1

FASIHI ANDISHI

ONYO KALI: HIZI NOTISI ZIMECHUKULIWA KATIKA MIHADHALA YA MWALIMU WA KF 202 NA SIYO NAKALA YAKE. NIMEZIANDIKA KATIKA MIHADHALA. KOSA LOLOTE LA NOTISI

HIZI LISIELEKEZWE KWA MWALIMU WA SOMO BALI KWANGU LABDA KAMA NILIKOSEA

KUANDIKA. KAMA UMEZIKUBALI USIWE MCHOYO NIPIGIE KWA 0786684062

__________________________________________________________________

I. USHAIRI

Kuna mitazamo ya aina mbili katika kuelezea dhana ya

ushairi. kuna wanamapokeo na mamboleo. Hata hivyo kabla ya

kuendelea zaidi kuwachambua tuangalie wataalam mbalimbali

wanavyofasili dhana hii . Dhana ya ushairi imejadiliwa na

wataalamu mbalimbali huku kila mmoja akitoa fasili yake.

Baadhi ya wataalam hao ni kama ifuatavyo:

MAPOKEO

Mssamba, (2003) akimnukuu Shaban Robert, anasema;

ushairi ni sanaa ya vina inayopambanuliwa kama nyimbo, mashairi na tenzi zaidi ya kuwa na sanaa ya vina ushairi

unaufasaha wa maneno machache au muhtasari.

Mnyampala (1970) anasema kuwa ushairi ni msingi wa maneno ya hekima tangu kale ndicho kitu kilichobora sana

maongozo ya Dunia kwa kutumia maneno ya mkato na lugha

nzito yenye kunata iliyopangwa kwa urari wa mizani na vina

maalum.

Amri Abeid (1954:1) anasema kuwa ushairi au utenzi ni wimbo, hivyo kama shairi haliimbiki halina maana.

2

Abdulatifu anasema kwamba ushairi ni ule ulio na sifa ya

ulinganifu wa vina na mizani, lugha laini (lugha tamu) na lugha

hii iweze kugusa moja kama ilivyokusudiwa.

Encyclopedia American (EA) inaeleza kuwa ushairi ni kauli

zenye hisia na ubunifu, mpangilio fulani wenye urari,

uwasilishaji wa tajiriba au mawazo ya mtunzi kwa maana

ambayo huibua tajiriba kama hiyo katika nyayo za wasomaji au

wasikilizaji na kutumia lugha ya picha yenye wizani wa sauti.

MAMBOLEO

Kezilahabi ( )anasema kuwa ushairi ni tukio hai au wazo ambalo limeonywa kwetu kutokana na upangaji uzuri wa

maneno fasaha yenye mizani Fulani ili kuonyesha ukweli

Topan (1996) anasema kuwa shairi ni unaoeleza hisia za ndani za binadamu kwa mpangilio Fulani wa maneno hivyo kwa mujibu wa Topan ushairi lazima uguse hisia za ndani ya moyo

wa binadamu.

Njogu na Chimerah (1999) wanasema ushairi ni sanaa ya lugha inayoeleza jambo kwa njia ya mkato na kwa namna

inavyoteka hisia za msomaji au msikilizaji

Mulokozi na Kahigi (1982:25) wanasema ushairi ni sanaa inayopambanuliwa kwa mpangilio maalum na fasaha na wenye

muwala, kwa lugha ya picha, sitiari au ishara katika usemi,

maandishi au mahadhi ya wimbo ili kuleta wazo au mawazo,

kufunza au kueleza tukio au hisia fulani kuhusu maisha au

mazingira ya binadamu kwa njia inayogusa moyo.

Hivyo basi tunaweza kusema kuwa ushairi ni kazi ya sanaa

yenye kuandikwa au kuimbwa kwa kufuata kanuni za ushairi au

3

kutofuata kanuni za ushairi ikiwa na maana kuwa ushairi

waweza kuwa wa kimapokeo au wa kisasa ilimradi ushairi huo

uwe na ujumbe.

Katika ushairi FANI na MAUDHUI ni muhimu sana, mawazo

fikra au sihi za ndani ni vitu muhimu sana katika ushairi

CHANZO/CHIMBUKO LA USHAIRI

Dhana ya chimbuko inafasiliwa na TUKI (2004) kuwa ni

mwazo au asili ya kitu.

Baadhi ya wataalamu wameweza kuelezea chimbuko la

ushairi wa Kiswahili kwa kuzingatia mitazamo au nadharia

mbili ambazo ni kama ifuatavyo:

1. Nadharia ya kwanza inadai kuwa; Chimbuko la ushairi wa Kiswahili ulitokana na ujio wa Waarabu.

2. Na nadharia ya pili inasema kuwa; Chimbuko la ushairi wa Kiswahili ni zao la jamii ya waswahili

wenyewe.

Hapa tunaenda kuzielezea nadharia hizi kila moja na kujaribu

kuona ubora wake na udhaifu wake katika kuelezea chimbuko la

ushairi

1.Na nadharia ya pili inasema kuwa; Chimbuko la ushairi wa

Kiswahili ni zao la jamii ya waswahili wenyewe.

Kwa kuanza na Lyndon (1962) Swahili Poetry anatoa hoja tatu ambazo ni:

ushairi wa Kiswahili umetokana na Uislamu,

ushairi ulianzia kwenye upwa wa kaskazini mwa Kenya hususani Lamu.

4

Na maudhui ya ushairi wa Kiswahili yalitokana na ushairi wa Kiarabu. Utungo wa kwanza wa ushairi

andishi wa Kiswahili ni Tambuka, Mwengo bin

Athmani (1728)

Ubora wa Nadharia hii

Ubora wa nadharia hii au mtazamo wa Harries kuhusu chimbuko la ushairi wa Kiswahili ni kwamba umesaidia

wengine kuendelea kuchunguza zaidi kuhusu chimbuko la

ushairi wa Kiswahili.

Udhaifu wa nadharia hii

Udhaifu wa nadharia hii ni kuwa si kweli kwamba ushairi wa Kiswahili uliletwa na Uislamu bali ulikuwepo hata kabla

ya ujio wa Uislamu, kwani ushairi hautenganishwi na

jamii husika. Hivyo jamii za waswahili walitumia Nyanja

mbalimbali za ushairi katika shughuli zao mbalimbali au

shughuli zao za kila siku, kama vile; shughuli za kilimo na

ufugaji.

Pia ushairi wa Kiswahili ulianza karne ya 10BK na ushairi wa Kiswahili ulikuwa ukitungwa na kughanwa kwa ghibu

bila kuandikwa. Wataalam wengi wanakubaliana kuwa

asili ya ushairi wa Kiswahili ni tungo simulizi hasa ngoma

na nyimbo.

Udhaifu mwingine katika mtazamo wake wa kusema kuwa ushairi ulianzia pwani ya kaskazini ya Kenya si kweli kwa

kuwa waswahili walikuwepo hata sehemu nyingine kama

vile Kilwa na Bagamoyo ambapo ushairi wa Kiswahili

ulitumika.

5

Hoja ya kusema ushairi wa Kiswahili ulitokana na Kiarabu haina mashiko kwa kuwa waswahili walikuwepo hata

kabla ya waarabu na walikuwa na ushairi wao isipokuwa

ujio wao ulileta athari kubwa kwa kuwa ulichanganya na

mambo ya dini ya kiislamu na hati.

Knappert (1979) Four centuries of Swahili verse anasema; Ushairi wa Kiswahili ulichipuka kwenye upwa wa Kenya kutokana na nyimbo na ngoma za waswahili na ulianza katika

karne ya 17 na pia ni ushairi wa Kiislamu wenye kuchanganya

sifa za tungo za kiafrika na za kiajemi.

Ubora wa hoja hii ni kwamba, ni kweli Knappert amekubali

kuwa,ushairi wa Kiswahili ulitokana na waswahili wenyewe.

Hata hivyo hoja yake ina udhaifu kwa kuwa ushairi wa

Kiswahili ulianza kabla ya karne ya 10 BK na pia amejikita

katika maudhui ya mambo mengine kama vile siasa, uchumi na

kijamii. Vilevile amechanganya chimbuko la ushairi wa

Kiswahili na Uarabu.

2. Nadharia ya pili inasema kuwa ushairi ni zao la waswahili

wenyewe.

Nadharia hii imejadiliwa na wataalam mbalimbali akiwemo

Shaban Robert, Jumanne Mayoka (1993) na Senkoro, Mulokozi

na Sengo.

Jumanne, M. Mayoka (1993) anasema ushairi umetokana na

jamii ya wanadamu wenyewe na umesheheneza ukwasi mkubwa

wa lugha ambayo imekuwa ikitumika katika hatua zote za

kisiasa, kiuchumi na kiutamaduni katika historia ambayo

mwanadamu amepitia, Kwa mfano kuwa msamiati uliotumika

tangu enzi za kuishi mapangoni, enzi za uwindaji, ujima,

6

utumwa, vita vya makabila, uvamizi wa wageni, ukoloni na

harakati za kupambana na ukoloni hadi kupata uhuru na

maendeleo yake.

Ubora wa hoja

Ubora wa hoja hii ni kwamba ina mashiko ndani yake kwa

sababu, kila jamii ina sanaa yake na ushairi ni moja kati ya

sanaa hizo ingawa inaweza ikaathiriwa na sanaa ya jamii

nyingine. Pia ushairi umekuwa ukikua na kuendelea kadri jamii

inavyokuwa na kuendelea.

Udhaifu wa hoja.

Udhaifu wa hoja hii ni kwamba si kweli kuwa katika kipindi

hicho ushairi ulikuwa tayari umesheheni ukwasi mkubwa wa

lugha, na kama ulikuwa kweli umesheheni huu ukwasi wa lugha

alipaswa kutuonesha huo utajiri wa lugha anaouzungumzia

katika ushairi.

Senkoro (1988) anasema kuwa ushairi uliibuka pale lugha

ilipoanza katika kipindi cha uhayawani (kipindi ambacho

mwanadamu alipoanza kupambana na mazingira yake) kwenda

katika kipindi cha urazini (maana) ili kumwezesha binadamu na

mazingira yake kwa mfano, zana za kazi zilizotumika

ziliwafanya waimbe kwa kufuata mdundo wa zana hizo.

Masamba anasema kwamba kimsingi chimbuko la ushairi wa

Kiswahili ni waswahili wenyewe katika nyimbo, ngoma nk

ambazo ziliimbwa katika masuala ya kilimo, jando na unyago

n.k. Massamba anaendelea kusema kwamba nyimbo hizi

zilikuwa zikiimbwa bila kufuata vina na mizani lakini kwa kadri

muda ulivyoenda walizidi kuziendeleza na kuziboresha. Hivyo

7

suala la vina na mizani lililetwa na wageni sio kiini cha ushairi

wa kiswahili

Mulokozi fasili ya fasihi haiwezi kutenganishwa na utamaduni

wa maisha ya watu. Anaelezea kuwa ushairi wa Kiswahili

hutumia lugha ya Kiswahili, hivyo ili kujua chimbuko la ushairi

wa Kiswahili ni lazima ujue juu ya waswahili wenyewe

Pamoja na kuwa nadharia hii imeonesha kukubalika na

wataalamu mbalimbali kama vile Senkoro, Mayoka na Shekhe

Amri Abeid, lakini bado ina mapungufu. Hii ni kwa sababu

imeshindwa kuonesha muda maalumu ambapo ushairi wa

Kiswahili ulianza na ni wapi ulianza kutumika. Hili ni suala

ambalo linaumiza vichwa vya wataalamu mbalimbali hadi hivi

sasa, kwani hakuna mtaalamu yoyote aliyefanikiwa kuonesha ni

wapi na ni lini ushairi wa Kiswahili ulianza.

Hivyo basi, kutokana na nadharia hizo mbili tunaungana na

nadharia inayosema kuwa, chimbuko la ushairi wa Kiswahili ni

zao la waswahili wenyewe, kwa sababu waswahili wana

utamaduni wao ambao ulikuwepo kabla ya ujio wa Waarabu. Na

waliutumia ushairi huo katika shughuli mbalimbali za kijamii,

kwa mfano katika harusi, jando na unyago.

AINA ZA USHAIRI/BAHARI ZA USHAIRI

Kwa ujumla ushairi upo katika makundi mbalimbali. Uainishaji

wa ushairi unategemea wataalam. Mlokozi (1996) anadai kuna

bahari 13 za ushairi ambazo kwa mujibu wa tapo la wataalamu

wa Mombassa

1. Wimbo/Tathilitha

8

Shairi la aina ya wimbo lina mishororo 3 inayoweza kuwa na mikondo tofauti, unaweza kuwa na kina kimoja

mwishoni

Mara nyingi wimbo huwa na vipande viwili 2. Shairi/Tarbia

Utungo ambao una mishororo 4 katika kila beti na kila mshororo una vipande 2

Shairi huweza kuwa na maudhui ya namna yoyote ile 3. Utenzi/utendi

Ni ushairi wenye mizani michache kuliko 12

Una vina vinavyobadilikabadilika isipokuwa cha mwisho

Kwa kawaida husimulia visa virefu vya kihistoria.mfn vita nk

4. Zivindo

Ni shairi linalofafanua maana ya maneno

Lengo kuu ni kufunza lugha. Mfn shairi la Kihindi. 5. Tumbuizo

Hauna idadi kamili ya mizani na mishororo

Nia yake ni kutoa hisia ambazo zimembana mtu. Mfn Mbolezi-nyimbo za misibani, nyimbo za kubembelezea

watoto

6. Hamziyya

Una mishororo miwili miwili na vina vyake viko mwisho tu wa beti

Ulitungwa na Sharif Aidarus bin Uthman

Ulikuwa ni wa kumsifu mtume Mohamadi S.W.A 7. Dura Mandhuma au Inkishafi

Unatokana na utenzi wa mtu aliyeitwa Inkishafi

Una mambo ya kuonya, kufuata mambo ya kidini na kuelekeza

9

8. Ukawafi

Una mstari mmoja wenye vipande vitatu

Ukwapi-silabi 6

Utao-silabi 4

Mwandamizi 5

Zinahusu maudhui ya kidini 9. Wajiwaji

Ni utungo ambao una mishororo 5 kila ubeti wenye mizani 5

Zinahusiana na mambo ya kidini, kumsifu mtu shujaa na bingwa

10. Wawe au Vave

Asili yake ni kaskazini ya mwambao wa Pwani hasa sehemu za Amu na Pate

Unahusu kilimo, ziliimbwa wakati wa kufyeka mistu, kuchoma pori nk

11. Kimai

Ni utungo unaohusu mambo ya baharini au wakati wavuvi wanapomtafuta mwenzao ambaye amepotea

Ni utungo unaohusu ubaharia

Idadi ya mizani hubadilika badilika na vina si vya lazima 12. Ngonjera

ni mazungumzo au mabishano ya kishairi kuhusu mada Fulani

huundwa kwa kulumbana pande mbili

suluhisho la kile kinachojadiliwa hupatikana mwishoni 13. Kikwamba

Ni utungo ambao neno moja hutumiwa kila mwanzo wa ubeti na neno hilo hufululizwa na mabadiliko

mbalimbali.

10

MABADILIKO NA MAENDELEO YA USHAIRI

WA KISWAHILI

MAENDELEO YA KIHISTORIA:

Wataalamu ambao wanajaribu kutupa taarifa kuhusu maendeleo ya ushairi wa Kiswahili ni pamoja na M.M.

Mulokozi (1996) ambaye anatuambia kwamba ulianza

karne ya 10BK

Katika kipindi hiki hakukuwa na ushairi ambao ulikuwa umeandikwa kwa utamaduni wa Waswahili bali kulikuwa

na ushairi simulizi uliganwa kwa ghibu

Kuanzia miaka ya 1000BK wakati wa ukoloni kulitokea athari kubwa katika ushairi wa Kiswahili k.v hati ya

maandishi na dini ya kiislamu

Ushari uliwaunganisha Waswahili na duni pana ya umma na taaluma ya uandishi kwa hati ya Kiarabu uliwapa

wenyeji ujuzi wa kusoma na tabia ya kuandika

1000-1500BK

Katika kipindi hiki kulikuwa na ustawi na ustaarabu wa kimji wa waswahili katika miji yote ya Pwani na

biashara ilistawi kati ya wageni na wenyeji

Katika kipindi hiki fasihi pia ilistawi Mashujaa wanaosimuliwa katika tendi k.v Fumo Lyongo

waliishi kipindi hiki

Ushairi uliendelea kuwa simulizi Ushairi wa mwanzo uliitwa SWIFA

1500-1750BK

11

Hiki ni kipindi cha tatu na kilikuwa kipindi cha misukosuko ya wenyeji na Wareno

Kulikuwa na tungo zilizohidhiwa zilizowahusu Wareno, Migeni, Poatugei afila

Tungo nyingine zilikuwa ni utendi wa Hamziyya, Siri Lasinari, Utendi wa Tambuka 1723 nyingi zilikuwa

zikiwapa moyo Waswahili

Waswahili walifanikiwa kuwaondoa wareno.

1750-1900

Hiki kilikuwa ni kipindi cha nne, na kilikuwa ni kipindi cha utawala wa Waarabu

Kulikuwa na migogoro mingi ya kivita katika utawala wa Waarabu

Tabia za Mamwinyi, wafanya biashara, matajiri na wamisionari vilistawi

Kipindi hiki kilitawaliwa na fasihi ya kidini ambayo ilitafakari theologia na falsafa ya maisha

Kulikuwa na tendi nyingi zilizoibuka kuko Arabuni wakati wa mtume Muhamed. Mfn Shutaki, Angamia, Nakaa,

Masahibu nk

Pia kulikuwa na tungo za kitamaduni, mawaidha na tumbuizo. Mfn utendi wa Mwanakupona

Washairi walijitokeza kuhusu mashairi ya kisiasa ambao ni Myaka bin Haji (1776-1840), huyu aliishi Mombassa.

KARNE YA ISHIRINI (20)

12

Katika kipindi hiki uchapishaji wa magazeti na vitabu ulijitokeza. Kulikuwa na Asasi za kudai uhuru. Waandishi

waliandika sana kuhusu kudai uhuru. Mfn Saada Kandoro

Baada ya uhuru ushairi wa kisiasa ulienea zaidi kama vile Ngonjera na makue.

MAJARIBIO NA MABADILIKO KATIKA USHAIRI

WA KISWAHILI

Senko ( ) anasema baada ya fahamu zake kufunguliwa alianza

kuangalia mabadiliko katika ushairi.alidai kuwa kuwa kuwa

dunia inabadilika hivyo na ushairi hauna budi kubadilika.

Wangai Mwai (2008:73) fasihi hubadilika badilika katika kumbo na maudhui kwa hiyo ushairi wa Kiswahili sharti

uruhusu mabadiliko yanapotokea.

MGOGORO WA USHAIRI WA KISWAHILI

Baadhi ya washairi kama vile E.Kezilahabi, M.M Mulokozi, K.K Kahigi na wengineo walinza kuandika kazi

za ushairi zisizo na urari wa vina na mizani

Wengi walichukulia na kurudi nyuma kwa ushairi lakini waandishi hao waliona ni hatua ya maendeleo

Hivyo mashairi yaliyotungwa kwa mfumo huo yalipata majina mbalimbali kama vile Makue, Mtiririko, Mapingiti.

Nk

Na hivyo watungaji wa mashairi haya waliwaita wanamapinduzi na wengine wakawaita wachochezi

Ibrahim Noor Shariff (1988:183) amedai kuwa mzozo uliibuka pale wanamabadiliko walipodai mambo matatu:

1) Mbinu za kutunga mashairi zilikuwa chache mno

13

2) Sharia za kutunga mashairi ziliwanyima uhuru wa kutunga

3) Muundo wa tungo za kishairi uliokuwa wa Kiswahili hapo awali haukuwa na vina wala mizani, hivyo sharia

si za lazima.

Kauli hizi za wanamabadiliko zilipingwa sana na wanamapokeo ambao waliamini kwamba urari wa vina na

mizani ndiyo roho ya ushairi, ruwaza ya vina na mizani

ndizo zinazoufanya ushairi wa Kiswahili ujitambulishe.

Njogu na Chimerah (1999:113) wanadai kwamba mgogoro

huu ulikuwa baina ya vijana na wazee waliokuwa

wamekulia katika mazingira ya tungo za vina na mizani

Mawazo yao kwa ujumla yalipingana kwa kiasi kikubwa na

mawazo ya wanamapokeo japo kuna mazingira Fulani

walifanana. Wanamabadiliko waliamini kuwa

Hakuna sheria za kutunga mashairi (Kezilahabi 1977:60), kila shairi lina njia yake ya kutunga na njia yake ya kutoa

mawazo.

Dhamira/maudhui, mawazo, maadili na falsafa zitawale fani ya ushairi

Walidai kuwa mabadiliko ya umbo la ushairi yamefungamana na maendeleo ya historia ya jamii zetu, ni

sehemu ya jamii yetu,hivyo kubadilika kwa ushairi wa

Kiswahili si kitu cha kigeni

Vina na mizani ni kunga za utungaji zilizozuia ushairi wa Kiswahili kukua na kusambaa kwa mapana yake na marefu

yake.

Soma Njogu na Chimerah (1999) ufundishaji wa fasihi.

14

II. RIWAYA

Riwaya sio utanzu wa muda mrefu sana bali ni utanzu ambao

umeanza kushika mashiko hivi karibuni kuanzia karne ya 19

huko Ulaya

Encloypedia hudai kuwa riwaya ni ubunilizi ya kinathari1

inayotosha kuwa kitabu (kitabu kwa mujibu wa UNESCO ni

chapisho lolote lenye kuanzia kurasa 48 na kuendelea.) bunilizi

ya kifasihi ni ambapo matukio mengi yamebuniwa

Enclopedia Bratanica wanasema riwaya ni masimulizi marefu ya kubuni ya kinathari yaliyochangamana kiasi na yenye

kuzungumzia tajiriba2 ya binadamu. Wanaendelea kusema

kwamba kwa kawaida riwaya huwa na mfululizo wa matukio

yanahusiana na yenye kulihusu kundi Fulani la watu kaka

manthari mahususi

Mphahlele (1976) anasema kwamba riwaya fupi huwa na

kati ya maneno thelathini na tano elfu (35,000) na hamsini elfu

(50,000) na riwaya ndefu zaidi inaweza kuwa na maneno zaidi

ya sabini na tano elfu (75,000)

Mhando na Balsidya wanadai kwamba katika riwaya

lazima kuwe na mchanganyiko wa matukio na ujenzi wa

wahusika naye Foaster (1949) anachangia kwa kusema kwamba

riwaya lazima iwe na wakati.

SIFA ZA RIWAYA

Ni masimulizi ya kubuni Ni hadithi ya nathari katika masimulizi

1 nadhari-ni maelezo ya kina yanayoelezea jambo kwa mapana (hii inafanya itofautiane na ushairi na tamthiliya

2 Tajiriba ni uzoefu alio nao mtu. Uwe mbaya au mzuri

15

Ni ya mpangilio au hakuna mpangilio Inafungamana na wakati (yaani yale yanayotendeka katika

jamii hiyo)

Ina sifa ya urefu kama tulivyoona hapo juu Ina mawanda mapana (yaani inaweza kuzungumzia mambo

kwa upana sana)

Lazima kuwe na mchangamano wa visa mfano; katika riwaya ya Janga Sugu la Wazawa ina visa kama, ushirikina,

vifo, mapenzi ya kweli na ya uongo,ndoa, mila nk

Ina wahusika wengi

CHIMBUKO LA RIWAYA

Riwaya imejazwa na mambo makubwa mawili:

1) Fani za kijadi za fasihi 2) Mazingira ya kijamii

a) Ngano-hadithi za kubuni zinazohusu wanyama, watunzi wengi wameathiriwa na ngano kw wasababu wanachota

visa, mbinu za kifani , dhamira katika ngano (zinaonekana

kwamba ni za kingano zaidi)

b) Visasili-masimulizi ya kubuni ambayo yanaeleza juu ya maisha, asili, ya vitu na hatima yake. Kwa kawaida visasili

huaminiwa kuwa ni hadithi za kweli

c) Visakale-ni hadithi za kale zinazohusu kabila la kale, udini nk. M.M.Mulokozi anasema kuwa kila kabila lina visakale

vyake. Katika riwaya visakale vinajitokeza katika riwaya

ya Kisima cha Giningi

16

d) Hekaya-ni hadithi za kusisimua kuhusu masaibu na matukio ya ajabu yasiyo ya kawaida, mara nyingi masaibu

yanasababishwa na mapenzi, huwa ni ndefu kuliko hadithi

nyingine lakini si ndefu kuliko riwaya. Katika taaluma ya

Kiswahili ni riwaya ya Adili na Nduguze-Shaaban Robert,

Riwaya ya Ubeberu Umeshindwa ya KIIMBILA( 1971) e) Tendi-ni hadithi ya kishairi kuhusu mashujaa wa kihistoria

na wakubuni wa jamii au taifa.mfano Utendi wa Fumo

Lyongo, kuna baadhi ya riwaya zimeiga mbinu za kiutendi.

Mfano huko Ulaya Illiad Odyssey, Don Tuliv 1928, Toistoi

(1828-1910). Mfano katika Afrika ni riwaya ya Ngugi wa

Thiongo ya Matigali. f) Masimulizi ya wasafiri-ilihusu masaibu waliyopata wasafiri

mbalimbali. Mfano Riwaya ya kiingereza ya kwanza ni

Robinson Kruso ilihusu habari ya mhusika mkuu ambaye

alikuwamo katika merikebu iliyozama na akaokoka na

kuamua kuiishi katika kisiwa peke yake. Katika Kiswahili

kuna riwaya kama vile utumwa Kwa Heri Iselamagazi hizi zote ziko katika muundo huu.

Katika karne ya 16 fani nyingi ziliendelea. Na mojawapo ya

sababu ya kuendelea kwa riwaya ilikuwa ni:

1) Ukuaji mkubwa wa shughuli za kiuchumi huko Ulaya baada mapinduzi ya kiviwanda

2) Mageuzi ya kijamii na kisiasa yaliyofungamana na mabadiliko ya kiuchumi

3) Ugunduzi wa teknolojia ya upigaji chapa

17

Mpaka sasa hakuna vigezo maalumu vya uainishaji wa

riwaya, kila mtaalamu huangalia kwa jinsi anavyoona yeye.

Wengine wanaangalia muundo, mtindo, umbo,

lengo/shabaha/historia. Madumula (2009:61 anasema

riwaya inaweza kuainishwa kifani, kidhamira, kihistoria na kiitikadi

Naye Mulokozi M.M (1996) anaonyesha michepuo miwili ya

riwaya:

1) Riwaya ya dhati 2) Riwaya pendwa

Katika mhadhara huu tutaangalia riwaya kama alivyoainisha

Madumula

Inahusu maisha ya mtu binafsi, yaani mwandishi mwenyewe, tatizo hapa ni uaminifu wa mwandishi, si rahisi

kuandika kweli yote.

Mfano katika Kiswahili ni Riwaya Maisha yangu baada ya miaka 50 ya Shaaban Robert

Inahusu mtu mwingine na siyo mwandishi mwenyewe Pia inahusu maisha ya mtu binafsi lakini ni maisha ya mtu

mwingine na siyo ya mwandishi mwenyewe

Ni matukio ya kusisimua ambayo hayajawatokea watu wengine

Lengo kuu ni kueleza ugumu wa maisha ya maisha ya mhusika mkuu jinsi anavyopambana na maisha. Mfano

Wasifu wa Siti Binti Saadi ya Shaaban Robert

18

Ina lengo la kufundisha maadili mema ambayo ndiyo msingi katika maisha

Inahusu: mateso na uvumilivu, majuto baada ya kutambua kosa. Mfano katia Kiswahili ni Adili na Nduguze,

Kusadikika, Kufikirika-zote za Shaaban Robert

Huchanganya historia halisi na sanaa ili kuleta maudhui Fulani

Hazielezi matukio yote ya kihistoria bali yale ya muhimu tu, yaliyoathiri mwelekeo na mwenendo wa jamii Fulani

Maudhui yake ni kumbukumbu ya mambo yaliyopita na dhamira zake huwagusa watu wengi. Mfano katika

Kiswahili ni Riwaya ya Uhuru wa Watumwa ya J. Botela,

Kwa Heri Iselamagazi ya J Mapalala, Zawadi ya Ushindi

ya Beni Mtobwa, na Njozi iliyopotea ya Mungongo

Inahusu maisha ya watu na msisitizo wake ni katika mila, desturi na mabadiliko ya kijamii

Dhamira huanzia ngazi ya familia hadi kitaifa na hata kiulimwengu

Husawiri matatizo yaliyo katika jamii kwa kuonyesha chanzo chake. Mfano katika Kiswahili ni Dunia Uwanja

wa Fujo ya Kezilahabi, Siku ya Watenzi Wote ya

Shaaban Robert na Harusi ya J.Safari

Aina hii inaweka mkazo juu ya mikinzano ya ndani ya binadamu, kiakili, kinafsi na kijinsia

Huonyesha uwezo na udhaifu wa binadamu katika kuzikabili hali ngumu za maisha

19

Mhusika mkuu husukumwa katika ukingo wa aidha kufa ili ayaepuke matatizo au aishi na hayo matatizo. Mfano katika

Kiswahili ni riwaya ya KIU ya Muhamedi S.Abdalah,

Nyota ya Rehema ya huyu huyu Muhamed, Rosa Misitika

ya Kezilahabi na Kichwa Maji ya Kezilahabi

Ni riwaya ambayo inajadili matatizo ya kisiasa Inalenga kuleta mabadiliko ya kisiasa na kijamii Mara nyingi riwaya za kimapinduzi zina mwelekeo wa

kisosholisti ambapo mlengwa mkuu ni umma kushika

hatamu

Mkazo upo katika ITIKADI kama msingi na dira ya kuongoza jamii

Wahusika wake wanatoka katika matabaka mbalimbali Mfano katika Kiswahili ni riwaya ya KULI ya Adamu

Shafi, Utengano ya Saidi A Mohamed, Dunia Mti Mkavu

ya S.A.Muhamedina KASRI MWINYIFUAD ya Shafi A

Shafi

Inajadili migogoro na maisha ya binadamu kwa kutafakari kwa mantiki na kwa kina kuhusu mambo yanayohusu

maisha

Inajadili maswali kama vile: maana ya maisha nini? Hatima ya binadamu nini? Uhusiano wa binadamu na malaika

ukoje?

Mifano ya riwaya ya kifalsafa ni: Mzingire, dunia uwanja wa fujo, Nagona, babu alivyokumbuka ya S.A Muhamedi,

Riwaya ya Binadamu-ya K.w Wamitila. Riwaya hizi ni

ngumu sana kuelewa zinaelezea, hata wahusika wake ni wa

kufikirika zaidi, mfn wanyama nk

20

Ni riwaya ambazo hujishughulisha na masuala ya upelelezi, mapenzi na ujasusi, mara nyingine zinahusisha

mapigano ya kimwili na ya kiakili kati ya mtu mmoja na

watu wengi. Na mara nyingi huyu mtu mmoja

huwashinda watu wengi

Riwaya hii inakuwa na mhusika mkuu mkweli (ambaye anapewa sifa ambazo zinazidi uwezo wa mwanadamu

wa kawaida-yaani huwezi kumshinda kuanzia mwanzo

hadi mwisho). Riwaya za namna hii zina chumvi nyingi.

Mfano Riwaya ya Kifo ni haki yangu mhusika wake mkuu Camila anayekata nyeti za wanaume. Mfano

mwingine ni Simu ya kifa ya Faraji Katambula, Kikosi

cha Kisasi ya E.Musiba. Mzimu wa watu wa kale, Kosa

la Bwana Msa-vya Muhamedi S.Abdula-mhusika wake

mkuu ni Msa

Utanzu wa riwaya umekuja baada ya utanzu wa ushairi na tamthiliya lakini ukuaji wake umekuwa kwa kasi

kubwa. Inasemekana kwamba riwaya ya Kiswahili

ilianza kujitokeza katika mwisho mwa karne ya kumi na

tisa. Kwa nini ilichelewa sana hapa Afrika? Sababu yake

ni kwamba

1. Hadhira kubwa ya watu haikujua kusoma na kuandika

2. Hadhira kubwa ya watu haikuweza kununua vitabu

3. Jamii ya waswahili haikuwa na mitambo ya kupigia chapa

na pia haikuwa na mfumo mzuri wa usambazaji

vitabu(hapakuwa na printers nk)

21

Hivyo tunaona kwamba wakati wa ujio wa wakoloni

ulisababisha kuanzishwa kwa baadhi ya vituo vya kupigia

chapa, kwa mujibu wa Mulokozi ( ) anasema ukoloni uliweka

mazingira ambayo yameweza kuilea riwaya. Mfano: hati ya

maandishi ya Kirumi, mfumo wa usambaji wa vitabu

Mwanzo riwaya ya Kiswahili ilianza kujitokeza kwanza kama

tafsiri ya kazi za nje, hivyo tafsiri nayo ilisaidia sana

kuchipuka kwa riwaya. Kwa kadri tafsiri zilivyokuwa

zikifanywa, waswahili walianza kuiga vitabu hivyo.

Kamati hii ilihimiza uandishi katika lugha ya Kiswahili kwa

njia ya kushindana. Hivyo ilianzisha mashindano ya uandishi

wa Kiswahili. Riwaya ya kwanza ya Kiswahili ilikuwa Uhuru

wa Watumwa ya MBOTELA Ilichapwa mwaka 1934, riwaya

nyingine ni riwaya ya Mzimu wa watu wa kalena Simu ya Kifo

Kulijitokeza riwaya ambazo zilikuwa zikifuata mkondo wa

kingano.Njogu na Chimerah (2008) wanaeleza

kuwakimaudhui riwaya nyingi zilikuwa na mambo ya kimila na tabia kama njia ya kutunza maadili. Miongoni mwa riwaya

hizo ni Utu bora mkulima, Kufikirika, Kusaidikika, Adili na

Nduguze na Siku za watenzi wote zote za Shaaban Roberti.

Kulikuwa na mambo yafuatayo:

Ukombozi wa bara la Afrika na ujenzi wa jamii mpya, hivyo

maudhui yake yalikuwa ni ujenzi wa jamii mpya na:

22

Kusuta ubinafsi na ukandamizaji

Zilikuwa zikihakiki unyama wa maisha ya kimiji

Zilikuwa zikiielekeza jamii katika mkondo wa kibinadamu katika usawa na ustawi. Mfano riwaya hizo ni LILA NA FILA,

KABURI BILA MSALABA-iliandikwa na KAREITHI

Katika kipindi hiki pia kulijitokeza kundi la Riwaya Pendwa

zilizohusu upelelezi na uharifu mfano Mzimu wa watu wa

kale, Kisima cha Giningi, Simu ya Kifo

Zile za uharifu ni MTAKA YOTE HUKOSA YOTE ya Leo

Odera Omera, Tatizo Kisauni ya CHADHORO

Ni kipindi cha kupevuka na kushamiri kwa riwaya ya Kiswahili, katika kipindi hiki riwaya nyingi zilianza

kujishughulisha na uongozi na usaliti wa kisiasa.

Njogu na Chimerah (2008) wanadai wasanii walianza kutafakari jinsi ukoloni ulivyoanza kufungua milango

kwa watu wachache na kutumia mali kwa manufaa yao

wenyewe

Katika kipindi hiki kuliibuka riwaya za kihistoria kwa mfano KWA HERI ISELAMAGAZI iliyoandikwa na

Mapalala. Miradi Babu ya wazalendo.

Katika kipindi hiki kulizuka riwaya ya kifalsafa na ya majaribio. Mfano Nagona 1987, Mzingile(1991)-

Kezilahabi. Riwaya ya Zilahiri na Zirani ya William

Katika kipindi hiki kulikuwa na ongezeko la riwaya ya vijana na watoto. Mfano wa riwaya hizo ni Mashujaa wa

Kaza kamba-ya Shija (1980) wimbo wa Sokomoko

(1990), Ngome ya Mianzi (1990), Ngoma ya

23

Mianzi(1991) Moto wa Mianzi (1995) zote hizi ni za

Mulokozi.

Fasihi huithamini jamii kihistoria, kiitikadi, kisiasa, kiuchumi na kiutamaduni na kijamii, na kwa kuwa jamii

imekuwa ikibadilika badilika kimtazamo, fasihi nayo

imekuwa ikibadilika kwa sababu jamii inabadilia. Na hivyo

fasihi nayo inahitaji kupokea mabadiliko hayo ili kwendana

na jamii husika.

Mabadiliko katika riwaya (fasihi) yanatokea kwa sababu ya wasanii kutumia vionjo vipya katika kuziumba kazi

zao. Kama anavyosema Khamisi (2007) anasema,mara moja

tunaona neno kionjo linajisemea lenyewe kimya kimya juu ya

mabadiliko ya utanzu wa fasihi. Lengo la mabadiliko hayo ni

kwamba chenye mwanzo hakikosi kuwa na mwisho

Utanzu wa riwaya ya Kiswahili haukuepuka mabadiliko. Sababu zilizobadilisha mabadiliko haya ni makali

ya wembe wa kisiasa, mfano nchini Kenya makali ya kisiasa

yalikuwa dhidi ya Masosholisti. Mfano wa riwaya ni Gamba

la Nyoka,

Majaribio na mabadiliko ya riwaya ya Kiswahili yalianza pale ambapo waandishi wengi wa Kenya na

Tanzania walipoanza kukataa kukubali kila kitu

walichokisikia. Walipoanzaa kukataa kanuni za jamii za

ughunaji, hivyo wakaanza kuandika riwaya tofauti na za

mwanzo.

24

Madumula anawanukuu SCHOLES na APLLOE riwaya huweza kubadiliko kutokana na utanzu wenyewe

kuwa hauna mashiko legelege na tepetepe, hubadilika badilika

Hivyo kutokana na majaribio na mabadiliko katika riwaya ya Kiswahili tunaona upywa katika kazi za riwaya

katika fani na maudhui yake. Kisanaa riwaya hizi

zinachanganya uhalisia na falsafia. Mfano wa riwaya ya

Kufikirika. Mfano mwingine ni UKIUSHI-Mtiririko

haueleweki, na riwaya hizi zinakuwa na mwingiliano matini

yaani kuchanganya kazi nyingi katika kazi moja.kisanaa pia

zina wahusika wa kidhani

Pia riwaya hizi zina mazingaombwe sana, kwa mfano katika Nagona lugha yake ni ya mafumbo, visasili, pia ni

lugha inayoelekeza, haifafanui sana.kimaudhui riwaya hizi za

majaribio inatazama matatizo kwa mtazamo wa ndani.

Inashughulikia masuala ya ulimwengu wote, riwaya hizi pia

kimaudhui zinaitetea dunia dhidi ya maangamizi ya uovu

mkubwa.

3. TAMTHILIYA NA DRAMA

Kumekuwa na mkanganyiko kati ya dhana hizi mbili, watu

wamekuwa wakizichanganya sana.

Tamthiliya ni drama na kinyume chake

Tamthiliya ni drama lakini si drama zote ni tamthiliya

A. TAMTHILIYA

Mulokozi (1999:88) tamthiliya ni kazi iliyokusudiwa kutendwa jukwaani kwa ajili ya hadhira fulani

25

Tamthiliya huitwa mchezo wa kuigiza. Istilahi hii tamthiliya imetokana na neno methali lenye maana ya

mfano/ishara ya kitu

Wamitila (2003)tamthiliya ni kazi ya kidrama na ya kimaongezi ambayo huigizwa mbele ya hadhira/kazi

iliyoandikwa ili kusomwa

Kimuundo tamthiliya hudhihilika katika:

matendo na maonyesho, mazungumzo huchukua sehemu kubwa katika uwasilishwaji wake wa maudhui (huwa

katika diolojia)

haiweki msisitizo mkubwa katika uwasilishwaji wake jukwaani wakati drama inaweka msisitizo mkubwa katika

uwasilishwaji wake

Penina Mhando anadai kuwa Tamthiliya ni ule utungo unaoweza kuwa umeandikwa au haukuandikwa ambao

ambao unaliweka wazo linalotaka kuwasilishwa katika

umbo la tukio la kiliwezesha kutendeka mbele ya hadhira

Kutokana na sifa hii ya kutendeka jukwaani tamthiliya inawekwa kwenye kundi la sanaa za maonyesho(Mulokozi)

SANAA ZA MAONYESHO

Mohamedi na Balysidya wanasema kuwa sanaa za maonyesho

ni kitendo chochote chenye sifa 4

a) Mchezo b) Mchezaji c) Uwanja wa kutendea d) Watazamaji

tamthiliya ni andiko la kiuigizaji linalotoa simulio kwa

kuonyesha maneno na matendo

26

B. DRAMA

Wamitila (2003) anasema ni aina ya utanzu wa fasihi ambao kimsingi hudhamiriwa kuigizwa mbele ya hadhira inaweza kuwa imeandikwa au haikuandikwa lakini msisitizo wake ni

kuigizwa

Msingi mkuu wa drama ni utendaji na utanzu huu umebuniwa kwa ajili ya thieta

Wahusika hupewa majina ya kuigiza mbele ya hadhira

Iwochukuu (2000) anasema drama ni mabadiliko, ubunifu na usawiri wa uhalisi jukwaani. Msingi mkuu wa drama ni

matendo. Hoja hii imeungwa mkono na Aristotle anayeifafanua

drama kama uigaji wa matendo

Bretcht anasisitiza kuwa drama si uigaji wa matendo pekee pia ni chombo cha ufafanuzi wa hali za kijamii, chombo

cha mabadiliko ya kisiasa na kiuchumi

Kitendo huitwa drama endapo kitendo hicho ni mwigo wa kitendo cha kilichokwishatangulia.

DRAMA ZA KIJADI

Jamii ya waafrika ikiwemo ambayo utamaduni wake ulikuwa

haujaingiliwa na wakoloni ilikuwa na sanaa ya maonyesho

zilizogawanyika katika makundi mbalimbali. Balisdya na

Mhando walianisha aina mbalimbali za drama hizo

1. SHEREHE

Zilihusishwa na kundi moja kwenda kundi jingine mfano. Jando na unyago, jina kwa mtoto, kuota meno nk

Ziliambatana na madaraka kwa mwanajamaii ya mwanajamii aliyeingia katika kundi jipya. sherehe

27

ziliwekwa katika katika umbo la vitendo na vikapewa uzuri

wa kisanaa

2. NGOMA

Mhando na Balisdya wanasema ni chombo, sherehe au uchezeshaji wa viungo vya mwili. Malengo yake ni

kuburudisha

3. MASIMULIZI YA HADITHI

Katika usimuliaji wa hadithi kuna vipengele vya kidrama vinavyojitokeza. Yaani:

Usimuliaji Uigizaji Uimbaji Muziki

4. KUSALIA MIUNGU

Jamii fulani inapopata mafanikio au matatizo fulani ndipo huenda kutambikia miungu yao kwa kushukuru au

kuomba kutatuliwa matatizo yao

5. MAJIGAMBO

Masimulizi ya kujigamba ya mtu kuhusu mambo ya kishujaa aliyopata kuyatenda maishani mwake

Kwa kawaida hutumia lugha ya kishairi na masimulizi huambatana na vitendo vya majigambo yenyewe.

Pia yaliambatana na matumizi ya maleba

AINA ZA TAMTHILIYA

1. TANZIA

Ni tamthiliya yenye huzuni inayogusa hisia za wasomaji kiasi cha kuogopesha na kumuonea huruma mhusika mkuu ambaye

hupatwa na masahibu/matatizo/majanga hayo

28

Msingi mkuu inalenga msomaji kupata hisia

Mhusika mkuu huwa ni maarufu

Aristotle anasema kuwa mhusika mkuu lazima atoke katika familia yenye nasaba bora/tabaka la juu

Si tanzia zote mhusika anatoka tabaka la juu. Mfano KIFO KISIMANI-mhusika mkuu hapa anatokea katika tabaka la

chini kabisa

Misingi ya utokeaji wa tanzia

Iamushe hisia za woga na huruma miongoni mwa hadhira

Shujaa lazima awe mtu mwema, sura nzuri,umbo zuri, ili yanayomtokea yasitarajiwe

Mhusika huonyesha kuumia kadri mtu anavyoonekana kuwa ni mwema na ana umbo zuri.

Anguko la shujaa huja kutokana na uamuzi wake ama kosa lake mwenyewe

Katika tanzia ya kirasimi shujaa hutoka katika nasaba bora 2. RAMSA/KOMEDI

Ni tamthiliya ambayo inachangamsha na huishia kwa kufurahisha/ni tamthiliya ya vichekesho, hii haina maana

kwamba haina maudhui mazito ndani yake.

Inashughulikia mambo yale yale yanayoweza kushughulikiwa na tanzia. Mfano masuala ya unafiki,uzembe, wivu nk, hata

hivyo inayashughulikia kwa namna tofauti na tanzia

Kwa kawaida wahusika wa Ramsa huumbwa vibaya kuliko walivyo

Udhati wa ramsa si kwamba usanii humalizika katika kicheko/furaha zaidi ni kuishia mhusika mkuu kufanikiwa

shujaa wa kiramsa

29

Si lazima awe mtu maalum/mbabe au shujaa, anaweza kuwa mtu wa kawaida

Kwa mujibu wa Aristotle anasema mhusika wa ramsa lazima awe mtu wa wastani chini ya wastani, awe ni mtu ambaye

hatarajiwi kujitokeza na mtu wa nasaba duni na matendo yake

yawe ya ucheshi

Ni lazima awe mtu ambaye akifanikiwa wasomaji au watazamaji watafurahi

uhusika wa wahusika wa ramsa

Ramsa inawahusu watu wa kawaida kuliko ilivyo tanzia

Inawahusu watu wa kipato cha kati na cha chini

Na dhamira zote huelekezwa kwa watu wa kipato cha chini na duni. Mfano walalahoi

AINA ZA RAMSA

a) UTANI

Ni aina ya ramsa ambayo mambo inayozungumzia yanaokana kuwa ya kipuuzi

Mambo hugeuzwa kuwa kinyume kabisa na jinsi yalivyo

Kwa kawaida sura za wahusika hubadilishwa kuwa kama vinyago

Lengo kuu ni kuchekesha-ambalo ndilo haswaa, lengo la tamthiliya ya ramsa

b) RAMSA ZA MAPENZI/MAHABA

30

Hizi zinahusu mapenzi ambapo wapendanao huwekewa vikwazo kama vile fedha, elimu, din,

kabila nk

Wahusika hawa hushinda vikwazo hivyo c) TASHTITI/DHIHAKA

Zinalenga kwa viongozi wa kisiasa au dini

Zinawahusu matapeli, wanafiki, wala rushwa, ni

Mhusika mkuu anakuwa na sifa za utapeli nk

Lengo kuu ni kumdhihaki huyu kiongozi ili aachane na tabia hizo

ni njia ya walalahoi kupeleka malalamiko yao kwa viongozi

SIFA ZA RAMSA

Sharti ivutie akili na siyo hisia

Ni lazima kuwa na matendo bila kufikiria hii itapelekea msomaji au mtazamaji kujua kwamba

wahusika hawa hawana akili

lazima iwe na hali ya utu (ikitukumbusha ubinadamu wetu)

sharti iwe na mila na desturi ambazo hadhira inazifahamu toka katika jamii yake

Hadhira isiogope au kupata uchungu kwa sababu hii sio lengo lengo la ramsa

Wahusika wa ramsa hujaribu kuepuka vikwazo ambavyo vimewekwa

Inaonyesha haja ya kuikomboa nafsi Mfano wa ramsa ni kama vile MFALME JUHA

d) TANZIA-RAMSA

31

Hii ni tamthiliya ambayo inaonyesha mabaliko ya aina fulani yanayogeuza matukio ya tanzia kuwa ya ramsa

Ni tamthiliya inayochanganya vipengele vya tanzia na ramsa

Hutumiwa sawa na tamthiliya ya kibwege-hii ni

tamthiliya ambayo inaonyesha kwamba kicheko au

furaha ndiyo jibu pekee la maisha kwa watu ambao

hawana imani na maisha ambao kwao misingi

dhabiti ya maisha imeondoleo. Mfano tamthiliya ya

AMEZIDI ya S.A Mohamedi

e) MELO-DRAMA

CHIMBUKO , MABADILIKO NA MAENDELEO YA

TAMTHILIYA YA KISWAHILI

CHIMBUKO: Tamthiliya chimbuko lake duniani kote

linashahibiana/zinapatikana duniani kote na kuonekana

katika maumbo tofauti tofauti. Tamthiliya inahusishwa

sana na visakale na matendo ya kidini. Katika bara la Ulaya

tamthiliya inahusishwa na miviga ya kidini katika jamii ya

Wayunani/Wagiriki wa zamani/ancient Greek. Miviga hii

katika jamii ya wayunani iliambatana na dua ya

kuzaliwa..mpaka kufa na kuoza na kuwa binadamu tena

Huko India tamthiliya zilitokana na tenzi zilizoitwa

Mahabharata na pia zilitokana na miviga zilizoendana na utendi wa tendi hizo kutika mahekalu ya

kidini

Kule Japani na China-drama inatokana na dansi na

miviga ya kidini baadaye miviga hii ilijitenga na dini na

kuanza kujishughulisha na sanaa

Katika Afrika-maigizo ya tamthiliya yalikuwa

yanapatikana huko Misiri na maigizo haya yalikuwa

32

yanahusu kufa na kufufuka kwa mungu wa wamisiri

aliyeitwa osiais. Miviga hii ilikuwa inaigizwa kila mwaka

kwa miaka kama elfu mbili. Pia katika Afrika kulikuwa na

maigizo ambayo hayakuwa yameandikwa lakini yalikuwa

ni sehemu ya matendo ya kijamii yaani miviga na ngoma.

Kulikuwa na tamthiliya bubu, maigizo ya watoto na

maigizo ya watani. Drama hizi zilikuwa

zikifungamanishwa na fasihi simulizi

Hivyo tamthiliya inatokana na mambo makuu matatu

a. Miviga na viviga vya kijamii, na dini pamoja na tendi b. Usawilishaji wa maisha ya kawaida kwa ajili ya burudani,

elimu nk

c. Sanaa za maonyesho za kijadi; ngoma na dansi

BWANA YESU ASIFIWE SANA

0786 684062 0715684062

PASTOR: SENI DANIEL JOHN

B.A KISWAHILI