Fernando Artola "Bordari"

FERNANDOARTOLA "Bordari"

"

Fernando Arto'a "BORDAR'''renomenezko a'dizkari berezi hauegiten 'agundu dutenak:

Nikolas Aldai

Xabier Aranburu

Jose Luis Arbelaitz

Rafael ArtolaMikel Garmendia

Juan Jose LapitzJesus Mari Mendizabal

Inaxio Nogueras

Koldo OrtegaFlorentino Portu (*)

Txomin SagarzazuJuan San Martin

Martin UgaldeLurdes Zube/dia

·Florentino Portu zenak 1982kouztai/aren 16an Bordari-ri Udaletxeaneskaini zitzaion omena/dian irakurrita-ko testua argitaratu dugu.

Argitaratzai'ea: Hondarribiko Udala

Materia' Grafikoa: Bordari-ren familia

Diseinua eta maketazioa: Antza s.a.!.

'nprimategia: Antza s.a.!.Zirkuitu ibi/bidea 2 ·20160 Lasarte-Oria

l.G. SS 122/86

HONDARR'B'Akez du bere gain har-tzen a/dizkarian adierazitako esaneneta eritzien ondorioak.

~ ~

Hemendik aurrera HONDARRIBIAaldizkaria zure etxean dohainik jaso nahi baduzu,bete ezazu harpidetza-txartel hau eta eraman Udaletxeko Euskara Zerbitzura.

HARPIDETZA TXARTELA

Izen-deiturak: .

Helbidea: .

Herria: ...................................................................................................................._ Hondarribia ·2000ko ale berezia

l

.3. Udalaren eskertza

-""'r

1

4. Bordari

",.- I

, 5.

...........= I7. Fernando Artola eta Jose Luis----

-,Arbelaitz

:/ 12. Bordari,bere anai Rafael-enbegi- --- jakintsuetatik ikusita

---J lB. Borda adina Bordari,I

-" 20. "Bordari",maestroy entrañable-...... - - - amigo... - --

' 23. Osaba Fernando,,,-...-- - l 33.

Bordarieta liburuak

-- - 36. FlorentinoPortu-k"Bordari"ri... - -- -_1 zuzendutako Kitzak- - ..

38. Fernando Artola "Bordari" zenaren...- - .......

- oroitzapenak

t" 40. Fernando Artola Sagarzazu:I

"Bordari"...

I-- --- . 42. Fernandoren oroimenez

U DALA REN ES.K.,ERTZA

Atsegin handiz, aurten, Hondarribiko udalak bertakosemea izan den Fernando Artola 11 Bordari IIri merezi

duen omenaldia egitea erabaki duo

Erabaki zuzena zalantza izpirik gabe, zail gertatu ohi baitatamaina honetako giza~semeak maiz ezagutzeko aukera izatea.

Fernando Artolaren dohainen artean, literatura, bertsogintza,euskalzaletasuna lantzerako orduan zuen trebetasuna zein gaita~suna aipagarriak dira. Dena den, ezin ahaz dezakegu euskarari etaHondarribiari zion maitasuna.

Lerro hauetatik Hondarribiko Udalak bereziki eta bihotzez

eskertu nahi die IIBordarillren senideei, Udalari egin dio tendonazioa. Guretzat eta honenbestez Hondarribitarrentzat balio

handiko ond,-re hau datozen urteotan eraikiko den kulturetxe

berrian IIBordari Aretoall izenez bataiatuko den gelan ikusgai etaaztergai edukitzeak zinez pozten gaitu.

Eskerrak eman nahi dizkiogu ere omenaldi hau aurrera erama~ten lagundu diguten hainbat lagun euskalzaleri. Mila eskerdenoi.

Hondarribiko Udala

2000koaleberezia.Hondarribia..

IER.NAINOQ A~rOlA

Bordar;

Fernando Artola Sagarzazu, Bordari, pare bataldiz izan nuen, aurrez aurre, solaskide.Denbora laburrez, ordea. Momentuan gizona

zertan ari zen jakiteko adina denboraz bakarrik.

Eta zertan ari zen, bada, Bordari? Batean, bereolerki batzuk txukuntzen, eta bestean, euskarazkoklasea ematen.

Asko dira hilda geroko goraipuei begi txarrezbegiratzen dietenak. Hilda geroko salda beroa,agian, gatzik gabeko eta sustantzi gutxiko itxurake-ria izan daitekeelako.

Bote-Iasterrean lerro hauek idatzi beharrak

horretara eragin diezakedan arren, estropezu horiekidin nahi nuke, inolaz ere. Horregatik, bera hileta gerora, nire eskuetara iritxi izan diren doku-mentuetan aurkitu izan dudanaz baliatuz, Bordaribertsolaritzako zenbait ataletan aurrendari eta era-

gile izan zela, esan dezaket.

Deskuidatzeko beldurrik gc#beesan dezaketBordari abertzale izan zela; baita hori arriskutsuazen garaietan ere. Nola gerra aurretik, hala gerraondorenean. Euskararen eta herriaren maitalesutsua izan zela.

Lagunartea asko maite zuen gizona zen. Entzunbesterik ez dago Xenpelarren mendeurreneko baz-kalondoan Patxi Mujikak Errenterian egindakograbazioa; edo eta Txirritaren omenaldiakoanHernanin; edo eta Gizpuzkoako Bertsolarien txa-pelketan Arrasaten jokatu zen kanporaketakoan.Kantatzea gustatzen zitzaion; kontakizunak etazelebrekeriak egitea.

Bizitzaren eskolan saiatua eta letren basoan ibil-

tzen ikasia zenj autodidaktaren bidegintza etenga-bean trebatua.

Euskara biziak, egunerokoak, ez bakarrik iturri-ko emarian, baita depositoko betean ere, daukanaberastasuna eragiten ahalegindu zen Bordari. Luze-zabalean, ahozkotasuna izan zen bere alorra. Eta,lehen nioen bezala, bertsolaritzan aurrendaria eta

eragile izan zen zenbait ataletan; nahiz eta, isilekolangintzan ohitua izaki, bere apaltasunak protago-nismorik ez onartu... Hondarribia ·2000ko ale berezia

r

la dena debekua zen garaian, Euskaltzaindiareneskutik eta babesean bertsolaritza gorena lantzeko eta,besteak beste, euskarazko zerbait arnasteko bitartekobezala, T xapelketak antolatzeari ekin zitzaionean,Bordari puntako izan zen. Behar zena egiteko prest:gaiak prestatzetik hasi eta epai-mahaikide izateraino.

Entzun-ikuskizunezko entretenigarri nagusibihurtu zen bertsolaritza. Bertsoak berezkoak dituenarauei eutsi behar zitzaien. Baina ikuskizunak erakar-

garritasunik izan zezan, moldeak eta moduak zaindueta landu beharra zegoen. Lehia-modu berriak beharziren. Eta Bordari izan zen Kartzelako lana bezala eza-

guna den ariketa asmatu zuena. Bai bakarka kantatuarazi, eta bertsolari bakoitzaren abilidadeak eta sor-men gaitasuna gehiago nabarmentzeko; eta baitabinaka, ofiziotarako zereginean kantatu arazi, etanorberarenari eutsiz kantu-Iagunaren arrazoiketagainditze alderako argudio ahalmenak saritzekobitarteko bezala ere.

Orain urte batzuk, ohiko bertso jaialdietan hainerabilia izan zen prenda bidezko gai-jartzea, hogeita-ka urte lehenago esperimentatu zuen Bordarik.lrungo Amaia antzokian, esate baterako, 1965ekoapirilaren 4an.

Bordarik plazaratu zuen, oraingoan Tolosan,Jesus Lete Sarasola Ibai-ertz gai-jartzaile iaioakasmatu zuen beste ariketa bitxi hura ere: Azken oin

bezala erabili beharreko hitzaren bitartez gaia adie-raztearen formula; azken txapelketetan, ezin-beste-ko bihurtu den ariketa hori 1962ko San Jose bezpe-ran estrena tu zuen Tolosan Jon Azpillaga,Uztapide, Basarri eta Jose Lizaso bertsolariekin.

Bestalde, Bordari izan zen ozenki bertsolarienprofesionaltasuna aldarrikatzen aurrenetakoa.Tolosako jaialdi horretan sarrera gisa egin zuenhitzalditxoan garbi gelditzen da aldarrikapen hori.

Noraino iritxiko ote zen Bordariren bidegintzahura, baldin eta 1968an frankismoak ezarritako sal-buespen egoera zela eta, Guardia Civil-ak Garaikoherria inguratu eta Bizkaiko BertsolariTxapelketako kanporaketa oztopa izan ez balu?Ezin erantzun. Hor amaitu bait ziren urte batzueta-

rako txapelketa-baimenak.

Nikolas Aldai

'ER"NANDO A~TOlA

Hura zen etorrerahandiko olerkarial

Hura zen hura etorrerahandiko olerkaria!

Adimenez trebe, begiakeme, bihotza arin, poemagintzanbizkor. Hala zen Fernando

Artola, "Bordari" izengoitiarekinEuskal Literaturara pasa dena.Ondo ezagutzen nuen baita lagunbezala maitatu ere. Gizon ona,alaia eta abegi onekoa.

Urte haietan -orain direla

gutxienez berrogei- bagenuen lauhondarribiarrok gure Ateneoberezia, elkartzeko toki aproposa.Zeintzuk ginen? Satarka, Bordari,Rafael apaiza eta ni. Non?Rafaelek zuen eta duen etxean,

Murru gainean sortutako gaztelu !gisako bizilekuan. Santa Mariaatearen aldamenean, Larrun,Jaizkibel eta Aiako Harriarenurdin-ubel koloreak aztertzendiren tokian.

Baina batzarra haien solaseta-

ra nator. Han, bai Satarkak etabai Bordarik, zeuden lan litera-rioak irakurtzen zituzten, lanberriak, noski, beste hiruren eri-tziak jakin nahiaz. Lehenengoakginen hainbat aldiz, gero sarituakizango ziren olerkiak ezagutzen.Euskal gramatika gaietan Rafaelzen lauren artean jakintsuena,eta Bordarik esa ten zuen bezala,horratze-estua erabiltzen zuen.

Ederra zen batzar hartako

barrengo giroa; lasaitasunez etakonfiantza osoz hornitua.

Kanpokoa ez ordea. Euskal kultu-ra ez zen egunkarietan azaltzen;euskaraz idatzitako liburuak noiz-

.

Ata/aia. Satarka. Rafae/ Arto/a. Xabier Aranburu eta Fernando biltzen ziren ateneo berezia.

2000koaleberez;a' Hondarrlbia~

II

1ER~ANDO. ARTOlA

Herri kiroletan adituenetako bat zen .

penka argitaratzen ziren eta euskal giroko berriakohartzunik gabe gelditzen. Orduan lauron arteanberria emateak garrantzi handia lortzen zuen gure-tzat: Juan Mari Lekuonak olerki sari bat irabazi

zuela, ltxaropena argitaletxe~ liburu berri batimprimatzen ari zela, Orixe Ameriketatik etorri etaTolosan bizi zela...

Oriek horrela direlaizkutuaren besoetan

hilko naiz itxaropen osoan,zeruan esnatzeko.Tamisterioa urtutzean

Jainkoa begiz-begi ikustean(ez da izanen arritzekoa)a zer nolako zortzikoa .

kantatuko dudan, orduan!

Fernando zen lparraldeko kultur mugidari buruzgehien zekiena. Maiz etortzen zen Gure Herriaaldizkaria eskuetan, zerbait denoi irakurri nahiaz.Berak ekartzen zizkigun Laffite, lratzeder, Peilleneta Miranderi buruzko berriak. Eta denon solasez

sortzen genuen kanpoan aurkitzen ez genuen giroa.

Nereak nere ondoan.

*

Atalaiako ateneo gogoangarri hura!.

* * *Leonardo Urteagak idatzitako liburua Guía sen-

timental del Bidasoa Gipuzkoako Aurrezki Kutxakargitaratzerakoan, nigana jo zuen Satarka etaBordariren olerkiak, liburuan zetozenak, itzul

nitzan. Baita eztiki lana egin ere. Goraintzi liburu-tik zati bat Begonia ederra titulua daukana. Ez dutahaztuko:

Gaixorik zegoenj oso gaizkijbizia zeharo mugatuta.

Bordari bisitatzera joan nintzen. Berak bazekienepe motxean hilko zela, baina horrek ez zion pake-rik kentzen. Heriotzari buruz lasai hitz egin zidanesanaz, ora in zetorrela garaia ikustekoaJainkoa etabere emazte Henriette, eta bere gurasoekin elkar-tzekoa.

Naiz jakin fededun gizona zela, harrituta gelditunintzen. ldeia hori oso barruan zeramanj ondoaztertua eta mamitua.

Oroitzen zera, Henriette,Nola zuk ain eztikiZaintzen zenuen

Begoni landare ura?

....

Bestela, begira. Berak idatzitako "Ene baitan"liburuan, Itxaropena deritzan olerki batean ala dio:

Zu zera Begoni ori

Xabier Aranburu

Hondarribia ·2000ko ale berezia

-

-.-,

FERNANDO. ARTOlA

Fernando Artola etaJose Luis Arbelaitz

Edozeinen nortasuna orria/de batzuetara ekartzea

lantegi zaila baldin bada, are zailagoa, gaitzagoa

da nortasun aberatseko gizaki batez aritzea. Eta

ez da dudarik Fernando Artola Bordariren nortasun

eta izaera apartaz: berebizikoa da, txoil emankorra,

hainbat ikuspegitatik begiratu eta aztertzeko aproposa.

Hori dela eta, ugaritasun horretatik erraxa gertatzen

da, era berean, aukera bat egitea, a/dez aurretik jakinik

ez dela inolaz ere ahituko.

Horregatik jo dugu Jose Luis Arbelaitzengana,

Fernandoren izaera ulertzeko eginahaletan begiratu

bat, eta ez apalena, berari dagokiolako: bistan da

harreman luze, sakon eta emankorrak bizipen eta argi~bide osointeresgarriak eskaintzen dizkigula.

HiZPidea ematea aski da horretaz konturatzeko:

Jose Luisen hitz egiteko modu ezin adjerazgarriagoakbere baitako bihotz~kolpearen ehuntala'ko indarra axa~leratzen du normalean. Pentsa, irakurle, nolakoa den

hitza bere Fernandoz ari denean: entzulearen gozamenhandia ezdeusa gertatzen da hizlariak mires ten zuen

lagunaz hitz egitean hartzen duen atseginarekin a/9.era~tuta. Berea da hitza.

~ TXOMIN: Noiz ezagutu zenuen Fernando?Noizkoa da zure harremana berarekin?

- JOSE LUIS: Nik Fernando, noski, uste gabeanikusten nuen Bandarekin eta hasi ginenean, ezdakit hamahiru-hamalau urtekin. Eta hondarrean

ere ibiltzen ginenean kastilloak egiten JavierSagarzazu eta biek, orduan txapelketak izaten ziren,sari guziak guretzat eta Donostira joan ere baiEspainia mailakoetara. Hori alde batetik, eta beste-tik monagillo nitzela nolopatt ere Femandok begizjoa bezela zidan. Ni ez nitzen konturatzen.Hamalau-hamabost urtekin ezagutu nuen nik hola,urrutitik eta. Biñon zuzenean-zuzenean hamabost-

hamasei urtekin berekin hasi nitzen hizkatan, igan-de arratsaldeetan elkarrekin eta. Fernando Kerizpenibilia zen, hura bota zutenean, hango bibliotekangerra aurreko libruak baziren, eta nik orduan gosea

nuen, jakinduriaren gosea, libruak zabortegitik etabildu egiten nituen eta horrela hasi ginen hizkatan:hau oso interesantea da eta horrelakoak esaten.

Aberastu egiten nitzen ni abian.

~ Tx.: Aberaste hori urteetan elkarrekin egindako ibi~laldietan ere handitu egingo zen, noski...

- J. L.: Bai, Amorebietara elkarrekin joaten ginenhan egiten ziren Olerki Egunetara, Larreakomonastegira. Orduan taxis hartu eta han joatenginen egun pasa. Femandok esaten zidan: Txistuajoeta etorrinereitxera.Igande goizetan hasia bainitzentxistua jotzen. Eta han zegoen intelektual girohura! Lemixi meza ederra izaten zen, eta gero girohura! Esaten zidan: Zuk ere zerbatt esan! Biño ni

lotsatu egiten nitzen. Zein biño zein aberatsagoazen hizkatan. Hura zen gozamen haundi bato EtaDonostian bertsolarien txapelketak egiten zirene-an, Donostira. Sagarzazurekin ere bai, hiruak elka-rrekin joan ketu gera.

- Tx.: Berak mutikotan ikasitakoak ere bestela zabal-

tzeko aukera izan zuen..

- J. L.: Bizitua zuen eskola haundia, bizitua.Autodidakta, biño de cartera.

~ Tx.: Zu bezalako batentzat...

- J. L.: Bere kutsu haundia dut nik. Orduan egingabea nitzen oraindik, handik eta hemendik, etaFernandoren hartu-emana, amistadea eta maitasu-na ondo etorri zitzaidan neri. Nere kuttuntasun hau

dut Fernandorena. Hombre, nere gurasoakena erebai! Harek esaten zidan: Ze gurasosantuak ttuzunzuk! Alberto Lasak ere musikaren aldetik ere emanzidan. Nere etxetik ere bai etorrera. Biño

Fernandoren amistadeak ni jantzi egin nau gottibehetti. Ta hainbeste gauza ikasi dittut, biñongauza konkretuak: Mejor ser inteligente que listo.Listoa egoten da a priori irabazteko, hobeto atetze-ko, biñon inteligenteak askotan galdu egiten du

2000koalebere,ia.Hondarribia_

iERNAf\JOO ARTOlA

hasieran, eta igual beti, zertik egiten du dena osorikaukeratu, bere komenitasunaren gainetik jartzenda. Horretik Fernandoren euskaltasuna aberatsa

izanik ere, giza-maila handiagoa zuen, etaJaungoikoaren kutsua hori da, gainera. Beste batere aipatzen zidan: ¡Hay queaprendera tragaramar-go y escupir dulce! Eta nik behin, beti ezin delapazientzia eduki eta erantzun egin nion: ¡La salivatambién se acaba!

- Tx.: Horrelako esaldien zale zen, ez da hala?

-J. L.: Bai, neretzako Fernando ez da behin ere hil-tzen, harek erakutsitako gauzak asko direlako: JoseLuis, ez duk aberatsa diro asko duena kontu batean.

Aberatsaduk hau eta egiten zuen bostehun pezeta-koa erakutsi eta Goazen legatza jatera bar Rafaelera!Orduan bihotz ona iza tea da aberatsa izatea.

Bostehun pezetakoa gastatzen duen hura da aberatsa,

ez han kontuan asko duen hura. Edo beste bat: Patata

bezela izan behar luke diruak, urte batekoa bestekousteltzen delarik, aberaskeriaren pekatua kentzeko.Hori da eskola bato Beste detalle bat: hemen

banuen Koldo Mitxelenaren liburu bat, gramatika-ren ingurukoa, Fernandok egip zidan pasa eta berahil egin zen. Behin batean ikusten ari nitzela: Ui,Fernandon itxeko librua da! Ezdakit Fernandorena

den edo Martin Ugalderena, biño uste dut letraFernandorena dela eta jartzen zuen elegantziahaundiko gauz bat hasierako hosto huts horietan:Zuk zer aginduaren zai.

- Tx.: Asko eman zizula bistan da...

- J. L.: Behin batean esan nion: -Fernando, ni zure-kin beti zorretan. Esaten zidan: -Jose Luis, sorrak

osPitalean izaten dittuk: sor Angela eta sor Antonia,sorrak osPitalean. - Nik nola ordaindu behar dizut, horiesan nahi dizut! Behin ere nere aldetik ez duzu deus

ematea nahi! Nik ordaindu nahi dizut eta ez duzu baz-

kaltzera etorri nahi. Eta esaten zidan: - Egin tzazubeste batekin nik zurekin egin duten hau. Eta nik egi-ten dut. Filosofia humana du gizon honek, hori dubesteak beste, hori gainetik gelditzen da, sinismen-dun gizona, biño beste hau da kristautasunarengoxotasun hori. Eta ziur dagoela gainera, bate redudarik ezduo

- Tx.: GaztetanPrimo de Riverarekin izandako pasa-

dizo bat ere aipatu ketu didazu...


Fernando eta Jose Luis Arbelaitz. A/amedan herri bazkari batean.

- J. L.: Gaztetatik euskaldun abertzalea zenFernando eta diskurtsoak eta oratoria gustokoak

zituen. Bere bizikleta hartu eta han joaten zen

Lesakara eta mitinetara. Behin gertatu zitzaion

rueda zulatu eta ezin etorririk zegoela, kotxe beltz

bat agertu zela. Kotxearen peskanteari itxeki eta

han etorri zen pultsoan bizikleta ekartzen duela

lruneraino. Ekarri zuenak: Mucho gusto en haberle

traído hasta aquí. Eta Fernandok: Para lo que quiera

usted en Fuenterrabía Fernando Artola, pregunte usted

por Fernando Artola. Eta kotxekoak: Yo, JoséAntonio Primo de Rivera.

-Tx.: Fernando Elizarekin etengabeko harremanetan

ageri zaigu bizi guztian zehar: sakristauaren seme,monagillo mutikotan, gerraren eraginezIpar Euskal

Herriko Belokeko monasterioan, herrira bueltatu eta

gero kanpantorrearen ardura, eliz juntako partaide. . .

- J. L.: Barrukoia zen, sakona, sinismendun gizonazkar bat, altzaidua bezela zen gizon hori, teologia-ren aldetik altzaidua bezela. Gainera, nahiz eta

edozein goxatu, zatarkeria ikusten bazuen Elizakogizon batean purrustaraka aurreko aldetik igualbota egiten zuen. Bi alderdi zituen. Literaturarenaldetik eta euskararen aldetik kontuan edukita

gizon honen balioak eta bere lanak, gizatasunarenfilosofia ireki bat duo Neretzako kristautasuna ez da

erlijio bat bezela sortu, da bizitzeko filosofia bat.Orduan Fernandorekin duzu giza-relazioetan filoso-fo ireki bat euskaldun tekniko bat baino gehiago.

- T x.: Bazuen joera baztertuenganako. . .

- J. L.: Proscritos bezela edo zeintzuk diren ezin iku-

siak haiekengana joaten zen lehendabiziko. Eta nikikusi dut ijito-kume bat tren batean bere besoetanhartzen. Eta uniformeduna etorri zen barkamena

eskaka mutil zikin hura no la sartu zen gure kamaro-tean. Eta hango guardia hura bidali egin zuen, eta

han eduki zuen bere haur bat bfzela. Eta hori beze-la gauza asko.

- T x.: Horrelako gertaera ugari, orduan...

- J. L.: Eta odol hotza. Gerra bukatu ta abian badirebi ahizpa monja Frantziatik heldu direnak eta mugaoso zorrotza zen, oso minbere zen gauza. Hok bazu-ten papera biño selloren bat falta eta balio ez. Etahantxe mugan, ezin pasarik bi monjak. Fernandokesaten du: -¿Ustedes tienen [é? -Sí, somosmonjas. -Pues, a rezar. Bi monjak errezuan sala de esperahartan eta bera kanpora. Eta bere buruarekin: Nik

ze arraio egin behar dut orain? Aduanan egondua zengazterik paketeak egiten edo eta hango komisariozahar bat urrutira ezagutu. ltxia zegoen leku batetikhan jarri omen zioten ixilka. Eta han erorri omenzen. Monjak txoratuak.

- Tx.: Eliz gizon askorekin izan zuen harremana:badut Pikasarriren aditzea...

- J. L.: D. Carlos Pikasarri bezelako gizon zorrotzbatek badu Fernandoren bizitzan zer ikustekorik.

Apaiz nazionalista izandu zen, nahiz eta hala ez idu-ritu.

FERNAND'G. AR.TGLA

- Tx.: Bai, hainbeste ezagutu ez dugunok ez duguhorren berri, ordean...

- J. L.: Zukkontu ate zazu:alkate bezelamarkatuduen gizon bat da Francisco Sagarzazu y Sagarzazu.Pues hori hainbat bezala, parroko modura D.Carlos Pikasarri, nahiz eta ttikia izan. Biñon

bazuen klasea, gustua. Fernando gerragatik joanazela etorria zen, nonbait. Pakea etorri zenean kle-

roa reorganizatu egin zuten eta konkordato berriaetorri zenean, pues apaizak eta ondo jarri ziren,biñon Hermandad Sacerdotal Españolarekin. Etaapaiz asko, eta Don Carlos tartean, egin ziren horsartu. Hemengo bikarioa mintxo xamar egoten zenbeti eta Don Carlos ordezko askotan agertzen da.

- Tx.: Eta Fernandok berarengana jo behar izan zuen

gerra ondoan Ipar Euskal Herritik itzultzean. . .

- J. L.: Fernandoren buelta zen. Orduan depurazio-ko listak egiten ziren antolatu bikarioekin etakontatuta, zertik jendea pixkan-pixkan bildu egi-ten baitzen etxera, frontera pasa eta horrela. Etaerabakitzen zuten zeintzuk bidali lan astunetara;

behintzat zigorra heldu zen. Eta no la Fernando attaezagutzen zuen Don Carlosek, hura baliatuz semeakegin zuen umilki belauniko jarri eta eskatu berealde ontzat emateko paper hartan. Zertik DonCarlosen eskuetan zagon Fernando momento bate-ano Fernandok ikusi zuen anbizioko gizona zela,biño bazekien bizkarra emana zuela abertzaletasu-

nari eta Espainiaren alde zorrotz jarri zela. Etahorretik nola elkarren berri baitzakiten, elkar erres-

petatu egiten ziren.

- Tx.: Garai hartakoa da, bide batez, GuadalupenAbadia eraikitzeko proiektua?

- J. L.: Abadiaren kontu horrekin badakizu nolaBeloketik bueltan Fernandok nahi zituen

Lazkanoko benediktinoak Guadalupera ekarri, zer-tik Beloken bi komunidadeko anaiak ziren eta nahi

zuten beste komunidade bat antolatu, hortik sortua

bezela, hemengo gerra bukatu eta abian, edo hamarurtera edo. Fernandok zituen hango emozioakoraindik berekin gainean, eta zor bezela nahi zuen,eta ohore modura Guadalupeko Amaberjinareninguruan, giro aberatsagoa emateko. GaineraGipukoako buru amaberjinarik ez zagon oraindiketa Guadalupeko Amaberj ina zegon Aran-

2000koalebere,ia'Hondarribia_

1I FERNANDO ARTOlA

Ezkerretik eskuinera, Bordari, Basurko, Basarri eta Satarka paseatzen.

tzazukoarekin batera. Orduan Don Carlos sartu zen

erdian ezetz, alkatea konforme zagon, obispadoberria ere aukeratua zagon Donostian, biño ez zenaurrera atera.

~ Tx.: Ez zen beti goxoa izandu Pikasarri etaFernandoren arteko ha'/Temana. . .

~J. L: Beste bat kontatuko dizut: ni hamasei~hama~zazpi urtekin oroitzen naiz, Ferhandokin hitz egitenari nitzela Kale Nagusian Don Carlos egin zen pasakasorik egin gabe guri, gu Eleiz aurreko parean. N ikFernandori esan nion: Ui, biño neri ezagutzen nau

tal Oroitzen da ondonere monagillotasunl1;kinta, gai~nera lagumzen ibiliaezkeroztik eta gurtzen nau tal Etaesan zidan: Ai, tontoa, tontoa!Nerekin hitz egitenariyitzelako ez dik kasorik egiten!. Eta esan zion: DonCarlos, Don Carlos, ede'/Tamartxa! Zahartu eta edu~

kazioa galdu! Eta bestea han joan zen, gorri~gorriegina torrearen buelta hartzeko, zertik etxea hanzagon, bere baratza aurreko aldean zuela.

~ Tx.: Garaiko gotzaia ere ezagutzekoaukera izanzenuten. ..

~ J. L: lnazio Zabaleta etorri eta Don Carlosek ezzuen bikariotasuna utzitzen eta giro raroa zenhemen. Orduan seglarren komisio bat joan ginenArgaiarengana gauza garbitzeko. Aurreko aldetikprestatu egin genuen, jakinaren gainean jarri no lakomisio bat joango zen parrokiatik, biñon seglarrakizango ginela, eta Fernando gurekin batean. Etaegun batean lana utzi eta joan ginen Argaiaren des~patxora. Zai ginela, ate bat ixten ikusi nuen, baño


sotana baten orla sartzen zelarik: To,Don Carlos izandu duk aurreko aldetikhemen! Obispoa oso hotza zegon etagure kontra jarri zen, nik banekienzagola besteak emandako salda beroa~rekin oraindik. Ta aber apaizarik gabeagertzen al ginen parrokia batetik eto~rrita, eta jakinaren gainean zegolaseglarrak ginela denak. Guk, berriz: ~

Hau irakurtzera heldu gera. ~ Pues, paper

horiek hemen utzi eta egongo gera elka'/Te~

kin beste egun batean. Esan genion: ~ Ez,paperhau da zure aU'/Teanirakurtzeko!Eta ez zuen inolatan nahi, zapuzkerizeta oso gaizki handik aterazi egin zigun.Fernandok hitz egiten du eta builan

esaten dio: ~ Usted es un obispo de muy poca categoría.

~ ¿Quién es ése? ~ Yo le informaré quién soy. Eta egiten

dio eskutitz luze bat eta esaten dio, besteak beste,nola don Pedro Argaia, haren osaba, izandu zenhemengo koajutore eta horrelako kontuak.

~ Tx.: Eliz batzordean aritzen zela saiatzen zen apaizen

formakuntza komuan hartzen. . .

- J. L.: Administrazio seglarrean aritu zen.Konkordatoaren bidez obispadotik etortzen zendiru pixar batez gain, parrokia bakoitzak erabakibehar zuen apaizaki zenbat eman behar zen, kopurubat, konplemento bat bizimodua izateko. Eta jun-tan ari zirela: ~ Apaizaken jornala zenbat? EtaFernandok: ~ Aizak, apaizakbeharttik bi jornal. Hikzenbat ttuk? ~ Nik, bat, biñon nik familia badiet! ~

Pues apaizak behar ttik bi jornal. ~ Ze esaten ari yaiz? ~

Bai, jornal bat hik bezelamundo hontako beharrakbetetzeko.Eta bestebat, intelektualtasunarenaldetikberesermoitan eta konfesionarioanbeharden bezelaegotekotan,al día, egunerokolibruak behardittuelakoberekin. Konturatzen da apaiz jator bat izatea zerden, zertik apaiza behar den bezalakoa bada, behardu izan bere garaian persona bateri erantzuna ema~teko moduan. Biño erantzuna emateko moduan

egotekotan, formatua behar du izan.

~ Tx.: Fernandok bere elizako lanetan badu beste

alderdi bat ere: irakurgaiak euskaratu egiten zituen,baita kamuen hitzak egokitu ere...

- J. L.: Garai bat izandu zen liturgia berriarekin betitestuak danak erdaraz, kastellanoz etortzen ziren,kastellanoz, hemen esaten genuen bezela.Pues kas~

1 ER1\rAN D'O ARTO LA

.,

tellanoz bakarrik etortzen zifenean, igandero-igan-deroko ebanjelioak larunbat arratsaldeko traduzi-tua egon behar zuen. Fernando bere antiojuak jarrieta ra-ra-ra hantxe aritzen zen. Beste testu batzuek

ere euskaratu zituen. Orduan modan jarri zen Bachedo Nanini italiano aren musikarekin hitzak euska-

raz jartzea. Martin lturbek battu lan asko eginak,biño Fernandok ere bai, biek ibiltzen ziren euskara-tzen testu guztiak. Eta Fernandok bertako hitz askoerabiltzen ttu, eta bertakoentzat egina.

- Tx.: Fernandok berak Ostiral Santukotz idatzitako

funtzio batek ere izan zuen 1970. urtean bere ospea.

- J. L.: Bai Ostiral Santuko goiz batean egin zenPortuko elizan, gurutz-bidea, biño antzerki-Ian batizango zen bezela, dena hitzez. Jendea negarrezatera zen elizatik, oso minbere izandu zen elizkizunhori, eta ederra. Nik holako gauzarik ez dut sumatu,holako funtziorik ez dut inoiz ikusi. Horren dena-

ren ijitua izandu zen Fernando. Ohitura haundiaduten kantuak, joan den gizalditik heldu direnaketa misio-garaikoak ere sartuak, eta Sinisten det,hemengo kredoa, bertako hainbeste kutsua duena,ere sartua dago. Hementxe gordea dut testuarenkopia bat.

Bere herriko lagunekin abeste oso gustokoa zuen.

- Tx.: Liburuzale zen Fernando Artola. Bizi guztianageri da harreman hori liburuekin. Oraingoan bere

familiari esker posible izango ditugu irakurriFernandorenak ziren hainbat eta hainbat liburu, eta

poz handia hartzeko modukoa delakoan nago. Hala

ere, ez ditugu gerra aurrean zituenak irakurtzeko auke-

rarik izango.

- J. L.: Biblioteka hau baño lehen izandu zuen bestebat, gerrarekin bukatu zena. Biblioteka on huraegin zuen gorde Eleiza Nagusian. Ate nagusiakbadu mueble bat, bigarren atea egiten baita, koruazpian, eta han battu bi hutsaldi: bere liburu guz-tiak han sartu zituen Belokera joan behar zuelako.Eta norbait egin zen mingainetik joan eta liburuhaiek denak erre edo egingo zituzten, biño libro batedo beste retablo neogotikoaren atzeko aldeangorde izandu ketu du eta neunik aurkitu ere bai,Estornes Lasaren liburu bar. Aipatu nionean,berak: Bai, nik gordenuen hemendikihesijoan nitze-nean, libro bat edo beste aldare nagusiko faltsoetan egin

nuen gorde kanpotik ikusten ez diren hutsuneetan.Liburuak aipatzen direnean oroitu behar da biblio-teka hartaz.

T xomin Sagarzazu

2000koaleberez;a.Hondarribia_

- rI

'E~NAtND(1 A~.rOlA

Bordari, bere anai Rafael-en

begi jakintsuetatik ikusita

Duela 88 urte jaio zen Rafael Artola, Bordarizenaren anaietako bat. Hainbat izan ziren

Fernando ezagutu zuten pertsonak,Hondarribikoak, inguruko herrietakoak, bertsolariak,idazleak, politikoak... baina oso gutxik, edo inork, ezdauzka hainbeste gauza esateko berari buruz.

.2 urteko adin diferentziarekin, Rafael Artola bene-

tan da gizon argia. Etengabe esa ten du Fernandooso argi eta abilla zela, baina ez da erreza pentsatzeabera baina argiagoa zenik, oso zaila baita. Berefamiliaren "Atalaya" etxean geratu ginen berare-kin, anaia Fernandori buruzko gertakari xelebreakjakin asmoz, eta benetan txundituta atera gine ber-tatik, duela 80 urteko gauzak gogoratzeko zeukanerreztasuna ikusita.

Lan zaila da bilera hartan esandakoa paperera pasa-tzea, baina ahal den guztia egingo dugu, eta horre-tarako berak Hondarribiko euskaraz erabilitako

esamoldeak erabiliko ditugu, "hori baitzen gureFernandok zuen hitzegiteko modua".

Hondarribia · 2000ko ale berezia

Artola Sagarzazu familia: senide bat falta da.

Noiz jaio zinen zu, Rafael?

Ni 1912an jaio nintzen, Fernando baino bi urtegeroago. Etxe berean jaio ginen, gaur egun KaleNagusiaren 10. zenbakiko lehen pisuan. Oenborabatean han bizi izan ginen, eta gero bere aurreandagoen Casadevanteren etxera joan ginen bizitzera.Gure arrebak han jaio ziren. Beste zenbait urtezhan bizi ondoren, gaur egun gauden "Atalaya"etxera mugitu ginen. Kale Nagusian beraz.

Fernandoren ia adin berekoa izateak zerikusirik

izan al zuen zuen laguntasunean?

Beti oso ondo eraman izan ginen, beste anaiMelchor eta arrebekin bezala. Fernandok bazuen

zerbait denekin ondo eramateko. lngenioa etamalizia asko zuen gizona zen, baina bere gorputze-an kabitzen ez zen bihotza zeukan. Gu biok oso txi-

kitatik aita lagundu beharra izaten genuen elizan.Aita sakristaua zen, eta gu berarekin eramaten gin-tuen laguntzera, horrela pixkat lotuta egongoginen eta.

----

.,

Orain dela 75,80 urte inguru ari gara hizketan, ez?

Bai. Kontutan hartu, orduan Alfonso XIII zelaEspainiako Erregea. Oraindik gogoratzen naiz gizonharetaz, jende jatorra zen. Gure aitak amistadeaegin zuen berarekin. Zenbait eskaera egin zizkion,horietako bat oso interesgarria. Attak eskatu zionHondarribiko jendeak zerbizio militarra orduanhemen zegoen "Mac-Mahon" kañoneroan egitea.Hark esan zion kartaz idaztea eskaera guztiak etaattak hori egin zuen. Orduz geroztik, jende askokhemen egin zuen bere zerbitzua.

Beste behin adibidez, Alfonso XIlI-a etorri zenHondarrabira, zubi berria egin zenean inaugurazio-ra. Imaginatu behar da elizkizunean no la zegoeneliza: alfonbra eder batekin, jende pila batekin,solemnitate osoarekin, Erregea attarengana hurbil-du eta zera esan zion: "Recuerdos de parte demamá" (Maria Cristina). Kontuak atera zer nolako

aprezioa zion Erregeak gure aita zenari.

I

I

t

Kultur mailan asko esan da Fernandori buruz,

baina nolakoa zen bera gaztetan?

Oso mutil azkarra zen, bizia eta beti denei laguntze-

ko prest zegoena. Hala ere, rutil gazte zen momen-tu berean, beti zegoen prest bromak egiteko etabihurrikeriren bat ere. Edozein pasatzen bada orainGernikako Arbola plazatik, ohartuko da lurrean

lan?atutako platanondoen artean distantzia batdagoela. Horietako batek ez du ondokoaren distan-tzia gordetzen, Fernandok puskatu egin baitzuengaztea zelarik.

Nahiko patosoa zen ibiltzen zebilenean. 8 urtezituenean, 1918an, biok joan ginen tranbia zaha-rrazegoen tobra, Alameda aurrean ha in zuzen.Orduan hasi ziren tranbia hau elektrifikatzeko

lanak. Railen gainean ibiltzen ari ginelarik, lurreraerori zen Fernando eta ia bertan geratu zen. Buruaireki zuen eta gero Mouriscot eta farmaziarenlaguntzaz sendatu genuen bere zauria.

Beste behin ere ia galdu genuen. Bazen orduanOria-ko etxe ondoan (Bretxa) lorito txiki bat. Bianaiak attari laguntzen ari ginen elizan zeudenzaborrak gora eramaten (loreak, plastikoak...).Goruntz gindoazela, loritoa hitzegiten hasi zen etaFernando erantzuten. Hauetako batean 3 metroko

altueratik erori eta kolpe ikaragarria hartu zuen.

Bihurrikeri gehiago gogoratzen al dituzu?

--

FERJ~AlNDb AR.TOlA

Nola ez. Fernando oso bihurria zen haurra zenean.

Beste behin, oso ondo gogoratzen naiz Elizan gerta-tu zena. Gure atta oso fina zen bere lanean, etasakristaua zenean, Eliza bere etxea baina hobe zain-tzen zuen. Gu berarekin geundenean, beti zegoengure gainean, guk ezer ez puskatzeko. Hauetakobatean, Fernandok florero bat puskatu zuen. Attanahiko genio bizikoa zen, eta hurbil zeukan Elizakobanko bat altxatu eta gainera bota zion Fernandori.Oso gutxigatik ez zuen azpian harrapatu. Hori ger-tatu ostean, hiru egunetan ez zion hitzik zuzendubere semeari. Amak ematen zion Fernandori bazka-

ria, eta ixilean gainera.

Banku batean lan egin zuen Fernandok, ezta?

Bai. 1. Mundu Gerra amaitu eta laister, "BancoVasco" sortu zen hemen, "Goiz-Argi" etxearenondoan. Fernando garai hontan Irungo La Sallenari zen bere ikasketak egiten anaia Melchor-ekinbatera. Etxean sakristauaren soldata bakarrik

genuenez, banku hontan sartu zen Fernando,kobratzaile bezala. Bankuak bankarrota egin zuenlaister, eta eskolara bueltatu zen. ltzuleran kideakaskoz aurreratuagoak zeuden, baina Fernando ososaiatua zen eta asko ikasten zuen. Gainera maixuek

2000koalebere,ia.Hondarribia__

FERNANDO AR.TOlA

r

I

1931an Chocolates Elgorriagan lan egiten zuten lagunekin.

sinpatia handia zioten Fernandori, saiatua eta abi-11aizateaz gain, euskalduna zelako. Han gehienakerdaldunak ziren.

Elgorriagan ere aritu zen gure Fernando, ezta?

Kurtsoa bukatu eta Elgorriagan sartu zen. Han urteaskotan egon zen, Gerra Zibila heldu zen arte. Hanofizinako lana egiten zu,tn, oso estimatua zuten hanere. Goizeko zortzitan has ten zen lanean, bainaegunero joaten zen goizeko bost t'erdietan Elizarakanpaiak jotzera, eta inoiz ezer esan gabe gainera.Lanetik etorrita, amari baratzeko lanetan lan astu-

nena kentzen zion. Horrelako mutila zen, langileporrokatua. Zer esanik ez politika mailan sartuzenean, edozerran laguntzen zuen, bere betikolanak eta beharrak inoiz, inoiz, utzi gabe.

Nola sartu zen politikaren munduan?

Betidanik izan zen abertzalea. Euskara eta Euskal

Herria oso maite zituen Fernandok, eta 1933. urte-an, EAJ-k Tolosan izan zuen Batzarre bate tara bida-li zuten, eta hortik aurrerako Batzarre guztietarabera joan zen. Egiten zuen gauza guztietan griñahandia jartzen zuen eta ona zen gainera. Mitin har-tan ezagutu zuen Jose Antonio Agirre, eta bere bizi-tzako egunik zoriontsuenetakoa bezala gogoratzenzuen hura.

Egun batzuk geroago, bere lagun Juanito Elizazu"Txerrimuturra" zenarekin joan zen EAJren mitinbatera Sunbillara bizikletan. Handik bueltan, gurpi-la zulatu egin zitzaien eta Fernandok Juanitori esa~zion aurrera jarraitzeko, bera konponduko zela

,:;u~¡1 Hondarribia ·2000ko ale berezia

Bapatean auto bat pasazen eta baita gelditu ere.T xirrinda atzekaldean jarrieta lrunera ekarri zuten.

Jose Antonio Primo deRivera-k ekarri zuen bereautoan. Oso bidaia ani-

matua izan omen zen, etahorren erakusle bi da tuesan daitezke. Orduz

geroztik, Fernandok urte-ro bonboi kaxa bat bidal-

tzen zion opari moduaneta Primo de Riverak gerobere etxera gutunak bida-li izan zizkion. Horietako

batean, noizbait Frantziraigarotzeko baimen bat bidali zion. Hau, garai haie-tan mirari bat zen, "salvoconducto" bat baitzen.

Nor zen Pepe Mutua?

Hondarribiako gizon bat zen Pepe. Mutua zen etaaskotan Elizan ibiltzen zen Fernando laguntzen.Gogoratzen naiz egun batean, Larunbata SantuanFernando, Pepe Mutua eta Bittoriano Agirre zeude-la Elizako atean. Barrura sartu, eta han zeudenBaptisterio ondoan Jaungoikoaren Guardatzailleenarropa k eta lantzak. Fernando eta pepe arropahauek jantzi eta Eliza osoari buelta eman zioten,musika abestuaz gainera. Bittorianok sekulakofarrak bota zituen.

Urte batzuk geroago, Pepe gaxotu egin zen etaFrantzia erdialdeko eroetxe batera eraman zuten.

Fernando bixita egitera joan zitzaion, eta zaintzaile-ek ez zioten utzi sartzen. Behin eta berriz eskatu

ondoren, sartu egin zen, eta hura ikusi zuenen,Pepe-k ez zuen ezagutu. Orduan hasi zen FernandoTitibiliti eta Salbea kantatzen, eta orduan kontura-tu zen pepe. Emozionatu eta negarrez hasi zen gai-nera. Hurrengo egunean hil egin zen pepe, eta pozhandiarekin joan zen bizitza hontatik.

Guardia Zibilarekin behin baina gehiago eginzuen topo, ezta?

Horrela da bai. Gerra garaian asko mugitzen zenFernando, propaganda banatzen, pintadak egiten...Gero Franco-ren garaian ere euskal usaina zeukanedozer jarraitzen zenez, berari ere tokatu zitzaion.Baina oso gauza polit batetaz gogoratu naiz orain.

FERNANDO ARTOLA

Behin ixilka joan zen Fernando bere lagunekin

Larun aldera. Bueltakoan puardia Zibilak geratueta dokumentazioa eskatu zieten denei. Fernandokberea erakutsi eta Guardiak ikusi zuen Artola

Sagarzazu zela, eta Hondarribiko Sakristauarensemea zen edo ez galdetu zion. Honek baietz esan,eta harek be rehala utzi zuen libr,e Fernando.Dirudienez, guardia zibil hau "Erantzin" etxeanegon zen zerbitzatzen, eta hemen zegoen bitarteanfamiliarteko bat hil zitzaion. Gure atta sakristaua

oso ondo portatu omen zen berarekin eta laguntzaguztiak eskaini zizkion, eta nahiz eta urte batzukigaro ziren, Guardia Zibilak oso ondo gogoratzenzuen dena, eta Fernando pasatzen utzi zuen, denabarkatuz. Orain ez gara konturatzen, baina garaihaietan Frantziara joaten oso zaila zen, debekatuazegoen.

Beste behin ere, Donostira joan zen autobusezFernando Guadalupeko Fuerteko plano batzuekin.Ategorrietan zeudenean, Guardia Zibilak geratueta banan-bana hasi ziren jendea ateratzen eta erre-gistratzen. Fernandok bere txanda heldu zela ikusi-ta, planoak bizkarrean gorde, kazadoraren azpian,eta builaka hasi zen, urduri eta gaixo zegoenarenitxura emanaz. Guardia Zibila pistolarekin apunta-tzen ari zen jendea eta Fernandok teatroa jarraitu

Beti egon izan zen oso lotua EIizarekin.

zuen ez dakit zenbat denbora gainera. Azkenean ezzuten erregistratu eta libre utzi zuten. Oso ingenio-soa zen, baina hala ere ez zitzaion pasadizo haugogoratzea gustatzen, oroitzapen txarrak ekartzenzizkion.

Erlijio gizona ere bazen.

Gure familian erlijioa beti egon da oso barruan.Ana sakristaua zen, eta hura gaixo jartzen zeneanFernandok egiten zituen bere lanetako batzuk.Anak bere azken urteak ohean igaro zituen, etaFernando egunero joaten zen goizeko bost t'erdie-tan kanpaiak jotzera. Inoiz ere deus esan gabe, etadebozio handiarekin gainera. Gauza guztietarakoateratzen zuen denbora.

Mezetara joan zen batean gertatu zitzaionaz gogora-tzen naiz. Bere lagun batekin joan zenGuadalupera, oinez noski, eta han meza entzunondoren Lezora joan ziren. Han ere me zara sartuziren, baina ordurako meza hasita zegoen. Apaizahizketan ari zelarik, esaldi bat luzatu zien bi honda-rribitarrei, esanez mezetara orduan etorri behar

dela. Meza amaituta, Fernando Apaizarenganabueltatu zen esanaz aurretik Guadalupen egon zire-la eta menditik etorri zirela Lezoraino. Apaizakbelarriak jaitsi behar izan zituen eta ixo!

2000koaJeberezia. Hondarribia..

f E R N A tND't> A~. 10 lA

Politika mailan zein izan zen bere lana?

Ez zen inoiz politikari bezala aritu, baizik etaEAJren ordezkari bezala. Adibidez, hauteskundeakegiten zirenean, bera izaten zen EAJren arduradu-na, eta aktak sinatzen zituena. Hauteskundeeiburuzko pasadizoak ere bazituen Fernandok.

Gernikako Estatutuaren garaietan egon ziren hau-teskunde batzuetan, Fernando kanpandorrera igozen eta ordu erdi aurreratu zuen ordua, horrela

mahaiko presidentea eto.rri aurretik zenbait botuzeudelarik kaxan, eta denak euskal alderdiarenaldekoak, noski.

Beste behin, 1936ko hauteskundeetan Frente

Popular eta Gil Robles-en CEDA aurkeztu ziren.Kapitalistek eskuindarrak lagundu zituzten eta EAJbakarrik aurkeztu zen, diputatu guztiak lortzekoasmoarekin. 19ande goizean Viteri eskolara joanzen Fernando, eta han ikusten ditu 5-6 gazte, pasai-tik etorritakoak eta bakoitza pistola batekineskuan. Hauek, baserrietatik etorriko ziren pertso-nak izutzea zuten helburu, hauek EAJrentzat botoziurrak baitziren. Denetatik bizi izan zuenFernandok.

I

Kazetari bezala zer nolako lanak egin zituen?

Enteratu zen "El Diario Vasco"k euskal folkloreare-

kin lotutako pertsona bat behar zuela. EAJrenbatzarrean eskatu zuten pertsona hura, eta denekBordari aukeratu zuten egokiena bezala. Hala ere,medio askotan idatzi zuen Fernando-k, etengabeidazten zuen.

Nola izenpetzen zituen bere lanak?

lzen bat baino gehiago erabili izan zuen. Ezagunena"Bordari" da, baina jende askok ezagutzen ez duenbeste bat, "Fedea" ha in zuzen. FErnando DE Artolaesan nahi duo

Nor zen Cándido Lizarazu?

Fernandoren laguna zen. Momentu bateanCandido Hendaiako "Urruti-Baitan" etxean zebi-

len sukaldari. Jesuiten laguntzarako etxea zen etahara joan zen Fernando denbora batean lanera.Gauza askotan ona bazen, sukaldean ere oso onazen. Lanean zebilen egun batean, Jesuita bat kexatuegin zen patata askotan jaten zela etxe hartan.Fernandori ez zitzaion komentario hura asko gusta-tu eta bere betiko maliziarekin, hurrengo egunean


Jesuita harri 16 era desberdinetara prestatu zizkionpatatak: gixatuak, tomatearekin, egosiak...

Jendea arrazoiean sartzeko edozer gauza egiteko gaizen. Beste behin, Hendaian zegoela han joan zenbere lagun Kandidorekin mendira egun pasa.Diskutizen hasi ziren ia pitxiloreek zenbat petalozituzten, ea kopurua parea edo ezparea zen.Fernandok kopurua parea zirela zion eta besteakezetz. Diskutitzen ibili ondoren, gau hartan bertanFernando soro hartara bueltatu zen eta pitxilorebakoitzari petalo bat kendu zion, horrela berakarrazoi edukitzeko. Hurrengo egunean soro berarabueltatu ziren biak, eta Kandidok ikusi ahal izanzuen denak pareak zirela eta arrazoia eman zionFernandori.

Espia bezala ere hartu nahi izan zutenAmerikarrek, ezta?

Amerikanoak hemendik ibiltzen ziren orduan, etabehin Fernandok informe antzeko bat eman zion

haietako bati. Buruzagiek pentsatu zuten gero osogizon baliagarria izango zela espia lanetarako, jendeasko ezagutzeaz gain inguru guztia menperatzenzuelako, baina Fernandok ezetz esan zien.

Badago pasadizo bat ere irrati emisore eta estro~pada baten inguruan. Nola izan zen?

Amerikanoek irrati-emisore bat eman zioten ordu-ko nazionalistei. Denbora batean irrati hura Butroi

Pasealekuaren haseran dagoen Villa Margaritakolehen pisuan egon zen, balkoian. Oso garrantzitsuazen, horrela jakin bait zitekeen gerraren ingurukoguztia, Radio París entzuteko aukera zegoen eta.Hala ere amerikanoei aparatoa itzuli behar zitzaielajakinarazi zieten nazionalistei, baina arazo handiazen nola pasa irrati hura Frantziara, orduan kontroloso handiak baitzeuden, karabinero eta garita asko.

Denbora bat ongi pentsatzen eman ondoren,Fernando eta Gabriel Lapitz aurreko urtean estro-padak antolatu zirela gogoratu ziren. Hori aprobe-txatuz, beste estropada bat antolatzea erabakizuten, horrela irratia traineruan edo jarraipenekountzi batean sar zezaketen. ltsas Komandantzian

baimena eskatu ondoren, ezetza jaso zuten. Behineta berriz eskatu, azkenean baimena eman zitzaien.Fernandok eta Gabriel-ek antolatu zuten dena.

Brazaletea besoan jarri eta den aren buruzagi plan-tak eginez, bi bidaietan eraman zuten irratiaFrantziara arazorik gabe.

fERJ'rJANOO ARTOLA

Kausaren alde edozer gauza egiten zuen, eta sekula-ko imaginazioa zeukan gainera. Estropadaren egunhura oso gogoratua izan zen denbora askoan.

tBelloc~ek emandako urteei buruz oso ondo hitze~

giten zuen beti. Zer dela eta?

Gerra heldu zenean, jende askok bezala beste alde-ra joan behar izan zuen. Oenbora batez CandidoLizarazurekin Jesuiten etxe bateko sukaldean lane-an aritu ondoren, 1937. urtean Belloc-era helduzen. Oso oroitzapen onak zituen herri honi buruz,gauza asko ikasteaz gain, bere emaztea izango zenaezagutu baitzuen han. Gerra bukatuta itzuli zenHondarribira baina Henriette bere andrea zenbait

urte beranduago etorri zen, eta Guadalupen ezkon-du ziren. San Pedro kaleko farmazia baten gaineanjarri ziren bizitzen, gaur egun 28. zenbakia dena.

Bukatzeko, jana aldetik saki ona zeukala badaki~gu. Hor ere izango da zerbait kontatzeko.

Janari aldetik sekulako sakea zeukan. legeko esto-maka zeukan Fernandok. Gogoratzen naiz behinZumarragako Santa lucía-ko feriara joan ginela.Bazkaltzera sartu ginen jatetxe batetara, eta han jangenuen. Amaitu genuenean, oraindik gose zela esanzuen, eta beste jatetxe batera sartu zen, eta han berrizere jan. Handik ateratzean beste bate tara sartu etahirugarren aldiz bazkaldu zuen. lzugarria zen.

Beste behin ere etxean zegoela, bi arraultza eginzituen jateko eta gose handia zeukala ikusita, gera-tzen ziren beste 14 arraultzeak jan ziuen. Eta gehia-gorik ez zeudelako etxean, bestela...

Azkenik, gogoratzen naiz beste behin HotelJauregui-ra joan ginela familia bazkaltzera. CarmenArbelaiz zerbitzaile zela gogoan daukat. Oenak ondojan genuenean, han etorri zen Carmen esanaz lauoilasko petxuga sobran geratu zirela, eta bota eginbeha zituela. Orduan Femandok ezetz esan, eta batabestearen atzetik lauak jan zituen. Hortan ez zeukanparekorik. Hori bai, etxean egunero bazkaldu ondo-ren, kafesnea eta sopak ez zizkion inork kentzen.

lrakurri ahal izan duzuten bezala gizon izugarria zenFernando. Bere anaia Rafael ez da atzean geratzenden horietakoa. Burua guztiz argi dauka 89 urtekin,eta 1918ko datuak aurreko ostiralekoak balira bezala

gogoratzen ditu. Eibar-en Apaiz bezala egindakourteak oso ondo gogoratzen ditu, baita Alto deArretxen zeuden Mojen Kapellau ere. Orduan haralambretta batean joaten zen eta oso ondo gogora-tzen du nola bere soldata 500 pezetetakoa zen hilero.

Fernando Anola "Bordari" bere anaiari buruzko

bitxikeriak jakiteko erreferente ezin hobea da, etapozik gogoraru zituen biek bizitako garaiak. Behinbaina gehiagotan ezin emozioari eutsi, beti bihotze-an eramango du bere anai eta familia osoa.


I

1ER..NANDG ARTOlA.,'.-

Borda adina bordari

Denok gara, neurri batean, nonbaiteko maiz-ter, hango edo hemengo bordako bordari.Uste horretan nago ni behintzat. Gehiago

ere esango nuke, gainera: borda bat baino gehiago-tan suertatzen zaigu, bizian zehar, bordari izatea.Esan beharrik ez norberak hautatutako bordez ari

garela, bestelakorik ere izaten baita euskaldunok,hurrunago joan gabe, ondo asko dakigunez.

Fernandok berak aipatzen digu bere bizian zeharzein bordatan aritu zen, "Bakoitzak Berea" bildu-

ma-liburuaren atarikoan bere bizitzaz egiten duenkontakizun ederrean. Beste borda batzuetan ere ari-

tuko zen, noski, baina idazlanetan erakusten due-nari begiratuz gero, hauexek nabarmenduko nizkio-ke: Hondarribia, euskara, abertzaletasuna, fedea,bertsolaritza eta umore ona.

Lehen borda: Hondarribia

Ez zeukan, ez, saltzeko be re sorterria. Idazlangehienetan saiatu zen Hondarribiko mintzairakberezkoak dituen formak sartzen. Horretaz gain,

aipatzekoak dira "Ondarribiko fol~loreko ezaugarribatzuek" eta "Hondarribiko mintzairan bertako

berri" hitzaldiak. Kontuan izatekoa da, gainera,Fernandori bizitzea suertatu zitzaion aldian,azpieuskalkiek ez zutela gaur eguneko prestijiorik.Jabetuta zegoen horretaz Artola. Hona nola dioenberak lehen aipatutakoa aurkezpenean:

"Naiko ausarta ere izan naiz beti-eta, euskeraz

idatzitako lantxoak ARGIA'ra ta EL DIAra igor-tzen asi nintzan. "Guk eramaki dugu egia" idatzi nikbe in, eta Luzear'ek ("El Día'ko euskal orriaren idaz-

le-buru zenak) "Guk daramagu egia" "ipiñi"~etuedo zuzendu bearrez. Ongi ala txarki?

Bigarren borda: euskara

Euskara batuaren aldeko izan al zen Bordari?Euskara batuaren aurkako? Azaleko irakurketa bat

eginez gero, aurkako izan zela ondorioztatzeko ten-tazioa izan dezakegu. Haren idatziak patxada han-


diagoz irakurtzea aski, alabaina, konturatzeko horiez dela inondik inora horrela. Hona, esate batera-ko: "Aurten ere Euskaltzaindiak urrezko eztaiakdirala-ta Oñatin antolatuko ditu batzar berezi

batzuek. Txit interesgarriak, oso aberatsak, bear-bearrekoak" .

Esango nuke Fernando Artolari, bere belaunal-diko hainbati bezala, "hatxearen arazoa" deiturikoakontrako eztarritik joan zitzaiola, besterik gabe, etaez euskara batua bera. Eta hatxearena ere dramati-

zatu gabe, zeren auzi hori ere Fernandok ha in bereazuen umore onez hartzen baitzuen: "Ez dezala ixur

ura zar-zar, busti ez dediñ hura. Gero, gazteak ezomen dituzte zaharrak maite! Hatxea ez al da, ba,zaharra ?"

Hirugarren borda eta laugarrena:abertzaletasuna eta fedea

Batera emango ditugu bi borda hauek, ze,jaraian bere hitzetan argi azaltzen denez, JELtzaleabaitzen osotara Fernando Artola:

"Errepublikaren etorrerak ez ninduen atsekabe-tu, are gutxiago aserrerazi. Langille-aldekoa izandu-naiz beti. Alabaña, "abajo el clero" ta gisa ortako itzgaiztoak min aundia ematen zidaten. Bearrik, neregurasoengandik eta eliza inguruan ikasitakoak zirennagusitu ene baitan. Bai, komunisten iritzi-agiriak,sozialistenak eta errepublikanoenak bein eta berrizentzun arren ez ninduten asetu. Etorri ziran aber-

tzaleak itzaldi bat ematera (anartean abertzale-

izena entzun gabea neukan) ta bat-batean aiekeraindako aziak lur ona idoro nere biotzean.

1931an, EAJ alderdiko egin nintzen".

Abertzale izateak atsekaberik ere ekarri zion,

noski, Fernandori. Hona, ordea, halakoak konta-tzeko ere, nola baliatzen den ironia eta umore onaz:

"lrungo espetxetik, ukabillak ondo lotuak(ezkondua ez nintzana esposatu egin ninduten)Donostiako Gobernu-sotora".

fEERNANO't:) AR.TOlA

Fernando eta Mattín/asaí hízketanbe/ardí batean.

Bosgarren borda: umore ona

Gainerako bordetan ere etengabe erabili izanbazuen ere, borda berezi batean sartu nahi izan dutFernandoren umore ona, bizitzari aurre egiteko

planteamendu, Fernandok jakinaren gainean auke-ratutako planteamendua izan zelakoan: "Umoreona, umore txarrakin trukatu gendun aspaldian,zoritxarrez; eta aldi narratxak arazo gozarorik, legeadan bezala, dakarkien edo ez, zalantzan jartzen naizaskotan. Ondo dakit lurrean ez dala zerurik; emen

gauz guziak dute bere itzala, atze-aurrea, uda tanegua. ]ayotzak eriotza zor du; parrak negarrak. Ta,nik diot, zergatik ez negarrak parra?

Seigarren borda: olerkaritza etabertsolaritza

Bordarik idatzitakoei begiratuz gero bertsolari

baino olerkariagoa izan zela esango genuke. Bainaarinkeria litzateke gauza horretan uztea, ze hortxe

baitago garai ilunetan eta ez hain ilunetan bertso-txapelketak amolatzen, bertsolari gazteak akuila-tzen, bertsolaritzari buruzko hitzaldiak ematen...Fernandok egindako lan itzela.

Biziki gomendatuko nioke bertsolaritzan abiatunahi duen edonori Fernandok "Bakoitzak Berea"

bilduma lanean Bertsolaritzaren inguruan izenburu-pean bertsolari izateko ematen dituen aholkuak.Era berean iruditzen zait gomendagarri aipatu ata-laren jarraian datorren Nor nolako (zenbait bertso-larien izen-erantsiak) iz~koa. Hona zeinen zehatz

eta egoki definitzen dituen hainbat bertsolari:Basarri: burutsua. Uztapide: giartsua. Xalbador(G. b.): goitiarra. Mattin: irritsua. Lasarte: irritsua.Lazkao- T xiki: bizia. Agirre: zorrotza. Mitxelena:ugaria... Eta horrela hirurogeitabat bertsolari.Aukera hau baliatu nahi nuke, Fernandoren bai-menarekin, bere zerrendari hirurogeitabigarrenaeransteko: Bordad: zabala.

Mikel Garmendia

2000koaleberezia.Hondarribia.

FERNANDQ ARTOlA

UBordari",maestro

y entrañable amigo

La solicitud para participar en este opúsculo en memoria y homenaje a Fernando Artola "Bordad", me hallenado de satisfacción, al darme ocasión de aportar públicamente mi granito de arena al reconoci-miento popular a un hijo preclaro de la Ciudad, y al mismo tiempo, rememorar las vivencias, siempre

simpáticas, agradables e instructivas que mantuve con él, durante más de cuarenta años. Voy a tratar de ofre-cer la imagen de un Fernando infantil, humorista, popular, poeta, amante de su familia, su pueblo y su Patria,a través de los siguientes relatos, basados todos ellos en hechos de los que fui testigo.

Entre las familias Artola y Mendía (mi abuela Juana, viuda de Mendía) existió una excelente relación de

amistad, las visitas de una a otra eran frecuentes, yo me apuntaba cuantas veces podía subir al piso de Mayor1, las charlas que las personas mayores no me interesaban especialmente, pero si los juegos que preparabaFernando para entretenerme. Niño de apenas cinco o seis años, me quedaba atónito cuando, en un alarde demagia, introducía limpiamente por su boca un ovillo de hilo de color verde, y tras deglutirlo con tranquilidad,se frotaba la garganta para facilitar el tracto, manoseaba el vientre para que la pieza siguiera su curso y final-mente, introducía su mano por la parte trasera del pantalón, para extraer el ovillo que se había teñido decolor marrón.

Cuando "Goxoki" organizó la Cabalgata de Reyes, Fernando encarnó al rey Baltasar, sus grandes y blancoslóbulos oculares resaltando en la tez tiznada de negro, encandilaban a la chiquillería que, primero se quedaba

1

.!~t ,t

J

,

Fernando, Ba/tasar erregearen papera betetzen.


FERNANDO ARTOLA

Bordari eta Xalbador, azken honen bordan.

absorta y luego corría para atrapar los caramelos que a mano rota les lanzaba. También vi, como miembro dela comitiva, que algún anciano del Hospital, lagrimeaba al recibir el obsequio de sus manos y a mí me parecióque los ojos de Baltasar, en aquél instante, brillaron un poco más.

Perico, mi padre, fue durante años representante de la trainera ondarribiarra en las regatas de la Concha,lo que le impedía llevarme a ver un espectáculo que me apasionaba, hasta el punto de que me era imposibleconciliar el sueño la noche anterior. Fernando hizo las veces de padre y de su mano, aún con pantalón corto,aprendí todos los prolegómenos de la fiesta, sorteo de balizas, estado de la mar, cruce de apuestas y... antesde ocupar un buen puesto en las proximidades del Aquarium, hacer un nutritivo amaiketako. Luego a los gri-tos de ánimo a los verdes, la recogida de la bandera, en más de una ocasión, y la comida en el "Urbía", dondeel bertsolari, improvisaba unas rimas para ensalzar la labor de los remeros, antes de regresar al pueblo, para verondear el trofeo desde el balcón de la Casa ConsistoriaL

Todo lo que fuera para acrecentar la cultura del pueblo, contó con su entusiasta y desinteresada partici-pación. La Sociedad Juvenil Oargui-Kerizpe, editó el periódico "Ondarribi", para tratar de temas locales,desde el primer momento Javier Aramburu y yo, encargados de su periódica edición, contamos con su aseso-ramiento y colaboración en una chispeante e incisiva sección que se tituló "Brisas del Norte" y firmó con elseudónimo de "Ipar Haize".


FERNANDO ARTOLA

Popularizó otras firmas, como FEDEA y Bordari, esta última quedó unida a sus crónicas en la prensa gipuz-koana a la hora de tratar temas de deporte rural, bertsolaris... y le bautizó, para siempre, en el campo de lascomposiciones poéticas. Fueron muchos los premios que recibió en distintos certámenes, cuyos jurados valo-raron el sentido, la profundidad y la rima del escritor. Bordari cuidaba muy bien sus trabajos y también su pre-sentación. Cuando se trataba de un concurso importante, me leía el poema, hacía hincapié en los papeles másimportantes y me pedía que se los ilustrara con unos dibujos. Quien suscribe, a la sazón estudiante de arqui-tectura, aceptaba complacido el encargo que, además de valorar mis incipientes virtudes con lápiz y pinceles,me proporcionaba unos durillos para mis gastos, porque su mano fue siempre generosa.

El sentido del humor lo llevaba siempre a flor de piel, decía que nuestra patrona "Ama Guadalupekoa",permitía a los hondarribiarras, coger una "txirrista" el día de la Virgen, quizá por ello, para evitar que sus"xiraldoak" fueran evidentes al descender de "Saindua" desfiló de hachero mezclado en el escuadrón. Tan sólo

fue una vez de cabo, al no presentarse el titular "Margallo", por encontrarse indispuesto. Es posible que lamemoria me falle, pero creo que sólo desfiló encabezando a la tropa, por la mañana.

Los cambios políticos acaecidos en los años setenta facilitaron las salidas a Iparralde, porción deEuskalherria, con gentes de idéntico idioma, costumbres, folklore y sentimientos que los habitantes deEgoalde. Tan próximos físicamente y tan desconocidos para los que nacimos a partir de la década de los trein-ta. La circunstancia fue aprovechada por Bordari para inculcarme un afán por conocer Laburdi, Benabarre yZuberoa, territorios que durante meses, recorrimos como maestro y alumno que dedicaban un día a la semana,los viernes, a su peripatética lección.

Así conocí y tuve la ocasión de dar a conocer a los lectores de "La Voz de España", las iglesias trinitarias yrománicas, los castillos y casas nobles, el principado soberano de Bidache, el museo y los jardines de Arnaga,las estelas discoidales de los cementerios, vi trabajar a los artesanos fabricantes de "txisteras", "makhilas","zinzarris", de cerámil~a y lencería, y su presencia me abrió las puertas de la abadía de Belloc, donde el estuvoacogido en tiempos de guerra, y pude departir con el pícaro Mattin el día de su aniversario de boda, sentarmejunto a la mesa de nogal sobre la que Etxahun Bordazarre, vertía sobre blancas cuartillas las coplas que duran-te el día el entorno de su vida pastoril le había inspirado o subir a la etxola de "Xalbador", de la que el bardo,ya difunto, había cantado:

" . . . gure arbasoak landatu leizar batzuen erdian

iparretik hotzik datorken aixearen gordabian,

etxetik urrun, han dago gure artzain etxola mendian.

Ate apal batetarik da zutarako sarrera,

Leio bakarra begira daukazula sorkaldera

Pausu erdian joan daikeje ganbaratik sukaldera,

Haleres etzintuzket utziko jauregi baten aldera".

A conocer mi tierra y sus hombres, sus pacíficas costumbres, a admirar las flores silvestres, las puestas desol, a charlar pausadamente en una agradable sobremesa oyendo crepitar los viejos troncos en la chimeneta, atodo eso y mucho más me indujo un euskaldun, un hondarribitarra que cantó y amó a su tierra como sabenhacerlo los hombres de bien y de paz.

Qu.~enaje a su memoria, perdure y que nuevas generaciones de hondarribiarras, vean en

Ferna~~f~t§~~ordari" un ejemplo a seguir.\.. ,;~ .,... J. ...

J;:~:~'~' Juan Jose Lapitz:'f".. Hondarribia ·2000ko ale berezia

FERNANDOARTOLA

"Bordari"

B izitza oso bat. sei paneletan laburtzea beti gertatzen da zaila, etaBordarirena bada, orduan ia ezinezkoa, hain betea izan baita eta gainera

ñabardurez betea.

Bere jardunbidearen ardatza tradizio eta amalurrarenganako maitasuna izanzirela esan genezake.

Bere aita Parrokiako sakristaua zelarik, handik oso gertu jaio zen etaia norma-la iruditzen zaigu aingerutxoz jantzita ikustea4 edo 5 urtezituela, bere bizitzaosoan berarekin izan zuen begirada garbi eta zuzena erakutsiz.

Begirada hori bera nabari daiteke, prozesio batean gurutzea eramaten duene-an, familikoen tradizioari jarraituz, nahiz eta seguru asko interesgarriagoakdiren beste gauzetan pentsatu.

Hondarribia izan zen bere maite-suetako bat eta berari eskaini zizkion margo-ak, olerkiak, baita bere euskarari buruzko saiakera txikia ere.

Mota guztietako kultur-ekintzetan parte hartzeaz gain, hona hemen berak bul-tzatu eta sustatu zituen batzuk: abesbatzetan kantatu zuen -baita LuisMarianorekin lfatera ere-, "artxero" izan zen, birritan kabo ere bai..., Haltasarerrege atera zen, Goxoki elkarteko bazkide sortzaileetako bat izan zen;Olentzerok eta IIJaiotza Bizidunak" antolatu zituen baita antzerkiak idatzi etaantzeztu ere...

Bereak dira IIArrauna Bizkarrian" bertsoak, edota Olaxta-ko olerkiak geroTxomin semeak lehen diskoan kantatukozituenak.

Bere belaunaldiko hainbat.eta hainbat bezala, guduak sakonki markatu zuenBordari. EAJko militante gogotsua, Frantzian errefuxiatu behar izan zuenBelloc-eko Beneditarren Abatetxean.

Aliatuen alde klandestinitatean lan egin zuen, garaile aterako zirela pentsatuzeta Francoren erregimenaren erorketaren esperantzaz. Anekdota ugari daudegarai haietaz, haietako bat Bidasoan antolatu zuen regata bat izan zen: harekinbatera sortu zen zarata eta buila aprobetxatuz uhin motzeko transmisorea bestealdera pasatuzuen.

Errepublika garaian Agirre Lehendakariaren zorionak jaso bazituen egin zuenlanagatik, gudua bukatu ondoren, Lehendakaria berak agindu zion haren man-datariei harrera eman ziezaien eta euskal kultur berreraikuntzaren alde lan egi-ten haszedin.

Eta horrela hasi zen prentsan lan egiten, herriko kirolak eta tradizioak susta-tzen, gerra ondoko euskarazko lehenengo hitzak inprimatzera iritsi arte.

I

E RA IK U S IK E T A

...

E R f<- u s I( E T A

Basarrirekin batera, herri-kiroletako proba k eta ekintzak bultzatu zituen. Arriya,Keixeta, Luxia, Mindegia etabarren garaia zen.

Keixeta zen Bordarirentzat izan den aizkolaririk onena, eta honako pasadizoakontatzen zuen Bordarik. Behin galdetu omen zion ea nola trebatzen zen aiz-kora-apustua prestatzeko eta aizkolariak, orduko zahartua zegoelarik, honelaerantzun omen zion: "atseden hartu, proba aurreko bi egunetan lanik egin ez".

Bertsolaritzari ere bultzada berria eman zion honen alde lan garrantzitsua egi-naz. Bera izan zen "Gartzela" modalitatea asmatu zuena. Uztapidek Basarri

garaitu zuen final. ospetsuan, epaimahaikoa izan zen Bordari;final honek ber-tsolaritzari aire berri bat eman zion baita euskarari ere, komunikabideetarabueltatu baitzen.

Margolari ere izan zen, berak zioenez, ez oso ona. Hondarribiko etxe ugaritanBordariren hainbat eta hainbat koadro aurki daitezke. Erbestetik etorriberrian

maindire puska batean margotu zuen lehenengo koadroa ikus daiteke erakus-ketan, baita bigarren saria irabazi zuen beste bat ere.

Idazle eta Euskaltzaindiko laguntzaile izateak aukera eman zion euskarakofigura garrantzits~enak ezagutzeko. Hona horietako batzuk: Koldo Mitxelena,Gabriel Aresti, Pierre Laffitte, Etxahunlruri, Xalbador, Iratzeder, BitorianoGandiaga, Antonio Zavala...

Idazle bezala, sari eta aipamen ugari jaso zituen: adibidez Resurrección Maríade Azkuerena eta Ondarrabi-Uriko IIEleberri-labur Saria". Baina Goraintzi izanzen maila liriko sakonena lortu zuen poema bilduma; liburu hau bere emazteHenriette hil ondoren idatzi zuen. Olerkien artean "Begoni Ederra" dago etaAita Onaindiak bere Antología de las 100 meiores poesías de amor de la len-gua vasca liburuan sartu zuen.

Olerki honek aipatzen duen begonia ugalduz doa eta erakusketa honetan ezinzen falta; nahi:z:eta apala izan, bihotza besterik ez zen gizon baten nortasunaezagutzen lagunduko digu.

Bere kulturari, bere hizkuntzari, bere herriari, bere lagunei, bere familiari, bereJainkoari, osoa emana izan den bihotza.

- -. --

I

t------------

-------

FERNANDO ARTOLA

Osaba Fernando

-.

, ,Bordari" bat zen eta "osaba Fer-nando" bestea. Bordarirenak

Euskal Herriak jakingo di tuaztertzaile aditu begiluxe jakintsuengandik,jakina; baina osaba Fernandorenak familiakbeste inork dakizkien eta, haren egunerokoibiliak, pikardiak eta zukulusaltsak galdukoez badira, etxekoengana jo beharra zegoen.

"Jolasean, aisialdian ezagutzen da ondo-en inor" esaten zigun aspaldiío maisu zuhurbatek. "Beren egintzetatik antzemango die-zue" esan zuen Jesusek; esanez bezala, ida-tziak- eta ez baina, "eginak" ematen duelapertsonaren kategoria. Beraz, bada, astele-henetik larunbatera bitarte bere lanetan

bakean utziko dugu Bordari ikertu-eta-ida-tzi; eta guk laurok oraingoan jaietako gizonarrunt, xume, jostalari, axaxantia (osabaFernando, kapelua alabanda emana) begi-ratuko dugu eta hizpidean jarriko. Gizonikhandiena ere ez baita bere lan potolo ospe-tsuetan osorik agertzen (eskaparateko ispi-luaren barrenekoa litzateke hori); jaierokoibili apalean ematen du-eta bere neurri era-batekoa (ispiluaren aurrean hezur-mamizdagoenarena, alegia). "Hitzeakiak ttuk hari-yek hik esateka".

* * *

"Zuhaitz onak ezin du fruitu txarrik

eman" eta horixe gertatzen bide zitzaionFernando Artolari ere bere sei ume-kozko-

rrekin (Lupe-Itziar-Txomin, seme-alabak;Luis Mari-Mari Jose-Xabier, ilobak) urterik

(Lan hau dago egina lauron artean:

Fernando Artola "Bordari"k bidea emanó

Bitoriano eta Marijose Agirrek zizak,

honddoak eta gibelurdinak harrapatu; eta nik

Garbitu, atondu eta prestatu. On egin daizuela!

"Alizikan, perratxiko gaxki ezagutuak janttula, bai,

ta bigar zortzittan intierrua").

Bere emaztearekin, Sebillan.

2000ko ale berezia. Hondarribia

I¡

FERNANDO ARTOLA

~San Martzial, egun batez:

Mari Jose , Xabiereta Luis MaAgirre,

eta Itziar, Guadalupeeta Txomin Artolarekin.

urte lrungo San Martzialetara zihoanero, guztiakere dena emanak. Gotti-behetti, atzera-aurrera,konten eramango zituen eta goxo, kontuko sei tti-kiak laxitua honi medallatxua hari oparituz, ijitomokoberdiarekin blaga xelebrean arituz, denak enda-nan jarri eta tiobibotara gonbidatuz: "goazemi-

zia!"... Umiakena jakina 4a, dena eskatu beharra:"Zuek den a aba nebri dizia!". Eta kuete txinoak

edota su artifizialtxoak (txinpunak eta luminayuak)nondik edo handik eskuratuko zituen, geroHondarribira orduko, Atalaiatik airera fiiim-fuuum...! umeen pozerako ke-txinpartak pizteko.

Eguerdi aldera, bazkalondoren edo... inoizkaxurrut bat egin nahi zuenean, sei umeak ezin bataberna zulora sartu, eta beti, Kalaro!, asmatukozuen osaba bixkorrak sistema erosoren bat txoritxo-

ak uxatzeko, albotik kentzeko, txikana egiteko,mandatu politen bat, bederen, aldiro izango zuenpresto Beso lasaia behar, izan ere, gaztiakin.

T xol eskuzabala zen osaba Fernando hala ume-

kozkorrekin nola ijitoekin, nola... denekin ere!Bazuen halako xarma zera bat berarekin, atseginabaitzuen izarniatzen nonahi zebilela. Jendetasunazuen franko handia. "Zenbat borda, hainbat borda-ri" ikasi omen zion txiki-txikitatik bere amari, tahortatixe harturik izango zuen, agidanez, geroragoitizena: Bordari".

Halamoduz, behintzat, ibiliko ziren lrungo jainagusietan bazterrik bazter, harik eta arratsaldeerdirako gurasoak eta bilduko zitzaizkien arte- Hondarribia · 2000ko ale berezia

Urdanibia plazan. Oenak baltz egin ondoren, eguneder halakoari akabera on emateko, afaltzera joan-go ziren nora-hara. Behin hola, joan dira afaltzeraeta eskatu dute txuleta kozkor bana. Ilobetako bati

ez diote ba, atera osaba Fernandori berari baino

txuleta handiagoa...! Hura begien luzea! Garaitsuhartantxe beste nonbait Nikolas "Orixe" jaunak"yo no soy hombre, soy hambre" esaten bazuen,gure Fernando Artola ere ez zen, horratik, makalajate lan horretan eta... "Horrek hixur asko ttu!"esanda, aldatu dio platera, "Oaiñ ari'ri nabaduk...!"bere kolkorako ariki.

Osaba Fernando beti umore oneko! Ateraldiak

ere xelebreak ohi zituen maixko: "Pertsonen puzke-rrak hiru klasetakoak ttun eta eitten diten: edo

Pariiixxx...!, edo Madrrriii...! edoTarrrragooona...!" .

* *

Udan mendira joango ziren, Montserratera,igandez. Hantxe jolas egin, txotxak bildu, egurrakpilatu, sua piztu, paella gertatu... Paella, gañikera, eznolanahikoa; etxean ez bezalakoa, ondo-ondo hor-nitua, aberatsa alajainkoa! Haren irrikitan ibilikoziren, noiz jaten hasiko, sei neska-mutikoak. Hurajaki gozoa...! Inoiz, ordea, sua biziegia izaki eta,bazekien lapiko ipurdiak erretzen ere, eta halakoe-tan... zer egingo da, ba!? Ez zen, ez, nolanahi ere,askorik sobratuko, demontre! "Axula, berdia,moria... putza koloria!" Haiek farrak guriak!,Marijoseren esanean.

FERNANDO, ARTOlA

Oraintxe bazkalduko zuten eta..., osaba

Fernandok lo kuluxka egin behar derrigorrean.Uste duzu geratuko zela hura, bapo janda gero, etza-naldi lasai bat gabe? Zaude horretan...! Asmatukozituen direnak eta ez direnak (sorpresak sobre itxie-tan banatu, egiteko atsegingarriak bideratu, jolasberriak asmatu... "zertako luzatu~ndana?", baina ezzen munduan trabarik, eta are guttiago herrikoMontserraten, hari loa galeraziko zionik; ez, horra-tik! Behin, halakoxeko kuluxkaren ondoren, jaikieta ikusi du ilobetako bat ari dela xomorro bati

hegalak eten eta su tara jaurtitzen. "Zer arizazte...!?" haserre antzean, baina hala ere, bromai-dean. Atera patrikatik txiskeroa eta hasi zaio ume-ari ipurdi azpiak garrez tentatzen, dalefuegoka.Jolasean ere sarri baita zerbait handirik ikasten.Bidasoa inguru guztian inor sentibera bazen, gureosaba Fernando.

19andetan gehienetan hiru seme-alabak eta hiruilobak attonarenean, kale nagusian, bilduko ziren.Hura zuten senditar guztiek elkargune maizkoena,attona gizagajoa, osaba Fernandoren atta, oheanezindua baitzegoen aspaldidanik. Hantxe, ha inxuxen ere, attonarenean (umeek nahi baina maiza-

gotan, damurik, arranea!) bihurtzen zen osaba

Fernando "Bordari". Izanez ere, askotan baltz egineta alkar hartzen baitzuten Fernandok berak,Satarkak eta osaba Rafaelek, Fernandoren anai

apaizak, oraindik ere bizi denak (batzuetan baitaJabier Aranburuk ere). Elkar hartzen zuten, alegia,

Urbil eta Nora Molaeta Aida Lekuonabilobekin San Maros-eko

gurutzean.

zer egiteko...?, eta olerkiaren gainean serioski luzazjarduteko, argurian aritzeko: batenak irakurri, bes-tearenak orraztu; harako harenari kritikak eta iruz-kinak egin... Beraz, gauzak honela, Hondarribiangarai hartan bazen egun ez dena: "kafe literarioa",to!, non eta Hondarribian! ("Gure ttiki denboretanOnyarbi deitzen zigutenian, burla bezela artzenu-gun. Oaiñ, estroparetan bandera irabaztean, AupaOnyarbi!, diote irundar anayak biotzetik. Ta, gukonten ainbestez. Nere belarriyak emango zarrekiOndarrabiya entzun izan niyen beti").

Bretxan, berriz, Agirretarrenean, Gabonetan-eta hamabost lagunetik gotti bildu ohi ziren, etxe-koak denak, aldian aldiko ospakizunen karietara.Tarteko zen aldiro, jakina, izeba Henriette, osabaFernandoren emaztea, Belloketik hurbil dagoenLabastide herrian jaioa eta, sei umetxoen harri-durarako, zigarroak erretzen zituena, artean orain-dikan Hondarribiko ezein emaztekik egiten ezzuena, noski. Koadrila bikaina, beraz, mahaiaren

j iran "mokaru goxoak yaten". Bizi direnak handikdenek dute oso gogoan nola kantari hasten zirenosaba biak, Fernando eta Rafael, jo-ta-suan, norbaino nor, bertso zaharrean nahiz berrian. Kantueta kanta "berrizkotik mixi!", horrenbesterainoxegainera, umeak batzuetan, buruz gain eginda, ohe-rako erretiroa hartu behar izaten baitzuten "a cou-

cher", ametsezko jolasetara.

* * *

2000ko ale berezia · 120 zkia ·Hondarribia

'ERl\1AND'Cl A~rOlA

Fernando artxeroz jantzia, oraindik tranbia San Pedro kaletik pasatzen zenean.

Hondarribia · 120. zkia · 2000ko ale berezia

w.

Bapateko bertso lanean trebe zen,beraz, inondik ere, Fernando Artola

(gaur egun bertsolariek sarrixko eginbehar izaten duten "kartzelako

gaia"ren asmatzailea omen dena,bidenabar esateko)j nahiz eta "lana

erraxagua den billatzen jornalabiñon". Bazekien baita ere Pasaia

aldetik, Jauregitarren untzitik, arrainfresko ederra itxera ekartzen,"Pasaian bestaldian kaka usaia!"esaka beti. Bazekien toki hartatixe

sarriagotan bakallau gazitua ekartzenerej ama txol konten halakoetanjumeak, ordea, marmarrean, bakalla-bik nahi ezta. Bazekien koadroak pin-tatzen ere. Eta attonaren atta

Tolosatiko liberal porrokatua izaki,eta "progresista oyetakuak giñen"zeharo sinistuta..., bazekien irudienmuntaia xelebre askoak egiten ere:Sarako etxe bati Tolosako Uzturre

margotu zion, esate baterako, atzekoaldean: "a zer nolako Hura koadro batitteko!". Bazekien antzeslanean.

Bazekien Hondarribiko kanpantorre-ko kanpanak jotzen. Bazekien...

Baina, baina... ("galdeyera bat iñbar dut nere baittan"), zer ari naiz ni

hemen Hondarribiko gizon handi onospetsu honi buruz blaga luzean niremintzaira arrotzean, harenaren bezala-koxe hizketa molde dotorean istoriookkontatu besterik ez eta...? Oraintxe

sortu zait euskararen aiuaj ez da beran-

du "hizketa pallakatzeko...".

Nagon isilik, beraz, eta datorrelahemendik aurrera, kontu kontari abil,

Bitoriano Agirre (solasgai dugunBordariren koinadua ha in zuzenj tar-teka-marteka Fernando zenaren arre-

ba Karmenek lagunduta), nire lana-ren aringarri eta, irakurle, zureentretenigarri. Utikan literaturak!Betor hiztun naturala! "Berari grazi-yaz" badu nire honek segida jatorra:"Bitorianoren (eta Karmenen) esta-rratian sartuko gara..."

FERNANDO ARTOlA

KONEJUARENA

Hendayan zuten]esuitak itxia. Ge1Tadenboran bestalderajoantzen Fernando eta egon ketu zen itxe home,

tan. Behin koneju bat hil bihar, han izan bihar zittuzten bertan baratzian ta. Hartu konejua ta..., nola hiljakiñ ez!

, Miñon etzion, ba, amonari ikuxi...? Amonak ere bazittuen konejuak eta. Etzuen ikuxi nola hiltzenzen?

, Nola ikuxi bihardu?Behinollaskobathiltzenhasiitxianetamintxuriyaintageldittuzen,ta!

Hartu konejua ta, zerbatt in bihar ta, eztakit ze intzion, fiyakuren bat ero, pikaran bat ero... Pena ematen,ba! Azkenian behintzat, ondoko kamizero bateri emanda, "meserez" eskatuta, konpondu bihar izan zutenaUZlya.

PASTELAK

Beste askotan bezela, orduan ere Kerizpen teatrua. Fernando zen base1Titar bat, base1Tita1Tezjantziya ta

hola. Hotelera joan ta bialdu ziotela eztakit ze bizitzatako koarto batera.

, Zer. . .? Ni horrara? H01Ten gotti? Ze uste dute, katua naizela ni hor ibiltzeko, ero zer?

Ta orduan ze intzuen harek? Hotela hasi zen koarto billaka. Atera zen ezenariyora ta:

, Hau duk pollita! Eztuk ifforrena, ta hau duk pollita. .. "Numero treze" gañikera. Bertan geldituko nak.

Txaketa zahar bat kenduko zuen,ta, zera,ta... Ezenariyua zegoen koartoa bezalajarriya, oiyik gane, biñonkoarto bat bezala. Orduan zer gertatu zen? Ba, koarto hartako jabia zen aberats bat eta eskatua zuen trajeberriya, eskatua zuen beste eztakit zer, eskatua zuen pastelak.

Eta osaba Fernando, baserrita1Ta,han zagola, bat etorri zen pues traje batekiñ. Zer ingo, zer ingo...? Tahartu, behintzat. Gero eto1Tizen beste bat lore,e1Tamilletebatekiñ. Halako batian, eto1Tizen pastelakiñ

beste batoEta pastelakiñ zen Beñardo Lapitz.

, Hara, nik begiratu dut eta numero treze eta pastelak ekartzeko honara. Pastelakiñ heldu naiz ta...

, Bueno, bueno... Ixeri, ixeri...

, Ta zer. . .? (Fernando inprobisatzen ari baizion. . . !)

, Deus ez. Hemen hitzik ez iñork ere, ez hik eta ez nik. Hemen in bihardiu lemixi pastelak jan. Gerohitzegingodugu. . .

, Bai, biñon nik e...

Berak bere zera segittu nahi ta osabak utzitzen ez! Pastelak jateko ta pastelak jateko! Azkeneko ia ixildu bes,

tia ta pastelak jan zittuzten, pastel moltxokara! Ta orduan esantzion:

, Bueno!Oaiñ hitz intzak esanbihardukena.

Biñon bestiarizer gertatu zion: joan, txoriya joan, hariya galdu, poto gelditu...!!!


--

¡ER.MANDO. AR.TOlA

PEPE MUTUANAK (HIRU)

Larunbat Santu egun batian..., guri igarozigun kasua! Orduan hasitzen ziren funtziyuak goizeko zortziter,

ditakotz. Sua bedeinkatu ta gauz horiyek ta zera... Ta joaten giñen seitakotz elizaraeta ondotik monagilluak

ere bai, denaki esana: "bakotxak ekarri kantin bat!" .

Ta Bretxako itturitik haiek bete batisteriyua, ta bitartian guk eliza barreneko lanak. Fernando ere etorriya zen.

, Zer, Bitoriano, zer nahi duk ittia nik?

, Bueno, Pepe etorri duk. Nik aldariapreparatuko diat ta zuek intzazute bankuak alde batera ta bes,

tera eman ta hola..., indarrako lana behintzat. Ta hola ari ttuk kranka ta kraunk, banko batian kra,

anka, bestian kraunk... eta ni aldarian.

, (Pepe Mutua hau zer zen? Egiz mutua?

, Ez, etzen mutua. Erua, ttanttofalta; etzuenondohitziten,erditotela...)

Fernando bankuak mugitzen ari zen Pepe Mutuakiñ (harek indarra bazuen...!), ta halako batian, ni alda,

rian "Tra tra la ra la ra la ra, tra la ra.. .!" kanta soñua!

, Oaiñ ere Fernandok badik zerbatt ere. . .

Atzeko aldera begiratzen dut eta: Torre,tik biyek ]aungoiko Hartzalle jantziyak, Pepe Mutua ta Fernando!

Nik hura ikuxi nuenian, aldarekb sillahaiek nola izaten ziren zera itteko..., meza nagusian ta apaizak ixer,

tzeko? Han ixeri, baim ta farrez ari nintzen... Gu bakarrik elizan.

Pazientzi guztiyakin, bere martxa kantatuaz, eliza osoari buelta ematen zioten, bat katxarro zera horrekiñ,

eskuduakin;Pepe berriz, lantzakiñ! Ta buelta, pentsazu, ordulaurden bat ero aixa, polliki,polliki,polliki...,

buelta guziya, torretik aterata koroko eskailletan barna, ta aldare aurretikan atzera berriz buelta guziya

eman ta allegatu ziren erdi,erdira, aldarian aurrera ta:

, Pepe, erne, e! Oaiñ "Gloria" kantatuko,itek eta... txapela pixkat lasaittuzak ez zer'itteko. Lixto?

, Ba, ba, ba, bai!

Hura baba jariyo! Disfrutatzen hura..., bueno, ezta zeruan balitzake're!

-Pepe, listo?

, Bai.

, "Gloria in excelsis Deo!" Fernando kantari.

Han,tziak Pepebere lantza ta guzti lurrera! Fernando txutik. Bestia, berriz, bueltaka lurrian...!

Biyek altxa gero ta, halako batian, "Tra tra la ra la ra la ra...!", Torrera berriz!

* * *


Pepekanpandorreraiñoigotzenzen hilletakjotzera, kanpanak jotzera. Pepek bazuengauz bat: ideiak nada; kontatu ta gauzak...deus ez! Biñon eskua jarriya zuen.

Goizian zortziterdittan jotzenziren pom-pom-pom...! hogeitalau. Gera berriz, pix-kat egon-ta, atzera berriz pom-pom-pom...! , beste hogeitalau. Nahizu sinistatuhogeita lau juxto-juxto jotzen zittuela? Takontatzen jakin gabe!

* * *

Gerra denboran Fernando joantzenFrantzira, ta horiyekere (PepeMutua-ta)bere familiyakin Frantzira joantziren.Hemengo kanpanakiñ ta zerakin... erotutxol, nahasi..., ta intzuten era itxeraera-man Pepe.

Egun batian Fernandori gogoratu zitzaionbixitatzera joan bihartzuela. ]oantzen era itxe-

ra bixitatzera ta hango jefiari ero deittu tahola-ta-holahelduzela, nahi zuelh bixitatuta:

- Ezta pentsatu're! Eztago huraiñork bixitatzeko moduan ta iñor

hartzeko moduan. Pla-pla eiña da.Iñondik ere ez!

- Utzinazu, faborez.

- Ezetz, eztizut utziko! Eztela gizonhori iñori zera itteko moduan...

- Utzinazu, faborez... Mesede horieginazu!Ta zerbaittsumatzen bal-din baduzu sarreran ero hola. . . ,pues, atekonaiz ta lixto.

- Bueno, bueno... Hainbeste zeraesaten nazu. . .

'ERJ~ANDQ ARTOlA

Alarde egun batean pozik liburudenda aurrean.

Bera zagon koartora eraman, atia ireki ta..., Fernando ikusi zuenian..., hasiyeran etzion osabari kasorikin. Halako batían osabak:

- Pepe...! Tilin-talan, tilin-talan...

Orduan zarrazta sentittu nomatt eta... Korrika lepotik hartu Fernandori, bai, ta hango diretoria harrittuageldittu! Harrittua geldittu...!


fER...NANO<J AR.TOlA

BELLOK..EN

Bellok-en bere lagun eta andregaiarekin.

-

"NikBellok~i asko zor diot. Angopralle gogoetalari ta ikastunen arte~

an ikasi nuen dakidan pixarra.Esku artean noiz nai prantzez libu~ru onak; zerbait erakasten dute.Euskera ere ango aitonak garbia taederra zerabilkiten. Bertan iruurtezegondunintzelarik..."

Eztakit nola zen hori: KandidoLizarazunbitartezera... ]esuitetanegondu ziren Hendaian. 1zanduzuten abison bat ("alguno sequejó. . . ") ] esuiten itxian tzirelako.

Fernando berak ere pentsatu zuen

etzela txol egokiya hor egotia hori~

yen kontura ta zera...

Bitarte horretan Beasaingo bat~ero, mendiyan baserriyan tzena, etorri zen bere illoba billa, baserri hortaraemateko. Fernandok, orduan, esantzion bere lagun horreri, arastiyan aiPatuari, "aber, faborez, bera're

emateko...". Ta emantzion b1ietz. Biño hori]esuitatatik ez, Belloketik, Belloken tzagola. Orduan esantzio~ten Belloken:

~ Ba, zuaz... Biño zernahi gertatuta're, hemen duzu itxia beti zuretzat, e!

Ta baserri hartara joan ta... bizimodu bat latza noski!, nagusiya gaixtua! Urde illufa arrayua! Goizianbostatako jaiki, behi denaki iPurdiya garbittu ta zera. .. Egunero hainbeste, egunero hainbeste. . . , flakiyak jo

ta txol flakatzen akeittua!

Goizetan askotan joan, bai, ta iPurdiya garbitzen hasi ta buztanak jo itten! Buztana lotu, bai, ta:

~ Iñoreztuk...?

Akullua hartu ta... tza~tza~tza...! Nagusiyakin nahi zuen bengatu ta animali gaixoakeri eman bihar egurra!

Azkenekoz, ba, hilabeterdi ero... Eztakit zenbat kilo galdu ta etzela hola posible, bai, ta Bellokera etorri,bai, ta besuak zabalik hartu haiek! Belloken besuak zabalik. . .!

MITIÑARENA

Gerra aurretik izatentziren mitiñak. Eta hola behiñ joantziren Lesakara, Euskal Etxera. ]uanitoTxerrimuturra ta biyek bizikleta hartu ta Lesakara. Eta bueltan heldu zirelapintxazoa in! Hura ezin arre~glaturik. .. zera~ta~zera..., hau~ta~hori~ta~hura...

~ Hik segizak nolapatt aurrera -Fernandok ]uanito Txerrimuturrari~. Nik gero atzetik atxamartahonekiñ zerbatt ingo diat.


t

Joantzen Juanito ta... halakobatian kotxe bat parian geldittu.

~ ¿Qué le pasa a usted?

~ Pues, nada. Se me ha pin-

chado la rueda y. . .

~ No se apure, hombre. ¿Adónde va usted?

-Pues a Fuenterrabía.

~ Tengo que pasar por Irún,

hombre. Ponga usted labicicleta en la parte de atrás

como sea y ya le llevo yo.

Eta hartu, bizikleta jartu, kotxiansartu ta Irunen gero:

~ Bueno, de aquí ya aFuenterrabía voy en auto-bús o lo que sea. ..

~ Hasta otro día, ¡hasta la

vista! José Antonio frimode Rivera. Cuando usted

necesite algo, aquí estoy paservirle.

~ Egiya,e...! Egiya!!

PROPINARENA

Fernandok koroko bazkariyaRafaelen ero, Jauregiñ ero, egiñketu zuen. Bazkaltzen hasitzeko,begiratu zeintzen bere kamarera ta:

-Aizu, gero onian eran igoal

itten dut eta tori propina!

Ta propina emano

Gero bazkari onena berari! Platera

betiana beti berak! Hura zen marloi

zaharra, hura. . .

* * *

FER.NANDC> ARTOlA

...

Kale Nagusiko 10. zenbakian jaio zen Fernando.

2000ko azaroa · 119. zkia ·Hondarribia

1 E R.bdA INDO. A~. rOL A

Hamaika hon-elako pasadizo xelebre badute osaba Femandoren itxian kontatzeko; nik zortzi, ali~

ritzira emanak, ekarri ditut bertara, aukeratan ibili gabe. Ez onenak dituzu, ez txarrenak. Beste

hamaikatxo ere, jakina, galdurik izango dira betirako. Oaiñ faz billatzera1

Urteak eta jendeak badoaz, baina badatoz berriak ere. Sekula ez digute barkatuko belaunaldiberriek, gure ondorengoek, antxinako zaharren notiziarik gordeez izana, iraganareneta geroa~ren arteko zubi egin ez izana. "Berrogeiurteko zolúa, hondó aundiko erreka". Halata ere, gai~netik zubia egin ezinik ez da. Guk (zuk eta zuk eta nik) ez bestek ezin dezake, ordea.

Osaba Femandoren aitzakia eginik, haren Hondarribiko mintzairarenganako maitasun handiabanderatzat harturik, hemendixe jotzen dut bandua, jotzen dut adarra eta jotzen dut txalapar~ta..., Hondarribiko herri zabal guztira deia zabaltzeko (Bordarik ere ziertoro zabalduko lukeenmoduan), bertako euskera ahantzia izan ez dadin: hori mixiko1 Portuarrak eta kaletarrak etabaserritarrak, "bakoitzak berea" erabil dezala, Bordarik ibilli ketu zuen bezala. Eta bigarren, ani~

matu nahi dut gazte jendea artxibategian~eta saia dadin zernahi herriarendako jakingarriren bilaka

"ni enaiz biltzalle jatorra: sayatu nai duenak atzemango littuzke ubari1"; animatu nahi dut gazte

jendea baserrietara, portuko etxeetara, kalera... abia dadin abiyuan, bada~eta sukalde zokoetan

istorio ederrik asko jasotzeko, bada~eta prenda onik asko Euskal Herrira entregatzeko, guk (zuk

eta zuk eta nik) jaso ezean, erremediorik gabe galduko zaizkigunak, damurik1

~ Fa hi nabaduk...1

~ Ari'ri, ari'ri ixterra loritzen...1

]otzen dut, beraz, hemtndikaxe txalaparta, jotzen dut adarra eta jotzen dut Xelextino tanbo~

rreruaren moduan: "Ondarribiko mollatik Endayako mollara bitartian galdu direla bi zira.

Atzeman ttuenak entraga ditzala Kontsejuan, berriketa gutxirekin, alajainkua1".

Amen, putzura fan eta kapen1

Jesus Mari Mendizabal"Bizargorri zena"


FER.NANDO. ARTOLA

Bordari eta liburuak

Haren familiak ha la erabakirik,

Hondarribiko Udal Liburutegian, ZuloagaEtxean, dago jada Fernando Artolaren

liburutegi pertsonala. Hemendik gutxira liburuhorien sailkapen eta kokapen lanak gauzatu ondo-ren, denon eskura Bordariren liburuak -ia bi mila-irakurgai izango ditugu. Ez gutxi ere! Liburutegihonen jabe berriak, Hondarribiko herriak, dohaitzabaliotsu hau jakingo du eskertzen. Aldez aurretik,zuei, familiakoei: eskerrik asko, mila bider!

Liburutegi hau Bordari zerbait gehiago ezagutze-ko baliagarri dugu. Baina bere liburutegian zerdagoen esan baino lehen, Bordariren liburuekikoharremanak argitzen saiatuko gara.

Bordariren liburuekiko harremanak

Lehendabiziko harremanak liburuekin normale-an eskolan izan ohi dira. Hona llemen Femandoren

hitzak: "Eskola? Erri-ikastetxean. Eun eta gehiagomutikoentzat maixu bakarra zegoen tokian ezingauza aundirik ikasi... Oenbora galdu". Hamalauurterekin Hondarribitik lruneko freretara "eskola

geixago ikasi beharrez". Lasalletarrekin bi urte beteondoren ikasteari utzi zion eta lanean hasi zen.

Bordarik berak puntu hau argitzen digu: "Nere ikas-kuntzak naiko murritzak izandu dira oo. eznaiz

goLmallako eskoletan ibillia. Bizitza bera izan daneretzat maixurik onena". Bizia bai maisu ederra,baina ez nahikoa gerraondoko euskalliteraturarenzuzperraldian leku merezitua irabazi zuen idazlea-rentzat.

Beste iturrietako urak ere beharrezkoak zaizkigubere nortasun euskaltzalea eta erudizioa ulertzeko.

Oraingo honetan ere, Juan San Martinen ekarpenalagungarri dugu: "Hemen, -Irunen- ezagutu zuenAnai lñaki Olabeaga irakaslea, nonbait hark txer-tatu zuen lehenik euskaltzaletasuna Bordariren bai-

tan; baita ere, 1925. urtean Hondarribian ospatuziren Euskal Lore-Jokoak ere eragin handia izanzuten beregan. San Martin-i zar diogu datu hau:"Han -Beloken- ezagutu zituen ihesik joandakoeuskaltzale batzuk eta orduan sartu zitzaion euskal

Bordari, Aita Yurre. Aita Gandiaga eta Gabriel Aresti. Bedoñanateratako argazkia.

literaturako zioa". Beste datu-iturri txalogarria"Bordari gogoratuz" kuadernoan aurkitu dugu.Emeki Elkarteak bultzaturik, 1994ko abenduan

omenaldi bat egin zen Hondarribian Bordarirenalde eta aipaturiko kuardenoan jasota dago.Femandoren alabek, Guadalupe eta Itziar, T xominkantetan aritu zen, beren aitaren bizitzaz honakohau idatzi zuten: "Ikasketa talde bat ere bazegoenKerizpen eta abertzaletasuna han sortu zitzaion,liburu bat irakurri ondoren... Esan daiteke kultura

aldetik Belloc-en: jantzi egingo dela gure aita. Lauurtez geratzen da Belloc-en: han irakurtzen dituklasikoak, Euskal Literatura..."


FE R...f\.sANDO. ARTO lA

Azken datuak Bordarik berak "Bakoitzak Berea"

liburuaren aurkezpenean ematen dizkigu:"Ordurako -1931an- Luistarren biltokian GAROA

(T xomin Agirre) ta orrelako zenbait irakurgai ira-kurriak nituen". Aurreraxeago jarraitzen du:"Belloc-en ordu pare bateko lana -sakristauarena-be te ondoren, arratsaldetan beste iru bat ordu libu-

ruak josten eta kartoiztatzen... txaloarteak ederkibaliarazten nituan irakurtzen... Nik Belloc-i asko

zar diot... dakidan pixarra. Esku artean noiz naiprantzez liburu onak; zerbait erakusten dute" .

Beste aukera liburuekin ere Donostian izan

zuen. Izan ere, Lazkaoko Beneditarrek zuten Fides

Inprentan aritu zen lanean. ("Nola ez ditut maite-ko, ba, beneditarrak!"). Datu hauei jarraiki,Bordariren nortasunak liburuei zerbait zor diola

baiezta dezakegu. Nortasun hori, euskaltzalea batezere, bere liburutegian islatzen da.

Buka dezagun puntu hau eta sar gaitezenhurrengoan Bordariren alaben eskutik: "Berak betiesan digu autodidakta zela... Bordari polifazetikoazen oso. Frantsesez "touche atout" esaten den beza-

la: eskultura, margolaritza, sykaldaritza, irakurtzenzuen asko... bere liburutegian euskalliteratura, lite-ratur herrikoia, linguistika, historia eta arteko libu-ruak daude, batez ere".

rI

BORDARIREN LIBURUTEGIA

Bordariren liburuekin hasi baino lehen, aldizka-

rien datuak eman behar ditugu, zeren bere liburute-

gian leku berezi eta oparoa betetzen duteEuskalerriko aldizkariek. Hona hemen aldizkari

garrantzitsuenak:

· EGAN (Literatur buletina)

· Euskalerriko Adiskideen Elkarteko Buletina

(RSBAP)

· Euskera (Euskaltzaindiaren aldizkaria)

· Euzko-Gogoa (Euskal Literatur Aldizkaria)

· Fontes Linguae Vasconum (Lauhilabetekarinafarra)

· JAKIN (EuskalAldizkari gipuzkoarra)

· Jaunaren Deya (Lazkoako beneditarren aldiz-karia)

· KARMEL (Karmeldarren hiruhilabetekaribizkaitarra)

· OLERTI (Karmelen poesi-eranskina)

· MUNIBE (Aranzadi Elkartearen aldizkaria)

Ora in liburuekin sartuko gara eta ideia-orokor bat atera behar balitz hauxe litzateke: liburutegi hau ira-kurle euskaltzale batena da.

Zenbakiak ematekotan, bi datu emango ditugu nagusiki: argitaletxe eta liburuen urteak.

ARGITALETXEAK

AUSPOA: 243 liburu

AUÑAMENDI: 132liburu

ITXAROPENA: 77liburu

HORDAGO: 45 liburu

MENSAJERO: 35 liburu

LA GRAN ENCICLOPEDIA VASCA: 33 liburu


LIBURUEN URTEAK

1890-1900: 10 liburu

1910-1920: 12 liburu

1930-1950: 98liburu

1950-1960: 166liburu

1960-1970:470 liburu

1970-1983: 767 liburu

........- -~---- -- -

t

I..

Familiak Udalari eginiko liburu bakoitzean ex-libris hau

agertuko da. 1

Badira beste liburuak, datarik gabekoak etaBordari hil ezkeraztikoak, oraingo literaturakoakbatez ere. Zenbaki hauen atzean dauden liburuak

gaiez sailkatzea ez da lan erreza, baina saia gaitezenbalizko irakurleari laguntzeko asmoz.

Euskalliteratura klasikoaren idazlerik aipaga-rrienak ezagunak ziren Bordarirentzat: Etxepare,Leizarraga, Axular, Larramendi, Mogel, JuanBautista Agirre, Txomin Agirre... Munduko litera-turarenak ere bai: Cervantes, Shakespeare...Mende honetako idazleak ere, erderaz zein euske-

-

FERf\¡AJ\1DO. ARTOLA

raz: Gabriel Aresti, Pío Baraja, Migel Unamuno,Bilintx, Camus, Gabriel Celaya, BitorianoGandiaga, Hemingway, Aldous Huxley, JuanRamón Jimenez, Lauxeta, Orixe...

Ugariak dira, herri literatura, antzerkia, ipuineta bertsolaritzari buruzko liburuak, ikerketa lane-kin batera: Antonio Zabalaren "Auspoa" bilduma,Toribio Alzaga, Andoni Maria Labayen, Joxe MariAranalde, Ramon Artola, Resurreción María deAzkue, Toribio Etxeberria, Yon Etxaide, NemesioEtxaniz, Piarres Larzabal, Manuel eta Joan MariLekuona, Juan San Martin, Martin Ugalde, PierreLafitte, Jean Haritschelar, Aita Villasante...

Gero ugariak dira ere erlijio liburuak, euskalkantak, esaera zaharrak, linguistika, artesania, arte,historia, ekonomia, sukaldaritza, Hondarribiko his-toria... Aipa ditzagun, bederen, autore batzuk: AitaBarandiaran, Jesus Altuna, Julio Altadill, FaustoArozena, Jose Artetxe, Julio Caro Baraja, PierreLhande, Luis Peña Santiago, Jaime Vicens Vives,Juan Baxurko, Garmendia Larrañaga, LuisMadariaga, Luis de Uranzu...

Hauekin batera, Bordarik berak idatzitako libu-ruak ere gure esku daude Hondarribiko UdalLiburutegian denon gozamenerako.

Bukatzeko Bordariren hitzak egiten ditugugeure:

"Beñat Dechepare'ren eskutik Linguae Vasconum

Primitiae (1545) euskalliburuetako mayorazgoa sortu

zitzaigun... Izar aintzindari ederra... Izar eder ugari,

ainbat eta ainbateko izarño bioztiak dakusgu geroztik

bat-banaka, txandan-txandan zabalkunde zeruan argi-

tzen".

Koldo Ortega


. -

FERNANDO ARTOLA

Florentino Portu-k IIBordari"rizuzendutako hitzak

Beste Artxero kide batekin hizketan irailaren 8an.

1982ko Uztailaren 16an Bordari-ri omenaldibat eskaini zitzaion Udaletxeko Areto

Nagusian. Omenaldia jaso behar zuenak ezinizan zuen joan, osasun egoera kaxkarrean aurkitzenbaitzen, baina bere familiako kideek jaso ahal izanzituten lehen eskutik beren aita eta aitonarengana-ko hitz goxo eta ederrak.

Horien artean, Florentino Portu handiak esan-dakoak biltzera gatoz hemen. Portuk erabiltzenzuen Hondarribiko euskaraz jasoko dugu dena.

FERNANDO: Nik, zuri baimena eskaturik, zer-bait idatzitan lajatu nai nuke. Gure Ondarribi errimaitean, batez ere gazteri artean, jakintza edo kul-


---

turaren alde zuk egindako lan dan-danak agertzeaoso zalla arkitzen det, baña batzuek bedere esatera

nijoa.

Kale Nagusian, amargarren numeroa daukan

etxeko lenbiziko bizitzan jaio ziñan, Otsailla'renamalaugarren egunian 1910'ko urtean.

Zure aita Fernando, Eliz Nagusiko sakristaba,

gizon bikaña ta langillea, ta ama, andre Luisa, ema-kume ona.

Zure aitona Fermin eta zure amona Josepa Iñasi,anai-arrebak ziranj beraz, biyok bestengusuak gera,

bañan batez ere lagun onak.

Esan nezake zure gazte denboraParrokian pasa zenduela, aitaren ondo-an, laguntzalle edo monagillo bezala.

FER.NANDO ARTOlA

Aldi bateko ondarbitar gazteak,orain gizon direnak, nere ustean ezdauz-kate aztuta zuk Luistarren kongregazio-an, Don Vicente Ballarin apaiz agurga-rriaren agindupean egindako lanak.Gero Kerizpen, bai Don ManuelElgorriagarekin eta bai Don Pedro apai-zarekin. Billerak, itzaldiak, teatro edoantzerkiak, jaiak eta abar. Pena aundiyaartzen zenuen ikustean dena malda bera

zijoala eta zuek egindako lanak alperrikzirala. Ala ere, zuk esaten duzun bezela,Kerizpeko su txikia ez zen beñere, itzalieta aunditzen juan zen. Erriko gazteriya berriroKerizpeko giroan zaildu zen eta ziur esango nukezuen orduko lanari eskerrak dirala diran bezelakoak

gure erri maite ontako gizon eta emakume asko;guraso jatorrak ez gutxi.

Estatua eta Plaza Berria. Fernandoren entzuleen artean Florentino Portu Ezkerraldean

Zaletasun aundia izan diozu gure GuadalupekoAma Birjiñari eta, utzik egin ~abe, esku bat emate-ko prest egon sera beti Guadalupen zerbait egiteapentsatzen zen bakoitzean. Nire inguruan ere,"hachero" bezela urte askotan artu zenuen parte.Beti pozik eta alaitasun haundienarekin.

Ez duzu oraindik ikasi ezetz esaten, kontseju edolaguntza billa zuregana urbildu den edozeñeri betieman diozu, borondate guziakin, zure laguntza osoa.

Nola ez gogoratu Eliz-koruko taldearekin bateanematen zenituen kantuak? Oraindik irauen dute

zorionez Eguberritan egiten diren Olentzaro etavillancico-batzaldi edo konkursoak. Lendabiziko

aldiz antolatu ziren 1953 urtean, zu izan ziñen orien

eratzaille. Eta zer esan gure gaxotegiko zaarren aldeegin duzun guziak? Beti apal, izkutuan, zenbat lanegin duzun!

Gogoan dauzkat baita ere arrantzalearen, neka-zariaren eta langillearen alde egin dituzun ainbatmesede. Beti prest, batez ere zorigaitzean arkitzenziranei zuri laguntza, utsik egin gabe eskenitzeko.

Idazle bikaña zera eta Ondarribiko kondairaren

zati asko argi eta garbi azaldu dituzu FEDEA izen-ordekoaren pean.

Zu eta ni, Fernando, gazterik gelditu giñan alar-gun, gure Goiko Jaunak ala nai izan zualako, etazure liburu "GORAINTZI" irakurri nuenian, dan a

neretzako bezala artu izan nuan, batez ere 43garrenorrialdeko BAKARDADE izeneko ark biotz-zimiko

aundia egiten dit beti. "BAKARDADE", zein egia!

Gauza asko gelditzen zaizkit esan gabe.Esandako guztiak nere barrendik atera diran bezalaesan ditut. Borondate onenarekin.

Norbaitek esa n zuena esa ten dut nik ere:

Zorionekoa bere seme leial bat goraipatzen dakienherria!

Biotz-biotzez besarkatzen zaitut

Florentino Portu


i""

fER~ANDO ARTOLA

- -- -

Fernando Artola uBordari"

zenaren oroitzapenak

Fernando, Euskal kulturako ordezkarí nagusíenekín.

Duela berrogeiren bat urte, euskal idazleokgutti ginen, baina guttiok genituen elka-rrenganako lotura estuak.

Eibarren 1959ko azaroan, Euskaltzaindiaren

babespean, Juan Antonio Mogel idazlearen gores-menez antolatu genituen hitzaldiak eta gerraondo-ko Gipuzkoako lehen Bertsolari T xapelketa. Hanzen Fernando Artola "Bordari" ere, hitzaldietan

entzule eta bertso txapelketan epai mahaiko.Orduan ezagutu ginen pertsonalki eta geroztikharreman estuagoak izan genituen.

Urte haietako Bertsolari T xapelketetan epaiki-de ibiltzen ginen eta bere asmoz hobekuntza bikai-nak eskaini zizkigun, bereziki, bera izan zen "kartze-lakoa" asmatu zuena; ga.i berdin bati buruzkobertsogintza epaitzeko, bertsolariak gela batean sar-turik utzi eta banan-bana atera gai berdin hartaz

bertsoak egiteko. Izan ere, z.ergauza hoberik bakoi-tzaren irudimen ahalmena neurtzeko?


Hirurogeigarren hamarkada hartan, euskararen-tzako urte ilun haietan, euskal idazlerik gehienok

erabiltzen genituen izenordeak geure eritziz kon-

prometigarriak izan zitezken gaiak idazterakoan,zeren frankismo garaiko agintariak beti zeuden adinork zer idazten zuen, eta gure Fernando zenak,

"Bordari" izenordeaz gainera, "Fedea" erabiltzenzuen Euzko-gogoa, Zeruko Argia, Aranzazu, Olertieta beste zenbait aldizkaritan.

Hamarkada ha retan, Eibarren zenbait urtez

egona zen Aita Santi Onaindiak, KarmelitekZornotzan duten Larrea komentuko klausurara

urtero zenbait idazleri dei egiten zigun eta han iza-ten ginen Fernando Artola eta biok urterik falda

gabe. Oroitzen naiz han bHtzen ginenen artean bai-korrena eta umoretsuena zela gure "Bordari", baz-kalondoan zenbait istorio zelebre kontatuz eta

horrez gainera bertso eta kantaz elkarren artekogiroa alaikiro piztuz.

1963. garren urtean Arantzazun bilera zabalagobat egin genuenean, Eibarren isilpean, klandesti-noki euskal gramatika ikasten jardutzen genuentalde txiki hartako adiskideekin joan nintzen, etaFernando Artala aurkeztu nien, esanaz:

Adiskideok, jaun hau Fernando Artola"Bordari" duzute, Don Rafael Artolaren anaia.

I .Harrera ona egin zioten, baina inguruko asko

harritturik utzi nituen, beraientzat "Bordari" hainospetsua zenez. Baina eibartar euskaltzaleontzat,bere anai Don Rafael zen ospetsuago, bereziki eus-kal gramatikaz aritzen ginenontzat, zeren eskerga-rria izan bai zen gai hartan eskaini zigun gidarizkolaguntza.

Denbora haietan, handik eta hemendik isilpeanlortzen nituen euskarazko liburuak arretaz irakur-tzen nituen eta horietako bat izan zen Klaudio

Sagarzazu "Satarka" hondarribiarraren Txinpartak(1922. urtean argitaraturiko olerki liburua). Etabehin agertu nion "Bordari" -ri "Satarka" ezagutze-ko gogoa. Handik las terrera deitu zidanHondarribian elkarrekin bazkaltzera gomitatuz.Hirurok elkarrekin izan genueh bazkalondoko jar-dunaldi atsegina gogoangarria zait.

Euskalliteratura bizkortu nahirik prestatu etaargitaratu nuen 1968an Escritores euskericos liburuaeta bere 42. orrialdean Fernando Artolaren fitxa

datar. Baina liburu hortako bilketagatik izan nituenEuskaltzainditik hainbeste eskari erakundean kidezirenen hilberriak azaltzeko. Horien artean ezin bafalta adiskide mina izan nuen Fernando Artolarena

ere, 1961. urtean Euskaltzaindiak urgazle izendatuazenez. Ikus Euskera, XXVIII, 1983ko bigarren alea-ren 541-542 orrialdeetan argitaratua. Hor gehitzennituen bere bizitzaren beste zenbait bereiztasunen

artean argitara eman zituen liburuen berriak ere.

"Bordari", Tomasen buruausteak zeritzan antzer-kiaren egilea genuen. Gerratean ordea, frankisten-gandik ihesi herbesteratu beharra izan zuen etaBelokeko beneditarretan aurkitu zuen babesa. Han

FERNANDO ARTOLA

Euskararen inguruko bilera askotan parte hartu zuen.

ezagutu zuen bere emazte izango zen Henriette,nori eskeini zion Goraintzi (1968) olerki liburuxka.

Ondoren zetazten Bakoitzak berea izenpean 1982anargitara eman zituen bi liburu mardulak. Eta urteberean bere anai Rafaelekin elkarlanean buruturi-

ko Aritz beraren adarrak zeritzan liburu bikaina.

Hilberrikoan nioen bezala, Fernandok, etsimen-

duz eraman zuen bere eritasun luzea, berekiko fedesendoan oinarriturik eta neurri handi batean pozik,eternitateko zorionean Jainkoaren aurpegia ikuste-ko eta bere bizitzako Henriette maitearekin laister

elkartzeko esperantzan, olerkiz azaldu zuen bezala:

Eta

Orain banoa

Gainean dut epea

Zer poza nerea!

Banoa:

Ikustera ene begiz

] ainkoa

ta

Maitea!

Juan San Martin


r.--~-~-- - - - -~ -

1 E RJ~'4A N Del A R.TO LA

Fernando Artola Sagarzazu:uBordari"

J".. l

Fernando eta bere emazte Henriette, gaztetako irudi batean.

Bada belarrira egiten den izenorderik, "Bordari"da bato

Neure aukeraz diotzut, adiskide. Zeureaz zerorrizara zeure gustoen jabe. Belarria ona duena etxea,emaztea, kasu!; txarra duena, Kau izan daiteke neu,

rea, hala diote behintzat gure etxekoek. Baina goa,zen izen horri erantzuten dion Fernando Artola

ezagutzera.

Nondik datorkio deitura gozo hau?

Eta galdetu egin nion:

"Amak zeukan ohitura esateko: "Borda aiña

bordari",tik datorkit "Bordari" ezizena autatzea, osogustoko egin zitzaidalako" erantzun zidan. Ez da bamilagro bere, eta orain gure, belarrira hain egokierortzea.

Ni Venezuelatik honeratu berrian (1969), orain

hogeita hamar urte pasatxuak, laster izan nuen"Bordari"ren berri. Herriko olerkarien berri nero,

nek eskatu nuen, eta, baten ordez, hiru eman zizki,daten, "Satarka", zaharrena, aipatu zidan kazetari,tzan kidea nuen Xabier Aranburuk, eta bere ilobaizatea suertatu, honen eskutik joan nintzen"Satarka" bisitatzera. "Bordari"ren ezagutza abianegin nuen goiz batez San Pedro kalean, eta aurrera,xio eliz nagusiaren bidean bizi zen etxebizitzarajoan nintzaion egun batez, musika modernoarenhotsa nabarmena entzuten zen lehenengo bizitzan:


Harritu nintzen, Fernando berak atea ireki zida,nean irribarre gozo harekin: "Barkatu zarata", esanzidan, "semea dut sortzailea, bere saioan ari zaigu"...eta aurrerako bidea eskaini zidanean ikusi nuen adi,

neko gizon bat eserita, bakarrik, pozik eta bake ede,rrean zirudien dar,dar hartan!..., "ez du ezer entzu,ten, nere emaztearen aita..., gorra da, eta semeakentzuleriaren erreferentzi gisa edo baliatzen da" ...argitu zidan Femandok.. lasai asko. Eta hirugarrena,don Martin !turbe, gure Parroku jauna, izan zen.

Harrez gero Fernando sarri edo ikusten ginenherrian.

Izan zituen familiako arazo larri batzuk; gogorre,na, 1966an emaztea hil zitzaion; zirrara hauek ezzioten bihotz,berari batere lagundu. Hiru seme ala,bekin geratu zen: Maria Guadalupe, ltziar etaT xomin abeslaria.

Urte batzuk gero omendu zuen Euskaltzaindiak1980go. Apirilaren 18, Udal Etxeko areto nagu,sian, herrikoz eta bisitariz leporaino betea!Batzarra, Aita Villas ante Abade Nagusi zela.Hemen ezagutu nuen Fernandoren beste dohainbat: bere plazagizontasuna eta bere belarri finaherriaren hizkuntzak duen musikaz antzesteko

herri,belarri fina: berezko "graziya".

Hemen, herriko gertaera eta bere ulerkuntzazeta herriko eta bere azentuaz buztita, hondarbitasu,naz blai!, heÍ"itarrok eta bisitariak, denok buzti

ginen:

"En el año 943 de Nuestro Señor Jesucristo",zion gaztelera afektatuan Hondarribiko olerkariakpoeta arrotzaren plantarekin, "convocose unConcilio en Fuenterrabía... ta au ta ori, ta ura" ...

Bertatik sortu niri kezka:nolako izenazuen nere

erriak amargarren gizaldian. Leittua nuen"Geografía del País Vasco,Navarro",n, lenbixikoaldiz Hondarribiko izenarekin agertzen delaN afarrako Santxo Jakintsuen izkribu batian;

Nafarrokoak omen ginen 1076garrenian, urte one,tan Kastillara pasatu, berriz 1123garrenian Nafarrara

-

bueltatzeko. (...) Delako Arnusto Narbonako oriaskotan agertzen da buru-nagusi, biño ez dut itxuraz-korik: -fontanis, Font-Fraide, eta abar (...), errama-nuak nola bataiatu zuten? Batek baleki! ltilla, loya,putzua, ondarra ta iya. Ze inporta du! HemenBirasua itxasuarekin bat egitera difanian, ondarrapuntalian, ondarra eskuñ-eker, ondarraizu, ondarraerdiko playan; ondarra, ondarra eta irundarren abo-tan (burloso alenak) 110nyarrabiko kanpanttorriankarramarruak dantzan". Gure ttiki denboretan

Onyarbi deitzen zigutenian, burla bezela artzengunun. Oain estroparetan bandera irabaztean.-Aupa Onyarbi, diote irundar anayak biotzetik.

Múgika-Sagarzazu-tarren "Satarka" olerkariyaOndarribi izenaren zale zen. Nik esaten niyon: JuanLazkano beltzerana / Gipuzkoako Kapitana /Frances osteak jakingo dik / Ondarribi izena naikozabaldua zen, bertakuak Ondarrabiya esa ten zuenoraindik"

Fernando abertzale izandu zen beti, eta beti eus-kaldun:

I1Bihotzean gurutzaeskutan bandera

esan beldurrik gabe

euskaldunak gera.

t

Hondarribiya asko maite zuen, noski:

I1GureHerriya murru ta arresiz inguratua izan zen.

I1Gure aurrekoak bizi-biziyan bixitu zirela agiri-agirian dago. Gerra dagon tokiyan soldaduak erebadire. Hemen bertokoak ezik kanpoko asko,noski; kastillano asko esan nai dut. Nozpatt kasko-ñak ere bai. Arkoll, Gorgot, Pampinot, olako ize-nak adierazten dutenez. Onekin esan nai dut, ber-tako mintzairak izandu dittuela naiko kontrayo.Elizan ere naiko erderazala; hainbeste soldara, sar-jento, kapitan ta agintari-burukin ez da arritzekua.

I1Herri po lita da Hondarrabiya. Bayona taDonostiyaren bide erdian esan ditteke dela kokatua.

110rregatik bilduko ziren hemen gizaldi onenlenengo urtean I1Euskaltzale Biltzarra" sortzekoasmotan jakintsu asko. Jardiñ eta arbola ederrenartian, bazen orduan Kasino-Restaurant galanta bat"Miramar" izenekua. Oañ 30ren bat urte bota

-

FERNANDO ARTOLA

Lazkao Txikiren lagun ona zen Fernando.

zuten, eta batzuek bart lo egiñ duzuten etxe izuga-rrizko ori bertan altxa. Kasinu artan bildu ziren eus-

kal-gizon jakintsuak. Urrungo urtian, bertan bilduere Sabino Arana ta bere lagunak, euskeraz eskribi-tzeko lege berriya portxaz ipiñi nayean. Dena zille-gardatzeko ta azpikoz gora bo kontu ori, ez da oañ-gua, beraz, Birasoz aruzko anaiak naiko aerratutagelditu omen ziren", dio leial, egia nagusi. I1Gizongutxi batzuetatik kanpo, naiko arlotia zen emengojendia. Euskal gira aundirik etzen sortuko.11

Bukatzera nua", dio azkenian euskaldun zintzo

eta poeta den idazle aberatsak. 11Agintzen duenakgogor jotzen baldin badu. Hondarbiyan ez da euske-ra galduko". Ez da PPkoa izango! I1Erarian sartuak,euskaraz mintzatzen dugu. lkastolerako aurtxoakere gu ttikitan bezela ari dire jostatzen ari direlare:euskaldunez. Berrogei urteko zolua, hondo aundikoerreka; askatasun eguzkiak eta itxasuak ekarrikoduen euskal-ondarrak beteko du: dabaneko entzu-

ten da I1Urrezko trunpet", I1Jaiki, jaiki, etxekuakgure mintzairaren parekorik ez da munduan".

Txalo beroz bete genuen areto nagusia puskabaterako.

Martin U galde


IERNANDO ARTOLA

Fernandoren oroimenez

Herriko gizon gazteekin (Los Luises) ateratako argazkia.

Adinean ez ginen kidekoak, urte batzuendiferentzia bagenuen. Baina orduanHondarribia ha in herri txikia izanik,

gehientsuenak elkar ezagutzen genuen eta zerbai-ten egeriak laguntzen bazizun, ezagunagoa ora in-dik. Ba, hauetako bat genuen Fernando.

Bereganako lehenbiziko oroitza antzerkilaribezela etortzen zait. Negu hotz eta luze haietan, isil-tasun osoan, gaztain saltzaileen oihu bakar huraentzuten zen "gaztain bero beruak eta ederrak"; bisosen gaztainak erosi eta zuzenean Santiago kaleanaurkitzen den "Sorope" izeneko garajera antzerkiaikustera, hain juxtoki "Neskazahar" zuen izenakomedia hark eta noski, Fernandok parte hartzenzuen bertan. Jendeak asko maite zuen. Hain natu-rala, patxarakoa eta graziosua. Honi hornituz, berakasmatzen zituen esaldiekin berehala farrez jartzenzuen jendea, ez aldiz berarekin antzerkia egin behar


..

zutenak; hain juxtoki nere ahizpa Axuni larrialdiakeragiten zizkion, ez baitzituen papereko hitz xuxe-nak esaten. Baina ezin ukatu antzerkirako dohaiakzituenik.

Beste oroitzapen bat datorkit burura. Gerramadarikatu hark herritar gehieI).tsuenak sakabana-tu gintuen, eta entzun nuen Fernando Belokekofraile komentu batean egondu zela beste errefuxia-tu batzuekin batera, eta hauen artean, Joaquín,nere oso ezaguna izango zena. Honetxek kontatu

zidan. Joaquín bera oso maiteminduta zegoelarik-hain zuzen Pepita Embil kantari famatuarekin,Placido Domingoren ama-, beldur handia zion zionnonbait fama hari eta aukera hauxe eginarazi zionbere maiteari: "kanta edo ni".

Baina Pepitak, Joaquinen ezusterako, kantaaukeratu eta gure Joaquín jota porrot eginda geratu

FERNANDO ARTOLA

"

zen, depresio handi baten menpean. Oso beharrez-koa izan omen zitzaion Fernandclbere lagun handiaeta fraileen prioraren laguntza. Fernando, berebihotz handi eta sentibera harekin, maitasun sen-

dalari agertu zen.

Bere beste dohaien artean Fernando artista

genuen koadroak margotzen. Hementxe daukatnere aurrean berak margotutako bat, oso polita!Egia esan ez dut askorik ulertzen gai hauetan.Gutxiago oraindik begi bakar eta aho okertuetan.Baina Fernandoren koadroek mintzatu egiten dida-te. Oso garbi udazkena dela agemen du; bere kolo-re berexiak oso lortuak daude. Bazekien txoko etakanttuak aukeratzen. Koadro asko ikusi ditut han-

dik eta hemendik gure eliz tontorra lekuko dutelamargotzen. Baina ez dut ikusi oraindik, berak auke-ratu zuen leku honetatik hartua, aireportuarenbeste aldetik, baratz eta ur erreka hartzen dituena.Neri behintza koadro honek oroitzapen eta senti-penak eragiten dizkit, denborak ebazten dizkigunmomentu. edo une zoragarrienak berrituz.

Olerkaria ere bazen. Aurrean dauzkat bere

emazteari, hil eta gero egindako olerkiak"Goraintzi" delako liburuan. Bere sentsibilitate

handiaren agerpena nabaritzen da. Hala dio:

Bakarrik gelditu nintzenHutsaldi benetakoan

Zuk alde egiterakoanMin etsiaren mendean

Nolabaiteko egoeranEsan dezaket ordea

Gauza ederra da fedea

Zu joana izanda ereBeti nerekin zarela

Eta nik ez dut sentitzen

Bakartien bakardadea (...)

Zalantzarik gabe esan dezakegu, dohaiez abera-tsa era sakona zela gure Fernando. Egia da denbo-rak pixkan pixkan irensten dituela oroitzak. Bainaasko kostako zaio honi, Fernandoren olerki, liburu

eta margoak irenstea. Hortxe daukagu agerpen bat.Hondarribiko gabonetan urtero urtero berak egin-dako kantu hauxe abesten da, behin eta berriz:

Arrauna bizkarrian

Surbesta eskuan(...)

Ez da errazki ahantziko Fernando

Oroitzapen goxoenarekinLurdes Zubeldia


.

I

r

1

HONDARRIBIKO UDAlA

Fernando Artola "Bordari"

Documents

Transcript of Fernando Artola "Bordari"