Ferhat Karabulut - Köktürkçenin Sıfat Fiilli Yapı Tipolojisi

8/3/2019 Ferhat Karabulut - Kktrkenin Sfat Fiilli Yap Tipolojisi

1/28

biligK / 2009 say 48: 91-118 Ahmet Yesevi niversitesi Mtevelli Heyet Bakanl

Kktrkenin Sfat Fiilli Yap Tipolojisi

Ferhat Karabulut*

zet: Dnyada konuulan dillerin temelde tek bir sisteme dayand-n, sz dizimindeki farkllklarn dnmler sonucunda meydana gel-diini ileri sren Amerikal dilbilimci Noam Chomsky, Derin YapveYzey Yap kavramlar ile dillerin gizli kalan ynlerini aydnlatmaya a-lmtr. Bu makalede, Chomskynin 1950lerde gelitirdii retken-Dnml DilbilgisiKuram ve 1980lerde gelitirdii Ynetim veBalama Kuram ana hatlaryla tantlacak ve sfat fiil tipolojisi Kktrk-e balamnda analiz edilecektir.Bilindii zere, Trkiyede, sfat fiil konusu genelde bir morfolojik olguolarak deerlendirilmekte ve ekil bilgisi bal altnda incelenmekte-dir. Bu almada sfat fiil bir yap olarak ele alnacak veekil-sz dizi-mi-anlam (morfosentaktik-semantik) boyutuyla incelenecektir. Yani s-fat fiil, sadece bir kelime olarak deil, hem kendi ynetim alannda (altcmle) hem de st cmlenin ynetim alannda rol stlenen morfolojik-sz dizimsel bir unsur olarak ele alnacaktr. Derin yapdan yzey yap-ya tanan baadn (nitelenen ad), alt cmledeki grevi ve tanma so-nucunda geride brakt boluun pozisyonu tespit edilecek ve ortayakan sfat fiilli yapnn eidi belirlenecektir.

Anahtar Kelimeler: Sfat fiilli yap, Kktrke, derin yap, yzey yap,dnm, Trke, ynetim, balama.

GiriBu almada, Trk dilini pek ok dilden ayran ve kendine has kurallar ilezgn bir oluum gsteren s fat fiilli1 yaplar incelenecektir. Bunu yaparken

de Noam Chomsky tarafndan gelitirilen veEvrensel Dilbilgisi (Uzun 2000)ad altnda toplanan dilbilimsel kuramlar, deiik ynleri ile Kktrkedekisfat fiilli yaplar zerinde uygulanacaktr. Trk dili aratrmaclar tarafndan,genellikle ekil bilgisi bal altnda ele alnan ve cmledeki grevi bakmn-dan snflandrlan bu nemli yap, bu almada, sz dizimindeki dier un-surlarla kurduu ilikiler ynnden, ynetim ve balama ekseninde deer-lendirilecektir.Baadn, derin yapdaki grevinden hareketle, sfat fiilli yapla-rn eitleri tespit edilecek ve bir snflama yaplacaktr.

* Celal Bayar niversitesi, Fen-Edebiyat Fakltesi TDE Blm / [email protected]


2/28

bilig,K / 2009, say 48

92

Bugne kadar, Trkiye Trkesindeki ve tarihi/ada Trk lehelerindeki

fiilimsilerle ilgili pek ok alma yaplm, sfat fiillerin tanm, yaps ve ilevlerizerinde nemli tespitlerde bulunulmutur. Kktrkedeki isim fiiller konusun-da ilk ve en nemli almay Kemal Eraslan yapmtr. Eraslan, sfat fiilleridaha ok bir morfolojik unsur olarak ele alm ve e olarak cmledeki grev-leri zerinde ayrntl olarak durmutur. Eraslan, sfat fiili, fiilden isim yapaneklerle tredii iin isim fiil olarak deerlendirmitir. Gkda (1993), doktoraalmasnda, Ouz Trkesindeki sfat fiilleri, kelime ve kelime gruplar bak-mndan ele almtr. Gkda da Eraslan gibi, salt morfolojik bir unsur olarakdeerlendirdii sfat fiilleri, cmledeki ilevlerine gre incelemi, tadklar za-

man ve ald

klar

ekler balam

nda bir s

n

flama yapm

t

r. Fiilden tredii iinzaman eklerini, isim zellii tad iin isim ekim eklerini alabilen sfat fiiller,bu zellikleri ile hem Eraslann hem de Gkdan almalarnda ayrntlolarak ilenmitir.

Bu almann asl amac, sfat fiilleri yeniden tanmlamak ve aldklar eklerleyklendikleri zamanlar zerinde yorumlar yapmak deildir. Ancak bir fikir vermesi ve aklayc olmas noktasnda, Gencan ve Erginin tanmlar ileHaig ve Mosel & Hovdhaugenn konuya baklarn ele almakta yarar oldu-u kansndayz. Gencana gre, sfat fiiller, varlklar niteledikleri veya be-

lirttikleri iin sfat; nesne, tmle olarak yan nerme kurduklar iin de eylemsaylan szcklerdir (1979: 380). Sfat fiilin niteliinin belirlenmesinde veilevinin tespitinde Muharrem Erginin ileri srd grler daha sonrakialmalara da yol gstermitir. Ergine gre, sfat fiiller, nesnelerin hareketvasflarn karlayan fiil ekilleridir Partisiplerin asl isimlerden fark, nesne-yi hareketine gre adlandrmas, onu asl varl ile, u veya bu kalc vasf iledeil, hareketi ile ifade etmesidir. Partisipler zaman ve hareket ifadesi taya-rak nesneleri karlayan fiil ekilleridir. Demek ki, partisiplerin bir taraf isim,bir taraf fiildir. Onun iin bunlara isim-fiil adn veriyoruz. Partisip zaman ve

hareket mazmununu muhafaza eden, fakat isim gibi kullanlan, isim gibiekilen fiil eklidir (1972: 570). Morfolojik dzeyde yaplan bu iki tanmla-maya karn, Haig ve Mosel & Hovdhaugen, sfat fiili, bir yapnn nemli birparas olarak grrler. Onlara gre, tek bana bir morfoloji sz konusudeildir. Sfat fiil, dier unsurlarla birlikte sfat fiilli bir yap oluturur. Bylece,sfat fiilin iinde bulunduu ad bei (kelime grubu) ve bu bein alt ve stcmledeki dier unsurlarla kurduu iliki ve yerine getirdii ilev ne kmolur. Bu iki aratrmac srasyla u tespitleri yaparlar: sfat fiilli yap, baadieren bir ad beidir ve bir niteleyicidir. Niteleyici unsur bir nermeyi ifade

eder ve bir cmlecik olarak kabul edilebilir. Ben bu cmlesel niteleyiciyi, s

fatfiilli yap olarak adlandryorum (Haig 1998: 10). Haigin tespitlerine temeltekil edecek ekilde bir tanmlama yapan Mosel ve Hovdhaugena gre,Sfat fiilli yap, baada iki eit cmlesel iliki ile balanr: bir yandan sfat


3/28

Karabulut,Kktrkenin Sfat Fiilli Yap Tipolojisi

93

fiilli yapbaad nitelerken; dier yandan, baad, her ne kadar gerekte iin-

de yer almasa da, sfat fiilli yap iinde cmlesel bir rol oynar (1992: 631).Tarihi ve ada Trk lehelerini sfat fiiller asndan inceleyen Nesrin Bay-raktar ise, artzamanl ve ezamanl karlatrmal bir alma yapm, sfat fiileklerinin zaman ilevi yklenmeleri ve isim yapma zellikleri zerinde ayrnt-l olarak durmutur. Sfat fiili yapsal (sz dizimsel) balamda da deerlendi-ren Bayraktar, karlatrmal bir yntemle alm, Eraslan ve Gkdaayakn nermelerde bulunmutur. Trke sfat fiilli yaplarn inceleyen birdier nemli aratrmac da Goeffry Haigdr. Haig, konuyu, ChristianLehmann tarafndan gelitirilen ilevsel-tipolojik erevede ele alr ve onun

gibi sfat fiilli yapy boyutta deerlendirir: isimleme, niteleme ve bolukoluumu (1998: 3). Trkedeki sfat fiilli yan cmleleri dilbilimsel metotlarlaele alan nemli bir alma da Erkman-Akerson ve Ozil (1998) tarafndanyaplmtr. Sfat fiilli yapnn yan cmle olarak kabul edildii bu almada,levsel Dilbilgisi Kuram verilerinden de faydalanlarak zgn bir bak asgelitirilmitir. Alman dili ve edebiyat alannda almalar yapan Erman-Akerson ve Ozil, kitabn 1. blmnde Trkenin sfat fiili zerinde yaplangeleneksel, yapsalc, ilevselci ve karlatrmal almalar hakknda zetniteliinde bilgiler verirler. Bylece onlar, klasik ve kuramsal bak arasndaki

fark da ortaya koymu olurlar. Sfat fiil konusundaki bir dier alma iseUlutan baslmam doktora tezidir (2002). Tarafmzdan Wisconsin niver-sitesinde doktora tezi olarak hazrlanan ve Kazak Trkesinin sfat fiilli yap-larn Chomsky kuramlar nda inceleyen almadan da (2003) buradabahsedelim.

Bu makalede, zellikle snflama konusunda, Chomskynin kuramlarndanbyk lde etkilenmi olan ve Trk dilindeki S fat Fiilli Yaplar yapsalcerevede ele alan Robert Underhillin (1972) grleri de yol gsterici ola-caktr. Underhill, sz konusu almasnda, Sfat Fiilli Yaplar,baadn, derin

yapdaki yerine ve ilevine gre snflar ve iki ana gruba ayrr. Bu snflamazerinde aada ayrntl olarak durulacaktr. Benzer ekilde, Trkenin sfatfiillerini inceleyen Hovdhaugen de (1975), Underhillin grlerine benzersaptamalarda bulunur. Batda, Underhill ile balayan Trke sfat fiil alma-lar, onun takipileri ve kartlar tarafndan uzun yllar devam ettirilir ve bir-birini takip eden kabuller ve itirazlarla sfat fiil konusu (bu almalarn ouevrilmedii iin Trkiyede bilinmemektedir) etraflca ilenir. Bu arada, vaCsatnun (1996), Trk lehelerindeki sfat fiilli yaplar tipolojik olarak ince-leyen ve leheleri sfat fiilli yaplara gre snflayan makalesini anmak gerekir.

Csat, bu almasnda, Claus Schnigin Trke tipi sfat fiil konusundayazd makaleyi (1992/93) temel almtr. Schnig de sfat fiili salt bir morfo-loji olarak deil, dier elerle kurduu iliki ve bu ilikiden doan cmlesel


4/28


94

oluumlar balamnda deerlendirmitir. Sfat fiilli yaplar konusunda u

isimler de nemli almalar yapmlardr: Dede (1978), Knecht (1979), Ar-dal (1981), Csat (1985), Zimmer (1987, 1996).

alma konumuz Kktrke olduu iin, Kktrkenin grameri zerindekapsaml bir alma yapm olan Talat Tekini ve Muharrem Ergini de bu-rada zikretmeliyiz. Kktrkedeki sfat fiilli yaplarn tespitinde Talat Tekininalmas (2000), cmlelerin Trkiye Trkesine aktarlmasnda MuharremErginin almas (1988) esas alnmtr.

Evrensel Gramer ve Teorik Yaklamlar

Amerikal dilbilimci Noam Chomsky, 1957de dilin yaps zerinde durmu,retken-Dnml Dilbilgisi (generative-transformational grammar) adylagelitirdii teori ile Saussureden sonra dil incelemelerinde bir devrim yap-mtr (bk. Radford 1986, 1992). Daha sonra bu anlay biraz deitirerekgelitirmi, cmle incelemelerine yeni bir boyut kazandrmtr (1965).Chomsky, 1981de Pizza dersleri adyla verdii bir dizi dersler sonucundagelitirdii Ynetim ve Balama Kuram (Government and Binding Theory)1ile dilbiliminde yeni bir devrim daha yapmtr. O, bu son kuram, sonradanMinimalistProgram (1995) adyla yenilemi, kavram ve bak asnda yeni

a

l

mlar da yapm

t

r. Elbette biz burada Chomsky ve onun kuramlar

n

enine boyuna tartmayacaz, ancak Kktrke s fat fiilli yaplarn daha iyianlalabilmesi ve aklanabilmesi iin baz kavram ve kurallarn ana hatlarile szkonusu edilmesi gerekmektedir.

Chomskynin evrensel grameranlayna gre, yeryznde konuulan btndillerin belli bir sistemi vardr. Gerekte ise btn diller, tek bir sisteme da-yanmaktadr.2 Sistemden kast en basit hali ile yapdr ve yap ile de sz dizi-mi kastedilmektedir. Bu, u demektir. Bugn, farkl ailelere mensup diller,yzeyde birbirlerinden ok uzak olsalar da temelde ayn yaplara sahiptirler.

Birtakm sosyo-psikolojik ve ekonomik etkenler nedeniyle topluluklar, benzerdilleri, sadece szlksel olarak deil, yapsal olarak da farkl hale getirmi,karlkl anlalabilirlik orann drmlerdir. Bu farkllamay Chomsky,1957de yazd kitaptan itibaren, dillerin i yaplarnda (sz dizimi ve kelimegruplarnda) meydana gelen birtakm dnmler ile aklamtr. Bu dn-mlerin ne olduu ve nasl gerekletii zerinde daha sonra duracaz.

Dillerdeki farkllklarn ve benzerliklerin ortaya konmas baz sorular da gn-deme getirmitir. Kafalar megul eden bu sorulardan bazlarunlar olmu-tur: Bugn yeryznde neden bu kadar ok dil vardr ve neden bu dillerin

doal konuurlar birbirini anlamamaktadr? Neden diller birbirinden farklsz dizimlerine sahiptir? Bu farkllklar, dilin douunda m yoksa daha sonram ortaya kmtr? Eer dnyada snrl sayda dil ailesi (8 kadar byk,yaklak 150 kadar kk aile) mevcut ise, neden bugn -be bin civarnda


5/28


95

dil konuulmaktadr? Herhangi bir dilin btn kelimelerini bilmek, o dili an-

lamak veya konumak iin yeterli midir? Chomsky, btn bu sorular

, cmle-sel yapdaki temsil seviyeleri (Levels of Representation) ve ilkeler ve para-metreler(principles and parameters) ile aklar (Chomsky 1986: Chapter 3).Yani yeryzndeki btn diller soyut olarak alglanan bir Derin Yapya vekonuma srasnda gerekleen bir de Yzey Yapya sahiptir. Bu iki seviyearasnda ise bir tanm-dnm (ad bei tanm) sz konusudur. Yani,yzey yap, derin yapdaki bir unsurun tanmas sonucu oluur. Chomsky,bunu daha sonra alfa tanm (move ) olarak adlandracaktr. Yani alfatanm kuralna gre, bir yzey yapy elde etmek iin sadece ad bei deilherhangi bir e de tanabilir/tanmaldr (Haegeman 1995: 306, 487,

492). Eer her hangi bir dilin derin yap ve yzey yap gibi birden fazla temsilseviyesi varsa, Trk dilinin de olabilir mi? Trk dilinin baz yaplarn bu ba-lamda inceleyebilir miyiz? Yaptmz almalar sonucunda Trk dilinin detanm ve dnm sonucunda yeni yaplar trettiini grdk. Bu yaplarnbanda ise sfat fiilli yaplar ve edilgen atl yaplar gelmektedir.

Sfat Fiilli Yap Tipolojisi ve Kktrkedeki OluumuYukarda, evrensel dilbilgisine gre temelde btn dillerin tek bir yapyasahip olduunu vurgulamtk. Yani hem kelime gruplar (phrases) olutur-mada, hem de cmle yaplarnda btn dnya dilleri iin ortak bir yap szkonusudur. Bugn, her dilin kendine ait farkl yaplara sahip olmas, Ta-nm-Dnm (transformation) ile aklanabilir. Dnm ne demektir?Dnm, cmle gelerinin zaman ierisinde hem kalc yer deitirmelerini,hem de geici yer deitirmelerini ifade etmektedir. Yani her dil, temeldeortak bir yapya sahipken, ihtiyalara gre yeni yaplar oluturur, bu yenioluumlar bir dnm ve tanm sonucunda gerekleir. Bu da her dilin ikiseviyeli bir yapya sahip olduu varsaymn glendirir.

Trk dilinde, basit yapl ve yklemi ekimli bir cmle iken, e tanm vednm sonucunda yeni bir yapya kavuan sfat fiilli cmlecikler (relative

clauses) dnya dilleri arasnda zgn bir nitelik tar. Bu nedenle dilbilimciler veTrk dili aratrmaclar, bu yapya trke tipi s fat fiilli yaplar (turkic typerelative clauses) adn vermektedirler. Kktrke, isimletirme (bk. Lehmann1986: 675) (nominalization) ve baad (bk. Crystal 1992: 162-163, Trask1999: 116-117) tanm olayn gerekletirdikten sonra sfat fiilli nitelemeliyapy tamamlar. Bu durumda sfat fiiller, ekil, sz dizimi ve semantik geniierisinde incelenmeli ve deerlendirilmelidir. Bu boyutlu bak as oknemlidir, nk sfat fiiller kullanm esnasnda, kelime dzeyinden cmle d-zeyine kar, sonra da anlamsal adan deer kazanr. Soyut derin yapdan, ad

bei ta

n

m

sonucu treyen s

fat fiilli yzey yap

, baad

n ta

nmadan ncekiilevine gre adlandrlr. ngilizce, Arapa ve Farsa gibi dillerin aksine, Kk-trkedeki sfat fiilli bir yap, bitimli (ekimli) bir fiile sahip bir cmlecik deil, sfatfiil yapan eklerden birini alm bitimsiz (ekimsiz) yklemli bir alt cmleciktir.


6/28


7/28


97

ve baad olarak tanan-dnen unsur olan the book, derin yapda alt cm-

lenin nesnesi konumundadr. Tanan ve dnen baadn derin yapdakiilevi, oluturulan sfat fiilli yaplarn eidini belirlemektedir. TrkedeRobert Underhill tarafndan zne partisipler (Subject Participles) ve znedndaki geler anlamnda kullanacamz Tmle11 Partisipler (ObjectParticiples) olarak adlandrlan bu eit bir snflamaya, Kktrkeden rnek-lerle aada deineceiz.

ngilzcenin, Arapann ve Frasann tersine, Kktrkede nitelenen baad,sfat fiile dnm olan unsurun sanda yer alr. rnein, adam geldi >___ gelen adam ekline dnr. Yani tanm sonucunda Derin Yapnn

znesi, nesnesi veya tmleci grevinde bulunan unsur, derin yapda bitimlibir ynetici fiil olan kendi yklemini de aar ve onun sana yerleir. ngilizce ve dier benzer dillerde ise durum tersine doru gerekleir. Yani cmle(5)te grld gibi, baad olarak nitelenen unsur (srasyla the man ve thebook) relative pronouna dnerek sadan sola doru tanr ve aslndacmle nitelii tayan ekimli bir yapy da isme veya ad beine (A) (ngilizceNP = noun phrase) dntrr.

5 a. I saw [Athe man [Twho[ was coming]]]

5 b. I saw [ A the book [Twhich [ you wrote]]]Burada A ile gsterilen ve keli parantez ierisinde yer alan italik yazlmunsur, sfat fiilli yapy (relative clause) oluturur ve ad bei olarak st cm-lede (matrix sentence) ilev grr. T ile tamla yc (complementizer), (ekim bei) ile ekimli fiili olan alt cmle kastedilmi ve ngilizcedekiInflectinal Pharse (IP) yerine kullanlmtr.

Her ne kadar ad bei (noun phrase) tanmnn yn ngilizcenin aksinesoldan saa doru olsa da, Kktrkede de oluum benzer ekilde gerekle-ir. Ad veya Ad bei (derin yapnn znesi veya herhangi bir unsuru), sfatfiilli yapy olutururken, asl yerini (kaynan) terkederek sfat fiilin sana(hedef nokta) yerleir. Bunu yaparken asl yerinde mutlak surette bir iz(trace) ve bir boluk (gap/empty position) brakr. Bu tanm sonucunda,tanan unsurun izi veya brakt boluk ile tanan unsurun bizzat kendisi(baad) arasnda birzinciroluur. Bu zincir, e-dizinleme (co-indexation) ileboluu ve ad beini birbirine balar. Kktrkeye gemeden nce, konu-nun daha iyi anlalmas iin, Trkiye Trkesinden de rnekler verebiliriz.Yukarda ngilizceden verdiimiz cmlelerin Trke karlklaryledir.


8/28


98

(6) a. Ben gelen adam grdm

b. Ben senin yazdn kitab grdm.Cmle (6a) ve (6b)de verilen rnekler gerekte ikier cmleden olumakta-dr. Bir st cmle (matrix sentence) ve bir de alt cmle (subordinateclause)den oluan sfat fiilli yaplar, tanm-dnm sonucunda yzeyyapda kullanma girmilerdir. Buna gre cmle (6a) ve (6b)nin sfat fiilliyapy oluturmadan nceki durumlar srasyla yledir.

(7) a. Ben adamgrdm. (st cmle- matrix sentence)

b.Adam geldi. (alt cmle-subordinate clause)

(8) a. Ben kitabgrdm. (st cmle- matrix sentence)

b. Sen kitabyazdn. (alt cmle- subordinate clause)

Grld gibi (7a) ve (7b)deki cmlelerde ortak geler yer almtr. stcmlenin nesnesi konumunda olan adam kelimesi, alt cmlenin znesi ko-numundadr ve (6a)daki sfat fiilli yapda bu ge baad pozisyonuna ykse-lerek sfat fiil tarafndan nitelenmitir. Cmle (8a) ve (8b)de yer alan cmle-lerde ise nesneler (kitap) ortaktr ve sfat fiilli yapda bu nesnelerden (8b)deki

baad olmu ve s

fat fiil taraf

ndan nitelenmitir. Peki bu durum nas

l gerek-lemitir? Yukarda deindiimiz ve ngilizce rneklerinde gsterdiimiz gibi,cmle (7b)nin znesi ile cmle (8b)nin nesnesi tanarak sfat fiile dn-m olan unsurun (srasyla gelen ve yazdn) sana yerlemi ve bunuyaparken de derin yapda bir boluk/iz brakmlardr. Byle olunca da ta-nan unsur ile geride brakt boluk arasnda e-dizinleme (co-indexation)meyda gelmitir. imdi bu durumu, zne tanm yaparak yzey yapdakihaliyle yeniden grelim.

(9) a. Ben adam grdm, adam geldi

(9) b. Ben adam

grdm > [SF ___(iz)i___gelen adam

i ]

(9) c. Ben [SF___(iz)i___ gelen adami] grdm.

(9) d. [C Ben [SF [C _ (adam)__geldien] adam] grdm.]

Yukardaki rneklerde gsterilen tanm ve dnm ve ortaya kan sfatfiilli yapnn izah ise yledir. Gerekte en az iki ortak geye sahip iki cmle-nin ortak gelerinden birinin nitelenmesi ile oluan sfat fiilli yaplar, derinyapdan yzey yapya doru ynelen bir tanmn ve dnmn sonucu-

dur. Tanm ve dnm srecinde ncelikle ortak unsurlar kavramsal ola-rak beyinde tespit edilmekte ve ayn iki eden biri silinmektedir. ekimli birfiil iken ekimsiz (veya yar ekimli) bir fiile dnen derin yapnn yklemi,


9/28


99

gerekli olan sfat fiil ekini aldktan sonra sana yerleen baad bir sfat gibi

nitelemekte veya tanmlamaktadr. Bu srete, ad tanmndan sonra meydana gelen ikinci nemli tanm da derin yapda ekimli bir basit cmleiken, sfat fiile dnen alt cmledir (embedded sentence). (9b)de SF ile sem-bolize edilen ve keli parantez ierisinde gsterilen unsur, st cmlede birge olarak grev alan sfat fiilli cmleciktir, iz ile kastedilen ise baadn ta-nm sonucunda geride brakt boluktur. Yn gsteren ok ( ) iareti iletanm olay ve tanmn yn sembolize edilmektedir. Okun balangnoktas tanmn kayna ve baadn asl yeridir, okun ucunun gsterdiiunsur baaddr ve bulunduu yer hedef noktadr (target position). z ve

baad

n (adam) yan

nda yer alan kk iler ise iaretkelimesinin ba harfi-dir (ayn zamanda ngilizce indexin ba harfi) ve bizim e-dizinleme olaraktanmladmz baa iaret eder. Tek bir sz diziminde her iki unsurun i ilegsterilmi olmas, boluun (gap) ve baadn ayn varlk olmasndan dolay-dr. Yani sfat fiilli yapda baad olan isim adam, hem derin yapda zneolarak yer alm, hem de yzey yapda sfat fiilli yapnn bir paras olarak stcmlenin bir unsuru gibi grev yapmtr. Bu da bize sfat fiilli yaplarn ikiseviyeli bir dzlemden olutuunu gstermektedir. Cmle (9)da gsterilenve derin yapnn znesinin tanm sonucunda oluan sfat fiilli yapnn bir

benzeri de, derin yap

n

n nesnesinin ta

n

m

sonucunda gerekleir. Bunuda cmle (10) ile gsterebiliriz.

(10) a. Ben kitabi grdm, [C sen kitabi yazdn ____ ].

b. Ben [SFsen-in __(iz)i___yazdn kitabi] grdmGrld gibi rnek (10a)da keli parantez ierisinde yer alan cmle, altcmledir ve italik ile yazlm olan unsur da (kitap) yaz- fiilinin nesnesi ko-

numundadr. rnek bde gsterildii gibi alt cmlenin nesnesi olan kitaparkasnda bir iz brakarak yaz- fiilinin sana yerlemitir. Bu arada yaz- fiili,sen znesinin tamlama eki olan nn ilgi ekini almasndan dolay, TmleSfat Fiili yapan dk ekini ve iyelik ekini yzey yapya tamtr. Baka birdeyile tmle sfat fiilli yapda dk sfat fiil eki ve onu takip eden iyelik ekiyer almaktadr. Bu durum elbette sfat fiilin niteledii baadn, aka ifadeedildii durumlar iin geerlidir. Aksi halde eer baad hedef noktadan da(sfat fiilin sandan) silinirse ortaya kan yap Basz Sfat Fiilli Yap(Headless Relative Clause Constructions) veya Serbest Sfat Fiilli Yap (Free

Relative Clause Constructions) olur (bk. Haig 1998) Trkede, baads

zkullanlan sfat fiil iin adlam sfat fiil kavram kullanlmaktadr. Byle kabuledilmesinin nedeni, baad yzey yapdan silinirken, onun btn ilevlerinisfat fiilin yklenebilmesi ve bu sfat fiilin isim gibi ekimlenebilmesidir. Sfat


10/28


11/28


101

Zaman, kii ve kip asndan DIK ve r /Ar/-Ur/-Irgibi baz ekler daha

genel bir kullanma sahiptir. rneinKr-r[kz] ve bar-duq [yir] yklemle-rinde olduu gibi, anlam, kullanm yerine gre deiebilir: g-rr/gren/grm [gz] ve gidecein/gittiin/gitmi olduun [yer]gibi. Eersfat fiilleen/isimleen unsur, iyelik-kii ekini almazsa, baad (hal eki olma-dan), sfat fiilli yapnn znesi ile e-dizinleme ilikisi ierisinde bulunur. r-nein:

a. [_(iz)i__bilig bilmez] kiii, bilgi bilmez kii.b.[Kiii bilig bilmez] kii bilgi bilmez. (bu nermeyi yeniden oluturduk)

rnek (a)da, bil-mez sfat fiilinin sanda yer alan baad (kii), rnek

(b)deki gibi bir yapda iken zne pozisyonundadr. Yani (b)de bilmez e-kimli fiilinin znesi olan kii, tanm ve dnm sonucu (a)da bilmez sfatfiilinin znesi olmaktan km ve st cmlenin fiilinin ynetimi altna girerekonun nesnesi veya znesi olmutur. Bylece, e-dizinleme ile boluk ve kiiarasnda bir ba olumutur.

Yukarda, Robert Underhillden bahsetmi ve Trke tipi sfat fiilli yaplarnincelenmesinde her ne kadar tanm ve dnmden bahsetmese de zgnbir terminoloji gelitirdiini, zne sfat fiilli yap ve nesne sfat fiilli yap olmakzere, sfat fiilli yaplar iki gruba ayrdn belirtmitik. Onun sfat fiilli yapla-

r snflamadaki grlerini benimseyen fakat adlandrmada ve snflamadafarkl kriterler gelitiren Hankhamer ve Knecht de nemli almalar yapm-lardr (1973). Trk dilindeki sfat fiilli yaplar en detayl tartan Trkolog iseGoeffry Haig olmutur (1998). O da ilk iki Trkolog gibi sfat fiilli yaplarsnflama yolunu seerek temelde benzer noktalardan bahsetmitir. Bunagre Kktrkedeki sfat fiilli yaplar da iki ekilde karmza kmaktadr.

zne Sfat Fiilli Yap ve Tmle Sfat Fiilli YapYukarda belirttiimiz gibi, genel olarak, Kktrke sfat fiilli yaplar da a)

zne sfat fiilli yaplar, b) tmle sfat fiilli yaplar olmak zere ncelikle ikiyeayrabiliriz. Underhill, Trkiye Trkesi (dolaysyla Trk dili) iin yaptalmada u ekilde bir tanmlamaya ve snflamaya gitmiti: Baad, derinyapnn znesi olduu zaman, -En tipi sfat fiilli yap oluur; baadn derinyapda zne olmad durumlarda ise -DIK tipi sfat fiilli yap ortaya kar.Underhillin En ile kastettii yap zne sfat fiiller ve DIKile kastettii yapda nesne (tmle) sfat fiillerdir (1972,bk. Hanghamel 1976).

Kktrkede de, -gmA ve Ar/Ur/-Irekleri ile oluturulan yaplar, zne sfatfiilli yap olarak kabul ederken, -DIKeki ile oluturulan yapy ise tmle sfat

fiilli yap olarak kabul edebiliriz. Sfat fiil yapan mIS ekini alm olan yaplariki durumda da kullanlmaktadr. Yani mIS, kullanm yerine ve kullanmamacna gre, hem zne sfat fiilli yaplarda hem de tmle sfat fiilli yaplar-


12/28


102

da kullanlmaktadr (bk. Gabain 1988: 51-58). Bir bakma bu eki, ntrlemi

ift ilevli sfat fiil eki olarak adlandrabiliriz.3

(13). Emz apamz tut-m yir sub idisiz bolmazun tiyin...(KT, D-19)

Burada gemi zaman sfat fiil eki olan m, Trkiye Trkesindeki DIKekinin ilevini stlenmitir. Eer bu cmle Trkiye Trkesinde sylenmiolsayd nerme yle olurdu:

(13)a. Babamz-n ve amcamz-n tut-tu-u yer su sahipsiz olmasn diye..

Bu Sfat fiilin ilevini tartmadan nce, Kktrkede gmA ve DIK ekleri

yard

m

yla nitelenen baadlar

, derin yap

n

n znesi ve nesnesi olmalar

y-nnden tartp bir ayrma gitmemiz gerekmektedir.

Kktrkedeki sfat fiilli alt cmlede-DIKl yapnn znesi, ilgi hal ekini alma-dan kullanlrken, (Trk Bodun- ille-dk ilin) Trkiye Trkesinde sfat fiilliyapnn znesi ilgi hal ekini alarak kullanlr. kinci olarak, Kktrkede sfatfiil, iyelik ekini almazken (Eraslan 1980: 83), Trkiye Trkesinde zne ilgiekini ald iin sfat fiili ynetir ve ona iyelik ekini alma grevini verir. By-lece Tmle Partisipli Yaplarda, zne, ilgi ekini alarak iyelik eki alm olansfat fiil ile yneten-ynetilen ilikisine girer. Bu durumu daha ak bir ekildeaadaki cmlelerde grebiliriz. Cmle (14)de Trkiye Trkesinden birtmle sfat fiilli yap rnei verilmitir.

zne

(14) [SF ___(iz)i____kedi-nin ye-dik-i]farei


13/28


103

Grld gibi derin yapnn nesnesi olan il ve kagan kelimeleri baad ola-

rak sfat fiilin sana tanmtr. Ancak bugn kullandmzn aksine, sfatfiilli yapnn znesi, ilgi hal ekini, sfat fiilin kendisi de iyelik ekini almamtr.

Tmle sfat fiilli yapnn aksine, bu bitig biti-gme atisi Yollug Tigin (K, G-13)cmlesinde grldu gibi gmA ile kurulan zne sfat fiilli yaplarda derinyapdaki alt cmlenin znesi, baad olarak tand iin, sfat fiilin oluu-munda ilgi hal ekini alan bir unsur bulunmaz, ilgi hal ekini alm olan birynetici olmad iin de sfat fiilin kendisi iyelik ekini almadan kullanlr. Budurum An yapl Trkiye Trkesi iin de benzer ekilde gerekleir.

Cmle (15)in derin yaps, tanm-dnmden nce, cmle (16)daki gibiolmaldr. Aadaki rnei biz, basit yapl ve ekimli yklemi olan bir cmleolarak yeniden oluturduk.

(16). Trk bodun ilin(-i) illedi, (Trk bodun) qagann(-) qaganlad.

Trk halk kendi z devletini kurdu, Trk halk kendi z kaanntalandrd

Derin yapda nesne olarak grev alan isim, tanarak yzey yapda baadpozisyonuna ykselir demitik. Burada, nesne olan ad bekleri il ve kaganyan cmlenin sonuna doru kaymtr. Bylece basit yapl ve yklemiekimli olan bu cmleler, aadaki gibi bir yzey yapda kullanma sunul-mutur.

(17)[YY [DYTrk bodun ___ (nesne)___ille-dik] il-in]. (il derin yapda nesne)

(18) [YY[DYTrk bodun __(nesne) __ qaganla-dk] qagan-n]. (qagan de-rin yapda nesne)

Yukarda keli parantez sistemi ile verdiimiz sfat fiilli yaplarn daha iyi

anlalabilmesi iin Chomskynin de sk sk bavurduu bir yntem olan aamodeline bavurmakta fayda vardr. Bu yntemle hem tanm ve dnmstratejilerini daha net grebiliriz, hem de ynetim balama ilikisini daha aktespit edebiliriz. Cmle (19)da verilmi olan sfat fiilli yapnn, aa mode-linde nasl gzktne bir bakalm.


14/28


104

(19 ) a.[A [CTrk bodun __(iz)i___ille-dik] ilini] gnu dm (K, D-6)ema I

AO (Tmle Sfat Fiilli Yap)

C AOi

ilin

A FTrk bodun

ek.-DIK

Ai(iz) F

ille-

(19) b. Trk budun illedik ilini< (nerme:[CTrk budunu ilinii illedi])Grld gibi, sfat fiil eki dk, zaman (gemi) ifade etmesi nedeniyleekimin () altnda yer almaktadr. Bu durumda, sfat fiilli yap (alt cmle)bir zneye sahiptir (Trk Bodun veya kent) ve boluk (iz) de, fiil beinin(F) altnda yer almaktadr. Yani, tmle sfat fiilli yaplar alt cmlede znesiolan yaplardr. Bu nedenle buarada zne, Trk bodun olarak aka ifadeedilmitir.

Aadaki rnek de ilgi hal eki ve iyelik ekini alma konusunda benzer bir yaportaya koyar.

(20) Bar-duq- yir-de edgg ol erin.

lgi hal ekinin ve iyelik ekinin eksikliinden dolay, bu ve benzeri rneklerdekialt cmlenin znesini tespit etmek g olur. Trkiye Trkesinde ayn yapbir nerme olarak sunulmu olsayd var-d-n yer eklinde olurdu. Buradagrldu gibi fiil dk ekini aldktan sonra iyelik ve ah ifade eden nekini de almtr. Kktrkede zneyisen olarak tespit etmek iin metin tami-

ri yapmak veya bir karmda bulunmak gerekmektedir. rnein; ?(senin)vardn yerde kazancn uydu. nermesi, rnek (20) iin doru bir nermemi olur zerinde dnmek gerekir.

Nesne, ilin, tanm


15/28


16/28


106

zne s fat fiilli yaplarn meydana geliini daha ak grebilmek iin aa

modelini burada da uygulayabiliriz ve balama metodunun ileyiini dahanet grebiliriz. imdi de aa modelini cmle (26) iin izelim. Bu cmlederin yapda, znesi ve dier unsurlar yerinde olan bir yapdadr ve aa-daki gibi nerilebilir.

(25) [CTeri il birdi.]

imdi aa modeliyle, bu derin yapdan tanm ve dnm sonucundayzey yapnn nasl trediini grelim.

(26) [A [C ____ l bir-igme] Teri.]

ema II

A zne Sfat Fiilli YapAi

terii

C

(iz)i

F

ek. -(i)gme

A F

l bir-

Yukarda grld gibi derin yapnn znesi olan teri, kendi yneticisi olanbir- fiilini geride brakarak ykselmi ve baad olarak st cmlede ad beinednen sfat fiilli yap ile kullanma girmitir. Baad olarak geride bir iz bra-kan teri, sfat fiilli yapnn dna karak bir zincir ile alt cmlede bulunanbolua balanm ve e-dizinleme ile ayn varlk olduunun iaretini vermi-tir. Bu nedenle boluun ynetim alan, tanmdan nce ekimli bir fiilesahip olan derin yapdaki cmledir.

zne sfat fiilli yap kuran bir dier Kktrke sfat fiil eki de DAIdr. nce-lemelerimiz sonucu, bu ekin, tmle sfat fiilli yap kurmadn grdk. Herne kadar bir gelecek zaman eki olarak fiilleri ekime soksa da, sfat fiilszkonusu olunca, asl zaman bu eke deil, cmlede bulunan zarflara ve st

zne, teri, tanm


17/28


18/28


108

sahip olduu zellik ve ilevlere sahip olabildii iin, baz durumlarda

(baadn nemli olmad veya geneli ifade ettii durumlarda) baad sfatfiilin sandan silinir ve yerini bir iz brakarak boaltr. Bu, bir bakma sfatfiilin adlamas olaydr ve bu ekilde olumu sfat fiile adlam sfatkavra-mndan hareketle adlam sfat fiil denilmektedir. Biz burada basz sfat fiilliyap terimini kullanacaz. Bu yapyaserbest sfat fiilli yap adn verenler devardr. Bu konuda ayrntl bilgi iin Haign ve Akerson-zilin almalarnabaklabilir.Bal (baadl) ve basz sfat fiilli yaplarema ile gsterirsek aa-daki gibi bir durum ortaya kar. emalarda gsterilen yapnn yer aldbal ve basz sfat fiilli cmleler srasyla (30) ve (31)de gsterildii gibidir.

(30) [AKrr kzm] krmez teg [A bilir biligim] bilmez teg bolt (K, K-10)Sfatfiil baad sfatfiil baad

(31) Ida tada [A kalm (iz) ] kubranp yiti yz bolt. (TO, B-4)adlamsfatfiil baad

ema III ema IV

A (Bal Ad bei) A (Basz Ad bei)

A (SF) A (baad) A (SF) A (iz)Krr kzm kalm (bo)Bal sfat fiilli yap Basz sfat fiilli yap

ema IVde grld gibi baadn yeri botur ve geride bir iz brakmtr.Yzey yapda bu ekilde iken gerekte derin yapda bu boluk her zamandoludur ve baad sfat fiil tarafndan nitelenir. Yukarda da belirttiimiz gibibaadn nemsiz olduu durumlarda dil en az aba yasasn benimsedii iin

baad yzey yapdan siler. Bu durumda st cmlenin fiili tarafndan baadayklenen grevler dorudan sfat fiilin kendisine yneldii iin sfat fiil, ok-luk ekini, hal ekini, kii ekini alabilir ve kendisi dorudan st fiilin bir gesi(ynetileni) olur. Bu durumda d unsur zne (external argument) veya iunsur tmle (internal argument) olup olmamasna gre hal eklerinden uy-gun olan birini alr. Ynetim ve Balama Kuramnn Hal Szgeci (CaseFilter) kuralna gre, ynetici unsur, her bir geye bir hal eki ykler, byleceher ad bir hal ekine sahip olur. Cmlede yer alan her ad (ad bei) halekini alarak kullanlmak zorundadr (Valin 2001: 196). Eer basz sfat fiil,

st (matriks) cmlenin znesi konumuna ykselirse, matriks fiilin zamantarafndan yaln hal eki almakla grevlendirilir. Eer st cmlenin i unsuru(tmle) olursa, matriks fiil tarafndan yaln halin dnda kalan dier haleklerinden uygun olan almakla grevlendirilir. Ynetim ve Balama Kura-


19/28


109

mnn hal eki kuralna gre5 cmlenin d unsuru (external argument= zne)

yklemin zaman tarafndan yaln hal eki almak zere grevlendirilir. Ayrca,d unsur, fiilin bizzat kendisi tarafndan (theta role) ile grevlendirilir. Cm-lenin zne haricindeki unsurlar, fiil beinin altnda kaldklar iin, bizzat fiilin kendisi tarafndan yaln hal dnda kalan dier hal eklerinden uygunolanlar grevlendirilirler (Haegman 1995: 159-164 vd.). Ayn yklem, bu iunsurlara yapan/eden rol (theta role) olarak nesne veya tmle (patientveya theme) grevlerinden birini de ykler.

Ksaca sylemek gerekirse, eer baad, tanm ve dnm sonucundameydana gelen yzey yapdan da silinir ve bunun sonucunda meydana ge-

len boluk, baadn kayna (asl yeri) ile bir ba kurarsa ortaya kan sfatfiilli yapya basz sfat fiilli yap denir. Bu durumu Kktrkeden vereceimizdier nemli yaplarda da aka grebiliriz.

ncelememiz sonucunda vardmz nemli bir sonucu burada zikretmektefayda var kansndayz. Elimizdeki veriler dorultusunda baktmzda, Kk-trkede, tmle sfat fiilli yaplarn, basz sfat fiilli yapnn olumasna izinvermediini gryoruz. DIKsfat fiil ekini alm olan tmle sfat fiilli yap,her zaman baad ister ve baadsz kullanma girmez. Ayn durum, bir znesfat fiilli yap oluturan geni zaman olumlu eki Ir/ Urve olumusuzu mAz

iin de geerlidir. Bu istisnalar dnda dier btn zne sfat fiilli yaplardabasz kullanmlar mmkn olmaktadr. rnein zne tanml yaplarda, GmA sfat fiil eki ile kullanma giren sfat fiil, baadsz kullanlabilmektedir:kurgaru bargma_ _ bardg: Batya giden__ gittin. (KT D 24); iikigme__iikdi bodun bolt lgme_ _ lti: Teslim olanlar___ teslim oldu; (bizim)halkm z oldu; lenler___ ld (BK, D 37). Trkiye Trkesinin sfat fiilliyaplar hususunda Goeffry Haigin tespitlerini Kktrke iin de yapabiliriz.Ona gre, zne sfat fiiller nitelemeli olarak kullanlabildikleri gibi, adlamba (nominal heads) olarak da kullanlabilirler. Nitelemede mutlak surette bir

baadn bulunmas gerekir. Baadn olmad yerlede yzey yapda nitele-meden aka bahsetmek biraz zor olmaktadr. Basz sfat fiilli yaplarda isedorudan bir isimle muhatap olur gibiyizdir. Haige gre, baadsz bir sfatfiilli yapda, fiil ilkel isimlerin (prototypical nouns) tad ortak zellikleritamaktadr (Haig 1998: 39). Yukarda deindiimiz gibi basz sfat fiillerilkel bir isim gibi iyelik, kii veya okluk ekini alabilmektedir. Aada cmle(32)de bu duruma uygun bir rnek verilmitir. Cmlede sfat fiil mz oklukbirinci ahs iyelik ekini alarak baadn grevini stlenmitir.

(32) Eki bi smiz,[SF [C __(iz)i__keltei -miz] __(iz)i_ ]bar mu ne. (TO, G-7)iki bin askerimiz geleceimiz var m acaba?

Grld gibi, burada derin yapnn znesi iken tanp yzey yapda baadolan unsur tekrar silinerek yerini bo brakm, almas gereken oul birinci


20/28


110

ahs iyelik ekini sfat fiilin zerine brakmtr: keltei -miz_____. Her ne

kadar tanan isim tarafndan geride braklan iki boluun e-dizinleme (i) ilebirbirine balandn kabul etsek de biz, ynetim ve balama kuramnagre, gerekte bu balamay yapamayz, nk elimizde tanan unsurun neolduu ile ilgili somut deliller yoktur. Ayn zamanda sfat fiile getirilen iyelikeki mz bizim byle bir yeniden kurgulama ilemini yapmamza engel ol-maktadr. Yani biz, cmle (33)te yaptmz gibi basz olarak kullanlancmle (32)yi yeniden oluturamayz. Burada matriks (*) iareti bu yapnnsorunlu olduuna iaret etmektedir.

(33) Eki bi smiz, kelteimiz (bodun) bar mu ne?

Fakat, varsaym yaparak, sfat fiilden sonra gelen unsurun bir isim olduunu,gelme ilemini yapacak olann [+canl, +insan, +grup] olduunu kabulederek, boluu cmle (33)te olduu gibi bodun ad bei ile doldurabiliriz.Fakat yine de tanan asl unsurun bodun olduundan emin olmayabiliriz.Burada dikkat etmemiz gereken bir dier nokta ise, cmle yeniden yapland-rlrken (33)te izlenen yolun Trk dili balamnda dil bilgisel olmayabilecei-dir. Yani bugnk Trke dilbilgisi kurallar noktasndan bakldnda, sfatfiil miz iyelik-kii ekini almken, arkasndan yaln hal eki alm bir baadgelemez. Bu yap Kktrkede belki de mmkndr, ancak elimizde bunugsterecek bir kant imdilik yoktur. Baad konumundan silinen varlk, yzeyyapda tekrar grnr hale gelince sfat fiile dn olarak verdii grevlerigeri almak zorundadr. Yani burada eer miz iyelik ekini szde baad tekrarzerine alabilirse cmle dil bilgisel olur. Bu durum cmle (34)te bir nermeile gsterilmitir.

(34) Eki bi smiz, keltei-bodun-umuz bar mu ne?

-GmA ile oluturulan sfat fiilli yaplarda, sfat fiilleen unsur yukardaki r-neklerin aksine kii ve iyelik eklerini almaz. Bu nedenle bu ekle oluturulansfat fiilli yaplar basz kullanm iin ok fazla ilek olamamtr diyebiliriz.yle gzkyor ki, biz bu ekin zerine isim ekim eklerinden birini getirsekgereksiz ve yanl bir i yapm oluruz. Gerekte, zne sfat fiilli yaplar, sfatfiilin ynetimi altnda zne brakmad iin (bizzat zneyi tayp sfat fiilinynetimi altndan kard iin) sfatlama esnasnda ve yzey yapda zne-ye sahip olmazlar. rnein:

(35) [_____ qam qagang gm qatunug ktrgme ] teri.6

Babam hakan annem hatunu ykselten tanrGrld gibi, ismin derin yapdan silinmesinden sonra, geride bir iz (bo-luk) kalmtr. Derin yapdaki boluk yardmyla biz, burada bir unsurun (is-


21/28


111

min) var olduunu, sfatlama esnasnda bu unsurun tanarak ve e-

dizilenerek, ekimin (ktr- fiilinin etki alannn) dna ktn anlarz. Keliparantez iinde izgi ile gsterdiimiz yer, baadn asl yeridir ve baad bubolua bir zincirle balanr, ancak sfat fiil gme yapl olduu iin, iyelik-kiiekini alamaz, byle olunca da biz derin yapnn znesini tespit etmekte zorla-nrz. Bu durum basz sfat fiilli yaplar iin de sz konudusur. Aadakirneklere bu balamda baklabilir.

(36) lger bar-gma _____ bardg, qurgaru bar-gma ______ bardg. (BK,D-19-20)

Douya giden___, gittin! Batya giden____, gittin

i-gme_______ iigdi, bodun bolt, l-gme________ lti. (BK, D- 37)

(bana) Teslim olan teslim oldu, millet oldu, len ld

Yukardaki rneklerde grld gibi, sfat fiilli yaplar baadsz (basz) olu-turulmulardr. Derin yapnn yapan/edeni (agent) cmlenin gidiinden ka-rlmaktadr. Kim geldi teslim oldu, kim ld, tam olarak bilemeyiz, ama ba-lamdan szkonusu edilen kii ya da kiilerin tekil veya oul nc ahslarolduu karmnda bulunabiliriz. Benzer ekilde, bu rneklerde, ya-

pan/edenin yerini dolduran varln, Bilge Kaana itaat eden halklar olduukarmnda da bulunabiliriz. Sfatlaan fiiller; bar gma, iigme ve lgme,zaman, kii ve say ifade eden ekleri almamlardr. Yine saynn tekil mi,oul mu olduu ynnde herhangi bir ipucu da yoktur. Baadn silinmesinedeniyle, yukarda, tmle sfat fiilli yaplarda deindiimiz gibi yzey yap-daki boluk ile derin yapdaki boluk e-dizinleme ile birbirine balanmaz.

Bir dier sfat fiil eki olan mISa gelince, grrz ki, -gmAnn tersine, buekle kurulan basz sfat fiiller iyelik-kii ekini alabilmektedir. Kktrkede mIS yapm ekini alm olan sfat fiiller, ekim ekli veya ekim eksiz kullanla-

bilmektedir. Grebildiimiz kadaryla, -mIS eki, zne ve tmle sfat fiilliyaplarn ikisinde de kullanlan ilek bir ektir.

Makalenin banda da vurguladmz gibi, bu eki ieren sfat fiilli yap hemzne sfat fiillerde hem de tmle sfat fiillerde karmza kabilmektedir. Bubalamda bu ek ift ilevli veya duraan olmayan bir yapya sahip bir ektirdenebilir. Konuucu bu eki baadl yap ierisinde -DIK tmle sfat fiil eki ilednml kullanabilir. Dier bir deyile, her ne kadar asl ilevi zne sfatfiilli yaplar oluturmaksa da bazan tmle sfat fiilli yaplar da oluturur. Budurum u rnekle gsterilebilir.

(37) [SFEimiz kazgan -mbodun] at ksi yok bolmazun tiyin (BK, D- 22)[babamzn kazan-d- halkn] ad san yok olmasn diye.


22/28


112

Burada oluum tmle sfat fiilli yapda szkonusu olmutur. Biz bu cmleyi

yeniden kurmak istersek aadaki gibi bir deiim karmza kabilecektir.(38) [SFEimiz kazgan-dk budun.]

Bunun yannda, -mIS eki, basz sfat fiilli yap oluturmada da ileklik gste-rir. Bu durumda, bu eki takip eden bir iyelik-kii eki szkonusu olabilmek-tedir. Basz sfat fiiller iin yukarda sylediimiz durumlar bu ekle oluturu-lan yaplar iin de geerlidir. Aada, benzer yaplar, basz sfat fiilli yapla-rn bu ekle nasl kurluduunu daha ak gstermektedir.

(39) Anta qal-m- ______ yir sayu qop toru l yoryur ertig. (KT, G- 9)

geri kalan(nla) ______ her yere hep zayflayarak, lerek yryordun.

(40) yag-m- ______ben ertim. (TO, B- 5)katlan- ______ ben idim.

Cmle (40) yeniden kurarsak aadaki gibi bir yap karmza kar. Bu trkullanmlarda sfat fiil ekinden sonra bir iyelik eki kullanm szkonusu oldu-u iin derin yapda var olan iye yzey yapdan silinse de gizli olarak varl-n devam ettirir. Bu yzden cmle (40)n yeniden kurulmasnda parantez

iinde isim tamlamasnn tamlayan olan ve ilgi ekini alm olan iyeyi gster-meyi uygun grdk. Sfat fiil ekinden sonra gelen ve silinen baadn yeri isebo olarak gsterilmitir. Buna gre yapyle oluur.

(41) (bodun-ug) yagm- (bo)_ben ertim.

Baad tarafndan boaltlan pozisyonu da doldurmak istersek nerme cmle(42)daki gibi olur.

(42) Bodun-ugyagmkii-si ben ertim.

SonuBu almada, Trke tipi sfat fiilli yaplar konusunu klasik yaklamlarndnda, ekil-sz dizimi-anlam (morphosyntactic-semantic) ilikisi ierisindeele almaya altk. Sfat fiili, szdizimsel bir yap olarak ele alrken, Chomskytarafndan ortaya atlan ve gelitirilen retken-dnml dilbilgisinden veynetim ve balama kuramndan faydalandk. nemli alt kuramlardan olu-an Chomskynin evrensel gramer kuram, temelde btn dillerin tek birsisteme sahip olduunu ve bu sistemin soyut olarak derin yapda yer aldn,yeni oluumlarn tanm ve dnm sonucunda ortaya ktn ve bu orta-ya kan yapnn yzey yapy oluturduunu iddia eder. Bu adan bakld-nda dnya dilleri yzeysel olarak birbirinden ayrlr. Ayrca her dil tanmve dnmler sonucunda yeni ve sonsuz yaplar retir. Chomsky, bu du-


23/28


24/28


114

mektedir. Bu durumda Kktrkede bulunan bir yapy Trkiye Trkesi dei-tirmi olmaktadr.

4. Bu cmlede e-dizinlemeyij ile gsterdik. Bunun nedeni e-dizinleme ile birbirinebalanan unsurlar, farkl e-kodlamalardan ayrmaktr. Yani e-dizinleme, i ilegsterildii zaman i iaretine sahip olanlar bir zinciri, j iaretine sahip olanlar birdier zinciri oluturur. Cmle (15)te boluk ile il kelimesi e-dizinleme ilebalanrken, cmle (16)da boluk ile kagan e-dizinleme ile balanr. il ile kaganbirbirinden farkl varlklar olduklar iin il iin iyi, kagan iinjyi kullanrz.

5. Chomsky, dillerde bulunan hal ekini (case) morfolojik hal eki ve soyut hal eki(morphological case and asbstarct case) olmak zere ikiye ayrr. Hal eki kuralnagre (Case Theory), zne yaln hal eki ile grevlendirilirken, her e tek bir hal

ekini almak artyla uygun olan hal eklerinden birini alr. Hal eki kural ve hal ek-lerinin ynetilmesi konusunda ayrntl bilgi iin bk, (Haegeman, 1995 :155-200).

6. Bu cmleyi [Teri qam qagang gm qatunug ktrdi] eklinde yeniden kura-rz ve grrz ki derin yapdaki bu cmlenin znesi Teri kelimesidir ve tanarakcmlenin dna (yani ktr- fiilinin ynetimi dna) km, sfat fiilin ynetimi al-tndaki znenin yerinde bir iz ve boluk brakmtr. Bu durumda cmle (35)tekiyapda keli parantez ile gsterilen derin yapnn iinde zne yer almamtr.

Kaynaka

Alylmaz, Cengiz (1994). Orhun Yaztlarnn Sz Dizimi. Erzurum: Atatrk niversitesiYay.

Ardal, R. (1981). ada Dilbilim Asndan Ortalar. Seluk niversitesi Fen-Edebiyat Fak. Dergisi 1. Konya.

Bayraktar, Nesrin (2004). Trkede Fiilimsiler. Ankara: TDK yay.

Chomsky, Noam (1957). Syntactic Structure. London: The Hague. Paris: Mouton &Co.

____ (1965).Aspects of the Theory of Syntax. Massachusetts: M.I.T press.

____ (1981).Lectures on Government and Binding. Dordrecht: Foris.____ (1986).Knowledge of Language: Its Nature. Origin and Use. New York: Praeger

Publisher.

____ (1995). The Minimalist Program. Cambridge: MIT Press.

Croft, William (1993). Typology and Universal. Cambridge: University of CambridgePress.

Crystal, David (1992). A Dictionary of Linguistics and Phonetics. Massachusetts:Blackwell Publish.

Csat, va (1985). A syntactic Analysis of Participle Constructions in ModernTurkish,Beinci Milletleraras Trkoloji Kongresi. Istanbul: Istanbul EdebiyatFakltesi Yaynlar. 39-56.


25/28


115

____ (1996). A Typological Review of relative clause Constructions in Some TurkicLanguages. Proceedings of 5th International Conference on TurkishLinguistics. August 15-17 (1990) (ed.). Bengisu Rona. Ankara: Hitit Yaynevi.28-32.

Dede, Merref (1978). Why Should Turkish Relativization Distinguish BetweenSubject and Non-Subject Head Nouns? Proceedings of the 4th AnnualMeeting of the Berkeley Linguistics Society 4. 67-77.

Eraslan, Kemal (1980). Eski Trkedesim-Filler. stanbul: EF yay.

Erkman-Akerson, Fatma ve eyda zil (1998). Trkede Niteleme Sfatlevli YanTmceler. stanbul: Simurg Yaynlar.

Ergin, Muharrem (1972). Trk Dilbilgisi. stanbul: Boazii yay.____ (1988). Orhun Abideleri. stanbul: Boazii yay.

Gabain, A.M. (1974). Altturkische Grammatik. Wiesbaden: Otto Harrassowitz. ev.Mehmet Akaln 1988.Eski Trkenin Grameri. Ankara: TDK.

Gencan, Tahir Necat (1979).Dilbilgisi. Ankara: TDK.

Gkta, Bilgehan Atsz (1993). Ouz Grubu Trk ivelerinde Sfat-Fiiller, yaynlan-mam Doktora Tezi. Erciyes niversitesi .

Haegeman, Liliane (1995).Introduction to Government and Binding Theory, 2nd Ed.,

Oxford & Cambridge: Blackwell Publish.Haig, Goeffry (1998). Relative Constructions in Turkish. Wiesbaden: HarrassowitzVerlag.

Hankhamer, J. (1973). Unacceptable Ambiguity.Linguitic Inquiry 4. 17-68.

Hovdhaugen, E. (1975). Relative Clauses in Turkish. Bilimsel Bildiriler. Ankara:TDK.

Karabulut, Ferhat (2003). Relative Clause Constructions in Kazakh. University ofWisconsin, unpublished Ph.D. Dissertation.

Knecht, Laura and Jorge Hankhamer (1979). The Role of Subject/Non-SubjectDistinction in Determining the Choice of relative clause Participle in Turkish.in Harvard Studies in Syntax and Semantics V. II, (ed) J. Aissen and J.Hankamer.

Lehmann, Christian (1984).Der Relativsatz. Language Universal series III. Tubingen:Narr

____ (1986). On the Typology of relative clauses.Linguistics V. 24.

Maher, John and Judy Groves (2001). Introducing Chomsky. Cambridge: IconBooks & Totem Books.

Mosel, U. and E.Hovhaugen. (1992). Samoan Reference Grammar. Oslo:Scandinavisan Universiry Press.

Radford, Andrew (1986). Trnasformational Syntax. London. New York & Sydney:Cambridge University Press.


26/28


116

____ (1992). Transformational Grammar. Cambridge: University of Cambridge Press.

Schnig, Claus (1992/93). Relativsatzbautypen in den Sogenannten AltaischenSprachen.Acta Orientalia Academiae Scientiarum Hung. Tomus XLVI (2-2).

Tekin, Talat (2000). Orhun Trkesi Grameri. Sanat Kitabevi. Ankara.

____ (1988). Orhun Yaztlar. Ankara: TDK.

Trask, R.L. (1999).Key Concepts in Language and Linguistics. London & New York:Routledge.

Uluta, smail (2002), Relative Clause Constructions in Gagavuz. unpublished,University of Wisconsin, Ph.D. Dissertation.

Underhill, Robert (1972). Turkish Participle. Linguistic Inquiry. Vol. III. ev. FerhatKarabulut. Trke Sfat Fiiller Celal Bayar niversitesi Sosyal Bilimler Ensti-ts Dergisi. Cilt 3. Say 2. 2005

Uzun, Nadir Engin (2000). Anaizgileriyle Evrensel Dilbilgisi ve Trke. stanbul:Multilingual.

Valin, Robert Van(2001). An Introduction to Syntax. Cambridge: CambridegeUniversity Press.

Zimmer, Karl (1987). Turkish Relativization Revisited. Studies on Modern TurkishProceeding of the Third Annual Conference on Turkish Linguistics. Hendrik

Boeschoten & Luda Verhoeven. Tilburg: Tilburg University Press.____ (1996). Overlapping Strategies in Turkish Relativization. Current Issues inTurkish Linguistics. Fifth International Conference on Turkish Linguistics1990, Ankara: Hitit Yaynevi.


27/28

biligWinter / 2009Number 48: 91-118 Ahmet Yesevi University Board of Trustees

The Typology of Relative Clause Constructions inOrkhon Turkic

Ferhat Karabulut*

Abstract: The American linguist, Noam Chomsky, made significantcontributions to linguistic research by arguing that all languages in theworld derive from a universal grammar and that syntactic differences

in languages have emerged through certain transformations. Hisunderstanding of deep and surface structures in language has shedlight on how languages work. This article first introduces Chomskystheory of tranformational-generative grammar, which he developed inthe 1950s as well as his government and binding theory developed inthe 1980s. It then analyzes the typology of relative clauses within thecontext of Orkhon Turkic.In Turkey studies on relative clauses often employ a morphologicalapproach. This study considers the relative clause as a structureinstead and analyzes it from a morphosyntactic-semantic perspective.

In other words, the study regards the relative clause not only as a wordbut also as a morphosyntactic element that plays a role both in its owngoverning domain and in the governing domain of the independentclause. The study looks into the role played by the modified nountransferred from the deep to the surface structure and attempts todetermine the typology of the relative clause structure that emerges asa result of this process.

Key Words: Relative clause constructions, Orkhon Turkic, deepstructure, surface structure, transformation, Turkish, government,binding, Chomsky.

*Celal Bayar University, Faculty of Science and Letters / [email protected]


28/28

bilig osen# 2009 Vpus: 48: 91-118

*

: , , , , . . , (1950) (1980), , . , . , , -,

. , , .

: , , , , ,, , .

* . , / .

[email protected]

Ferhat Karabulut - Köktürkçenin Sıfat Fiilli Yapı Tipolojisi

Documents

Transcript of Ferhat Karabulut - Köktürkçenin Sıfat Fiilli Yapı Tipolojisi