvjestan broj filmskih festivala je specijalizovan za kratki film, a svaki je definisano maksimalnu duinu. Filmski festivali se obino odravaju na godinjem nivou.Najznaajniji filmski festivali se odravaju u Kanu, Veneciji, Torontu, Berlinu, angaju, Moskvi, San Sebastijanu, Montrealu, Lokarnu (od 2002. godine), Karlovim Varima, Mar del Plati, Kairu i Tokiju.Muziki festival je muziki orijentisan festival koji esto ima za temu muziki anr, nacionalnost ili lokalne muziare. Obino se odravaju na otvorenom, a nerijetko sadre i druge atrakcije kao to su aparati sa hranom i robom, izvoake umjetnosti i drutvene aktivnosti. Pitijske igre u Delfima obuhvataju muzika izvoenja, a najvjerovatnije su i jedan od najranijih poznatih festivala.Mnogi festivali se odravaju na godinjem nivou, ili u nekom drugom intervalu, dok se neki, kao i veina rok-festivala odravaju samo jednom. Neki festivali su profitnog karaktera, drugi se pak organizuju iz konkretnog razloga.Jo jedna vrsta muzikih festivala se odnosi na festivale obrazovnog karaktera, koje jednom godinje organizuju lokalne zajednice, na regionalnom ili nacionalnom nivou, kao promovisanje muziara amatera svih starosnih grupa i nivoa uspjenosti. Dok kandidati izvode primpremljena djela pred publikom koja okuplja druge takmiare, osnovna karakteristika ove vrste festivala jeste da svaki uesnik dobije usmenu ili pismenu povratnu informaciju, na tom mjestu i u tom trenutku, od visoko-strunog i profesionalnog irija nekog koga inae vjerovatno ne bi sreli. Obino dobiju i svjedoanstvo, zavisno od uspjeha, a neki dobiju i nagrade. Element konkurencije je esto u drugom planu, poto je vano da uesnici ue jedni od drugih. Takvi festivali imaju za cilj da prue prijateljsku platformu podrke muziarima da uzmu uea u radosti muzikog stvaralatva.Najvei svjetski muziki festival je Summerfest (24. jun-4.jul 2010.) 11 dana, 11 bina, preko 800 bendova, koji se odrava svake godine u Milvokiju, drava Viskonsin. Svake godine ovaj festival posjeti izmeu 800.000 i 1.000.000 ljudi.Multi-sportski dogaaj je organizovani sportski dogaaj, koji esto traje vie dana, a obuhvata takmienja u razliitim sportovima izmeu organizovanih sportskih timova (uglavnom) iz nacionalnih drava. Prvi najvei savremeni multi-sportski dogaajod meunarodnog znaaja su moderne Olimpijske igre.Mnogi regionalni multi-sportski dogaaji su se odravali od tada, a po uzoru na Olimpijske igre. Mnogi od njih imaju istu strukturu u osnovi. OI se odravaju u intervalu od nekoliko godina u samom gradu domainu i u njegovoj okolini, a grad se bira za svake nove OI. Drave alju reprezentacije na sva takmienja, koje okupljaju sportiste u raznim vrstama pojedinanih i timskih sportova. Sportisti i u pojedinanim i u timskim sportovima dobijaju zlatne, srebrne i bronzane medalje za prvo, drugo, odnosno tree mjesto. OI se odravaju svake etiri godine, a neke su i takmienja na godinjem nivou.

3. PRIMJERISuper Bowl je najvei sportski dogaaj u SAD koji se odrava svake godine po zavretku [NFL] doigravanja na kraju sezone. Super Bowl je isto tako turistiki dogaaj godine za grad koji organizuje Super Bowl.Prvi Super Bowl je odran u Kansas City-u 15 Januara, 1967. godine. Tada je sport dominirao ameriki nogomet igran na koledima pa su vlasnici profesionalnih liga NFL i AFL odluili napraviti spektakl pri susretu ampiona tih dvaju liga. Nakon to su se obje lige udruile u jednu ligu (dananju NFL), na ovoj utakmici se odluivao i ampiona lige.Super Bowl koristi Rimske brojeve pri oznaavanju jer se Super Bowl odrava u Februaru svake godine dok se sezona odvija od Septembra do Decembra svake godine.Brazilski karneval (portugalski: Carnaval) - tradicionalni festival, koji se odrava 40 dana uoi Uskrsa. Glavni dogaaj karnevalskih proslava u Rio de Janeiru su parade kola sambe. kole sambe su grupe graana, obino stanovnika gradske etvrti, koji zajedniki pripremaju nastup.Dvanaest najboljih kola paradira na Sambodromu u dva dana (nedjelja i ponedjeljak). Svaka kola ima oko 3000-5000 uesnika u paradi. Uesnici su bogato kostimirani te ima svoju temu nastupa, pjesmu za tu godinu, kao i odreen broj pokretnih scenografija - alegorija.Poseban iri ocjenjuje nastupe u vie kategorija i prioptava svoje rezultate u srijedu, poslije karnevala. Najboljih est kola paradira i u subotu na paradi prvaka.Slian sistem kola sambe i parada na Sambodromu postoji i u So Paulu.Manje neformalne grupe uesnika karnevala se nazivaju blokos. Oni paradiraju gradskim ulicama i takoe imaju temu nastupa. Njihovi nastupi nisu takmiarskog karaktera. U Riju postoji oko 30 blokosa. Muzike grupe koje sviraju ulicama grada nazivaju se bandas.U anketi sajta TripAdvisor turisti su Tokio proglasili najatraktivnijom destinacijom od 40 ponuenih gradova, dok je oping najbolji u Njujorku, a odnos "kvalitet-cijena" najbolji je u Lisabonu.Ocijenjen od strane internet korisnika u grupi od 40 gradova, glavnih svjetskih turistikih destinacija, Pariz se meu top 10 naao samo po jednom kriterijumu, i to na 10. mjestu prema kvalitetu mree javnog saobraajaPosjetioci sajta TripAdvisor, njih 75.000, vrednovali su atraktivnost gradova sa stanovita devet kriterijuma, poev od gostoprimstva, preko istoe, do taksi slube i opinga, prenijeli su francuski mediji.Apsolutni ampion ove ankete je Tokio, budui da ima pet najboljih mjesta, dok je Moskva najgora sa stanovita etiri parametra.Po pitanju gostoprimstva, Pariz je dospio tek na 33. mjesto. Na vrhu je Kankun (Meksiko), zatim Tokio, pa Lisabon. Moskva je na posljednjem, 40. mjestu. I po ljubaznosti vozaa taksija, Pariz nije proao mnogo bolje, sa svojim 30. mjestom. Na vrhu liste je Tokio, zatim slijede Kankun i Singapur, dok je Moskva ponovo na zaelju.oping je, prema rezultatima ove ankete, najbolji u Njujorku, zatim slijede Bangkok i Dubaji, London je na etvrtom mjestu (ali na prvom u Evropi), Barselona na 10. a Pariz na 11. mjestu.U top 10, prema anketiranima, ali tek na 10. mjesto, Pariz je dospio prema kvalitetu mree javnog saobraaja. Tokio je ponovo dobio najviu ocjenu, ispred Ciriha i Minhena. Meutim, sa stanovita lakoe kretanja gradom, Cirih je ispred Pariza koji tako dospijeva na 11. mjesto.to se tie istoe grada, Tokio je ponovo osvojio prvo mjesto, dok je Pariz dospio tek na 24. mjesto, a na kraju liste je Bombaj.Prema kriterujumu "kvalitet-cijena", Lisabon je dobio najbolju ojcenu, ispred Budimpete i Bangkoka, dok je Pariz na 31. mjestu.Sa stanovita bezbjednosti, Tokio je takoe pobjednik, ispred Singapura i Dubrovnika, zatim slijede Cirih, Be i Stokholm, dok Pariz zauzima 22. mjesto, a Punta Kana (Dominikanska Republika) posljednje.Uprkos svojoj reputaciji grada svjetlosti, Pariz mora mnogo toga da uini kako bi privukao jo vie turista iz cijelog svijeta, ocjenjuje TripAdvizor.

ZAKLJUAK

Pojam turizam dogaaja ukljuuje razne oblike turizma, kao to su sportski, kulturni, poslovni, religijski i sl., ali je fokus samo na jednom aspektu dogaaju ili manifestaciji, kao povodu okupljanja turista. To ima za posljedicu i odgovarajui pristup u marketingu i menadmentu takvog oblika turizma. Poto se manifestacije odravaju samo jednom, rijetko ili u odreenim razmacima, ali uvijek u ogranienom trajanju, pruaoci usluga u destinaciji koriste takvu priliku da poveaju cijene u odnosu na uobiajeni nivo. Zahvaljujui turizmu, obnavljaju se i neki svojevremeno naputeni festivali (karneval u Veneciji). Dok neki festivali predstavljaju pravu svetkovinu lokalne zajednice ili, bar, imaju svearski element, drugi pripadaju kategoriji zabave i spektakla. U ovom drugom sluaju ne podrazumijeva se, esto nije ni dozvoljeno, da publika neposredno uestvuje, jer su predvieni samo za gledanje. Festival je prozor u svijet lokalne zajednice. Tu se susree veliki broj ljudi turisti i lokalno stanovnitvo. Lokalna zajednica, kao domain, moe dati znaajan doprinos odrivom razvoju turizma upravo putem festivala koji jaaju njenu socijalnu koheziju i kulturni identitet (podstiu interakciju i povezanost meu stanovnitvom), lokalni imid, samopouzdanje, a iniciraju i partnerstvo izmeu javnog i privatnog sektora. Sportske, muzike i kulturne manifestacije sa meunarodnim ueem imaju jako veliki uticaj na samu destinaciju u kojoj se odravaju i predstavljaju svakako najbolji nain za njen marketing i promociju.

LITERATURA

Dobre, R. (2004): Menadment turistike destinacije, ibenik. http://www.seebtm.com http://www.021.rs http://bs.wikipedia.org www.vus.hr www.dgt.uns.ac.rs www.lsz-lira.hr

3