ÈÐÃÝÍÈÉ ÝÐÕ Ç¯É zui-4.pdf2 ÈÐÃÝÍÈÉ ÝÐÕ Ç¯É ÃÀÐÛÍ ÀÂËÀÃÀ DDC 323...

ÈÐÃÝÍÈÉ ÝÐÕ Ç¯É

Óëààíáààòàð õîò 2013 îí

Ãàðûí àâëàãà

ÄÝËÕÈÉÍ ÁÀÍÊÍÛ

“ÕÓÓËÜ Ç¯ÉÍ ÑÀËÁÀÐÛÍ

¯ÉË×ÈËÃÝÝÃ ÑÀÉÆÐÓÓËÀÕ” ÒªÑªËÕÓÓËÜ Ç¯ÉÍ ßÀÌ

Ýíýõ¿¿ ãàðûí àâëàãûã Õóóëü ç¿éí ÿàìíààñ õýðýãæ¿¿ëæ áóéÄýëõèéí áàíêíû “Õóóëü ç¿éí ñàëáàðûí ¿éë÷èëãýýã ñàéæðóóëàõ”

òºñëèéí õ¿ðýýíä áîëîâñðóóëàâ.

Çºâëºõ: Äîêòîð ïðîôåññîð Á.Òýì¿¿ëýí

Áîëîâñðóóëñàí:Ø.Àðèóíáèëýã (Ph.D)Á.Áóÿíõèøèã (LL.M)

2

ÈÐÃÝÍÈÉ ÝÐÕ Ç¯ÉÃÀÐÛÍ ÀÂËÀÃÀ

DDC323È-788

ÈÐÃÝÍÈÉ ÝÐÕ Ç¯ÉÃàðûí àâëàãà

ISBN 978-99962-56-86-8

Õýâëýëèéí õóóäàñ: 11.6Öààñíû õýìæýý: Â5Õýâëýñýí òîî: 1200Õýâëýñýí ãàçàð: “BCI” Õýâëýëèéí êîìïàíè

© Ýíýõ¿¿ ãàðûí àâëàãà íü çîõèîã÷èéí ýðõýýð õàìãààëàãäñàí òóë çºâøººðºëã¿éãýýð õýâëýí îëøðóóëàõûã õîðèãëîíî.

ÃÀÐÛÍ ÀÂËÀÃÀ ÁÎËÎÂÑÐÓÓËÑÀÍ:

Çºâëºõ: Á.Òýì¿¿ëýí (Äîêòîð ïðîôåññîð) Çîõèîã÷èä: Ø.Àðèóíáèëýã (Ph.D) Á.Áóÿíõèøèã (LL.M)

3

ÕÓÓËÜ Ç¯ÉÍ ÑÓÐÃÓÓËÈÉÍ ÎÞÓÒÀÍ, ÁÀÃØ ÍÀÐÒ

Ìîíãîë Óëñûí Çàñãèéí ãàçðûí Õóóëü ç¿éí ñàëáàðàà øèíý÷ëýõ ñàíàà÷ëàãûã àíõëàí äýìæñýí õàíäèâëàã÷äûí òîîíä Äýëõèéí áàíê ç¿é ¸ñîîð îðäîã áèëýý. Õóóëü ç¿é, äîòîîä õýðãèéí ÿàìíààñ 2002-2008 îíóóäàä Äýëõèéí áàíêíû ñàíõ¿¿æèëòýýð õýðýãæ¿¿ëñýí “Ø¿¿õ, ýðõ ç¿éí øèíý÷ëýëò” òºñëèéí õ¿ðýýíä ýðõ ç¿éí øèíýòãýëèéí ÷óõàë õýñýã áîëîõ Ýðõ ç¿éí áàêàëàâðûí áîëîâñðîëûí àãóóëãà, ÷àíàðûã îëîí óëñûí ò¿âøèíä íèéö¿¿ëæ, ñàéæðóóëàõ àæëûí ýõëýë òàâèãäñàí þì. Òóõàéëáàë, “Ýðõ ç¿éí äýýä áîëîâñðîëûí Ìîíãîë Óëñûí ñòàíäàðò”-ûí àíõíû õóâèëáàð, ò¿¿íèé äàãóó 31 õè÷ýýëèéí æèøèã õºòºëáºð, ýäãýýðýýñ 14 õè÷ýýëèéí îþóòàíä çîðèóëñàí ãàðûí àâëàãà çýðãèéã áîëîâñðóóëæ, ñóðãàëòûí àðãà áàðèëûã

øèíý÷ëýõýä ÷èãëýñýí àæëóóä õèéãäñýí. Ýäãýýð õºòºëáºð, ãàðûí àâëàãûã 2007-2008 îíä ýðõ ç¿é÷ áýëòãýäýã á¿õ èõ, äýýä ñóðãóóëèóäûí îþóòíóóäûí õ¿ðòýýë áîëãîñîí.

2009 îíîîñ Äýëõèéí áàíêíû ñàíõ¿¿æèëòýýð õýðýãæèæ ýõýëñýí “Õóóëü ç¿éí ñàëáàðûí ¿éë÷èëãýýã ñàéæðóóëàõ” òºñëèéí õ¿ðýýíä äýýðõ àæëûí ¿ðãýëæëýë áîëîõ îþóòàíä çîðèóëñàí íèéò 20 ãàðóé õè÷ýýëèéí ãàðûí àâëàãà áîëîâñðóóëàõ àæèë õèéãäýæ áàéíà. Ýíý àæëûã õóóëü ç¿éí ñàëáàðûí íýð õ¿íäòýé, òóðøëàãàòàé ýðäýìòýä, áàãø íàð áîëîí èäýâõ, ñàíàà÷ëàãàòàé çàëóó áàãø íàðààñ á¿ðäñýí íèéò 60 îð÷èì õ¿íèé á¿ðýëäýõ¿¿íòýé áàã ã¿éöýòãýæ áàéíà.

Òºñëèéí Çîõèöóóëàã÷ Áîëüõîðëîîãèéí Ñàðàíòóÿà

¯Ð Ä¯ÍÄ ×ÈÃËÝÑÝÍ ÑÓÐÃÀËÒÛÍ ÕªÒªËÁªÐ

Áîëîâñðîë ñóäëàà÷èä áîëîí áàãø íàð ñóðãàëò ÿâóóëàõ ¿çýë áàðèìòëàëûã áîëîâñðóóëàõäàà õî¸ð ÿíçûí õàíäëàãûã áàðèìòàëæ áàéíà. Íýã äýõ íü èë¿¿ óëàìæëàëò õýëáýðèéíõ áºãººä àãóóëãàä ÷èãëýñýí áàðèìòëàëûã äàãàäàã áàéõàä õî¸ð äàõü íü ¿ð ä¿íä àíõààðäàã. Àãóóëãàä ÷èãëýñýí õàíäëàãààð áîë ñóðãàëòûí àãóóëãûã òóõàéí øèíæëýõ óõààíû ìýäëýã, îéëãîëò òîäîðõîéëäîã. Õàðèí ¿ð ä¿íä ÷èãëýñýí õàíäëàãà íü ìýäëýãò àíõààðàõààñ ãàäíà ñóðàëöàã÷äûí óð ÷àäâàð, õàíäëàãà ¿íýò ç¿éëñèéí õºãæèëä àíõààðäàã.

1990-ýýä îíîîñ õèéñýí ýðõ ç¿éí øèíý÷ëýëò íü õóóëü ç¿éí èõ, äýýä ñóðãóóëèéí ñóðãàëòûí õºòºëáºð, àãóóëãà, àðãà ç¿éã øèíý÷ëýõ, áîëîâñðîíãóé áîëãîõûã øààðäñàí þì. Õóóëü ç¿éí ÿàì, Äýëõèéí áàíêíû “Õóóëü ç¿éí ñàëáàðûí ¿éë÷èëãýýã

ñàéæðóóëàõ” òºñëèéí “Õóóëü ç¿éí áàêàëàâðûí áîëîâñðîëûã äýìæèõ” äýä òºñëèéí áîëîâñðóóëñàí ñóðãàëòûí õºòºëáºð, ãàðûí àâëàãûí øèíýëýã òàë íü:

• Àãóóëãàä ñóóðèëñàí õºòºëáºðººñ àãóóëãà, ¿ð ä¿íä ñóóðèëñàí õºòºëáºð áîëîâñðóóëñàí.

• Çîðèëãî, õ¿ðýõ ¿ð ä¿íã òîäîðõîé áîëãîñîí.• Îíîëûí ìýäëýãèéã ýçýìø¿¿ëýõèéã çîðèõîîñ ãàäíà ìýðãýæëèéí ÷àäâàð

ýçýìø¿¿ëýõ, ¿íýò ç¿éëñèéí òºëºâøèëä íü íºëººëºõ çîðèëãî òàâüñàíä îðøèíî.

Òºñëèéí çºâëºõ Óõíààãèéí Òóÿà (Ph.D)

4


ÁÀÒÀÀÃÈÉÍ ÒÝÌ¯¯ËÝÍ

ÌÓÈÑ-èéí ÕÇÑ-èéí Èðãýíèé ýðõ ç¿éí òýíõìèéí ýðõëýã÷, õóóëü ç¿éí óõààíû äîêòîð, ïðîôåññîð.

Èðãýíèé ýðõ ç¿éí ñóðàõ áè÷èã, íýã ñýäýâò ñóäàëãààíû íîì, ãàðûí àâëàãà, áîäëîãûí ñóäàëãààíû òàéëàí, ýðäýì øèíæèëãýýíèé ºã¿¿ëýë çýðýã 30 ãàðóé ýðäýì øèíæèëãýý, ñóäàëãààíû á¿òýýë õýâë¿¿ëñýí. Ìîíãîëûí ºìãººëºã÷äèéí õîëáîîíû ãèø¿¿í.

ØÀÐÀÂÄÎÐÆÈÉÍ ÀÐÈÓÍÁÈËÝÃ

Õóóëü ñàõèóëàõûí èõ ñóðãóóëèéí èðãýíèé ýðõ ç¿éí òýíõèìèéí ýðõëýã÷,äîêòîð /Ph/, äýä ïðîôåññîð öàãäààãèéí äýä õóðàíäàà

2011 îíû ÌÓÈÑ-ûí äýðãýäýõ Õóóëü ç¿éí äîêòîðûí çýðýã õàìãààëóóëàõ çºâëºë äýýð “ÝÁØÀ-ã õýðýãæ¿¿ëýã÷ýýñ èðãýíä ó÷èðñàí õîõèðëûã àðèëãàõ ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëòûí çàðèì àñóóäàë” ñýäâýýð äîêòîðûí çýðýã õàìãààëñàí.

Èðãýíèé áîëîí èðãýíèé ïðîöåññûí ÷èãëýëýýð ñóäàëãàà õèéäýã. Äàíãààðàà áîëîí áóñàäòàé õàìòðàí 5 á¿òýýë ãàðãàñíû çýðýãöýý 21 èëòãýë, ºã¿¿ëýë áè÷èæ íèéòë¿¿ëñýí áàéíà.

5

ÁÀÒ-ÝÐÄÝÍÈÉÍ ÁÓßÍÕÈØÈÃ

1999 îíä Õ¿ì¿¿íëýãèéí Èõ Ñóðãóóëèéí îðîñ-ãåðìàí õýë ñóäëàë, 2000-2005 îíä ÕÁÍÃÓ-ûí Ôðàéáóðã õîòûí Àëáåðò-Ëþäâèãèéí íýðýìæèò Èõ Ñóðãóóëèéí Õóóëèéí ôàêóëüòåòýä õóóëü, ýðõ ç¿éí áàêàëàâðûí ñóðãàëòàä õàìðàãäàæ õóóëèéí ðåôåðýíäàð áîëñîí. 2003-2005 îíä äýýðõ ñóðãóóëèéí Åâðîïûí áîëîí ãàäààä îðíóóäûí ýðõ ç¿éí íýìýëò ñóðãàëòàä õàìðàãäàæ, 2005-2007 îíä òóñ óëñûí Îôôåíáóðã õîòûí Îðîí íóòãèéí ø¿¿õýä äàäëàãàæèã÷ààð àæèëëàí 2007 îíä Áàäýí-Âþðòýìáýðã ìóæ óëñûí Õóóëü ç¿éí

ßàìíààñ çîõèîí ÿâóóëäàã Õóóëü÷äûí Õî¸ðäóãààð Óëñûí Øàëãàëòàä õàìðàãäàæ, õóóëèéí àññåññîð öîë õ¿ðòñýí. 2009 îíä ÌÓÈÑ-èéí ÕÇÑ-èéí ìàãèñòðûí ñóðãàëòûã àìæèëòòàé ä¿¿ðãýæ, ÌÓÈÑ-èéí Õóóëü Ç¿éí Ñóðãóóëèéí Èðãýíèé ýðõ ç¿éí òýíõìèéí áàãøààð àæèëëàõûí çýðýãöýý õóâèéí ýðõ ç¿éí ÷èãëýëýýð äîêòîðûí ñóäàëãààíû àæèë ýðõýëäýã.

Îþóòàí ñóðàëöàãñäàä çîðèóëàí 2009 îíä Èðãýíèé ýðõ ç¿éí áîäëîãûí õóðààìæ, 2010 îíä Èðãýíèé ýðõ ç¿éí åðºíõèé àíãè, /Õàìòûí á¿òýýë/, Èðãýíèé ýðõ ç¿éí òóñãàé àíãè, Èðãýíèé ýðõ ç¿éí áîäëîãûí õóðààìæ, I äýâòýð; 2011 îíä ¯íýò öààñíû ýðõ ç¿éí ¿íäýñ, Èðãýíèé ýðõ ç¿éí òóñãàé àíãè /2-ð õýâëýë/, Èðãýíèé ýðõ ç¿éí áîäëîãûí õóðààìæ, II äýâòýð, 2012 îíä Èðãýíèé ýðõ ç¿éí óäèðòãàë /Åðºíõèé àíãè/, 2013 îíä ¯¿ðãèéí ýðõ ç¿éí åðºíõèé àíãè çýðýã ñóðàõ áè÷èã, ãàðûí àâëàãûã áýëòãýæ ãàðãàñàí. Ò¿¿í÷ëýí ìýðãýæëèéí ÷èãëýëýýð õýä õýäýí ºã¿¿ëýë áýëòãýæ, èëòãýë õýëýëö¿¿ëæ áàéñàí áà ñóðãàëòûí ãàðûí àâëàãà, õè÷ýýëèéí õºòºëáºð áîëîâñðóóëàõàä îðîëöñîí áîëíî.

6


ªÌÍªÒÃªË

Äýëõèéí áàíêíû “Õóóëü ç¿éí ñàëáàðûí ¿éë÷èëãýýã ñàéæðóóëàõ” òºñëèéí õ¿ðýýíä èðãýíèé ýðõ ç¿éí ñàëáàðûí ¿íäñýí îéëãîëò, óõàãäàõóóí, ñóóðü àñóóäëûã õàìàðñàí “Èðãýíèé ýðõ ç¿éí åðºíõèé àíãè” õè÷ýýëèéí ãàðûí àâëàãûã îþóòàí ñóðàëöàãñàä òºäèéã¿é ýíý ñàëáàðûí áàãø íàðò çîðèóëàí áýëòãýëýý. Ýíýõ¿¿ ãàðûí àâëàãààð Äýëõèéí áàíêíû ñàíõ¿¿æèëòýýð õýðýãæèæ áàéñàí “Ø¿¿õ, ýðõ ç¿éí øèíý÷ëýëò” òºñëèéí õ¿ðýýíä 2008 îíä áîëîâñðóóëàãäñàí èðãýíèé ýðõ ç¿éí åðºíõèé àíãèéí õè÷ýýëèéí æèøèã õºòºëáºðò òóëãóóðëàí òóñ ñàëáàðûí ãîë ÷óõàë õýðýãëýãäýõ¿¿íèéã ëåêö, ñåìèíàðûí 40 öàãò áàãòààí õ¿ðãýõèéã çîðèëîî.

Èðãýíèé ýðõ ç¿éí åðºíõèé àíãè õè÷ýýë íü ýðõ ç¿éí ÷èãëýëýýð ìýðãýøñýí ñóðãàëò îëãîõ àëèâàà èõ, äýýä ñóðãóóëèéí ñóóðü ìýäëýã ýçýìø¿¿ëýõ áîëîîä ýíý ÷èãëýëýýð ã¿íçãèéðýí ñóðàëöàõ ýõëýëèéã òàâüäàã ýðõ ç¿éí ñàëáàðûí ¿íäñýí ñóäëàãäàõóóí áàéäàã. Ýíý óòãààðàà òóñ ãàðûí àâëàãûã áîëîâñðóóëàõàä ÌÓÈÑ-èéí ÕÇÑ-èéí Èðãýíèé ýðõ ç¿éí òýíõèìèéí ýðõëýã÷, äîêòîð, äýä ïðîöåññîð Á.Òýì¿¿ëýí, ìºí ñóðãóóëèéí áàãø Á.Áóÿíõèøèã (Ass.juri), Õóóëü ñàõèóëàõûí èõ ñóðãóóëèéí Èðãýíèé ýðõ ç¿éí òýíõèìèéí ýðõëýã÷, äîêòîð (Ph), äýä ïðîôåññîð öàãäààãèéí äýä õóðàíäàà Ø.Àðèóíáèëýã íàð îðîëöñîí áºãººä ýíý ÷èãëýëýýð ìýðãýøñýí, ìýðãýæèëòýí áýëòãýõ ñóðãàëòàä õè÷ýýë çààäàã, ò¿¿í÷ëýí õýä õýäýí á¿òýýë íèéòë¿¿ëæ, èëòãýë õýëýëö¿¿ëýã ÿâóóëàõ àæèëä îðîëöîæ áàéñàí áàãø íàðûí òóðøëàãà ÷àíàðòàé ãàðûí àâëàãà áîëîâñðóóëàõàä ãîëëîõ ¿¿ðýãòýé áàéâ.

Èðãýíèé ýðõ ç¿éí ñàëáàð íü çàõ çýýëèéí ýäèéí çàñàã õºãæèæ áóé ìàíàé óëñûí õóâü ýòãýýä õîîðîíäûí áàðàà, ¿éë÷èëãýý ñîëèëöîîíû ¿íäñýí ãîðèìûã çîõèöóóëàõàä ÷èãëýõ òóë ýíý ñàëáàðò ìýðãýøèí ýðõ ç¿éí òóñëàëöàà ¿ç¿¿ëýõ, ýðõ ç¿éí ä¿ãíýëò ãàðãàõ, ñóðãàëò ñóäàëãàà ÿâóóëàõ àñàð òîì áîëîìæ, õýðýãöýý øààðäëàãà áèéã äóðüäàõûí ñàöóó ýíý õè÷ýýëýýð ÷èãë¿¿ëýõ ñóðãàëò îëãîõ, èðãýíèé ýðõ ç¿éí ñàëáàðò íèéòëýã õóóëèéí çîõèöóóëàëòòàé òàíèëöóóëàõ ãàðûí àâëàãûã íèéòýä õ¿ðãýæ áàéãààäàà èõ áàÿðòàé áàéãààãàà, ìºí óã òºñëèéã õýðýãæ¿¿ëæ áóé Äýëõèéí áàíêíû õàìò îëîíäîî ã¿íýý òàëàðõñàíàà èëýðõèéëüå.

Çîõèîã÷èä

7

ÃÀÐ×ÈÃ

I ÕÝÑÝÃ. Èðãýíèé ýðõ ç¿é /åðºíõèé àíãè/ õè÷ýýëèéí òîäîðõîéëîëò

I.1. Èðãýíèé ýðõ ç¿é /åðºíõèé àíãè/ õè÷ýýëèéí òàíèëöóóëãà ...............................8I.2. Èðãýíèé ýðõ ç¿é /åðºíõèé àíãè/ õè÷ýýëèéã ñóäëàõ õýðýãöýý, øààðäëàãà ...9I.3. Èðãýíèé ýðõ ç¿é /åðºíõèé àíãè/ õè÷ýýëèéí çîðèëãî .......................................9I.4. Èðãýíèé ýðõ ç¿é /åðºíõèé àíãè/ õè÷ýýëèéí çîðèëò .........................................9I.5. Èðãýíèé ýðõ ç¿é /åðºíõèé àíãè/ õè÷ýýëèéí ñýäýâ÷èëñýí òºëºâëºãºº, öàã õóâààðèëàëò ...............................................................................................................10I.6. Áàãøèä òàâèãäàõ øààðäëàãà ...................................................................................11

II ÕÝÑÝÃ. Èðãýíèé ýðõ ç¿é /åðºíõèé àíãè/ õè÷ýýëèéí àãóóëãà

Íýãä¿ãýýð á¿ëýã. Èðãýíèé ýðõ ç¿éí îéëãîëò ..................................................... 13Õî¸ðäóãààð á¿ëýã. Èðãýíèé ýðõ ç¿éí õàðèëöàà ................................................... 27Ãóðàâäóãààð á¿ëýã. Õýëöýë ........................................................................................ 50Äºðºâä¿ãýýð á¿ëýã. Òºëººëºë ..................................................................................... 78Òàâäóãààð á¿ëýã. Èðãýíèé ýðõ ç¿é äýõ õóãàöàà ................................................. 82Çóðãàäóãààð á¿ëýã. Ýäèéí áîëîí ýäèéí áóñ áàÿëãèéí ýðõ .................................. 89Äîëäóãààð á¿ëýã. ¯¿ðãèéí ýðõ ç¿é ....................................................................... 94Íàéìäóãààð á¿ëýã. Èðãýíèé ýðõ ç¿éí õàðèóöëàãà .............................................113

8


I ÕÝÑÝÃ.ÈÐÃÝÍÈÉ ÝÐÕ Ç¯É /ÅÐªÍÕÈÉ ÀÍÃÈ/ ÕÈ×ÝÝËÈÉÍ

ÒÎÄÎÐÕÎÉËÎËÒ

I.1 Èðãýíèé ýðõ ç¿é /åðºíõèé àíãè/ õè÷ýýëèéí òàíèëöóóëãà

Õè÷ýýëèéí íýð: Èðãýíèé ýðõ ç¿é /åðºíõèé àíãè/Èíäåêñ:Íèéò öàã: 40 öàã /24 öàã ëåêö, 16 öàã ñåìèíàð/Êðåäèò: 2 Ñóäëàõ ñåìåñòð : IIIÇàëãàìæ õîëáîî: Ýíý õè÷ýýëèéã Ýðõ ç¿éí îíîë, ¯íäñýí õóóëèéí ýðõ ç¿é

çýðýã õè÷ýýëèéí äàðàà ýñõ¿ë çýðýãö¿¿ëýí ñóäëàâàë çîõèíî.

Ä/ä Çààâàë ñóäàëñàí áàéõ õè÷ýýë ¯íäýñëýë

1. Ýðõ ç¿éí îíîë

Íèéãìèéí õàðèëöààã çîõèöóóëàã÷ õýì õýìæýýí¿¿ä, òýäãýýðýýñ ýðõ ç¿éí õýì õýìæýýíèé îíöëîã øèíæèéã ÿëãàí, ýðõ ç¿é, õóóëü õîîðîíäûí õàðèëöàí õàìààðëûí òàëààð ìýäñýí áàéõ. Ýðõ ç¿é íü íèéãìèéí òîäîðõîé òºðëèéí õàðèëöààã çîõèöóóëàõäàà ººðèéí ãýñýí çîõèöóóëàõ ç¿éë, àðãà, çàð÷èìòàé áàéõ çýðýã îíîëûí ìýäëýãèéã îëæ àâñàíû ¿íäñýí äýýð íýã ñàëáàð ýðõ ç¿éã áóñàä ñàëáàð ýðõ ç¿éãýýñ ÿëãàí òîäîðõîéëîõ ÷àäâàðòàé áîëñîí áàéõ íü èðãýíèé ýðõ ç¿é õè÷ýýëèéã ñàëáàð ýðõ ç¿é áîëîõûíõ íü õóâüä ã¿íçãèéð¿¿ëýí ñóäëàõ ñóóðü íü áîëîõ òóë ýíý õè÷ýýëèéã þóí ò¿ð¿¿íä ñóäàëñàí áàéõ íü ç¿éòýé.

2. ¯íäñýí õóóëèéí ýðõ ç¿é

Àëèâàà ñàëáàð ýðõ ç¿éí ¿íäñýí ýõ ñóðâàëæ áîëîõ íäñýí õóóëèéí ¿çýë áàðèìòëàë, çàð÷èìûã òàíèí ìýäñýíýýð Èðãýíèé ýðõ ç¿é òºäèéã¿é áóñàä ñàëáàð ýðõ ç¿éã ã¿íçãèéð¿¿ëýí ñóäëàõàä ÷óõàë òóëãóóð áîëíî.

3. Ëîãèê

Àëèâàà ¿çýãäýë, þìñûí ç¿é òîãòîë, ìºí ÷àíàð, òýäãýýðèéí õàðèëöàí õàìààðëûã îíîëûí òºâøèíä, êàòåãîð÷èëñàí áàéäëààð ñýòãýëãýýíèé îëîí àðãààð òàíèí ìýäýõ ìýäëýã, ÷àäâàðûã ýçýìøñýí áàéõ íü èðãýíèé ýðõ ç¿é õè÷ýýëèéí àãóóëãà, ìºí ÷àíàð, õýðýãöýýã õóóëü ç¿éí øèíæëýõ óõààíû ò¿âøèíä ¿íýëýõ òºäèéã¿é, èðãýíèé õóóëèéí çîõèöóóëàëò, ò¿¿íèé ¿ð íºëºº, õóóëü õîîðîíäûí õàðèëöàí õàìààðàë, õýðõýí ñèñòåì áîëæ áóé òàëààðõ ººðèéí ä¿ãíýëòèéã ºãºõ, ìºí èðãýíèé ýðõ ç¿éí àëèâàà õýì õýìæýýã àìüäðàëä õýðõýí ç¿é çîõèñòîéãîîð õýðýãæ¿¿ëýõ òàëààð çàäàðãàà, ä¿ãíýëò ãàðãàõàä àðãà ç¿é íü áîëäîã òóë óã õè÷ýýëèéã ñóäàëñàí áàéõ íü ç¿éòýé.

4. Ãàäààä õýë

Èðãýíèé ýðõ ç¿é õè÷ýýëèéí ëåêöýýð îëñîí ìýäëýãèéã áàòàòãàí ã¿íçãèéð¿¿ëýõ, áèå äààí ñóðàëöàõ, ñåìèíàðûí õè÷ýýëä áýëòãýõ çýðýãò ãàäààä õýë äýýð õýâëýãäñýí íîì, ñóðàõ áè÷èã, ãàðûí àâëàãà, ìýðãýæëèéí ñîíèí ñýòã¿¿ë, èíòåðíýò ñàéòûã àøèãëàõàä äºõºì áîëîõ òóë ãàäààä õýëíèé õè÷ýýëèéã ñóäàëñàí áàéõ øààðäëàãàòàé.

9

¯íýëãýý: Èðãýíèé ýðõ ç¿é õè÷ýýëýýð îþóòíûã ¿íýëýõ ¿íýëãýýíèé äýýä õóâü íü 100 õóâü áàéõ áºãººä õè÷ýýëèéí ÿâöàä îþóòàí ¿íýëãýýíèé 60 õ¿ðòýëõ õóâèéã èäýâõ îðîëöîî, áèå äààëòûí àæèë, ÿâöûí øàëãàëòààð öóãëóóëíà. Ýöñèéí øàëãàëòààð ¿íýëãýýíèé 40 õ¿ðòýëõ õóâèéã àâíà.

I.2 Èðãýíèé ýðõ ç¿é /åðºíõèé àíãè/ õè÷ýýëèéã ñóäëàõ õýðýãöýý, øààðäëàãà

Ýäèéí çàñàã, øèíæëýõ óõààí, òåõíîëîãèéí õºãæëèéí õóðäöûã äàãàí íèéãìèéí õàðèëöàà áàéíãà ººð÷ëºãäºí øèíý÷ëýãäýæ áàéäàã àãààä ýíýõ¿¿ ººð÷ëºãäºæ áóé õàðèëöààã õóóëèàð çîõèöóóëàõ øààðäëàãà áèé áîëäîã íü îéëãîìæòîé. Õºãæëèéí äàãóó áèé áîëîõ øèíý øèíý ¿çýãäëèéã çºâ çàãâàð÷ëàí õóóëü÷ëàõûí òóëä õóóëü òîãòîîìæèéã øèíýýð ãàðãàõ, øèíý÷ëýõ, ººð÷ëºëò õèéõ, õýðýãëýõ, õýðýãæ¿¿ëýõýä ýðõ ç¿éí øèíæëýõ óõààíû îíîëûí ìýäëýã çàéëøã¿é øààðäëàãàòàé áàéäàã.

Íèéãìèéí àìüäðàëûí ýäèéí çàñãèéí õàðèëöààíû òóëãóóð çîõèöóóëàëò áîëîõ èðãýíèé ýðõ ç¿éã ñóäëàõã¿éãýýð õóóëü÷ ìýðãýæëèéí àëèâàà àæëûã ýðõëýõ áîëîìæã¿é áºãººä ýíý õè÷ýýëèéã ñóäàëñàíààð ýðõ ç¿éí ñàëáàð õîîðîíäûí óÿëäàà áîëîí îíöëîã øèíæ¿¿äèéã çºâ òàíèí ìýäýõ, ýäèéí çàñãèéí õàðèëöààíû öààøäûí õºãæëèéí ÷èã õàíäëàãà, áîäèò ç¿é òîãòëóóäûã çºâ çàãâàð÷ëàí õóóëü÷ëàõ, õóóëü òîãòîîìæèéã õýðýãëýõ, õèéäýë ãàðñàí íºõöºëä õýðõýí çîõèöóóëàõ òàëààð øèíæëýõ óõààíû ã¿í áàò ìýäëýã îëæ àâàõ, ìýäëýãýý àæèë ìýðãýæèë, àìüäðàëä õýðýãëýæ, õýðýãæ¿¿ëæ ñóðàõ ÷àäâàð, äàäëûã ýçýìøñýí áàéõ øààðäëàãàòàé.

I.3. Èðãýíèé ýðõ ç¿é /åðºíõèé àíãè/ õè÷ýýëèéí çîðèëãî

Ýíýõ¿¿ õè÷ýýëýýð èðãýíèé ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàõ ç¿éë, çîõèöóóëàëòûí àðãà, çàð÷ìûí õ¿ðýýíä èðãýíèé ýðõ ç¿éí åðºíõèé àíãèéí ¿íäñýí îéëãîëòóóäûí òàëààð îíîëûí ìýäëýã îëãîõ, èðãýíèé ýðõ ç¿é õè÷ýýëèéí òóñãàé àíãèéã ñóäëàõ ¿íäñýí ñóóðèéã ýçýìø¿¿ëýõ, öààøèä èðãýíèé õóóëü òîãòîîìæèéã õýðýãëýõ ÷àäâàð äàäàëòàé áîëãîõ, îþóòàí îëæ àâñàí îíîëûí ìýäëýãòýý òóëãóóðëàí èðãýíèé ýðõ ç¿éí àëèâàà õàðèëöààã èðãýíèé ýðõ ç¿éí øèíæëýõ óõààíû ¿¿äíýýñ òàéëáàðëàõ, ¿íýëæ ä¿ãíýõ ÷àäâàð ýçýìøèõèéí çýðýãöýý õóóëü ç¿éí ìýðãýæëèéí óð ÷àäâàðòàé áîëîõ ýðìýëçëýëèéã áèé áîëãîõîä îðøèíî.

I.4. Èðãýíèé ýðõ ç¿é /åðºíõèé àíãè/ õè÷ýýëèéí çîðèëò

• Ýðõ ç¿éí òîãòîëöîîíä èðãýíèé ýðõ ç¿éí ã¿éöýòãýõ ¿¿ðãèéã òîäîðõîéëæ ñóðàõ;

• Èðãýíèé ýðõ ç¿é, áóñàä ñàëáàð ýðõ ç¿éí ÿëãààòàé áîëîí òºñººòýé òàëóóäûã òîäîðõîéëîõ;

10


• Èðãýíèé ýðõ ç¿éí ò¿¿õýí õºãæèë, ò¿¿íèé ¿å øàò, îíöëîãèéã ñóäëàõ, èðãýíèé ýðõ ç¿éí àëèâàà àñóóäëûã óëàìæëàë, øèíý÷ëýëèéí õ¿ðýýíä àâ÷ ¿çýõ;

• Èðãýíèé ýðõ ç¿éí îíîëûí ñóóðü ìýäëýã ýçýìøèõ;• Èðãýíèé ýðõ ç¿éí òàëààð ººðèéí ìýäëýãèéã á¿òýýõ;• Èðãýíèé ýðõ ç¿éí ¿íäñýí îéëãîëòóóäûã òàéëáàðëàæ, õýðýãëýõ ìýäëýã, ÷àäâàð

ýçýìøèõ;• Àñóóäàëä èðãýíèé ýðõ ç¿éí îíîëûí ¿¿äíýýñ ¿íýëýëò, ä¿ãíýëò ºãºõ ÷àäâàð

ýçýìøèõ;• Îëæ àâñàí ìýäëýãýý ïðàêòèêò á¿òýýë÷ýýð õýðýãëýõ, õóóëü õýðýãëýõ äàäàë

÷àäâàðûã ýçýìøèõ.

I.5 Èðãýíèé ýðõ ç¿é /åðºíõèé àíãè/ õè÷ýýëèéí ñýäýâ÷èëñýí òºëºâëºãºº, öàãèéí õóâààðèëàëò

№ Á¿ëãèéí íýð Ëåêöèéí õè÷ýýëèéí ñýäâèéí íýð Öàã

Ñåìèíàðûí õè÷ýýëèéí ñýäâèéí íýð

Öàã

1.Èðãýíèé ýðõ ç¿éí îéëãîëò

Èðãýíèé ýðõ ç¿é áèå äààñàí ñàëáàð ýðõ ç¿é áîëîõ íü 2

Èðãýíèé ýðõ ç¿éí ýõ ñóðâàëæ, Èðãýíèé õóóëü òîãòîîìæèéã õýðýãëýõ

2

2.Èðãýíèé ýðõ ç¿éí õàðèëöàà

Èðãýíèé ýðõ ç¿éí õàðèëöààíû îéëãîëò, àíãèëàëò, ýëåìåíò 2

Èðãýí - èðãýíèé ýðõ ç¿éí õàðèëöààíû ñóáüåêò áîëîõ íü 2

Õóóëèéí ýòãýýä - èðãýíèé ýðõ ç¿éí õàðèëöààíû ñóáüåêò áîëîõ íü 2

Èðãýíèé ýðõ ç¿éí õàðèëöààíû ýëåìåíò, òýäãýýðèéã òàíèí ìýäýõ¿éí ïðàêòèê à÷ õîëáîãäîë

2

Èðãýíèé ýðõ ç¿éí õàìãààëàëò 2

3. Õýëöýë

Õýëöëèéí îéëãîëò, àíãèëàëò, õýëöýëä òàâèãäàõ øààðäëàãà 2

Õ¿÷èí òºãºëäºð áóñ õýëöýë, ¿ð äàãàâàð 2

Õ¿÷èí òºãºëäºð áóñ áàéõ, õ¿÷èí òºãºëäºð áóñ ãýæ òîîöîæ áîëîõ õýëöë¿¿äèéã ç¿éë÷ëýõ íü

2

11

4. Òºëººëºë Òºëººëëèéí îéëãîëò, òºðºë 2

5.Èðãýíèé ýðõ ç¿é äýõ õóãàöàà

Èðãýíèé ýðõ ç¿é äýõ õóãàöààíû îéëãîëò, àíãèëàëò, õóãàöàà òîîëîõ æóðàì

2

6.

Ýäèéí áîëîí ýäèéí áóñ áàÿëãèéí ýðõ

Ýäèéí áîëîí ýäèéí áóñ áàÿëãèéí ýðõ. Ýçýìøèë 2

Ýçýìøèõ áîëîí ºì÷ëºõ ýðõèéã õàìãààëàõ àðãóóä

2

7.

¯¿ðãèéí ýðõ ç¿éí íèéòëýã ¿íäýñëýë

¯¿ðãèéí îéëãîëò, ¿¿ðãèéí àãóóëãà, òºðºë, ¿¿ðãèéí ñóáüåêò 2

¯¿ðýã ã¿éöýòãýõ çàð÷èì, ¿¿ðãèéí ã¿éöýòãýëèéã õàíãàõ àðãà 2

Ãýðýýíèé áóñ ¿¿ðýã, ò¿¿íèé òºðºë 2

Ãýðýýíèé áîëîí ãýðýýíèé áóñ ¿¿ðãèéí ç¿éë÷ëýë

4

8.Èðãýíèé ýðõ ç¿éí õàðèóöëàãà

Èðãýíèé ýðõ ç¿éí õàðèóöëàãûí îéëãîëò, õàðèóöëàãà õ¿ëýýëãýõ ¿íäýñëýë, õàðèóöëàãààñ ÷ºëººëºõ ¿íäýñëýë

2

Íèéò öàã 24 16

1.6 Áàãøèä òàâèãäàõ øààðäëàãà

Ìýðãýæëèéí òàëààð:

Õóóëü ç¿éí øèíæëýõ óõààíû îíîëûí ã¿í áàò ìýäëýãòýé, èðãýíèé ýðõ ç¿éí ÷èãëýëýýð ìýðãýøñýí, îíîëûí ìýäëýãýý ïðàêòèêòàé õîëáîæ îéëãîõ, áóñäàä îëéãóóëàõ ÷àäâàðòàé, ýðäýì øèíæèëãýý, ñóäàëãààíû àæëûí àðãà ç¿é, áîëîâñðîë ñóäëàë, çààõ àðãà ç¿éí çîõèõ ìýäëýã ÷àäâàð ýçýìøñýí, áàãøèéí ñ ç¿é òºëºâøñºí ìýðãýæèëòýí áàéíà.

12


Çààõ àðãà ç¿éí õóâüä:

- Ëåêö óíøèõ, ñåìèíàð áîëîí îþóòíû áèå äààëòûí àæëûã óäèðäàõäàà áóñàä ñàëáàð ýðõ ç¿é áîëîí òóõàéí õè÷ýýëèéí ñýäýâ õîîðîíäûí óÿëäààã îíîâ÷òîé õàíãàæ, îþóòíû ñýòãýí áîäîõ ÷àäâàðûã õºãæ¿¿ëýõ àðãà ç¿éã ýçýìøñýí áàéõ;

- Îþóòíû ìýäëýã áîëîí ëåêöýýð îëæ àâñàí ìýäýýëýë äýýð ñóóðèëàí îíîëûí ìýäëýãèéã á¿òýýõ ¿éë ÿâöûã óäèðäàæ ÷àääàã áàéõ;

- Ìýäýýëýë ò¿ãýýõ áîëîí îðîëöîîíû èäýâõòýé àðãóóäûã àøèãëàäàã áàéõ.- Áóñàä:- Ñóðãàëòûí ìàòåðèàë /ñóðàõ áè÷èã, ëåêöèéí òýìäýãëýë, ñåìèíàðûí ñýäýâ,

¿ëãýð÷èëñýí àæèëáàð çýðýã/-ûã øèíýëýã õýëáýðýýð áýëòãýõ, òýäãýýðèéã àøèãëàõ àðãûã îþóòíóóäàä çààæ ñóðãàõ,

- Îþóòíóóäàä çîðèóëñàí ãàðûí àâëàãûã òîâ÷, òîäîðõîé, ýíãèéí õÿëáàðøóóëñàí àðãààð áýëòãýõ,

- Õè÷ýýëýýð îëñîí ìýäëýã, ÷àäâàðûã ¿íýëýõ çîõèñò øàëãóóðûã ñîíãîí àâ÷, îþóòàí íýã á¿ðèéã áîäèòîéãîîð ä¿ãíýõ ÷àäâàðòàé áàéõ

- Îð÷èí ¿åèéí òåõíèê õýðýãñýë àøèãëàí ñóðãàëòûã çîõèîí áàéãóóëàõ ÷àäâàðòàé áàéõ.

13

I ÕÝÑÝÃÈÐÃÝÍÈÉ ÝÐÕ Ç¯ÉÍ ÅÐªÍÕÈÉ ÀÍÃÈ ÕÈ×ÝÝËÈÉÍ

ÀÃÓÓËÃÀ

ÍÝÃÄ¯ÃÝÝÐ Á¯ËÝÃ. ÈÐÃÝÍÈÉ ÝÐÕ Ç¯ÉÍ ÎÉËÃÎËÒ

ÍÝÃ. ÒÎÉÌ ËÅÊÖ

1.1 Èðãýíèé ýðõ ç¿é áèå äààñàí ñàëáàð ýðõ ç¿é áîëîõ íü

Èðãýíèé ýðõ ç¿é ãýäýã íü ýäèéí áà ýäèéí áóñ õàðèëöààíä îðîëöîã÷ á¿ðò òýãø ¿éë÷èëäýã õóâèéí ýðõ ç¿éí íýã õýñýã þì. 1

Õóâèéí ýðõ ç¿é ãýäýã íü òýãø ýðõòýé ýðõ ç¿éí ýòãýýä¿¿äèéí õîîðîíä ¿¿ññýí õàðèëöààã çîõèöóóëæ áàéãàà ýðõ ç¿éí íýã ñàëáàð þì. Õàðèí íèéòèéí ýðõ ç¿é íü áîñîî õàðèëöàà áóþó çàõèðàõ, çàõèðàãäàõ õàðèëöààã çîõèöóóëäàã.

Õóâèéí áà íèéòèéí ýðõ ç¿é íü äàðààõ øèíæ¿¿äýýð õîîðîíäîî ÿëãàð÷ áàéäàã.

1.Àëèâàà õýðýã õóâèéí ýðõ ç¿éí, ýñâýë íèéòèéí ýðõ ç¿éí äàãóó øèéäâýðëýãäýõ íü òóõàéí òîõèîëäîëä ÿìàð ýðõ ç¿éí õýì õýìæýý õýðýãëýãäýõýýñ õàìààðíà. Æèøýý íü, À êîìïàíè ººðèéí îôèñûí áàðèëãûí ãàäíàõ îð÷èíã òîõèæóóëàõ, ìîä òàðüæ öýöýãæ¿¿ëýõ çîðèëãîîð öýöýãæ¿¿ëýëòèéí ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëäàã Á êîìïàíèòàé àæèë ã¿éöýòãýõ ãýðýý áàéãóóëæýý. /Ýíý õàðèëöàà íü õóâèéí ýðõ ç¿éí õàðèëöàà/

Õàðèí õîòûí çàõèðàã÷èéí ãàðãàñàí çàõèðàìæèéí äàãóó àëáàí áàéãóóëëàãà á¿ðò îð÷èí òîéðíîî öýöýðëýãæ¿¿ëýõ, ìîä òàðèõ ¿¿ðýã õ¿ëýýñýí áîë ýíý íü íèéòèéí ýðõ ç¿éí õàðèëöàà áîëíî.

2. Íýõýìæëýëèéã õÿíàí øèéäâýðëýõ ø¿¿õèéí õàðüÿàëëààðàà ÿëãààòàé áàéäàã. Òóõàéëáàë, íèéòèéí ýðõ ç¿éòýé õîëáîîòîé çàõèðãààíû ìàðãààí ãàðñàí áîë ò¿¿íèéã çàõèðãààíû ø¿¿õ øèéäâýðëýäýã áîë õóâèéí ýðõ ç¿éãýýñ ¿¿äýëòýé ìàðãààíûã åðäèéí ø¿¿õ õÿíàí øèéäâýðëýäýã.

1 Ý.Áàéãàëü “Èðãýíèé ýðõ ç¿éí åðºíõèé àíãè” ÓÁ., 2009 îí 3-ð òàë

Ñýäâèéí çîðèëãî: Èðãýíèé ýðõ ç¿éí ¿íäñýí óõàãäàõóóíû òàëààð èðãýíèé ýðõ ç¿éí øèíæëýõ óõààíû ¿íäýñëýë á¿õèé îíîëûí ìýäëýã îëãîõ, öààøèä òóõàéí ñàëáàð ýðõ ç¿éí áóñàä èíñòèòóò õýì õýìæýý, òýäãýýðèéí ìºí ÷àíàð, óÿëäàà õîëáîîã ã¿íçãèéð¿¿ëýí ñóäëàõ îíîë, àðãà ç¿éã ýçýìøèíý.

14


Íèéòèéí ýðõ ç¿éãýýð çîõèöóóëàõ õàðèëöàà

Õóâèéí ýðõ ç¿éãýýð çîõèöóóëàõ õàðèëöàà

- Òºðèéí áàéãóóëëàãóóä, èðãýä áà òºðèéí õîîðîíäûí õàðèëöààã çîõèöóóëäàã òºðèéí ýðõ ç¿é

- Íèéòèéí çàõèðãààíû áàéãóóë-ëàãà áóñàä áàéãóóëëàãà èðãýä-òýé õàðèëöàõ õàðèëöààã çîõèöóóëäàã çàõèðãààíû ýðõ ç¿é, òàòâàðûí ýðõ ç¿é, ãààëèéí ýðõ ç¿é

- Ýð¿¿ãèéí õóóëüä çààñàí ãýìò õýðýã ¿éëäñýí òîõèîëäîëä òºðººñ õ¿ëýýëãýõ õàðèóöëàãûã çààæ ºãäºã Ýð¿¿ãèéí ýðõ ç¿é

- Ø¿¿õ ýðõ ìýäëèéã õýðýã-æ¿¿ëýõýä ¿éë÷èëäýã Ïðîöåññ-èéí ýðõ ç¿é

Íèéãìèéí àøèã ñîíèðõëûí óõààëàã òýíöâýðèéã òîãòîîõ áà äýìæèõ, ýð÷èìòýé õºãæèæ áóé íèéãìèéí õàðèëöààã óÿí õàòàí áîëãîõ, õ¿íèé ýðõ, ýðõ ÷ºëººã õýðýãæ¿¿ëýí õàìãààëàõàä ÷óõàë ¿¿ðãèéã ã¿éöýòãýäýã.

- Èðãýíèé ýðõ ç¿é- Îëîí óëñûí èðãýíèé ýð ç¿é- Õºäºëìºðèéí ýðõ ç¿é- ªì÷èéí ýðõ ç¿é- ¯¿ðãèéí ýðõ ç¿é - Õóäàëäààíû ýðõ ç¿é - Àæ àõóéí ýðõ ç¿é

Èðãýíèé ýðõ ç¿é íü Ìîíãîë óëñ äàõü ýðõ ç¿éí òîãòîëöîîíû áèå äààñàí ñàëáàð áºãººä õàðèëöààíä îðîëöîã÷äûí õîîðîíä ¿¿ññýí ýäèéí áà ýäèéí áóñ áàÿëàãòàé õîëáîîòîé õàðèëöààã òàëóóäûí ýðõ òýãø áàéäàëä ¿íäýñëýí òýäãýýðèéí õ¿ñýë çîðèã áîëîí ýä õºðºíãèéí áèå äààñàí áàéäëûã õàíãàí çîõèöóóëæ áàéãàà õýì õýìæýýíèé ñèñòåì÷ëýãäñýí íèéëáýð öîãö þì.2 Óã ýðõ ç¿é íü ýðõ ç¿éí àëèâàà á¿ëä ººðèéí ãýñýí ýçëýõ áàéð ñóóðèéã íýãýíò îëñîí òîìîîõîí ñàëáàð ýðõ ç¿é þì.

“Èðãýíèé ýðõ ç¿é” õýìýýõ íýð òîìü¸î íü ýðòíèé Ðîìûí ýðõ ç¿éãýýñ ãàðàëòàé. Ðîìûí èðãýä ýä õºðºíãºº ºì÷ëºõ, ýçýìøèõ ýðõòýé ãýñýí ¿çýë, ñýòãýëãýý áèé áîëæ óëìààð òýð íü ýðõ ç¿éãýýð áàòàëãààæèí ýðõ ç¿éí ñèñòåìä (JUS CIVIL) áóþó Èðãýíèé ýðõ ç¿é ãýñýí ñàëáàð áîëîí ¿¿ñýí õºãæñººð áèäíèé ¿åä õ¿ð÷ èðñýí.

Èðãýíèé ýðõ ç¿é íü õóâèéí ýðõ ç¿éí ãîë öºì áîëäîã áºãººä åðºíõèé õóâèéí ýðõ ç¿éãýýñ òóñãàé õóâèéí ýðõ ç¿éí ñàëáàðóóä ¿¿ñýí ãàð÷ áàéäàã. Öàã õóãàöàà ºíãºðºõèéí õýðýýð îëîí òîîíû òóñãàé ñàëáàðóóä áèé áîëñîí. ¯¿íèé óëìààñ ºíººäºð èðãýíèé ýðõ ç¿é íü åðºíõèé õóâèéí ýðõ ç¿é áºãººä õàðèí ãàãöõ¿¿ òóõàéí õàðèëöààíä îðîëöîã÷ ýòãýýäýä ¿éë÷ëýõ õóâèéí ýðõ ç¿éã òóñãàé õóâèéí ýðõ ç¿é ãýæ íýðëýäýã.

Àëèâàà ñàëáàð ýðõ ç¿é íü áèå äààñàí ñàëáàð ýðõ ç¿é áàéõ ãîë øàëãóóð íü çîõèöóóëàõ ç¿éë, çîõèöóóëàëòûí àðãàòàé áàéõ ÿâäàë þì.

2 Ä.Íàðàí÷èìýã “ Èðãýíèé ýðõ ç¿éí ¿íäñýí àñóóäàë” ÓÁ,1999 îí 1-ð òàë

15

Èðãýíèé ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàõ ç¿éë

Èðãýíèé ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàõ ç¿éë ãýäýã íü òóõàéí ñàëáàð ýðõ ç¿éãýýð çîõèöóóëàãäàæ áàéãàà íèéãìèéí òîäîðõîé òºðëèéí õàðèëöàà þì.

Èðãýíèé ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàõ ç¿éë íü ýðõ ç¿éí ýòãýýä¿¿äèéí õîîðîíä ¿¿ñýõ ýäèéí áîëîí ýäèéí áóñ áàÿëàãòàé õîëáîîòîé õàðèëöàà þì.

Ýäèéí áàÿëàãòàé (ýä õºðºíãèéí õàðèëöàà) õîëáîîòîé õàðèëöàà íü ýä þìñ, ò¿¿íèéã îëæ àâàõ, ýçýìøèõ, àøèãëàõ, çàõèðàí çàðöóóëàõòàé õîëáîîòîéãîîð èðãýíèé ýðõ ç¿éí õàðèëöààíä îðîëöîã÷äûí õîîðîíä ¿¿ñ÷ áàéãàà õàðèëöàà þì. Óã õàðèëöàà íü ÿìàãò ººðòºº ýäèéí çàñãèéí óòãûã àãóóëæ áàéäãààðàà îíöëîã þì.3

Ýäèéí áóñ áàÿëàãòàé õîëáîîòîé õàðèëöàà (ýä õºðºíãèéí áóñ õàðèëöàà) íü ÿâöóó óòãààðàà îþóíû ¿íýò ç¿éëñ, ýðõòýé õîëáîîòîéãîîð ñóáüåêò¿¿äèéí õîîðîíä ¿¿ñýõ õàðèëöàà þì. Õàðèí ºðãºí óòãààðàà àæèë ¿éë÷èëãýý, îþóíû ¿íýò ç¿éë, íýð òºð, àëäàð õ¿íä, àæèë õýðãèéí íýð õ¿íä, àìü áèå ýð¿¿ë ìýíä áîëîí ýä õºðºíãèéí áîëîí áóñàä ýðõòýé õîëáîîòîé ¿¿ñýõ õàðèëöàà þì.

3 Á.Áàòòºìºð “Ìîíãîë óëñûí èðãýíèé ýðõ ç¿é” ÓÁ, 2004 îí 8-ð òàë

Èðãýíèé ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàõ ç¿éë

Ýäèéí áàÿëàãòàé õîëáîîòîé õàðèëöàà

Ýäèéí áóñ áàÿëàãòàé õîëáîîòîé õàðèëöàà

Ýäèéí áàÿëàãòàé õîëáîîòîé õàðèëöàà

Ýä þìñûí øèíæòýé õàðèëöàà ¯¿ðãèéí øèíæòýé õàðèëöàà

Ýäèéí áóñ áàÿëàãòàé õîëáîîòîé õàðèëöàà

Ýäèéí áàÿëàãòàé õîëáîîòîé ýäèéí áóñ õàðèëöàà

Ýäèéí áàÿëàãòàé õîëáîîã¿é ýäèéí áóñ õàðèëöàà

16


Èðãýíèé ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëòûí àðãà

Ñàëáàð ýðõ ç¿é á¿ð íèéãìèéí õàðèëöààã çîõèöóóëàõ çîõèöóóëàëòûí àðãàòàé áàéõ áºãººä ýíý íü ò¿¿íèéã áèå äààñàí ñàëáàð ýðõ ç¿é ýñýõèéã òîäîðõîéëîõ íýã øàëãóóð áîëíî.

Èðãýíèé ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëòûí àðãà ãýäýã íü èðãýíèé ýðõ ç¿éí õàðèëöààíä îðîëöîã÷äûí çàí òºëºâò íºëººëºõ àðãà õýðýãñýë4 þì.

Èðãýíèé ýðõ ç¿éí ¿íäñýí áºãººä óëàìæëàëò àðãà íü ñóáüåêò¿¿äèéã íü èðãýíèé ýðõ ç¿éí õàðèëöààíä òýãø ýðõòýé îðîëöóóëàõ àðãà áàéíà.

2 äàõü àðãà íü çºâøèëöºõ àðãà þì. Ýíý íü àæ àõóéí õàðèëöààã õàðèëöàí òîõèðîëöîæ ¿¿ñãýõ, ººð÷ëºõ, äóóñãàâàð áîëãîõ, òºðºë á¿ðèéí ãýðýýã áàéãóóëàõàä õýðýãëýãäýõ àðãà þì. Èðãýíèé ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëòûí ãóðàâ äàõü àðãà íü çºâëºìæèéí àðãà þì. Èðãýíèé ýðõ ç¿éí õàðèëöààíä îðîëöîã÷äûí õóóëü áóñ ¿éëäýë, ýñ ¿éëäýëä õ¿ëýýëãýõ õàðèóöëàãà íü çîõèöóóëàëòûí àðãà áîëíî ãýæ ¿çäýã.

1.2 Èðãýíèé ýðõ ç¿éí òîãòîëöîî, çàð÷èì

Èðãýíèé ýðõ ç¿éí çàð÷èì ãýäýã íü èðãýíèé ýðõ ç¿éí õýì õýìæýýã òîãòîîõ, èðãýíèé ýðõ ç¿éí õàðèëöààíä îðîëöîã÷äûí ¿éë àæèëëàãààã çîõèöóóëàõ, ýðõ ¿¿ðãèéã õýðýãæ¿¿ëýõýä ìºðäëºã áîëãîõ ¿çýë áàðèìòëàë áóþó ¿íäñýí ÷èãëýìæ þì.

Ìîíãîë óëñûí Èðãýíèé ýðõ ç¿éí ¿íäñýí çàð÷ìóóäûã Èðãýíèé õóóëèéí 1.2-ò çààæ ºãñºí áàéäàã. Ýíä çààñíààð èðãýíèé ýðõ ç¿éí õàðèëöààíä îðîëöîã÷èä äàðààõ çàð÷ìóóäûã áàðèìòëàíà.

1.Èðãýíèé ýðõ ç¿éí õàðèëöààíä îðîëöîã÷èä òýãø ýðõòýé áàéõ çàð÷èì

Èðãýí ýñõ¿ë õóóëèéí ýòãýýä, ýñõ¿ë òºðèéí áàéãóóëëàãûí àëü íü áàéõààñ ¿ë õàìààðàí èðãýíèé ýðõ ç¿éí õàðèëöààíä ë îðîëöîæ áàéãàà áîë ýäãýýð ýòãýýä íü á¿ãä òýãø ýðõòýé áàéíà.

2. Îðîëöîã÷èä íü áèå äààñàí áàéõ çàð÷èì

Èðãýíèé ýðõ ç¿éí õàðèëöààíä àëèâàà ýòãýýäèéã îðîëöîõûã òºðººñ áóþó áóñàä ñóáüåêòýýñ ÿëãàãäàõ áîëîìæã¿é. Ãàãöõ¿¿ õóóëüä çààñàí òîõèîëäîëä, òóõàéëáàë áóñäàä ãýì õîð ó÷ðóóëñàí, äóíäûí ºì÷ëºëòýé õîëáîîòîéãîîð òóõàéí ýòãýýäèéí ýñðýã øààðäëàãà ãàðãàõ òóõàé õóóëüä çºâøººðñºí òîõèîëäîëä ¿¿ðýã õ¿ëýýæ áóé õàðèóöàã÷ ñóáüåêò áîëæ îðîëöîõ ¸ñòîé áîëäîã.5

3. ªì÷èéí õàëäàøã¿é áàéäëûí çàð÷èì

Ìîíãîë Óëñûí ¯íäñýí õóóëèàð õàìãààëàãäñàí ýðõèéí íýã íü àëèâàà ýòãýýäèéí ºì÷èéí õàëäàøã¿é áàéäàë þì. Ìîíãîë óëñûí ¯íäñýí õóóëü áîëîí 4 Õýðýãñýë ãýäýã íü àëèâàà þìàíä õýðýãëýõ ç¿éë. (ß.Öýâýë) ªºðººð õýëáýë, çîõèöóóëàëòûí àðãà íü ýðõ ç¿éãýýð íèéãìèéí õàðèëöààã çîõèöóóëàõàä îðîëöîã÷äîä íü íºëººëæ áàéãàà ç¿éë þì. 5 Ìîíãîë Óëñûí Èðãýíèé õóóëèéí òàéëáàð. /åðºíõèé àíãè/., ÓÁ 2005 îí., 9 ä¿ãýýð òàë

17

èðãýíèé õóóëüä çààñíààð èðãýä õóóëèéí ýòãýýä, òºð ºì÷èéí àëü õýëáýð òºðëèéã ýçýìøèõ àøèãëàõ çàõèðàí çàðöóóëàõ á¿ðýí ýðõòýé áàéíà.

Õóóëü ¸ñîîð îëæ àâñàí ºì÷èéã õýí íýãýí ýòãýýä õóóëü áóñààð àøèãëàõ, ýçýìøèõ, çàõèðàí çàðöóóëàõûã õîðèãëîíî. ªì÷ëºã÷èéí ýðõèéã õàìãààëàõ íü ø¿¿õ, àðáèòðûí ãîë ¿¿ðýã áîëíî. ªºðººð õýëáýë, èðãýíèé ýðõ ç¿éä ÿìàð ÷ òîõèîëäîëä ºì÷ëºã÷èéí ýðõèéã øóäðàãààð õàìãààëàõ çàð÷èì áàðèìòàëíà.

4. Ãýðýýíèé ýðõ ÷ºëººíèé çàð÷èì

Ýíý íü èðãýíèé ýðõ ç¿éí õàðèëöààíä îðîëöîã÷ íü íýãä, ººðèéí ò¿íøèéã ÷ºëººòýé ñîíãîõ, õî¸ðò, èðãýíèé õóóëèàð òîãòîîñîí ãýðýý õýëöëèéí íºõöºëèéã ÷ºëººòýé ñîíãîæ õýðýãëýõ áîëîëöîîã îëãîñîí çàð÷èì þì. Èðãýíèé ýðõ ç¿éí õàðèëöààíä îðîëöîã÷ èðãýíä ãýðýýíèé ýðõ ÷ºëººíèé çàð÷ìûã õýðýãæ¿¿ëýõ ÿâöàä õóóëüä çààñàí ¿íäýñëýëã¿éãýýð ñààä òîòãîð õèéõ, õîðèã õÿçãààð òàâèõ ýðõã¿é þì.

5. Õóâèéí õýðýãò õºíäëºíãººñ îðîëöîõã¿é áàéõ çàð÷èì

Ýíý çàð÷èì íü áóñàä çàð÷ìûí àãóóëãàä åðºíõèéäºº õàìààðàõ íèéòëýã øèíæèéã ººðòºº àãóóëäàã. Òóõàéëáàë: Ãýðýýíèé ýðõ ÷ºëººíèé, ýðõ òýãø áèå äààñàí áàéäëûí, ºì÷èéí õàëäàøã¿é áàéäëûí ãýõ ìýòýýð á¿ãäýä íü õºíäëºíãººñ îðîëöîõã¿é áàéõ óòãà ñàíàà àãóóëàãäàæ áàéíà. Ýíý íü óòãà ñàíàà äàâõàðäàæ áàéíà ãýñýí ¿ã áèø õàðèí óã çàð÷ìûí à÷ õîëáîãäëûã èëýðõèéëæ áàéíà ãýñýí ¿ã þì. Ìàíàé îðîí çàõ çýýëèéí ýäèéí çàñãèéí çàð÷ìààð õºãæèõ áîëñîíòîé õîëáîãäîí íèéãìèéí õàðèëöààíä òºðèéí äèêòàòóð õàðüöàíãóé áàãàñ÷, òýð áàéòóãàé èðãýíèé õàðèëöààíä òºð áóñàä îðîëöîã÷èäòîéãîî àäèë ýðõòýé îðîëöîõ áîëñîí íü èðãýä, àæ àõóéí íýãæèéí ¿éë àæèëëàãààíä òºðèéí áîëîí îðîí íóòãèéí áàéãóóëëàãààñ õºíäëºíãººñ õóòãàëäàí îðîëöîõ áàéäëûã õÿçãààðëàñàí áîëíî. Óã çàð÷èì íü ýðõ ç¿éí ýòãýýä¿¿äýýñ ¿éë àæèëëàãààãàà áèå äààí ÿâóóëàõ íºõöºë áîëîìæèéã îëãîõîä ÷èãëýíý.

6. Èðãýíèé ýðõ ¿¿ðãèéã ÿìàð íýã õÿçãààðëàëòã¿é áèåë¿¿ëýõ, õýðýãæ¿¿ëýõ çàð÷èì

Òóõàéí îðíû íèéãìèéí õºãæëèéí ÷èã áàðèìæààíààñ õ¿íèé ýðõèéí áàòàëãààæèëò, õýðýãæèëò èõýýõýí øàëòãààëäàã. Ýíý íü òºðèéí àðä÷èëñàí áóñ äýãëýìòýé óëñ îðíóóäûí ýðõ ç¿éä õ¿íèé ýäëýõ ýðõèéí áîëîìæèéã õÿçãààðëàëòàéãààð òóñãàæ ºãäºãòýé õîëáîîòîé þì. Ìîíãîë óëñûí òóõàéä “….õ¿ì¿¿íëýã, èðãýíèé àðä÷èëñàí íèéãýì öîãöëóóëàí õºãæ¿¿ëýõèéã ýðõýì çîðèëãî áîëãîñîí íü ýðõèéí õÿçãààðëàëòûã àðèëãàõ ¿íäýñ áîëñîí þì. Òèéìýýñ èðãýíèé áîëîí áóñàä õóóëü òîãòîîìæîîð îëãîãäñîí áîëîìæèéã á¿ðýí ýäëýõ íü óã õàðèëöààíä îðîëöîã÷äûí õóâüä ÷ºëººòýé. ªºðººð õýëáýë, ýíý çàð÷èì íü “õóóëèàð õîðèãëîîã¿é á¿õýí çºâøººðºãäºõ” óòãà ñàíààã äàâõàð àãóóëíà.

18


7. Çºð÷èãäñºí ýðõýý ñýðãýýëãýõ çàð÷èì

Èðãýíèé ýðõ ç¿éí õàðèëöààíä îðîëöîã÷äûí çºð÷èãäñºí ýðõèéã ñýðãýýõ, ýðõèéã çºð÷èãäºõººñ óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõèéí òóëä èðãýíèé ýðõ ç¿éí õàìãààëàëòûã õóóëèàð òîãòîîæ ºãñºí áàéäàã. Ó÷èðñàí õîõèðëîî íºõºí òºë¿¿ëýõ, çàéëøã¿é òîõèîëäîëä ýðõ çºð÷èãäºõººñ ñýðãèéëýõ çîðèëãîîð ººðòºº òóñëàõ ¿éëäýë õèéõ, ýðõýý õ¿ëýýí çºâøººð¿¿ëýõ çýðýã àðãûã èðãýíèé õóóëüä çààñíààð õýðýãëýäýã.

8. Ø¿¿õýýð õàìãààëóóëàõ çàð÷èì

Çºð÷èãäñºí ýðõýý ñýðãýýëãýõèéí òóëä àëèâàà ýòãýýäýä ø¿¿õ, àðáèðò õàíäàõ áîëîìæèéã îëãîäîã. Èðãýíèé ýðõ ç¿éí õàðèëöààíä îðîëöîæ, ò¿¿íèéõýý ¿ð ä¿íä õ¿ëýýñýí ¿¿ðãýý øóäàðãààð áèåë¿¿ëýõ ¿¿ðãèéã Èðãýíèé õóóëèéí 206.1-ä çààñàí áàéäàã. Ãýñýí õýäèé ÷ ïðàêòèêò èéíõ¿¿ õ¿ëýýñýí ¿¿ðãýý áèåë¿¿ëýõã¿é áàéõ, óëìààð íºãºº òàëûíõàà áóþó áóñäûí ýðõèéã çºð÷èõ íü ýëáýã òîõèîëääîã òóë çºð÷èãäñºí ýðõýý ñýðãýýëãýõýýð øààðäàæ ø¿¿õ, àðáèòðò õàíäàõ ýðõèéã Ìîíãîë Óëñûí ¯íäñýí õóóëèéí 16-ð ç¿éëèéí 16.14-ò çààñíààð îëãîñîí áàéäàã.

Èðãýíèé ýðõ ç¿éí òîãòîëöîî

Àëèâàà ñàëáàð ýðõ ç¿é íü ººðèéí çîõèöóóëàõ ç¿éëòýé ñàëøã¿é õîëáîîòîéãîîð ñèñòåì÷ëýãäñýí õýì õýìæýýí¿¿äèéí çîõèîí áàéãóóëàëòòàé íèéëáýð áàéäàã. Ýíýõ¿¿ íèéëáýð íü çîõèöóóëæ áóé õàðèëöààíûõàà òºðºë, îíöëîã, íàðèéâ÷ëàí çîõèöóóëàõ øààðäëàãàòàé óÿëäàí ýðõ ç¿éí ñàëáàð, äýä ñàëáàðóóäàä õóâààãäàíà.

1.3 Èðãýíèé ýðõ ç¿éí ýõ ñóðâàëæ, èðãýíèé õóóëü òîãòîîìæèéã õýðýãëýõ

Èðãýíèé ýðõ ç¿éí ýõ ñóðâàëæ ãýäýã íü: Èðãýíèé ýðõç¿éí õýì õýìæýýíèé èëðýí ãàðàõ ãàäààä õýëáýð þì. Èðãýíèé ýðõ ç¿éí õýì õýìæýýã èëýðõèéëýõ, áýõæ¿¿ëýõ àëáàí ñíû õýëáýð

þì.

• Èðãýíèé ýðõ ç¿é äýõ õóãàöàà

• Ýäèéí áà ýäèéí áóñ áàÿëãèéí ýðõ

• ¯¿ðãèéí ýðõ ç¿é• Èðãýíèé ýðõ ç¿éí

õàðèóöëàãà

Åðºíõèé àíãè

Òóñãàé àíãè

• Èðãýíèé ýðõ ç¿éí ¿íäñýí àñóóäàë

• Èðãýíèé ýðõ ç¿éí õàðèëöàà

• Õýëöýë

• ¯¿ðãèéí òóñãàé òºðºë • ªâ çàëãàìæëàëûí ýðõ ç¿é • Îþóíû ºì÷èéí ýðõ ç¿é• Îëîí óëñûí èðãýíèé ýðõ ç¿é

19

Èðãýíèé õóóëèéí ¿éë÷ëýë

1.4 Èðãýíèé ýðõ ç¿éí õàìãààëàëò

Ìîíãîë óëñûí èðãýí ýä þìñûã õóóëü ç¿éí äàãóó îëæ àâàõ, ºì÷ëºõ, çàõèðàí çàðöóóëàõ, ñîíèðõñîí àæ àõóéí íýãæýý áàéãóóëàõ /ýñâýë áàéãóóëàõã¿éãýýð/ çàìààð ýðõëýí õºòëºõ ýðõýýð õàíãàãäñàí áàéäàã. Ìîíãîë óëñûí ¯íäñýí õóóëèàð îëãîãäñîí ýíýõ¿¿ ýðõ çºð÷èãäâºë ò¿¿íèéã õàìãààëàõ àðãà õýëáýðèéã èðãýíèé õóóëüä íàðèéâ÷ëàí çààñàí áàéíà.

Õàìãààëàëò ãýäýã íü á¿ðýí ýðõ á¿õèé ýòãýýä ººðèéãºº áîëîí áóñàä ýòãýýäèéã õàìãààëàõ çîðèëãîîð òîäîðõîé ¿éëäýë õèéõ, òºðèéí áîëîí áóñàä ýðõ á¿õèé áàéãóóëëàãààð èðãýíèé, ýðõ, õóóëü ¸ñíû àøèã ñîíèðõëîî õàìãààëóóëàõ èðãýíèé ýðõ ç¿éí ñóáüåêòèâ ýðõèéã õýëíý.

Ýíýõ¿¿ ñóáüåêòèâ ýðõèéí õ¿ðýýíä ýðõ íü çºð÷èãäñºí ýòãýýä áîëîí áóñàä ñóáüåêòèéí ç¿ãýýñ ýðõ çºð÷ñºí ¿éëäëèéã òàñëàí çîãñîîõ, àþóëûã çàéëóóëàõ àðãà õýìæýýã àâààä çîãñîõã¿é ¿íäñýí çîðèëãî íü ýðõèéã çºð÷èãäºõººñ ºìíºõ áàéäàëä ýðã¿¿ëýí ñýðãýýõ ÿâäàë þì. Èðãýíèé ýðõ ç¿éí õàìãààëàëò ººðòºº äàðààõ øèíæèéã àãóóëñàí áàéäàã.

Ýä õºðºíãºíèé áà ò¿¿íòýé õîëáîîòîé ýä õºðºíãºíèé áóñ ýðõ ç¿éí õàðèëöààíä îðîëöîã÷äûí ýðõ ¿¿ðãèéã õóóëèéí äàãóó õýâø¿¿ëýí òîãòîîõ.

Èðãýíèé ýðõ ç¿éí ñóáüåêò¿¿äèéí ºì÷ëºõ ýðõ çºð÷èãäñºí áîë ò¿¿íèéã õýðõýí ñýðãýýõ àðãà õýëáýðèéã ººðòºº àãóóëñàí áàéäàã.

Èðãýíèé ýðõ ç¿éí ñóðâàëæ

¯íäñýí ýõ ñóðâàëæ Ãîë ýõ ñóðâàëæ Áóñàä ýõ ñóðâàëæ

Èðãýíèéõóóëèéí

õýçýý õ¿÷èíòºãºëäºð áîëæ

õýäèéãýýñ ýõëýíìºðäºãäºæ

ýõëýõ

Õóóëèéã áóöààí õýðýãëýõ íºõöºë

æóðàì Õóóëèéí ¿éë÷ëýõ

ãàçàð, íóòàã Õóóëèéí ¿éë÷ëýõ

ñóáúåêò áóþó õàìààðàãäàõ

ýòãýýä

20


Òºðèéí àëáàäëàãûí õýðýãñýë áîëäîã. Ø¿¿õ, àðáèòðààñ çºð÷èãäñºí ýðõèéã èðãýíèé õóóëüä çààñàí àðãààð

ñýðãýýæ, õàðèóöëàãà õ¿ëýýëãýæ áàéãàà øèéäâýð íü áóñàä ñóáüåêòýä çºð÷ëººñ óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ ñàíàìæ áîëäîã.

Èðãýíèé ýðõ ç¿éí õàìãààëàëòûí õýëáýð• Ø¿¿õèéí æóðìààð õýðýãæèõ õýëáýð• Ø¿¿õèéí áóñ æóðìààð õýðýãæèõ õýëáýð

Èðãýíèé ýðõ ç¿éä äàðààõ õàìãààëàëòûí àðãà áàéíà.

1. Ýðõèéã õ¿ëýýí çºâøººðºõ Ýðõ ç¿éí õàðèëöààíä îðîëöîã÷äûí õîîðîíä áèé áîëñîí òîäîðõîé áóñ

áàéäëûã àðèëãàõ òýäãýýðèéí ýðõ, ¿¿ðãèéã õýâèéí ¿ðãýëæë¿¿ëýõýä çàéëøã¿é øààðäëàãàòàé íºõöºë áàéäëûã áèé áîëãîõ, ¿¿íä ñààä áîëæ áàéãàà ãóðàâäàã÷ ýòãýýäèéí ¿éëäëèéã òàñëàí çîãñîîõîä ÷èãëýãäñýí àðãà õýðýãñëèéã ýðõèéã õ¿ëýýí çºâøººðºõ àðãà ãýíý.

Ýðõèéã õ¿ëýýí çºâøººðºõ ÿâäàë íü ø¿¿õèéí æóðìààð õýðýãæèõ èðãýíèé ýðõ ç¿éí õàìãààëàëòûí àðãà þì.

2. Ýðõ çºð÷ñºí ¿éëäëèéã òàñëàí çîãñîîæ, çºð÷èõººñ ºìíºõ áàéäëûã ñýðãýýõ

Àëáàäëàãûã òºðèéí ýðõ á¿õèé ýòãýýä òîãòîîñîí æóðìûí äàãóó õýðýãëýõ ýðõòýé. Òèéìýýñ ø¿¿õ, àðáèòð íü òàëóóä õàðèëöàí òîõèðîëöîõ áîëîìæã¿é áîëñîí áºãººä íýã òàëûí ýðõ àøãèéã çºð÷ñºí ¿éëäëèéã ñîíèðõîã÷ ýòãýýäèéí íýõýìæëýëýýð çîãñîîí ºìíºõ áàéäàëä íü ñýðãýýæ áîëíî. Ýíý òîõèîëäîëä ýðõ çºð÷ñºí ¿éëäýë íü ¿ðãýëæèëñýí øèíæòýé áàéíà. Æèøýý íü, Èðãýí À-ã ìàøèíàà ãðàæíààñ íü ãàðãàõ áîëîìæã¿é áîëãîí óðäóóð íü øóóäóó òàòñàí ¿éëäëèéã çîãñîîõ, ìàøèíûã õýðýãëýõ áîëîìæîîð õàíãàõ.

3. Õ¿ëýýñýí ¿¿ðãèéã ã¿éöýòã¿¿ëýõ

Õóóëü áîëîí õýëöëèéí ¿íäñýí äýýð õ¿ëýýñýí ¿¿ðãèéã íü ã¿éöýòã¿¿ëýõ áàéäëààð çºð÷èãäñºí ýðõèéã ñýðãýýõ àðãà þì. Ýíý íü õ¿ëýýñýí ¿¿ðãýý ã¿éöýòãýõã¿é õîéø ñóóõ ãýõ ìýò èäýâõã¿é õýëáýðýýð èëýðíý. Æèøýý íü: çýýëäýã÷ýýñ ìºíãºº òºë¿¿ëýõ òóõàéí íýõýìæëýã÷èéí íýõýìæëýëýýð ø¿¿õ õàðèóöàã÷ààñ çýýëñýí ìºíãèéã íü ãàðãóóëàõ, õàìòðàí àæèëëàõ ãýðýýãýýð õ¿ëýýñýí ¿¿ðãèéã íü ã¿éöýòã¿¿ëýõ ã.ì

4. Ó÷ðóóëñàí õîõèðëûã àðèëãóóëàõ

Ýíý íü õîõèðîë ó÷ðóóëñàí ãýì áóðóóòàé ýòãýýäýýð õîõèðëûã íü íºõºí òºë¿¿ëýõ ìàÿãààð íýõýìæëýã÷ ýòãýýäèéí ýäèéí çàñãèéí õóâüä àëäààã¿é áîëãîõ àðãà þì. Íºãºº òàëààð äýýð äóðüäñàí áîëîí áóñàä àðãóóäûí ¿ð äàãàâàð áàéäëààð èëýð÷ áîëîõ áà èäýâõòýé ¿éëäýë ÷ áàéæ áîëíî. Òóõàéëáàë: ¿¿ðýã

21

á¿õèé òàë õ¿ëýýñýí ¿¿ðãýý ã¿éöýòãýýã¿é, ýðõ çºð÷ñºí ¿éëäëýý ºìíºõ áàéäàëä íü

ñýðãýýãýýã¿éí óëìààñ áîëîí ñàíààòàé ¿éëäëýýð ó÷èð÷ áóé õîõèðëûã àðèëãóóëàõ ã.ì

5. Ýäèéí áóñ ãýì õîðûã àðèëãóóëàõ

Ýíý íü ºðãºí óòãààðàà ýäèéí áóñ áàÿëàãò ó÷èðñàí ãýì õîðûã àðèëãàõ, ÿâöóó

óòãààðàà “Áóñäûí íýð òºð, àëäàð õ¿íä, õóâèéí íóóöàä ó÷ðóóëñàí ãýì õîðûã

àðèëãàõ” àñóóäàë þì. Ãýì õîð íü òóõàéí ýòãýýäýä ó÷èðñàí òààã¿é, ñºðºã ¿ð

äàãàâðààð íü òîäîðõîéëîãäîõ áºãººä ãýì õîðûí ìºíãºí èëýðõèéëýë áîëñîí

õîõèðëûã òîîöîõ íü íèëýýä ÿðâèãòàé àñóóäàë þì. Æèøýý íü, íýð òºð ãóòààãäñàí

õýìýýõ íýõýìæëýëèéã ø¿¿õ õÿíàæ ¿çýýä ¿íäýñëýëòýé áîë ýä õºðºíãèéí õîõèðîë

áîëîí ýäèéí áóñ ãýì õîðûã àðèëãóóëíà.

6. Õóóëü áîëîí ãýðýýíä çààñàí àíç òºë¿¿ëýõ

Òàëóóä óðüä÷èëñàí áàéäëààð òîðãóóëü, àëäàíãè òºëºõººð òîõèðîëöñîí

ýñâýë õóóëüä çààñàí áîë òóõàéí àíçûã òºëºõ ¿¿ðýãòýé. Ýíý òàëààð òàëóóäûí

ìàðãààíûã òàñëàõäàà ø¿¿õ, àðáèòð òóõàéí ¿åèéí íºõöºë áàéäëûã õàðãàëçàí

àíç òºëºõ õýìæýýã øèéäâýðëýíý. Æèøýý íü, Ø¿¿õ òîðãóóëüò àíç ýñâýë òîîöîõ

àíçûí àëü íýãèéã íü ñîíãîæ áîëíî.

7. Áóñäûí ýðõ çºð÷ñºí øèéäâýðèéã õ¿÷èíã¿é áîëãîõ

Õóóëèàð ø¿¿õ, àðáèòðûí õàðüÿàëàë á¿õèé øèéäâýð¿¿ä áàéíà. Æèøýý íü,

Àæèë îëãîã÷îîñ àæèë÷íûã àæëààñ ¿íäýñëýëã¿é õàëñàí øèéäâýðèéã õ¿÷èíã¿é

áîëãîõ ãýõ ìýò.

8. Èðãýíèé ýðõ ç¿éí õàðèëöààã ººð÷ëºõ äóóñãàâàð áîëãîõ

Èðãýíèé ýðõ ç¿éí õàðèëöààã ººð÷ëºõ, äóóñãàâàð áîëãîõîä ÷èãëýñýí

ø¿¿õ, àðáèòðûí øèéäâýð õàìààðíà. Ýíý íü õýí íýãýí ýòãýýäèéí ýðõ çºð÷ñºí

øèéäâýðòýé õîëáîîã¿é áàéíà. Æèøýý íü, Òîãòîîñîí æóðìààð õóóëèéí ýòãýýäèéã

äàìïóóðñàíä òîîöîõ.........ã.ì

9. ªºðòºº òóñëàõ

Èðãýíèé õóóëèéí 12-ð ç¿éëä “Ýðõ á¿õèé áàéãóóëëàãûí òóñëàìæèéã øóóðõàé

àâàõ áîëîìæã¿é áàéñàí áîëîí öàã àëäàëã¿é àðãà õýìæýý àâàõã¿é áîë ýðõýý

õýðýãæ¿¿ëýõ áîëîìæã¿é áîëîõ áóþó ýðõýý õýðýãæ¿¿ëýõýä íîöòîé õ¿íäðýë

ó÷ðàõààð áàéâàë èðãýíèé ýðõ ç¿éí õàðèëöààíä îðîëöîã÷ ººðèéíõºº ýðõ, õóóëü

¸ñíû àøèã ñîíèðõëûã õàìãààëæ, ººðòºº òóñëàõ çîðèëãîîð ýä þìñûã ýçýìäýí

àâàõ, óñòãàõ áóþó ýâäýõ, ýñõ¿ë çàéëñõèéæ áîëçîøã¿é ¿¿ðýã ã¿éöýòãýã÷èéã

ñààòóóëàõ, ¿¿ðýã á¿õèé ýòãýýäýýñ ã¿éöýòãýâýë çîõèõ ¿éëäëèéí ýñðýã ¿éëäëèéã

òàñëàí çîãñîîõîîð òóõàéí íºõöºë áàéäàëä òîõèðóóëàí õèéñýí ¿éëäëèéã õóóëü

áóñ ãýæ ¿çýõã¿é ãýæ çààñàí áàéíà.

22


- Ýðõ á¿õèé áàéãóóëëàãà ãýäãèéã çºâõºí “ø¿¿õ, àðáèòðûã ýñâýë ø¿¿õ, ïðîêóðîð, öàãäàà çýðýã òóõàéí çºð÷èë àþóëûã òàñëàí çîãñîîæ, çàéëóóëàõ áóþó õîõèðîã÷èéí ýðõ, àøèã ñîíèðõëûã õàìãààëàõ ýðõ, ¿¿ðýã á¿õèé ÿìàð ÷ áàéãóóëëàãà àëáàí òóøààëòàí áàéíà. Òóõàéëáàë: ø¿¿õèéí øèéäâýð ã¿éöýòãýõ , ãàë ò¿éìýðòýé òýìöýõ ãàçàð ãýõ ìýò.

- Ýðõ á¿õèé áàéãóóëëàãûí òóñëàìæèéã øóóðõàé àâàõ áîëîìæã¿é áàéñàí ãýäýã íü äýýðõ áàéãóóëëàãóóäàä õàíäàí õóóëü òîãòîîìæèä çààñàí õóãàöààíä íýõýìæëýë, ãîìäîë ãàðãàõ, øààðäëàãà òàâèõ áîëîìæã¿é, ýðõ íü çºð÷èãäºõ íºõöºë áàéäàë íýãýíò áèé áîëñîí áàéõûã îéëãîíî. ªºðººð õýëáýë, ººðòºº òóñëàõàä ýðõ á¿õèé áàéãóóëëàãûí òóñëàìæèéã øóóðõàé àâàõ áîëîìæ íü öàã õóãàöàà, îðîí çàé áîëîí áóñàä íºõöºë áàéäëààñ øàëòãààëàí õÿçãààðëàãäñàí áàéäàã.

- Öàã àëäàëã¿é àðãà õýìæýý àâàõã¿é áîë ãýäýã íü íýãýíò äýýðõ òîõèîëäîë áèé áîëñîí áºãººä òóõàéí íºõöºë áàéäàëä òîõèðñîí øóóðõàé àðãà õýìæýýã ººðºº àâàõã¿é áîë ººðèéíõ íü ýäèéí áîëîí ýäèéí áóñ àøèã ñîíèðõîëä íü õîõèðîë ó÷ðàõ ìàãàäëàë áèé áîëñíûã îéëãîíî.

- Ýðõýý õýðýãæ¿¿ëýõ áîëîìæã¿é áîëîõ ãýäýã íü òóõàéí ýðõ, øààðäëàãà íü äóóñãàâàð áîëîõ, /ýä õºðºíãº íü óñòãàõ ýñâýë áóñäûí ºì÷ëºëä á¿ðìºñºí øèëæèõ, ......ã.ì/ ýðõýý õýðýãæ¿¿ëýõýä íîöòîé õ¿íäðýë ó÷ðàõààð áàéõ ãýäýã íü óã õàðèëöàà äóóñãàâàð áîëîõã¿é ÷ öààøèä ýðõýý õýðýãæ¿¿ëýõ áîëîìæ íü õÿçãààðëàãäàõ/ îðîí ñóóö õóäàëäàæ àâààä ìºíãºº øèëæ¿¿ë÷èõýýä áàéõàä õóäàëäàã÷ òàë îðäåðîî ºãºõã¿é çóãòààä áàéäàã ...ã.ì/ -ûã òóñ òóñ îéëãîíî.

- Èðãýíèé ýðõ ç¿éí õàðèëöààíä îðîëöîã÷ ãýäýã íü ýðõ àøèã íü õºíäºãäºæ áàéãàà áàéãàà ýòãýýä / ¿¿ðýã ã¿éöýòã¿¿ëýã÷/ -èéã îéëãîõ áºãººä õàðèí ººðòºº òóñëàõ ¿éëäëèéã õýðýãæ¿¿ëýõýä ò¿¿íèé ýöýã, ýõ, àñðàí õàìãààëàã÷, õàðãàëçàí äýìæèã÷ áîëîí õóóëü ¸ñíû áóñàä òºëººëºã÷ áàéæ áîëíî.

- Ýä þìñûã ýçýìäýí àâàõ ãýäýã íü ¿¿ðýã ã¿éöýòã¿¿ëýã÷ áóñäûí ýçýìøèë àøèãëàëòàíä áàéãàà ýä õºðºíãèéã ººðèéí ìýäýëä øèëæ¿¿ëýí àâàõûã îéëãîíî. Èéíõ¿¿ øèëæ¿¿ëýí àâàõ íü õóóëèéí äàãóó áàéõ áºãººä ýñðýã ýòãýýäýä õîõèðîë ó÷ðóóëàõã¿éãýýð, çºð÷èãäºæ áàéãàà ººðèéí ýðõ, àøèã ñîíèðõëûí òºëºº õèéñýí áàéíà. Ýíýõ¿¿ ýä õºðºíãº íü áóñäûí ýçýìøèë, àøèãëàëòàä áàéãàà ººðèéíõ íü ýä ç¿éëñ /àëäàãäñàí ìàøèíàà áóöààí àâàõ/ áàéæ áîëîõîîñ ãàäíà ººðò íü ó÷èð÷ áóé õîõèðîëä ä¿éöýõ ¿¿ðýã ã¿éöýòãýã÷èéí ýä ç¿éë/ êàôåãààð ¿éë÷ë¿¿ëæ õîîë èäýæ, äàðñ óóãààä òºëáºðºº õèéæ ÷àäàõã¿é áàéãàà ýòãýýäèéí ãàð óòñûã ¿éë÷ëýã÷ àâàõ/ ÷ áàéæ áîëíî.

- Ýä þìñûã óñòãàõ áóþó ýâäýõ ¿éëäýë íü ººðòºº òóñëàõ çàéëøã¿é øààðäëàãàòàé íºõöºëä õèéãäýõ îíöãîé àðãà õýìæýý þì. Æè÷: ªðòýé ýòãýýä çóãòàõ ýñâýë ººðèéíõ íü ìàøèíûã õýí íýãýí ýòãýýä áóëààæ çóãòàõ ìýòèéí òîõèîëäîëä òóõàéí ìàøèíû äóãóéã õàãàëæ çîãñîîæ áîëíî. Ãýõäýý ýä õºðºíãèéã óñòãàæ, ýâäýõ ¿éëäýë íü ýä õºðºíãèéã ýçýìäýí àâàõ, ¿¿ðýã ã¿éöýòãýã÷èéã

23

ñààòóóëàõ àðãàòàé äàâõöàæ õýðýãëýãäýõýýñ ãàäíà ýä õºðºíãº õàìãààëàõ ¿åä ÷ õýðýãëýãäýæ áîëíî ãýäãèéã ¿ã¿éñãýõ àðãàã¿é þì. Òóõàéëáàë: ãàë óíòðààõ ¿éë÷èëãýý äóóäàõ áîëîìæã¿é òîõèîëäîëä õºðºíãº íü øàòàõ àþóë í¿¿ðëýñýí áîë øàòàæ áóé îáüåêòèéã óñòãàæ, ýâäýõ, ìºí äýýä àéëààñ óñ àëäààä ýä õºðºíãº íü àøèãëàõ áîëîìæã¿é áîëîõ íºõöºë áàéäàë íýãýíò áèé áîëñîí áîë äýýä àéëûí õààëãûã ýâäýõ ã.ì. Äýýðõè òîõèîëäîë á¿ðò óã ¿éëäýë õóóëüä çààñàí õýð õýìæýýíýýñýý õýòðýýã¿é áàéõ ¸ñòîé.

- Çàéëñõèéæ áîëçîøã¿é ¿¿ðýã ã¿éöýòãýã÷èéã ñààòóóëàõ íü “îðãîí çóãòààæ áîëçîøã¿é ãýì áóðóóòàé ýòãýýäèéã ýðõ íü çºð÷èãäºí õîõèð÷ áóé ýòãýýä õóóëüä çààñàí ¿íäýñëýë, æóðìûí äàãóó õóâèàðàà ò¿ð ñààòóóëàõ èäýâõòýé ¿éëäëèéã îéëãîíî. ªºðººð õýëáýë, èðãýíèé ÷ºëººòýé çîð÷èõ ýðõèéã íü ò¿ð õÿçãààðëàíà ãýñýí ¿ã. ¯¿ðãèéí òóõàéä áîë ãýðýýíèé áîëîí ãýðýýíèé áóñ àëü íü ÷ áàéæ áîëíî. Æèøýý íü: Áóñäàä ãýì õîð ó÷ðóóëñàí ýòãýýä áîëîí ãýðýýíèé ¿¿ðãýý ¿ë ã¿éöýòãýã÷ îíãîöîîð íèñýõ ãýæ áàéâàë òàñàëáàð, ãàäààä ïàñïîðò, âèçèéã íü, ìàøèíààð çóãòàõ ãýæ áàéâàë ò¿ëõ¿¿ð, æîëîîíû ¿íýìëýõèéã íü áóëààí àâàõ, ìîðèîð çóãòàõ áîë ýìýýë, õàçààðûã íü àâ÷ ìîðèéã íü ñóëëàí òàâèõ ..........ã.ì

- ¯¿ðýã á¿õèé ýòãýýäýýñ ã¿éöýòãýâýë çîõèõ ¿éëäëèéí ýñðýã ¿éëäëèéã òàñëàí çîãñîîõ ãýäýã íü áóñäûí ºìíº õóóëü áîëîí ãýðýýãýýð ¿¿ðýã õ¿ëýýñýí ýòãýýä ¿¿ðãýý ã¿éöýòãýõã¿é áàéõ áîëîí ¿¿ðýã ã¿éöýòãýã÷èéã ¿¿ðãýý çîõèõ ñîîð ã¿éöýòãýõýä ñààä áîëæ áóé áóñäûí ¿éëäëèéã çîãñîîõûã îéëãîíî. Òóõàéëáàë: ”¿¿ðýã ã¿éöýòãýã÷èéí ¿¿ðãýý áèåë¿¿ëýõã¿é áàéãàà ¿éëäýë, ýñ ¿éëäëèéã õ¿÷ýýð çîãñîîõ, ¿¿ðýã õ¿ëýýã÷ýýñ òºëºõ ãýæ áàéñàí òºëáºðèéã õýí íýãýí ýòãýýä áóëààõ áîëîí áîëèóëàõ ãýñíèéã òàñëàí çîãñîîõ.

ªºðòºº òóñëàõ ¿éëäëèéã õèéæ áàéãàà ýòãýýä íü çàéëøã¿é øààðäëàãàòàé ¿åä õ¿÷ õýðýãëýæ áîëîõ áºãººä èéíõ¿¿ õ¿÷ õýðýãëýñýí ¿éëäýë íü ¿¿ðýã ã¿éöýòãýã÷ áîëîí ãóðàâäàã÷ ýòãýýäýä õóóëü áóñààð ãýì õîð ó÷ðóóëàõ çîðèëãûã àãóóëæ áîëîõã¿é þì. Õ¿÷ õýðýãëýõ øààðäëàãà íü èõýâ÷ëýí ¿¿ðýã ã¿éöýòãýã÷ ñàéí äóðààðàà ¿¿ðãýý áèåë¿¿ëýõýýñ çàéëñõèéäýãòýé õîëáîîòîé. Òèéìýýñ òóõàéí íºõöºë áàéäàëä õ¿÷ õýðýãëýñýí íü çàéëøã¿é øààðäëàãàòà áàéñàí ãýäãèéã íýí äàðóé õóóëèéí áàéãóóëëàãàä ìýäýãäýí íîòëóóëàõ øààðäëàãà ãàðíà.

ªºðòºº òóñëàõ ¿éëäëèéã õèéõýä äàðààõ íºõöºë¿¿äèéã àíõààðàõ õýðýãòýé. - Ýðõ çºð÷èãäñºí, ýðõ çºð÷èãäºõ áîäèòîé íºõöºë áàéäàë áèé áîëñîí áàéõ- Ýðõ á¿õèé áàéãóóëëàãûí òóñëàìæèéã àâàõ áîëîìæã¿é áàéõ- Öàã õóãàöààíäàà àðãà õýìæýý àâàõ çàéëøã¿é øààðäëàãà òóëãàðñàí áàéõ- Óã ¿éëäëèéã õèéæ áóé ýòãýýä íü õóóëüä çààñíààð “Èðãýíèé ýðõ ç¿éí õàðèë-

öààíä îðîëöîã÷” áºãººä “ººðèéíõºº ýðõ, õóóëü ¸ñíû ýðõ àøèã ñîíèðõëûã õàìãààëàõ” çîðèëãîòîé áàéõ

- Óã ¿éëäýë íü òóõàéí íºõöºë áàéäàëä òîõèðñîí õýì õýìæýýíýýñ õýòðýýã¿é áàéõ

24


10. Àðãàã¿é õàìãààëàëò

Õóóëü áóñ õàëäëàãààñ ººðèéãºº áîëîí áóñàä ýòãýýä, ýä õºðºíãèéã õàìãààëàõ çîðèëãîîð ¿éëäñýí, çàéëøã¿é øààðäëàãàòàé áºãººä òóõàéí íºõöºë áàéäàëä íèéöñýí ¿éëäëèéã àðãàã¿é õàìãààëàëò ãýíý.6

Àðãàã¿é õàìãààëàëòààñ ó÷ðóóëñàí ãýì õîðûã óã ¿éëäýë õèéñýí èðãýí õàðèóöàí àðèëãàõ ¿¿ðýã õ¿ëýýõã¿é õýìýýí çààñàí áàéäàã.

Àðãàã¿é õàìãààëàëòàíä äàðààõ øèíæ áàéíà. - Ãýì õîð ó÷ðóóëàõ ç¿éë íü õàëäëàãà áàéõ. Õàëäëàãà íü õ¿íèé ñàíàà çîðèãîîñ

õàìààðàõ ¿éëäýë áàéõ ó÷ðààñ íýã òàëààð õàëäàã÷ ýòãýýä íü õ¿í áàéõ óòãûã àãóóëàõ áºãººä õ¿íèé çîõèîí áàéãóóëàëòòàé ¿éë àæèëëàãààíû õýðýãñýë íü ÿíç á¿ðèéí ç¿éë áàéæ áîëíî. Òóõàéëáàë: Àìüòíû òóõàéä ººðèéíõºº õèéæ áóé ¿éëäëèéã õóóëü áóñ ãýäãèéã óõàìñàðëàõ ÷àäâàðòàé áàéæ áîëîõã¿é. Òèéìýýñ õàëäëàãà áèø àþóë áàéõ íü îéëãîìæòîé. Ãýõäýý õýí íýãýí ýòãýýä ñóðãóóëüòàé íîõîé áîëîí çóóäàã íîõîé òóðõèð÷ äàéðóóëñàí áîë õàëäëàãà ãýæ áîëíî. Õàìãèéí ãîë íü õàëäëàãà õóóëü áóñ áàéõ ó÷èðòàé. Æèøýý íü, õ¿íèé áèåä õ¿ðñýí ¿éëäýë áîëãîí õàëäëàãà áèø. ººðººð õýëáýë õ¿íèé òîëãîé èëæ ÷ áîëíî, òîëãîé ðóó öîõèæ ÷ áîëíî. Òèéìýýñ ¿éëäëèéí çîðèëãî áîëîí ¿ð äàãàâðûã íü àíõààðàõ õýðýãòýé.

- Õàëäëàãà ýõëýñýí áàéõ. Õîõèðîë çàéëøã¿é ó÷ðàõ íü õàëäëàãà áîäèòîé áèé áîëñíîîð íîòëîãäñîí áàéõ ¸ñòîé. Õàëäëàãà ýõëýýã¿é áàéõàä õàìãààëàëò õèéíý ãýñýí îéëãîëò áàéõã¿é. Òèéìýýñ óã ¿éëäýë íü õàëäëàãà ìºí ýñýõèéã àíõààð÷ õàðèó ¿éëäëýý õèéñýí áàéõ ó÷èðòàé.

- Àðãàã¿é õàìãààëàëò íü çàéëøã¿é øààðäëàãàòàé áºãººä ãàãöõ¿¿ õàëäàã÷èä ÷èãëýñýí áàéõ. Äýýðõ õî¸ð øèíæ íýãýíò èëýðñýí áîë ººðèéãºº áîëîí áóñàä ýòãýýä, ýä õºðºíãèéã õàìãààëàõ íü òóõàéí ¿åèéí íºõöºë áàéäàëòàé íÿãò óÿëäàí çàéëøã¿é øààðäëàãà áîëîí èëýðñýí áàéäàã ó÷ðààñ õàðèó ¿éëäýë õèéõ íü øóäðàãà ¸ñîíä íèéöíý. Èéíõ¿¿ õàìãààëàõ ¿éëäëèéã õèéñýí íü õóóëèéí äàãóó çºâòãºãäºõ ó÷ðààñ ò¿¿íèé õ¿ñýæ ¿éëäñýí ¿éëäýë íü ãàãöõ¿¿ õàëäàã÷èéí ¿éëäëèéí õàðèó áîëæ ò¿¿íä ÷èãëýñýí áºãººä ¿éëäëèéí ¿ð äàãàâàð áîëîí ó÷èðñàí ãýì õîð íü çºâõºí õàëäàã÷èä ó÷ðàõ ¸ñòîé. ªºðººð õýëáýë, õàìãààëàõûã õ¿ññýí ¿éëäýë íü õàëäàã÷ ðóó õàíäñàí áàéíà.

- ¯éë àæèëëàãàà íü õàëäàãûí øèíæ ÷àíàðò òîõèðñîí áàéõ. ¯éëäýë õèéñíèé óëìààñ õàëäàã÷èä ó÷ðóóëñàí ãýì õîð íü òóõàéí íºõöºë áàéäàëäàà òîõèðñîí áàéõ ó÷èðòàé. ªºðººð õýëáýë, óã ýòãýýäèéí ¿éëäýë íü òóõàéí íºõöºëä ñºðºã õàëäëàãûí øèíæèéã àãóóëæ áîëîõã¿é. Æèøýý íü, ªºðèéí ìàøèíû áóäãèéã õàëöàëæ þìóó ýñâýë äóãóéã íü õàãàëàõ ¿éëäýë õèéæ áàéãàà õ¿¿õäèéã ò¿ëõýí õîëäóóëæ áîëîõ áîëîâ÷ ýíý íü òóõàéí õ¿¿õäèéã çîäîæ ãýìòýýõ ¿íäýñëýë áîëîõã¿é þì.

6 Ìîíãîë Óëñûí Èðãýíèé õóóëèéí 10 äóãààð ç¿éëèéí 1äýõ õýñýã

25

11. Ãàðöààã¿é áàéäàë

Èðãýíèé õóóëèéí 11.1-2-ä “ Òóõàéí íºõöºë áàéäàëä àþóëûã ººð àðãà çàìààð çàéëóóëàõ áîëîìæã¿é áîë ò¿¿íèéã òàñëàí çîãñîîõ, ñýðãèéëýõ çîðèëãîîð õèéñýí ¿éëäýë /ýñ ¿éëäýõ¿é/-èéã ãàðöààã¿é áàéäëûí óëìààñ õèéñýí ¿éëäýë ãýíý. Ãàðöààã¿é áàéäàëä ó÷ðóóëñàí ãýì õîð íü ó÷èð÷ áîëîõ áàéñàí ãýì õîðîîñ áàãà áàéâàë óã ¿éëäýë õèéñýí ýòãýýä ãýì õîðûã õàðèóöàí àðèëãàõ ¿¿ðýã õ¿ëýýõã¿é. Õàðèí ó÷ðóóëñàí ãýì õîð íü ó÷èð÷ áîëîõ áàéñàí ãýì õîðîîñ èëò èõ áàéâàë ¿éëäýë õèéñýí ýòãýýä õýòð¿¿ëñýí òýð õýìæýýãýýð ãýì õîðûã àðèëãàõ ¿¿ðýã õ¿ëýýíý. Àþóë íü ãîë òºëºâ õ¿íèé ñàíàà çîðèãîîñ ¿ë õàìààðàõ øèíæòýé íºõöºë áàéäàë áàéäãààðàà îíöëîã þì. Òóõàéëáàë: àìüòíû ¿éëäëèéí óëìààñ ãýì õîð ó÷ðàõ íºõöºë áàéäàë áèé áîëñîí .......ã.ì. Æèøýý íü, Òóãàëàà õàðàìëàñàí ¿íýý ìºðãºõ àþóë òóëãàðàõ, çóóäàã íîõîé äàéð÷ ãýì õîð ó÷ðóóëæ áîëçîøã¿é àþóë ó÷ðàõ ...ãýõ ìýò

Õýðâýý õ¿íèé ¿éëäýëòýé õîëáîîòîé áàéëàà ãýõýä òóõàéí ýòãýýäèéí õóâüä ãýì õîð ó÷ðóóëàõ ãýñýí ñàíàà çîðèã áàéõã¿é áàéíà. Æèøýý íü, óóëûí óðóó ýçýíã¿é ìàøèí ºíõðºõ .........

Ãàðöààã¿é áàéäëûí óëìààñ õèéñýí ¿éëäýë íü äàðààõ øèíæòýé. - Ãýì õîð ó÷ðóóëæ áîëçîøã¿é õ¿÷èí ç¿éë íü àþóë áàéõ- Àþóë ãàðöààã¿é áºãººä àþóëûã ººð àðãààð çàéëóóëàõ áîëîìæã¿é áàéõ- Àþóëûã òàñëàí çîãñîîõ, ñýðãèéëýõ çîðèëãîîð õèéñýí áàéõ- Ó÷ðóóëñàí õîõèðîë íü ó÷èð÷ áîëîõ áàéñàí õîõèðëîîñ áàãà áàéõ .

Õî¸ð. Õÿíàëòûí àñóóëò :

- Èðãýíèé ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàõ ç¿éë áîëîõ íèéãìèéí õàðèëöààíû îíöëîãèéã íèéòèéí ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàõ ç¿éëòýé õàðüöóóëàí òàéëáàðëàíà óó.

- Èðãýíèé ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëòûí àðãûã áîäèò æèøýýí äýýð òàéëáàðëà.- Èðãýíèé ýðõ ç¿éí íèéòëýã áîëîí òóñãàé çàð÷ìóóä, òýäãýýðèéí ïðàêòèê

õýðýãëýý õóóëü ç¿éí à÷ õîëáîãäîë, îíöëîãèéã òîäîðõîéë.- Èðãýíèé ýðõ ç¿é õè÷ýýëèéã ñóäëàõ íü òàíû àìüäðàëä ÿìàð à÷ õîëáîãäîëòîé

âý? - Õóóëü, õóóëü÷èëñàí àêò, îëîí óëñûí ãýðýý íü ÿìàð íºõöºëä èðãýíèé ýðõ ç¿éí

ýõ ñóðâàëæ áîëîõ âý?- Èðãýíèé ýðõ ç¿éí ýõ ñóðâàëæèéã àíãèëñàíû õóóëü ç¿éí à÷ õîëáîãäëûã

òàéëáàðëà.- Òîäîðõîé òîõèîëäîë äýýð èðãýíèé õóóëü ¿éë÷ëýõ õÿçãààðûã òîäîðõîéë. - Èðãýíèé ýðõ ç¿éí õàìãààëàëòûí çîðèëãî þó âý?- Èðãýíèé ýðõ ç¿éí õàìãààëàëòûí àðãà òóñ á¿ð äýýð æèøýý àâ÷ òàéëáàðëà.

26


Ãóðàâ. Õýðýãëýãäýõ¿¿í:

1. Ìîíãîë Óëñûí ¯íäñýí õóóëü 1992 îí 2. Èðãýíèé õóóëü 2002 îí3. Ä.Íàðàí÷èìýã. “Èðãýíèé ýðõ ç¿éí ¿íäñýí àñóóäàë” I äýâòýð 1999 îí 1-3-ð

òàë4. Ò.Ìºíõæàðãàë. “Ìîíãîë óëñûí èðãýíèé ýðõ ç¿é” /åðºíõèé àíãè/ 2000 îí

9-39-ð òàë 5. Ä.Áàò-ªëçèé. “Èðãýíèé ýðõ ç¿é 1” ÓÁ,2003 îí 22-26-ð òàë 6. Î.Æàìáàëäîðæ. “Ìîíãîë óëñûí èðãýíèé ýðõ ç¿é” /åðºíõèé ¿íäýñëýë/ 2004

îí 17-51-ð òàë 7. Á.Óëààíáààòàð. “ Èðãýíèé ýðõ ç¿é: òàéëáàð òîëü” 2005 îí 8. Ý. Áàéãàëü. Èðãýíèé ýðõ ç¿éí åðºíõèé àíãè. 2009 îí 9. “Ìîíãîë óëñûí èðãýíèé õóóëèéí òàéëáàð. ÓÁ 2007 îí 10. Õàñàãò õàéðõàí äýýä ñóðãóóëü, Õóóëü ç¿éí ìýäýýëëèéí òºâ, Èðãýíèé õóóëèóä

(1926, 1952, 1963, 1994, 2002) II Áîòü, ÓÁ, 2002 11. Á.Áàòòºìºð. “Ìîíãîë Óëñûí èðãýíèé ýðõ ç¿éí çàðèì àñóóäàë” ÓÁ.,2004 îí 12. Ò.Ìºíõæàðãàë. “Ìîíãîë óëñûí èðãýíèé öààçûí òîâ÷îîí ” ÓÁ, 2006 îí 13. Á.Áóÿíõèøèã. “Èðãýíèé ýðõ ç¿é” –áîäëîãûí õóðààìæ ÓÁ, 2009 îí14. Ñ.Íàðàíãýðýë. Ýðõ ç¿éí ýõ òîëü áè÷èã, ÓÁ, 2007 îí 15. Á. Òýì¿¿ëýí, Ä. Ýíõçóë, Á. Áóÿíõèøèã. Èðãýíèé ýðõ ç¿éí åðºíõèé àíãè,

ÓÁ., 2010.16. Òîëñòîé. Ãðàæäàíñêîå ïðàâî, Ìîñêâà, 1996-1998 ã17. Ñóõàíîâ. Ãðàæäàíñêîå ïðàâî, Ìîñêâà, 1998 ã18. Èëÿðíîâà. Ãðàæäàíñêîå ïðàâî, Ìîñêâà, 1998 ã 19. Ïîä ðåä Àëåêñååâà.À.À, Òîëñòîãî Þ.Ê. “Ãðàæäàíñêîå ïðàâî” Òîì.Ì.1996 ã20. Ïîä ðåä Êðàñàâ÷èêîâà.Î.À “Ãðàæäàíñêîå ïðàâî “. Ì.1988 ã21. Ïîä ðåä Ñóõàíîâà.Å.À. “Ãðàæäàíñêîå ïðàâî”. Ì., 2002 ã

27

ÕÎ¨ÐÄÓÃÀÀÐ Á¯ËÝÃ. ÈÐÃÝÍÈÉ ÝÐÕ Ç¯ÉÍ ÕÀÐÈËÖÀÀ, ÑÓÁÜÅÊÒÈÂ ÝÐÕ

2.1: Èðãýíèé ýðõ ç¿éí õàðèëöàà: óõàãäàõóóí, àíãèëàë

Íýã. Òîéì ëåêö

Èðãýíèé ýðõ ç¿éí õàðèëöààíû òóõàé îéëãîëò

Èðãýíèé ýðõ ç¿éí õàðèëöàà íü õ¿íèé ýðõ, ýðõ ÷ºëººíèé ¿íäýñ áîëîõ õóâü õ¿íèé ÷ºëººò áàéäëûí çàð÷ìààð áàòàëãààæñàí áà ýíý íü õóâèéí ýðõ ç¿éí äàðààõ ¿íäñýí çàð÷ìóóäàä òóñãàëàà îëñîí áàéäàã. ¯¿íä:

• ãýðýýíèé ýðõ ÷ºëºº• ÷ºëººòýé ºâë¿¿ëýõ ýðõ• ºì÷ëºã÷èéí ºì÷ºº ÷ºëººòýé çàõèðàí çàðöóóëàõ ýðõ• õóâü ýòãýýäèéí ýâëýëäýí íýãäýõ, õóóëèéí ýòãýýä áàéãóóëàõ ýðõ áàãòàíà.

Ýíý íü ÈÕ-èéí §8.1-ä çààñíààð õóâü ýòãýýä õîîðîíäûí õýëöëèéí ¿íäñýí äýýð ýñâýë ýíý õóóëüä òóñãàãäñàí ãýì õîð ó÷ðóóëàõ, ¿íäýñëýëã¿é õºðºíãºæèõ, áóñäûí ¿¿ðãèéã äààëãàâàðã¿é ã¿éöýòãýõ çýðýã òîõèîëäîëä ¿¿ñ÷ áàéäàã ýðõ ç¿éí õàðèëöààíû ò¿ãýýìýë õýëáýð áèëýý. Ýäãýýð èðãýíèé ýðõ ç¿éí õàðèëöàà ¿¿ñýõ øàëòãààí íºõöºë íü õîëáîãäîõ ýòãýýäèéí ýäèéí áîëîí ýäèéí áóñ õºðºíãºòýé õîëáîîòîé ñóáüåêòèâ ýðõèéã õóóëü, ø¿¿õýýð õàìãààëàõ çîðèëãîòîé íÿãò õîëáîîòîé.

Ñýäâèéí çîðèëãî: Èðãýíèé ýðõ ç¿éí õàðèëöààíû òàëààð ñèñòåìòýé ìýäëýã, èðãýíèé ýðõ ç¿éí õàðèëöààíû ¿íäñýí øèíæ, ýëåìåíòèéã òîäîðõîéëîõ ÷àäâàð ýçýìøèíý.

Èðãýíèé ýðõ ç¿éí õàðèëöàà

Òýãø ýðõòýé ñóáüåêòóäûí õîîðîíä ¿¿ññýí õàðèëöàà

Ýä õºðºíãèéí áîëîí ýä õºðºíãºòýé õîëáîîòîé ýä õºðºíãèéí áóñ õàðèëöàà

28


Èðãýíèé ýðõ ç¿éí õàðèëöààíû ¿íäñýí øèíæ, øàëãóóð

Àëèâàà õýðýã ìàðãààíûã øèéäâýðëýõäýý ø¿¿õèéí õàðüÿàëëûã çààâàë òîãòîîõ áà èíãýõäýý õóâèéí ýðõ ç¿éã íèéòèéí ýðõ ç¿éãýýñ ÿëãàõ øààðäëàãà ãàðäàã. Èéíõ¿¿ ÿëãàõ øèíæ òýìäýã¿¿ä íü õóâèéí ýðõ ç¿éí ÿëàíãóÿà èðãýíèé ýðõ ç¿éí õàðèëöààíû ¿íäñýí øèíæèéã èëòãýíý. Îíîëûí ¿¿äíýýñ ýíä 1/. ñóáüåêòûí îíîë, 2/. àøèã ñîíèðõëûí îíîë, 3/. ñóáîðäèíàöèéí îíîë áîëîí ò¿¿íèé øèíý÷ëýãäñýí õóâèëáàð áîëîõ 4/. òóñãàé ýðõèéí îíîëûã òóñ òóñ äóðüäàæ áîëíî7.

Òóõàéëáàë, îðîëöîãñîä òýãø ýðõèéí ýñâýë çàõèðàõ, çàõèðàãäàõ õàðèëöààíû àëèíä õàìààðàõ ýðõ ç¿éí õàðèëöààíä îðîëöîæ áóéã ñóäëàí ýðõ ç¿éí õàðèëöààã àíãèëàõ íü ýëáýã. Õîëáîãäîõ ýòãýýä õóäàëäàõ-õóäàëäàí àâàõ ãýðýý áàéãóóëàõ ýñâýë áàéð ò¿ðýýñëýõ çýðýã òîõèîëäîëä ýñðýã òàëòàéãàà òýãø ýðõèéí õàðèëöàà ¿¿ñãýæ áàéäàã áºãººä èéì ñàéí äóðûí ãýðýý õýëöëèéí ¿íäñýí äýýð òîäîðõîé ýðõ, ¿¿ðýã ¿¿ñãýæ áàéãààã ýðõ ç¿éí ¿¿äíýýñ òýãø ýðõèéí õàðèëöàà ãýäýã. Õàðèí òºð èðãýäòýé õàðèëöàõäàà èõýâ÷ëýí øààðäëàãà òàâüæ, òýäíèé çºâøººðëèéã ¿ë õàðãàëãàëçàõ íü áèé. Òóõàéëáàë, òàòâàðûí àñóóäàë áîëîí öýðýã òàòëàãàä õàìðàãäàõ çýðýã. Èéíõ¿¿ òºðèéí ýðõ ìýäýëä çàõèðàãäàæ, òîäîðõîé õóóëü òîãòîîìæèéí äàãóó ¿éë õºäëºë õèéõ ¿¿ðýã õ¿ëýýæ áóé áîë ýíä íèéòèéí ýðõ ç¿éí õàðèëöàà ¿¿ñíý /ñóáîðäèíàöèéí îíîë/. Õóóëü òîãòîîìæîîñ ãàäíà òîäîðõîé òîõèîëäëûã çîõèöóóëàõ øààðäëàãà ãàðâàë òºð çàõèðãààíû àêò ãàðãàæ àæèëëàíà. Íèéòèéí ýðõ ç¿éí ñàëáàð íü ýð¿¿ãèéí ýðõ ç¿éí áîëîí ïðîöåññûí á¿õèé ë õóóëü òîãòîîìæèéã õàìàð÷ áàéäàã.

Ýðõ ç¿éí õàðèëöààíû ñóáüåêò õýí áàéõ íü òóñ õàðèëöààã òîäîðõîéëîõîä òºäèéëºí à÷ õîëáîãäîëã¿é. Ó÷èð íü òºð ºíººãèéí íèéãýìä èðãýíèé ýðõ ç¿éí õàðèëöààíä îðîëöîõ íü õóóëèàð çºâøººðñºí, õýâèéí ¿çýãäýë áîëîîä áàéíà.

Ýðõ ç¿éí õàðèëöààíä îðîëöîãñîä ººð õîîðîíäîî çàõèðàõ, çàõèðàãäàõ õàðèëöààíä îðøèæ áóé ýñýõèéã ñóäëàõààñ ãàäíà òóñ õàðèëöààíä õàìààðàõ õóóëü òîãòîîìæ íü íèéòèéí ýðõ ç¿éí ñàëáàðò õàìààð÷ áàéíà óó, ýñâýë õ¿í á¿ðò ¿éë÷ëýõ õóâèéí ýðõ ç¿éí õóóëü òîãòîîìæèä ñóóðèëñàí áàéíà óó ãýäãýýð íü ýðõ ç¿éí õàðèëöààã ÿëãàæ áîëíî. ¯¿íèéã òóñãàé ýðõèéí îíîë ãýõ áºãººä ãîëëîõ à÷ õîëáîãäîë á¿õèé õóóëü òîãòîîìæèéí ñàëáàð ýðõ ç¿éí àíãèëëààð õýðãèéí õàðüÿàëëûã òîãòîîõ áà ýíý îíîëûí äàãóó Èðãýíèé Õóóëèàð çîõèöóóëñàí õàðèëöààã õóâèéí ýðõ ç¿éä õàìðóóëàí ¿çíý.

Õóâèéí ýðõ ç¿é íü ýðõ ç¿éí õàðèëöààíä îðîëöîãñîä õîîðîíä ¿¿ññýí òýãø ýðõ á¿õèé ýðõ ç¿éí õàðèëöààã õàìðàõ áà ¿¿íä èðãýíèé ýðõ ç¿éí áîëîí áèçíåñèéí ýðõ ç¿é, õºäºëìºðèéí ýðõ ç¿éí á¿õèé ë õàðèëöàà áàãòàíà. Èðãýíèé ýðõ ç¿é õýìýýõ óõàãäàõóóí ºðãºí óòãààðàà õóâèéí ýðõ ç¿é ãýñýí àãóóëãààð õýðýãëýãäýõ íü ýëáýã ÷ óãòàà ¿¿íèéã õóâèéí ýðõ ç¿éí öºì õýìýýí îéëãîæ, ýðõ ç¿éí ýíý á¿ëèéí ñàëáàð, õýñã¿¿äèéã ººð õîîðîíä íü ÿëãàõàä õýðýãëýíý.

ªºðººð õýëáýë, èðãýíèé ýðõ ç¿é íü ÿâöóó óòãààðàà õóâèéí ýðõ ç¿éí á¿õ õàðèëöààíä õîëáîãäîõ ñóóðü çàð÷ìûã àãóóëæ áàéäãààðàà õóâèéí ýðõ ç¿éí ¿íäñýí 7 Á.Áóÿíõèøèã: Èðãýíèé ýðõ ç¿éí óäèðòãàë, 2012 îí, 19-20 äàõü òàë.

29

ñàëáàð áîëîõ áà Èðãýíèé Õóóëèéí çîõèöóóëàõ ç¿éëòýé ä¿éöýæ áàéäàã. ¯¿íýýñ õóóëèéí ýòãýýäèéí ýðõ ç¿éí õàðèëöààã çîõèöóóëàõàä ÷èãëýñýí õóâèéí ýðõ ç¿éí òîìîîõîí ñàëáàð áîëîõ áèçíåñèéí ýðõ ç¿é, ò¿¿í÷ëýí ïàòåíòûí áîëîí çîõèîã÷èéí ýðõ, ºðñºëäººíèé õóóëü òîãòîîìæ, äààòãàëûí çàðèì ñàëáàðûã ÿëãàæ ¿çýõ áà ýäãýýð íü õóâèéí ýðõ ç¿éí òóñãàé ñàëáàðò áàãòäàã.

Èðãýíèé ýðõ ç¿éí õàðèëöàà ¿¿ññýíèé ä¿íä òàëóóäàä õàðèëöàí øààðäàõ ýðõ ¿¿ñíý. ¯¿íä àëèâàà ¿éëäýë, ýñ ¿éëäýõ¿éã áóñäààñ øààðäàõ, ò¿¿íèéãýý ø¿¿õýýð õýðýãæ¿¿ëýõ áîëîìæèéã îéëãîõ áà èéì øààðäàõ ýðõèéã àãóóëñàí èðãýíèé ýðõ ç¿éí õýì õýìæýýã øààðäàõ ýðõèéí ¿íäýñëýë ãýíý.

Õóâèéí ýðõ ç¿é áîëîí èðãýíèé ýðõ ç¿é õýìýýõ íýð òîìü¸îã ýðõ ç¿éí îíîëûí ¿¿äíýýñ èéíõ¿¿ ÿëãàæ ¿çäýã ÷ ïðîöåññûí õóóëü òîãòîîìæèéí õ¿ðýýíä íýí ÿëàíãóÿà ÈÕØÕØÒÕ-èéí §12-ûí õ¿ðýýíä íýðøñýí “èðãýíèé õýðýã” õýìýýõ óõàãäàõóóí íü õóâèéí ýðõ ç¿éí ñàëáàðûí á¿õ ìàðãààíûã ¿¿íèé äîòîð èðãýíèé ýðõ ç¿éí õàðèëöààíä ¿¿ññýí á¿õ àñóóäëûã õàìàð÷ áàéãààã àíõààðóóëàõ íü ç¿éòýé.

Èðãýíèé ýðõ ç¿éí õàðèëöààíû àíãèëàë, ýðõ ç¿éí à÷ õîëáîãäîë

Èðãýíèé ýðõ ç¿éí õàðèëöààã äîòîð íü ºì÷èéí áà ¿¿ðãèéí ýðõ ç¿éí õàðèëöàà õýìýýõ õî¸ð òîì á¿ëýãò àíãèëàõ áîë ¿¿ðãèéí ýðõ ç¿é íü ãýðýýíèé áà ãýðýýíèé áóñ ¿¿ðýã ãýñýí õî¸ð õýñãýýñ á¿ðäýíý. Èéíõ¿¿ àíãèëàõ íü õîëáîãäîõ øààðäàõ ýðõèéí ¿íäýñëýëèéã çºâ òîäîðõîéëîõ, óëìààð èðãýíèé õýðýã øèéäâýðëýõýä à÷ õîëáîãäîëòîé.

Èðãýíèé ýðõ ç¿éí õàðèëöààíû ýëåìåíò

Èðãýíèé ýðõ ç¿éí õàðèëöàà ¿¿ñýõýä çàéëøã¿é øààðäëàãàòàéãààñ ãàäíà òîäîðõîé à÷ õîëáîãäîë, íºëºº á¿õèé á¿õ õ¿÷èí ç¿éëñèéã èðãýíèé ýðõ ç¿éí õàðèëöààíû ýëåìåíò ãýæ îéëãîæ áîëíî. ¯¿íä:• èðãýíèé ýðõ ç¿éí õàðèëöààíä îðîëöîã÷ ñóáüåêòóóä• ýðõ ¿¿ðãèéí íýãäëýýñ óðãàí ãàð÷ áóé ñóáüåêòèâ ýðõ¿¿ä• èðãýíèé ýðõ ç¿éí õàðèëöààíû àãóóëãûã òîäîðõîéëîã÷ îáüåêòóóä áàãòàíà

Õî¸ð. Õÿíàëòûí àñóóëò:

• Èðãýíèé ýðõ ç¿éí õàðèëöàà, ò¿¿íèé îíöëîã øèíæèéã òàéëáàðëàíà óó.• Èðãýíèé ýðõ ç¿éí õàðèëöààíû ýëåìåíòèéã áóñàä ñàëáàð ýðõ ç¿éí ýëåìåíòòýé

õàðüöóóëàí òàéëáàðëàíà óó.• Èðãýíèé ýðõ ç¿éí õàðèëöààíû àãóóëãûã òîäîðõîéëîã÷ õ¿÷èí ç¿éëèéã

òàéëáàðëàíà óó.• Èðãýíèé ýðõ ç¿éí õàðèëöààã àíãèëàõ øààðäëàãà, øàëãóóð ¿ç¿¿ëýëòèéã

òîäîðõîéëíî óó.• Èðãýíèé ýðõ ç¿éí ñóáüåêòèéí óã õàðèëöààíä îðîëöîõ îíöëîã øèíæèéã

ãàðãàíà óó.

30


• Èðãýíèé ýðõ ç¿éí õàðèëöàà íü áóñàä ñàëáàð ýðõ ç¿éí õàðèëöààíààñ ÿìàð ÿëãààòàé âý?

• ªãºãäñºí òîõèîëäîë äýýð èðãýíèé ýðõ ç¿éí õàðèëöààã àíãèëàõ, ò¿¿íèé ýëåìåíò¿¿äèéã òîäîðõîéëæ, àíãèëàëòûã õèéíý ¿¿.

• Èðãýíèé ýðõ ç¿éí õàðèëöààã àíãèëñ íû õóóëü ç¿éí ó÷èð õîëáîãäîë íü þóíä îðøèõ âý?

• ªãºãäñºí òîäîðõîé æèøýýã àãóóëãààð íü ÿìàð õàðèëöàà áîëîõûã òîäîðõîéëíî óó.

Ãóðàâ. Ñîðèëãî

1. Èðãýíèé Õóóëü õýäýí îíä áàòëàãäñàí áý?a. 1999 îíäb. 1992 îíäc. 2002 îíä d. 1926 îíä

2. Õóâèéí ýðõ ç¿éí ¯íäñýí Õóóëèéí áàòàëãààã íýðëýíý ¿¿. a. ãýðýýíèé ýðõ ÷ºëººb. ÷ºëººòýé ºâë¿¿ëýõ ýðõc. ºì÷ëºã÷èéí ºì÷ºº ÷ºëººòýé çàõèðàí çàðöóóëàõ ýðõd. õóâü ýòãýýäèéí ýâëýëäýí íýãäýõ ýðõ

e. äýýðõ á¿ãä çºâ.f. a, b õàðèóëò çºâ3. Õóâèéí ýðõ ç¿é ãýäýãò þóã îéëãîõ âý?a. Èðãýíèé Õóóëü áà ÈÕØÕØÒÕ-ä òóñãàãäñàí õàðèëöààb. Èðãýíèé Õóóëü áà õóâèéí ýðõ ç¿éí òóñãàé õóóëü òîãòîîìæèä

òóñãàñàí õàðèëöàà4. Èðãýíèé ýðõ ç¿éí õàðèëöàà ¿¿ñýõ ¿íäýñëýëèéã íýðëýíý ¿¿.

a. Ø¿¿õèéí øèéäâýðb. Áóñäûí ýðõ ¿¿ðãèéí õ¿ðýýíä ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëàõc. Õýëöýë õèéõ, áóñäàä ãýì õîð ó÷ðóóëàõ, ¿íäýñëýëã¿é õºðºíãºæèõd. Äýýðõ á¿ãä çºâe. a, c õàðèóëò çºâ.

5. Èðãýíèé ýðõ ç¿éí õàðèëöààã åðäèéí ýðõ ç¿éí õàðèëöààíààñ õýðõýí ÿëãàõ âý?

a. Ýðõ ç¿éí ¿ð äàãàâðààð íü.b. Óã õàðèëöààíä õýðýãëýãäýõ õóóëü òîãòîîìæîîð.c. Ýðõ ç¿éí õàðèëöàà íü äýýðõýýñ ãàäíà íèéòèéí ýðõ ç¿éí õàðèëöààã

õàìàðäãààðàà ÿëãààòàé.6. Èðãýíèé ýðõ ç¿éí õàðèëöààã áóñàä ýðõ ç¿éí õàðèëöààíààñ ÿëãàõ ãîë

øèíæ þó âý?

31

a. Èðãýíèé ýðõ ç¿éí õàðèëöàà íü õóâü ýòãýýä õîîðîíäûí òýãø ýðõèéí õàðèëöàà þì.

b. Èðãýä, áàéãóóëëàãà õîîðîíäûí çàõèðàõ, çàõèðàãäàõ õàðèëöààã õýëíý.c. Îðîëöîãñîä íü ãàãöõ¿¿ õóâü ýòãýýä áàéíà.

Äºðºâ. Õýðýãëýãäýõ¿¿í

Ñóðàõ áè÷èã:1. Ò.Ìºíõæàðãàë: ÌÓ-ûí Èðãýíèé ýðõ ç¿é, ÓÁ õîò 2007 îí.2. Íàðàí÷èìýã Ä. “Èðãýíèé ýðõ ç¿éí ¿íäñýí àñóóäàë”ÓÁ, 1999 îí3. Á.Áàòòºìºð: ÌÓ-ûí Èðãýíèé ýðõ ç¿éí çàðèì àñóóäàë, ÓÁ õîò 2005 îí. 4. Á.Òýì¿¿ëýí/Ä.Ýíõçóë/Á.Áóÿíõèøèã: Èðãýíèé ýðõ ç¿éí åðºíõèé àíãè,

Óëààíáààòàð õîò, 2010 îí.5. Á.Áóÿíõèøèã: Èðãýíèé ýðõ ç¿éí óäèðòãàë, ÓÁ õîò 2013îí6. Ý.Áàéãàë: Èðãýíèé ýðõ ç¿éí åðºíõèé àíãè, 2-ð õýâëýë, 2011 îí

Õóóëü òîãòîîìæ, ø¿¿õèéí ïðàêòèê:

1. ¯íäñýí õóóëü, Òºðèéí ìýäýýëýë ñýòã¿¿ë, 1992 îí.2. Èðãýíèé õóóëü, Òºðèéí ìýäýýëýë ñýòã¿¿ë, 2002 îí.3. Èðãýíèé õýðýã ø¿¿õýä õÿíàí øèéäâýðëýõ òóõàé õóóëü, Òºðèéí ìýäýýëýë

ñýòã¿¿ë, 2002 îí

32


Ñýäýâ 2.2: Èðãýíèé ýðõ ç¿éí õàðèëöààíû îáüåêò, ñóáüåêò áîëîí ñóáüåêòèâ ýðõèéí òóõàé îéëãîëò


À. ÈÐÃÝÍÈÉ ÝÐÕ Ç¯ÉÍ ÕÀÐÈËÖÀÀÍÄ ÎÐÎËÖÎÃ× ÑÓÁÜÅÊÒ

Èðãýíèé Õóóëèéí I õýñãèéí II äýä õýñýãò õóóëü òîãòîîã÷ èðãýíèé ýðõ ç¿éí õàðèëöààíä îðîëöîãñäûã þóíû ºìíº èðãýí áîëîí õóóëèéí ýòãýýä áàéõààð òóñãàæýý. ¯¿íýýñ ¿¿äýýä èðãýí, õóóëèéí ýòãýýäèéã õóâèéí ýðõ ç¿éí ãîë îðîëöîãñîä ãýäýã óòãààð íü õóâü ýòãýýä õýìýýí íýðëýõ ÿâäàë ýðõ ç¿éí òîãòîëöîîíä íèéòëýã áîëîîä áàéíà. Ò¿¿í÷ëýí ýðõ ç¿éí õàðèëöààíû ñóáüåêòûã á¿ðýëäýõ¿¿íýýð íü íýãæ ñóáüåêò áà áèå õ¿í, õàìòûí ñóáüåêò áà áàéãóóëëàãà, àæ àõóéí íýãæ ãýæ àíãèëàõ íü ÷ áèé.

Èðãýí õ¿í ýðõ ç¿éí õàðèëöààíû ñóáüåêò áîëîõ íü

Ýðõ ç¿éí ñóáüåêò ãýäýã íü ýðõ ç¿éí õàðèëöààíä îðîëöîæ, ýðõ ýäýëæ ¿¿ðýã õ¿ëýýõ áîëîìæòîé ýòãýýä8 áºãººä ¿¿íä Ìîíãîë Óëñûí èðãýí, ãàäààäûí èðãýí, õàðüÿàëàëã¿é õ¿íèéã õàìðóóëàí îéëãîíî.

Àëèâàà ñóáüåêòûí ýðõ ç¿éí õàðèëöààíû îðîëöîã÷ áàéõ áîëîìæ íü ñóáüåêòûí ýðõ áóþó ñóáüåêò áàéõ ÷àäâàðààð òîäîðõîéëîãäîíî. Õ¿í á¿ð òºðñºí öàãààñ ýõëýí ñóáüåêò áàéõ ÷àäâàðòàé, ººðººð õýëáýë òºðèéí ç¿ãýýñ ñóáüåêòûí ýðõèéã áàòàëãààæóóëñàí áºãººä õóóëü öààçààð òîãòîîñîí ýðõ ýäýëæ, ¿¿ðýã õ¿ëýýõ åðºíõèé íèéòëýã áîëîìæèéã ýðõ ç¿éí ÷àäâàð ãýíý9. Õàðèí ýðõ ç¿éí ÷àäàìæ õýìýýõ óõàãäàõóóí íü ººðò îíîãäñîí ýðõýý ýäýëæ, ¿¿ðýã õ¿ëýýõ çàìààð ýðõ ç¿éí õàðèëöààíä áèå äààí îðîëöîõ áîëîìæèéã õýëíý.

ÈÕ-èéí §14-ò èðãýíèé ýðõ ç¿éí ÷àäâàð èðãýíèéã òºðñºí ¿åýñ ýõýëæ, íàñ áàðñíààð äóóñãàâàð áîëäîã, ìºí ¿¿íèéã õÿçãààðëàõûã õîðèãëîõ òóõàé çààæýý. Ýíý íü äýýð äóðüäñàí ýðõ ç¿éí ÷àäâàðòàé èæèë óòãàòàé òóë èðãýíèé ýðõ ç¿éí ÷àäâàð ãýäýãò õóâèéí ýðõ ç¿éí ñàëáàðò ýðõ ýäýëæ, ¿¿ðýã õ¿ëýýõ áîëîìæèéã 8 Dieter Leipold: BGB I – Einfuehrung und Allgemeiner Teil, 5.Auflage, 2008, Seite 421; ×.Íÿìñ¿ðýí: Ýðõ ç¿éí åðºíõèé îíîë, 2010 îí, 310 äàõü òàë.9 ×.Íÿìñ¿ðýí: Ýðõ ç¿éí åðºíõèé îíîë, 2010 îí, 311-312 äàõü òàë.

Ñýäâèéí çîðèëãî: Èðãýí – èðãýíèé ýðõ ç¿éí õàðèëöààíû ñóáúåêò áàéõ ÷àäâàð, ÷àäàìæ, èðãýíèé íýð, íýð òºð, àëäàð õ¿íä, àæèë õýðãèéí íýð õ¿íä, îðøèí ñóóõ ãàçàð, ò¿¿íèé ýðõ ç¿éí ó÷èð õîëáîãäîë, èðãýíèéã ñóðàãã¿é àëãà áîëñîí, íàñ áàðñàí ãýæ çàðëàõ òàëààð õóóëü ç¿éí îíîëûí ìýäëýã îëæ àâàõ. Ìºí õóóëèéí ýòãýýä, ò¿¿íèé ¿íäñýí øèíæ, õóóëèéí ýòãýýäèéí òºðëèéã ÿëãàõ, õóóëèéí ýòãýýäèéí ýðõã¿é áàéãóóëëàãûí ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëò áîëîí ýäãýýð õàðèëöààíû èðãýíèé õóóëèéí ñóóðü çîõèöóóëàëòûã îéëãîæ ñóäàëñíààð õóóëèéí ýòãýýäòýé õîëáãäîõ áóñàä õóóëü òîãòîîìæèéã õýðýãëýõ ÷àäâàð, äàäàëòàé áîëíî.

33

îéëãîíî. Èéì ÷àäâàð á¿õèé ýòãýýä íü èðãýíèé ýðõ ç¿éí ñóáüåêò áàéõ áîëîëöîîòîé. Èðãýí á¿ð òºðñºí ¿åýñýý ýõëýýä èðãýíèé ýðõ ç¿éí ÷àäâàðòýé áàéõ áà ¿¿íèéã ÿìàð ÷ íºõöºëä õÿçãààðëàõ áîëîìæã¿é íü õ¿íèé ÿìàãò ýðõ ç¿éí ñóáüåêò áàéäàã øèíæòýé õîëáîîòîé. Ò¿¿í÷ëýí èðãýíýýñ ãàäíà õóóëèéí ýòãýýä èðãýíèé ýðõ ç¿éí ÷àäâàðòàé áàéõ òóõàé ÈÕ-èéí §§25-26-ä òóñãàñàí áàéíà.

Èðãýíèé ýðõ ç¿éí ÷àäâàðûã ¿éë õºäëºë õèéõ áîäèò íººö áîëîëöîî, ÷àäâàðààñ ÿëãàæ ¿çýõ íü ÷óõàë. Áèå äààí ýðõ îëæ àâàõ, ¿¿ðýã õ¿ëýýõ áîäèò áîëîìæèéã èðãýíèé ýðõ ç¿éí ãýðýý õýëöýë õèéõ îð÷èíä èðãýíèé ýðõ ç¿éí ÷àäàìæ õýìýýõ óõàãäàõóóíààð òýìäýãëýäýã, ÈÕ-èéí §15.1. Õàðèí õóóëèàñ ¿¿äýõ ¿¿ðãèéí õ¿ðýýíä ãýì õîðûí õàðèóöëàãà õ¿ëýýõ ÷àäàìæ ãýæ íýðëýæ áîëíî, ÈÕ-èéí §504.1. ÈÕ-èéí §15.1-èéí äàãóó èðãýíèé ýðõ ç¿éí ÷àäàìæ 18 íàñíààñ ýõëýõ áà ýíý øààðäëàãà õàíãàãäñàí ýñýõ íü ýðõ ç¿éí ñóáüåêò áàéõ ÿâäàëä íºëººëºõã¿é.

ÈÕØÕØÀ-íû ñóáüåêò áàéõ ÷àäâàðûã õýðãèéí îðîëöîã÷èéí èðãýíèé ýðõ ç¿éí ÷àäâàð ãýõ áîë (ÈÕØÕØÒÕ-èéí §23), ø¿¿õýä ýðõýý õýðýãæ¿¿ëýõ íººö áîëîëöîîã õýðãèéí îðîëöîã÷èéí èðãýíèé ýðõ ç¿éí ÷àäàìæ õýìýýí ÈÕØÕØÒÕ-èéí §24-ò òóñãàæýý. Ýäãýýð íü ÈÕ-èéí §§14, 15-òàé òóñ òóñ ä¿éæ áàéäàã.

Ýðõ ç¿éí ñóáüåêòûí òºðºë

Èðãýí á¿ð ýðõ ç¿éí ñóáüåêò áàéõààñ ãàäíà õóóëèéí ýòãýýä ýðõ ç¿éí ñóáüåêò áàéõ áîëîìæòîé. Õ¿í íü áàéãàëèàñ çàÿàñàí ýðõ ç¿éí ñóáüåêò áàéäàã áîë õóóëèéí ýòãýýä íü òóõàéí ýðõ ç¿éí òîãòîëöîîíä ýðõ ç¿éí ÷àäâàðûã íü õ¿ëýýí çºâøººðñºí àëèâàà õóâü õ¿ì¿¿ñèéí ýñâýë òóñãàé çîõèîí áàéãóóëàëòûí òóñëàìæòàéãààð ýðõ ç¿éí õàðèëöààíä îðîëöîõ áîëîìæ á¿õèé õºðºíãº, õ¿í õ¿÷íèé íýãäýë þì. Õóóëèéí ýòãýýä õýìýýí íýðèéäñýíèé ó÷èð íü õóóëèéí òîäîðõîé ç¿éë çààëòûí òóñëàìæòàé ýðõ ç¿éí ñóáüåêò õýìýýí õ¿ëýýí çºâøººðºãäºæ áàéäàãòàé õîëáîîòîé.

Äýëõèé åðòºíö äýýð îðøèí áàéäàã áóñàä ç¿éëñ íü ãàãöõ¿¿ ýðõ ç¿éí îáüåêò ë áàéõ áîëîìæòîé. Òóõàéëáàë, ýä õºðºíãº, ýðõ, àìüä àìüòàä íü ýðõ ç¿éí îáüåêò áîëîõ áà èðãýíèé ýðõ ç¿éí ãîë îáüåêòóóäûã ÈÕ-èéí §§83-88-ä çîõèöóóëñàí.

Ýðõ ç¿éí ÷àäâàð á¿ðäýõ ìº÷

ªíºº ¿åä èðãýíèéã òºðñºí ãýæ ¿çýõ ìº÷ººñ ýõëýí ò¿¿íèéã ýðõ ç¿éí ñóáüåêò áîëîõûã õ¿ëýýí çºâøººðäºã. Õ¿¿õäèéã òºðñºí ãýæ ¿çýõèéí òóëä áèå íü ýõèéí óìàéãààñ á¿ðìºñºí ãàðñàí áºãººä ýíý ìº÷èä õ¿¿õýä àìüä áàéõ ¸ñòîé. Õ¿éã ñàëãàñàí ýñýõ íü òºäèéëºí ÷óõàë áèø. Àìüä áàéñàí ãýäãèéã õ¿¿õäèéí ç¿ðõíèé öîõèëò, õ¿éí ëóãøèëò áîëîí ººðºº áèå äààí óóøãèàðàà àìüñãàëàõ çýðãèéã îéëãîõ áà ¿¿íýýñ ãàäíà òàðõèíààñ áóñàä ýðõòýí ð¿¿ äîõèî èëãýýãäýæ áóé íºõöºë íü àìüäàð÷ áóéí ãýð÷ áîëäîã. Õýäèéãýýð øèíý òºðñºí õ¿¿õýä õýäýí ìèíóò, ñåêóíäûí äàðàà íàñ íºõ÷ñºí ÷ ò¿¿íèéã ýíý õîîðîíä èðãýíèé ýðõ ç¿éí ñóáüåêò áàéñàí ãýæ ¿çíý. Õ¿íèé ¿ð õºâðºë (nasciturus) õýäèéãýýð õàðààõàí ýðõ ç¿éí ÷àäâàðã¿é áàéõ ÷ áèé áîëñîí ìº÷ººñ íü ýõëýí ò¿¿íèéã õàìãààëàõ òóõàé íèëýýä õýä õýäýí çîõèöóóëàëò õóóëèíä òóñãàãäñàí áàéäàã. Òóõàéëáàë ÈÕ-èéí §520.1.1-ä

34


ºâ çàëãàìæëóóëàã÷èéí íàñ áàðñíààñ õîéø òºðñºí õ¿¿õýä ºâëºõ ýðõòýé áàéõààð çààñàí. Ýíý íü óðãèéã ºâººñ õàñàãäàõààñ õàìãààëæ áóé íýã õýëáýð þì.

Èðãýíèé ýðõ ç¿éí ÷àäâàð äóóñãàâàð áîëîõ òóõàé

à. Èðãýí íàñ áàðàõ: ÈÕ-èéí §14.1-ä çààñàí÷ëàí èðãýí íàñ áàðñíààð ò¿¿íèé èðãýíèé ýðõ ç¿éí ÷àäâàð ¿ã¿é áîëíî. Õàðèí îð÷èí ¿åä òåõíèêèéí òóñëàìæòàé õ¿íèéã àìüä áàéëãàõ áîëîìæ áîëîëöîî áèé áîëñíîîð íàñ áàðñàí öàã ìº÷èéã òîãòîîõîä áýðõøýýë ãàðäàã. Õ¿íèé íàñ áàðàõ ìº÷ íü ÿëàíãóÿà, ºâèéí ýðõ ç¿éä øèéäâýðëýõ ¿¿ðýãòýé. ¯¿íèéã òîãòîîõ ñîíãîäîã àðãà íü ç¿ðõ çîãñîõ, àìüñãàëûí ¿éë àæèëëàãàà àëäàõ ÿâäàë áàéæýý. Ýäãýýðèéã ýìíýëãèéí àðãààð ¿ðãýëæë¿¿ëýõ áîëîìæòîé ºíººãèéí íºõöºëä òàðõèíû ¿éë àæèëëàãàà çîãñîõ ìº÷èä èðãýíèéã íàñ áàðñàí õýìýýí òîîöîõ áîëæýý.

á. Èðãýíèéã íàñ áàðñàí õýìýýí çàðëàõ: Èðãýí îðøèí ñóóãàà ãàçðààñàà ñóðàãã¿é àëãà áîëñîí íºõöºëä 5 æèëèéí äàðàà, ìºí àìü ¿ðýãäýæ áîëçîøã¿é íºõöºë áàéäàëä îðñîí áîë 1 æèëèéí äàðàà ò¿¿íèéã ø¿¿õýýð íàñ áàðñàíä çàðëóóëàõ áîëîìæòîé, ÈÕ-èéí §24.1. èðãýíèéã íàñ áàðñàíä òîîöñîí ø¿¿õèéí øèéäâýð õ¿÷èí òºãºëäºð áîëñîí áîë ýíý ºäðèéã ò¿¿íèé íàñ áàðñàí ºäºð õýìýýí òîîöîõ áîëîâ÷ (ÈÕ-èéí §24.3) àìü ¿ðýãäýæ áîëîõ íºõöºë áàéäàëä àëãà áîëñîí ýòãýýäèéí íàñ áàðñàí ºäðèéã ø¿¿õ òîãòîîíî, ÈÕ-èéí §24.4. Ýíý ìº÷ººñ ýõëýí òóõàéí èðãýíèéã èðãýíèé ýðõ ç¿éí ÷àäâàðã¿éä òîîöíî. Ãýõäýý ïðîöåññûí ÿâöàä íàñ áàðààã¿é ãýñýí íîòëîõ áàðèìò îëäâîë ò¿¿íèéã èðãýíèé ýðõ ç¿éí ÷àäâàðòàé õýâýýð ãýæ ¿çíý.

Õóóëèéí ýòãýýä

Õóóëèéí ýòãýýä ãýäýãò õ¿ì¿¿ñ áîëîí õºðºíãèéí íýãäëèéã òîäîðõîé çîõèîí áàéãóóëàëòàä îðóóëæ, õàìòûí çîðèëãîä ¿éë÷ë¿¿ëñíýýð òóõàéí ýðõ ç¿éí òîãòîëöîîíîîñ ýðõ ç¿éí ñóáüåêò áîëîõûã íü õ¿ëýýí çºâøººðñºí íýãäëèéã îéëãîíî. ¯íäñýí øàëãóóð íü õàìòûí çîðèëãî äîð çîõèîí áàéãóóëàëòòàé íýãäýõ ÿâäàë þì.

Õóâèéí ýðõ ç¿éí õóóëèéí ýòãýýä

Õóâèéí çîðèëãûã õýðýãæ¿¿ëýõýýð íýãäñýí, õóâèéí ýðõ ç¿éí õýì õýìæýýíä òóëãóóðëàí çîõèîí áàéãóóëàãäñàí õóóëèéí ýòãýýäèéã õóâèéí ýðõ ç¿éí ñàëáàðûí õóóëèéí ýòãýýä ãýíý. Èðãýíèé ýðõ ç¿éí õóóëèéí ýòãýýäèéí ¿íäñýí òºðºë íü àøãèéí òºëºº õóóëèéí ýòãýýä áîëîõ íºõºðëºë, êîìïàíè þì, ÈÕ-èéí §33.1. Õóóëèéí ýòãýýäèéí íèéòýä õ¿ëýýí çºâøººðºãäºõ åðäèéí øàëãóóð íü óëñûí á¿ðòãýëä á¿ðòã¿¿ëñýí áàéõ ÿâäàë áºãººä èíãýñíýýð ò¿¿íèéã ýðõ ç¿éí ñóáüåêò áîëñîíä òîîöíî, ÈÕ-èéí §26.1. Òèéìýýñ àëèâàà õîðøîî, íºõºðëºë, õóâüöààò êîìïàíè çýðãèéã óëñûí á¿ðòãýëä á¿ðòã¿¿ëñíýýð èðãýíèé ýðõ ç¿éí ÷àäâàðòàé áîëäîã.

35

Õàðèí ÈÕ-èéí §33.2-ò òóñãàñàí àøãèéí òºëºº áóñ õóóëèéí ýòãýýäèéí ýðõ ç¿éí àíãèëëûã òîäîðõîéëîõîä èõýýõýí áýðõøýýë ãàðäàã. Àøãèéí òºëºº áóñ õóóëèéí ýòãýýäèéí ¿íäñýí õýëáýð íü õàìòðàí àæèëëàõ ãýðýýò òàëóóä (ÈÕ-èéí §476) áàéõ ¸ñòîé áîëîâ÷ ýíý òóõàé òîäîðõîé çîõèöóóëàëò áàéõã¿é, õàìòðàí àæèëëàæ áóé õ¿ì¿¿ñèéí íýãäëèéí ýðõ ç¿éí ÷àäâàðûã õ¿ëýýí çºâøººðººã¿é áàéãàà áèëýý. Õîëáîî, ñàí, õîðøîîíû õóâüä õ¿ì¿¿ñèéí íýãäýë ýñâýë áóñàä èäåàëü çîðèëãî ÷óõàë áàéäàã ãýñýí ¿çýë áàðèìòëàëûí ¿¿äíýýñ àøãèéí òºëºº áóñ õóóëèéí ýòãýýä ãýæ ¿çäýã ÷ ýäãýýð íü áîäèò áàéäàë äýýð òîäîðõîé àøèã îëîõ ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëäàã.

Ò¿¿í÷ëýí õóóëèéí ýòãýýäèéí øàëãóóðò õ¿ðäýãã¿é, õ¿ì¿¿ñèéí íýãäëèéã ÈÕ-íä òóñãàñàí áàéäàã. ¯¿íä íèéò 3 òºðëèéí õóâü ýòãýýäèéí íýãäýë òóõàéëáàë, õàìòðàí àæèëëàõ ãýðýýíèé òàëóóä (ÈÕ-èéí §476), ãýð á¿ëèéí ãèø¿¿äèéí íýãäýë (ÈÕ-èéí §128) áîëîí õàìòðàí ºâ çàëãàìæëàã÷èä (ÈÕ-èéí §530) áàãòàíà. Ýíýõ¿¿ õóâü ýòãýýäèéí íýãäëèéí ãîë îíöëîã øèíæ íü àëèâàà õºðºíãèéã õýä õýäýí ýòãýýä õàìòäàà çàõèðàí çàðöóóëàõ ýðõòýé áàéäàãò îðøèíî; ýäãýýð òóñãàé õºðºíãº íü ãýð á¿ëèéí äóíäûí ºì÷, ºâëºãäºõ ãýæ áóé ýä õºðºíãº áîëîí õóóëèéí ýòãýýäèéí õºðºíãèéã õàìðàõ áà äýýðõ íýãäýëä îðîëöîæ áóé õóâü ýòãýýäèéí õºðºíãººñ òóñãààðëàæ àâ÷ ¿çäýãýýðýý õóóëèéí ýòãýýäòýé òºñòýé. Äýýðõýýñ ãàäíà òîäîðõîé ýä ç¿éëèéã õýñãýýð ºì÷ëºõ õàìðàëóóä ÷ ãýñýí õóóëèéí ýòãýýä áîëîõã¿é.

Íèéòèéí ýðõ ç¿éí õóóëèéí ýòãýýä

Íèéòèéí çîðèëãûã õýðýãæ¿¿ëýõýýð íèéòèéí ýðõ ç¿éí õóóëü òîãòîîìæèä òóëãóóðëàí çîõèîí áàéãóóëàãäñàí õóóëèéí ýòãýýäèéã íèéòèéí ýðõ ç¿éí õóóëèéí ýòãýýä ãýíý. ¿íä òºð, ò¿¿íèé íóòàã äýâñãýðèéí íýãæ¿¿ä áàãòàõûí ñàöóó òºðèéí ºì÷èò áàéãóóëëàãóóä (óëñûí ñóðãóóëèóä, ñ¿ì õèéä çýðýã), òºðèéí ÷èã ¿¿ðãèéã õýðýãæ¿¿ëýã÷ áóñàä áàéãóóëëàãóóä (Óëñûí Ðàäèî, Òåëåâèçèéí Ãàçàð) áîëîí íèéòèéí ýðõ ç¿éí ñàíãóóä õàìðàãäàíà. Íèéòèéí ýðõ ç¿éí õóóëèéí ýòãýýä¿¿ä íü õîëáîãäîõ õóóëü òîãòîîìæèéí äàãóó áàéãóóëàãäàõ ÷, õóâèéí ýðõ ç¿éí õàðèëöààíä îðîëöîã÷ ñóáüåêò áîëäîã, ÈÕ-èéí §26.3.

Á. ÈÐÃÝÍÈÉ ÝÐÕ Ç¯ÉÍ ÕÀÐÈËÖÀÀÍÛ ÎáüåêÒ

Ýðõ ç¿éí îáüåêò íü àëèâàà ñóáüåêò ýðõ ç¿éí ¿¿äíýýñ íºëººëëºº òîãòîîí çàõèðàõ, ýðõ ìýäëýý õýðýãæ¿¿ëæ áîëîõ á¿õèé ë ¿íýò ç¿éëñèéã õàìàðñàí îéëãîëò þì. Èðãýíèé Õóóëèéí §83-ò “õºðºíãº” õýìýýõ åðºíõèé îéëãîëòîä ýäèéí áàÿëàã áîëîõ ýä þìñ, ýäèéí áóñ áàÿëàã áîëîõ îþóíû ¿íýò ç¿éëñ, ìºí ýðõ áàãòàíà. Õºðºíãº ãýäýãò þóíû ºìíº çàõ çýýëèéí õàðèëöààíä ÿìàð íýã õàðèó òºëáºðèéí ¿íäñýí äýýð îëæ àâ÷ áîëîõ á¿õèé ë áàÿëãèéã îéëãîõ10 áºãººä ººðººð õýëáýë, ýäèéí áîëîí ýäèéí áóñ áàÿëãèéí àëü íü ÷ ãýñýí çàõ çýýëèéí õàðèëöààíä

10 Èðãýíèé õóóëèéí òàéëáàð òîëü: Åðºíõèé àíãè, ÓÁ õîò 2006 îí, §83-ûí òàéëáàð, 292. äàõü òàë.

36


¿íýëýãäýõ áîëîìæòîé áàéõ ñòîé. Ýíýõ¿¿ ¿íýëýãäýõ øèíæýý àëäâàë èðãýíèé ýðõ ç¿éí îáüåêòèéí øèíæýý àëäàíà11. Õàðèí ýäèéí áóñ áàÿëàã íü ýäèéí áàÿëàã áîëîõ ýä þìñ øèã ôèçèêèéí óòãààðàà ìàòåðèàñ á¿ðäýõã¿é12, áèåò áàéäàëòàé áóñ, õ¿íèé á¿òýýë÷ ¿éë àæèëëàãààíû àøèãòàé, õàìãààëàãäñàí ¿ð ä¿í áºãººä ¿¿ãýýðýý èðãýíèé ýðõ ç¿éí õàðèëöààíä ºâºðìºö õàðèëöààã áèé áîëãîäãîîðîî îíöëîãòîé.

Ýä þìñ ãýäýãò á¿õèé ë áèåò ç¿éëñèéã îéëãîæ áîëîõ áºãººä ýäãýýð íü ìàòåðèàëëàã, áèåò áàéäëààðàà ýäèéí áóñ áàÿëàã áîëîí ýðõýýñ ÿëãàãäàæ áàéäàã. Àëèâàà ýòãýýä ãàãöõ¿¿ áèåò ýä þìñûã áîäèò íºëººëºëäºº îðóóëàõ áîëîìæòîé òóë ýäèéí áàÿëãèéí õóâüä ë ýçýìøèõ òóõàé îéëãîëò áàéæ áîëíî. Ýä þìñûí ýíýõ¿¿ øèíæ íü äàðààõ íºõöºëä à÷ õîëáîãäîëòîé áàéäàã. Òóõàéëáàë, ýä þìñûí õóâüä áèåòýýð íü áóëààí àâàõ, ãýìòýýõ ãýñýí îéëãîëò áàéæ áîëîõ áºãººä ¿¿íèé ýñðýã õóóëèíä (ÈÕ-èéí §90.2) òîìîîõîí õàìãààëàõ àðãà õýðýãñýë òóñãàãäæýý.

Ýäèéí áóñ áàÿëàã ãýäýã èðãýíèé õàðèëöààíààñ ¿¿äýõ øààðäàõ ýðõýýñ ãàäíà àëèâàà çîõèîã÷, çîõèîí á¿òýýã÷èéí îþóíû á¿òýýëä õóóëü òîãòîîã÷îîñ äàíãààð àøèãëàõ, áîðëóóëàõ ýðõ îëãîñîí ÿâäàë áàãòàíà. Èéì ýäèéí áóñ áàÿëãèéí ýðõ íü óòãà çîõèîë, øèíæëýõ óõààí, óðëàãèéí á¿òýýë, àøèãòàé çàãâàð, ïàòåíò áîëîí áàðààíû òýìäýãò çýðýãò îëãîãääîã.

Àëèâàà ýä õºðºíãèéí ýðõ íü áóñàä ýðõòýé õàðüöóóëàõàä ýðõ ç¿éí çàõèðàí çàðöóóëàõ õàðèëöààíû ç¿éë áîëäîã. ¯¿íä ºì÷ëºõ ýðõ, áóñàä ºì÷èéí ýðõ ç¿éí õÿçãààðëàãäìàë ýðõ¿¿ä áîëîí ýðõ ýçýìøèõ ýðõ, ýäèéí áóñ áàÿëãèéí ýðõ, øààðäàõ ýðõ¿¿ä, õóóëèéí ýòãýýäèéí ãèø¿¿í÷ëýëèéí ýðõ çýðýã áàãòàíà.

Õàðèí àìèíû ýðõ¿¿ä13 íü õóâü õ¿íòýé ñàëøã¿é õîëáîîòîé áàéõ áºãººä ýíý øèíæèéí óëìààñ áèå äààí ýðõ ç¿éí îáüåêò áîëäîãã¿é. Ò¿¿í÷ëýí õèéñýí õýëöëýý õ¿÷èí òºãºëäºð áóñ õýìýýí òîîöóóëàõ, ãýðýýãýý öóöëàõ çýðýã õàðüöàíãóé ýðõ íü ýðõ ç¿éí îáüåêòûí õ¿ðýýíä õàðúÿàëàãäàõã¿é. Ó÷èð íü ãàãöõ¿¿ ýäãýýðèéã ¿¿ñãýõýä õ¿ðãýæ áóé ýðõ¿¿ä ë ýðõ ç¿éí çàõèðàí çàðöóóëàõ õàðèëöààíû îáüåêò áàéæ áîëíî.

Àëü ÷ ýðõ ç¿éí òîãòîëöîîíä èðãýíèé õóóëü íü åðºíõèéäºº ýäèéí áàÿëàãò õîëáîãäîõ õàðèëöààã çîõèöóóëñàí áàéõ áà ýäèéí áóñ áàÿëàãò îþóíû ºì÷èéí òàëààðõ ñàëáàð ýðõ ç¿éí õóóëü òîãòîîìæîîñ ãàäíà èðãýíèé õóóëèéã á¿õýëä íü ýñâýë òîäîðõîé õýñýã, ç¿éë çààëòûã õýðýãëýæ áîëîõîîð òîäîðõîéëîãäñîí áàéíà, ÈÕ-èéí §98. ÈÕ-èéí §122-ò çààñíû äàãóó ýäèéí áóñ áàÿëãèéí ýðõèéã øèëæ¿¿ëýõäýý ýäèéí áàÿëàãò õîëáîãäîõ çîõèöóóëàëòûã òºñººòýé õýðýãëýíý.

Ýäèéí áóñ áà ýäèéí áàÿëãèéí àäèë òºñòýé øèíæ:

Þóíû ºìíº ýäèéí áà ýäèéí áóñ áàÿëàã íü ºì÷èéí ýðõ ç¿éí îáüåêò áîëîõûí õóâüä ò¿¿íèé ºì÷ëºã÷ íü òóéëûí ýðõèéã îëæ àâäàã14. ªì÷èéí ýðõ ç¿é íü ¿¿ðãèéí ýðõ ç¿éòýé õàðüöóóëáàë çºâõºí òóõàéí èðãýíèé ýðõ ç¿éí ñóáüåêò¿¿äèéí õîîðîíäîõ õàðèëöààã çîõèöóóëæ áàéäàã õàðüöàíãóé øèíæòýé áóñ, õàðèí ýä

11 Á.Áàòòºìºð: ÌÓ-ûí Èðãýíèé ýðõ ç¿éí çàðèì àñóóäàë, 2005 îí, 166 äàõü òàë.. 12 ÈÕ-èéí òàéëáàð òîëü, Åðºíõèé àíãè, ÓÁ õîò 2006 îí, 293 äàõü òàë.13 Ä.Öîëìîí: Îþóíû ºì÷èéí ýðõ ç¿é, í¿¿ð 21; Ñ.Íàðàíãýðýë/Í.Òýì¿¿ëýí: Çîõèîã÷èéí ýðõèéí àñóóäàë, 14 Á.Áàòòºìºð: ÌÓ-ûí Èðãýíèé ýðõ ç¿éí çàðèì àñóóäàë, 167 äàõü òàë.

37

ç¿éë, ñóáüåêò õî¸ðûí õàðèëöààã çîõèöóóëæ, ýíý õàðèëöààíû ¿íäñýí äýýð áóñàä ÿìàð ÷ ýòãýýäèéã òóõàéí ýä ç¿éëòýé õàðèëöàà ¿¿ñãýõèéã õîðèãëîæ áîëäîã òóéëûí øèíæòýé ñàëáàð þì. Ýäèéí áàÿëàã áóþó ýä þìñûã õóóëü ¸ñíû ºì÷ëºã÷ººñ ººð ýòãýýäýä á¿ð ìºñºí øèëæ¿¿ëæ áîëäîã (òðàíñëàòèâ áàéäëààð ýðõ øèëæ¿¿ëýõ) áà ìºí òýäíèéã àøèãëàõ ýðõ ìýäëèéã äàíãààð íü øèëæ¿¿ëæ áîëäîã (ýðõ ¿¿ñãýõ áóþó êîíñòèòóòèâ áàéäëààð ýðõ øèëæ¿¿ëýõ). Îþóíû ºì÷èéí õóâüä äýýðõ íýãýí àäèë ¿éë÷ëýõ áîëîâ÷ öººõºí òîõèîëäîëä æèøýýëáýë çîõèîã÷èéí ýðõèéí õ¿ðýýíä òðàíñëàòèâ áàéäëààð ýðõèéã çºâõºí ºâèéí æóðìààð øèëæ¿¿ëæ áîëäîã.

Ýäèéí áóñ áàÿëàã, ýäèéí áàÿëãèéí ÿëãàà

Ýäèéí áóñ áàÿëãèéã àøèãëàõ ÿâöàä çºâõºí õîâîð òîõèîëäîëä ë ýä ç¿éë øèã òóõàéí á¿òýýëèéí õóâèéã ýçýìøèëäýý àâñàí áàéõûã øààðääàã òóë õ¿í á¿õýíä ýíýõ¿¿ ¿íýò ç¿éëèéã õ¿ðòýýõ áîëîìæòîé. Òèéìýýñ îþóíû ºì÷èéí õàìãààëàëò ýäèéí áàÿëãèéí ºì÷ëºëèéã õàìãààëàõàä òàâèãäàõ øààðäëàãààñ ýðñ ÿëãààòàé. Ýäèéí áóñ áàÿëãèéí òîî òîìøã¿é îëîí õýëáýð áàéõ áîëîìæòîé òóë ¿¿íýýñ ¿¿äýýä íýã á¿òýýëèéí õóâüä ò¿¿íèéã ìàø îëîí òàëààñ íü õàìãààëàõ áîëîëöîî áèé áîëíî. Á¿òýýëèéí áèåæñýí õýëáýðò ýä ç¿éëèéí ºì÷ëºë ¿¿ñ÷ áîëîõ áà æèøýýëýõýä áàéãóóëëàãûí ëîãî áóþó òàíèõ òýìäãèéã çîõèîã÷èéí ýðõ, áàðààíû òýìäãèéí ýðõ çýðýã õýä õýäýí îþóíû ºì÷èéí õóóëü òîãòîîìæîîð çýðýã õàìãààëàõ áîëîëöîîòîé. Òèéìýýñ ýðõ ç¿éí õóâüä õîîðîíäîî ¿ë çºð÷èëäºõ îëîí øààðäàõ ýðõ ¿¿ñýõ íü åðäèéí ¿çýãäýë áºãººä ýíýõ¿¿ îëîí òàëò ÷àíàðòàé õîëáîãäîîä îëîí ÿíçûí, ººð õîîðîíäîî ÿëãààòàé ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëò øààðäàãäàíà.

Ýäèéí áóñ áàÿëãèéí ýðõèéã îëîí ýòãýýä õîîðîíäîî ºðñºí áàéæ ýäëýíý ãýñýí îéëãîëò áàéõã¿é áºãººä õýí íýãýíä íü ìîíîïîëü ýðõ îëãîñíîîð õîâîðäìîë áàéäëûã õèéìëýýð ¿¿ñãýäýã áîë ýä ç¿éëñèéí õóâüä áàéãàëèàñàà çºâõºí ãàíö ýòãýýä àøèãëàõ áîëîìæòîé áàéäàã íü ò¿¿íèé áàéãàëèàñ çàÿàñàí øèíæòýé ñàëøã¿é õîëáîîòîé. Àëèâàà ¿íýò ç¿éëèéã ýð¿¿ãèéí õóóëü òîãòîîìæîîð õàìãààëàõ íü íèéãýìä èõýýõýí à÷ õîëáîãäîëòîé áàéäàã áîë îþóíû ºì÷èéí õóâüä ýíý íü ãîë òºëºâ òóñãàé õóóëü òîãòîîìæèéí ç¿éë çààëòààð äàìæèí õýðýãæèíý.

Ýçýíã¿é ýä þìñûí õóâüä òýäãýýð íü õýí íýãýí ýòãýýäèéí ýçýìøèëäýý àâñíààð ÈÕ-èéí §115.2 áîëîí ÈÕ-èéí §104.1-èéí äàãóó ºì÷ëºëèéí ç¿éë áîëîõ áîëîìæòîé áàéäàã áîë àðäûí óòãà çîõèîë áîëîí äóóñãàâàð áîëñîí ïàòåíò çýðýã íü á¿ð ìºñºí íèéòèéí ºì÷ áîëäîã. Ìºí îþóíû ºì÷èéí ýðõ íü öàã õóãàöààãààð õÿçãààðëàãäñàí áàéõ áà ¿¿íèé çýðýãöýý ýíý ýðõýíä õàìààðàõ óëñ îðíû õóóëü òîãòîîìæ ýäèéí áàÿëàãò íîîãäîõîîñ èë¿¿ îëîí õÿçãààðëàëò òîãòîîñîí áàéõ áîë ýäèéí áàÿëãèéí ýðõ äóóñãàâàð áîëòëîî áàò îðøèí áàéäàã. Èðãýíèé Õóóëüä ýäèéí áàÿëàãò òîãòîîñîí öººí õÿçãààðëàëòûã äóðüäâàë ÈÕ-èéí §101.3/4 ã.ì.

Ýðõ ç¿éí îáüåêòèéã ñóáüåêòýýñ ÿëãàõ íü

Èðãýíèé ýðõ ç¿éí îáüåêò íü ëîãèêèéí ¿¿äíýýñ õýçýý ÷ ýðõ, ¿¿ðãèéí ýçýí áàéõ áîëîìæã¿é áºãººä ¿ðãýëæ ýðõ ç¿éí çàõèðàõ çàõèðàãäàõ õàðèëöààíû ç¿éë áîëíî.

38


Ýñðýãýýðýý ýðõ ç¿éí ñóáüåêò íü õýçýý ÷ ýðõ ç¿éí îáüåêò áîëîõã¿é. Òóõàéëáàë õóâü õ¿í ººðèéãºº áîëîí áóñàä õ¿íèéã ýçýìøèíý ãýñýí îéëãîëò áàéõã¿é. Ìºí ºíºº ¿åèéí ãýð á¿ëèéí õàìòûí àìüäðàëä ýðõ ç¿éí ñóáüåêò¿¿äèéí ýðõ ÷ºëºº, òýãø áàéäëûí çàð÷èì ¿éë÷ëýõ òóë ãýð á¿ëèéí ãèø¿¿ä íýã íü íºãººãºº çàõèðàõ ýðõã¿é áîëíî. Àìèíû ýðõ õóâü õ¿íèéã íàñ áàðñíààñ õîéø ìºí àäèë ¿éë÷ëýõ òóë õ¿íèé áèåèéí öîãöîñ ìºí ýðõ ç¿éí îáüåêò áîëîõã¿é. Õ¿íèé áèåèéí õýñýã çºâõºí áèåýñ ñàëñàí òîõèîëäîëä ë ýðõ ç¿éí õàðèëöààíû îáüåêò áîëíî. Æèøýý íü, òàéðñàí ¿ñ, øèëæ¿¿ëýí ñóóëãàõàä çîðèóëñàí ýðõòýí ãýõ ìýò. Ýäãýýðò õîëáîãäîõ ¿¿ðãèéí õýëöýë íü õàðèí ÈÕ-èéí §56.1.1-ä çààñíààð íèéòýýð õ¿ëýýí çºâøººðñºí çàí ñóðòàõóóíä õàðøëàõ ¸ñã¿é.

Ýä þìñûí íýãäýë

Ýä þìñûí íýãäýë ãýäýãò íýãäìýë çîðèëãûí ¿íäñýí äýýð íýã á¿õýë ìýò ¿çâýë çîõèõ, õýä õýäýí ýä ç¿éëèéã îéëãîíî. Ýäãýýð íü èõýâ÷ëýí íýã íýðòýé áàéíà. Æèøýýëáýë, íîìûí ñàí, ìàë ñ¿ðýã, áàðààíû àãóóëàõ, çîîñíû öóãëóóëãà, õºäºº àæ àõóéí çîðèóëàëòòàé òîíîã òºõººðºìæ, õîîëíû ãàçàð ãýõ ìýò. Äýýðõ íü òóñ òóñäàà áàéõààñàà èë¿¿ íýãäñýíýýðýý ýäèéí çàñãèéí õóâüä à÷ õîëáîãäîëòîé áîëäîã. Òóõàéëáàë, ýäíèéã õàìòàä íü õóäàëäàõ çýðýã ýäèéí çàñãèéí õàðèëöààíû îáüåêò áîëãîõ áîëîìæòîé. Àëèâàà ýðõ ç¿éí òîãòîëöîîíä ºì÷ëºõ ýðõ íü òîäîðõîé ýä õºðºíãºòýé ñàëøã¿é õîëáîîòîé áàéõ òóë íýãäìýë ýä þìñûí ºì÷ëºë ãýñýí òóñäàà îéëãîëò áàéäàãã¿é. Ýíä çºâõºí ýäèéí çàñãèéí íýãäìýë çîðèëãîä íèéöñýí ýðõèéã òîäîðõîéëæ, ò¿¿íèéã çàõèðàõ ýðõ áèé áîëãîõ áà ýíý íü ºì÷èéí ýðõ ç¿éí òóñãàé çàð÷èì áîëîõ ýä õºðºíãº á¿õýí òîäîðõîé ýðõ ç¿éí ñóáüåêòýä õàðüÿàëàãäàæ áàéõ çàð÷èìòàé óÿëäààòàé þì.

Ýðõèéí íýãäýë

Ýðõèéí íýãäýë ãýäýãò íýã ýòãýýäýä íîîãäîõ íèéò õºðºíãº, àæ àõóéí íýãæ çýðýã áàãòàíà. Ýðõèéí íýãäëèéí ïðàêòèêò õàìãèéí ºðãºí òîõèîëäîõ æèøýý áîë àæ àõóéí íýãæ þì. Àæ àõóéí íýãæ ãýäýã íü õóâü õ¿ì¿¿ñèéí áîëîí ýä õºðºíãèéí íýãäýëä ñóóðèëñàí ýäèéí çàñãèéí áèå äààñàí íýãæ áîëîâ÷ áèå äààí èðãýíèé ýðõ ç¿éí îáüåêò áîëãîõîä èõýýõýí õ¿íäðýëòýé. ¯¿íèéã õóäàëäàõûí òóëä asset deal áóþó õºðºíãèéã íýã á¿ð÷ëýí øèëæ¿¿ëýõ ýñâýë share deal áóþó õóâüöààã øèëæ¿¿ëýõ õýëáýðýýð øèëæ¿¿ëýõ àðãà çàìûí íýãèéã ñîíãîíî.

Â. ÑóáüåêòÈÂ ÝÐÕ

Çàðèì ñóäëàà÷èä ýðõ õýìýýõ îéëãîëòûã îáüåêòèâ áîëîí ñóáüåêòèâ óòãààðàà õýðýãëýõ íü áèé. Îáüåêòèâ óòãààðàà ýðõ õýìýýõ îéëãîëò íü ýðõ ç¿éí õýì õýìæýýíèé íèéëáýðèéã èëýðõèéëýõ áà ººðººð õýëáýë, ýíä ýðõ ç¿éí òîãòîëöîîíû íèéëáýð öîãöûã îéëãîíî. Ýíý óòãààðàà “ýðõ ç¿é” õýìýýõ óõàãäàõóóíòàé ä¿éæ áàéäàã. Ñóáüåêòèâ óòãààð íü òîäîðõîé ýòãýýäýä îíîîæ ºãñºí, ò¿¿íèé õ¿ñýë

39

çîðèãîîñ õàìààðàí õýðýãæèæ áàéäàã ýðõ ç¿éí áàéð ñóóðèéã ýðõ õýìýýí îéëãîíî. Õýðýâ õýí íýãýí àëèâàà ýä ç¿éëèéí ºì÷ëºã÷ áîë òýðýýð ºì÷ëºõ ýðõèéã ýäëýõ ñóáüåêòèâ ýðõòýé áàéíà ãýñýí ¿ã. Ñóáüåêòèâ ýðõ íü îáüåêòèâ õýì õýìæýýã àëèâàà ìàðãààíû õ¿ðýýíä õýðýãëýñíýýð áèé áîëäîã. Ñóáüåêòèâ ýðõèéí øèíæ íü íýã òàë íü àëèâàà ýðõ ýäýëæ, íºãºº òàë õîëáîãäîõ ¿¿ðýã õ¿ëýýõ ÿâäàë áºãººä òîäîðõîé àøèã ñîíèðõëûã õàìãààëàõ ¿¿äíýýñ õîëáîãäîõ ýòãýýäýä ýðõ îëãîñíûã ñóáüåêòèâ ýðõ õýìýýí îéëãîíî.

Ñóáüåêòèâ ýðõ õýìýýõ îéëãîëòûã òîäîðõîé áîëãîõûí òóëä ñóóðü ýðõ ç¿éí õàðèëöààã ñóäàëæ àâ÷ ¿çýõ õýðýãòýé. Ýðõ ç¿éí õàðèëöàà íü òîäîðõîé íýã ñóáüåêòèâ ýðõýýð èëðýõ áîëîìæòîé ÷ ¿¿íòýé õàðüöóóëàõàä èë¿¿ ºðãºí õ¿ðýýòýé îéëãîëò áºãººä îëîí ñóáüåêòèâ ýðõèéã õàìðàõ áîëîìæòîé. Æèøýý íü, ýðõ ç¿éí õàðèëöààíû òîìîîõîí õýëáýð áîëîõ ¿¿ðãèéí õàðèëöààã àâ÷ ¿çâýë ýíä õóäàëäàõ-õóäàëäàí àâàõ ãýðýýíèé ¿¿ðãèéí õàðèëöàà ¿¿ññýí íºõöºëä õóäàëäàã÷ ¿íèéã øààðäàõ ýðõòýé áîëîõ òóë òýðýýð ýä õºðºíãº øèëæ¿¿ëýõýä ÷èãëýñýí ñóáüåêòèâ ýðõòýé. Ìºí ýíä áóñàä ñóáüåêòèâ ýðõ¿¿ä ¿¿ñíý. Æèøýý íü ÈÕ-èéí §254-èéí äàãóó äîãîëäîëòîé ýä õºðºíãèéã ñîëèóëàõ, ¿íèéã áóóðóóëàõ áîëîí ãýðýýã öóöëàõ ãýõ ìýò. Òèéìýýñ àëèâàà ýòãýýäèéí ç¿ãýýñ áóñàä ýòãýýäòýé áîëîí ýä ç¿éëñòýé õàðüöàõ õàðèëöààã ýðõ ç¿éí õóâüä çîõèöóóëñíûã ýðõ ç¿éí õàðèëöàà ãýíý.

Òóéëûí áîëîí õàðüöàíãóé ýðõ

Ñóáüåêòèâ ýðõèéã äîòîð íü îëîí øàëãóóðààð àíãèëæ áîëîõ ÷ òóéëûí áîëîí õàðüöàíãóé ýðõ õýìýýí àíãèëíà. ªì÷èéí ýðõ íü ýðõ ç¿éí òîãòîëöîîíä òàë á¿ðýýñýý õàìãààëàãäñàí áàéäàã ãýäýã óòãààðàà òóéëûí ýðõ áîëîõ áºãººä ãàäíà ãàãöõ¿¿ òîäîðõîé ýòãýýäýýñ õàìãààëàõàä ÷èãëýñýí ýðõèé õàðüöàíãóé ýðõ ãýíý. Õàðüöàíãóé ýðõèéã çºâõºí õîëáîãäîõ ýòãýýäèéí ýñðýã ø¿¿õýýð õýðýãæ¿¿ëýõ áîëîìæòîé. ¯¿íä ÈÕ-èéí §186.1-ä òîäîðõîéëñîí øààðäàõ ýðõ¿¿ä õàìààðíà. ¯¿ðãèéí ýðõ ç¿éí øààðäàõ ýðõ¿¿äèéã ýðõèéí àíãèëàëä õàìààòóóëàí ¿çíý. Òèéìýýñ õóäàëäàã÷èéí ç¿ãýýñ õóäàëäàí àâàã÷èä õàíäàí õýðýãæ¿¿ëýõ ìºíãº òºë¿¿ëýõ ýðõ íü õàðüöàíãóé ñóáüåêòèâ ýðõ þì. Õàðüöàíãóé ýðõèéã ãóðàâäàã÷ ýòãýýä çºð÷èíº ãýñýí îéëãîëò áàéõã¿é. ªì÷èéí ýðõ áîëîí áóñàä òóéëûí ýðõòýé õîëáîîòîé ìàø îëîí øààðäàõ ýðõ áèé. Ýäãýýð íü õàðüöàíãóé ýðõèéí àíãèëàëä áàãòàíà. Ó÷èð íü ¿¿íèéã çºâõºí øààðäàõ ýðõèéí á¿ðýëäýõ¿¿í õàíãàñàí ýòãýýäèéí ýñðýã õýðýãæ¿¿ëýõ áîëîìæòîé. Æèøýý íü áóñäûí ýä ç¿éëèéã ýâäñýí ãýì áóðóóòàé ¿éëäëèéí óëìààñ ºì÷ëºã÷ ãýì õîð ó÷ðóóëàã÷èä õàíäàí õîõèðîë íýõýìæëýõ ýðõ ¿¿ñíý, ÈÕ-èéí §497.

Òóéëûí ýðõèéã ýä ç¿éëèéã çàõèðàõ ýðõ (ºì÷ëºõ ýðõ, áàðüöààíû ýðõ, ñåðâèòóò ã.ì.), àìèíû ýðõ¿¿ä (åðºíõèé áîëîí òóñãàé àìèíû ýðõ¿¿ä, æèøýý íü íýðèéí ýðõ, ººðèéí ä¿ðèéã òîëèëóóëàõ ýðõ, óðëàãèéí á¿òýýë òóóðâèã÷èéí ýðõ ã.ì.), ýäèéí áóñ áàÿëãèéí ýðõ (ýäèéí áóñ áàÿëãèéã çàõèðàõ ýðõ: Çîõèîã÷èéí ýðõ, Ïàòåíòûí ýðõ) õýìýýí àíãèëíà.

40


Ýðõ ç¿éí õàðèëöààã ººð÷ëºõºä ÷èãëýñýí ýðõ

Òóéëûí áîëîí õàðüöàíãóé ýðõýýñ ãàäíà ýðõ ç¿éí õàðèëöààã ººð÷ëºõºä ÷èãëýñýí ïðîöåññûí øèíæòýé ýðõ¿¿ä íü ñóáüåêòèâ ýðõèéí àíãèëàëä íýãýí àäèë õàìààðíà. Ýðõ ç¿éí õàðèëöààã ººð÷ëºõºä ÷èãëýñýí ýðõèéã òóéëûí ýñâýë õàðüöàíãóé ýðõ ãýñýí àíãèëàëä áàãòààí ¿çýõ áîëîìæã¿é. Õàðèí ýäãýýðèéã õýðýãæ¿¿ëñíèé äàðàà ãàð÷ áóé ¿ð íºëººã äýýðõèéí àëü íýãýíä õàìààòóóëàí àâ÷ ¿çýõ áîëîìæòîé.

Æèøýý íü, õýëöëèéã õ¿÷èí òºãºëäºð áóñò òîîöóóëàõ ýðõ, ãýðýýã öóöëàõ ýðõ, ãýðýýíýýñ òàòãàëçàõ ýðõ ãýõ ìýò. Ýäãýýðèéã ýðõ ç¿éí õàðèëöààã ººð÷ëºõºä ÷èãëýñýí ýðõ õýìýýí íýðèéäñýí íü ýðõ á¿õèé ýòãýýäèéí õ¿ñýë çîðèãèéí èëýðõèéëýëä òóëãóóðëàí ýðõ ç¿éí õàðèëöààã ººð÷ëºõ áîëîìæ íýýãääýãòýé õîëáîîòîé. Èíãýñíýýð òóõàéí ýòãýýä ººðèéí ýäèéí áîëîí ýäèéí áóñ áàÿëàãòàé õîëáîîòîé àøèã ñîíèðõëîî õàìãààëàõ áà èðãýíèé õýðýã õÿíàí øèéäâýðëýõ àæèëëàãààíû ÿâöàä ¿¿íèéã ïðîöåññûí õýñýã÷èëñýí ñóáüåêòèâ ýðõèéí æóðìààð õýðýãæ¿¿ëäýã.


• Õóâü ýòãýýä èðãýíèé ýðõ ç¿éí õàðèëöààíû ñóáüåêò áàéõ ¿íäñýí øèíæèéã òîäîðõîéëíî óó.

• Èðãýíèé ýðõ ç¿éí ÷àäâàðûã èðãýíèé ýðõ ç¿éí õàðèëöààíû áóñàä ñóáüåêòûí ÷àäâàðààñ ÿëãàæ òàéëáàðëàíà óó.

• ªãºãäñºí òîõèîëäîë äýýð îðîëöîã÷äûí èðãýíèé ýðõ ç¿éí ÷àäàìæèéã àíãèëæ, òàéëáàðëàíà óó.

• Íýð, îðøèí ñóóõ ãàçðûí òàëààð òîõèîëäîë äýýð òàéëáàðëàíà óó.• Èðãýíèéã ñóðàãã¿é àëãà áîëñîíä òîîöîõ, íàñ áàðñàí ãýæ çàðëàõ õóóëü ç¿éí

¿íäýñëýëèéí ¿ð äàãàâðûí îíöëîãèéã òîäîðõîéëíî óó.

Ñóáüåêòèâ ýðõ

Òóéëûí ýðõ

Æèøýý íü:- Ýä ç¿éëèéã çàõèðàõ ýðõ- Àìèíû ýðõ - Ýäèéí áóñ áàÿëãèéí ýðõ

Õàðüöàíãóé ýðõ

Æèøýý íü: - ¿¿ðãèéí áà ºì÷èéí ýðõ

ç¿éí øààðäàõ ýðõ¿¿ä

Ýðõ ººð÷ëºõºä ÷èãëýñýí õàðüöàíãóé ýðõ¿¿ä

41

• ªíººãèéí íºõöºëä èðãýí èðãýíèé ýðõ ç¿éí õàðèëöààíû ñóáüåêò áîëîõîî õèð çýðýã ìýäýð÷ îðîëöäîã âý?

• Õóóëèéí ýòãýýäèéí ¿íäñýí øèíæèéã òîäîðõîé áàéãóóëëàãûí æèøýýí äýýð òàéëáàðëàíà óó.

• Õóóëèéí ýòãýýäèéí ýðõã¿é áàéãóóëëàãààð ÿìàð ÿìàð áàéãóóëëàãà áàéæ áîëîõ âý?

• Õóóëèéí ýòãýýäèéã àíãèëàõ øàëãóóðûã òîäîðõîéëæ, ºãºãäñºí òîõèîëäîë äýýð òºðëººð àíãèëæ, ÿëãàãäàõ øèíæèéã ãàðãàíà óó.

• Õóóëèéí ýòãýýäèéí ñàëáàð, òºëººëºã÷èéí ãàçðûã ºãºãäñºí òîõèîëäîë äýýð ÿëãàí òàéëáàðëàíà óó.


1. Èðãýíèé ýðõ ç¿éí õàðèëöàà ¿¿ñýõ ¿íäýñëýëa. Õóóëüä ¿ë õàðøëàõ õýëöýëb. Çàõèðãààíû áàéãóóëëàãûí øèéäâýðc. Ø¿¿õèéí øèéäâýðd. Õóóëü ç¿éí ¿éë ÿâäàë áèé áîëîõ

2. Èðãýíèé ýðõ ç¿éí á¿ðýí áóñ ÷àäàìæòàé ñóáüåêò íü:

a. Èðãýíèé ýðõ ç¿éí õýëöëèéã áèå äààí õèéõ ýðõã¿éb. Èðãýíèé ýðõ ç¿éí õýëöëèéã áèå äààí õèéõ ýðõòýéc. Õóóëèàð çºâøººðñíººñ áóñàä õýëöëèéã õóóëü ¸ñíû òºëººëºã÷èéí áè÷ãýýð

îëãîñîí çºâøººðëèéí ¿íäñýí äýýð õèéíýd. Õèéìýãö áèåëýõ, àõóéí ÷àíàðòàé æèæèã õýëöëèéã õèéíý

3. Èðãýíèé ýðõ ç¿éí ÷àäàìæ íü õÿçãààðëàãäñàí ýòãýýä íü:

a. Õÿçãààðëàãäñàí ÷àäàìæèéíõàà õ¿ðýýíä, àñðàí õàìãààëàã÷èéí çºâøººðëººð õýëöýë õèéæ áîëíî

b. Õÿçãààðëàãäñàí ÷àäàìæèéíõàà õ¿ðýýíä, õàðãàëçàí äýìæèã÷èéí çºâøººð-ëººð õýëöýë õèéæ áîëíî

c. Õóóëü ¸ñíû òºëººëºã÷ áóþó ýöýã ýõ íü òºëººëæ õýëöýë õèéíýd. Õóâààðüò õºðºíãèéíõºº õ¿ðýýíä áèå äààí õýëöýë õèéõ ýðõòýé

4. Ñóðàãã¿é àëãà áîëñîíä òîîöîãäñîí èðãýíèé ýä õºðºíãºä:

a. Ø¿¿õýýñ ýðõëýí õàìãààëàëò òîãòîîíîb. Ýðõëýí õàìãààëàëò òîãòîîæ áîëíîc. ªâ çàëãàìæëàã÷èä øèëæ¿¿ëíýd. Ø¿¿õèéí øèéäâýðèéí ¿íäñýí äýýð áèò¿¿ìæëýíý

5. Èðãýíèé ýðõ ç¿éí á¿ðýí ÷àäàìæã¿é èðãýíä àëü íü õàìààðàõ âý?

a. Ìàíñóóðóóëàõ áîëîí ñýòãýöýä íºëººëºõ áîäèñ áàéíãà õýðýãëýäýã ýòãýýä

42


b. 7 íàñòàé ñóðàã÷c. Ñýòãýöèéí ºâ÷íèé óëìààñ ø¿¿õýýð àñðàí õàìãààëàëò òîãòîîëãîñîí

ýòãýýäd. Ñóðàãã¿é àëãà áîëñíîîð òîîöîãäñîí èðãýí

6. Èðãýíèé ýðõ ç¿éí ÷àäàìæèéã õýëöýë õèéõ çàìààð õÿçãààðëàæ áîëîõ óó?

a. Áîëíîb. Áîëîõã¿éc. Çàðèì òîõèîëäîëä áîëíîd. Õóóëüä çààñàí òîõèîëäîëä õÿçãààðëàæ áîëíî

7. Ñóáüåêòèâ ýðõèéí õî¸ð òîì á¿ëèéã íýðëýíý ¿¿.

a. Øààðäàõ ýðõ áà ºì÷èéí ýðõ¿¿äb. Ýðõ ººð÷ëºõºä ÷èãëýñýí ýðõ¿¿äc. Òóéëûí áà õàðüöàíãóé ýðõ¿¿äd. Àìèíû áà òóéëûí ýðõ¿¿ä


Ñóðàõ áè÷èã, òàéëáàð òîëü:1. Íàðàí÷èìýã Ä. “Èðãýíèé ýðõ ç¿éí ¿íäñýí àñóóäàë” ÓÁ, 1999 îí2. Á.Òýì¿¿ëýí/Ä.Ýíõçóë/Á.Áóÿíõèøèã. Èðãýíèé ýðõ ç¿éí åðºíõèé àíãè,

Óëààíáààòàð õîò, 2010 îí.3. Á.Áóÿíõèøèã. Èðãýíèé ýðõ ç¿éí óäèðòãàë, ÓÁ õîò 2013 îí4. Ý.Áàéãàë. Èðãýíèé ýðõ ç¿éí åðºíõèé àíãè, 2-ð õýâëýë, 2011 îí5. ÃÒÕÍ-ýýñ ýðõëýí ãàðãàñàí Èðãýíèé õóóëèéí òàéëáàð òîëü. Åðºíõèé

àíãè, Óëààíáààòàð õîò 2006 îí

Ãàðûí àâëàãà, áîäëîãûí õóðààìæ:

1. Ä.Ýíõçóë. Èðãýíèé ýðõ ç¿éí 40 áîäëîãî, 2009 îí. 2. Á.Áóÿíõèøèã. Èðãýíèé ýðõ ç¿éí áîäëîãûí õóðààìæ, 1-ð õýâëýë, ÓÁ õîò

2009 îí.3. Á.Áóÿíõèøèã. Èðãýíèé ýðõ ç¿éí áîäëîãûí õóðààìæ I äýâòýð, ÓÁ õîò 2010

îí.


1. ¯íäñýí õóóëü, Òºðèéí ìýäýýëýë ñýòã¿¿ë. 1992 îí.2. Èðãýíèé õóóëü, Òºðèéí ìýäýýëýë ñýòã¿¿ë. 2002 îí.3. Èðãýíèé õýðýã ø¿¿õýä õÿíàí øèéäâýðëýõ òóõàé õóóëü, Òºðèéí ìýäýýëýë

ñýòã¿¿ë. 2002 îí.

43

Ñýäýâ 2.3: Èðãýíèé ýðõ ç¿éí õàðèëöààíû ýëåìåíò, òýäãýýðèéã òàíèí ìýäýõ¿éí ïðàêòèê à÷ õîëáîãäîë

Íýã. Ñåìèíàð

- Èðãýíèé Õóóëèéí á¿òýö, àãóóëãûã ñóäàëñàí ýñýõèéã øàëãàõ.- Èðãýíèé ýðõ ç¿éí õàðèëöààíû ñóáüåêò, îáüåêòòîé õîëáîîòîé çîõèöóóëàëò-

òàé òàíèëöñàí ýñýõèéã øàëãàõ.- Ñóáüåêòèâ ýðõ îëãîñîí ãîë ãîë çîõèöóóëàëòûã äàâòàõ. ªãñºí, àâñíàà áóöààí

øààðäàõ, ã¿éöýòãýëèéã ÿâóóëàõ, õîõèðîë àðèëãóóëàõ, çàðäëàà íºõºí òºë¿¿ëýõ, ýðõèéí çºð÷ëèéã òàñëàí çîãñîîõ, ¿¿íýýñ ñýðãèéëýõ çýðýã èðãýíèé ýðõ ç¿éí õàìãèéí ÷óõàë øààðäàõ ýðõ¿¿äèéã æèøýý áîëãîí óíøèæ, òàíèëöóóëàõ.

- Áîäëîãî áîäîõ àðãà÷ëàëòàé òàíèëöàõ.- Ëåêöýýð îëæ àâñàí îíîëûí ìýäëýãèéã òîäîðõîé òîõèîëäîë äýýð øèíæëýí

ñóäëóóëàõ.Æèøýý íü: Ýäèéí áàÿëãèéí ýðõýä õîëáîãäîõ õóóëèéí çîõèöóóëàëòûã

óíøèæ òàíèëöàõ, àíãèëàõ:

Ñýäâèéí çîðèëãî: Èðãýíèé ýðõ ç¿éí õàðèëöààíû òàëààð ëåêöýýð îëæ àâñàí ìýäëýãýý áàòàòãàõ, èðãýíèé ýðõ ç¿éí õàðèëöààíû ¿íäñýí øèíæ, îáüåêòûí àíãèëàë òºðëèéã ñóäàëæ ìýäñýíýýð õîîðîíäîî èæèë òºñººòýé çàðèì õàðèëöààã ÿëãàæ çààãëàõ, òîäîðõîéëîõ ÷àäâàðûã ºãºãäñºí òîäîðõîé òîõèîëäîë, áàðèìò áè÷èã äýýð àæèëëàñíû ¿íäñýí äýýð ýçýìøèíý.

Ýäèéí áàÿëãèéí òóõàé õóóëèéí çîõèöóóëàëò(ÈÕ-èéí §83-§88)

Ýä õºðºíãèéíòîäîðõîéëîëò = àëèâàà ýòãýýäýçýìøèëäýý àâ÷áîëîõóéö, áèåòýä ç¿éëñ(ÈÕ-èéí §84.1)

¯íäñýí á¿ðäýë õýñýã, ÈÕ-èéí §85(ãîë ýä õºðºíãººñ òóñäàà áèå äààí ýðõèéí îáúåêò áîëîõã¿é, ýðõ ç¿éí àíãèëëûí õóâüä äýýðõýýñ ñàëàõã¿é

Äàãàëäàõ ç¿éëÈÕ-èéí §86

Àøèãëàëò,ÈÕ-èéí §88

¯ð øèì, ÈÕ-èéí §88.1(òóñãàé

çîõèöóóëàëòóóä,ÈÕ-èéí §318)

Àøèãëàëòààñ ¿¿äýõ äàâóó

òàëóóä,ÈÕ-èéí §88

Õºäëºõ ýä õºðºíãèéí

ÈÕ-èéí §85.1

¯ë õºäëºõ ýä õºðºíãèéí

ÈÕ-èéí §85.1/2

44


- Áîäëîãî áîäîæ ýõëýõ àðãà ç¿éí çºâëºãºº ºãºõ:Áîäëîãî áîäîõ, õýðýã õýðõýí øèéäýõ òóõàéä õèéñâýð îíîë ñóðàëöàõ ÿâäàë

õîæèì ïðàêòèêò òºäèéëºí à÷ õîëáîãäîëã¿é áàéäàã. Õàðèí îíîë ñóäëàõ ÿâöäàà áèå äààí òîõèîëäîë øèéäýõ íü õàìãèéí îíîâ÷òîé. ¯¿íä äàðààõ àëõìóóäûã àíõààðàõ íü ç¿éòýé.

1. ªãºãäëèéí ýöýñò òàâüñàí àñóóëòûã ò¿ð¿¿ëæ óíøèõ

Çàðèì óíøèã÷èéí õóâüä ºãºãäëººñ íü ýõëýõ ç¿éòýé ñàíàãäàæ áîëîõ àâ÷ áîäëîãûí ýöýñò òàâüñàí àñóóëòààñ ýõëýõ ÿâäàë ÿëàíãóÿà, óðò õýðãèéí çàíãèëààã ò¿ðãýí îëîõîä äºõºìòýé áàéäàã òóë àñóóëòûã ò¿ð¿¿ëæ óíøààä, ¿¿ãýýð óäèðäóóëàí õýðãèéí ýõèéã ñóäëàõ íü çîõèìæòîé. Õàðèí “ýðõ ç¿éí ä¿ãíýëò ºã” ãýõ ìýò åðºíõèé äààëãàâàð á¿õèé áîäëîãûí õóâüä îðîëöîã÷ á¿ðèéí õîîðîíä èðãýíèé ýðõ ç¿éí õàðèëöàà ¿¿ññýí ýñýõ, ìºí õàðèëöàí øààðäàõ ýðõ áèé ýñýõèéã òîãòîîõ áîëäîã. Òèéìýýñ àñóóëòûã ýõýëæ õàðààä, ºãºãäºëòýé àæèëëàõ íü çîðèëãîî óäèðäëàãà áîëãîí àñóóäëûã òîäîðõîé ÷èãëýëýýð áîëîâñðóóëàõ õÿëáàð äºò çàì áîëäîã.

2. ªãºãäëèéã õî¸ð äàõèí óíøèõ

Àëèâàà òîõèîëäëûã ýðõ ç¿éí ¿¿äíýýñ øèíæëýõ ÿâöàä ãàðàõ àëäàà íü õóóëü áóðóó õýðýãëýõýýñ ãàäíà èõýíõäýý ºãºãäëèéã áóðóó òàøàà îéëãîñîí, ä¿ãíýñýíòýé õîëáîîòîé áàéõ òóë ýðõ ç¿éí ä¿ãíýëò ýõëýõýýñ ºìíº ºãºãäëèéã çààâàë àõèí íýã àíõààðàëòàé óíøèõ íü ç¿éòýé.

3. Çóðàãëàë áýëäýõ

ªãºãäëèéã óíøèõ ÿâöàä äèéëýíõ áîäëîãûí õóâüä çóðàãëàë ãàðãàõ íü ¿éë ÿâäëóóäûã òóõàéëáàë, ãýðýý áàéãóóëàãäñàí ýñýõ, ýä õºðºíãº øèëæ¿¿ëýõ, òºëáºð òºëºõ ýñâýë øààðäàõ ýðõ øèëæ¿¿ëýõ àëõàì õèéãäñýí ýñýõ ãýõ ìýò ýðõ ç¿éí à÷ õîëáîãäîëòîé íºõöºëèéã á¿ðýí ã¿éöýä òýìäýãëýæ, ç¿éë çààëò îíîîæ ºãºõ áà ýðãýæ õàðàõàä òóñòàé áàéäàã. ßëàíãóÿà, îëîí ýòãýýä îðîëöñîí íºõöºëä çóðàãëàë ãàðãàõ çàéëøã¿é øààðäëàãàòàé. Ìºí ýðõ ç¿éí õóâüä áèå äààñàí õýä õýäýí ¿éë ÿâäàë ºðíºñºí íºõöºëä, æèøýý íü àæ àõóéí íýãæ áàéãóóëààä óäàëã¿é ýçýí íü íàñ áàðñíààð ºâ çàëãàìæëàëûí àñóóäàë ÿðèãäàæ áóé òîõèîëäîëä õýä õýäýí çóðàãëàë çàéëøã¿é øààðäàãäàíà. ¯¿íýýñ ãàäíà õóãàöàà à÷ õîëáîãäîëòîé íü èëò áàéõ áîäëîãûí õóâüä îí öàãèéí äàðààëëààð ¿éë ÿâäëûã õ¿ñíýãòëýõ íü çîõèìæòîé. Ýäãýýð íü ãýõäýý áîäîëòûí á¿ðäýë õýñýã áîëîõã¿é áºãººä çºâõºí òóõàéí áîäëîãî áîäîã÷èéí áýëòãýë àæèëä õàìààðíà.

4. Õóðààíãóé

Áîäëîãûí àñóóëòûã óäèðäëàãà áîëãîí ýðõ ç¿éí àñóóäëûã õóðààíãóé áàéäëààð òýìäýãëýõ áà ýíý íü áîäëîãûí õàðèóã áýëòãýõ ýõíèé àëõàì þì.

45

5. Áîäëîãûí õàðèó

Äýýð äóðüäñàí÷ëàí ÿã ÿìàð ýðõ ç¿éí àñóóäëûã øèéäýõýý òîãòîîñíû ýöýñò Èðãýíèé õóóëüä çààñàí õóâü ýòãýýäèéí ñóáüåêòèâ ýðõ áîëîõ øààðäàõ ýðõèéã á¿ðýëäýõ¿¿íýýð çàäëàí ¿¿íèéõýý äàãóó ºãºãäëèéã øàëãàæ, áîãèíî òýìäýãëýë õèéõ õýðýãòýé. Áîäëîãî áîäîõ öàã èõýâ÷ëýí ººðèéí áîäëîî íîîðîã äýýð áóóëãààä äàðàà íü äàõèí õýëáýðò îðóóëàõàä õ¿ðäýãã¿é òóë øèéäâýðýý òóõàéí øààðäàõ ýðõèéí íºõöºë á¿ðò õóðààíãóéëñàí áàéäëààð òýìäýãëýõ íü ç¿éòýé. ¯íäñýíäýý öàãàà çºâ õóâààðèëàõ íü èõ ÷óõàë áºãººä îéðîëöîîãîîð ãóðàâíû íýãèéã õàðèóãàà áýëòãýõýä, ãóðàâíû õî¸ðûã öýâýð áè÷èëòýä çîðèóëàõ íü ç¿éòýé. Èíãýýä õàðèóãàà àõèí íýã íÿãòàëæ ¿çñýíèé ýöýñò ä¿ãíýëòýý áè÷èõ áºãººä öàã ¿ëäâýë ÿàðàí õóðààëãàõ áóñ òàéâàí ñóóæ, áè÷èëòýý óíøèõ íü õýðýãòýé. Ó÷èð íü çàðèì òîõèîëäîëä ÷óõàë ñàíààã òºãñãºëä íü îëîõ òîõèîëäîë îëîí áàéäàã.

ªãºãäëèéã òàéëáàðëàõ

Èðãýíèé ýðõ ç¿éí ìàðãààíûã ñóðãàëòûí ÿâöàä èõýâ÷ëýí áîäëîãûí ºãºãäºë õýëáýðò îðóóëñàí áàéõ áà õîëáîãäîõ íºõöºë¿¿äèéã ìàðãààíã¿é, íîòëîõ áàðèìòûã ¿íýëýõ øààðäëàãàã¿é áàéõààð òîäîðõîéëñîí áàéäàã. ªãºãäëèéã ¿íäñýíäýý á¿ðýí ä¿¿ðýí õýìýýí ¿çýæ, áîäèò ¿éë ÿâöûã óðãóóëàí áîäîõ, òºñººëºõ, ìºí àìüäðàëä íèéòëýã òîõèîëääîã õýìýýí ¿çýæ, ººðèéí òóðøëàãààð ºãºãäëèéã áàÿæóóëàõ øààðäëàãàã¿é.

Øààðäàõ ýðõ áà ýðõ ç¿éí ¿íäýñëýë

Èðãýíèé ýðõ ç¿éí áîäëîãûí äèéëýíõ íü áóþó 95 îð÷èì õóâü íü õîõèðîë íºõºí òºë¿¿ëýõ, ýä õºðºíãº áóöààí îëãîõ, ýðõ çºð÷èæ áóé ¿éëäëýý çîãñîîõ áîëîí áóñàä ýðõèéã õýðýãæ¿¿ëýõýä ÷èãëýñýí øààðäàõ ýðõèéã øàëãàõ äààëãàâàðòàé áàéäàã. Àëèâàà øààðäàõ ýðõèéã øàëãàõûí òóëä ýõëýýä ýðõ ç¿éí ¿íäýñëýëèéã òîäîðõîéëîõ áà ¿¿íä áóñäààñ ¿éëäýë, ýñ ¿éëäýõ¿éã øààðäàõ áîëîìæ îëãîæ áóé ñóáüåêòèâ ýðõ àãóóëñàí õýì õýìæýýã îéëãîíî, ÈÕ-èéí §186.1.

Õîëáîãäîõ øààðäàõ ýðõèéí ¿íäýñëýëèéã îëñíû äàðàà ýíýõ¿¿ õýì õýìæýýíèé óðüä÷èëñàí íºõöºëèéã íýã á¿ð÷ëýí òîãòîîãîîä ýäãýýðòýé ºãºãäëºº õàðüöóóëàõ çàìààð òóõàéí õýì õýìæýýíèé íºõöºë¿¿ä áèåëñýí ýñýõèéã øàëãàæ ä¿ãíýõ ¿éë ÿâöûã ñóáñóìöè õèéõ (Subsumtion) ãýæ íýðëýõ áà ýíý íü õóóëü÷ õ¿íèé íèéë¿¿ëýõ ãîë á¿òýýãäýõ¿¿í áàéäàã. Àëèâàà áîäëîãî áîäîõ ÿâöàä ºãºãäëèéã òºãñãºëèéí ¿éë ÿâäëààñ ýõíèé ¿éë ÿâäàë õ¿ðòýë óðâóó äàðààëëààð àâ÷ ¿çýõ áºãººä ýíý íü ýðõ ç¿éí à÷ õîëáîãäîë á¿õèé àñóóäëûã òîäîðõîé ºãºãäñºí çîðèëãûí äàãóó ä¿ãíýõ áîëîìæ îëãîíî. Õàðèí ýíý çîðèëãîîñ õºíäèéð÷, ëåêöýýð îëãîñîí ìýäëýãèéí à÷ õîëáîãäîëòîé ýñýõèéã ¿ë õàðãàëçàí áóóëãàõ íü áîäëîãî áîäîõ áîëîí óëìààð ïðàêòèêò àëäààíä òîîöîãäîõ àþóëòàé.

Ýðõ ç¿éí ä¿ãíýëò áè÷èõ òóõàé

Áîäëîãûí õàðèóã ýöýñò íü óíøèã÷èä òîëèëóóëñíûã ýðõ ç¿éí ä¿ãíýëò õýìýýí íýðëýõ áºãººä ýíý íü øóóä óòãààðàà ëîãèê ä¿ãíýëò õýëáýðýýð áè÷èãäñýí áàéäàã.

46


Ä¿ãíýëò íü ýðõ ç¿éí õóâüä à÷ õîëáîãäîë á¿õèé á¿õ ¿çýë áàðèìòëàëûã õàìðàõ ¸ñòîé áºãººä òóõàéí ìàðãààíä õîëáîãäîõ á¿õ øààðäàõ ýðõ¿¿ä, ìºí øààðäàõ ýðõèéã ¿ã¿éñãýõ íºõöºëèéã àãóóëñàí áàéíà.

Èðãýíèé Õóóëèíä òóñãàãäñàí ÷óõàë øààðäàõ ýðõ¿¿ä

Èðãýíèé Õóóëèéã àãóóëãààð á¿ëýãëýæ, åðºíõèé á¿òöèéã òîäîðõîéëîõ äààëãàâàð ºãñºíèé äàðàà øààðäàõ ýðõèéã òóñ àíãèëëûí äàãóó á¿ëýãëýõ äàñãàë õèéõ:

À. Ãýðýýíýýñ ¿¿äýëòýé øààðäàõ ýðõ¿¿ä Á. Ãýðýýòýé òºñòýé õàðèëöààíààñ ¿¿äýõ øààðäàõ ýðõ¿¿ä Â. ªì÷èéí ýðõ ç¿éí øààðäàõ ýðõ¿¿ä Ã. ¯íäýñëýëã¿é õºðºíãºæ èõòýé õîëáîîòîé øààðäàõ ýðõ¿¿ä Ä. Ãýì õîðûí ýðõ ç¿éãýýñ ¿¿äýëòýé øààðäàõ ýðõ¿¿ä

- Õîëáîãäîõ àíãèëëûí äàãóó äàñãàë àæèëëàõ, òîõèîëäîë øèíæëýõ:

Äàñãàë:Æèøýý 1: À àìü íàñàíä ýðñäýëòýé ¿éë àæèëëàãàà ýðõýëäýã. Ò¿¿íèé ýõíýð

Ý óäàõã¿é õ¿¿õýä òºð¿¿ëýõ ãýæ áóé òóë òýðýýð õ¿¿õäèéí àìüäðàëûí áàòàëãààã õàíãàõ çîðèëãîîð íýãýí ¿ë õºäëºõ õºðºíãèéã ò¿¿íä øèëæ¿¿ëýõ õ¿ñýëòýé. Èíãýõ áîëîìæòîé þó?

à). Á-èéí ãýì áóðóóòàé îñëûí óëìààñ Ý õ¿íä ãýìòñýí. Ãýìòëèéí óëìààñ õ¿¿õýä òàõèð äóòóó ãàð÷ýý. Õîõèðëûã Á-ýýð àðèëãóóëàõ áîëîìæòîé þó?

Æèøýý 2: À ýíý óäàà Îðîñ-Ìîíãîëûí õàðèëöààã ñàéæðóóëàõ çîðèëãîîð õîëáîî áàéãóóëàõûã õ¿ñ÷ýý. Òóñ õîëáîî íü þóíû ºìíº ñî¸ë-øèíæëýõ óõààíû ¿éë àæèëëàãààã äýìæèõ çîðèëãîòîé. Ò¿¿íýýñ ãàäíà òýðýýð îðîñ õ¿ì¿¿ñèéã óðüæ àâ÷èð÷, òºëáºðòýé ¿çâýð ¿éë÷èëãýý ñàíàë áîëãîõ õ¿ñýëòýé.

à). Äýýðõ õîëáîî íü ÿìàð íºõöºëä ýðõ ç¿éí õàðèëöààíä îðîëöîõ á¿ðýí ýðõòýé áîëîõ âý?

á). Õîëáîîã á¿ðòã¿¿ëñíýýñ õîéø 3 ñàðûí äàðàà ¿¿ñãýí áàéãóóëàã÷èéí íýã ¯ 17 íàñòàé áîëîõ íü òîãòîîãäîæ, ò¿¿íèé ýöýã, ýõ õîëáîîíû ãèø¿¿í áàéõûã çºâøººðºõã¿é áàéãààãàà ìýäýãäæýý. Òýä -èéí òºëñºí ãèø¿¿íèé ñàðûí õóðààìæ áîëîõ 10000 òºãðºãèéã õ¿ðòýë áóöààí øààðäàâ. Ýðõ ç¿éí ¿ð äàãàâðûã òîäîðõîéëíî óó.

Æèøýý 3: à). À ººðèéí ¿éëäâýðèéí õàøàà ðóó íýâòðýõ õî¸ð äàõü ãàðö íýýõèéã õ¿ñ÷ áàéæýý. Òèéìýýñ òýðýýð õºðø Õ-òýé õàðèëöàí òîõèð÷, òóñ ¿éëäâýðò çîðèóëàí õîëáîãäîõ ãàðöûã Õ-èéí ºì÷ëºëèéí ãàçðààð äàìæèí ºíãºð÷ áàéõààð òîãòîâ. Ýíý òîõèðîëöîîíîîñ ÿìàð ýðõ, ¿¿ðýã ¿¿ñýõ âý?

á). Ø¿äíèé ýì÷ Ý íü À-ä çîðèóëàí äýýä òàãíàé á¿õèé õèéìýë ø¿ä, ìºí äîîä ýð¿¿íä íü àëòàí ø¿ä ñóóëãàæ ºãñºí áàéíà. Õîëáîãäîõ òºëáºðèéã À íýãýí çýðýã øóóä õèéõ áîëîìæã¿é áàéñàí òóë òýä Ý-èéí ñàíàëààð À-ã ìºíãºº òºëòºë

47

äýýðõèéí ºì÷ øèëæèõã¿é áàéõààð òîõèðñîí áàéíà. À òºëáºðèéã õèéæ ÷àäààã¿é òóë Ý õèéìýë áîëîí ñóóëãàö ø¿äèéã ýðã¿¿ëýí ºãºõèéã øààðäàâ.

â). Ìàø ãî¸ìñîã óðò ¿ñòýé Ý ¿ñýý çàñóóëàõäàà äàðàà÷èéí óäàà èðýõäýý ¿ñýý òàéðóóëæ, ¿ñ÷èí -ä ºãºõ òóõàé òîõèðîëöîæ, 50000 òºãðºãèéã íü óðüä÷èëàí àâ÷ýý. ¯ ýíý óðò ¿ñèéã áóñäàä ¿ñ çàëãàõäàà àøèãëàõ õ¿ñýëòýé áàéâ. Õàðèí Ý ¿ñýý òàéðóóëñíû ýöýñò ººðºº àâ÷ ¿ëäìýýð áàéãààãàà èëýðõèéëæýý.

ã). Ãýð àõóéí õîãøèë ¿éëäâýðëýã÷ Ã ººðèéí áàéãóóëæ áîñãîñîí ¿éëäâýðýý á¿õýëä íü Õ-ä øèëæ¿¿ëýõèéã õ¿ñ÷ áàéãàà áîë ýíý áîëîìæòîé ýñýõèéã ä¿ãíýíý ¿¿.

ä). À àâñàí çýýëèéíõýý áàòàëãàà áîëãîæ Á áàíêèíä ¿íýò ýäëýëèéí öóãëóóëãûíõàà ºì÷ëºõ ýðõèéã øèëæ¿¿ëñýí áàéíà. Òýðýýð çóí íü íèëýýä õýäýí ç¿éë íýìæ õóäàëäàæ àâñàí áà ºâºë íü çýýëýý òºëæ ÷àäàõã¿é íºõöºë áàéäàë ¿¿ñýõýä áàíê ò¿¿íýýñ öóãëóóëãàà áèåòýýð íü øèëæ¿¿ëýí ºãºõèéã øààðäæýý. À èéíõ¿¿ øèëæ¿¿ëæ ºãºõ ¿¿ðýãòýé þ¿?

Æèøýý 4: à). Àæ àõóéí íýãæèéí ýçýí À óíäààíû öåõ àæèëëóóëäàã áà ñóóðü ìàøèíäàà çîðèóëàí Á-ýýñ íýãýí øèíý ìîòîðûã ¿íèéã íü òºëñíººð ºì÷ëºõ ýðõ øèëæèõ áîëçîëòîéãîîð õóäàëäàæ àâ÷ýý. À ¿íèéã òºëæ ÷àäàõã¿é áàéñàí òóë Á ò¿¿íýýñ àëü õýäèéí ñóóðü ìàøèíäàà óãñàð÷ íýãòãýñýí áàéñàí ìîòîðûã ýðã¿¿ëæ ºãºõèéã øààðäæýý.

á). Àëòàé çîîãèéí ãàçðûí ýçýí À ¿éë÷èëãýýãýý ñàéæðóóëàõ çîðèëãîîð ¿éë÷ë¿¿ëýã÷èéí í¿äýí äýýð õîîëûã áýëäýõýä òîõèðîìæòîé èë çóóõ, ìºí óñ õàëààã÷ òºõººðºìæ àâ÷ýý. Ýäãýýðèéã ñóóëãàñíû ýöýñò òýðýýð ¿íèéã òºëºõã¿é óäñàí òóë íèéë¿¿ëýã÷ ¿íý òºëñíººð ºì÷ øèëæèõ òîõèðîëöîîãîî ñºõºæ, òºõººðºìæèéã áóöààí øààðäàâ.

â). Öýöýã äýëã¿¿ðèéí áýëòãýí íèéë¿¿ëýã÷ Í ãàçðûí ýçýí Ã-ýýñ 20 æèëèéí õóãàöààòàé ãàçàð ò¿ðýýñëýñýí áà òýíäýý ¿ë õºäëºõ ñóóðü á¿õèé õ¿ëýìæ áàðüæ, öýöýã òàðüæýý. Ýíý õ¿ëýìæ, öýöã¿¿ä íü õýíèé ºì÷ëºë áîëîõ âý?

ã). Ö íü çóñëàíãèéí àéëóóäûã õàíãàõóéö æèæèã îâðûí öàõèëãààí ñòàíö îðóóëæ èðñýí áºãººä áóñàä àéëóóäòàé óðò õóãàöààíû ò¿ðýýñèéí ãýðýý áàéãóóëæ, ãàçàð äýýã¿¿ð íü öàõèëãààí äàìæóóëàõ õîîëîéã ñóóðèëóóëñàí áàéíà. Õàðèí ò¿¿íèé çýýëèéí ¿¿ðýã ã¿éöýòã¿¿ëýã÷ áîëîõ ¯ íü Ö-èéí ¿ë õºäëºõ õºðºíãº äýýð ¿¿ññýí èïîòåêèéí áàðüöààíû ýðõ äýýðõ õîîëîéã ìºí àäèë õàìðàõ ýñýõèéã ëàâëàæýý.


1. Ýðõ ç¿éí òîãòîëöîîã ÿìàð õî¸ð ¿íäñýí ñàëáàð á¿ëýãò õóâààæ áîëîõ âý?2. Õóâèéí ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàõ ñàëáàð õýñã¿¿äèéã íýðëýíý ¿¿.3. Íèéòèéí ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàõ ç¿éëèéã íýðëýæ æèøýý òàòíà óó.4. Ýð¿¿ãèéí õóóëèéí §148 -ä çààñàí õóëãàéí ãýìò õýðýã õóâèéí ýðõ ç¿éä

õàìààðàõ óó, ýñâýë íèéòèéí ýðõ ç¿éí àñóóäàë óó?

48


5. Øààðäàõ ýðõ ãýäýãò þóã îéëãîõ âý?6. 2002 îíû øèíý Èðãýíèé Õóóëèéã áàòëàõààñ ºìíº Ìîíãîë Óëñàä èðãýíèé

ýðõ ç¿éí ÿìàð òîãòîëöîî ¿éë÷èëæ áàéñàí áý?7. Øèíý Èðãýíèé Õóóëèéí áàòëàãäñàíû äàâóó òàëûã íýðëýíý ¿¿. 8. Èðãýíèé ýðõ ç¿éí ÷àäâàð ãýäýãò þóã îéëãîõ âý?9. Õóâèéí ýðõ ç¿éí ñóáüåêòóóäûã õýðõýí àíãèëàõ âý?10. ¯ð õºâðºë ýðõ ç¿éí ÷àäàìæòàé þó?11. ÈÕ-ä ÿìàð ÿìàð òºðëèéí õóóëèéí ýòãýýäèéã òóñãàñàí áàéäàã âý? Ýäãýýð

íü õýäèéíýýñ ýðõ ç¿éí ÷àäâàðòàé áîëîõ âý?


1. Èðãýíèé ýðõ ç¿éí õàðèëöààí äàõü õàìãèéí ÷óõàë øààðäàõ ýðõ¿¿äèéã íýðëýíý ¿¿.

a. ªãñºí àâñàíàà áóöààí øààðäàõb. Ã¿éöýòãýë ÿâóóëàõ,c. Õîõèðîë àðèëãóóëàõ, çàðäëàà íºõºí òºë¿¿ëýõd. Ýðõèéí çºð÷ëèéã òàñëàí çîãñîîõ, ¿¿íýýñ ñýðãèéëýõe. Äýýðõ á¿ãä çºâ.

2. Èðãýíèé Õóóëèàñ øààðäàõ ýðõ õàéõ äàðààëëûã òîäîðõîéëíî óó.a. Ãýðýýíýýñ ¿¿äýëòýé, ãýðýýòýé òºñòýé, ºì÷èéí ýðõ ç¿éí, ãýì õîðûí

áîëîí ¿íäýñëýëã¿é õºðºíãºæèõòýé õîëáîîòîé b. Ãýðýýíýýñ ¿¿äýëòýé, ãýðýýòýé òºñòýé, ºì÷èéí ýðõ ç¿éí, ¿íäýñëýëã¿é

õºðºíãºæèõòýé õîëáîîòîé áîëîí ãýì õîðûí ýðõ ç¿éíc. Äýýðõ õî¸ð õóâèëáàð õî¸óëàà çºâ.d. ªì÷èéí ýðõ ç¿éí, ãýðýýíèé ýðõ ç¿éí áîëîí áóñàä.

3. À íýãýí ñïîðòûí õîëáîîíû ãèø¿¿í áîë ãèø¿¿í÷ëýëýý îõèíäîî øèëæ¿¿ëæ áîëîõ óó?

a. Áîëíî.b. Áîëîõã¿é.

Ãóðàâ. Õýðýãëýãäýõ¿¿í

Ñóðàõ áè÷èã, òàéëáàð òîëü:1. Á.Òýì¿¿ëýí./Ä.Ýíõçóë/Á.Áóÿíõèøèã: Èðãýíèé ýðõ ç¿éí åðºíõèé àíãè,

Óëààíáààòàð õîò, 2010 îí.2. Á.Áóÿíõèøèã. Èðãýíèé ýðõ ç¿éí óäèðòãàë, ÓÁ õîò 2013 îí3. Ý.Áàéãàë. Èðãýíèé ýðõ ç¿éí åðºíõèé àíãè, 2-ð õýâëýë, 2011 îí4. ÕÇ¯Ò/ÃÒÕÀÍ-ýýñ ýðõëýí ãàðãàñàí. Èðãýíèé õóóëü -Øèíýëýã çîõèöóóëàëò,

ÓÁ õîò 2003 îí.4. ÃÒÕÍ-ýýñ ýðõëýí ãàðãàñàí Èðãýíèé õóóëèéí òàéëáàð òîëü. Åðºíõèé àíãè,


49

Ãàðûí àâëàãà, áîäëîãûí õóðààìæ:4. Á.Áóÿíõèøèã. Èðãýíèé ýðõ ç¿éí áîäëîãûí õóðààìæ, 1-ð õýâëýë, ÓÁ õîò 2009

îí.5. Á.Áóÿíõèøèã. Èðãýíèé ýðõ ç¿éí áîäëîãûí õóðààìæ I äýâòýð, ÓÁ õîò 2010

îí.

Õóóëü òîãòîîìæ, ø¿¿õèéí ïðàêòèê:1. ¯íäñýí õóóëü, Òºðèéí ìýäýýëýë ñýòã¿¿ë. 1992 îí.2. Èðãýíèé õóóëü, Òºðèéí ìýäýýëýë ñýòã¿¿ë. 2002 îí.3. Èðãýíèé õýðýã ø¿¿õýä õÿíàí øèéäâýðëýõ òóõàé õóóëü, Òºðèéí ìýäýýëýë

ñýòã¿¿ë. 2002 îí.4. Õóóëèéí ýòãýýäèéí óëñûí á¿ðòãýëèéí òóõàé õóóëü 2003 îí5. Êîìïàíèé òóõàé õóóëü 1999 îí6. Íºõºðëºëèéí òóõàé õóóëü 1994 îí7. Õîðøîîíû òóõàé õóóëü 1999 îí

50


ÃÓÐÀÂÄÓÃÀÀÐ Á¯ËÝÃ. ÕÝËÖÝË

3.1.: Õýëöëèéí òóõàé îéëãîëò, àíãèëàë


Õýëöýë, ò¿¿íèé à÷ õîëáîãäîë

Õýëöýë íü èðãýíèé ýðõ ç¿éí ÷àíàðòàé ¿éë õºäëºëèéí ãîë öºì íü áºãººä ýíý óòãààðàà àëèâàà õ¿ñýë çîðèãèéí èëýðõèéëýë íü õóâèéí ÷ºëººò áàéäëûã õýðýãæ¿¿ëýõ ãîë àðãà õýðýãñýë þì. Òèéìýýñ õóâèéí ýðõ ç¿éí òîãòîëöîî íü ¯íäñýí Õóóëèàð áàòàëãààæñàí õóâü õ¿íèé ýðõ ÷ºëººã õýðýãæ¿¿ëýõ òîìîîõîí ñàëáàð áºãººä ýíä õóâèéí ÷ºëººò áàéäëûí çàð÷èì ¿éë÷èëíý. Õóâü õ¿íèé ÷ºëººò áàéäàë íü ÷ºëººò àðä÷èëñàí íèéãìèéí òóëãóóð áîëîõîîñ ãàäíà çàõ çýýëèéí ÷ºëººò ºðñºëäººíèé ñóóðü þì. Õóâèéí ýðõ ç¿éí òîãòîëöîî íü ãýðýý, õýëöëèéã ìºðäºõ çàìààð õýðýãæèõ òóë ýíä ìºí ëàòèíààð pacta sunt servanda áóþó ãýðýýã çààâàë áèåë¿¿ëýõ çàð÷èì ¿éë÷èëíý. Íºãºº òàëààñ õóâèéí ýðõ ç¿éä õóâü ýòãýýäèéí ýðõ ÷ºëººã õÿçãààðëàõ àðãààð øóäàðãà ¸ñûã òîãòîîõ ãýñýí îðîëäëîãî õèéñíèéã õóóëü çºð÷ñºí ýñâýë íèéòýýð õ¿ëýýí çºâøººðñºí çàí ñóðòàõóóíä õàðø õýëöýë õèéõã¿é áàéõ õîðèã òàâèõ (ÈÕ-èéí §56.1.1), ãýðýýíèé íºõöºëèéã øàëãàõ øàëãóóð ¿ç¿¿ëýëò¿¿äèéã õóóëèíä òóñãàõ (ÈÕ-èéí §202), õºäºëìºðèéí àþóëã¿é áàéäëûã õàíãàõ òóõàé õóóëü òîãòîîìæ áàòëàõ çýðãýýð îðîëöîãñäûí ýðõ ÷ºëººã õÿçãààðëàñàí çîõèöóóëàëòààñ õàðæ áîëíî.

Õýëöýë –óõàãäàõóóí, àãóóëãûí øààðäëàãà

Õýëöýë ãýäãèéã äîð õàÿæ íýã ýòãýýäèéí õ¿ñýë çîðèãèéí èëýðõèéëëýýñ á¿ðäýæ áàéäàã, ýðõ ç¿éí ¿ð äàãàâàð íü ýíýõ¿¿ èëýðõèéëëèéí àãóóëãààñ øóóä õàìààðàõ ¿éëäýë, ýñ ¿éëäýõ¿é õýìýýí ÈÕ-èéí §39.1-ä òîäîðõîéëæýý.

Õýëöýëä òàâèãäàõ àãóóëãûí øààðäëàãûã äýýðõ òîäîðõîéëîëòûã çàäëàõ çàìààð òîãòîîõ áà ¿¿íèéã õýëöëèéí îáüåêòèâ, ñóáüåêòèâ á¿ðýëäýõ¿¿í ãýíý.

Õ¿ñýë çîðèãèéí èëýðõèéëýë, ò¿¿íèé á¿ðýëäýõ¿¿í

Õýëöýë õýìýýõ óõàãäàõóóíûã ÿðèàíû õýëýíä îëîí ÿíçààð îéëãîæ áîëäîã ÷ ò¿¿íèé öºìèéã á¿ðä¿¿ëæ áóé ýðõ ç¿éí îéëãîëò íü òîäîðõîé øàëãóóð á¿õèé õ¿ñýë çîðèãèéí èëýðõèéëýë õýìýýõ óõàãäàõóóí áàéäàã. Ýíý íü õóâü õ¿íèé ÷ºëººò áàéäëûí çàð÷èìä ñóóðèëñàí áºãººä àëèâàà ýòãýýä õ¿ñýë çîðèãîî ÷ºëººòýé á¿ðä¿¿ëýí ò¿¿íèéãýý ñàéí äóðààðàà ýðõ ç¿éí õàðèëöààíä îðóóëæ, èëýðõèéëæ

Ñýäâèéí çîðèëãî: Õýëöýë, ò¿¿íèé ¿íäñýí øèíæ, òàâèãäàõ øààðäëàãûã òàíèí ìýäýæ, òîäîðõîé òîõèîëäîë äýýð õýðýãëýõ ÷àäâàð ýçýìøèõ, öààøèä ãýðýýíèé ýðõ ç¿é õè÷ýýëèéã ã¿íçãèéð¿¿ëýí ñóäëàõàä ñóóðü áîëíî.

51

áóé ¿éë ÿâöààñ á¿ðäýíý. Òèéìýýñ õ¿ñýë çîðèãèéí èëýðõèéëýë ãýäýãò ýðõ ç¿éí ¿ð äàãàâàð ãàðãàõàä ÷èãëýñýí õ¿ñýë çîðèãîî õóâü õ¿í ÷ºëººòýé èëýðõèéëýõèéã îéëãîíî. Äýýðõèéã õ¿íèé áóñàä õ¿ñýë çîðèãîîñ ÿëãàõ ãîë øàëãóóð íü òîäîðõîé ýðõ ç¿éí ¿ð äàãàâàðò ÷èãëýñýí áàéõ ÿâäàë þì.

Àëèâàà õ¿ñýë çîðèãèéí èëýðõèéëëèéã ñóáüåêòèâ òàë áóþó õ¿ñýë çîðèã, îáüåêòèâ òàë áóþó èëýðõèéëëýýñ á¿ðääýã ãýæ ¿çäýã. Ýäãýýðèéã õ¿ñýë çîðèãèéí èëýðõèéëëèéí á¿ðýëäýõ¿¿í ãýíý. Óëñûí Äýýä Ø¿¿õýýñ ãàðãàñàí òàéëáàðò15 “õ¿ñýë çîðèã” ãýäýã íü èðãýíèé ýðõ, ¿¿ðãèéã ¿¿ñãýõ, ººð÷ëºõ, øèëæ¿¿ëýõ, äóóñãàâàð áîëãîõ áóþó õýëöýë õèéõ ýðìýëçëèéã õýëýõ áºãººä óã ýðìýëçëèéí ãàäààä èëýðëèéã “õ¿ñýë çîðèãèéí èëýðõèéëýë” ãýñýí áàéíà.

à). Îáüåêòèâ òàë (Èëýðõèéëýë): Õýëöýë íü òàëóóäûí õîîðîíä èðãýíèé ýðõ ç¿éí õàðèëöàà ¿¿ñãýõ ãîë àðãà õýðýãñýë ãýäýã óòãààðàà ò¿¿íèé îáüåêòèâ á¿ðýëäýõ¿¿í áóþó èëýðõèéëýëä èõýýõýí à÷ õîëáîãäîë ºãºõ íü ÷óõàë. Ó÷èð íü õ¿íèé õ¿ñýë çîðèã íü ãàäàãø èëýðõèéëýãäýæ áàéæ ë ýðõ ç¿éí à÷ õîëáîãäîëòîé áîëäîã. Ýíýõ¿¿ èëýðõèéëýë íü àìààð áîëîí áè÷ãýýð ýñâýë áîäèò ¿éëäëýýð èëýð÷ áîëíî. Àëèâàà ýòãýýäèéí ¿éëäëèéã õ¿ñýë çîðèãèéí èëýðõèéëýë ãýæ ¿çýõ ýñýõ íü ìàðãààíòàé áîë ýíä ÈÕ-èéí §40-èéí äàãóó õ¿ñýë çîðèãèéí èëýðõèéëëèéã òàéëáàðëàõ àæèëëàãàà õèéãäýíý.

á). Ñóáüåêòèâ òàë (Õ¿ñýë çîðèãèéí àãóóëãà): Ãàäàãø èëðýõ ¿éëäëèéí àãóóëãà íü ýõëýýä òóõàéí ýòãýýäèéí óõàìñàðò ýðõ ç¿éí ¿ð äàãàâàðò ÷èãëýñýí õ¿ñýë çîðèã áîëîí á¿ðýëäýí òîãòñîí áàéõ ¸ñòîé. Õ¿íèé äîòîð á¿ðäýýä áóé õ¿ñýë çîðèãèéã çàéëøã¿é øààðäàãäàõ á¿ðýëäýõ¿¿í õýñýãò õóâààæ ¿çýõ áà ýíý íü îíîëûí õóâüä ¿éë õºäëºë õèéõ õ¿ñýë, õ¿ñýë çîðèãîî ãàäàãø èëýðõèéëýõ õ¿ñýë áóþó ýðõ ç¿éí óõàìñàð, ìºí òóõàéí ýðõ ç¿éí õàðèëöààã ¿¿ñãýõ õ¿ñýë ãýñýí á¿ðýëäýõ¿¿í õýñýãò àíãèëæ ¿çýõýä õ¿ðãýäýã.

àà). ¯éë õºäëºë õèéõ õ¿ñýë:

¯¿íä ãàäàãø ÷èãëýñýí èëýðõèéëëèéã ¿éëäýõ åðºíõèé õ¿ñýë õàìðàãäàíà. Æèøýý íü, áè÷èõ, õýëýõ ãýõ ìýò. ªºðººð õýëáýë, ýë ¿éëäýë íü èëýðõèéëýã÷èéí ìýäðýë, ñýðýõ¿éã õàìààðñàí ñàéí äóðûí ¿éëäýë áàéõ ¸ñòîé. Õàðèí äàâàãäàøã¿é õ¿÷íèé íºëººíä ýñâýë íîéðîíäîî õèéñýí çýðýã õ¿í óõàìñàðëàëã¿é õèéäýã, ðåôëåêñ ¿éëäë¿¿ä íü õ¿íèé õ¿ñýë çîðèãîîñ ¿ë õàìààðñàí ¿éë õºäëºë þì. Õîëáîãäîõ ýòãýýäýä ¿éë õºäëºë õèéõ ÿìàð ÷ õ¿ñýë áàéãààã¿é áîë ¿¿íèéã õ¿ñýë çîðèãèéí èëýðõèéëýë ãýæ ¿çýõã¿é.

áá). Õ¿ñýë çîðèãîî èëýðõèéëýõ óõàìñàð (Èëýðõèéëýõ õ¿ñýë):

Òîäîðõîé õ¿ñýë çîðèã èëýðõèéëýõ õ¿ñýë áóþó óõàìñàð ãýäýãò õîëáîãäîõ ýòãýýäýä ýðõ ç¿éí à÷ õîëáîãäîë á¿õèé ñàíàë èëýðõèéëæ áàéíà ãýñýí òºñººëºë

15 Óëñûí Äýýä Ø¿¿õèéí Òîãòîîë: ÈÕ-èéí 5,6,7-ð á¿ëãèéí çàðèì ç¿éë, çààëòûã òàéëáàðëàõ òóõàé, 2010 îíû 6-ð ñàðûí 22, Äóãààð 17.

52


áèé áîëñîí áàéõûã îéëãîíî. Ýíýõ¿¿ óõàìñàð íü æèøýýëýõýä áàÿðûí çàõèäàë áè÷èæ áàéíà ãýæ áîäîîä çàõèàëãûí õóóäàñò ãàðûí ¿ñãýý çóðàõ çýðýãò á¿ðäýýã¿é áàéäàã. Ìºí äóóäëàãà õóäàëäààí äýýð ãàðàà ºðãºõ íü áóñäàä ÿìàð îéëãîëò òºð¿¿ëæ áîëîõûã ìýäñýí ìºðòºº ýíýõ¿¿ ãàäàãø ÷èãëýñýí ¿éëäëèéã õèéñýí áîë õ¿ñýë çîðèã èëýðõèéëæ áàéíà ãýñýí óõàìñàð áèé ãýæ ¿çýõ æèøýýòýé. Ñ¿¿ëèéí òîõèîëäîëä ¿éëäýë õèéñýí ýòãýýä íü õ¿ñýë çîðèãèéí èëýðõèéëëýý õ¿÷èí òºãºëäºð áóñ õýìýýí òîîöóóëæ áîëíî.

ââ). Òóõàéí õýëöëèéã áàéãóóëàõ õ¿ñýë:

Èëýðõèéëýëä òóñãàñàí àãóóëãà íü òîäîðõîé õýëöëèéã áàéãóóëàõ ãýñýí áîäèò õ¿ñýë ýðìýëçëýýñ çºðñºí ÷ ãýñýí ýðõ ç¿éí ó÷èð õîëáîãäîëòîé ¿éëäýë õèéæ áàéíà ãýñýí óõàìñàð áèé ë áîë õýëöýë õèéãäñýí ãýæ ¿çíý. Õàðèí òóõàéí õýëöýë õèéõýä ãàðñàí àëèâàà ýíä¿¿ðýë, äóòàãäëûã òººðºãäºë, õóóðàí ìýõëýõ, õ¿÷ õýðýãëýõòýé õîëáîîòîé çîõèöóóëàëòààð øèéäíý.

Òèéìýýñ “òîäîðõîé” õýëöýë õèéõ ãýñýí õ¿ñýë ýðìýëçýë, òºñººëºë íü õýëöýë õèéõ áóþó ãýðýý áàéãóóëàõ ñàíàëûí çàéëøã¿é øààðäàãäàõ ýëåìåíò õýìýýí òîîöîãäîõã¿é. Õóóëü òîãòîîã÷ õ¿ñýë çîðèã á¿ðýëäýõ ÿâöàä èéì ñóáüåêòèâ äîãîëäîë ãàðñàí ÷ ýðõ ç¿éí ¿ð äàãàâàð á¿õèé õ¿ñýë çîðèãèéí èëýðõèéëýë áèé ãýæ ¿çýýä, äóòàãäëûã ÈÕ-èéí §§58-60–ûí äàãóó áîäèò õ¿ñëýýñ çºðñºí õýëöëèéã õ¿÷èí òºãºëäºð áóñ áîëãîõ ýðõèéã îëãîñîí.

Õ¿ñýë çîðèãèéí èëýðõèéëýë õ¿÷èíòýé áîëîõ ìº÷

Ýðõ ç¿éí õàðèëöààíä ýñðýã òàëä çààâàë õ¿ðñýí áàéõ øààðäëàãàòàé õ¿ñýë çîðèãèéí èëýðõèéëëýýñ õýí íýãýíä õàíäàõ øààðäëàãàã¿é èëýðõèéëëèéã ÿëãàæ ¿çýõ íü ç¿éòýé. Õýí íýãíèé ýðõ àøãèéã õºíäºõ, ò¿¿íä íºëººëºõ¿éö èëýðõèéëëèéã õàðèëöàã÷ ýòãýýä çààâàë õ¿ëýýí àâ÷, ýíý òóõàé ìýäñýí áàéõ ¸ñòîé ãýñýí øààðäëàãûã ÈÕ-èéí §40 òàâüäàã. Èðãýíèé ýðõ ç¿éä á¿õ ãýðýýíèé ñàíàë, ñàíàëûí õàðèó íºãºº òàëäàà õ¿ð÷, ìýäýõ áîëîìæ íýýãäñýíýýð õ¿÷èíòýé áîëäîã. Õàðèí íýã òàëûí õýëöë¿¿ä ººð õîîðîíäîî èëýðõèéëýã÷èéí ãàäàãø ÷èãëýñýí ¿éëäýë òºãñãºâºð áîëìîãö õ¿÷èíòýé áîëäîã ººðººð õýëáýë, õýí íýãýíä õ¿ðýõ, ìýäýãäýõ øààðäëàãàã¿é èëýðõèéëýë, ìºí õýí íýãíèé ýðõ àøèãò íºëººëºõ áîë ò¿¿íä çààâàë õ¿ðýõ øààðäëàãàòàé õýìýýí õî¸ð òºðºëä õóâààãäàíà.

Áóñàä ýòãýýäýä õ¿ðýõ øààðäëàãàã¿é õ¿ñýë çîðèãèéí èëýðõèéëýë

ªºð ýòãýýä õ¿ëýýí àâàõ øààðäëàãàã¿é íýã òàëò õýëöëèéí æèøýýã äóðüäâàë ãýðýýñëýë (ÈÕ-èéí §522), øàãíàë îëãîõîîð àìëàõ (ÈÕ-èéí §420), ñàí áàéãóóëàõ ãýõ ìýò. Ýäãýýð ãàäàãø ÷èãëýñýí èëýðõèéëýë áóé áîëñîí ìº÷ººñ ýõëýí õ¿÷èíòýé áîëíî. Ýíý òàëààð ººð ýòãýýä ìýäñýí ýñýõ íü à÷ õîëáîãäîëã¿é.

Ýñðýã òàëä çààâàë õ¿ðýõ øààðäëàãàòàé õ¿ñýë çîðèãèéí èëýðõèéëýë

Ýðõ ç¿éí îð÷èíä çààâàë õýí íýãýíä õ¿ð÷ áàéæ ñàÿ õ¿÷èíòýé áîëäîã õ¿ñýë çîðèãèéí èëýðõèéëëèéí õóâüä ÈÕ-èéí §40.1 íü ýñðýã òàëä õàíäñàí èëýðõèéëýë

53

íºãºº òàëä õ¿ð÷, ò¿¿íèéã õ¿ëýýí àâñíààð õ¿÷èíòýé áîëíî ãýäãèéã òîäîòãîñîí. Òóñ çîõèöóóëàëò íü íýã òàëààñ ãàð÷ áóé õ¿ñýë çîðèãèéí èëýðõèéëëèéí ýðõ ç¿éí îð÷èíä áóé áîëîõ, õ¿÷èíòýé ãýæ ¿çýõ öàã ìº÷èéã òîäîðõîéëæ áàéãààãààðàà õ¿ëýýí çºâøººðºõ ñàíàëààñ ÿëãàãäàíà.

Ýñðýã òàëäàà õ¿ð÷ áàéæ ñàÿ õ¿÷èíòýé áîëäîã èëýðõèéëëèéã ýñðýã òàëä øóóä õàíäñàí ýñâýë äàìæèæ õ¿ðýõ õýìýýí 2 àíãèëæ áîëíî. ¯¿íèéã ñóäëàà÷ Ä.Ýíõçóë “í¿¿ð òóëæ èëýðõèéëñýí”, “í¿¿ð òóëàõã¿éãýýð èëýðõèéëñýí” õýìýýí àíãèëñàí áàéíà.

Äàìæèæ õ¿ðýõ èëýðõèéëëèéí îíöëîã

Äàìæèæ õ¿ðýõ èëýðõèéëëèéí õóâüä äàìæóóëàõ õýðýãñýë ñààòñàí, äîãîëäñîí ýðñäëèéã õýíä õ¿ëýýëãýõ íü ç¿éòýé âý ãýñýí àñóóëò ãàðäàã. Æèøýý íü, áè÷ãýýð èëãýýñýí èëýðõèéëýë ýñðýã òàë óíøèæ, ìýäñýí ìº÷ººñ õ¿÷èíòýé áîëîõ óó ýñâýë èëãýýñýí ìº÷ ÷óõàë óó ãýäãèéã øèéäâýðëýõ øààðäëàãàòàé.

Õ¿ñýë çîðèãèéí èëýðõèéëýë íü ýñðýã òàëä õ¿ðñýí ìº÷ººñ ýõëýí õ¿÷èí òºãºëäºð áîëîõîîð ÈÕ-èéí §40.1-ä çààñàí òóë èëýðõèéëýã÷ ýòãýýä äàìæóóëàõ õýðýãñëèéí ýðñäýëèéã ¿¿ðíý ãýñýí ¿ã. Õàðèí íýãýíò ýñðýã òàëäàà õ¿ðñýí, õ¿ëýýí àâñàí ãýæ ¿çýõ ìº÷ººñ ýõëýí óã èëýðõèéëýëòýé òàíèëöàõ ýðñäýë õ¿ëýýí àâàã÷èä øèëæèíý. Ó÷èð íü õ¿ëýýí àâàã÷ óíøèõ ýñýõýýñ ¿ë õàìààðàí ò¿¿íä õ¿ðñýí ë áîë õóóëèéí õ¿÷èíòýé õ¿ñýë çîðèãèéí èëýðõèéëýë áèé áîëîõ þì. Òèéìýýñ ýíä íºãºº òàëä õ¿ðýõ ãýñýí îéëãîëò èõýýõýí à÷ õîëáîãäîëòîé áîëîõ íü õàðàãäàæ áàéíà.

Õî¸ð. Ñîðèëãî

1. Õ¿ñýë çîðèãèéí èëýðõèéëýë íü:

a. Õèéñýí ¿åýñ õ¿÷èí òºãºëäºð áîëíîb. Íºãºº òàë ò¿¿íèéã õ¿ëýýí àâñíààð õ¿÷èí òºãºëäºð áîëíîc. Íîòàðèàòààð ãýð÷ë¿¿ëñýí ¿åýñ õ¿÷èí òºãºëäºð áîëíîd. Çºâõºí áè÷ãýýð õèéñýí òîõèîëäîëä õ¿÷èí òºãºëäºð áàéíà

2. Õ¿ñýë çîðèãèéí èëýðõèéëëèéã áóñàä õýëöýëòýé òºñòýé ¿éëäëýýñ õýðõýí ÿëãàõ âý?

a. Õýëöýë ãýäýãò ýðõ ç¿éí ¿ð äàãàâàð ãàðãàõàä ÷èãëýñýí õ¿ñýë çîðèãèéí èëýðõèéëëèéã îéëãîõ áîë õ¿íèé óõàìñàðò ¿éë õºäëºëººð íºõöºëäñºí áîäèò ¿éëäýë íü ýðõ ç¿éí ¿ð äàãàâàðò ÷èãëýäýãã¿é

b. Õî¸óëàà ýðõ ç¿éí ¿ð äàãàâàðò ÷èãëýõ áîëîâ÷ õýëöýë íü àìààð áîëîí áè÷ãýí èëýðõèéëëýýð äàìæèí õ¿ð÷, áîäèò ¿éëäýë íü õ¿íèé óõàìñàðò ¿éë õºäëºëººð íºõöºëäºíº

c. Äýýðõ á¿ãä çºâ

3. Õ¿ñýë çîðèãèéí èëýðõèéëëèéí á¿ðýëäýõ¿¿íèéã òîäîðõîéë

a. ×ºëººòýé ¿éë õºäëºë õèéõ, õ¿ñýë çîðèãîî èëýðõèéëýõ óõàìñàðb. ×ºëººòýé ¿éë õºäëºë õèéõ, õ¿ñýë çîðèãîî èëýðõèéëýõ óõàìñàð, òîäîðõîé

ãýðýý, õýëöýë õèéõ õ¿ñýë

54


4. Ýñðýã òàëä õ¿ðñíýýð õ¿÷èí òºãºëäºð áîëîõ õ¿ñýë çîðèãèéí èëýðõèéëýë ãýäýãò:

a. Ãýðýýã öóöëàõ ìýäýãäýëb. Ãýðýý áàéãóóëàõ ñàíàëc. Ãýðýýíèé ñàíàëûã õ¿ëýýí çºâøººðºõ ñàíàëd. Ãýðýýe. Äýýðõ á¿ãä çºâf. b, c, d õàðèóëò çºâg. a, b, c õàðèóëò çºâ


Ñóðàõ áè÷èã, òàéëáàð òîëü:1. Á.Òýì¿¿ëýí/Ä.Ýíõçóë/Á.Áóÿíõèøèã. Èðãýíèé ýðõ ç¿éí åðºíõèé àíãè,

Óëààíáààòàð õîò, 2010 îí.2. Á.Áóÿíõèøèã. Èðãýíèé ýðõ ç¿éí óäèðòãàë, ÓÁ õîò 2013 îí3. Ý.Áàéãàë. Èðãýíèé ýðõ ç¿éí åðºíõèé àíãè, 2-ð õýâëýë, 2011 îí4. ÃÒÕÍ-ýýñ ýðõëýí ãàðãàñàí Èðãýíèé õóóëèéí òàéëáàð òîëü: Åðºíõèé àíãè,


Ãàðûí àâëàãà, áîäëîãûí õóðààìæ:1. Á.Áóÿíõèøèã. Èðãýíèé ýðõ ç¿éí áîäëîãûí õóðààìæ, 1-ð õýâëýë, ÓÁ õîò


îí.



ñýòã¿¿ë. 2002 îí.4. Óëñûí Äýýä Ø¿¿õèéí òîãòîîë. ÈÕ-èéí 5, 6, 7-ð á¿ëãèéí çàðèì ç¿éë,

çààëòûã òàéëáàðëàõ òóõàé, 2010 îíû 6-ðñàðûí 22, Äóãààð 1

55

3.2 .: Õýëöëèéí àíãèëàë, òºðºë ç¿éë


Îðîëöîã÷èéí òîîãîîð àíãèëàõ íü

Õýëöýë íü çàðèì òîõèîëäîëä öîðûí ãàíö õ¿ñýë çîðèãèéí èëýðõèéëëýýñ á¿ðäýõ áà ¿¿íèéã íýã òàëûí õýëöýë ãýíý. Æèøýý íü, õºäºëìºðèéí ãýðýý, õºëñººð àæèëëàõ ãýðýýã öóöëàõ èëýðõèéëýë íü íýã òàëûí õýëöýë þì. Õàðèí ãýðýý íü äîð õàÿõàä õî¸ð òàëûí, çàðèìäàà ò¿¿íýýñ îëîí òàëûí õ¿ñýë çîðèãèéí íýãäýë áàéäàã. Òèéìýýñ ò¿¿íèéã îðîëöîãñäûí òîîãîîð íü õî¸ð áà îëîí òàëûí õýëöýë ãýæ íýðëýõ íü ç¿éòýé.

Ýðõ ç¿éí ¿ð äàãàâðààð àíãèëàõ íü

Õýëöëèéã øóóä ãàðàõ ¿ð íºëººãººð íü ¿¿ðãèéí áà ºì÷èéí ýðõ ç¿éí øèíæòýé õýëöýë õýìýýí àíãèëæ áîëíî:

Çàõèðàí çàðöóóëàõ áóþó ºì÷èéí õýëöýë

Çàõèðàí çàðöóóëàõ õýëöëèéí ¿íäñýí äýýð îðøèí òîãòíîæ áóé ýðõèéã øèëæ¿¿ëýõ, ººð÷ëºõ ¿éë ÿâö ºðíºäºã òóë ¿¿íèéã ºì÷èéí ýðõ ç¿éí øèíæòýé õýëöýë ãýíý. Çàõèðàí çàðöóóëàõ õýëöýë ãýäýãò þóíû ºìíº õºäëºõ áà ¿ë õºäëºõ õºðºíãèéã øèëæ¿¿ëýõ ¿åä áèé áîëæ áóé çºâøèëöºë, òýäãýýðèéã áàðüöààëàõ òóõàé õ¿ñýë çîðèãèéí èëýðõèéëýë áàãòàíà. Ò¿¿í÷ëýí íýãýíò ¿¿ñýýä áóé ºì÷èéí ýðõèéí àãóóëãûã ººð÷ëºõ ¿éëäýë òóõàéëáàë ñåðâåòóòûí ç¿éëèéí àøèãëàëòûã ººð÷ëºí òîäîðõîéëîõ ýñâýë èïîòåêèéí áàðüöààã òàëóóä òîõèðîëöîí õàñóóëàõ çýðýã íü äýýðõýä õàìààðíà.

Çàõèðàí çàðöóóëàõ ¿éëäýë íü íýãýíò áèé áîëîîä áàéãàà ýðõèéã øèëæ¿¿ëýõ, àãóóëãûã íü ººð÷ëºõ, õÿçãààðëàõ, ¿ã¿é áîëãîõ çàìààð ò¿¿íä íºëººëæ áàéäàã òóë ýðõ ç¿éí ¿ð äàãàâàðò ÷èãëýñýí ýðõèéí ýçíèé õ¿ñýë çîðèãèéí èëýðõèéëýë áóþó õýëöýë ìºí.

¯¿ðãèéí õýëöýë áóþó ñóóðü õýëöýë

Àëèâàà ãýðýýã áàéãóóëñíààð õîëáîãäîõ ýä ç¿éëèéí õàðüÿàëàë øóóä ººð÷ëºãäºõã¿é, ãàãöõ¿¿ òýäãýýðèéã õàðèëöàí ñîëèëöîõ ¿¿ðýã ¿¿ñýõ òóë ¿¿íèéã ¿¿ðýã ¿¿ñãýõ áóþó ¿¿ðãèéí õýëöýë ãýíý. Ãýðýýã áàéãóóëñíû äàðàà òàëóóä ºì÷ëºõ ýðõèéã øèëæ¿¿ëýõ ¿éëäëèéã õèéæ ã¿éöýòãýõ áà ¿¿íèéã õóóëü òîãòîîã÷ ¿¿íèéã ãýðýýíèé ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëòàä áóñ, õàðèí ºì÷èéí ýðõ ç¿éä òóñàä íü

Ñýäâèéí çîðèëãî: Ýíý õè÷ýýëýýð èðãýíèé ýðõ ç¿éí õàðèëöààíû ¿íäýñ áîëîõ õýëöëèéí òºðºë, ç¿éëòýé òàíèëöàõ áà èíãýñíýýð ºì÷èéí áîëîí ¿¿ðãèéí õýëöëèéã òóñãààðëàõ çàð÷ìûã áàðèìòëàí ÈÕ-èéí õîëáîãäîõ çîõèöóóëàëòûã çºâ ñîíãîí òîõèîëäîë øèéäýõ àðãà÷ëàëä ñóðàëöàíà.

56


çîõèöóóëñàí áàéíà. Òèéìýýñ ¿¿ðãèéí õýëöýë íü çàõèðàí çàðöóóëàõ õýëöýëòýé õàðüöóóëàõàä ýä þìñûí ýðõèéã áèå äààí ººð÷ëºõã¿é, ãàãöõ¿¿ èéíõ¿¿ ººð÷ëºõ ¿¿ðãèéã òàëóóäàä íîîãäóóëæ áàéäàã.

¯¿ðãèéí õýëöýë ãýäýãò ¿¿ðãèéí õàðèëöàà ¿¿ñãýõýä ÷èãëýñýí á¿õ õýëöëèéã îéëãîõ áà òóõàéëáàë ¿¿ðýã ¿¿ñãýõ õýëöýë íü íýã òàëûí ¿éëäýë, ýñ ¿éëäýõ¿éä ÷èãëýñýí øààðäàõ ýðõèéã íºãºº ýòãýýäèéí ýñðýã ¿íäýñëýæ áàéäàã. ÈÕ-èéí §186.1-ä õóóëü òîãòîîã÷ íýã ýòãýýä íºãººãèéíõºº ºìíº òîäîðõîé ¿éëäýë õèéõ ýñâýë àëèâàà ¿éëäëèéã õèéõã¿é áàéõ ¿¿ðýã õ¿ëýýñíèéã ¿¿ðãèéí õàðèëöàà, ýíýõ¿¿ ¿¿ðýãòýé õîëáîãäóóëàí ýñðýã òàëä ¿¿ñ÷ áóé ñóáüåêòèâ áîëîìæèéã øààðäàõ ýðõ õýìýýí òîäîðõîéëæýý. ¯¿ðãèéí õýëöýë íü èõýíõ çàõèðàí çàðöóóëàõ õýëöëèéí ñóóðü áîëæ áàéäàã.

Òóñãààðëàõ çàð÷ìûí à÷ õîëáîãäîë

Èéíõ¿¿ ¿¿ðãèéí áîëîí ºì÷èéí õýëöëèéã òóñãààðëàæ ¿çýõ ÿâäàë íü ýäãýýðèéã òóñ òóñàä íü õóóëü÷èëñàíòàé õîëáîîòîé áºãººä ¿¿íýýñ ¿¿äýýä Ìîíãîë Óëñûí èðãýíèé ýðõ ç¿éä õèéñâýðëýõ çàð÷èì ¿éë÷ëýíý ãýñýí ñèñòåìèéí òàéëáàð õèéõ áîëîìæòîé16.

Áîëçîë òàâüæ õèéñýí õýëöýë

Àëèâàà õýëöëèéí ýðõ ç¿éí ¿ð äàãàâðûã èðýýä¿éä áîëîõ, òîäîðõîé áóñ ¿éë ÿâäëààñ õàìààðóóëñàí áîë ¿¿íèéã áîëçîë òàâüæ õèéñýí õýëöýë ãýíý. Áîëçîë õýìýýõ óõàãäàõóóí íü ÈÕ-èéí §44.1-ä õýëöëèéí øèíæ ÷àíàðûã òîäîðõîéëîõ òîäîòãîë ìàÿãààð, õàðèí ÈÕ-èéí §44.2 áà 3-ò èðýýä¿éä áîëîõ ¿éë ÿâäëûã èëýðõèéëæ áàéãààã õàðæ áîëíî. Ýíý ç¿éëä õóóëü òîãòîîã÷ çºâõºí õýëöëèéí ¿íäñýí äýýð òîõèðîëöîîíû ç¿éë áîëæ áóé áîëçëûã òîäîðõîéëñîí áà ¿¿íä õóóëèàð òàâèãäàõ áîëçîë ¿ë õàìààðíà. Õóóëèàð òàâèãäàõ áîëçîë ãýäýãò òóõàéí õýëöëèéã õ¿÷èíòýé áîëîõîä çàéëøã¿é òàâèãäàõ, àëèâàà ýðõ ç¿éí õýì õýìæýýíä òóñãàãäñàí øààðäëàãûã îéëãîíî. Äýýðõýýñ õàðàõàä õýë ç¿éí óòãààðàà áîëçîë õýìýýõ îéëãîëòîä áàãòàõ òîõèðîëöîî á¿ð ÈÕ-èéí §44.1-ä çààñàí áîëçîë õýìýýõ óõàãäàõóóíä õàìðàãäàõã¿é. Èõýíõäýý ýäãýýðèéã èðýýä¿éí òîäîðõîé áóñ ¿éë ÿâäàë õýìýýí ä¿ãíýõ áîëîìæã¿é áàéäàã. Æèøýýëáýë, íèéë¿¿ëýëòèéí áîëîí òºëáºð õèéõ íºõöºë¿¿ä, ñòàíäàðò íºõöºë íü òîäîðõîé áèé áîëæ áîëçîøã¿é òîõèîëäîëä ãàðàõ ¿ð äàãàâðûã àãóóëñàí áîëçîëò òîõèðîî áºãººä ÈÕ-èéí §44.1-ä çààñàí áîëçîë áèø áàéíà.

Òèéìýýñ ýíý ç¿éëèéí óðüä÷èëñàí íºõöºë áîëîõ èðýýä¿éä áèé áîëîõ, òîäîðõîé áóñ ¿éë ÿâäàë ãýäãèéã õýðõýí òàéëáàðëàõ òóõàé àâ÷ ¿çýõ íü ç¿éòýé. Þóíû ºìíº òîäîðõîé áóñ ¿éë ÿâäàëä çàéëøã¿é áèé áîëîõ íºõöºë¿¿ä õàìðàãäàõã¿é. Òóõàéëáàë, èðýýä¿éä òîâëîñîí ¿éë ÿâäàë áîëîõ íü çàéëøã¿é, õàðèí óã ¿éë ÿâäàë õýçýý áîëîõ íü òîäîðõîéã¿é áàéâàë áîëçîë òàâüñàí áóñ, õàðèí “õóãàöàà çààñàí õýëöýë” áîëíî. Ìºí õóóëèíä çààñàí áîëçîë õýìýýõ îéëãîëò íü ºíãºðñºí, îäîîãèéí

16 Ä.Ýíõçóë: Õàìòûí á¿òýýë, Èðãýíèé ýðõ ç¿éí åðºíõèé àíãè, ÓÁ õîò 2010 îí, 46 äàõü òàë.

57

áóñ ãàãöõ¿¿ èðýýä¿éä áèé áîëîõ ¿éë ÿâäàë áàéõ ¸ñòîé. Òèéìýýñ õóóëü òîãòîîã÷ ÈÕ-èéí §44.2-ò òóñãàéëàí “íýãýíò áèé áîëñíûã íü õýëöýë õèéã÷ òàëóóä ìýäýýã¿é áàéãàà ¿éë ÿâäàë” ìºí ýäãýýð çîõèöóóëàëòàä õàìðàãäàõààð çîõèöóóëñàí áàéíà.

Áîëçîë òàâüæ õýëöýë õèéõ õîðèîòîé òîõèîëäîë

Õýäèéãýýð ºì÷èéí áîëîí ¿¿ðãèéí õýëöëèéí àëü àëèíä íü õóãàöàà çààæ, áîëçîë òàâèõ áîëîìæòîé ÷ çàðèì òîõèîëäîëä ¿¿íèéã õóóëèàð õîðèãëîñîí áàéäàã. Òóõàéëáàë, õóóëü òîãòîîã÷ íèéòèéí àøèã ñîíèðõëûã õàìãààëàõ ¿¿äíýýñ ãýð á¿ëèéí ýðõ ç¿éí õ¿ðýýíä áîëçîë òàâüæ õýëöýë õèéõèéã õàòóó õîðèãëîæýý. ¿íýýñ ãàäíà ¿ë õºäëºõ õºðºíãº øèëæ¿¿ëýõ òóõàé ºì÷èéí òîõèðîëöîî íü ìºí ÷àíàðûí õóâüä áîëçîë òàâüñàí áàéõ áîëîëöîîã¿é. Ó÷èð íü ¿ë õºäëºõ õºðºíãèéí óëñûí á¿ðòãýë ýíý òîõèîëäîëä ýðõ ç¿éí òîäîðõîé áàéäëûã õàíãàõàä ÷èãëýæ áàéõàä, ýíýõ¿¿ õýëöýëä õóãàöàà çààæ, áîëçîë òàâèõ íü òîäîðõîéã¿é áàéäàë ¿¿ñãýõ þì. Òèéìýýñ òîäîðõîé õóãàöààíû òóðø ãýð á¿ë áîëîõ ýñâýë ìºíãº òºëæ äóóññàíààð ¿ë õºäëºõ õºðºíãèéí ºì÷ëºë øèëæèõ òóõàé õýëöýë íü õ¿÷èíã¿é áàéíà.

Áîëçëûí õýëáýð, òºðºë, àíãèëàë:

à). Õîéøëóóëàõ áîëçîë. ÈÕ-èéí §44.2-ò çààñíû äàãóó áèé áîëîõ ýñýõ íü ìýäýãäýõã¿é ýñâýë áèé áîëñíûã íü òàëóóä ìýäýýã¿é áàéãàà ¿éë ÿâäëààñ øàëòãààëàí õýëöýëä çààñàí ýðõ, ¿¿ðýã ¿¿ñýõýýð òîõèðîëöñîí áîë ò¿¿íèéã õîéøëóóëàõ áîëçëîîð õèéñýí õýëöýë ãýíý (ñóñïåíñèâ áîëçîë). Ýíýõ¿¿ ¿éë ÿâäàë áèé áîëîõîîñ ºìíº õýëöëèéí õóâüä õ¿÷èíòýé ýñýõ íü òîäîðõîé áóñ íºõöºë áàéäàë ¿¿ñýõ áà óã ¿éë ÿâäàëòàé çýðýãöýí õýëöëèéí ¿ð äàãàâàð áèé áîëíî.

á). ªºð÷ëºãäºõ áîëçîë. Ìºí èðýýä¿éä áèé áîëîõ ýñýõ íü òîäîðõîéã¿é ¿éë ÿâäëààñ õàìààðàí òàëóóä õýëöëèéã äóóñãàâàð áîëãîõîîð òîõèðñîí áîë ººð÷ëºãäºõ áîëçëîîð õèéñýí õýëöýë ãýíý. Ýíý íºõöºëä õýëöýë õèéñýí äàðóéä õ¿÷èí òºãºëäºð áîëîõ áîëîâ÷ òóñ ¿éë ÿâäàë áèé áîëìîãö äóóñãàâàð áîëíî.

Çºâøººðºë øààðäàãäàõ õýëöýë:

Åðäèéí ãýðýý, õýëöýë íü áàéãóóëñàí öàãààñàà ýõëýí õ¿÷èí òºãºëäºð áîëäîã. Ãýñýí ÷ õóóëü òîãòîîã÷ íèëýýä îëîí ãýðýý, õýëöëèéí õ¿÷èíòýé áàéõ ýñýõèéã òîäîðõîé ýòãýýä¿¿äèéí çºâøººðºõ ýñýõýýñ õàìààðàõààð çààñàí. Ýíý íü þóíû ºìíº òóõàéí ¿éëäýë õèéæ áóé ýòãýýäèéã ººðèéã íü õàìãààëàõ çîðèëãîòîé.

Òóõàéëáàë, íàñàíä õ¿ðýýã¿é ýòãýýä¿¿ä áîëîí ñýòãýöèéí ýìãýãèéí óëìààñ ýðõ ç¿éí ÷àäàìæàà õÿçãààðëóóëñàí ýòãýýä¿¿äèéí ºìíººñ òýäíèé õóóëü ¸ñíû òºëººëºã÷, àñðàí õàìãààëàã÷, õàðãàëçàí äýìæèã÷ íü õýëöýë õèéõ áà èíãýñíýýð äýýðõ ýòãýýä¿¿äèéã ººðèéí àøèã ñîíèðõîëä õàðø õýëöýë õèéõýýñ ñýðýìæèëæ áàéãàà áèëýý (Àñðàí õàìãààëàõ ÷èã ¿¿ðýãòýé õîëáîîòîé çºâøººðºë).

Íºãººòýéã¿¿ð òóõàéí õýëöëèéí óëìààñ àøèã ñîíèðõîë íü õºíäºãäºæ áóé ãóðàâäàã÷ ýòãýýäèéã õàìãààëàõ çîðèëãîîð õóóëüä ò¿¿íèé çºâøººðëèéã øààðäëàãàòàé õýìýýí òóñãàñàí òîõèîëäîë áèé (Ýðõ àøèã õºíäºãäñºíòýé

58


õîëáîîòîé çºâøººðºë). Òóõàéëáàë äóíäàà õàìòðàí ºì÷ëºõ àëèâàà ýä ç¿éëèéã íýã ºì÷ëºã÷ íü áóñäàä õóäàëäàõ áîë íºãººãººñ çºâøººðºë àâñàí áàéõ ¸ñòîé.

Èéíõ¿¿ õ¿÷èí òºãºëäºð áîëîõûí òóëä ãóðàâäàã÷ ýòãýýäèéí çºâøººðºë øààðäàãäàõ õýëöëèéã çºâøººðëººð õèéõ õýëöýë ãýíý, ÈÕ-èéí §50.1. Çºâøººðºë çàéëøã¿é øààðäàãäàõ òóõàé Èðãýíèé õóóëüä òîäîðõîé çààñàí áàéõ ¸ñòîé. Çºâøººðºë îëãîõ ýòãýýä íü çºâõºí õóâü ýòãýýä áàéíà. ªºðººð õýëáýë, õóâü õ¿í áîëîí èðãýíèé ýðõ ç¿éí ñàëáàðò ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëæ áóé õóóëèéí ýòãýýäèéí çºâøººðëººð õèéõ õýëöëèéã Èðãýíèé õóóëüä çîõèöóóëñàí áàéõ áà ýíä íèéòèéí ýðõ ç¿éí ñóáüåêòèéí ç¿ãýýñ îëãîõ çºâøººðºë õàìðàãäàõã¿é. Ãýõäýý òºðèéí áàéãóóëëàãûí çºâøººðëèéí õóâüä ÈÕ-èéí §§50- 53 äàõü çîõèöóóëàëòûã òºñººòýé õýðýãëýæ áîëíî.

Çºâøººðºë – óõàãäàõóóí, àíãèëàë

Çºâøººðëèéã ÈÕ-èéí §51.1-ä äóðüäñàíààð öàã õóãàöààíû õóâüä õèéõ ãýæ áóé õýëöëèéí ºìíº èëýðõèéëñýí áîë óðüä÷èëàí îëãîñîí, ìºí ÈÕ-èéí §53-ò çààñàí õîæèì îëãîñîí çºâøººðºë õýìýýí 2 òºðºëä àíãèëàí àâ÷ ¿çíý.

Çºâøººðºë íü àëèâàà õýëöëèéã õ¿÷èí òºãºëäºð áàéõ ýñýõýä íºëººëäãººðºº ýðõ ç¿éí õóâüä à÷ õîëáîãäîë á¿õèé õ¿ñýë çîðèãèéí èëýðõèéëýë þì (ÈÕ-èéí §39). Òèéìýýñ ýíä íýã òàëò õýëöýëä õàìààðàõ á¿õèé ë ç¿éë çààëò ¿éë÷ëýõ áºãººä çºâøººðºë îëãîã÷ ýòãýýä èðãýíèé ýðõ ç¿éí á¿ðýí ÷àäàìæòàé áàéõ ¸ñòîé. Çºâøººðºë íü íºãºº òàëûí ýðõ àøãèéã õºíäºæ áàéãàà òóë ýñðýã òàëä õ¿ðñíèé ¿íäñýí äýýð ººðººð õýëáýë, ò¿¿íä ìýäýãäñýíýýð õ¿÷èíòýé áîëíî, ÈÕ-èéí §40.1. Õàðèí çºâøººðºë îëãîñîí ýñâýë òàòãàëçñàí òóõàéãàà õýëöëèéí òàëóóäûí àëèíä íü ÷ ìýäýãäýæ “áîëîõûã” ÈÕ-èéí §50.1-ä àëü àëèíä íü ìýäýãäýõ “¿¿ðýãòýé” ìýò çààñàí íü îíîëûí õóâüä õà÷èðõàëòàé øèéäýë þì.

Óðüä÷èëàí îëãîñîí çºâøººðºë

Çàðèì õýëöýë õî¸ð òàëòàé áóñ, õàðèí íýã òàëûí õ¿ñýë çîðèãîîð õèéãäýõ òàë áèé. Ýíý íºõöºëä õîëáîãäîõ ýòãýýä çºâõºí óðüä÷èëàí çºâøººðºë îëãîñîí áîë õýëöýë õ¿÷èíòýé áîëíî.

Æèøýý íü, ÈÕ-èéí §55.2-ûí äàãóó õóóëèàð çºâøººðñíººñ áóñàä ººðººð õýëáýë, ÈÕ-èéí §16.3-ò çààñíààñ áóñàä íýã òàëò õýëöëèéã çºâõºí óðüä÷èëàí îëãîñîí çºâøººðëèéí ¿íäñýí äýýð õèéíý. Ýíä òóõàéí íýã òàëò õýëöëèéí óëìààñ ýðõ àøèã íü õºíäºãäºæ áàéãàà ýòãýýäýä ýñðýã òàëûí ãýðýý öóöàëñàí, ãýðýýíýýñ òàòãàëçñàí ýñâýë ¿¿íèéã õ¿÷èí òºãºëäºð áóñ õýìýýí òîîöóóëñàí èëýðõèéëýë õ¿÷èíòýé ýñýõ íü òîäîðõîé áèø íºõöºë áàéäàë ¿¿ñýõýýñ ñýðãèéëýõ ¿¿äíýýñ èéíõ¿¿ õîæèì çºâøººðºë îëãîõ ÿâäëûã õÿçãààðëàñàí áàéíà.

Õî¸ð òàëò õýëöëèéí õóâüä íýã òàë íü çºâøººðºë îëãîõ õ¿ðòýë ººðèéí õ¿ñýë çîðèãîîñ òàòãàëçàõ, áóöàõ çýðýã õýëöýëä íºëººëºõ áîëîìæòîéí äýýð àíõíààñàà çºâøººðºë øààðäàãäàõ õýëöëèéã õèéõã¿é áàéõ ñîíãîëò áèé òóë íýã òàëûí ýðõ àøãèéã èë¿¿òýéãýýð õàìãààëàõ øààðäëàãàã¿é. Èéìýýñ ÈÕ-èéí §53-ä õîæèì

59

çºâøººðºë îëãîãäñîíîîð ãýðýý, õýëöýë õ¿÷èíòýé áîëîõ áîëîìæèéã îëãîñîí.

Õîæèì îëãîõ çºâøººðºë

Çºâøººðºëã¿é õýëöýë õèéñýí ýòãýýäèéí ¿éëäëèéã õîëáîãäîõ ýòãýýä õîæèì äýìæèí çºâøººðñºí áîë ýíý õýëöýë õèéñýí öàã ìº÷ººñºº ýõëýí õ¿÷èí òºãºëäºðò òîîöîãäîíî, ÈÕ-èéí §53. ¯¿íèéã ýðõ ç¿éí øèíæëýõ óõààíä ex – tunc áàéäëààð áóþó õýëöýë õèéñýí ¿åýñ õ¿÷èí òºãºëäºð áîëãîõ àðãà õýìýýí íýðëýõ áºãººä ýíý çàìûã ñîíãîñíîîð õóóëü òîãòîîã÷ øààðäàãäàõ çºâøººðºë íýãýíò îëãîãäñîí áîë àíõíààñàà çºâøººðºë äóòàãäàëòàé áàéãààã¿é ìýò ýðõ ç¿éí õàðèëöààã ¿ðãýëæë¿¿ëýõèéã çîðüñîí áàéíà. Çºâøººðºë èéíõ¿¿ îëãîñîí öàã ìº÷èä áóñ ºíãºðñºí ¿åä î÷èæ íºëººëºõ íü òóñãàéëñàí õóóëèéí çîõèöóóëàëò, ÿëàíãóÿà çºâøººðºë øààðäàãäàõ õýëöëèéí õóâüä õîðèãëîãäîîã¿é áàéõ ¸ñòîé. Ò¿¿í÷ëýí çºâøººðºë õýçýý, õýðõýí íºëººëºõ òóõàé òàëóóä øèéäýæ áîëíî.

Áèðæèéí õýëöýë

Áèðæèéí õýëöýë íü õºðºíãèéí áèðæ äýõ ìýðãýøñýí îðîëöîã÷äûí äóíä õèéãäýæ áóé õýëöýë áàãòàõ áà ýíý íü åðäèéí õýëöëýýñ õ¿÷èí òºãºëäºð áîëîõ øàëãóóðààðàà ÿëãàãäàíà. ¯¿íèéã òóñãàé õóóëü òîãòîîìæîîð çîõèöóóëíà.


• Õýëöëèéí òºðºë òóñ á¿ðèéã æèøýýí äýýð òàéëáàðëàíà óó• ªãºãäñºí òîõèîëäëîîñ õýëöýëä òàâèãäàõ ÿìàð øààðäëàãà çºð÷èãäºæ

áàéãààã îëæ òàéëáàðëàíà óó• Õ¿÷èí òºãºëäºð áóñ õýëöýë, áóñ ãýæ òîîöîæ áîëîõ õýëöë¿¿äèéí ÿëãàãäàõ

ãîë øèíæ¿¿äèéã ãàðãàíà óó

Ãóðàâ. Ñîðèëãî:

1. Õýëöëèéã îðîëöîã÷ òàëóóäûí òîîãîîð õýðõýí àíãèëàõ âý?

a. Íýã òàëò, õî¸ð áà îëîí òàëûí õýëöýëb. Íýã òàëûí õýëöýë, ãýðýýc. Äýýðõ á¿ãä çºâ

2. Õýëöëèéã èðãýíèé ýðõ ç¿éí õàìààðàõ á¿ë, ýðõ ç¿éí ¿ð äàãàâðààð íü õýðõýí àíãèëàõ âý?

a. Áîëçîë çààñàíb. Çºâøººðºë øààðäàõc. Íýã áà îëîí òàëûíd. ¯¿ðãèéí áà ºì÷èéí ýðõ ç¿éí

60


3. ¯¿ðãèéí áà ºì÷èéí õýëöëèéí ÿëãàà

a. ¯¿ðãèéí õýëöýë ãýäýãò àëèâàà ýòãýýäèéí ºìíº òîäîðõîé ã¿éöýòãýë ÿâóóëàõàä ÷èãëýñýí õ¿ñýë çîðèãèéí èëýðõèéëýë, ºì÷èéí õýëöëèéí ä¿íä ýðõ ººð÷ëºõ ¿ð äàãàâàð ãàðíà

b. ¯¿ðãèéí õýëöýë íü èðãýíèé ýðõ ç¿éí õàðèëöààíä îðîëöîãñäûí õîîðîíä òîäîðõîé ¿¿ðýã ¿¿ñãýõýä ÷èãëýõ áîë ºì÷èéí õýëöýë íü ýä ç¿éë, õóâü ýòãýýäèéí õàðèëöààã ººðëºõºä ÷èãëýíý



Ñóðàõ áè÷èã, òàéëáàð òîëü:1. Á.Òýì¿¿ëýí/Ä.Ýíõçóë/Á.Áóÿíõèøèã: Èðãýíèé ýðõ ç¿éí åðºíõèé àíãè,

Óëààíáààòàð õîò, 2010 îí.2. Á.Áóÿíõèøèã: Èðãýíèé ýðõ ç¿éí óäèðòãàë, ÓÁ õîò 2013 îí3. Ý.Áàéãàë: Èðãýíèé ýðõ ç¿éí åðºíõèé àíãè, 2-ð õýâëýë, 2011 îí4. ÃÒÕÍ-ýýñ ýðõëýí ãàðãàñàí Èðãýíèé õóóëèéí òàéëáàð òîëü: Åðºíõèé àíãè,



1. Ä. Ýíõçóë: Èðãýíèé ýðõ ç¿éí 40 áîäëîãî, 2009 îí.2. Á.Áóÿíõèøèã: Èðãýíèé ýðõ ç¿éí áîäëîãûí õóðààìæ, 1-ð õýâëýë, ÓÁ õîò 2009

îí.3. Á.Áóÿíõèøèã: Èðãýíèé ýðõ ç¿éí áîäëîãûí õóðààìæ I äýâòýð, ÓÁ õîò 2010

îí.


1. Óëñûí Äýýä Ø¿¿õèéí òîãòîîë: ÈÕ-èéí 5,6,7-ð á¿ëãèéí çàðèì ç¿éë, çààëòûã òàéëáàðëàõ òóõàé, 2010 îíû 6-ð ñàðûí 22, Äóãààð 1

2. Èðãýíèé õóóëü, Òºðèéí ìýäýýëýë ñýòã¿¿ë, 2002 îí.

61

Ñýäýâ 3.3.: Õ¿÷èí òºãºëäºð áóñ õýëöýë, ò¿¿íèé ¿ð äàãàâàð

Íýã. Ëåêö

ÈÕ-èéí §§56-59-ä õóóëü òîãòîîã÷ òîäîðõîé íºõöºë áàéäëûí óëìààñ õýëöýë õ¿÷èíã¿é ãýæ ¿çýõ ¿íäýñëýë¿¿äèéã òóñãàñàí. ÈÕ-èéí §56-ä õóóëü òîãòîîã÷ õýëöýë ÿìàð ÷ íºõöºëä õ¿÷èíã¿é áàéõ íºõöºë áàéäëûã òóñãàñàí áîë ÈÕ-èéí §§57-60-ä õàìãààëàãäàæ áóé ýòãýýä òººðºãäñºí, õóóðàí ìýõëýãäñýí çýðýã ç¿é áóñ íºëººëëèéí òàëààð îëæ ìýäñýíèé äàðàà õýëöëèéã õ¿÷èíã¿éä òîîöóóëàõ ýñýõýý ººðºº øèéäýõ ýðõòýé áàéõààð òóñãàñàí. Èéíõ¿¿ õýëöýë õ¿÷èíã¿é áàéõ ¿íäýñëýë¿¿äèéã 2 á¿ë áîëãîí àíãèëæ ¿çñýíèéã òîëèëóóëáàë:

Ýäãýýðèéã õóóëèéí òåõíèê, õýðýãëýýíèé ¿¿äíýýñ 1/. õ¿ñýë çîðèãèéí ñóáüåêòèâ òàë äîãîëäñîíòîé õîëáîîòîé; 2/. áóñàä îáüåêòèâ õ¿÷èí ç¿éëñòýé õîëáîîòîé ¿íäýñëýë¿¿ä õýìýýí àíãèëíà. Äîîðõ àíãèëëûã áàðèìòëàí õýëöëèéí àãóóëãûã øàëãàõ àæèë õèéãäýõ áà õ¿ñýë çîðèãèéí á¿ðýëäýõ¿¿íèé õîëáîãäîõ õýñýãò èëýðñýí õýëöýë õ¿÷èíã¿é áàéõ ¿íäýñëýëèéã áàéðøóóëíà.

Ñýäâèéí çîðèëãî: Õ¿÷èí òºãºëäºð áóñ õýëöýë áîëîí òýäãýýðèéí ¿ð äàãàâðûí òàëààð îíîëûí òîäîðõîé ìýäëýã îëæ àâàõ, õ¿÷èí òºãºëäºð áóñ áàéõ, õ¿÷èí òºãºëäºð áóñ ãýæ òîîöîæ áîëîõ õýëöë¿¿äèéí ¿íäñýí øèíæ¿¿äèéã òàíèí ìýäýæ, çºâ ç¿éë÷ëýõ, õóóëü õýðýãëýõ ÷àäâàð, äàäàëòàé áîëîõîä îðøèíî.

Õ¿÷èí òºãºëäºð áóñ õýëöýë:

ýðõ ç¿éí ¿ð äàãàâàð ¿¿ñãýõã¿é

Õ¿÷èí òºãºëäºðáóñ õýëöýë

Õ¿÷èí òºãºëäºð áóñ ãýæ òîîöîæ áîëîõ õýëöýë

Õýëöýë õ¿÷èí òºãºëäºð áóñ

áàéõ ¿íäýñëýëèéã ÈÕ -èéí §56-ä õóóëü÷èëñàí

Õýëöýë õèéñýí ¿åýñ ýõëýí àâòîìàòààð

õ¿÷èí òºãºëäºð áóñ áàéíà

Õ¿÷èí òºãºëäºð áóñ ãýæ òîîöîõ ¿íäýñëýëèéã ÈÕ

-èéí §§58, 59, 60 -ä çîõèöóóëñàí

Õýëöëèéã õ¿÷èí òºãºëäºð áóñãýæ òîîöîõ

õ¿ðòýë õ¿÷èí òºãºëäºð

62


Ýäãýýðýýñ ÈÕ-èéí §§56.1.2, 56.1.3 áîëîí ÈÕ-èéí §56.1.4-ò çààñàí òîõèîëäëóóäûã õ¿ñýë çîðèãèéí äóòàãäàë áóþó ñàíààòàéãààð õýëöëèéí ñóáüåêòèâ òàë äîãîëäóóëñàí, ÈÕ-èéí §58 íü õ¿ñýë çîðèãèéí äóòàãäëûã ñàíààíäã¿é ¿¿ñãýõ òîõèîëäëûã, ìºí ÈÕ-èéí §§59, 60-ä õóóëü áóñ, ñàíààòàé íºëººëëèéí óëìààñ õ¿ñýë çîðèã á¿ðýëäýí òîãòîõ ÿâöàä íºëººëæ áóé ¿çýãäëèéã òóñ òóñ çîõèöóóëñàí. Õàðèí ÈÕ-èéí §§56.1.1, 1.5, 1.6, 1.7, 1.8, 1.9, 1.10 íü õ¿íèé õ¿ñýë çîðèãîîñ àíãèä îáüåêòèâ õ¿÷èí ç¿éëñèéí óëìààñ õýëöýë õ¿÷èíã¿é ãýæ ¿çýõ ¿íäýñëýëèéã çîõèöóóëæýý.

Ä¿ð ¿ç¿¿ëýí õèéñýí õýëöýë

Õ¿ñýë çîðèãîî èëýðõèéëæ áóé ýòãýýä íü áîäèò áàéäàë äýýð óã èëýðõèéëëèéí ¿ð äàãàâðûã õ¿ñýýã¿é áàéñàí ÷ õ¿ëýýí àâ÷ áóé ýòãýýäèéí õóâüä á¿ðýí ä¿¿ðýí èëýðõèéëýë ìýò ñàíàãäàõ íü ýëáýã. Èéì íºõöºëä õîëáîãäîõ ýòãýýä õýëöëèéí ãàäàãø ÷èãëýñýí õ¿÷èí ç¿éë áîëîõ èëýðõèéëëèéã õàðèëöàã÷äàà õ¿ðãýõ

Õ¿ñýë çîðèãèéí èëýðõèéëëèéí á¿ðýëäýõ¿¿íä èëýð÷ áóé äóòàãäëûíõýâ øèíæ¿¿ä

¯éë õºäëºë õèéõ õ¿ñýë (-)

Ýðõ ç¿éí ¿ð äàãàâàðò ÷èãëýñýí õ¿ñýë çîðèã

èëýðõèéëæ áàéíàãýñýí óõàìñàð (-)

Òóõàéí õýëöëèéã ñîíãîæ õèéõ ãýñýí

áîäèò õ¿ñýë(-)

õóóëüä ¿ã÷èëýíòóñãààã¿é õýëöýëåðººñºº õèéãýýã¿éãýæ ¿çíý, ñóáúåêòèâòàë (-)

- õóóëüä ¿ã÷èëýí òóñãààã¿é- èëýðõèéëýã÷ ¿éëäëèéíõýý ó÷èð õîëáîãäëûã îéëãîõ áîëîìæã¿é áîë õýëöýë (-),- áîëîìæòîé áàéñàí áîë - ÈÕ-èéí §58

1. õ¿ñýë çîðèãèéí ñàíààòàé 2. ñàíààíäã¿é ¿¿ññýí äóòàãäàë 3. õ¿ñýë çîðèãò õîðèîòîé äóòàãäàë õýëáýðýýð íºëººëºõ

- ä¿ð ¿ç¿¿ëýõ, ÈÕ-èéí §56.1.2 - õàëõàâ÷èëñàí õýëöýë, ÈÕ-èéí §56.1.3 - ¿íýí ñàíààíààñàà áóñ

õèéñýí õýëöýë, ÈÕ-èéí §56.1.4

- òººðºãäºë, ÈÕ-èéí §58- áóðóó äàìæóóëàõ, ÈÕ-èéí §56.4

- õóóðàí ìýõëýõ, ÈÕ-èéí §59- õ¿÷ õýðýãëýõ,

çàíàëõèéëýõ, ÈÕ-èéí §60

63

óõàìñàð áàéäàã ÷ óã èëýðõèéëëýýñ ¿¿äýõ ýðõ ç¿éí ¿ð äàãàâðûã ¿¿ðýõ õ¿ñýë ñîíèðõîë áàéäàãã¿é. ÈÕ-èéí §56.1.2 íü ÈÕ-èéí §56.1.4-òýé õàðüöóóëàõàä ñàíàà çîðèëãîòîéãîîð áîäèò áóñ èëýðõèéëëèéã ýðõ ç¿éí îð÷èíä áèé áîëãîæ áàéäãààðàà èõýýõýí íîöòîé ¿éëäýë õýìýýí òîîöîãääîã.

Õ¿ñýë çîðèãèéí èëýðõèéëëèéã õ¿ëýýí àâ÷ áóé òàë õîëáîãäîõ ýòãýýä óã ¿ð äàãàâðûã õ¿ñýõã¿é áàéãààã îëæ ìýäñýí áîë ò¿¿íèéã õàìãààëàõ øààðäëàãàã¿é áºãººä ýíý íºõöºëä õýëöýë ÈÕ-èéí §56.1.2-ûí äàãóó õ¿÷èíã¿é áîëíî. ÈÕ-èéí §56.1.2 íü èëýðõèéëëèéí áîäèò áóñ ãýäãèéã íºãºº òàë òºâºãã¿é íÿãòàëæ, ìýäýõ áîëîìæòîé áàéñàí íºõöºëä õýëöëèéã õ¿÷èíã¿é ãýæ ¿çýõ ¿íäýñëýëèéã òóñãàñàí. Õàðèí äýýðõ íºõöºë áàéäàë ººðºº èë áîëîîã¿é, äàëä áàéñàí áîë èëýðõèéëýë õ¿÷èíòýé õýâýýð ¿ëäýíý.

Õàëõàâ÷èëñàí õýëöýë

Õ¿ñýë çîðèãîî èëýðõèéëýã÷ òàëóóä õàðèëöàí òîõèðñîíû ¿íäñýí äýýð áîäèò áàéäëààñ ººð õýëöëèéã õ¿÷èíòýé ìýò ä¿ð ýñãýí õèéæ áóé áîë ¿¿íèéã õàëõàâ÷èëñàí õýëöýë ãýõ áà èéì õýëöýë ÈÕ-èéí §56.1.3-ûí äàãóó õ¿÷èíã¿é. Ýíý òîõèîëäîëä õ¿ñýë çîðèãèéí á¿ðýëäýõ¿¿íèéã àâààä ¿çâýë òàëóóä òóõàéí õýëöëèéí ýðõ ç¿éí ¿ð äàãàâðûã ¿¿ðýõ õ¿ñýëã¿é áàéäàã. Èéíõ¿¿ òàëóóä õàðèëöàí çºâøèëöºæ, õýëöëèéí áîäèò áóñ ãýäýã äýýð ñàíàë íýãäñýí áîë ýíä õàìãààëáàë çîõèõ èòãýõ ¿íýìøèë á¿ðýëäýõã¿é. Ýíýõ¿¿ çºâøèëöºë íü ÈÕ-èéí §56.1.3-ûã áóñàä ÈÕ-èéí §56.1.2 áà 1.4-ò òóñãàñàí ¿íäýñëýëýýð ÿëãàõ ãîë îíöëîã þì.

Ãýðýýíèé àëü íýã òàë ¿íýí áàéäëûã îéëãîîã¿éí óëìààñ õàëõàâ÷èëñàí õýëöýë õèéãäýýã¿é áîë õàëõàâ÷èëñàí õýëöýë õèéõ ñàíàà çîðèëãî àãóóëæ áàéñàí òàëûí õ¿ñýë çîðèãèéí èëýðõèéëýë ÈÕ-èéí §56.1.3 áóñ, ãàãöõ¿¿ ÈÕ-èéí §56.1.4-èéí äàãóó õ¿÷èíã¿é áîëíî. Õ¿ñýë çîðèãèéí èëýðõèéëýë õ¿÷èíã¿é íü òîãòîîãäñîí áîë ýñðýã òàë ÈÕ-èéí §56.6-èéí äàãóó õîõèðëîî íýõýìæëýõ ýðõòýé.

Õàëõàâ÷èëñàí õýëöëèéí àðä íóóãäàæ áóé òàëóóäûí áîäèòîîð õ¿ññýí ýðõ ç¿éí ¿ð äàãàâàð á¿õèé òîõèðîëöîîã õàëõàâ÷ëàãäñàí õýëöýë ãýíý. Õàëõàâ÷ëàãäñàí õýëöýë õ¿÷èíã¿é áàéõ òóõàé ÈÕ-èéí §56-ä òóñãààã¿é ÷ ýíý õýëöëèéã áóñàä õóóëèéí øààðäëàãàä íèéöýæ áóé ýñýõýýð íü ä¿ãíýíý. Òóõàéëáàë, ¿ë õºäëºõ õºðºíãº õóäàëäàõ òóõàé òàëóóäûí áîäèò òîõèðîëöîî íü ÈÕ-èéí §109.2-ò çààñàí õýëáýðèéí øààðäëàãûã õàíãààã¿é øàëòãààíààð ÈÕ-èéí §56.1.8-ûí äàãóó õ¿÷èíã¿é áàéíà.

¯íýí ñàíààíààñàà áóñ õèéñýí õýëöýë

Àëèâàà ýòãýýä èëýðõèéëñýí õ¿ñýë çîðèãèéíõîî ¿ð äàãàâðûã õ¿ñýõã¿é áàéõààñ ãàäíà ýíý òàëààð õàðèëöàã÷ òàë ìýäýõ áîëîìæã¿é ãýäãèéã óõàìñàðëàæ áàéñàí áîë õýëöýë ÈÕ-èéí §56.1.2-ûí äàãóó õ¿÷èíã¿é. ÈÕ-èéí §56.1.4 íü äýýðõòýé õàðüöóóëàõàä õóóð÷ ìýõëýõ ãýñýí ñýäýëòã¿é, õîëáîãäîõ ýòãýýä èëýðõèéëëèéíõýý áîäèò áóñ áîëîõ íü èë áàéãàà, èëðýíý ãýæ íàéäñàí áàéäàã.

64


Õýðýâ õàðèëöàã÷ òàë ýíýõ¿¿ õ¿ñýë çîðèãèéí èëýðõèéëýë èëýðõèéëýã÷èéí áîäèò õ¿ñýëòýé íèéöýõã¿é áàéíà ãýäãèéã îéëãîîã¿é áîë ÈÕ-èéí §56.6-èéí äàãóó õîõèðîë àðèëãóóëàõààð øààðäàõ ýðõòýé. Èëýðõèéëýã÷ òàë íü ýñðýã òàë õýëöëèéã áîäèò õýìýýí èòãýæ áóéã ìýäñýí áîë ò¿¿íä òýð äàðóé ¿íýí ìýäýýëëèéã ºãºõ ¿¿ðýãòýé. Èíãýýã¿é ýòãýýä èäýðõèéëëýý õîæèì ÈÕ-èéí §56.1.4-èéí äàãóó õ¿÷èíã¿éä òîîöóóëàõ íü øóäàðãà ¸ñîíä ¿ë íèéöíý.

Õî¸ð. Õÿíàëòûí àñóóëò

1. ÈÕ-èéí åðºíõèé àíãèä òóñãàãäñàí õýëáýðèéí øààðäëàãûã õºíãºíººñ õ¿íä ð¿¿ íü õýðõýí àíãèëáàë çîõèõ âý? Àãóóëãûí õóâüä ýäãýýð õýëáýðò òàâèãäàõ øààðäëàãûã íýðëýíý ¿¿.

2. Õ¿ñýë çîðèã èëýðõèéëýëä õîëáîãäîõ óõàìñàð äóòìàã áàéõ ãýäýãò þóã îéëãîõ âý? Ýíä ÿìàð ýðõ ç¿éí ¿ð äàãàâàð ¿¿ñýõ âý?

3. Ä¿ð ¿ç¿¿ëýí õèéñýí õýëöýë ¿íýí ñàíààíààñàà áóñ õºíãºìñãººð íàéäàæ õèéñýí õýëöëýýñ þóãààðàà ÿëãààòàé âý?

4. Õàëõàâ÷ëàãäñàí õýëöýë õ¿÷èíòýé áàéõ òîõèîëäëûã äóðüäàíà óó.


1. Õ¿ñýë çîðèã èëýðõèéëýã÷ ýòãýýä èëýðõèéëëèéí àãóóëãûã áîäèòîîð õ¿ñýýã¿é ÷ ñàíààòàéãààð óã èëýðõèéëëèéã áóñäàä õ¿ðãýñýí áîë ¿¿íèéã õ¿÷èíòýé ãýæ ¿çýõ áîëîìæòîé þó?

a. ¯ðãýëæ õ¿÷èíòýéä òîîöíî. Ó÷èð íü èëýðõèéëýë ýñðýã òàëä õ¿ðñíýýð õ¿÷èíòýé áîëæ, õ¿ëýýí àâàã÷èéã õàìãààëàõ íü ç¿éòýé íºõöºë áàéäàë ¿¿ñíý

b. Áîëîìæòîé. Ãýõäýý õóóëèíä ä¿ð ¿ç¿¿ëýí õèéñýí õýëöýë, ¿íýí ñàíààíààñàà áóñ õèéñýí õýëöýë, õàëõàâ÷èëñàí õýëöëèéã õ¿÷èíã¿éä òîîöîõîîð çààñàí


2. Ò íàéç íºõäèéí õ¿ðýýíä ÷èíýýëýã õàðàãäàõûã õè÷ýýæ àëòàí öàãàà òàéëàí íàéç Í-äýý áýëýãëýæýý. Ãýõäýý òýðýýð Í äýýðõ áàéäëûã îéëãîæ áàéãàà õýìýýí áîäîæ, áýëãèéã áóöààí ºãºõ áàéõ ãýæ íàéäàæ áàéëàà. Õàðèí Í ýíý òàëààð ñîíñîõûã ÷ õ¿ñýýã¿é áîë õýðõýõ âý?

à. õ¿ñýë çîðèãèéí èëýðõèéëýë õ¿÷èíòýéb. õýëöýë õ¿÷èíã¿é

2. Ò¿ðýýñèéí ãýðýýíèé õºëñëºã÷ òàë íýãýí èë çàõèäàëä áàëûí õàðàíäààãààð ãýðýýã öóöëàõ òóõàéãàà áè÷èæ ãàðûí ¿ñýã çóðàí õºëñë¿¿ëýã÷èä èëãýýñýí áîë ýíý íü áè÷ãèéí õýëáýðèéí øààðäëàãàä íèéöýæ áàéíà óó?

à. Ãàðûí ¿ñýã çóðñàí áîë õàíãàëòòàéb. ¯ã¿é, èë çàõèäàë òóë õ¿ñýë çîðèãèéí èëýðõèéëýë áîëîõã¿éc. Ãýðýýã öóöëàõàä õýëáýðèéí øààðäëàãà õàìààðàõã¿é

65


Ñóðàõ áè÷èã, òàéëáàð òîëü:1. Á.Òýì¿¿ëýí/Ä.Ýíõçóë/Á.Áóÿíõèøèã. Èðãýíèé ýðõ ç¿éí åðºíõèé àíãè,

Óëààíáààòàð õîò, 2010 îí.2. Á.Áóÿíõèøèã. Èðãýíèé ýðõ ç¿éí óäèðòãàë, ÓÁ õîò 2013 îí3. Ý.Áàéãàë. Èðãýíèé ýðõ ç¿éí åðºíõèé àíãè, 2-ð õýâëýë, 2011 îí4. ÃÒÕÍ-ýýñ ýðõëýí ãàðãàñàí Èðãýíèé õóóëèéí òàéëáàð òîëü. Åðºíõèé àíãè,




îí.

Õóóëü òîãòîîìæ, ø¿¿õèéí ïðàêòèê:1. ¯íäñýí õóóëü, Òºðèéí ìýäýýëýë ñýòã¿¿ë. 1992 îí.2. Èðãýíèé õóóëü, Òºðèéí ìýäýýëýë ñýòã¿¿ë. 2002 îí.3. Èðãýíèé õýðýã ø¿¿õýä õÿíàí øèéäâýðëýõ òóõàé õóóëü, Òºðèéí ìýäýýëýë

ñýòã¿¿ë. 2002 îí

66


Ñýäâèéí çîðèëãî. Ýíý õè÷ýýëýýð õýëöýë õ¿÷èí òºãºëäºð ýñýõèéã ïðàêòèê òîõèîëäîë äýýð òîäîðõîéëîõ äàñãàë õèéõ áà èíãýñíýýð ºãñºí, àâñàíàà áóöààõ ýðõèéã ç¿é çîõèñòîé õýðýãæ¿¿ëæ ñóðàõ äàäàë õýâø¿¿ëíý.

Ñýäýâ 3.4.: Õ¿÷èí òºãºëäºð áóñ õýëöýë, ò¿¿íèé ¿ð äàãàâàð


Õýëöýë õèéã÷ ýòãýýä õ¿ñýë çîðèãîî èëýðõèéëýõäýý ÿìàð íýã àëäàà ãàðãàñàí áîë ¿¿íèéã ýðõ ç¿éí ¿¿äíýýñ ÿíç á¿ðýýð ä¿ãíýõ áîëîìæòîé. Òîäîðõîé òîõèîëäîëä òóõàéëáàë, Èðãýíèé õóóëèéí §56-ä òóñãàñàí íºõöºë áàéäàë èëýðâýë óã õýëöëèéã õóóëü òîãòîîã÷ õ¿÷èíã¿é áàéõààð çîõèöóóëæýý. Òýãýõýýð òóõàéí õýëöýë íü àíõíààñàà ÿìàð íýã ýðõ ç¿éí ¿ð äàãàâàð ¿¿ñãýõã¿é ãýñýí ¿ã. Æèøýýëáýë, õóóëüä çààñàí õýëáýðèéí øààðäëàãûã áàðèìòëààã¿é (ÈÕ-èéí §56.1.8), ä¿ð ¿ç¿¿ëýí õèéñýí õýëöýë (ÈÕ-èéí §56.1.3) çýðýã íü õèéñýí ¿åýñ õ¿÷èíã¿é áàéíà.

Õóóëü çºð÷ñºí õýëöýë

ÈÕ-èéí §56.1.1-èéí äàãóó õóóëü çºð÷èæ áóé õýëöýë íü õ¿÷èí òºãºëäºð áóñ áàéíà. ¯¿íä á¿õ õóóëü òîãòîîìæèéí àêòûã õàìðóóëàí ¿çýõ ýñýõ íü ìàðãààíòàé. ßìàðòàé ÷ õýëöëèéã õ¿÷èíã¿é ãýæ ¿çýõèéí òóëä àãóóëãûí õóâüä õîðèî òîãòîîñîí õóóëüä íèéöýõã¿é áàéæ, ýíýõ¿¿ õóóëèéí çîõèöóóëàëòûã çºð÷èõ íü õýëöëèéã õ¿÷èí òºãºëäºð áóñ áàéõ ¿ð äàãàâðûã áèé áîëãîõ çîðèëãî àãóóëñàí áàéõ ¸ñòîé17. Èíãýõäýý õîëáîãäîõ õóóëèéí õýì õýìæýýã óòãà àãóóëãà, çîðèëãûí äàãóó òàéëáàðëàõ íü ç¿éòýé. Èõýíõ õóóëèéí çîõèöóóëàëò “õîðèãëîíî” “áîëîõã¿é” ãýõ ìýò íýð òîìü¸îíóóä àãóóëààã¿é áîëîâ÷, óòãûí õóâüä ò¿¿íä àãóóëàãäàæ áóé “çºâøººðºõã¿é”, “øèëæ¿¿ëýõ áîëîìæã¿é” ãýõ ìýò òîìü¸îëëóóä òîäîðõîé õýëöýë õèéõèéã õîðèãëîæ áàéãààãèéí æèøýý áèëýý18. Ãýñýí ÷ ýäãýýð õýì õýìæýýã çºð÷ñºí õýëöýë áîëãîí õ¿÷èí òºãºëäºð áóñ áàéõã¿é.

Çàðèì õóóëü òîãòîîìæèä àãóóëàãäàæ áóé õýì õýìæýý íü õýëöýë õèéõ àðãà çàìûã õîðèãëîñîí áàéäàã. Óëìààð õýëöýë õèéñíèé ¿ð ä¿íä áèé áîëîõ ¿ð äàãàâðûã õîðèãëîõîä ÷èãëýãäýýã¿é. Èéì õîðèî òîãòîîñîí õýì õýìæýýã çºð÷èí õèéñýí õýëöýë íü õóóëü çºð÷ñºí ãýõ ¿íäýñëýëýýð õ¿÷èí òºãºëäºð áóñ áîëîõ ¿íäýñëýë áîëîõã¿é. Çàðèì íýã õîðèãëîñîí õýì õýìæýý íü õýëöëèéí àãóóëãààñ øàëòãààëàí òóõàéí õýëöëèéã õèéõèéã õîðèãëîäîã. Àãóóëãûí õóâüä õîðèãëîñîí õýì õýìæýýã çºð÷èí õèéñýí õýëöë¿¿ä õ¿÷èí òºãºëäºð áóñ áàéõ áºãººä ýðõ ç¿éí ¿ð äàãàâðûã ¿¿ñãýõã¿é.

17 Á.Òýì¿¿ëýí: Õàìòûí á¿òýýë – Èðãýíèé ýðõ ç¿é /Åðºíõèé àíãè, 2010 îí, 98 äàõü òàë.18 Á.Òýì¿¿ëýí: Õàìòûí á¿òýýë – Èðãýíèé ýðõ ç¿é /Åðºíõèé àíãè, 2010 îí, 99 äýõ òàë.

67

Íèéòýýð õ¿ëýýí çºâøººðñºí çàí ñóðòàõóóíû õýì õýìæýýíä õàðø õýëöýë

ÈÕ-èéí §56.1.1-èéí äàãóó õóóëü çºð÷èõººñ ãàäíà çàí ñóðòàõóóíû õýì õýìæýý çºð÷èæ õèéñýí õýëöýë õ¿÷èí òºãºëäºð áóñ áàéíà. ¯¿íä õ¿íèé çºâ ç¿éòýé ãýæ ¿çñýí á¿õèé ë ¸ñ ñóðòàõóóíû õýìæýý áàãòàõ áîëîâ÷ ãîë øàëãóóð íü Èðãýíèé Õóóëèéí ¿éë÷ëýëèéí õ¿ðýýíä íèéòýýð õ¿ëýýí çºâøººðºãäñºí áàéõ ¸ñòîé. Íèéò ãýäýã íü ºðãºí óòãààðàà óëñûí íóòàã äýâñãýðèéã á¿õýëä íü õàìðàíà, ÿâöóó óòãààðàà õîëáîãäîõ ýòãýýäèéí õàðúÿàëàë á¿õèé íóòàã äýâñãýðèéí íýãæ ãýæ õî¸ð àðãààð òàéëáàðëàõ áîëîìæòîé. Õ¿÷èí òºãºëäºð ìºðäºãäºæ áóé õóóëü, íèéãìèéí çàí ñóðòàõóóí19 íü çàí ñóðòàõóóíû õýì õýìæýý á¿ðýëäýõ ¿íäýñ áîëäîã áîë ¿¿íä íèéòýýð áîëîí òîäîðõîé á¿ëýãëýëèéí õ¿ðýýíä õ¿ëýýí çºâøººðñºí ¸ñ ç¿éí ¿çýë áàðèìòëàë, ¿çýë áîäîë ãîë ¿¿ðýãòýé20. Õýëöýë õèéæ áóé ýòãýýä ò¿¿íèé ¿éëäýë çàí ñóðòàõóóíû õýì õýìæýýíä õàðø ãýäãèéã ìýäýæ áàéõ ¸ñòîé. Ýíý òàëààð ä¿ãíýõýä õýëöýë õèéñýí öàã õóãàöàà à÷ õîëáîãäîëòîé òóë õýëöýë õèéãäñýíèé äàðàà íèéãìèéí ñóðòàõóóíû ¿çýë áîäîë ººð÷ëºãäºõ íü õýëöëèéã õ¿÷èí òºãºëäºð áîëãîõã¿é.

Õýëáýðèéí øààðäëàãà õàíãààã¿é õýëöýë

ÈÕ-èéí §56.1.8-ä õóóëüä çààñàí õýëáýðèéí øààðäëàãûã õàíãààã¿é õýëöýë õ¿÷èíã¿é áîëîõûã, ìºí ÈÕ-èéí §42-ò àìàí áîëîí áè÷ãèéí, íîòàðèàòààð ãýð÷ë¿¿ëáýë çîõèõ ýñâýë óëñûí á¿ðòãýë ãýñýí õýëáýðèéí øààðäëàãûã òîî÷ñîí çîõèöóóëàëò òóñãàãäñàí. Ýäãýýðèéã õýëáýðèéí øààðäëàãûí àãóóëãà, ýðõ ç¿éí ¿ð äàãàâðûã òîäîòãîõîä ÷èãëýñýí çîõèöóóëàëò áîë æèíõýíý õýëáýðèéí øààðäëàãûã òóñãàé çîõèöóóëàëòààð õóóëüä òóñãàíà.

Õóóëüä çààñàí õýëáýðèéí øààðäëàãûã õàíãààã¿é õýëöýë íü õèéñýí ¿åýñýý ÈÕ-èéí §56.1.8-ûí äàãóó õ¿÷èíã¿é. Ò¿¿í÷ëýí õóóëüä çààñàí õýëáýðýýð õèéâýë çîõèõ õýëöëèéí áóñàä íºõöºë, íýìýëò ººð÷ëºëò çýðãèéã çààâàë ýíý õýëáýðýýð õèéæ ã¿éöýòãýíý. Õàðèí àëèâàà ãýðýýã õàðèëöàí äóóñãàâàð áîëãîõ õýëöýë õóóëüä çààñíààñ áóñàä òîõèîëäîëä õýëáýðèéí øààðäëàãàä õàìààðàõã¿é.

Èðãýíèé ýðõ ç¿éí ÷àäàìæã¿é ýòãýýäèéí õýëöýë

Èðãýíèé ýðõ ç¿éí ÷àäàìæã¿é ýòãýýäèéí õ¿ñýë çîðèãèéí èëýðõèéëýë õýëöýë õèéñýí ¿åýñ õ¿÷èíã¿é áàéíà, ÈÕ-èéí §56.1.5. Ýíý çîõèöóóëàëò íü øóóä óòãààðàà ÈÕ-èéí §18.1 áîëîí ÈÕ-èéí §18.2-ò çààñàí õî¸ð òîõèîëäëûã, ìºí ÈÕ-èéí §19.1-ä õàìààðàõ òîõèîëäëûã òóñ òóñ õàìðàõ áîë ¿éëäëèéíõýý ó÷èð õîëáîãäëûã îéëãîõã¿é, ò¿ð çóóðûí áîëîí ¿ðãýëæèéí ñýòãýöèéí ñààòàëä îðñîí ýòãýýäèéí õ¿ñýë çîðèãèéí èëýðõèéëýë ÈÕ-èéí §56.1.6 áîëîí ÈÕ-èéí §56.1.7-ä çààñíààð õ¿÷èíã¿é þì. Èðãýíèé ýðõ ç¿éí á¿ðýí áóñ, õÿçãààðëàãäìàë ýñâýë çàðèì ÷àäàìæòàé ýòãýýä¿¿äèéí õèéñýí õýëöýë ÈÕ-èéí §16-17-ä òóñãàãäñàíààñ áóñàä òîõèîëäîëä ÈÕ-èéí §56.1.5-ûí äàãóó õ¿÷èíã¿é.19 Èðãýíèé õóóëèéí òàéëáàð, Åðºíõèé àíãè, 2006 îí, 184 äýõ òàë.20 Èðãýíèé õóóëèéí òàéëáàð, Åðºíõèé àíãè, 2006 îí, 184 äýõ òàë.

68


Çîõèõ ýòãýýäèéí çºâøººðºëã¿é õèéñýí õýëöýë

Õ¿÷èí òºãºëäºð áîëîõûí òóëä ãóðàâäàã÷ ýòãýýäèéí çºâøººðºë øààðäàãäàõ õýëöëèéã çºâøººðëººð õèéõ õýëöýë ãýíý, ÈÕ-èéí §50.1. Çºâøººðºë èéíõ¿¿ çàéëøã¿é øààðäàãäàõ òóõàé õóóëüä òîäîðõîé çààñàí áàéõ ¸ñòîé áºãººä óã ýòãýýä çºâøººðëºº îëãîîã¿é áîë õýëöýë ÈÕ-èéí §56.1.8-ûí äàãóó õ¿÷èíã¿é. Èéì çîõèöóóëàëò êîìïàíèéí ýðõ ç¿é ýñâýë òºðèéí ºì÷èéã àøèãëàõ, çàõèðàí çàðöóóëàõ õýëöëèéí õóâüä ýëáýã áàéäàã áîë ãýðýýãýýð íºõöºëäñºí çºâøººðºë îëãîãäîîã¿é áîë õýëöýë õ¿÷èí òºãºëäºð ýñýõ íü ýðãýëçýýòýé áàéíà.

Õî¸ð. Äàñãàë Òîõèîëäîë 1: Àæèë îëãîã÷ À àæèëòàí Á-ã àëäàà ãàðãàñíû óëìààñ ò¿¿íèéã

ñàðûí ýöñýýð õàëàõ òóõàé áè÷èã ãàðäóóëæýý. Ãýõäýý çºâõºí Á-ã àéëãàõ ãýñýí õ¿ñýë äàâàìãàéëæ áàéëàà. Óäàëã¿é À æèíõýíýýñýý õàëàõ õ¿ñýëã¿é áàéãààãàà Á-ä äóóëãàñàí. Õàðèí ñàíäàðñàí Á ººð àæ àõóéí íýãæèä õàíäàí àæëûí áàéð îëîîä õºäºëìºðèéí ãýðýýíä àëü õýäèéí ãàðûí ¿ñýã çóðñàí áàéëàà.

à). Ãýðýýã öóöëàõ èëýðõèéëýë õ¿÷èíòýé þó?á). Õýðýâ Á òîõèîëäëîîð À-èéí íàðèéí áè÷èãòýé ÿðüñàí ÿðèàíààñ öóöëàõ

èëýðõèéëýë íü ò¿¿íèéã àéëãàõ çîðèëãîòîé ãýäãèéã ìýäñýí áîë õýðõýõ âý?Òîõèîëäîë 2: À, Á íàð À-èéí ¿ë õºäëºõ ýä õºðºíãèéã 150 ñàÿ òºãðºãººð

Á-ä øèëæ¿¿ëýõ òóõàé õàðèëöàí òîõèðñîí. Ãýðýýã íîòàðèàòààð ãýð÷ë¿¿ëýõäýý íîòàðèàòûí çàðäàë áîëîí ¿ë õºäëºõ õºðºíãº øèëæ¿¿ëñíèé òàòâàðûã õýìíýõ çîðèëãîîð 90 ñàÿ òºãðºã õýìýýí áàãàñãàæ áè÷¿¿ëñýí. Ãýòýë õîæèì À òóñ õºðºíãèéã øèëæ¿¿ëæ ºãºõººð òàòãàëçñàí.

à). Á äýýðõ ¿ë õºäëºõ õºðºíãèéã øèëæ¿¿ëýõ øààðäëàãà ãàðãàõ ýðõòýé þó?á). Á-ã óëñûí á¿ðòãýëä ºì÷ëºã÷ººð á¿ðòã¿¿ëýõèéã À çºâøººð÷, õîëáîãäîõ

ººð÷ëºëòèéã îðóóëñàí. À 150 ñàÿ òºãðºãºº íýõýìæëýõ ýðõòýé þó?â). À, Á íàðûã ¿íèéí òàëààð õýëýëöýýð õèéõ ¿åä À-èéí ãýð á¿ëèéí õ¿í áîëîõ

Ý-èéí õ¿ñýëòýýð ãýðýýíèé ç¿éëèéí 90 ñàÿ òºãðºã õýìýýí áàòëóóëñàí. À ýíý òàëààð äýëãýðýíã¿é ìýäýýëýë àâààã¿é òóë õºðºíãèéã ýíý ¿íýýð õóäàëäàæ áàéãàà ãýæ îéëãîñîí. À ÿìàð øààðäàõ ýðõèéã Á-èéí ýñðýã õýðýãæ¿¿ëæ áîëîõ âý?

Ãóðàâ. Õÿíàëòûí àñóóëò:

1. Õóóëü òîãòîîìæ çºð÷ñºí õýëöýë á¿ð õ¿÷èíã¿é áàéõ óó?2. Çàí ñóðòàõóóíû õýì õýìæýý õýëöëèéã õ¿÷èíã¿é áàéõ ¿íäýñ áîëäîã ãîë

øàëãóóð íü þó âý? Öººíõèéí ¿çýë áàðèìòëàë ¿¿íä õàìààðàõ óó?3. Çàíøëûí õýì õýìæýý ÈÕ-èéí §56.1.1-èéí àëü òîõèîëäîëä õàìààðàõ âý?4. Èðãýíèé Õóóëüä çààñàí õýëáýðèéí øààðäëàãûã îëæ òîäîðõîéëíî óó.5. Êîìïàíèéí òóõàé õóóëèéã óíøèæ òàíèëöààä çºâøººðëººð õèéõ õýëöýëòýé

õîëáîîòîé çîõèöóóëàëòûã îëíî óó.

69

Äºðºâ. Ñîðèëãî:

1. Çºâõºí Áàÿí-ªëãèé àéìàãò õ¿ëýýí çºâøººðºãäñºí çàí ñóðòàõóóíû õýì õýìæýýíä õàðø õýëöýë õ¿÷èíòýé þó?

a. Òèéìb. ¯ã¿é, á¿õ íóòãààð ìºðäºãäºõ õýì õýìæýý áàéõ ¸ñòîéc. Õýëöýë õèéã÷ òàë òóñ íóòàãò õàðüÿàëàãäàõ áîë óã õýì õýìæýý à÷

õîëáîãäîëòîé

2. Ñàéí äóðûí õýëáýðèéí øààðäëàãûã õàíãààã¿é õýëöýë ÈÕ-èéí §56.1.8-ûí äàãóó õ¿÷èíã¿é áîëîõ óó?

a. Áîëíî.b. ¯ã¿é, ýíý çîõèöóóëàëò ãàãöõ¿¿ õóóëüä çààñàí õýëáýðèéí øààðäëàãàä

õàìààðíà.

3. Ñîãòóó õ¿íèéã èðãýíèé ýðõ ç¿éí ÷àäàìæã¿é ãýæ ¿çýæ áîëîõ óó.

a. Áîëíî. Ó÷èð íü ñîãòóó õ¿í ÷ ÈÕ-èéí §56.1.-èéí õàìãààëàëòàä õàìðàãäàõ ¸ñòîé

b. ¯ã¿é, òýðýýð ººðºº ¿éëäëèéíõýý ó÷èð õîëáîãäëûã îéëãîõ ÷àäâàðã¿é áîëñîí òóë ò¿¿íèé õèéñýí õýëöýë õ¿÷èíã¿é áîëîõ ¸ñã¿é.


Ñóðàõ áè÷èã:1. Á.Òýì¿¿ëýí/Ä.Ýíõçóë/Á.Áóÿíõèøèã. Èðãýíèé ýðõ ç¿éí åðºíõèé àíãè,

Óëààíáààòàð õîò, 2010 îí2. Á.Áóÿíõèøèã. Èðãýíèé ýðõ ç¿éí óäèðòãàë, ÓÁ õîò 2013 îí3. Ý.Áàéãàë. Èðãýíèé ýðõ ç¿éí åðºíõèé àíãè, 2-ð õýâëýë, 2011 îí


2009 îí4. Á.Áóÿíõèøèã. Èðãýíèé ýðõ ç¿éí áîäëîãûí õóðààìæ I äýâòýð, ÓÁ õîò 2010

îí

Õóóëü òîãòîîìæ, ø¿¿õèéí ïðàêòèê:1. ¯íäñýí õóóëü, Òºðèéí ìýäýýëýë ñýòã¿¿ë. 1992 îí2. Èðãýíèé õóóëü, Òºðèéí ìýäýýëýë ñýòã¿¿ë. 2002 îí3. Èðãýíèé õýðýã ø¿¿õýä õÿíàí øèéäâýðëýõ òóõàé õóóëü, Òºðèéí ìýäýýëýë

ñýòã¿¿ë. 2002 îí4. Êîìïàíèéí òóõàé õóóëü. 2010 îí

70


Ñýäýâ 3.5 .: Õ¿÷èí òºãºëäºð áóñ õýìýýí òîîöóóëæ áîëîõ õýëöýë


- Õ¿÷èí òºãºëäºð áóñò òîîöóóëàõ õýëöëèéã õ¿÷èíã¿é õýëöëýýñ ÿëãàõ øàëãóóð, ýðõ ç¿éí ¿ð äàãàâðûã òàéëáàðëàõ

- Õýëöëèéã ø¿¿õýýð õ¿÷èí òºãºëäºð áóñ õýìýýí òîîöóóëàõ ýðõèéã õýðýãæ¿¿ëýõ óðüä÷èëñàí íºõöºë¿¿äèéã òîëèëóóëàõ

- Õýëöýë õ¿÷èí òºãºëäºð áóñ õýìýýí òîîöóóëàõ ¿íäýñëýë¿¿äèéã îíîëûí õóâüä íýã á¿ð÷ëýí òàéëáàðëàõ, áèå äààí ñóäëàõ äààëãàâàð ºãºõ

- Õîëáîãäîõ äàñãàë àæèëëóóëàõ

Æèøýýëáýë:

Õ¿÷èí òºãºëäºð áóñò òîîöóóëàõ õýëöëèéã õ¿÷èíã¿é õýëöëýýñ ÿëãàõ íü

Õ¿÷èí òºãºëäºð áóñ õýìýýí òîîöóóëæ áîëîõ õýëöëèéã ÈÕ-èéí §56-ä òóñãàñàí õ¿÷èíã¿é õýëöýëòýé õàðüöóóëàõàä òóõàéí òººðºãäñºí òàë õýëöëýý ø¿¿õýýð õ¿÷èíã¿éä òîîöóóëàõààñ ºìíº ýíý íü õ¿÷èíòýé õýâýýð áàéíà. Õîëáîãäîõ ýòãýýä èéíõ¿¿ òîîöóóëàõàà ýñðýã òàëä ìýäýãäñýíèé ¿íäñýí äýýð ø¿¿õ ¿¿íèéã õ¿÷èíã¿éä òîîöñîí áîë ýäãýýð õýëöýë õèéñýí ¿åýñýý õ¿÷èíã¿é áîëíî, ÈÕ-èéí §57.2. Ýíýõ¿¿ õ¿÷èí òºãºëäºð áóñ õýìýýí òîîöóóëàõ ýðõ íü ãýðýýíèé òàëûí õ¿ñýë çîðèãèéí ¿íäñýí äýýð õýëöýë õèéñýí öàã ìº÷èä î÷èæ íºëººëæ áóé ýðõ ººð÷ëºõºä ÷èãëýñýí õàðüöàíãóé ýðõ áîëíî. Òýãýõýýð ýíý ýðõèéí îáüåêò íü õ¿÷èí òºãºëäºð áóñò òîîöóóëàõ ¿íäýñëýëýýð íºõöºëäñºí õýëöýë, òóõàéëáàë ãýðýý áàéãóóëàõ áîëîí õ¿ëýýí àâàõ ñàíàë çýðýã þì. Ãýðýýíèé ñàíàëûí íýãèéã õ¿÷èíã¿éä òîîöóóëñíààð õýëöýë á¿õýëäýý õ¿÷èíã¿é áîëîõ áóþó ãýðýýíèé òîõèðîëöîî ¿ã¿é áîëäîã.

Õ¿÷èí òºãºëäºð áóñ õýìýýí òîîöóóëàõ ýðõ á¿õèé ýòãýýä íü èéíõ¿¿ òîîöóóëàõ ýñâýë õýëöëèéã õýâýýð íü áàéëãàõ ñîíãîëò õèéõ ýðõòýé. Òèéìýýñ õîëáîãäîõ õýëöýë õèéõýä áóé áîëñîí äóòàãäàë äîãîëäëûí òóõàé íºãºº òàëäàà ìýäýãäýõ áºãººä õóóëüä çààñàí õóãàöààíû äîòîð õýëöëèéã õ¿÷èí òºãºëäºð áóñò òîîöóóëàõàà èëýðõèéëýõ ¸ñòîé. Ó÷èð íü ýñðýã òàëûí õóâüä ýðõ ç¿éí òîäîðõîé áàéäëûã áèé áîëãîõ àøèã ñîíèðõîë íü õóóëèàð õàìãààëàãääàã.

Ñýäâèéí çîðèëãî: Ïðàêòèêò òîõèîõ ãýðýý, õýëöëèéã õóóëèéí õ¿÷èí òºãºëäºð ýñýõèéã òîäîðõîé àðãà÷ëàëûí äàãóó øàëãàõ, òîãòîîõ ÷àäâàðûã ýçýìø¿¿ëýõ, ýíý ýðõèéã ø¿¿õýýð õýðýãæ¿¿ëýõýä àíõààðàõ õ¿÷èí ç¿éëñèéã òàíèóëàõ çîðèëãîòîé.

71

Õýëöëèéã õ¿÷èí òºãºëäºð áóñ õýìýýí òîîöóóëàõ àëõìóóä

Íîöòîé òººðºãäëèéí óëìààñ õýëöëèéã õ¿÷èíã¿éä òîîöóóëàõûí òóëä äàðààõ íºõöºë áèåëñýí ýñýõèéã øàëãàíà. ¯¿íä:

Þóíû ºìíº äýýð äóðüäñàí÷ëàí ÈÕ-èéí §58-ä çààñàí òººðºãäºë áèé áîëñîí ýñýõèéã òîãòîîõ áà ¿¿íèéã õ¿÷èí òºãºëäºð áóñ õýìýýí òîîöóóëàõ ¿íäýñëýë ãýíý.

à). Àãóóëãûí òººðºãäºë ãýäýã íü õîëáîãäîõ ýòãýýä èëýðõèéëëèéí àãóóëãûã áóðóó òàøàà îéëãîæ, ýíä¿¿ðñýí òîõèîëäëûã õàìàðíà, ÈÕ-èéí §58.2.2. Ýíý íºõöºëä òýðýýð ¿íäñýíäýý ÿìàð àãóóëãà á¿õèé õ¿ñýë çîðèã èëýðõèéëæ áóéãàà ìýäýæ áàéõ àâ÷, óã àãóóëãûí ýðõ ç¿éí à÷ õîëáîãäëûã çºâ ç¿éòýé ä¿ãíýýã¿éí óëìààñ õýëöëèéí ãàäààä, äîòîîä õýëáýð àëü àëü íü ò¿¿íèé æèíõýíý ýðõ àøèã, õ¿ñýë ñîíèðõëîîñ çºðæ áàéäàã. Òýãýõýýð ýíä õîëáîãäîõ ýòãýýä èëýðõèéëëèéí àãóóëãûã áîäèò áàéäëààñ ººð ç¿éëòýé õîëáîí îéëãîñîí àëäàà áóé áîëæ áàéíà.

á). ÈÕ-èéí §58.2.1-ä çîõèöóóëñàí èëýðõèéëëèéí òººðºãäºë õýìýýõ óõàãäàõóóí íü çºâõºí èëýðõèéëýõ ¿éë ÿâöàä ãàð÷ áóé àëäààã õàìàðíà. Ýíý òîõèîëäîëä õîëáîãäîõ ýòãýýä ººðèéí ãàäàãø èëýðõèéëýõýýð çýõýæ áàéñàí õ¿ñýë çîðèãèéã áóðóó ÿðèõ, áóðóó áè÷èõ çýðãýýð òàøàà îéëãóóëñàí áàéäàã. Æèøýýëýõýä áàðàà á¿òýýãäýõ¿¿íýý òîäîðõîé ¿íýýð õóäàëäàõûã õ¿ñ÷ áàéñàí ìºðòºº ¿íèéã àëäàæ áè÷èõ, ìºí ò¿¿í÷ëýí êîìïüþòåðèéí ïðîãðàìì áóðóó àæèëëàñíààñ ¿íý áà õîëáîãäîõ ìýäýýëýë íü áóðóó òàâèãäàõ äýýðõýä áàãòàõ áºãººä ¿¿íýýñ ãàäíà ÿìàðâàà íýã ýðõ ç¿éí ¿ð äàãàâàðò ÷èãëýñýí ¿éëäýë õèéõ óõàìñàð ¿ã¿é áîë ýíý ¿íäýñëýëèéã õýðýãëýõ áîëîìæòîé. ¯¿íèéã çóðãààð ¿ç¿¿ëáýë:

Ýðõ ç¿éí à÷ õîëáîãäîë á¿õèé òººðºãäëèéã à÷ õîëáîãäîëã¿éãýýñ ÿëãàõ íü = Íîöòîé òººðºãäºë

Àãóóëãûí òººðºãäºë,ÈÕ-èéí §58.2.2

- Èëýðõèéëëèéí òººðºãäºë, ÈÕ-èéí §58.2.1- Äàìæóóëàã÷ áóðóó ìýäýýëíýýñ ¿¿ñýõ, ÈÕ-èéí §58.4

Õóâü õ¿íèé (ÈÕ-èéí §58.3.1)áîëîí ýä ç¿éëèéí øèíæ áàéäëûí òàëààðõ òººðºãäºë,ÈÕ-èéí §58.3.2

Òîõèðîëöîîíû ç¿éë áàéñàí ñýäýëòèéí òàëààðõ òººðºãäºë,ÈÕ-èéí §58.3.4

72


Èëýðõèéëëèéí àëäàà, ÈÕ-èéí §58.2.1:

Àãóóëãûí òººðºãäºë, ÈÕ-èéí §58.2.2:

â). Õ¿ñýë çîðèãèéã òºëººëºã÷, çóó÷ëàã÷ áóðóó äàìæóóëàõ íºõöºëä äýýðõèéí

èæèë ãàäààä èëýðõèéëëèéí ò¿âøèíä òººðºãäºë ¿¿ñýõòýé èæèë íºõöºë áàéäàë áèé áîëäîã. Òóõàéëáàë õîëáîãäîõ ýòãýýä õ¿ñýë çîðèãîî èëýðõèéëýõäýý õóâü õ¿í, õóóëèéí ýòãýýäýýð (øóóäàí ã.ì.) äàìæóóëàõ áà ýäãýýð íü èëýðõèéëëèéã áóðóó òàøàà õ¿ðãýñýí òîõèîëäîë õàìààðíà. Ýíä òºëººëºã÷, çóó÷ëàã÷ íàðààñ ãàäíà öàõèëãààí ÿâóóëàõ çýðýã äàìæóóëàõ õýðýãñýë áóðóó ìýäýýëñýí íºõöºëä ÷ ìºí àäèë òóõàéí èëýðõèéëëèéã óã ýòãýýä õ¿ñýýã¿é áàéäàã. Òèéìýýñ ¿¿íèéã ÈÕ-èéí §58.2-ò õàìààðóóëàí îéëãîõîîð ÈÕ-èéí §58.4-ò çîõèöóóëñàí àæýý.

¯íäñýíäýý áóñäààð õ¿ñýë çîðèãîî äàìæóóëñàí òàë ¿¿íèéõýý àëäààã õàðèóöàõ òóë ãàäààä èëýðõèéëëèéí àãóóëãààð ãýðýý áàéãóóëàãäñàí ãýæ ¿çýõ áîëîâ÷ òýðýýð õ¿÷èí òºãºëäºð áóñ õýìýýí òîîöóóëàõ ýðõòýé áîëíî. ÈÕ-èéí §58.4.-èéí äàãóó õýëöëèéã õ¿÷èí òºãºëäºð áóñ õýìýýí òîîöóóëàõ óðüä÷èëñàí íºõöºë íü äàìæóóëàã÷ èëýðõèéëëèéã ñàíàìñàðã¿é áóðóó äàìæóóëàõ ÿâäàë þì.

ã). Ýñðýã òàëûí õóâèéí øèíæ áàéäëûí òàëààð òººðºãäºõ, ÈÕ-èéí §53.3.1:

Ýñðýã òàëûí ýòãýýäèéí õóâèéí øèíæ áàéäàë ãýäýãò òóõàéí ýòãýýäèéí õóâü õ¿íòýé ñàëøã¿é õîëáîîòîé, òîãòñîí áîäèò áîëîí ýðõ ç¿éí ÷àíàðòàé øèíæ òýìäã¿¿ä, òóõàéëáàë íàñ, õ¿éñ, øàøèí ø¿òëýã, óëñ òºðèéí áàéð ñóóðü, èòãýë ¿íýìøèë, ãýìò õýðýãò õîëáîãäñîí ýñýõ, ìýðãýæëèéí ÷àäâàð, ýäèéí çàñãèéí ÷àäàâõè, æèðýìñýí ýñýõ ãýõ ìýò áàãòàíà. Ýäãýýð íü òóõàéí õèéõ ãýæ áóé õýëöýëòýé àãóóëãûí õóâüä õîëáîîòîé íºõöºëä ýðõ ç¿éí ¿¿äíýýñ à÷ õîëáîãäîëòîé.

ä). Ýä ç¿éëñèéí øèíæ áàéäëààð òººðºãäºõ, ÈÕ-èéí §58.3.2:Ýä ç¿éëñèéí øèíæ òýìäýã ãýäýãò ò¿¿íèé ýäýëãýý, ¿íèéã òîäîðõîéëîõîä

íºëººëæ áàéäàã áàéãàëèàñ çàÿàñàí øèíæ òýìäã¿¿ä, ìºí õ¿ðýýëýí áàéãàà îð÷èíòîéãîî õîëáîãäîõ á¿õèé ë áîäèò áîëîí ýðõ ç¿éí õàðèëöààã îéëãîæ áîëíî. ªºðººð õýëáýë, ¿¿íä òîäîðõîé õóãàöààíû òóðø ¿íèéã á¿ðä¿¿ëýõ õ¿÷èí ç¿éë¿¿ä

Õäîòîîäõ¿ñýë

áóðóó áè÷èõ, õýëýõ, èëýðõèéëýõ

ãàäààäèëýðõèéëýë

Ó

Æèíõýíý õ¿ñýë = áîäèò àøèã ñîíèðõîë (Õ)

Íºõöºë áàéäëûã áóðóó îéëãîæ, ¿¿íýýñ áóðóó òºñººëºë áèé áîëîõ (Õ-èéí îðîíä Ó-ã ñîíãîõ)

ãàäààäèëýðõèéëýë

Ó

73

õàìðàãäàíà. Òóõàéëáàë, ¿ë õºäëºõ õºðºíãèéí õóâüä áàéðøèë, õýìæýý, õºðñíèé ÷àíàð, áàðèëãà áàðèõ áîëîìæòîé ýñýõ íü ¿íèéã òîäîðõîéëîõîä à÷ õîëáîãäîëòîé áàéõ òóë ýäãýýð íü ò¿¿íèé øèíæ áàéäàë áîëíî.

å). Òîîöîîíû õ¿÷èí ç¿éëèéí òàëààð òººðºãäºõ íü:Õýëöëèéí íýã òàë íü õýëöëýýñ ¿¿äýõ àøãèéã òîîöîõäîî ¿íý, òîî õýìæýý çýðýã

òîîöîîíû ¿íäýñ áîëæ áîëîõóéö íºõöºë áàéäëûí òàëààð ýíä¿¿ðñíèéã òîîöîîíû òººðºãäºë ãýíý. Òóõàéëáàë, àæèë ã¿éöýòãýõ ãýðýýíèé õºëñèéã áîäîõîä àæèë ã¿éöýòãýõýä çàéëøã¿é îðîõ ýä ìàòåðèàëûí ¿íý, àæèë ¿éë÷èëãýýíèé àãóóëãà, õýìæýý, àæèë÷äûí öàëèí õºëñ çýðãèéã òîîöîõ ¸ñòîé áàéõ áà ýäãýýðèéí íýãèéã áóðóó ¿íýëñýí íºõöºëä òîîöîîíû àëäàà ãàðàõ áà õîëáîãäîõ ýòãýýä àæëûí õºëñèéã ýíý òîîöîîíäîî òóëãóóðëàí áóðóó òîãòîîæ, òººðºãäºë ¿¿ñíý.

Õýëöýë õèéã÷ íýã òàëûí òîîöîîíû ¿ç¿¿ëýëò¿¿ä íºãºº òàëäàà èëýðõèé áîëîîã¿éãýýñ òººðºãäºë ¿¿ññýí áîë à÷ õîëáîãäîëã¿é /íóóãäìàë òîîöîîíû òººðºãäºë/

Òººðºãäºë áîëîí õýëöýë õî¸ðûí øàëòãààíò õîëáîîã òîãòîîõ:

Õîëáîãäîõ ýòãýýä òººðºãäñºíèé óëìààñ óã õýëöëèéã õèéõ øèéäâýðò õ¿ðñýí áàéõ ¸ñòîé. Ýíý õî¸ðûí øàëòãààíò õîëáîîã òîãòîîõ ÿâäàë íü õî¸ð àðãà çàì áàéäàã.

à). Íýã òàëààñ òóõàéí ýòãýýä ¿íýí íºõöºë áàéäëûã ìýäñýí òîõèîëäîëä òóñ õýëöëèéã õèéõã¿é áàéñàí ãýäãèéã òîãòîîõ õýðýãòýé. Õàðèí òýðýýð òººðºãäºëä îðîîã¿é áàéñàí ÷ óã õýëöëèéã òýðòýé òýðã¿é õèéõ áàéñàí íü íîòëîãäâîë äýýðõ òººðºãäºë íü ò¿¿íèé õóâüä ñóáüåêòèâ à÷ õîëáîãäîëã¿é áàéñíû íîòîëãîî áîëíî.

á). Íºãºº òàëààñ óã ýòãýýä íºõöºë áàéäëûã çºâ ä¿ãíýñýí òîõèîëäîëä òóñ õýëöëèéã õèéõã¿é áàéñàí ãýäãèéã òîãòîîõ íü ÷óõàë. Èéíõ¿¿ àëèâàà õ¿ñýë çîðèãèéí èëýðõèéëëèéí îáüåêòèâ à÷ õîëáîãäîëòîé ýñýõèéã òîãòîîõ øàëãóóð íü õýëöëèéã õ¿÷èíã¿éä òîîöóóëàõ ýðõèéí íýã õÿçãààðëàëò áîëäîã. Ýíý òîõèîëäîëä òóõàéí ýòãýýä ººðèéíõººðºº çºð¿¿äëýëã¿é, ñóáüåêòèâ ñýòãýë ñàíààíû òºëºâ áàéäàë, åðòºíöèéã ¿çýõ ãàæ ¿çëýýñýý ¿ë õàìààðàí óã õýëöëèéã ñàðóóë óõààíòàé õ¿íèé õóâüä õèéõ áàéñàí ýñýõèéã òîãòîîíî.

Õ¿÷èí òºãºëäºð áóñ õýìýýí òîîöóóëàõ èëýðõèéëýë:

Õ¿÷èí òºãºëäºð áóñ õýìýýí òîîöóóëàõ èëýðõèéëýë íü àëèâàà õýëöëèéã ýðõ ç¿éí õóâüä õ¿÷èíã¿é áîëãîõîä ÷èãëýñýí áàéäàã òóë ýðõ ç¿éí ¿ð äàãàâàðò ÷èãëýñýí íýã òàëûí õ¿ñýë çîðèãèéí èëýðõèéëýë, ººðººð õýëáýë ÈÕ-èéí §39-ò çààñàí 1 òàëò õýëöýë ìºí. Ýíýõ¿¿ èëýðõèéëýë íü çààâàë “õ¿÷èí òºãºëäºð áóñò òîîöóóëàõ” ãýñýí íýð òîìü¸îã àãóóëàõ àëáàã¿é áºãººä ¿¿íèéã ñîíñîæ õ¿ëýýí àâ÷ áóé òàë íü óã ýòãýýäèéí ç¿ãýýñ òîäîðõîé õýöëèéã íîöòîé òººðºãäëèéí óëìààñ õ¿÷èíã¿é áîëãîõûã õ¿ñ÷ áàéãàà íü ìýäýãäýõ ¿éëäýë, ýñ ¿éëäýõ¿é áàéæ áîëíî. Èéì õýëöëèéã õ¿÷èíã¿éä òîîöóóëàõ èëýðõèéëýëä õ¿÷èí òºãºëäºð áóñ õýìýýí òîîöóóëàõ ¿íäýñëýëèéã á¿ðýí ä¿¿ðýí òîî÷ñîí áàéõ øààðäëàãàã¿é.

74


Õ¿÷èíã¿éä òîîöóóëàõ õóãàöàà, ÈÕ-èéí §58.6:

ÈÕ-èéí §58.6-ä çààñíààð õîëáîãäîõ ýòãýýä õýëöëèéã õ¿÷èíã¿éä òîîöóóëàõ òóõàéãàà íºãºº òàëäàà íýí äàðóé ìýäýãäýíý. Èíãýñíýýð ýñðýã òàë íü õýëöýë õ¿÷èíòýé ýñýõýä ýðãýëçýæ, ¿¿ðãýý áèåë¿¿ëýõ ¿ã¿é íü òîäîðõîéã¿é áàéõ íºõöºë áàéäàë ¿¿ñýõýýñ ñýðýìæëýõ çîðèëãîòîé. “Íýí äàðóé” õýìýýõ îéëãîëò íü òàéëáàðëàâàë çîõèõ, õóãàöààíû õýìæ¿¿ð àãóóëñàí ýðõ ç¿éí óõàãäàõóóí þì. Òººðºãäñºí ýòãýýä ýíý òàëààð íºãºº òàëäàà ìýäýãäýæ, ãýðýýíèé òîõèðîëöîî õ¿÷èíòýéä íàéäàí ýëäýâ ¿éëäýë, òºëºâëºãºº ãàðãàõààñ ñýðãèéëýõ íü çàéëøã¿é ÷óõàë áºãººä õîæèì ìàðãààí ø¿¿õýä î÷èõîä ø¿¿ã÷ íýí äàðóé ìýäýãäýýã¿é áîë ýðõýý àëäñàí õýìýýí ¿çýæ áóöààíà.

Íºãººòýéã¿¿ð õóóëèíä òîãòîîñîí õóãàöààíä àëèâàà ýðõèéã õýðýãæ¿¿ëýýã¿é áîë ýðõýý àëäàõ ¿ð äàãàâàðòàé íü õýí á¿õýíä òîäîðõîé ¿çýãäýë òóë äýýðõòýé ñàíàë íèéëýõ áîëîìæã¿é þì. Ýíýõ¿¿ õóãàöààã õîëáîãäîõ òàë òººðºãäñºíºº ìýäñýí äàðóé òîîëæ ýõëýõ áà ýðõ á¿õèé ýòãýýäýä õýñýã çóóð áîäîõ, ýðõ ç¿éí çºâëºãºº àâàõ õóãàöàà îëãîæ áîëíî.

Ýðõ ¿ã¿éñãýõ íºõöºë:

Àëèâàà õýëöëèéã õ¿÷èíã¿éä òîîöóóëàõàä ýðõ õýðýãæ¿¿ëýõ õóãàöàà ºíãºðñºí, õîëáîãäîõ ýòãýýä ìýäñýýð áàéæ õýëöëýýñ ¿¿äýõ ¿¿ðãèéã ã¿éöýòãýõýýð çºâøººðñºí ýñâýë õýëöýë õ¿÷èíã¿éä òîîöóóëàõ íü øóäàðãà ñîíä õàðøëàõ çýðýã óã ýðõèéã õÿçãààðëàñàí ýðõ ç¿éí ¿íäýñëýë áàéõ ¸ñã¿é.

Ýðõ ç¿éí ¿ð äàãàâðûã òîäîðõîéëîõ

- ÈÕ-èéí §57.2.-ò çààñíû äàãóó õ¿÷èí òºãºëäºð áóñò òîîöîõ ¿íäýñëýë áèé õýëöëèéã èéíõ¿¿ òîîöóóëñàí áîë õýëöýë õèéñýí ¿åýñýý áóþó “ex tunc“ õ¿÷èí òºãºëäºð áóñ áîëíî.

- Õýëöëèéã õ¿÷èí òºãºëäºð áóñàä òîîöóóëñàí ýòãýýä íü ÈÕ-èéí §58.7.-èéí äàãóó íºãºº òàëäàà ó÷èðñàí õîõèðëûã íºõºí òºëºõ ¿¿ðýã õ¿ëýýíý.

Áèå äààí ñóäëàõ äààëãàâàð: - Õóóðàí ìýõýëñýí, õ¿÷ õýðýãëýõýýð çàíàëõèéëñýí øàëòãààíààð õýëöëèéã

õ¿÷èí òºãºëäºð áóñ õýìýýí òîîöóóëàõ ¿íäýñëýëèéã äýýðõèéí àäèëààð øàëãàõ

Àãóóëãà:

ÈÕ-èéí §60.1-ä õ¿÷ õýðýãëýæ ýñâýë õ¿÷ õýðýãëýõýýð çàíàëõèéëæ õèéñýí õýëöëèéã õ¿÷èíã¿éä òîîöóóëàõààð øààðäàõ ýðõòýé õýìýýí çààæýý. Ýäãýýð òîõèîëäîëä ìºí ë ÷ºëººòýé øèéäâýð ãàðãàõ ýñðýã òàëûí õ¿íèé ýðõ çºð÷èãäºíº.

Õ¿÷ õýðýãëýõ ãýäýãò áóñäûí áèå ìàõáîäèä ¿ç¿¿ëýõ àëáàäëàãûí ÷àíàðòàé íºëººëëèéã îéëãîõ áîë õ¿÷ õýðýãëýõýýð çàíàëõèéëýõ ãýäýãò òóõàéí ýòãýýä èðýýä¿éä òîõèîëäîæ áîëîõ àþóëä íºëººëæ ÷àäàõ ìýò îéëãîëò òºð¿¿ëýõèéã õàìðóóëæ ¿çíý. Èéíõ¿¿ çàíàëõèéëýõ íºõöºëä ñýòãýë ñàíààíû äàðàìò øàõàëò

75

áóþó ëàòèíààð vis compulsiva ãýñýí íýð òîìú¸î õýðýãëýãäýõ áîë áèåèéí õ¿÷íèé íºëººëëèéí óëìààñ õ¿ñýë çîðèã á¿ðäýõ, øèéäëýý ñîíãîõ ýðõ á¿ðìºñºí ¿ã¿é áîëäîã ãýäýãò óòãààð íü vis absoluta õýìýýí íýðëýäýã.

Õî¸ð. Äàñãàë

À íýãýí ¿ë õºäëºõ õºðºíãèéã Á-ä ì2-ûã íü 1300 äîëëàðààð áîäîæ õóäàëäàõààð áîëæýý.

à). Á ¿íèéã ñîíñîîä õýñýã çóóð ýðãýö¿¿ëýí áîäîõ ¿åä À ñ¿¿ëèéí ¿åèéí çàõ çýýëèéí õàíø á¿ð 1500 äîëëàð áîëîîä áàéãàà õýìýýãýýä æèøýý áîëãîí òóñ áàéðàí äàõü áóñàä ñóóöûã 1500 äîëëàðààð õóäàëäñàí õýä õýäýí òîõèîëäîë áèé ãýæýý. À ýíý òóõàé ººðºº ñàéí ìýäýõã¿é ÷ îéðîëöîîãîîð òîõèð÷ ìàãàäã¿é ãýæ áîäîæ áàéëàà. Ãýòýë áîäèò áàéäàë äýýð òóñ áàéðíû ÷àíàðààñ øàëòãààëàí òàëáàéí ¿íý äóíäæààð 1100 äîëëàð áàéæýý. Á ãýðýýã õ¿÷èíã¿é õýìýýí òîãòîîëãîõ áîëîìæòîé þó?

á). À äýýðõ òîõèîëäîëä 1ì2 òàëáàéí ¿íý 1100 äîëëàð ë õ¿ðíý ãýäãèéã ñàéí ìýäýæ áàéñàí áîëîâ÷ ãýðýý áàéãóóëàõ ¿åä ýíý òàëààð Á-ä õýëýýã¿é áîë õýðõýõ âý?

â). Á áàéð õóäàëäàí àâàõ òóõàé ãýðýý áàéãóóëàõäàà Õ áàíêíààñ 100 ñàÿ òºãðºãèéí çýýë àâñàí. Õ áàíê íü À-èéí õàìòðàí àæèëëàäàã ò¿íø áàéãóóëëàãà. Õýðýâ Á íü À-òàé áàéãóóëñàí äýýðõ ãýðýýã õ¿÷èí òºãºëäºð áóñ õýìýýí òîîöóóëñàí áîë çýýëèéí ãýðýýã äóóñãàâàð áîëãîõ áîëîìæòîé þó?

ã). À íü Á áàíêíààñ 15 ñàÿ òºãðºãèéí çýýë àâñàí áºãººä çýýëýý õ¿¿ãèéí õàìò ýðãýí òºëºõ ¿¿ðýã õ¿ëýýñýí. Òýðýýð ìºíãèéã ãýð á¿ëèéí îðîí ñóóöàíä òàâèëãà, öàõèëãààí õýðýãñýë àâàõàä çîðèóëñàí. À-ã çýýëýý òºëºõã¿é óäàõàä Á ò¿¿íèé íºõºð Í-ä õàíäàí õîëáîãäîõ áàòëàí äààëòûã ãàðãàæ ºãºõã¿é áîë à/. À-èéí ýñðýã ø¿¿õèéí òîãòîîë ãàðãóóëàí ø¿¿õèéí øèéäâýð ãàðãóóëàõ; á/. Áàíêèíä èë áîëñîí òàòâàð íóóí äàðàãäóóëñàí õýðãýýð À-ã öàãäààä ìýäýãäýíý ãýæ ñ¿ðä¿¿ëæýý. Í íýí äàðóé áàòëàí äààëòûí ãýðýýíä ãàðûí ¿ñýã çóðñàí áîëîâ÷ ¿¿íèéãýý õ¿÷èíã¿éä òîîöóóëàõ õ¿ñýëòýé.


• Õ¿÷èí òºãºëäºð áóñ áàéõ, õ¿÷èí òºãºëäºð áóñ ãýæ òîîöîæ áîëîõ õýëöëèéí îíöëîãûã õàðüöóóëàí òàéëáàðëàíà óó.

• Õýëöýë õ¿÷èí òºãºëäºð áóñ õýìýýí òîîöóóëñíû äàðààõ ýðõ ç¿éí ¿ð äàãàâðûã òàéëáàðëàíà óó.

• Õóóðàí ìýõëýõ ãýäýãò þóã îéëãîõ âý? Íîöòîé òººðºãäºë ¿¿ñãýõ, õóóðàí ìýõëýõ ¿éëäëèéí àäèë òºñòýé áîëîí ÿëãàãäàõ øèíæèéã òîäîðõîéëíî óó.

• Õýëöëèéã õ¿÷èí òºãºëäºð áóñ õýìýýí òîîöóóëàõàä áàðèìòàëáàë çîõèõ àëõàìóóäûã íýðëýíý ¿¿.

76


Äºðºâ. Õýðýãëýãäýõ¿¿í:

Ñóðàõ áè÷èã, òàéëáàð òîëü, ºã¿¿ëýë:1. Ò.Ìºíõæàðãàë: ÌÓ-ûí Èðãýíèé ýðõ ç¿é, ÓÁ õîò 2007 îí.2. Íàðàí÷èìýã Ä. “Èðãýíèé ýðõ ç¿éí ¿íäñýí àñóóäàë” ÓÁ, 1999 îí3. Á.Áàòòºìºð: ÌÓ-ûí Èðãýíèé ýðõ ç¿éí çàðèì àñóóäàë, ÓÁ õîò 2005 îí. 4. Á.Òýì¿¿ëýí/Ä.Ýíõçóë/Á.Áóÿíõèøèã: Èðãýíèé ýðõ ç¿éí åðºíõèé àíãè,

Óëààíáààòàð õîò, 2010 îí.5. Á.Áóÿíõèøèã: Èðãýíèé ýðõ ç¿éí óäèðòãàë, ÓÁ õîò 2013 îí6. Ý.Áàéãàë: Èðãýíèé ýðõ ç¿éí åðºíõèé àíãè, 2-ð õýâëýë, 2011 îí7. “Èðãýíèé õóóëü: Øèíýëýã çîõèöóóëàëò” õàìòûí á¿òýýë. ÕÇ¯Ò. ÓÁ., 2004

îí.8. Ñóãàð. Ä “Ìîíãîë Óëñûí èðãýíèé õóóëèéí øèíýòãýë” Ìîíãîëûí òºð, ýðõ

ç¿é” ÓÁ. 2002. № 29. Àìàðñàéõàí. Ö .”Õýëöëèéí õýëáýð” Ìîíãîëûí òºð, ýðõ ç¿é 2002 №210. Áàò-ªëçèé.Ä “Èðãýíèé ýðõ ç¿é 1” ÓÁ.2003 îí 74-96 òàë 11. Æàìáàëäîðæ.Î “Ìîíãîë Óëñûí èðãýíèé ýðõ ç¿é “ /åðºíõèé àíãè/ 1-ð äýâòýð

ÓÁ. 2004 îí 17-51 òàë12. Çóíäóé.Ä “Ìîíãîë Óëñûí èðãýíèé ýðõ ç¿é “ /åðºíõèé, òóñãàé àíãè/ ÓÁ.2001

îí 86-97 òàë13. Ñ¿õáààòàð.Ç, Îþóíäýëãýð.Ï “Èðãýíèé ýðõ ç¿é “ /åðºíõèé àíãè: ñõåì÷èëñýí

òàéëáàð/ ÓÁ. 2003 îí 67-7214. Êàþò.¨ “Ìîíãîë Óëñûí øèíý èðãýíèé ýðõ ç¿é “ ÓÁ. 2003 îí15. Ïîä ðåä. Ñåðãååâ. À.Ï, Òîëñòîé Þ.Ê “Ãðàæäàíñêîå ïðàâî “ Ì. 1997 ã 1 òîì

ñòð 217-29216. Ïîä ðåä. Ñóõàíîâ À.Å. “Ãðàæäàíñêîå ïðàâî” Ìîñêâà., 2002ã. Òîì 1.17. Àìàðñàíàà.Æ, Ãåáõàðä.È, Çàÿà.Ë “Ìîíãîëûí èðãýíèé ýðõ ç¿éí øèíýòãýë”

ÓÁ. 1998 îí18. Àìàðñàéõàí.Ö, Öîëìîí.Ä. “Ãýðýýíèé ýðõ ç¿é” ÓÁ., 2002 îí. 19. Öîëìîí.Ä. “Ãýðýýíèé ýðõ ç¿é” ÓÁ., 2003 îí.20. Michael Jewell. “An introduction to English Contract law” Baden 199721. “International business law” 5th edition 1999. West law.22. ÕÇÄÕß. ÃÒÕÀÍ. Ìîíãîë Óëñûí Èðãýíèé õóóëèéí òàéëáàð. ÓÁ., 2005 îí

Ãàðûí àâëàãà, áîäëîãûí õóðààìæ:4. Ä. Ýíõçóë: Èðãýíèé ýðõ ç¿éí 40 áîäëîãî, 2009 îí.5. Á.Áóÿíõèøèã: Èðãýíèé ýðõ ç¿éí áîäëîãûí õóðààìæ, 1-ð õýâëýë, ÓÁ õîò 2009

îí.6. Á.Áóÿíõèøèã: Èðãýíèé ýðõ ç¿éí áîäëîãûí õóðààìæ I äýâòýð, ÓÁ õîò 2010

îí.

77



ñýòã¿¿ë, 2002 îí.4. Ýä õºðºíãº ºì÷ëºõ ýðõ, ò¿¿íòýé õîëáîîòîé ýä õºðºíãèéí ýðõèéí

á¿ðòãýëèéí òóõàé õóóëü 2002 îí5. Õóóëèéí ýòãýýäèéí óëñûí á¿ðòãýëèéí òóõàé õóóëü 2003 îí6. Êîìïàíèé òóõàé õóóëü 1999 îí7. Íºõºðëºëèéí òóõàé õóóëü 1994 îí8. Õîðøîîíû òóõàé õóóëü 1999 îí

78


ÄªÐªÂÄ¯ÃÝÝÐ Á¯ËÝÃ. ÈÐÃÝÍÈÉ ÝÐÕ Ç¯É ÄÝÕ ÒªËªªËªË


4.1 Òºëººëëèéí îéëãîëò, òºðºë

Èðãýíèé ýðõ ç¿éí õàðèëöààíä îðîëöîã÷ íü ººðºº òóõàéí ¿éëäëèéã áèå÷ëýí õèéõèéã õ¿ñýõã¿é áàéõ, ýñõ¿ë ÷àäàõã¿é, àìæèõã¿é áàéõ òîõèîëäîëä ò¿¿íèéã òºëººëºã÷ººð äàìæóóëàí õèéõ íü ýëáýã áàéäàã. Æèøýý íü:

1. Ýðõ ç¿éí ÷àäàìæã¿é ýòãýýä íü ýðõ ç¿éí õóâüä õóâüä õ¿÷èí òºãºëäºð õ¿ñýë çîðèãîî èëýðõèéëæ ÷àäàõã¿é. Èéìýýñ òýä ýðõ ç¿éí õàðèëöààíä òºëººëºã÷ººðºº äàìæóóëàí îðîëöäîã.

2. Õóóëèéí ýòãýýä íü ººðºº õýëöëèéã õèéõ áîëîìæã¿é. Ò¿¿íèé õóâüä áàéãóóëëàãóóä íü õýëöëèéã õèéõ áºãººä ýíýõ¿¿ ¿éëäýë íü òóõàéí õóóëèéí ýòãýýäèéí ¿éëäýë ãýæ òîîöîãäîíî.

3. Òºëººëëèéí õàðèëöàà íü äýýðõýýñ ãàäíà áîäèò ¿íäýñëýëèéã øààðääàã. Òóõàéëáàë, òîìîîõîí õóäàëäààíû òºâèéí ýçýìøèã÷ íü á¿õèé ë ãýðýýãýý ººðºº áàéãóóëæ àìæèõã¿é. Òèéìýýñ àæèëòàí àæèë÷èä íü ýíý òîõèîëäîëä ò¿¿íèéã òºëººëæ áàéäàã.

Ýðõ ç¿éí õàðèëöààíä îðîëöîã÷äûã äýìæèõèéí òóëä Èðãýíèé õóóëèéí 62-ð ç¿éë áîëîí ò¿¿íýýñ õîéøõè ç¿éë¿¿äýä øóóä òºëººëëèéí ¿íäñýí äýýð õèéõ áîëîìæèéã îëãîñîí áàéäàã. ¯¿íèé äàãóó àëèâàà ýòãýýä íü õýëöëèéã òºëººëºã÷ººðºº äàìæóóëàí õèéæ áîëíî.

Õýäèéãýýð òºëººëºã÷ õýëöýë õèéæ áàéãàà áîëîâ÷ ò¿¿íèé ¿ð äàãàâàð íü òºëººë¿¿ëýã÷èä ¿¿ñ÷ áàéäàã. Ãýðýýíèé àãóóëãà áîëîí õ¿÷èí òºãºëäºð áàéäàë íü òºëººë¿¿ëæ áàéãàà ýòãýýäèéí õ¿ñýë çîðèãîîñ õàìààðíà.

Èéíõ¿¿ õýëöëèéí ¿ð äàãàâàð òºëººë¿¿ëýã÷èä ¿¿ñýõèéí òóëä äàðààõ óðüä÷èëñàí íºõöºë á¿ðäñýí áàéõ ¸ñòîé.

Òºëººëºõ ýòãýýä ººðèéí õ¿ñýë çîðèãèéã èëýðõèéëýõ

Òºëººëºõ ýòãýýä íü ººðèéí õ¿ñýë çîðèãèéã èëýðõèéëäýã. Õýðýâ òýðýýð çºâõºí áóñäûí õ¿ñýë çîðèãèéã äàìæóóëæ áàéãàà áîë òºëººëëèéí õàðèëöàà áóñ õàðèí ýë÷ ãýæ íýðëýíý. Ýíýõ¿¿ áàéäàë íü òºëººëºë áà ýë÷èéí ÿëãàãäàõ ãîë ÿëãàà þì.

Òºëººëºõ ýòãýýä íü òºëººë¿¿ëýã÷èéí íýðèéí ºìíººñ òîäîðõîé ¿éëäýë õèéõ

Òºëººëæ áóé ýòãýýä íü áóñäûí íýðèéí ºìíººñ õýëöýë õèéõ áºãººä èéíõ¿¿ áóñäûí íýðèéí ºìíººñ õýëöýë õèéæ áóé ãýäýã íü õýëöýë õèéã÷ íºãºº òàëä ìýäýãäýæ áàéõûã øààðäàíà.

Ñýäâèéí çîðèëãî: Òºëººëëèéí îéëãîëò, òºðëèéí òàëààð ñóóðü ìýäëýã îëãîõ, èðãýíèé ýðõ ç¿éí õàðèëöààíä òºëººëëèéã õýðýãæ¿¿ëýõ, õóóëü ç¿éí ¿íýëýëò ä¿ãíýëò ºãºõ ÷àäâàð ýçýìøèõýä îðøèíî.

79

Òºëººëºõ á¿ðýí ýðõòýé áàéõ

Òºëººëºã÷ººð äàìæóóëàí õèéñýí õýëöëèéí ¿ð äàãàâàð íü ãàãöõ¿¿ òºëººëæ áàéãàà ýòãýýä íü òºëººëºõ á¿ðýí ýðõòýé ¿åä ë , ýñõ¿ë òºëººë¿¿ëæ áàéãàà ýòãýýä íü ò¿¿íèéã õ¿ëýýí çºâøººðñºí òîõèîëäîëä ë òºëººë¿¿ëýã÷èä ¿¿ñíý.

Ýäãýýðýýñ ä¿ãíýí àâ÷ ¿çâýë : Òºëººë¿¿ëýã÷èéí íýðèéí ºìíººñ òºëººëºã÷ íü àëèâàà õýëöëèéã õèéæ, õèéñýí õýëöëèéíõ íü ¿ð äàãàâàð òºëººë¿¿ëýã÷èä øóóä áèé áîëæ áàéäàã èðãýíèé ýðõ ç¿éí íýã òºðëèéí õàðèëöààã òºëººëºë ãýæ òîäîðõîéëæ áîëíî.

Òºëººëëèéí õàðèëöààíä îðîëöîã÷èä:

• Òºëººë¿¿ëýã÷èéí õ¿ñýë çîðèãîîñ ñàíààíààñ ¿ë õàìààðàí, òºëººëºã÷, ò¿¿íèé ýðõ, ¿¿ðãèéã õóóëü òîãòîîìæèä øóóä çààñíûã õóóëü ¸ñíû òºëººëºë ãýíý. Æèøýý íü, áàãà íàñíû õ¿ì¿¿ñèéí íýðèéí ºìíººñ ò¿¿íèé ýöýã, ýõ, àñðàí õàìãààëàã÷ íü õýëöýë õèéæ àëèâàà ýðõ ç¿éí õàðèëöààíä îðîëöîõ, ÕÕÊ-èéí ã¿éöýòãýõ çàõèðàë òºëººëºõ ãýõ ìýò.

• Õóóëèéí ýòãýýäèéí áàéãóóëëàãà øèéäâýð ãàðãàæ ººðèéí íýðèéí ºìíººñ áóñàäòàé ãýðýý, õýëöýë, áóñàä õóóëü ç¿éí ¿éëäýë õèéõ ýðõèéã òîäîðõîé ýòãýýäýýð ã¿éöýòã¿¿ëýõèéã òîìèëñîí çàõèðãààíû àêòûí ¿íäñýí äýýð òºëººëºã÷èéí á¿ðýí ýðõèéã òîãòîîæ áîëíî. Æèøýý íü: òºëººëºã÷èéí ãàçàð õóóëèéí ýòãýýäèéã òºëººëºõ

• Õî¸ð òàëûí ñàéí äóðûí ¿íäñýíä áàéãóóëñàí õýëöëèéí ¿íäñýí äýýð òºëººëëèéí õàðèëöàà ¿¿ñ÷ áîëíî. Íýã ýòãýýä ººðèéí íýðèéí ºìíººñ õóóëü ¸ñíû òîäîðõîé ¿éë àæèëëàãàà

ã¿éöýòã¿¿ëýõ á¿ðýí ýðõèéã íºãºº ýòãýýäýä îëãîñíîî áè÷ãýýð òîäîðõîéëñíûã èòãýìæëýë ãýíý. Èòãýìæëýë íü òºëººëºã÷èéí á¿ðýí ýðõ, ò¿¿íèé ýðõ, ¿¿ðýã, ýðõ õýìæýýã òîäîðõîéëñîí õóóëü ç¿éí à÷ õîëáîãäîë á¿õèé áàðèìò áè÷èã þì.

Èòãýìæëýë ÿìàð ãýðýý, õýëöýë, ¿¿ðýã äààëãàâðûã ÿìàð õóãàöààíä õýðõýí ÿàæ áèåë¿¿ëýõ íºõöºë áîëçëûã íºãºº ýòãýýäýä ñàíàë áîëãîäîã. Íºãºº ýòãýýä óã ñàíàëûã çààâàë õ¿ëýýí àâàõ ¿¿ðýãã¿éí çýðýãöýý õýðýâ õ¿ëýýí àâñàí áîë èòãýìæëýëèéí àãóóëãûã ººð÷ëºõ ýðõã¿é áàéíà. Ýíý øèíæýýð íü àâ÷ ¿çâýë èòãýìæëýë íü íýã òàëûí õýëöýë þì. Èòãýìæëýë íü íýã òàëûí õýëöýë áîëîõûíõîî õóâüä õýëöýëä òàâèãääàã øààðäëàãûã ìºí õàíãàñàí áàéíà.

Èòãýìæëýëä òàâèõ õóóëü ç¿éí øààðäëàãà

Èòãýìæëýëèéã õýëáýðèéí õóâüä àìààð áîëîí áè÷ãýýð õèéæ áîëíî. Èòãýìæëýëèéã õóóëüä áè÷ãýýð õèéõýýð çààñàí, òàëóóä áè÷ãýýð õèéõýýð õàðèëöàí òîõèðîëöñîí áîë áè÷ãýýð õèéíý.

Áè÷ãýýð îëãîñîí èòãýìæëýëä äàðààõ øààðäëàãà òàâèãäàíà:- Èòãýìæëýëä èòãýìæëýë îëãîã÷ ãàðûí ¿ñýã çóðñàí áàéõ- Èòãýìæëýëä îëãîñîí îí, ñàð, ºäðèéã çààíà.

80


Èòãýìæëýë íü õóãàöààòàé áà õóãàöààã¿é áàéíà. Èòãýìæëýëèéí äýýä õóãàöàà 3 æèë, õàðèí èòãýìæëýëä õóãàöàà çààãààã¿é áîë èòãýìæëýãäýã÷èä îëãîñîí ºäðººñ ýõëýí íýã æèëèéí äîòîð õ¿÷èí òºãºëäºð áàéõ áà èòãýìæëýë îëãîñîí îí, ñàð,ºäðèéã áè÷ýýã¿é áîë ýðõ ç¿éí áàðèìò áè÷èã áîëæ ÷àäàõã¿é.

- Èòãýìæëýëèéã õóóëüä çààñàí áîë íîòàðèàòààð ãýð÷ë¿¿ëýõ - Èòãýìæëýëèéã òîäîðõîé õóãàöààãààð îëãîõ áîë õóãàöààã çààõ

Èòãýìæëýë òîäîðõîé íýð á¿õèé ýçýíòýé, ººðººð õýëáýë èòãýìæëýãäýã÷èéí îâîã, íýð áè÷èãäñýí áàéõ ¸ñòîé.

Èòãýìæëýë òîäîðõîé õóãàöààòàé áàéõ Òºëººëºã÷èéí á¿ðýí ýðõ òîäîðõîé òóñãàãäñàí áàéõ

- Èòãýìæëýãäýã÷èéí ºðãºí õ¿ðýýòýé õýëöýë, õóóëü ç¿éí ¿éëäýë õèéõ á¿ðýí ýðõ îëãîñîí èòãýìæëýëèéã åðºíõèé èòãýìæëýë ãýíý.

- Òºëººëºã÷èéí ¿éëäýæ áîëîõ òîäîðõîé òîîíû èõýâ÷ëýí íýã òºðëèéí ¿éëäë¿¿äèéã õèéëãýõýýð á¿ðýí ýðõ îëãîñîí èòãýìæëýëèéã òóñãàé èòãýìæëýë ãýíý.

- Íýã óäààãèéí òîäîðõîé ¿éëäëýýð õýëöýë áóþó õóóëü ç¿éí ¿éëäýë õèéõ èòãýìæëýëèéã íýã óäààãèéí èòãýìæëýë ãýíý.


1. Ýðõ ç¿éí õàðèëöààí äàõü òºëººëºëèéí õýðýãöýý, øààðäëàãà, à÷ õîëáîãäëûã òàéëáàðëàíà óó.

2. Òºëººëºõ á¿ðýí ýðõ, ò¿¿íèéã õýðýãæ¿¿ëýõ õóóëü ç¿éí ¿íäýñëýëèéã òîäîðõîéëíî óó.

3. Òºëººëºõ á¿ðýí ýðõã¿é ýòãýýä áóñäûã òºëººëºõ, ò¿¿íèé ¿ð äàãàâðûã æèøýýí äýýð òàéëáàðëàíà óó.

4. Èòãýìæëýëä òàâèãäàõ øààðäëàãûã òîäîðõîéëæ, èòãýìæëýëèéí òºñºë áîëîâñðóóë.

Ãóðàâ. Äàñãàë:

Ð-íü ººðèéí ºì÷ëºëèéí îðîí ñóóöûã ñóëëàæ, ò¿¿íèéã çàõèðàí çàðöóóëàõ ýðõ îëãîñîí èòãýìæëýëèéã Õ-ä îëãîí, íîòàðèàòààð ãýð÷ë¿¿ëæýý. Ð-íü óã èòãýìæëýëèéã îëãîñíûõîî ìàðãààø íü îðîí ñóóöàà õóäàëäàõàà áîëüñîí òóõàé ôàêñûã Õ-ä èëãýýñýí áîëîâ÷ ò¿¿íèé óòàñ òåõíèêèéí ñààòàëòàé áàéñíû

Èòãýìæëýë

Åðºíõèé Íýã óäààãèéí Òóñãàé

81

óëìààñ îðîí ñóóöûã À-ä õóäàëäñàí áàéíà. Õ íü Ð-èéí íýðèéí ºìíººñ À-òàé õóäàëäàõ õóäàëäàí àâàõ ãýðýý õèéí, íîòàðèàòààð ãýð÷ë¿¿ëæ, óëñûí á¿ðòãýëä á¿ðòã¿¿ëæýý. Ð-íü áàéðûã À-ä õóäàëäñàí òóõàé ìýäìýãö õóäàëäàõ õóäàëäàí àâàõ ãýðýýã õ¿÷èíã¿éä òîîöóóëàõûã øààðäàæ, À-ààñ áàéð ÷ºëººëæ ºãºõèéã øààðäñàí áîëîâ÷ À ò¿¿íèéã øààðäëàãûã õ¿ëýýí àâõààñ òàòãàëçàâ. Òèéìýýñ Ð íü õóäàëäàõ õóäàëäàí àâàõ ãýðýýã õ¿÷èíã¿é áîëãîõ òóõàé íýõýìæëýë ø¿¿õýä ãàðãàæýý. Ð-íü èòãýìæëýëä çààñàí ¿éëäëèéã íýí äàðóé çîãñîîõ òóõàé ôàêñûã õóäàëäàõ õóäàëäàí àâàõ ãýðýý õèéãäýõýýñ ºìíº Õ-ä èëãýýñýí ãýäãýý íîòîëæ Õ-ã õóäàëäàõ áà õóäàëäàí àâàõ òóõàé ãýðýý õèéõ ýðõã¿é ãýæýý.

Àñóóëò. Ð-èéí øààðäëàãà ¿íäýñëýëòýé þó?

- Èòãýìæëýë õ¿÷èí òºãºëäºð áàéõûí òóëä ÿìàð øààðäëàãà õàíãàñàí áàéõ ¸ñòîé âý?

- Ð-èéí Õ-ä îëãîñîí èòãýìæëýë ÿìàð òºðëèéí èòãýìæëýë âý?


1. Ìîíãîë Óëñûí õóóëü 1992 îí 2. Èðãýíèé õóóëü 2002 îí3. Ä.Íàðàí÷èìýã “Èðãýíèé ýðõ ç¿éí ¿íäñýí àñóóäàë” I äýâòýð 1999 îí 4-27-ð

òàë4. Ò.Ìºíõæàðãàë “Ìîíãîë óëñûí èðãýíèé ýðõ ç¿é” /åðºíõèé àíãè/ 2000 îí

40-90-ð òàë 5. Ä.Áàò-ªëçèé “Èðãýíèé ýðõ ç¿é 1” ÓÁ,2003 îí 27-73-ð òàë 6. Î.Æàìáàëäîðæ “Ìîíãîë óëñûí èðãýíèé ýðõ ç¿é” /åðºíõèé ¿íäýñëýë/ 2004

îí 76-184-ð òàë 7. Á.Óëààíáààòàð “ Èðãýíèé ýðõ ç¿é: òàéëáàð òîëü” 2005 îí 8. Ý. Áàéãàëü. Èðãýíèé ýðõ ç¿éí åðºíõèé àíãè. 2009 îí 9. “Ìîíãîë óëñûí èðãýíèé õóóëèéí òàéëáàð. ÓÁ 2007 îí 10. Õàñàãò õàéðõàí äýýä ñóðãóóëü, Õóóëü ç¿éí ìýäýýëëèéí òºâ, Èðãýíèé õóóëèóä

(1926, 1952, 1963, 1994, 2002) II Áîòü, ÓÁ, 2002 11. Á.Áàòòºìºð “Ìîíãîë Óëñûí èðãýíèé ýðõ ç¿éí çàðèì àñóóäàë” ÓÁ.,2004 îí 12. Ò.Ìºíõæàðãàë “Ìîíãîë óëñûí èðãýíèé öààçûí òîâ÷îîí ” ÓÁ, 2006 îí 13. Á.Áóÿíõèøèã “Èðãýíèé ýðõ ç¿é” –áîäëîãûí õóðààìæ ÓÁ, 2009 îí14. Ñ.Íàðàíãýðýë, Ýðõ ç¿éí ýõ òîëü áè÷èã, ÓÁ, 2007 îí 15. Á. Òýì¿¿ëýí, Ä. Ýíõçóë, Á. Áóÿíõèøèã, Èðãýíèé ýðõ ç¿éí åðºíõèé àíãè,

ÓÁ., 2010.16. Òîëñòîé, Ãðàæäàíñêîå ïðàâî, Ìîñêâà, 1996-1998 ã17. Ñóõàíîâ, Ãðàæäàíñêîå ïðàâî, Ìîñêâà, 1998 ã18. Èëÿðíîâà, Ãðàæäàíñêîå ïðàâî, Ìîñêâà, 1998 ã 19. Ïîä ðåä Àëåêñååâà.À.À, Òîëñòîãî Þ.Ê. “Ãðàæäàíñêîå ïðàâî” Òîì.Ì.1996 ã20. Ïîä ðåä Êðàñàâ÷èêîâà.Î.À “Ãðàæäàíñêîå ïðàâî “. Ì.1988 ã21. Ïîä ðåä Ñóõàíîâà.Å.À “Ãðàæäàíñêîå ïðàâî”. Ì., 2002 ã

82


ÒÀÂÄÓÃÀÀÐ Á¯ËÝÃ. ÈÐÃÝÍÈÉ ÝÐÕ Ç¯É ÄÝÕ ÕÓÃÀÖÀÀ

Ñýäýâ 1: Èðãýíèé ýðõ ç¿é äýõ õóãàöàà, îéëãîëò, àíãèëàë

Íýã. Ñåìèíàð:

Èðãýíèé ýðõ ç¿éä õóãàöààã òîîëîõ çîõèöóóëàëò

Èðãýíèé ýðõ ç¿éí õàðèëöààíä õóãàöààòàé õîëáîîòîé àñóóäàë ÷óõàë ¿¿ðýã ã¿éöýòãýõ íü ýëáýã òóë ÈÕ-èéí §§71-73-ò òóñãàñàí õóãàöàà òîîëîõ àðãûã ñóäëàõ øààðäëàãàòàé. Ýäãýýð çîõèöóóëàëò íü ÿìàð íºõöºëä õóãàöàà áàðèìòëàõ ¿¿ðýã ¿¿ñýõ òóõàé çîõèöóóëààã¿é, ãàãöõ¿¿ òîãòñîí õóãàöààã õýðõýí òîîëîõ, òîäîðõîéëîõ àðãûã òóñãàñàí. Èðãýíèé ýðõ ç¿éí ñàëáàðò áàðèìòàëáàë çîõèõ õóãàöààã:

• ýðõ õýðýãæ¿¿ëýõ õóãàöàà, ÈÕ-èéí §§58.6,59.4,60.3 ã.ì.• ¿¿ðýã áèåë¿¿ëýõ õóãàöàà, ÈÕ-èéí §208• ýðõ õàìãààëàõ õóãàöàà• ãîìäëûí øààðäëàãà ãàðãàõ õóãàöàà, ÈÕ-èéí §§254.6, 349• áàòàëãààò õóãàöàà, ÈÕ-èéí §§254.6/7• õººí õýëýëöýõ õóãàöàà ÈÕ-èéí §§74-82 çýðýã óõàãäàõóóíààð

òýìäýãëýäýã.

Ñýäâèéí çîðèëãî: Èðãýíèé ýðõ ç¿é äýõ õóãàöàà, ò¿¿íèé òºðëèéí òàëààð îíîëûí ìýäëýãòýé áîëîõ, õóãàöàà çºð÷èãäñºíººñ ¿¿ñýõ ¿ð äàãàâðûã øèéäâýðëýõ ÷àäâàð ýçýìøèõýä îðøèíî.

ÈÕ-èéí §§71-73 /õóãàöààã òàéëáàðëàõ õóóëüä çààñàí àðãà/

õóóëüä çààñàí

Æèøýý íü: - ãîìäëûí øààðäëàãà ãàðãàõ õóãàöàà, ÈÕ-èéí §§254.6, 349- õººí õýëýëöýõ õóãàöàà, ÈÕ-èéí §§75

ø¿¿õýýð òîãòîîñîí

ãýðýý, õýëöýëä òóñãàñàí

Æèøýý íü:-áàòàëãààò õóãàöàà- ¿¿ðýã ã¿éöýòãýõ õóãàöàà- òàëóóä õººí õýëýëöýõ õóãàöàà çýðãèéã õóóëüä çààñíààñ ººðººð òîõèð÷ áîëíî

83

Õóãàöààã òîîëîõ ¿íäñýí çàð÷èì

Õóãàöààã òîîëîõäîî á¿õýë ºäðèéã òîîöîîíû íýãæ áîëãîí àøèãëàõ íü õàìãèéí ò¿ãýýìýë àðãà ãýäãèéã ÈÕ-èéí §73.1-ýýñ õàðæ áîëíî. ªºðººð õýëáýë, ¿éë ÿâäàë áîëñîí ºäðèéí öàãààñ õóãàöàà äóóñàõ ºäðèéí öàã õ¿ðòýë òîîöîõ áóñ, ãàãöõ¿¿ òîäîðõîé ºäðººñ õóãàöàà äóóñàõ ºäðèéã á¿õýëä íü íýðëýæ òîîëíî.

ÈÕ-èéí §72.1-ä òóñãàñíààð õóãàöààã ýõë¿¿ëæ áóé ¿éë ÿâäàë áîëñîí ºäðèéã òîîöîõã¿é, äàðàà÷èéí ºäðººñ ýõëýí òîîëíî. Òóõàéëáàë ø¿¿õèéí øèéäâýð õóãàöààã ýõë¿¿ëýõ áîë óã øèéäâýðèéã ãàðäóóëñàí ºäðèéã òîîöîõã¿é. Õàðèí òîäîðõîé ¿éë ÿâäàë áîëîõ ýñýõ íü ÷óõàë áèø, õóàíëèéí ºäºð ººðºº õóãàöààã ýõë¿¿ëæ áóé öîðûí ãàíö ¿ç¿¿ëýëò áîë ýíý ºäðººñ ýõëýí õóãàöààã òîîëíî.

Æèøýý: 4 ñàðûí 1-ýýñ õîéø 14 õîíîãèéí äîòîð ò¿ðýýñèéí òºëáºðèéã òºëºõ òóõàé òîõèðîëöîîíä 4 ñàðûí íýãíèéã îðîëöóóëàí õóãàöààã òîîëíî. Ìºí õóâü õ¿íèé òºðñºí ºäðººñ ýõëýí õóãàöàà òîîëîõ áîë óã ºäðèéã îðîëöóóëíà. 1989 îíû 9 ñàðûí 15-íä òºðñºí ýòãýýä 2007 îíû 9 ñàðûí 14-íèéã äóóñìàãö íàñàíä õ¿ðíý.

ªäðººð òîãòîîñîí õóãàöàà íü óã õóãàöààã äóóñàõ ñàðûí ìºí ºäºð äóóñíà. Äîëîî õîíîã, ñàðààð òîãòîîñîí õóãàöàà äàðàà÷èéí äîëîî õîíîãèéí ýñâýë ñàðûí òóõàéí ãàðèã, ºäºð äóóñíà. Æèøýý íü, 2 ñàðûí 3-íû õî¸ð äàõü ºäºð ø¿¿õèéí øèéäâýðèéã ãàðäóóëñíààð ýõëýõ äîëîî õîíîãèéí õóãàöàà 2 ñàðûí 10-íû õî¸ð äàõü ºäðèéí 24 öàãò äóóñãàâàð áîëíî. Ñàðààð òîãòîîñîí õóãàöààíû õóâüä õóàíëèéí ñàð íèéò õýä õîíîãòîé áîëîõ íü à÷ õîëáîãäîëã¿é. Òèéìýýñ 1 ñàðûí 31-íä ýõëýõ ñàðûí õóãàöàà 2 ñàðûí 28-íä äóóñíà.

Òîîëîõ õóãàöààíû ýöñèéí ºäºð õàãàñ, á¿òýí ñàéí ºäºð ýñâýë îëîí íèéòèéí àìðàëòûí ºäºð òààðâàë õóãàöààã ñóíãàæ, äàðàà÷èéí àæëûí ºäºð äóóñàõààð òîîöíî, ÈÕ-èéí §72.2. Ýíý çîõèöóóëàëò ãýðýýíèé ã¿éöýòãýë ÿâóóëàõ, õ¿ñýë çîðèã èëýðõèéëýõ áîëîí õóãàöàà õýòð¿¿ëñýí ýñýõèéã òîãòîîõîä à÷ õîëáîãäîëòîé. Ìºí õººí õýëýëöýõ õóãàöàà äóóñàõ òîõèîëäîëä òºñººòýé õýðýãëýãäýíý.

Ò¿¿í÷ëýí ÈÕ-èéí §73-ò õóàíëèéí æèëèéã õýðõýí òîîöîõ, äîëîî õîíîã, ãàðèã, õîíîã, öàãààð òîãòîîñîí õóãàöààã õýðõýí òîîöîõ òóõàé òàéëáàð àãóóëæýý. Èéíõ¿¿ õóãàöàà äóóññàí íü òîãòîîãäâîë ìàòåðèàëëàã ýðõ ç¿éí òóñãàé çîõèöóóëàëòàä òóñãàñàí ýðõ ç¿éí ¿ð äàãàâàð áèé áîëíî. Ïðîöåññûí ýðõ ç¿éä àëèâàà õóãàöàà äóóñãàâàð áîëñíû äàðàà øèíýýð èëýðñýí íºõöºë áàéäëûí óëìààñ õýðãèéã õÿíàõ áîëîìæòîé, ÈÕØÕØÒÕ-èéí §179.

Õººí õýëýëöýõ õóãàöààíû òóõàé åðºíõèé îéëãîëò

Õººí õýëýëöýõ õóãàöàà ãýäýãò àëèâàà øààðäàõ ýðõèéã ø¿¿õýýð õýðýãæ¿¿ëýõ áîëîìæèò õóãàöààã õóóëüä òóñãàñíûã îéëãîíî. Ýíý íü òîäîðõîé õóãàöàà ºíãºðñíººð óã øààðäëàãûã íîòëîõ áîëîìæ õîìñäîæ, õóóëü ñàõèóëàõ áàé ãóóë-ëàãàä õàíäàí ã¿éöýòã¿¿ëýõ ÿâäàë õ¿íäðýëòýé áîëäîãòîé õîëáîîòîé. Õººí õýëýëöýõ õóãàöàà ºíãºðâºë òóõàéí øààðäàõ ýðõèéã ýðõ ç¿éí à÷ õîëáîãäîëã¿é

84


áîëíî õýìýýí ¿çýõýýð õóóëü òîãòîîã÷ øèéäñýí. Òèéìýýñ ¿¿ðýã ã¿éöýòãýã÷ ¿¿ðãèéí ã¿éöýòãýëèéã õàíãàõààñ á¿ðìºñºí òàòãàëçàõ ýðõòýé áîëäîã, ÈÕ-èéí §82.

Õººí õýëýëöýõ õóãàöàà íü çàðèì òàëààðàà íèéòèéí àøèã ñîíèðõëûã õàìãààëàõ çîðèëãîòîé, çààâàë áèåë¿¿ëáýë çîõèõ õóóëü òîãòîîìæ þì. Òèéìýýñ õººí õýëýëöýõ õóãàöààã ãýðýýíèé òîõèðîëöîîíû ¿íäñýí äýýð óðòàñãàõ áîëîìæã¿é. Õàðèí òàëóóäûí õ¿ñýëòýýð ø¿¿õýýñ ººð÷ëºí òîãòîîæ áîëíî, ÈÕ-èéí §75.3.

Õººí õýëýëöýõ õóãàöàà õàìààðàõ ýðõ¿¿ä

ÈÕ-èéí §74.1-èéí äàãóó çºâõºí øààðäàõ ýðõýä ë õººí õýëýëöýõ õóãàöàà ãýñýí óõàãäàõóóí õàìààðàëòàé. Øààðäàõ ýðõýýñ áóñàä ñóáüåêòèâ ýðõèéí õóâüä õººí õýëýëöýõ õóãàöàà äóóñíà ãýñýí îéëãîëò áàéõã¿é. Òóéëûí ýðõèéí õóâüä òóñ ýðõèéí çºð÷èëòýé õîëáîîòîé ¿¿äýæ áóé øààðäàõ ýðõ¿¿äýä õººí õýëýëöýõ õóãàöààòàé õîëáîîòîé çîõèöóóëàëòûã õýðýãëýõ íü áèé. Ó÷èð íü ºì÷ëºõ ýðõèéí õººí õýëýëöýõ õóãàöàà äóóñíà ãýñýí îéëãîëò áàéõã¿é ÷ ¿¿íèéã çºð÷ñºí ¿éëäýë á¿ðýýñ ýõëýí õîëáîãäîõ øààðäàõ ýðõèéí õººí õýëýëöýõ õóãàöààã òîîëîõ áîëîìæòîé.

Õººí õýëýëöýõ õóãàöààã òîäîðõîéëîõ íü

Õóóëüä ººðººð çààãààã¿é áîë õººí õýëýëöýõ åðºíõèé õóãàöàà 10 æèë áàéõààð ÈÕ-èéí §75.1-ä çààæýý. Ýíýõ¿¿ åðºíõèé çîõèöóóëàëò íü õóóëüä òóñãàéëñàí çààëò áàéõã¿é òîõèîëäîëä õýðýãëýãäýíý. ÈÕ-èéí §75.2-ò äýýðõýýñ áîãèíî õººí õýëýëöýõ õóãàöààã òóñãàéëàí çîõèöóóëñàí, ìºí òóñãàé àíãèä ýíý òàëààð íèëýýä çîõèöóóëàëòûã îðóóëñàí áàéíà.

ÈÕ-èéí §75.2-ò ãýðýýíèé ¿¿ðýãòýé õîëáîîòîé õººí õýëýëöýõ õóãàöàà 3 æèë, ¿ë õºäëºõ õºðºíãºòýé õîëáîîòîé ãýðýýíèé ¿¿ðãèéí õººí õýëýëöýõ õóãàöàà 6 æèë, õººí õýëýëöýõ õóãàöàà, òîãòìîë õóãàöààíä ã¿éöýòãýõ ¿¿ðãèéí õóâüä 3 æèë, ãýì õîð ó÷ðóóëñàíòàé õîëáîîòîé øààðäàõ ýðõ 5 æèëèéí õººí õýëýëöýõ õóãàöààòàé áàéõààð òóñ òóñ çîõèöóóëñàí áàéíà.

Èðãýíèé ýðõ ç¿éí òóñãàé àíãèàñ äýýðõòýé õîëáîãäóóëàí ÈÕ-èéí §§298.1, 376, 395 çýðãèéã äóðüäàæ áîëíî. Õàðèí àëèâàà øààðäàõ ýðõèéã ø¿¿õèéí øèéäâýðèéí ¿íäñýí äýýð òîãòîîñîí áîë õººí õýëýëöýõ õóãàöàà íü øèéäâýð õ¿÷èí òºãºëäºð áîëñíîîñ õîéø 10 æèë áàéíà, ÈÕ-èéí §80.1. Õººí õýëýëöýõ õóãàöààã òîîëîõîä ¿¿ðýã ã¿éöýòãýã÷ áîëîí ¿¿ðýã ã¿éöýòã¿¿ëýã÷ ñîëèãäîõ ÿâäàë íºëºº ¿ç¿¿ëýõã¿é. Ýðõ çàëãàìæëàã÷ ãóðàâäàã÷ ýòãýýäýä ýðõ øèëæñýí ÷ øààðäàõ ýðõèéí ºìíºõ ýòãýýäèéí ýçýìøèëä áàéñàí ¿åýñ õººí õýëýëöýõ õóãàöààã ¿ðãýëæë¿¿ëýí òîîëíî, ÈÕ-èéí §81.1.

Õººí õýëýëöýõ õóãàöààã òîîëæ ýõëýõ ¿å:

ÈÕ-èéí §76.1-èéí äàãóó õººí õýëýëöýõ õóãàöààã øààðäàõ ýðõ ¿¿ññýí ¿åýñ òîîëíî. Øààðäàõ ýðõ ¿¿ññýí ìº÷ íü þóíû ºìíº õîëáîãäîõ ¿¿ðãèéã øààðäàæ áîëîõ, øààðäëàãàòàé áîë õîëáîãäîõ íýõýìæëýë ãàðãàæ áîëîõ ¿åýñ ýõëýí

85

òîäîðõîéëîãäîõ áîë ¿¿íä ãýðýý áàéãóóëñàí ýñâýë ãýì õîð ó÷ðóóëñàí ¿éëäýë õèéñýí ºäðèéã îéëãîíî. ÈÕ-èéí §76.2-ò ýíý çàð÷ìààñ õàçàéõ òîõèîëäëóóäûã çîõèöóóëñàí. Àëèâàà øààðäàõ ýðõ ¿¿ñýõ ýñýõ íü ãýðýý öóöëàõ, õ¿÷èí òºãºëäºð áóñ áîëãîõ, ãýðýýíýýñ òàòãàëçàõ çýðãýýñ ìºí øàëòãààëàõààð áîë (ÈÕ-èéí §§355, 227, 256 ãýõ ìýò) õººí õýëýëöýõ õóãàöàà íü ýäãýýð ýðõèéã õýðýãæ¿¿ëæ áîëîõóéö öàã ìº÷ººñ ýõýëíý.

Õººí õýëýëöýõ õóãàöàà ò¿ð çîãñîõ, õîéøëóóëàõ, òàñàëäàõ:

Õººí õýëýëöýõ õóãàöààã ò¿ð çîãñîîõ íºõöºë áàéäàë ¿¿ññýí áîë ýíý õóãàöààã õººí õýëýëöýõ õóãàöààíä îðóóëàí òîîëîõã¿é. ÈÕ-èéí §78.1-ä çààñàí òîõèîëäëóóä áèé áîëñîí áîë õººí õýëýëöýõ õóãàöàà ò¿ð çîãñîõ áà ýíý áàéäàë ºíãºðºõºä äýýðõèéã öààø ¿ðãýëæë¿¿ëýí òîîëíî. Òýãýõýýð 3 æèë ¿ðãýëæëýõ õººí õýëýëöýõ õóãàöàà áàéñàí áîë òýð íü ò¿ð çîãññîí õóãàöààãààð óðòñàõ þì. Ýäãýýðò ¿íäñýíäýý øààðäàõ ýðõèéí ýçýí ýðõ ç¿éí ¿¿äíýýñ ýñâýë ººð áóñàä áîäèò øàëòãààíààð ýðõýý õýðýãæ¿¿ëýõ áîëîìæã¿é íºõöºë áàéäëûã õàìðóóëàí îéëãîõ áºãººä æèøýýëýõýä ¿¿ðýã ã¿éöýòãýã÷ ¿¿ðãýý ã¿éöýòãýõýýñ òàòãàëçñàíûã ¿¿ðýã ã¿éöýòã¿¿ëýã÷ õ¿ëýýí çºâøººðñºí áîë ýíý õîîðîíä õººí õýëýëöýõ õóãàöààã òîîëîõã¿é õ¿ëýýíý, ÈÕ-èéí §78.1.2.

Ò¿¿í÷ëýí ÈÕ-èéí §78.4-ò çààñàí íºõöºë áàéäàë áèé áîëñîí áîë õººí õýëýëöýõ õóãàöàà äóóñãàâàð áîëîõ îãíîîã õîéøëóóëíà. Èéì íºõöºëä õººí õýëýëöýõ õóãàöàà ò¿ð çîãñîõ ¿íäýñëýë àðèëñàíààñ õîéø 6 ñàðûí äîòîð õººí õýëýëöýõ õóãàöààã òîîëîõã¿é. Õàðèí õººí õýëýëöýõ õóãàöàà ò¿ð çîãñîîõ øàëòãààí ýíý õóãàöàà äóóñãàâàð áîëîõîîñ 6 ñàðûí ºìíº àðèëñàí áîë ÈÕ-èéí §78.4-ò çààñíààð õººí õýëýëöýõ õóãàöààã õîéøëóóëàõ øààðäëàãàã¿é.

Õººí õýëýëöýõ õóãàöàà íü òàñàëäàõ òîõèîëäîëä òàñàëäñàí ºäðººñ ºìíº òîîëîãäñîí õóãàöàà õàìààðàõã¿é áºãººä èéíõ¿¿ òàñàëäàõ ¿íäýñëýë àðèëñíû äàðàà õóãàöààã øèíýýð òîîëíî, ÈÕ-èéí §79.7. Õººí õýëýëöýõ õóãàöàà íü ýðõ á¿õèé òàëûí ç¿ãýýñ õóóëüä òîãòîîñîí æóðìààð íýõýìæëýë ãàðãàñàí ýñõ¿ë ¿¿ðýã ã¿éöýòãýã÷ òàë íü ýðõ á¿õèé òàëä õàíäàí óðüä÷èëãàà îëãîõ, õ¿¿ òºëºõ, áàòàëãàà ãàðãàõ áóþó áóñàä õýëáýðýýð øààðäëàãûã õ¿ëýýí çºâøººðñºí áîë òàñàëäàíà, ÈÕ-èéí §79.1. Ø¿¿õýä íýõýìæëýë ãàðãàñàí íºõöºëä ø¿¿õèéí àæèëëàãàà äóóñãàâàð áîëñíîîð õººí õýëýëöýõ õóãàöààíû òàñàëäàë çîãñîíî, ÈÕ-èéí §79.3. Èíãýýä ÷ ìàðãààíûã ýöýñëýí øèéäâýðëýæ ÷àäààã¿é áîë õººí õýëýëöýõ õóãàöàà äýýð äóðüäñàí÷ëàí øèíýýð ýõëýí òîîëîãäîíî.

Ýðõ ç¿éí à÷ õîëáîãäîë

Õººí õýëýëöýõ õóãàöàà äóóñàõàä àëèâàà øààðäëàãà á¿ðýí õýìæýýãýýð îðøèí áàéõ áîëîâ÷ ýíý ìº÷ººñ ýõëýí ¿¿ðýã ã¿éöýòãýã÷ ¿¿ðãýý ã¿éöýòãýõýýñ á¿ðìºñºí òàòãàëçàõ ýðõòýé áîëäîã, ÈÕ-èéí §82.1. Ýíýõ¿¿ òàòãàëçàõ ýðõèéã õýðýãæ¿¿ëñíýýð øààðäàõ ýðõ õýçýý ÷ äàõèí õýðýãæèõ áîëîìæã¿é áîëíî ãýñýí ¿ã. Òèéìýýñ õýðýã ìàðãààí õÿíàí øèéäâýðëýõ ÿâöàä õàðèóöàã÷ äýýðõ òàòãàëçàõ ýðõèéã õýðýãæ¿¿ëáýë íýõýìæëýëèéã õýðýãñýõã¿é áîëãîíî.

86


Ãýõäýý ýíý íü òóõàéí íýõýìæëýëèéí øààðäëàãà õóóëü ñàõèóëàõ áàéãóóëëàãààð äàìæóóëàí õýðýãæ¿¿ëýõ áîëîìæã¿é áîëîõîîñ áóñ ýðõ íü õýâýýð áàéõ òóë õàðèóöàã÷ õ¿ñâýë ¿¿íèéã áèåë¿¿ëæ áîëíî. Òèéìýýñ òýðýýð õººí õýëýëöýõ õóãàöàà äóóñãàâàð áîëñîí áàéõàä ¿¿ðãýý ã¿éöýòãýõ þì áîë ã¿éöýòãýñýí ¿¿ðãýý áóöààí øààðäàõ ýðõã¿é, ÈÕ-èéí §82.3.

Ãîìäëûí øààðäëàãà ãàðãàõ õóãàöàà:

Õººí õýëýëöýõ õóãàöààíààñ òóñãàé àíãèä òóñãàãäñàí ãîìäëûí øààðäëàãà ãàðãàõ õóãàöààã ÿëãàæ ¿çýõ íü ç¿éòýé. Õóóëüä çààñàí õººí õýëýëöýõ õóãàöàà äóóñàõàä óã øààðäàõ ýðõ ¿¿ññýí õýâýýð áàéõ áà çºâõºí ýñðýã òàë òàòãàëçàõ ýðõ õýðýãæ¿¿ëñíèé óëìààñ øààðäëàãûã ø¿¿õýýð õýðýãæ¿¿ëýõ áîëîìæ ¿ã¿é áîëäîã áîë ãîìäëûí øààðäëàãà ãàðãàõ õóãàöàà ºíãºðìºãö øààðäàõ ýðõ ¿¿ñýõ ÷ áîëîëöîîã¿é þì. ªºðººð õýëáýë, ãîìäëûí øààðäëàãà ãàðãàõ õóãàöàà íü øààðäëàãûí àãóóëãûã ¿ã¿éñãýõ íºõöºë ìºí.

Õººí õýëýëöýõ õóãàöàà íü èõýâ÷ëýí àíõäàã÷ øààðäàõ ýðõòýé õîëáîîòîé çîõèöóóëàãäàõ áîë ãîìäëûí øààðäëàãà ãàðãàõ õóãàöàà íü ãîë òºëºâ ýðõ ç¿éí áàéäëûã ººð÷ëºõºä ÷èãëýäýã õýëöýë õ¿÷èí òºãºëäºð áóñàä òîîöóóëàõ, ãýðýýã öóöëàõ, ãýðýýíýýñ òàòãàëçàõ ýðõýä õàìààðíà. Ìºí çàðèì òîõèîëäîëä äîãîëäîëòîé õîëáîîòîé ýðõ ¿¿ñýõ óðüä÷èëñàí íºõöºë áîëäîã. Æèøýý íü, ÈÕ-èéí §§254.6, 349 ãýõ ìýò.

Õî¸ð. Äàñãàë:

Òîõèîëäîë øèíæëýõ

à). ¯éëäâýðëýë ýðõëýã÷ ¯ íýãýí òàâèëãûí äýëã¿¿ðýýñ 2004 îíû 12 ñàðûí 12-íä àëáàí òàñàëãààíäàà çîðèóëæ 200 000 òºãðºãººð íýãýí ø¿¿ãýý õóäàëäàæ àâ÷ýý. Ãýðýýíýýñ ¿¿äýëòýé õººí õýëýëöýõ õóãàöàà õýçýý äóóñàõ âý? Ýíý õóãàöàà äóóññàíû äàðàà ¿íèéã òºëñºí áîë ìºíãºº ýðã¿¿ëýí àâ÷ áîëîõ óó?

á). Õóäàëäàã÷ 2007 îíû 12 ñàðûí 31-íä õººí õýëýëöýõ õóãàöàà íü äóóñàõ áàéñàí øààðäàõ ýðõýý ãóðàâäàã÷ ýòãýýäýä øèëæ¿¿ëñýí áîë (ÈÕ-èéí §123) ¿¿ðýã ã¿éöýòã¿¿ëýã÷ ñîëèãäñîíîîñ ¿ë õàìààðàí äýýðõ øààðäàõ ýðõ òóõàéí ºäºð ºíãºðºõºä õýðýãæ¿¿ëýõ áîëîìæã¿é áîëíî. ßàãààä ãýâýë ýíä ÈÕ-èéí §81-ã áàðèìòëàí ýðõ çàëãàìæëàë áèé áîëñíîîñ ¿ë õàìààðàí õººí õýëýëöýõ õóãàöààã òîîöíî.

â). Áóñäûí ýä ç¿éëèéã õóëãàéëñàí ýòãýýä ºì÷ëºã÷èéí øààðäàõ ýðõèéí õººí õýëýëöýõ õóãàöàà äóóññàíû äàðàà áóþó 11 æèë ºíãºðºõ ¿åä ººð íýã íàéçäàà ýä ç¿éëèéã äàìæóóëæýý. Ýíý íºõöºëä ºì÷ëºã÷èéí ç¿ãýýñ øèíý ýçýìøèã÷èéí ýñðýã ýä ç¿éëèéã áóöààí øààðäàõ ýðõ ¿¿ñýõ áîëîâ÷ ãóðàâäàã÷ ýòãýýä íü õóëãàé÷èéí õ¿ñýë çîðèãèéí ¿íäñýí äýýð ýðõ îëæ àâ÷ áàéãàà òóë óã ýä ç¿éëèéã ýçýìøèõ ýðõèéã çàëãàìæëàí àâñàí ãýæ ¿çýõýýð áàéíà. Áóöààí øààðäàõ ýðõèéí õººí õýëýëöýõ õóãàöààã òîäîðõîéëíî óó.

87

ã). Íýãýí õîîëíû ãàçðûí ýçýí Ý 2008 îíû 1 ñàðûí 1-íä ×èíãèñ ïèâîíû ¿éëäâýðòýé ãýðýý õèéõäýý òóñ ¿éëäâýðèéí ïèâîíîîñ ººð çàäãàé ïèâî õóäàëäàõã¿é õýìýýí àìëàæýý. Ãýòýë Ý 2009 îíä Ñàïóãèéí çàäãàé ïèâî õóäàëäààëàõ áîëñîí áàéíà. Ýíý òîõèîëäîëä óã çºð÷ëèéã àðèëãóóëàõàä ÷èãëýñýí øààðäàõ ýðõèéí õººí õýëýëöýõ õóãàöàà ÿìàð áàéõ âý?

ä). À íü Á-ä 1 ñàÿ òºãðºã çýýëäæýý. Òàëóóä 2008 îíû 8 ñàðûí 1-ýýñ ãýðýýã öóöàëæ, ìºíãºº øààðäàõ áîëîìæòîé áàéõààð òîõèðñîí. Ýíý íºõöºëä À äýýðõ õóãàöàà ºíãºðñíººñ õîéø ãýðýý öóöàëñàí áîë õººí õýëýëöýõ õóãàöààã õýðõýí òîîëîõ âý?

å). Èðãýíèé ýðõ ç¿éí á¿ðýí áóñ ÷àäàìæòàé À-èéí ãýì õîðîîñ ¿¿äýõ øààðäàõ ýðõèéí (ÈÕ-èéí §497) õººí õýëýëöýõ õóãàöàà 2007 îíû 8 ñàðûí 31-íä äóóñàõ áºãººä òýðýýð 2007 îíû 5 ñàðûí 26 õ¿ðòýë õóóëü ¸ñíû òºëººëºã÷ã¿é áàéñàí. Ò¿¿íèé õóóëü ¸ñíû òºëººëºã÷òýé áîëñîí ºäðººñ ýõëýí õººí õýëýëöýõ õóãàöàà äóóñàõ õ¿ðòýë 3 ñàð ¿ëäýæ áàéãàà áîë òýðýýð õýäèé õ¿ðòýë ýðõýý õýðýãæ¿¿ëýõ áîëîìæòîé âý?


• Õººí õýëýëöýõ õóãàöàà, ãîìäëûí øààðäëàãà ãàðãàõ õóãàöàà õî¸ðûí ýðõ ç¿éí à÷ õîëáîãäîë ÿëãààã òàéëáàðëàíà óó.

• Áàòàëãààò õóãàöàà, ãîìäëûí øààðäëàãà ãàðãàõ õóãàöàà, òýäãýýðèéí õóóëü ç¿éí ¿ð äàãàâðûã òàéëáàðëàíà óó.

• Õººí õýëýëöýõ õóãàöàà ò¿ð çîãñîõ, òàñàëäàõ ¿íäýñëýë òóñ á¿ð äýýð æèøýý ãàðãàí òàéëáàðëàíà óó.

• Õººí õýëýëöýõ õóãàöààíä õàìààðàõã¿é øààðäëàãóóäûã äóðäàíà óó.• Õóãàöàà çºð÷èãäñºíººñ ¿¿ñýõ ¿ð äàãàâðûã øèéäâýðëýõ òàëààð æèøýý ãàðãàí

òàéëáàðëàíà óó.

Äºðºâ. Ñîðèëãî:

1. Ãîìäëûí øààðäëàãà ãàðãàõ õóãàöàà äóóññàí õýðãèéã ø¿¿õ àâ÷ øèéäâýðëýõ áîëîìæòîé þó?

a. ¯ã¿é. Ýíý íü õóóëüä çààñàí ýðõ ¿ã¿éñãýõ íºõöºë òóë áîëîõã¿éb. Áîëíî. Òàëóóä õ¿ñâýë äýýðõ õóãàöàà çààñàí çîõèöóóëàëò õàìààã¿é

2. Õººí õýëýëöýõ õóãàöàà äóóññàí øààðäëàãûã ø¿¿õýýð õýðýãæ¿¿ëæ áîëîõ óó.

a. Áîëíî. ÈÕ-ä õàðèóöàã÷ õ¿ñâýë øààðäëàãûã õàíãàæ áîëíî ãýæ çààñàí.b. ¯ã¿é. Ø¿¿õ ýíý õýðãèéã øèéäýæ ¿ë áîëíî.

3. Õººí õýëýëöýõ õóãàöààã õýäèéíýýñ ýõëýí òîîëîõ âý?

a. Øààðäàõ ýðõ ¿¿ññýí æèë äóóñãàâàð áîëîõ ìº÷ººñb. Øààðäàõ ýðõ ¿¿ññýí ºäðººñ

88


c. Øààðäàõ ýðõ ¿¿ññýí ºäðèéí äàðàà÷èéí ºäðººñd. Äýýðõ á¿ãä çºâ

4. Õóãàöààã òîîëîõ òóõàé ÈÕ-èéí §§71-73-ä çààñàí çîõèöóóëàëòûã õýäèéä õýðýãëýõ âý?

a. Ãýðýýíä çààñàí õóãàöààã òîîëîõîäb. Õóóëüä çààñàí õóãàöààã òîãòîîõîäc. Ø¿¿õýýð òîãòîîñîí õóãàöààã òàéëáàðëàõàäd. Äýýðõ á¿ãä çºâ

Òàâ. Õýðýãëýãäýõ¿¿í

Ñóðàõ áè÷èã:

1. Á.Òýì¿¿ëýí/Ä.Ýíõçóë/Á.Áóÿíõèøèã: Èðãýíèé ýðõ ç¿éí åðºíõèé àíãè, Óëààíáààòàð õîò, 2010 îí.

2. Á.Áóÿíõèøèã: Èðãýíèé ýðõ ç¿éí óäèðòãàë, ÓÁ õîò 2013 îí3. Ý.Áàéãàë: Èðãýíèé ýðõ ç¿éí åðºíõèé àíãè, 2-ð õýâëýë, 2011 îí


1. Ä. Ýíõçóë: Èðãýíèé ýðõ ç¿éí 40 áîäëîãî, 2009 îí.2. Á.Áóÿíõèøèã: Èðãýíèé ýðõ ç¿éí áîäëîãûí õóðààìæ, 1-ð õýâëýë, ÓÁ õîò 2009 îí.3. Á.Áóÿíõèøèã: Èðãýíèé ýðõ ç¿éí áîäëîãûí õóðààìæ I äýâòýð, ÓÁ õîò 2010 îí.4. Á.Áóÿíõèøèã: Èðãýíèé ýðõ ç¿éí áîäëîãûí õóðààìæ II äýâòýð, ÓÁ õîò 2011 îí.



ñýòã¿¿ë, 2002 îí.4. Ýä õºðºíãº ºì÷ëºõ ýðõ, ò¿¿íòýé õîëáîîòîé ýä õºðºíãèéí ýðõèéí5. á¿ðòãýëèéí òóõàé õóóëü 2002 îí6. Õóóëèéí ýòãýýäèéí óëñûí á¿ðòãýëèéí òóõàé õóóëü 2003 îí7. Êîìïàíèé òóõàé õóóëü 1999 îí8. Íºõºðëºëèéí òóõàé õóóëü 1994 îí9. Õîðøîîíû òóõàé õóóëü 1999 îí

89

ÇÓÐÃÀÄÓÃÀÀÐ Á¯ËÝÃ. ÝÄÈÉÍ ÁÀ ÝÄÈÉÍ ÁÓÑÁÀßËÃÈÉÍ ÝÐÕ


Ýäèéí áàÿëàãèéí îéëãîëò

ªì÷ ãýäãèéã íèéãìèéí õàðèëöàà ãýæ àâ÷ ¿çäýã áà ºì÷ëºã÷ áîëîõ òóéëûí òîäîðõîé ýòãýýäèéí òóéëûí ýðõèéã àëèâàà áóñàä ýòãýýä õ¿ëýýí çºâøººð÷, çºð÷èõã¿é áàéõ ¿¿ðýãòýé áàéäàã íèéãìèéí õàðèëöàà þì.

Èðãýíèé õóóëèéí 99-ð ç¿éëèéí 1-ä “ Ìîíãîë óëñàä íèéòèéí áà õóâèéí ºì÷ áàéíà” ãýæýý. Íèéòèéí ºì÷ íü òºðèéí, îðîí íóòãèéí, øàøíû, îëîí íèéòèéí ãýñýí õýëáýðòýé áàéíà. Õóâèéí ºì÷ íü èðãýí, õóóëèéí ýòãýýäèéí, äóíäûí ãýñýí õýëáýðòýé áàéíà. Íèéòèéí áà õóâèéí ºì÷ íü õîëèìîã õýëáýðýýð áàéæ áîëíî ãýæ çààñàí.

ªì÷ëºõ ýðõ ãýäýã íü : Ýçýìøèõ Àøèãëàõ Çàõèðàí çàðöóóëàõ ýðõ¿¿äèéí íèéëáýð þì.

ªì÷ëºõ ýðõ ¿¿ñãýõ àíõäàã÷ àðãà ãýäýã íü ºìíºõ ºì÷ëºã÷èéí ñàíàà çîðèãîîñ ¿ë õàìààðàí ºì÷ëºõ ýðõ îëæ àâàõ, ºì÷òýé áîëîõ àðãà þì. Òóõàéëáàë: ýä õºðºíãèéã íèéãýì÷ëýõ áà õóâü÷ëàõ àðãààð, ìºí õóóëü ¸ñîîð ºâ çàëãàìæëàõ àðãààð ºì÷ëºõ ýðõ îëæ àâàõ. Èðãýíèé õóóëüä çààñàí íýã ºâºðìºö, øèíýëýã

Á¿ëãèéí çîðèëãî: Ýäèéí áà ýäèéí áóñ áàÿëàã, ò¿¿íèé ýðõ ç¿éí äýãëýì, îíöëîã, òºðºë, àíãèëàëò, ýäèéí áà ýäèéí áóñ áàÿëàã ýçýìøèã÷èéí á¿ðýí ýðõèéí òàëààð ìýäëýã ýçýìøèõ, ýäèéí áà ýäèéí áóñ áàÿëàãòàé õîëáîîòîé ýðõýý õýðýãæ¿¿ëýõ ÷àäâàð ýçýìøèõ, ºì÷èéí áîëîí ýä þìñûí ýðõ ç¿éã öààøèä ã¿íçãèéð¿¿ëýí ñóäëàõ ÷èã áàðèìæààòàé áîëîõ þì.

ªì÷ëºõ ýðõèéã îëæ àâàõ àðãà

Àíõäàã÷ àðãà

Óëàìæëàãäìàëáóþó ¿¿ñìýë

àðãà

90


çîõèöóóëàëò áîë ”Õóóëüä ººðººð çààãààã¿é áîë ýçýíã¿é ¿ë õºäëºõ õºðºíãèéã îëæ àâñàí ºì÷ëºã÷ áóñ ýòãýýä óã ýä õºðºíãèéí ºì÷ëºã÷ººð óëñûí á¿ðòãýëä á¿ðòã¿¿ëñíýýñ õîéø 15 æèëèéí õóãàöààíä óã ýä õºðºíãèéã ºì÷ëºã÷èéí àäèë ýçýìøèæ áàéñàí áîë äýýðõ õóãàöàà äóóññàíààð óã ýòãýýä ºì÷ëºõ ýðõèéã îëæ àâíà” ãýæ çààñàí ÿâäàë þì. Ýäãýýðýýñ ãàäíà ºì÷ëºõ ýðõ ¿¿ñãýõ àíõäàã÷ àðãàä äàðààõ àðãóóä õàìààðäàã.

- Ãýýãäýë ýä õºðºíãº îëæ àâàõ- Ýçýíã¿é ýä þìñ îëæ àâàõ- Àëäóóë ìàë îëæ àâàõ - Äàðàãäìàë ¿íýò ç¿éë îëæ àâàõ

ªì÷ëºõ ýðõ ¿¿ñãýõ ¿¿ñìýë àðãà ãýäýã íü ºìíºõ ºì÷ëºã÷èéí õ¿ñýë çîðèãèéí äàãóó ºì÷òýé áîëîõ àðãûã õýëäýã. ªºðººð õýëáýë, ãýðýý õýëöëèéí ¿íäñýí äýýð ºì÷ëºõ ýðõòýé áîëîõûã õýëíý. Òóõàéëáàë: õóäàëäàõ, õóäàëäàí àâàõ ãýðýýíèé ¿åä ýä õºðºíãº õóäàëäàã÷èéí çºâøººðñíººð õóäàëäàí àâàã÷èä, çýýëèéí ãýðýýíèé ¿åä ýä õºðºíãº çýýëä¿¿ëýã÷èéí çºâøººðëººð çýýëäýã÷èä øèëæèíý. Ìºí ãýðýýñëýëýýð ºâ çàëãàìæëàõ íü ºì÷ëºõ ýðõ îëæ àâàõ ¿¿ñìýë àðãûí íýã þì. Ýäãýýðýýñ ãàäíà ýä õºðºíãº øèëæ¿¿ëñýí, ýðõ ç¿éí ¿éë àæèëëàãààã áàòàëãààæóóëñíààð ºì÷ëºõ ýðõ ¿¿ñýõ ¿íäýñëýëèéã õóóëèíä çààæ ºãñºí.

ªì÷ëºõ ýðõ äóóñãàâàð áîëîõ ¿íäýñëýë

ªì÷ëºã÷ áóþó ºì÷ëºõ ýðõèéã õ¿ëýýí àâàõ ýðõ á¿õèé ýòãýýä òóõàéí ýä õºðºíãèéã ºì÷ëºõººñ òàòãàëçñàí. Æèøýý íü: ºâëºãäñºí õºðºíãººñ òàòãàëçàõ

ªì÷ëºã÷èéí ñàíàà çîðèãîîñ ¿ë õàìààðàõ øàëòãààíààð ºì÷ëºëèéí ç¿éë óñòàæ ¿ã¿é áîëñîí

ªì÷ëºã÷ íàñ áàðñàí, íàñ áàðñàí ãýæ çàðëàãäñàí Õóóëèéí ýòãýýäèéí õóâüä òàòàí áóóãäñàí áóþó äàìïóóðñàí

ªì÷ëºõ ýðõèéí õÿçãààðëàëò

ªì÷ëºã÷ ýðõýý õýðýãæ¿¿ëýõ çîðèëãîîð áóñäûí ºì÷ëºõ ýðõèéã õóóëüä çààñàí ¿íäýñëýëýýð õÿçãààðëàæ áîëíî. 2002 îíä áàòëàñàí Ìîíãîë Óëñûí Èðãýíèé õóóëüä ºì÷ëºã÷ ºì÷ëºõ ýðõýý õýðýãæ¿¿ëýõäýý “ýðõýý õýðýãæ¿¿ëýõ çîðèëãîîð áóñäûí ºì÷ëºõ ýðõèéã õÿçãààðëàõ” ýðõèéí çîõèöóóëàëòûã øèíýýð õóóëü÷èëñàí áàéíà.

Áóñäûí ºì÷ëºõ ýðõèéã õÿçãààðëàõ ¿éëäýë íü ãàçàð, óñ, îé áóñàä ¿ë õºäëºõ õºðºíãèéã ºì÷ëºõ, àøèãëàõ, çàõèðàí çàðöóóëàõ, õàðèëöààíä ýëáýã òîõèîëäîõ áºãººä ºì÷ëºõ ýðõýý õýðýãæ¿¿ëýõ ¿éë àæèëëàãààíû ºâºðìºö íýã õýëáýð þì. Ìîíãîëä ãàçðûí õóâüä ºì÷ë¿¿ëýõ íºõöºë áîëîìæèéã á¿ðä¿¿ëñýí íü áóñäûí ºì÷ëºõ ýðõèéã õÿçãààðëàõ ÿâäàë òºð, èðãýí, õóóëèéí ýòãýýä ºì÷ëºõ ýðõýý õýðýãæ¿¿ëýõ ÿâöàä çàéëøã¿é ¿¿ñýõ ºì÷èéí ýðõ ç¿éí õàðèëöààíû íýã õýñýã áîëæ áàéíà.

91

Áóñäûí ºì÷ëºõ ýðõèéã õÿçãààðëàõ ÿâöàä ¿¿ññýí õàðèëöàà íü äàðààõ îíöëîã øèíæ¿¿äèéã ººðòºº àãóóëíà. ¯¿íä:

- Òóõàéí õàðèëöààíä ýðõèéã õÿçãààðëàñàí òàë, ýðõ íü õÿçãààðëàãäñàí òàë ãýñýí õî¸ð ýòãýýä áàéõ çàðèì òîõèîëäîëä ãóðàâäàã÷ ýòãýýä îðîëöîæ áîëíî.

- ªì÷ëºã÷ ºì÷ëºõ ýðõýý õýðýãæ¿¿ëýõèéí òóëä áóñäûí ºì÷ëºõ ýðõèéã õÿçãààðëàõ çàéëøã¿é øààðäëàãàòàé áîëñîí, æèøýý íü, áóñäûí ºì÷ëºëèéí ãàçðààð /õºðñºí äýýð áóþó äîîð/ äàéð÷ ºíãºðºõ çàñìàë áà òºìºð çàì òàâèõ, çàì õàðãóé, çºðºã ãàðãàõ, öàõèëãààí óòàñ, õèéí øóãàì, ñ¿ëæýý, óñ ñóâàã õîîëîé òàâèõ, áàðèëãà áàéãóóëàìæ áàðèõ çýðýã òîõèîëäîëä õÿçãààðëàæ áîëíî.

- Äýýð äóðüäñàí àæèë, ¿éë÷èëãýýíèé çîðèëãî íü óëñ îðíû àþóëã¿é áàéäàë, áàéãàëü îð÷íû òýíöâýðò áàéäàë, íèéòèéí áîëîí ýðõèéã õÿçãààðëàñàí òàëûí àøèã ñîíèðõîë, õýðýãöýýã õàíãàõàä ÷èãëýñýí áàéäàã. Èéìä ¿ë õºäëºõ ýä õºðºíãèéí ºì÷ëºã÷èéí ýðõèéã õÿçãààðëàõ, õÿçãààðëóóëàõ ¿éë àæèëëàãàà íü àøãèéí òºëºº áèø áàéäàã îíöëîãòîé.

- ªì÷ëºã÷ ºì÷ëºõ ýðõýý õýðýãæ¿¿ëýõ çàéëøã¿é øààðäëàãûí óëìààñ õýä õýäýí ºì÷ëºã÷èéí ýðõèéã õÿçãààðëàõ òîõèîëäîë áàéæ áîëíî. /õýä õýäýí ºì÷ëºã÷èéí ãàçðààð öàõèëãààí óòàñ, øóãàì õîîëîé òàâèõ...../

- Áóñäûí ºì÷ëºõ ýðõèéã õÿçãààðëàõ ýðõ íü ºì÷ëºã÷ ýä õºðºíãºº õóäàëäààã¿é, ò¿ðýýñëýõ çýðýã ãýðýýíèé õýëáýðýýð áóñäûí ýçýìøèë, àøèãëàëòàä øèëæ¿¿ëýýã¿é çºâõºí ýðõ íü õÿçãààðëàãäñàí ýòãýýäèéí ºì÷ëºõ ýðõèéã õÿçãààðëàæ ýä õºðºíãºº ººðºº ºì÷èëæ, ýçýìøèæ, àøèãëàæ áàéäàã.

- Áóñäûí ºì÷ëºõ ýðõèéã õÿçãààðëàõ ýðõ ç¿éí õàðèëöàà íü õóóëü áóþó ãýðýýíèé ¿íäñýí äýýð ¿¿ñäýã. “Ìîíãîë óëñûí èðãýí ãàçàð ºì÷ë¿¿ëýõ” òóõàé õóóëèéí 33-ð ç¿éëä ñóì, ä¿¿ðãèéí çàñàã äàðãà óëñûí áîëîí òóõàéí íóòàã äýâñãýðèéí õ¿í àìûí íèéòëýã àøèã ñîíèðõëûã õàíãàõ çàéëøã¿é øààðäëàãàòàé òîõèîëäîë, òóõàéëáàë: ãàçðààð äàìæèí ºíãºðºõ, ãàçðûí çààãèéí áîëîí ãåîäåçèéí áàéíãûí öýã, òýìäýã òàâèõ, íàìàãæèëòèéã áàãàñãàõ çýðýã àæèë ã¿éöýòãýõýä ñåðâèòóòààð èðãýíèé ãàçàð ºì÷ëºõ ýðõèéã õÿçãààðëàæ áîëíî ãýæ çààæýý. Ýíý áîë õóóëèàð ãàçàð ºì÷ëºã÷èéí ýðõèéã õÿçãààðëàæ áîëîõ ¿íäýñëýë þì. Èðãýä õîîðîíäîî ººðèéí ºì÷èéí ãàçàð, áóñàä ¿ë õºäëºõ ýä õºðºíãèéã õàðèëöàí òîõèðîëöîæ àëü íýãèéõýý ºì÷ëºõ ýðõèéã õÿçãààðëàæ áîëíî.

ªì÷ëºõ ýðõèéí õÿçãààðëàëòàä:

- Áóñäûí ãàçàð äýýð áàðèëãà áàéãóóëàìæ áàðèõ ýðõ- ¯ë õºäëºõ ýä õºðºíãº ºì÷ëºõ ýðõèéã õÿçãààðëàõ ýðõ /ñåðâèòóò/- Áóñäûí ýä õºðºíãèéã õÿçãààðòàéãààð ýçýìøèõ, àøèãëàõ ýðõ /óçóôðóêò/ - Áàðüöààíû ýðõ çýðýã íü õàìààðíà. a) Áóñäûí ãàçàð äýýð áàðèëãà, áàéãóóëàìæ áàðèõ ýðõ íü òîäîðõîé õóãàöààòàé

/ 99 æèë/, áàðèëãà áàðèõ çîðèóëàëòòàé áàéíà. Ýíýõ¿¿ ýðõèéí õóãàöàà äóóñàõàä ãàçàð ºì÷ëºã÷ áàðüñàí áàðèëãûí íºõºí òºëáºðèéã ºãºõ, ýñâýë ãàçàð ýçýìøèõ

92


ýðõèéí õóãàöààã ñóíãàõ ¿¿ðýãòýé. Áóñäûí ãàçàð ãýäýã íü òºðèéí ºì÷èéí áîëîí Ìîíãîë óëñûí èðãýíèé õóâèéí ºì÷èéí ãàçàð áàéíà. Áóñäûí ãàçàð äýýð áàðèëãà, áàéãóóëàìæ áàðèõ ýðõèéã ýçýìøèã÷ ýíý ýðõýý áóñäàä õóäàëäàõ, áàðüöààëàõ, áóñàä õýëáýðýýð çàõèðàí çàðöóóëæ áîëäãîîðîî îíöëîãòîé.

b) ¯ë õºäëºõ ýä õºðºíãº ºì÷ëºã÷ íü ºì÷ëºõ ýðõýý õýðýãæ¿¿ëýõ çîðèëãîîð ººð ¿ë õºäëºõ ýä õºðºíãèéí ºì÷ëºã÷èéí ýðõèéã õÿçãààðëàõ ýðõèéã ñåðòèòóò ãýíý. Ñåðòèòóòûã àøèã îëîõ çîðèëãîîð áèø, õàðèí ºì÷ëºã÷ ººðèéí ýðõèéã õýðýãæ¿¿ëýõ çàéëøã¿é øààðäëàãà áàéãààãàà íîòëîõ çàìààð òîãòîîíî. ¯ë õºäëºõ õºðºíãº ºì÷ëºã÷ íü:

- Áóñäûí ¿ë õºäëºõ õºðºíãº, ýä õºðºíãèéã òýðã¿¿í ýýëæèíä õÿçãààðòàé àøèãëàõ

- ªºðèéí ýðõ, õóóëü ¸ñíû àøèã ñîíèðõîëä õàðøèëñàí ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëàõã¿é áàéõûã áóñàä ºì÷ëºã÷èä äààëãàõ

- Ýðõ íü õÿçãààðëàãäñàí ºì÷ëºã÷ººñ ñåðâèòóò á¿õèé òàëûí ¿ë õºäëºõ õºðºíãèéí õóâüä çàðèì ýðõèéã õýðýãæ¿¿ëýõèéã õÿçãààðëàõ çàìààð ñåðâèòóò òîãòîîæ áîëíî. Ñåðâèòóòûí õàðèëöàà íü õóóëüä çààñíààð ýñõ¿ë ãýðýý áàéãóóëæ á¿ðòã¿¿ëñíýýð ¿¿ñäýã. Ñåðâèòóòûí õàðèëöàà íü ýðõ õÿçãààðëàñàí ýòãýýä áîëîí ºì÷ëºã÷ íýã ýòãýýä áîëñîí, õóãàöàà äóóññàí, ñåðâèòóò òîãòîîõ çàéëøã¿é øààðäëàãà àðèëñàí òîõèîëäîëä äóóñãàâàð áîëíî.

c) Óçóôðóêò ãýäýã íü ¿ð øèìèéã íü õ¿ðòýõ, àøèã îëîõ çîðèëãîîð áóñäûí ýä õºðºíãèéã õÿçãààðòàé ýçýìøèæ, àøèãëàõ ýðõèéã õýëíý. Óçóôðóêò ýçýìøèã÷ íü ãàãöõ¿¿ ãóðàâäàã÷ ýòãýýäèéí ºì÷ëºëä á¿ð ìºñºí øèëæ¿¿ëýõ çàìààð çàõèðàí çàðöóóëàõààñ áóñäààð óã ýä õºðºíãèéã ºì÷ëºã÷èéí íýãýí àäèë ýçýìøèæ, àøèãëàõ ýðõòýé áà õàðèí ãóðàâäàã÷ ýòãýýäýä óã ýä õºðºíãèéã áàðüöààëàõ, ò¿ðýýñëýõ òîõèîëäîëä ºì÷ëºã÷èéí çºâøººðëèéã çààâàë àâíà. Óçóôðóêò äóóñãàâàð áîëîõîä òóõàéí ýä õºðºíãèéí ºì÷ëºã÷ íü óçóôðóêò ýçýìøèã÷èéí ãóðàâäàã÷ ýòãýýäòýé áàéãóóëñàí ãýðýýíèé îðîëöîã÷ áîëíî. Óçóôðóêòûã õàðèó òºëáºðòýé áà õàðèó òºëáºðã¿é, òîäîðõîé áà òîäîðõîé áóñ õóãàöààãààð ýñâýë óçóôðóêò ýçýìøèã÷èéí á¿õ íàñààð íü òîãòîîæ áîëíî.

Õî¸ð. Äàñãàë:

À- ãèéí ãàçàð äýýð îôèñûí çîðèóëàëòòàé áàðèëãà áàðèõààð Á õàðèëöàí òîõèðîëöîæ ãýðýý áàéãóóëæýý. Òýäíèé òîõèðîëöîîíû äàãóó Á íü áàðèëãà áàðèõ ýðõýý çàõèðàí çàðöóóëàõäàà ãàçàð ºì÷ëºã÷èéí çºâøººðëèéã àâàõ ¸ñòîé. Á áàðèëãà áàðèõààð òºëºâëºæ Ñ-ýýð áàðèëãûí çóðàã òºñëèéã çàõèàëãààð õèéëã¿¿ëñýí áàéíà. Ãýõäýý Á ãàäààäàä ñóðàëöàõààð áîëæ ººðèéí áàðèëãà áàðèõ ýðõýý, áàðèëãûí çóðàã òºñëèéí õàìò Ä-ä çàðæýý. Õýñýã õóãàöààíû äàðàà Ä áàðèëãàà áàðèõààð áýëòãýæ ýõëýõ ¿åä ãàçàð ºì÷ëºã÷ áîëîõ À íàäààñ çºâøººðºë àâààã¿é ãýõ øàëòãààíààð áàðèëãà áàðèõûã õîðèãëîñîí áºãººä ò¿¿íèé ýçýìøèëä áàéãàà áàðèëãûí çóðàã, òºñºëòýé ÿã àäèëõàí áàðèëãûã ºðñºëäºã÷ êîìïàíè íü áàðüæ ýõýëñýí áîëîõûã ìýäæýý.

93

- Äýýðõ òîõèîëäëîîñ ýäèéí áîëîí ýäèéí áóñ áàÿëàãèéí æèøýýã æàãñààíà óó.- ªì÷ëºã÷ áîëîí ýçýìøèã÷èéã òîäîðõîéëíî óó.

Ãóðàâ. Õýðýãëýãäýõ¿¿í:

1. ÌÓ-ûí Èðãýíèé õóóëü 2002 îí 2. Ä.Íàðàí÷èìýã. “Èðãýíèé ýðõ ç¿éí ¿íäñýí àñóóäàë” I äýâòýð 1999 îí3. Èðãýíèé õóóëü. øèíýëýã çîõèöóóëàëò4. Ìîíãîë óëñûí èðãýíèé õóóëèéí òàéëáàð5. Õóóë÷èéí ñîðèëãûí õóðààìæ òåñòèéí ýìõýòãýë 6. Ò.Ìºíõæàðãàë. “Ìîíãîë óëñûí èðãýíèé ýðõ ç¿é” /åðºíõèé àíãè/ 2000 îí7. Ö.Àìàðñàéõàí, Ä.Öîëìîí. “Ãýðýýíèé ýðõ ç¿é” 2002 îí8. Á.Îþóíáàò. “Èðãýíèé ýðõ ç¿éí áîäëîãî, äàñãàëûí õóðààìæ: ¿¿ðãèéí òóñãàé

òºðºë” 2002 îí9. Ä.Öîëìîí. “Ãýðýýíèé ýðõ ç¿é” 2003 îí10. Î.Æàìáàëäîðæ. “Ìîíãîë óëñûí èðãýíèé ýðõ ç¿é” /åðºíõèé ¿íäýñëýë/ 2004

îí11. GTZ, ÕÇÄÕß. “Ìîíãîë óëñûí øèíý èðãýíèé ýðõ ç¿é” 2005 îí 12. Á.Óëààíáààòàð. “Èðãýíèé ýðõ ç¿é: òàéëáàð òîëü” 2005 îí13. Î.Æàìáàëäîðæ. “Ìîíãîë óëñûí èðãýíèé ýðõ ç¿é” II äýâòýð 2006 îí14. Íîòàðèàò÷äàä çîðèóëñàí ñóðãàëòûí ìàòåðèàë “Èðãýíèé ýðõ ç¿éí çàðèì

àñóóäàë” 2007 îí15. “Ìîíãîë óëñûí èðãýíèé õóóëèéí òàéëáàð. Ãýðýýíèé ýðõ ç¿é 1” 2007 îí

94


ÄÎËÄÓÃÀÀÐ Á¯ËÝÃ. ¯¯ÐÃÈÉÍ ÝÐÕ Ç¯ÉÍ ¯ÍÄÝÑ

Ñýäýâ 7.1.: ¯¿ðãèéí ýðõ ç¿éí òóõàé åðºíõèé îéëãîëò, àíãèëàë


¯¿ðãèéí õàðèëöààíû òóõàé óõàãäàõóóí

¯¿ðãèéí ýðõ ç¿é íü ¿¿ðãèéí õàðèëöààã ¿íäñýýð íü çîõèöóóëäàã õóâèéí ýðõ ç¿éí ¿íäñýí ñàëáàð áèëýý. Õóâèéí ýðõ ç¿éí ñàëáàð ãýäýã óòãààðàà ¿¿ðãèéí ýðõ ç¿é íü òýãø ýðõ á¿õèé ñóáüåêòóóä õîîðîíäûí èæèë ò¿âøíèé ýðõ ç¿éí õàðèëöààã çîõèöóóëäàã21. Òèéìýýñ ýíä íèéòèéí ýðõ ç¿éí ñàëáàðò òîõèîäîã øèã çàõèðàõ, çàõèðàãäàõ õàðèëöàà áèé áîëîõã¿é.

ÈÕ-èéí §186-ä íýã ýòãýýä íºãººãººñ òîäîðõîé ¿éëäýë õèéõèéã ýñâýë ýñ ¿éëäýë õèéõã¿é áàéõûã øààðäàõ áîëîìæòîé íºõöºëä ¿¿ðãèéí õàðèëöàà ¿¿ñíý õýìýýí òîäîðõîéëñîí áàéäàã. Õóâü ýòãýýä¿¿ä õîîðîíäûí òóñãàéëñàí õàðèëöàà áîëîõ ¿¿ðãèéí õàðèëöààíä îðîëöîãñäûã ¿¿ðýã ã¿éöýòãýã÷ áà ¿¿ðýã ã¿éöýòã¿¿ëýã÷ ãýæ íýðëýíý. ¯¿ðýã ã¿éöýòãýã÷ íü ¿¿ðýã ã¿éöýòã¿¿ëýã÷èéí ºìíº òîäîðõîé ¿éë õºäëºë õèéõ ýñâýë õèéõã¿é áàéõ ¿¿ðýã õ¿ëýýíý. Èéíõ¿¿ ¿¿ðãèéí õàðèëöàà íü ¿¿ðýã ã¿éöýòãýã÷èéí õ¿ëýýñýí ¿¿ðãèéí õýìæýý õÿçãààð, õ¿ðýý áóþó õèéõ ¿éëäëèéí àãóóëãà, öàð õ¿ðýýã òîäîðõîéëæ áàéäàã. ¯¿ðýã ã¿éöýòãýã÷èéí ¿éë õºäëºë, ýñ ¿éëäýõ¿éòýé õîëáîãäîí ýðõ ç¿éí ¿¿äíýýñ ¿¿ðýã ã¿éöýòã¿¿ëýã÷èä èõýíõ òîõèîëäîëä òîäîðõîé øààðäàõ ýðõ ¿¿ñíý. Öººí òîõèîë äîëä õóóëèàð øààðäàõ ýðõ îëãîõã¿é íºõöºë áèé.

Íýã ýòãýýä íü íºãººãèéíõºº ºìíº òîäîðõîé ¿éëäýë õèéõã¿é áàéõ ýñ ¿éëäýõ¿éòýé õîëáîîòîé ýðõèéã ñºðºã ýðõ õýìýýí òîäîðõîéëîõ íü ýëáýã.

Õóóëèéí çîõèöóóëàëò áà õýðýãëýý:

¯¿ðãèéí ýðõ ç¿é íü Ìîíãîë Óëñûí ÈÕ-èéí §§186-538-ûã õàìðàõ áà ¿¿íèéã äîòîð íü ¿¿ðãèéí ýðõ ç¿éí åðºíõèé, òóñãàé àíãè ãýñýí õî¸ð òîìîîõîí á¿ëýãò õóâààæ ¿çíý.

¯¿ðãèéí ýðõ ç¿éí òóñãàé àíãè áóþó ÈÕ-èéí §§243-538-ä õóóëü òîãòîîã÷ ïðàêòèê àìüäðàëä ºðãºí òîõèîëäîõ ¿¿ðãèéí õàðèëöààã ò¿¿âýðëýí òóñãàñàí áºãººä ýäãýýð òóñãàé õàðèëöààíû äèéëýíõýä íü àíõààðâàë çîõèõ èðãýíèé ýðõ

21 Õóâèéí ýðõ ç¿éí õàðèëöààã íèéòèéí ýðõ ç¿éí õàðèëöààíààñ çààãëàõ òóõàé Á.Áóÿíõèøèã: Èðãýíèé ýðõ ç¿éí óäèðòãàë, ÓÁ 2012 îí, 18 äàõü òàëààñ.

Ñýäâèéí çîðèëãî: ¯¿ðãèéí îéëãîëò, àíãèëàë, ¿¿ðãèéí íèéòëýã ¿íäýñ-ëýëèéí òàëààð ñóóðü ìýäëýã îëæ àâàõ, ¿¿ðãèéí ñóáúåêòèéã òîäîðõîéëæ, ãýðýýíèé ýðõ ç¿é, ãýðýýíèé áóñ ¿¿ðãèéí ýðõ ç¿éí õàðèëöààíä õóóëü õýðýãëýõ ÷àäâàðòàé áîëîõîä îðøèíî.

95

ç¿éí òîãòîëöîîíû ÷àíàðòàé íèéòëýã øèíæèéã Èðãýíèé Õóóëèéí åðºíõèé àíãè áîëîí ¿¿ðãèéí ýðõ ç¿éí åðºíõèé àíãèä íèéòëýã æóðàì áîëãîí çîõèöóóëæýý. Èéíõ¿¿ íèéòëýã æóðìûã áàãöëàõ àðãûã ìàòåìàòèêèéí øèíæëýõ óõààíä ºðãºí õýðýãëýãääýã õààëòûí àðãà÷ëàë íýðýýð òýìäýãëýäýã.

Èðãýíèé ýðõ ç¿éí öºì íü ¿¿ðãèéí ýðõ ç¿é ãýæ õýëæ áîëîõ áà ýíý íü åðºíõèé áîëîí òóñãàé çîõèöóóëàëòûí õàðèëöàí õàìààðàë äýýð îðøèæ áàéäàã. ¯¿ðãèéí ýðõ ç¿éí ñàëáàð íü õ¿ì¿¿ñèéí õóâèéí àìüäðàë íýí ÿëàíãóÿà, ýäèéí çàñãèéí õàðèëöààíä õýðýãöýýãýý õàíãàõàä ÷èãëýñýí ñóóðü çîõèöóóëàëòûã àãóóëíà. ¯¿ðãèéí ýðõ ç¿é íü òóñãàé àíãèäàà õºðºíãº á¿òýýõ, ñîëèëöîõ ¿éë ÿâöûã çîõèöóóëäàã õóäàëäàõ, õóäàëäàí àâàõ ãýðýý, àæèë ã¿éöýòãýõ ãýðýý çýðãýýñ ãàäíà àëèâàà ýòãýýäèéí ¿íäýñëýëã¿é õºðºíãºæñºí ÿâäëûã àðèëãàõ (ÈÕ-èéí §492), ìºí õ¿íèé áèå ìàõáîäü, ¿íýò ç¿éëñýä ó÷èðñàí õîõèðëûã àðèëãàõ (ÈÕ-èéí §497) çîðèëãîòîé õýì õýìæýýã òóñãàñàí. Ýäãýýðò õàìààðàõ åðºíõèé çîõèöóóëàëòûã ÈÕ-èéí §§186–242-ò ¿¿ðãèéí ýðõ ç¿éí åðºíõèé àíãè íýðòýé áàéðøóóëñàí áà ýäãýýðèéí äèéëýíõ íü çºâõºí òîäîðõîé íýã ¿¿ðãèéí õàðèëöààíä áóñ õàðèí á¿õ òºðëèéí, ýñâýë õýä õýäýí ¿¿ðãèéí õàðèëöààíä, ò¿¿í÷ëýí õóóëèàñ ¿¿äýõ ¿¿ðãèéí õóâüä íèéòëýã ¿éë÷èëíý.

¯¿ðãèéí ýðõ ç¿éí åðºíõèé àíãèä òóñãàñàí ¿¿ðãèéí íèéòëýã çîõè-öóóëàëò, àãóóëãà

¿¿ðãèéí õàðèëöàà õýðõýí ¿¿ñýõ ÿìàð àãóóëãàòàé áàéõ ¿¿ðãèéã õýäèéä õààíà ã¿éöýòãýõ òóõàé ¿¿ðãèéí õàðèëöàà õýäèéä äóóñãàâàð áîëîõ õýä õýäýí îðîëöîã÷ áóé áîë àñóóäëûã õýðõýí øèéäýõ ¿¿ðãèéí çºð÷èëòýé õîëáîãäîí ¿¿ñýõ íèéòëýã ýðõ¿¿ä õîõèðëûí õýìæýý òîãòîîõ òóõàé

Èðãýíèé Õóóëü íü åðºíõèéãººñ òóñãàé ðóó øèëæñýí á¿òýöòýé áºãººä ýíý òîãòîëöîî ¿¿ðãèéí ýðõ ç¿éí ñàëáàðûí õóâüä ÷ íýãýí àäèë õýðýãæñýí. Òèéìýýñ ¿¿ðãèéí ýðõ ç¿éí íèéòëýã çîõèöóóëàëòûã õóâèéí ýðõ ç¿éí áóñàä ñàëáàðò áóé áîëñîí ¿¿ðãèéí õàðèëöààíä òóõàéëáàë ÈÕ-èéí åðºíõèé àíãèä òóñãàãäñàí öººí òîîíû ¿¿ðãèéí õàðèëöààíä ýñâýë ãýð á¿ëèéí ýðõ ç¿éí àñðàí òýòãýõ õàðèëöààíä, ºâèéí ýðõ ç¿éí ãàãöõ¿¿ ¿¿ðýã ¿¿ñãýõýä ÷èãëýñýí çîõèöóóëàëòûí õ¿ðýýíä òóñ òóñ ¿¿ðãèéí åðºíõèé çîõèöóóëàëòûã õýðýãëýíý.

¯¿ðýã ã¿éöýòãýã÷èéí õ¿ëýýõ ¿¿ðýã

¯¿ðãèéí õàðèëöàà íü òºðºë á¿ðèéí ¿¿ðãèéã àðààñàà äàãóóëàõ áîëîâ÷ ýäãýýðèéã òîäîðõîé øàëãóóðààð àíãèëæ áîëíî. Íýã òàëààñ ¿íäñýí ¿¿ðýã, íºãºº òàëààñ äàãàâàð, íýìýëò, îíöãîé ¿¿ðýã, àíõààðàë áîëãîîìæòîé áàéõ åðºíõèé ¿¿ðýã õýìýýí àíãèëñàí áàéäàã22. ÈÕ-èéí §186-ã àâ÷ ¿çâýë ã¿éöýòãýëä

22 Èðãýíèé ýðõ ç¿éí òàéëáàð òîëü: Åðºíõèé àíãè, 2006 îí, 617 äàõü òàë.

96


÷èãëýñýí ¿¿ðýã áîëîí áóñàä ¿¿ðýã õýìýýí àíãèëàõ íü ç¿éòýé. Áóñàä ¿¿ðýãò íýìýëò, äàãàâàð, îíöãîé ¿¿ðãèéã õàìðóóëíà.

Ã¿éöýòãýëä ÷èãëýñýí ¿¿ðýã ãýäýãò ýñðýã òàëäàà øààðäàõ ýðõ ¿¿ñãýæ áàéäàã á¿õ ¿¿ðãèéã îéëãîíî. Ýäãýýð íü òóñ á¿ðäýý íýõýìæëýëèéí ç¿éë áîëîõ áà ¿éëäýë, ýñ ¿éëäýõ¿éí àëü àëü íü áàéõ áîëîìæòîé, ÈÕ-èéí §186.

¿íä þóíû ºìíº ¿íäñýí ¿¿ðýã õàìðàãäàíà. íäñýí ¿¿ðýã ãýäýãò òîäîðõîé ¿¿ðãèéí õàðèëöààã òîäîðõîéëæ áàéäàã ãîë öºì áîëîõ ã¿éöýòãýëä ÷èãëýñýí ¿¿ðã¿¿ä áàãòäàã. Ãýðýýíèé ¿íäñýí äýýð ¿¿ñýõ ¿¿ðãèéí õàðèëöààíä ýäãýýð íü õî¸ð òàëûí òîõèðîëöîîíû ãîë àãóóëãààð òîäîðõîéëîãäîõ áà ýíý òóõàé àëèâàà ãýðýýíèé õàìãèéí ýõíèé çîõèöóóëàëòàä òóñãàñàí áàéäàã, ÈÕ-èéí §195.2.

¯íäñýí ¿¿ðãèéã äîòîð íü ãîë ¿¿ðýã, õàðèó ¿¿ðýã õýìýýí àíãèëæ áîëíî. Õàðèó ¿¿ðýã íü èõýâ÷ëýí ìºíãºí òºëáºð áà ¿¿íèéã îðëóóëæ áîëîõ ç¿éë áàéäàã áîë ãîë ¿¿ðýã íü òóñ ãýðýýíèé ìºí ÷àíàðûã òîäîðõîéëîõ, áóñäààñ ÿëãàõ øàëãóóð áîëäîã. ÈÕ-èéí §225-ûí äýýä ãàð÷èãò õî¸ð òàëò ãýðýýíä ¿éë÷ëýõ çîõèöóóëàëò ãýñíýýñ ¿çâýë çàðèì ãýðýý íü õî¸ð òàëò ãýðýý áàéõ áà ýäãýýðèéí õóâüä ¿íäñýí ¿¿ðýã íü õîîðîíäîî íÿãò õàðèëöàí õàìààðàëòàé áàéäàã (Ñþíàëàãìà23).

¯¿ðãèéí ã¿éöýòãýëòýé õîëáîîòîé íýìýëò, äàãàâàð ¿¿ðýã ãýäýãò áóñàä á¿õèé ë ã¿éöýòãýëèéã äýìæèõ çîðèëãî á¿õèé áèå äààí íýõýìæèëæ áîëîõ ¿¿ðãèéã õàìðóóëæ ¿çíý. ¯¿íä ¿íäñýí ¿¿ðãèéã øóäàðãààð áèåë¿¿ëýõòýé õîëáîîòîé, ¿¿ðãèéí ç¿éëèéã ç¿é çîõèñòîé àøèãëàõ çýðýã ¿¿ðýã ã¿éöýòã¿¿ëýã÷èéí ã¿éöýòãýëä ÷èãëýñýí àøèã ñîíèðõîë ýñâýë ººð áóñàä áèå äààñàí õóâèéí àøèã ñîíèðõîëä ¿éë÷ëýõ çîðèëãî á¿õèé ¿¿ðã¿¿ä áàãòàíà. Èéì òºðëèéí ¿¿ðýã ¿¿ññýí ýñýõ íü òóõàéí òóõàéí ¿¿ðãèéí õàðèëöààíû îíöëîãîîñ õàìààðàõ áà òàëóóä ýíý òàëààð ãýðýýíäýý òóñãàõ áîëîìæòîé.

¯¿ðãèéí õàðèëöààíä ýñðýã òàëûí àøèã ñîíèðõëûã õàìãààëàõ ¿¿ðýã ¿¿ñýõ íü áèé áºãººä ¿¿íèéã îíöãîé ¿¿ðýã õýìýýí ÈÕ-èéí §186.2-ò äóðüäñàí áàéíà. Îíöãîé ¿¿ðýã íü ¿¿ðãèéí àãóóëãà, øèíæ ÷àíàðààñ õàìààðàõ áà íºãºº òàëûí ýðõ, ýä õºðºíãèéã õàìãààëàõ çîðèëãîòîé.

Ã¿éöýòãýëä ÷èãëýñýí ¿íäñýí áà íýìýëò ¿¿ðã¿¿äýýñ òîäîðõîé òîõèîëäîëä ¿¿ñ÷ áîëîõ õî¸ðäîã÷ øèíæòýé ¿¿ðãèéã ÿëãàõ íü ç¿éòýé. Ýäãýýð íü ¿¿ðãèéí õàðèëöààíààñ øóóä, àíõäàã÷ ìàÿãààð ¿¿ñýõã¿é, õàðèí èõýâ÷ëýí ýäãýýðèéí çºð÷ëèéí ¿ð äàãàâàð áàéäãààðàà îíöëîãòîé. Õî¸ðäîã÷ ¿¿ðýã íü çàðèì òîõèîëäîëä ã¿éöýòãýëä ÷èãëýñýí ¿¿ðýãòýé õàìò õýðýãæäýã (õóãàöàà õîöîðñíîîñ ¿¿ñýõ õîõèðëûã àðèëãàõ ¿¿ðýã) ýñâýë ò¿¿íèéã îðëîõ ÷èãòýé áàéæ áîëíî.

Äýýðõ ¿¿ðã¿¿äýýñ ãàäíà ¿¿ðãèéí õàðèëöààíû òàëóóä íü ººðñäèéí òóñûí òóëä òîäîðõîé ¿éëäýë õèéõ ¿¿ðýã õ¿ëýýæ áàéäàã. ¯¿íèéã “ººðèéíõºº ºìíº õ¿ëýýõ ¿¿ðýã” ãýæ ¿çýæ áîëíî. Èéì ¿¿ðýã íü çºâõºí õîëáîãäîõ ýòãýýäèéí òóñûí òóëä áóé áîëîõ áºãººä íºãºº òàë íü ¿¿íèéã íýõýìæëýõ àðãàã¿é, ìºí ¿¿íèéã çºð÷ñºí áîë õî¸ðäîã÷ øààðäàõ ýðõ ¿¿ñýõã¿é. Õîëáîãäîõ ýòãýýä ýíý ¿¿ðãèéã

23 ÌÓ-ûí Èðãýíèé ýðõ ç¿éí òàéëáàð òîëü: 2010 îí, 410 äàõü òàë.

97

îðõèãäóóëñíààð ò¿¿íòýé õîëáîîòîé ýðõ ç¿éí ñºðºã ¿ð äàãàâðûã ¿¿ðäýã öîðûí ãàíö ¿ð äàãàâàðòàé.

¯¿ðãèéí õàðèëöàà íü õýëöëèéí ¿íäñýí äýýð, àæèë õýðãèéí õàðüöààíä ýñâýë õóóëèéí äàãóó ¿¿ñýõ áîëîìæòîé.


• ¯¿ðýã, ò¿¿íèé òºðëèéã æèøýýí äýýð òàéëáàðëàíà óó.• ¯¿ðãèéí ýðõ ç¿éí õàðèëöàà áà èðãýíèé ýðõ ç¿éí áóñàä òºðëèéí õàðèëöààíû

óÿëäàà õîëáîîã òàéëáàðëàíà óó.• ¯¿ðãèéã õàìòðàí ã¿éöýòãýõ, ¿¿ðãèéã õýñãýýð ã¿éöýòãýõèéí õóóëü ç¿éí ¿ð

äàãàâðûã òîäîðõîé òîõèîëäîë äýýð òàéëáàðëàíà óó.• ¯¿ðýãò îëîí ýòãýýä îðîëöîõ òàëààð òîõèîëäîë /êåéñ/ àæèëëààðàé

Ãóðàâ. Ñîðèëãî:

1. ßìàð 3 àðãààð ¿¿ðãèéí õàðèëöàà ¿¿ñýõ áîëîìæòîé âý?

a. Ãýðýý áàéãóóëàõ, ãýì õîð ¿éëäýõ, õýëöýë õèéõb. Íýã áà îëîí òàëò õýëöýë õèéõ, õóóëüä çààñàí òîõèîëäëûã áèåë¿¿ëýõ,

õýëöýë õèéõ áýëòãýë ¿å øàòûã ýõë¿¿ëñíýýðc. Ãýðýý õýëöýë õèéõ, ãýì õîð ó÷ðóóëàõ, ¿íäýñëýëã¿é õºðºíãºæèõd. Ãýðýý áàéãóóëàõ, õýëýëöýýð õèéõ, ãýì õîð ó÷ðóóëàõ

¯¿ðãèéí õàðèëöàà ¿¿ñýõ ¿íäýñëýë

Õýëöëèéí ¿íäñýí äýýð ¿¿ñýõ ¿¿ðãèéí õàðèëöàà, ÈÕ-èéí §8.1.1

Õóóëèàñ ¿¿äýõ ¿¿ðãèéí õàðèëöàà, ÈÕ-èéí §8.1.

Õî¸ð òàëä ¿¿ðýã ¿¿ñãýõ ãýðýý, ÈÕ-èéí

§§243, 343,287 ã.ì.

Á¿ðýí áóñ õî¸ð òàëûí ãýðýý, ÈÕ-èéí

§399, 339

Àæèë õýðãèéí ÷àíàðòàé áóñàä õàðèëöàà, ÈÕ-

èéí §187.2

Ãýì õîð,ÈÕ-èéí

§§497-514

Íýã òàëä ¿¿ðýã ¿¿ñãýõ ãýðýý, ÈÕ-èéí §§276, 339

¯íäýñëýëã¿é õºðºíãºæèõ,ÈÕ-èéí §492

Áóñäûí ¿¿ðãèéã äààëãàâàðã¿éãýýð

ã¿éöýòãýõ,ÈÕ-èéí §491Íýã òàëûí õýëöëýýð ¿¿ñýõ ¿¿ðãèéí

õàðèëöàà (ãýðýýñëýë, øàãíàë îëãîõîîð àìëàõ)

98


2. ¯íäñýí ¿¿ðãèéí äàãàâàð, íýìýëò ÿëãàãäàõ îíöëîã þó âý?a. Àãóóëãà, ýðõ ç¿éí ¿ð äàãàâðûí õóâüä ÿëãàãäàíàb. ¯íäñýí ¿¿ðýã íü ãýðýýíèé ãîë íºõöºëèéã áîëîí ¿¿ðãèéí õàðèëöàà ¿¿ñýõ

çîðèëãûã òîäîðõîéëäîã áîë äàãàâàð, íýìýëò ¿¿ðýã ò¿¿íèé áèåëýëòèéã õàíãàõàä ÷èãëýíý.

c. ¯íäñýí ¿¿ðýã èðãýíèé ýðõ ç¿éí òóñãàé àíãèä, íýìýëò, äàãàâàð ¿¿ðãèéã ¿¿ðãèéí ýðõ ç¿éí åðºíõèéàíãèä çîõèöóóëñàí áàéäàã.

d. b, c õàðèóëò çºâ.

3. ¯¿ðãèéí õàðèëöààíä òîäîðõîé áàéõ çàð÷èì ¿éë÷ëýõ ¿¿?

a. Òèéì, ó÷èð íü øààðäàõ ýðõ íü èðãýíèé ýðõ ç¿éí õàðèëöààíû îáüåêò òóë ¿¿íèé àãóóëãà áîëæ áóé ¿¿ðýã òîäîðõîé áàéõ ¸ñòîé

b. Øààðäàõ ýðõ ¿¿ñýõ ¿åä àëèâàà ãóðàâäàã÷ ýòãýýäèéí ç¿ãýýñ àãóóëãûã òºâºãã¿é òîäîðõîéëîõ áîëîìæòîé áàéõ íü øèéäâýð ã¿éöýòãýëèéí ¿íäýñ áîëîõ òóë ¿¿ðãèéí õàðèëöààíä ¿¿ñ÷ áóé ¿¿ðýã íü òîäîðõîé ýñâýë òîäîðõîéëîõ áîëîìæòîé áàéõ ¸ñòîé

c. Òîäîðõîé áàéõ çàð÷èì íü ºì÷èéí ýðõ ç¿éí ñóóðü çàð÷èì áºãººä ¿¿ðãèéí õàðèëöààíä õàìààã¿é

4. ¯¿ðãèéí àãóóëãà, õýâ øèíæèéã õýðõýí òîäîðõîéëîõ âý?

a. Çàéëøã¿é ¿éë÷ëýõ õóóëèéí çîõèöóóëàëòûã áàðèìòëàõ áà èéì çîõèöóóëàëò áàéõã¿é áîë ¿¿íèéã òàëóóäûí òîõèðîëöîîãîîð òîäîðõîéëíî

b. Äýýðõèéí àëü àëü íü áàéõã¿é áîë ¿¿ðãèéí åðºíõèé àíãèéí ¿¿ðýã ã¿éöýòãýõ àðãà õýëáýðèéã òóñãàñàí äèñïîçèòèâ øèíæèéí çîõèöóóëàëòûã õýðýãëýíý

c. Òàëóóäûí õ¿ñýë çîðèãèéí èëýðõèéëëèéã òàéëáàðëàõ çàìààðd. Äýýðõ á¿ãä çºâ

5. ¯¿ðãèéí ã¿éöýòãýë ÿâàãäàõ áîëîí ¿¿ðãýý ã¿éöýòãýõ ãàçàð ãýñýí íýð òîìü¸îíû ÿëãàà?

a. ¯¿ðãèéí ã¿éöýòãýë ÿâàãäàõ ãàçàð ãýäýãò ¿¿ðýã ã¿éöýòãýã÷èéí ç¿ãýýñ ¿¿ðãèéí ã¿éöýòãýëä ÷èãëýñýí ¿éëäýë õèéõ ãàçðûã îéëãîõ áîë ¿¿ðýã ã¿éöýòãýõ ãàçàð ýöñèéí ¿ð ä¿í ãàðàõ òóë ¿¿ðãèéã äóóñãàâàð áîëñîí ãýæ ¿çýõ ãîë øàëãóóð áîëíî

b. ¯¿ðýã áèåë¿¿ëýõ ãàçàð ãýäýãò ¿¿ðýã ã¿éöýòãýã÷èéí ç¿ãýýñ ¿¿ðãèéí ã¿éöýòãýëä ÷èãëýñýí ¿éëäýë õèéõ ãàçðûã îéëãîõ áîë ¿¿ðýã ã¿éöýòãýõ ãàçàð íü ¿¿ðãèéã äóóñãàâàð áîëñîí ãýæ ¿çýõ ãîë øàëãóóð áîëíî

c. ßã èæèë óõàãäàõóóíd. Õóóëèíä èéíõ¿¿ ÿëãàí òîäîðõîéëîîã¿é

6. ¯¿ðýã ã¿éöýòãýõ ãàçðûã õýðõýí òîäîðõîéëîõîîñ øàëòãààëàí ¿¿ðãèéã àíãèëíà óó.

99

a. Èëãýýõ ¿¿ðýã, õ¿ðãýõ ¿¿ðýã, î÷èæ õ¿ëýýí àâàõ ¿¿ðýãb. Íèéë¿¿ëýõ ¿¿ðýã, èëãýýõ ¿¿ðýã, òýýâýðëýõ ¿¿ðýãc. Õ¿ëýýí àâàõ ¿¿ðýã, íèéë¿¿ëýõ áîëîí èëãýýõ ¿¿ðýãd. Äýýðõ á¿ãä çºâ

7. ¯¿ðýã ã¿éöýòãýõ ãàçðûã òîäîðõîéëîõ íü ÿìàð à÷ õîëáîãäîëòîé âý?

a. Ýðñäýë øèëæèõ áîëîí ¿¿ðýã ã¿éöýòã¿¿ëýã÷ õóãàöàà õýòð¿¿ëýõ òîõèîëäîëä, ìºí èëãýýõ ¿¿ðýã ¿¿ññýí íºõöºëä õýðýãëýõ ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëòûã òîäîðõîéëîõîä

b. Ýðñäýë øèëæèõ áîëîí õóãàöàà õýòð¿¿ëñýí ãýäãèéã òîãòîîõîäc. ¯¿ðýã ã¿éöýòãýõ àðãà õýëáýð, çàð÷ìûã òîäîðõîéëîõîäd. ¯¿ðãèéí ã¿éöýòãýë çîõèõ ¸ñîîð ÿâàãäñàí ýñýõèéã ä¿ãíýõýä

8. ¯¿ðýã ã¿éöýòãýõ õóãàöàà ãýäýãò þóã îéëãîõ âý?

a. ¯¿ðýã ã¿éöýòãýã÷ õ¿ëýýñýí ¿¿ðãýý ã¿éöýòãýæ áîëîõ, ìºí ¿¿ðýã ã¿éöýòã¿¿ëýã÷ èéíõ¿¿ øààðäàæ áîëîõ ìº÷èéã õýëíý

b. Õóóëü áóþó ãýðýýíä çààñíààð ¿¿ðýã ã¿éöýòãýã÷ ¿¿ðãèéí ã¿éöýòãýëèéã õ¿ëýýëãýí ºãâºë çîõèõ õóãàöààã îéëãîíî

c. Ãýðýýãýýð òîãòîîñîí õóãàöààd. ÈÕ-èéí §208-ä çààñàí õóãàöààã õýëíý


Ñóðàõ áè÷èã:

1. Á.Áóÿíõèøèã: ¯¿ðãèéí ýðõ ç¿éí åðºíõèé àíãè, 2013 îí.2. Á.Òýì¿¿ëýí/Ä.Ýíõçóë/Á.Áóÿíõèøèã: Èðãýíèé ýðõ ç¿éí åðºíõèé àíãè,

Óëààíáààòàð õîò, 2010 îí.3. Á.Áóÿíõèøèã: Èðãýíèé ýðõ ç¿éí òóñãàé àíãè, ÓÁ õîò 2011 îí, Àíõíû õýâëýë4. Î.Æàìáàëäîðæ/Æ.Àìàðñàéõàí/ Æ.Àðèóíçàÿà: Ìîíãîë Óëñûí Èðãýíèé

ýðõ ç¿é (¯¿ðãèéí ýðõ ç¿é, Ãýðýýíèé ýðõ ç¿é, ¯¿ðãèéí ýðõ ç¿éí çàðèì òóñãàé òºðºë), III äýâòýð, 2011 îí


1. Á.Áóÿíõèøèã: Èðãýíèé ýðõ ç¿éí áîäëîãûí õóðààìæ I äýâòýð, ÓÁ õîò 2010 îí.

2. Á.Áóÿíõèøèã: Èðãýíèé ýðõ ç¿éí áîäëîãûí õóðààìæ, II äýâòýð, 2011 îí3. Ä.Ýíõçóë: Èðãýíèé ýðõ ç¿éí 40 áîäëîãî, 2009 îí.



ñýòã¿¿ë, 2002 îí.

100


Ñýäýâ 7.2: ¯¿ðãèéí ã¿éöýòãýõ çàð÷èì, ¿¿ðãèéí ã¿éöýòãýëèéãõàíãàõ àðãà

Íýã. Ëåêö

¯¿ðãýý øóäàðãààð áèåë¿¿ëýõ çàð÷èì

ÈÕ-èéí §206-ä òóñãàñàí ¿¿ðýã ã¿éöýòãýõ çàð÷ìûí äàãóó çºâ ¿¿ðýã ã¿éöýòãýã÷ íü çºâ ¿¿ðýã ã¿éöýòã¿¿ëýã÷èä òîõèðñîí ¿¿ðãýý òîãòîîñîí ãàçàð, õóãàöààíä õ¿ëýýëãýí ºãºõ ¸ñòîé. Èíãýñýí íºõöºëä ò¿¿íèéã ¿¿ðãýý çîõèõ ¸ñîîð áèåë¿¿ëñýí õýìýýí ¿çýõ áà òóõàéí ¿¿ðýã íü ÈÕ-èéí §236.1.1-èéí äàãóó äóóñãàâàð áîëíî. Ýäãýýð íºõöºëèéí àëü íýã íü áèåëýýã¿é áîë ¿¿ðýã ã¿éöýòã¿¿ëýã÷ ¿¿ðãèéí ã¿éöýòãýëèéã õ¿ëýýí àâàõààñ òàòãàëçàõ áîëîìæòîé áºãººä ò¿¿íèéã õ¿ëýýí àâàõ ¿¿ðãèéí õóãàöàà õýòð¿¿ëñýí ãýæ ¿çýõã¿é, ÈÕ-èéí §223.1; ýíý òîõèîëäîëä õàðèí ¿¿ðýã ã¿éöýòãýã÷ ººðºº ¿¿ðãýý áèåë¿¿ëýõ õóãàöàà õýòð¿¿ëýõ íü ýëáýã, ÈÕ-èéí §222.1.

¯¿ðãèéí ã¿éöýòãýë

ÈÕ-èéí §236-ä çààñíààð ¿¿ðýã ã¿éöýòãýã÷ õ¿ëýýñýí ¿¿ðãýý áèåë¿¿ëýõèéã ã¿éöýòãýë ãýíý. ¯¿ðýã ã¿éöýòãýã÷ õ¿ëýýñýí ¿¿ðãýý ã¿éöýòãýëýý ãýæ ¿çýõèéí òóëä òýðýýð ººðèéí ç¿ãýýñ øààðäëàãàòàé á¿õ ¿éëäëèéã õèéñýí áàéõ íü ÷óõàë áèø; òóõàéëáàë, õóäàëäàí àâàã÷èä ýä ç¿éëèéã èëãýýõ çýðýã ¿¿ðãèéí ã¿éöýòãýëä ÷èãëýñýí ¿éëäýë õèéñýí ýñýõ íü ãîë áóñ, õàðèí õóäàëäàí àâàã÷ ýä ç¿éëèéã ýçýìøèõ, ºì÷ëºõ áîëñîí ÿâäàë áóþó ãýðýýãýýð õ¿ëýýñýí ¿¿ðýãò íü ä¿éöýõ òîäîðõîé ýöñèéí ¿ð ä¿í ÷óõàë áàéäàã. Çºâõºí ýë ýöñèéí ¿ð ä¿í ë ¿¿ðýã ã¿éöýòã¿¿ëýã÷èéí àøèã ñîíèðõîëä íèéöíý.

¯íäñýíäýý çºâ ¿¿ðýã ã¿éöýòãýã÷ íü çîõèõ ¿¿ðãèéã çºâ ãàçàð çºâ ¿¿ðýã ã¿éöýòã¿¿ëýã÷èä ñàíàë áîëãîñîí áîë ýíý íü ¿¿ðãýý çîõèõ ¸ñîîð áèåë¿¿ëñýíä òîîöîãäîæ, ÈÕ-èéí §236-ä çààñàí ¿ð äàãàâàð áèé áîëîõ áà òýðýýð ¿¿ðãýý çîõèõ ¸ñîîð ã¿éöýòãýñýíä òîîöîãäîíî. ¯¿ðãèéã ÈÕ-èéí §206-ä çààñíû äàãóó øóäàðãààð ã¿éöýòãýæ áèåë¿¿ëíý.

ªíºº ¿åä ¿¿ðãèéí ã¿éöýòãýë áîë çºâõºí áîäèò ¿éëäýë ãýæ ¿çýõ áîëñîí áà õ¿ëýýñýí ¿¿ðýãòýé ä¿éöýõ íü èëò áàéõ òèéì ¿ð ä¿íã íèéë¿¿ëýõ ÿâäàë ÷óõàëä òîîöîãäîõ áîëñîí òóë ã¿éöýòãýëèéã õ¿ëýýí çºâøººðñºí òóõàé õî¸ð òàëûí òîõèðîëöîîã øààðäàõã¿é áà ã¿éöýòãýëèéã ÿâóóëàõàä ¿¿ðýã ã¿éöýòãýã÷ çààâàë

Ñýäâèéí çîðèëãî: ¯¿ðãèéí ã¿éöýòãýë áóþó ¿¿ðýã ã¿éöýòãýõ çàð÷èì, ¿¿ðãèéí ã¿éöýòãýëèéã õàíãàõ àðãà, ¿¿ðýã çºð÷èãäñºíººñ ¿¿ñýõ õàðèóöëàãûí òàëààð îíîëûí ìýäëýã îëæ àâàõ, ¿¿íèé ¿íäñýí äýýð òýäãýýðèéã ¿¿ðãèéí òóñãàé òºðë¿¿äýä òîõèðóóëàí õýðýãëýõ äàäàë ýçýìøèõ, ¿¿ðýã çºð÷èãäñºíººñ ¿¿ñýõ õàðèóöëàãûã õóóëü ç¿éí ¿íäýñëýëòýé òîäîðõîéëæ, õóóëü õýðýãëýõ ÷àäâàðòàé áîëîõîä îðøèíî.

101

èðãýíèé ýðõ ç¿éí ÷àäàìæòàé áàéõ øààðäëàãàã¿é.

¯¿ðýã ã¿éöýòãýõ ãàçàð

¯¿ðýã ã¿éöýòãýã÷ ¿¿ðãèéã çºâõºí òîãòñîí ãàçàð ã¿éöýòãýæ áàéæ ÈÕ-èéí §236-ä çààñíààð ¿¿ðãýýñ ÷ºëººëºãäºíº. Õýðýâ áóðóó ãàçàð ã¿éöýòãýâýë ýíý íü ¿¿ðýã ã¿éöýòã¿¿ëýã÷èéí ç¿ãýýñ ¿¿ðãèéã õ¿ëýýí àâàõààñ òàòãàëçàõ á¿ðýí ýðõ îëãîíî, ÈÕ-èéí §213.2. Ýíý íºõöºëä òàòãàëçñàí ¿¿ðýã ã¿éöýòã¿¿ëýã÷ áèø, õàðèí çîõèõ ãàçàð ã¿éöýòãýýã¿é ¿¿ðýã ã¿éöýòãýã÷ íü õóãàöàà õýòð¿¿ëñýíä òîîöîãäîíî.

¯¿ðýã ã¿éöýòãýõ ãàçðûã õýðõýí òîäîðõîéëîõ òóõàé ÈÕ-èéí §207-ä òóñãàñàí áºãººä ýíä ¿¿ðýã ã¿éöýòãýõýä ÷èãëýñýí òîäîðõîé ¿éëäýë õèéãäýæ áóé ãàçàð ÷óõàë áèø, çºâõºí ýöñèéí ã¿éöýòãýëèéí ¿ð ä¿í ãàð÷ áóé ãàçàð íü ë ãîë à÷ õîëáîãäîëòîé þì. Ýäãýýð íü ïðàêòèêò èõýâ÷ëýí íýã ãàçàð ÿâàãäàæ áîëîõ ÷ ¿¿ðãèéí ìºí ÷àíàðààñ øàëòãààëàí õî¸ð ººð ãàçàð ÿâàãäàõ òîõèîëäîë áàéäàã.

Èðãýíèé Õóóëüä òóñãàéëàí ¿¿ðýã ã¿éöýòãýõ ãàçðûã òîãòîîæ ºãººã¿é áîë ¿¿íèéã òàëóóä èõýâ÷ëýí ãýðýýíèé òîõèðîëöîîíäîî òóñãàõ ýñâýë íºõöºë áàéäëààñ íü òóõàéëáàë, ¿¿ðãèéí ìºí ÷àíàðààñ òîäîðõîéëæ áîëíî. ¯¿ðãèéí ìºí ÷àíàðòàé õîëáîãäóóëàí õóóëü òîãòîîã÷ ÈÕ-èéí §207.1.1-ä ¿ë õºäëºõ ýä õºðºíãºòýé õîëáîîòîé ¿¿ðãèéã òóõàéí õºðºíãèéí îðøèí áàéãàà ãàçàðò; ÈÕ-èéí §207.1.2-ò òýýâýðëýõ ¿¿ðãèéã àíõíû òýýâýðëýã÷èä õ¿ëýýëãýí ºãºõ ãàçàð; ÈÕ-èéí §207.1.3-ò ìºíãºí òºëáºðèéí ¿¿ðãèéã ¿¿ðýã ã¿éöýòã¿¿ëýã÷èéí îðøèí ñóóãàà ãàçàð òóñ òóñ ã¿éöýòãýõýýð çààæýý. Äýýðõýä õàìààðàõã¿é ¿¿ðãèéí òóõàéä ãýðýýíèé òîõèðîëöîîã àâ÷ ¿çýõ áà òàëóóä ýíý òóõàé òîõèðîîã¿é áîë ÈÕ-èéí §207.1.4-èéã õàìãèéí ñ¿¿ëä øàëãàíà.

Ìºíãºí òºëáºðèéí ¿¿ðýã ã¿éöýòãýõ ãàçàð:

Òàëóóä ººðººð òîõèðîëöîîã¿é íºõöºëä ìºíãºí òºëáºðèéã ¿¿ðýã ã¿éöýòã¿¿ëýã÷èéí îðøèí ñóóãàà ãàçàð ã¿éöýòãýíý, ÈÕ-èéí §207.1.3. Òèéìýýñ ýë ¿¿ðýã íü õ¿ðãýæ ºãâºë çîõèõ ¿¿ðãèéí òºðºëä õàìààð÷ áàéíà. Õýðýâ ¿¿ðýã ã¿éöýòãýã÷ ìºíãèéã øèëæ¿¿ëñýí áîë ¿¿ðýã ã¿éöýòã¿¿ëýã÷èä î÷èõ õ¿ðòýëõ ýðñäýëèéã ¿¿ðýã ã¿éöýòãýã÷ õ¿ëýýíý. Ó÷èð íü ýíä ÈÕ-èéí §215.2-ò çààñíààð ìºíãºí òºëáºðèéí ¿¿ðýã áîëîìæã¿é áîëíî ãýñýí îéëãîëò ¿ã¿é.

¯¿ðýã ã¿éöýòãýõ õóãàöàà

¯¿ðýã ã¿éöýòãýõ õóãàöàà ãýäýãò ¿¿ðýã ã¿éöýòãýã÷ ¿¿ðãýý ã¿éöýòãýæ áîëîõ õóãàöààíààñ ãàäíà ¿¿ðýã ã¿éöýòãýâýë çîõèõ ýöñèéí õóãàöàà ãýñýí õî¸ð îéëãîëòûã õàìðóóëàí îéëãîäîã. ¯¿ðýã ã¿éöýòãýõ õóãàöàà íü ¿¿ðãèéí õàðèëöààíä ãîëëîõ ¿¿ðýãòýé áàéõààð òàëóóä òîõèð÷, ¿¿íýýñ õîéø ¿¿ðãèéã ã¿éöýòãýõ íü ¿¿ðãèéã á¿õýëä íü áîëîìæã¿é áîëãîæ áàéâàë ¿¿íèéã fix ãýðýý, õýëöýë õýìýýí òýìäýãëýñýí áàéäàã.

102


Ãýðýýãýýð òàëóóä ÿìàð õóãàöàà òîõèðñîí áîëîõûã òîõèðîëöîîíîîñ ýñâýë òóõàéí õàðèëöààíû íºõöºë áàéäëààñ íü òîãòîîæ áîëíî. Èéíõ¿¿ òîãòîîõ áîëîìæã¿é íºõöºëä ¿¿ðýã ã¿éöýòã¿¿ëýã÷ õýäèéä ÷ ã¿éöýòãýëèéã øààðäàæ áîëîõ áà ¿¿ðýã ã¿éöýòãýã÷ íýí äàðóé ã¿éöýòãýõ ¿¿ðýãòýé, ÈÕ-èéí §208.2.

¯¿ðýã ã¿éöýòãýõ àðãà õýëáýð

Áèå÷ëýí ã¿éöýòãýõ: Òóõàéí ãýðýýíèé îíöëîãîîñ õàìààðàí ¿¿ðýã ã¿éöýòãýã÷ ¿¿ðãýý çààâàë áèå÷ëýí ã¿éöýòãýõ ¸ñã¿é áîë òýðýýð ãóðàâäàã÷ ýòãýýäýýð ã¿éöýòã¿¿ëæ áîëíî, ÈÕ-èéí §210.1. ¯¿ðýã ã¿éöýòãýã÷ ¿¿ðãýý áèå÷ëýí ã¿éöýòãýõ ¸ñòîé ýñýõèéã òóõàéí ãýðýýíèé òîõèðîëöîî áîëîí õóóëèàð çîõèöóóëñàí áàéæ áîëíî. Æèøýý íü, ÈÕ-èéí §361. Íºãºº òàëààñ ¿¿ðýã ã¿éöýòã¿¿ëýã÷èéí õóâüä áèå÷ëýí ã¿éöýòãýâýë çîõèõ ¿¿ðýã áàéñàí ÷ îðîíä íü ãóðàâäàã÷ ýòãýýäèéí ã¿éöýòãýëèéã ñàéí äóðààðàà õ¿ëýýí àâàõ áîëîìæ áèé.

Ãóðàâäàã÷ ýòãýýäýýð ã¿éöýòã¿¿ëýõ: Èõýíõ íºõöºëä ¿¿ðýã ã¿éöýòã¿¿ëýã÷èä õýí ã¿éöýòãýëèéã ÿâóóëàõ íü õàìààã¿é áàéõ áà èéì òîõèîëäîëä ãóðàâäàã÷ ýòãýýä ã¿éöýòãýã÷ýýð îðîëöîõ áîëîìæòîé. Ãýõäýý ã¿éöýòãýëä ÷èãëýñýí ¿éëäýë õèéæ áóé ãóðàâäàã÷ ýòãýýä áóñäûí ¿¿ðãèéã ã¿éöýòãýæ áàéíà ãýäãýý èë áîëãîõ ¸ñòîé. ¯¿íä ¿¿ðýã ã¿éöýòãýã÷èéí çºâøººðºë øààðäëàãàã¿é. ÈÕ-ä ãóðàâäàã÷ ýòãýýäèéí ýðõ ¿¿ðãèéã ÿíç ÿíçààð òîäîðõîéëæýý.

¯¿ðýã ã¿éöýòã¿¿ëýã÷èä õàíäàí íèéë¿¿ëýõ: Åðäèéí òîõèîëäîëä ¿¿ðýã ã¿éöýòãýã÷ íü ¿¿ðãýý ¿¿ðýã ã¿éöýòã¿¿ëýã÷èä ýñâýë õóóëü áóþó ãýðýýíä çààñàí ýðõ á¿õèé ýòãýýäýä õàíäàí ã¿éöýòãýíý, ÈÕ-èéí §211.1. Èéíõ¿¿ ¿¿ðãèéã õ¿ëýýëãýí ºãñíººð ¿¿ðýã äóóñãàâàð áîëîõ áà ¿¿íýýñ òàòãàëçñàí (ÈÕ-èéí §213.2) ýñâýë õ¿ëýýí àâààã¿é áîë ¿¿ðýã ã¿éöýòã¿¿ëýã÷ õóãàöàà õýòð¿¿ëñýíä òîîöîãääîã.

Ãóðàâäàã÷ ýòãýýäýä õàíäàí ã¿éöýòãýõ: Õýðýâ ¿¿ðýã ã¿éöýòãýã÷ ¿¿ðãèéã ãóðàâäàã÷ ýòãýýäýä õ¿ëýýëãýí ºãñºí áîë ãàãöõ¿¿ ¿¿ðýã ã¿éöýòã¿¿ëýã÷ ¿¿íèéã çºâøººðñºí24 ýñâýë ýíäýýñ àøèã îëñîí íºõöºëä ¿¿ðãèéã áèåëñýíä òîîöîæ, äóóñãàâàð áîëãîíî, ÈÕ-èéí §236.

Õýñýã÷ëýí ã¿éöýòãýõ: ¿ðýã ã¿éöýòã¿¿ëýã÷èéí àøèã ñîíèðõëûã õàì ãààëàõ ¿¿äíýýñ ÈÕ-èéí §213-ûí äàãóó ãýðýýíä çààñàí áîëîí ¿¿ðýã ã¿éöýòã¿¿ëýã÷ ººðºº çºâøººðñíººñ áóñàä òîõèîëäîëä ¿¿ðýã ã¿éöýòãýã÷ ¿¿ðãèéã õýñýã÷ëýí ã¿éöýòãýõ ¸ñã¿é, õàðèí á¿õýëä íü ã¿éöýòãýõ ¸ñòîé. Áóñàä òîõèîëäîëä ¿¿ðýã ã¿éöýòã¿¿ëýã÷ íü õýñýã÷èëñýí ã¿éöýòãýëèéã õ¿ëýýí àâàõààñ òàòãàëçàõ ýðõòýé, ÈÕ-èéí §213.2.

Õóóðàì÷ ã¿éöýòãýë: ¯íäñýíäýý ÈÕ-èéí §236 íü ¿¿ðýã ã¿éöýòãýã÷ ¿¿ðãýý çºâõºí çîõèõ ¸ñîîð áèåë¿¿ëñýí íºõöºëä ¿¿ðãýýñ ÷ºëººëºãäºõèéã çààñàí áºãººä òýðýýð ººð ç¿éëèéã íèéë¿¿ëñýí áîë ¿¿ðýã ã¿éöýòã¿¿ëýã÷ ¿¿íèéã çºâøººðºí õ¿ëýýí àâñàí íºõöºëä ë ¿¿ðýã äóóñãàâàð áîëíî, ÈÕ-èéí §236.1.2.24 Çºâøººðëèéã óðüä÷èëàí ýñâýë õîæèì îëãîõ òóõàé Á.Áóÿíõèøèã: Èðãýíèé ýðõ ç¿éí óäèðòãàë, 2012 îí, 56-161 äýõ òàë.

103

¯¿ðãèéí ã¿éöýòãýëèéã õàíãàõ àðãàä àðãóóä:

- Àíç /òîðãóóëü, àëäàíãè/ íü ãýðýýíèé õàðèëöààíä íèéòëýã, ò¿ãýýìýë îðäîã ¿¿ðãèéí ã¿éöýòãýëèéã õàíãàõ àðãà.

- Äýí÷èí - ãýðýýíä îðîëöîã÷ òàë íü ãýðýý áàéãóóëñíû íîòîëãîî áîëãîæ íºãºº òàëäàà òºëáºë çîõèõ òºëáºðò îðîëöóóëàí óðü÷èëàí ºãñºí ìºíãº

- Áàòàëãàà-¿¿ðýã ã¿éöýòãýã÷èéí õ¿ëýýñýí ¿¿ðãèéí ã¿éöýòãýëèéã õàíãóóëàõààð ãóðàâäàã÷ ýòãýýäýýñ ¿¿ðýã ã¿éöýòã¿¿ëýã÷èéí ºìíº õ¿ëýýæ áóé, ¿ë ìàðãàõ æóðìààð áèåë¿¿ëýõ ¿¿ðãèéã õýëäýã. Áàòàëãàà íü ¿íäñýí ¿¿ðãýýñ õàìààðàëã¿é áèå äààñàí áàéäàëòàé áàéäàã áà ¿íäñýí ¿¿ðýã õ¿÷èí òºãºëäºð áóñ áîëñîí íü áàòàëãààã äóóñãàâàð áîëãîõ ¿íäýñëýë áîëäîãã¿éãýýðýý áàòëàí äààëò áîëîí áóñàä ¿¿ðãèéí ã¿éöýòãýëèéã õàíãàõ àðãóóäààñ ÿëãàãäàíà. ÈÕ-èéí §457-ä çîõèöóóëñàí áàíêíû áàòàëãàà íü õîëáîãäîõ áàíê ¿¿ðýã ã¿éöýòã¿¿ëýã÷èéí ºìíº ¿¿ðýã ã¿éöýòãýã÷èéí ºðèéã ¿íäñýí ºð, øààðäëàãà áóé ýñýõýýñ ¿ë õàìààðàí ¿¿ðãèéã õ¿ëýýõýýð àìëàæ áóé íýã òàëûí ãýðýý áàéäàã. Ýíý íü ÈÕ-èéí §231.1.3-ò òóñãàãäñàí ¿¿ðãèéí ã¿éöýòãýëèéã õàíãàõ íýã àðãà ìºí. Áàòàëãàà ãàðãàæ áóé ýòãýýä íü áàíê áèø íºõöºëä ÈÕ-èéí §234-ò çààñàí åðäèéí áàòàëãààíû ãýðýý áàéãóóëàãäàíà.

- Áàðüöàà - ¿¿ðýã ã¿éöýòã¿¿ëýã÷ áàðüöààãààð õàíãàãäñàí ¿¿ðãèéã õóóëü áóþó ãýðýýíä çààñíû äàãóó ã¿éöýòãýýã¿é áîë áàðüöààëàã÷ áóþó ¿¿ðýã ã¿éöýòã¿¿ëýã÷ íü áóñàä ¿¿ðýã ã¿éöýòã¿¿ëýã÷ýýñ òýðã¿¿í ýýëæèíä áàðüöààíû ç¿éëèéã áîðëóóëàõ çàìààð øààðäëàãàà õàíãóóëäàã. Áàðüöàà íü áóñàä ¿¿ðãèéí ã¿éöýòãýëèéã õàíãàõ àðãàòàé õàðüöóóëàõàä áàðüöààëóóëàã÷ áà ýä õºðºíãèéí õàðèëöààíä òóëãóóðëàõ òóë ºì÷èéí ýðõ ç¿éí øèíæòýé.

- Áàòëàí äààëòûí ãýðýý íü çýýëèéí ¿¿ðãèéí ã¿éöýòãýëèéã õàíãàõ õýðýãñýë áîëíî, ÈÕ-èéí §227.1.5. Ýíý ãýðýýíèé çîðèëãî íü áàòëàí äààã÷èéí àìëàëòààð ãóðàâäàã÷ ýòãýýäýä çýýë îëãîõ òýð áîëîìæèéã íýýõ ÿâäàë. Áàòëàí äààëòûí ãýðýýãýýð áàòëàí äààã÷ íü ¿íäñýí ¿¿ðýã ã¿éöýòã¿¿ëýã÷ ¿¿ðýã ã¿éöýòãýã÷èéí ºìíº õ¿ëýýñýí ¿¿ðãýý ã¿éöýòãýæ ÷àäàõã¿é íºõöºëä ò¿¿íèé ºìíººñ õàðèóöëàãà õ¿ëýýõýýð àìëàäàã àæýý, ÈÕ-èéí §458.1.

- Ôèäóöè íü ÈÕ-èéí §231.1.6-ä çààñàí ¿¿ðãèéí ã¿éöýòãýëèéã õàíãàõ àðãà áºãººä ¿¿ðýã ã¿éöýòãýã÷ íü ººðèéí ºì÷ëºëèéí ç¿éëýý ºð, çýýëèéí áàòàëãàà áîëãîæ, ¿¿ðýã ã¿éöýòã¿¿ëýã÷èéí ºì÷ëºëä øèëæ¿¿ëýõ íºõöºëä õýðýãëýãäýíý. Ôèäóöèéí ãýðýýãýýð òàëóóä ¿¿ðãèéí ã¿éöýòãýëèéí áàòàëãàà áîëãîæ, ýä õºðºíãº ºì÷ëºõ ýðõèéã ¿¿ðýã ã¿éöýòãý¿¿ëýã÷èä ÿìàðâàà íýã áîëçîëã¿éãýýð øèëæ¿¿ëýõ áà ¿¿ðýã ã¿éöýòãýã÷èä ºì÷ºº áóöààí øèëæ¿¿ëýí àâàõ ýðõèéã îëãîñîí.


• ªãºãäñºí òîõèîëäîë äýýð àæèëëàí ¿¿ðãèéí ýðõ ç¿éí ÿìàð, ÿìàð çàð÷èì áàðèìòëàí àæèëëàõ ¸ñòîé, ÿìàð çàð÷ìûã çºð÷ñºí áîëîõûã òàéëáàðëàíà óó.

104


• ¯¿ðýã ã¿éöýòãýõ àðãà, ãàçàð, õóãàöàà ñýäâýýð òîäîðõîé òîõèîëäîë /êåéñ/ àæèëëààðàé.

• ¯¿ðãèéí ã¿éöýòãýëèéã õàíãàõ àðãóóäûí íèéòëýã îíöëîã, øèíæèéã òàéëáàðëàíà óó.

• ¯¿ðãèéí ã¿éöýòãýëèéã õàíãàõ õóóëüä çààñàí áóñàä àðãóóäûã òîäîðõîéëæ, õýðýãëýõ òîõèîëäëûã íýðëýíý ¿¿.

• ¯¿ðãèéí òóñãàé òºðë¿¿äýä ¿¿ðãèéí ã¿éöýòãýëèéã õàíãàõ àðãóóäûã õýðãýëýõ, òîõèîëäîë /êåéñ/ àæèëëààðàé

• ¯¿ðýã çºð÷èãäñºíººñ ¿¿ñýõ õàðèóöëàãà, õ¿ëýýëãýõ ¿íäýñëýëýýð òîõèîëäîë /êåéñ/ àæèëëààðàé


Ñóðàõ áè÷èã, òàéëáàð òîëü, ºã¿¿ëýë:

5. Î.Æàìáàëäîðæ. /Æ.Àìàðñàéõàí/ Æ.Àðèóíçàÿà: Ìîíãîë Óëñûí Èðãýíèé ýðõ ç¿é (¯¿ðãèéí ýðõ ç¿é, Ãýðýýíèé ýðõ ç¿é, ¯¿ðãèéí ýðõ ç¿éí çàðèì òóñãàé òºðºë), III äýâòýð, 2011 îí

6. Á.Áóÿíõèøèã. ¯¿ðãèéí ýðõ ç¿éí åðºíõèé àíãè, 2013 îí.7. ÃÒÕÍ-ýýñ ýðõëýí ãàðãàñàí Èðãýíèé Õóóëèéí òàéëáàð òîëü: Ãýðýýíèé ýðõ

ç¿é, Óëààíáààòàð õîò 2009 îí8. Áàòòóÿà.Æ. “Àíãëî- Ñàêñîíû ýðõ ç¿é äýõ õºðºíãèéí áàðüöààíû îéëãîëò,

òºðºë, áàòàëãààæóóëàëò” “Õóóëü äýýäëýõ ¸ñ” ñýòã¿¿ë. ÕÇ¯Ò. 2003 îí. №2


4. Á.Áóÿíõèøèã. Èðãýíèé ýðõ ç¿éí áîäëîãûí õóðààìæ I äýâòýð, ÓÁ õîò 2010 îí.

5. Á.Áóÿíõèøèã. Èðãýíèé ýðõ ç¿éí áîäëîãûí õóðààìæ, II äýâòýð, 2011 îí6. Ä.Ýíõçóë. Èðãýíèé ýðõ ç¿éí 40 áîäëîãî, 2009 îí.



ñýòã¿¿ë. 2002 îí.8. Ýä õºðºíãº ºì÷ëºõ ýðõ, ò¿¿íòýé õîëáîîòîé ýä õºðºíãèéí ýðõèéí10. á¿ðòãýëèéí òóõàé õóóëü 2002 îí11. Õóóëèéí ýòãýýäèéí óëñûí á¿ðòãýëèéí òóõàé õóóëü 2003 îí12. Êîìïàíèé òóõàé õóóëü 1999 îí13. Íºõºðëºëèéí òóõàé õóóëü 1994 îí14. Õîðøîîíû òóõàé õóóëü 1999 îí

105

Ñýäýâ 7.3.: Ãýðýýíèé áóñ ¿¿ðýã, ò¿¿íèé òºðºë


Ãýðýýíèé áóñ ¿¿ðãèéí õàðèëöàà

Ãýðýýíèé áóñ ¿¿ðãèéí õàðèëöàà íü õóóëüä çààñàí á¿ðýëäýõ¿¿í áèåëñýí òîõèîëäîëä ¿¿ñýõ áà õóóëü òîãòîîã÷ Èðãýíèé Õóóëèéí §§487-514-ò ýðõ ç¿éí ¿ð äàãàâðûã òóñãàñàí. Òàëóóäûí õ¿ñýë çîðèãîîñ áóþó õýëöýë õèéñýí ýñýõýýñ ¿ë õàìààðàí äýýðõ õàðèëöàà ¿¿ñäýãýýðýý ãýðýýíèé ¿¿ðãýýñ ÿëãààòàé.

Òóõàéëáàë, ÈÕ-èéí §8.1.1-ä çààñàí õýëöýë ñóóðüòàé áóþó ãýðýýíèé ýðõ ç¿éí õàðèëöàà ¿¿ñýýã¿é íºõöºëä àëèâàà ýòãýýäèéí òîäîðõîé ýðõ, ¿íýò ç¿éëñýä õàëäñàíû óëìààñ ó÷èðñàí õîõèðëûã ãýì õîðûí ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëòààð àðèëãàíà. Ãýì õîðûí ýðõ ç¿é íü íèéò çóðãààí õýñãýýñ á¿ðäýõ óã õóóëèéí IV õýñýã áóþó Ãýðýýíèé áóñ ¿¿ðýã (õóóëèíä çààñàí íºõöºë á¿ðäñýíýýð ¿¿ðýã ¿¿ñýõ) ãýñýí á¿ëýãò õàìðàãäàõ áºãººä äýýðõ á¿ëãèéí II äýä õýñýãò çîõèöóóëàãäñàí áàéíà.

Èéíõ¿¿ áóñäûí ýðõýíä õàëäñàí íºõöºëä õîëáîãäîõ ýòãýýä õóóëüä çààñíààð õîõèðîë àðèëãàõ ¿¿ðýã õ¿ëýýõ áóþó ò¿¿íèé ¿éëäýë ãýì õîðûí íèéòëýã áîëîí òóñãàé çîõèöóóëàëòûí óðüä÷èëñàí íºõöºë¿¿äèéã á¿ðä¿¿ëæ áóé òîõèîëäîëä òàëóóäûí õîîðîíä ÈÕ-èéí §8.1.5-ä çààñíààð ãýðýýíèé áóñ ¿¿ðãèéí øèíæòýé èðãýíèé ýðõ ç¿éí õàðèëöàà ¿¿ñíý.

Äýýðõýýñ ãàäíà áóñäûí ºì÷ëºõ ýðõèéã õóóëèàð õàìãààëàõ òóë àëü ÷ õºðºíãèéí øèëæ¿¿ëýã ºì÷ëºã÷èéí çºâøººðëººð ÿâàãäàõ ¸ñòîé. Õàðèí õîëáîãäîõ ýä õºðºíãº, ýðõèéí ýçíèé çºâøººðºëã¿é, õóóëü áóñààð øèëæñýí õºðºíãèéã õóóëü òîãòîîã÷ áóöààæ ýçýíä íü îëãîõîîð ÈÕ-èéí §§492-496-ä çààñàí òóë ýíä ÈÕ-èéí §8.1.6-ä äóðüäñàí ¿íäýñëýëã¿é õºðºíãºæñºíòýé õîëáîîòîé ãýðýýíèé áóñ ¿¿ðãèéí øèíæòýé èðãýíèé ýðõ ç¿éí õàðèëöàà ¿¿ñíý.

Ò¿¿í÷ëýí õýí íýãýí ººð ýòãýýäèéí äààëãàâàð, çàõèàëãàã¿éãýýð ºìíººñ íü ÿìàð íýã ¿éëäýë õèéñýí áîë òýäíèé õîîðîíä ìºí ÈÕ-èéí §491.1-ä çààñàí áóñäûí ¿¿ðãèéã äààëãàâàðã¿éãýýð ã¿éöýòãýñýíòýé õîëáîîòîé ãýðýýíèé áóñ ¿¿ðãèéí õàðèëöàà ¿¿ñíý. Ìºí èðãýíèé ýðõ ç¿éí õàðèëöààíä îðîëöîãñäûí ¿éë àæèëëàãààíû óëìààñ äóíäûí ºì÷ áèé áîëñîí áîë óã ºì÷èéã óäèðäàí çîõèöóóëàõòàé õîëáîîòîé ãýðýýíèé áóñ ¿¿ðãèéí õàðèëöàà ¿¿ñíý. Ýäãýýð íü èðãýíèé ýðõ ç¿éí õàðèëöàà ¿¿ñãýõýýð õóóëüä çààñàí áóñàä ¿íäýñëýë ãýäýãò õàìààðíà, ÈÕ-èéí §8.1.8.

Ñýäâèéí çîðèëãî: Ãýðýýíèé áóñ ¿¿ðãèéí îéëãîëò, àíãèëàëòûí òàëààð îíîëûí ìýäëýã îëæ àâàõ, ãýðýýíèé áîëîí ãýðýýíèé áóñ ¿¿ðýã, ãýðýýíèé áóñ ¿¿ðãèéí òîäîðõîé òºðë¿¿ä áîëîõ õóóëüä çààñíààð ¿¿ñýõ ¿¿ðýã, çºð÷ëèéí óëìààñ ¿¿ñýõ ¿¿ðãèéã õàðüöóóëæ ä¿ãíýõ, ýíý ¿íäñýí äýýð òîäîðõîé òîõèîëäîë äýýð õóóëü ç¿éí ¿íäýñëýëòýé øèéäâýð ãàðãàõ äàäàë, õóóëü õýðýãëýõ ÷àäâàð ýçýìøèíý.

106


Äóíäàà õýñãýýð ºì÷ëºõ íºõöºëä ¿¿ñýõ ¿¿ðýã

ÈÕ-èéí §§487-490 íü õýä õýäýí ýòãýýä¿¿ä òîäîðõîé õºðºíãèéã õàìòäàà ýçýìøèõ íýãäìýë ýðõ ýäëýõ íºõöºëä õýðýãëýãäýíý. Äóíäàà õàìòðàí ºì÷ëºõ ýðõ ç¿éí õàðèëöàà ¿¿ñäýã èðãýíèé ýðõ ç¿éí òóñãàé ñàëáàð ãýäýãò õàìòðàí àæèëëàõ ãýðýý, ãýð á¿ëèéí äóíäûí ºì÷ ¿¿ññýí òîõèîëäîë áîëîí ºâ çàëãàìæëàã÷èä õîîðîíäûí õºðºíãèéí õàðèëöàà áèé áîëîõûã îéëãîíî.

Õýä õýäýí ýòãýýä òîäîðõîé ýä õºðºíãº, ýðõ, òýäãýýðèéí íýãäëèéã õàìòðàí ºì÷ëºõººñ áóñàä òîõèîëäîëä äóíäàà õýñãýýð ºì÷ëºõ ýðõ ç¿éí õàðèëöàà ¿¿ñíý. Çàðèì òîõèîëäîëä òàëóóä õàðèëöàí òîõèðîëöñîíû ¿íäñýí äýýð äóíäàà õàìòðàí ºì÷ëºõ õàðèëöàà ¿¿ñãýõ áîëîìæòîé òóë ýõëýýä äýýðõ 3 òîõèîëäîë, ìºí áóñàä õýëöëèéí ¿íäñýí äýýð õàìòðàí ºì÷ëºõ õýëáýð áèé ýñýõèéã øàëãàíà. Ýäãýýð íºõöºë á¿ðäýýã¿é áîë õýä õýäýí ýòãýýäèéí ç¿ãýýñ íýã ýðõ, ýä õºðºíãº ýçýìøèõ ïðîöåññûí ÈÕ-èéí §§487-ä òóñãàãäñàí äóíäàà õýñãýýð ºì÷ëºõ õàðèëöàà õýìýýí ä¿ãíýõ áîëîìæòîé.

¯íäñýí æèøýý íü ÈÕ-èéí §§119, 120, 121-ä òóñãàãäñàí ýä ç¿éëèéã õîëèõ, íèéëýõ, äàõèí áîëîâñðóóëàõ çàìààð õýä õýäýí ýòãýýäèéí ºì÷ õºðºíãº íýãäýõ ¿çýãäýë áîëäîã. Ò¿¿í÷ëýí ýíä áóñäûí ºì÷èéí ãàçàð íóòãààñ äàðàãäìàë ¿íýò ç¿éë îëîõ, øèíýýð ýä ç¿éëèéã õàìòðàí á¿òýýõ çýðãèéã õàìðóóëíà. Õàðèí õýä õýäýí ýòãýýä íýãäýæ, õýëöëèéí ¿íäñýí äýýð õºðºíãº îëæ àâàõ íºõöºëä òîäîðõîé õàìòûí çîðèëãî òîõèðîîã¿é áîë äóíäàà õýñãýýð ºì÷ëºõ õàðèëöàà ¿¿ñíý.

Äóíäûí ºì÷èéã õóóëüä çààñàí õýëáýðýýð îëæ àâñàí (ÈÕ-èéí §§119, 120, 121) ýñâýë õýëöëèéí ¿íäñýí äýýð øèëæ¿¿ëæ àâñàí ýñýõýýñ ¿ë õàìààðàí äóíäàà õýñãýýð ºì÷ëºãñºä õîîðîíäûí ¿¿ðãèéí õàðèëöàà ÈÕ-èéí §487-ð òîäîðõîéëîãäîíî. Õàðèí ºì÷èéí ýðõ ç¿éí ¿¿äíýýñ ÈÕ-èéí §108-ûã àíõààðàõ íü ç¿éòýé. Õàìòûí ºì÷ áèé áîëîõ ïðîöåññ íü ººðºº õóóëèàñ ¿¿äýõ ¿¿ðãèéí õàðèëöààíû ýõ áîëäîã. Ãýõäýý òàëóóä ýíýõ¿¿ ¿¿ðãèéí õàðèëöààíä íîîãäîõ ýðõ ¿¿ðãèéã ãýðýýíäýý ººðººð òîõèðñîí áàéõ áîëîìæòîé.

Áóñäûí ¿¿ðãèéã äààëãàâàðã¿éãýýð ã¿éöýòãýõ

¯¿ðýã ã¿éöýòãýã÷ íü áóñäûí ¿¿ðãèéã äààëãàâàðã¿éãýýð ººðººð õýëáýë, îðîëöîãñäûí õîîðîíä ÈÕ-èéí §8-ä çààñàí ÿìàð íýã èðãýíèé ýðõ ç¿éí õàðèëöàà ¿¿ñýýã¿é òîõèîëäîëä ã¿éöýòãýñýí áîë ÈÕ-èéí §491.6-èéí äàãóó ãàðñàí çàðäëàà íýõýìæëýõ íü øóäàðãà áèëýý.

Ýíýõ¿¿ çîõèöóóëàëòûã õóóëüä îðóóëñíààð àëèâàà ýòãýýä áóñäûí ýðõ ç¿éí õàðèóöëàãûí õ¿ðýýíä áàãòàõ ¿éëäëèéã õèéñýí îíöãîé íºõöºëä ¿éëäýë õèéã÷èéí àøèã ñîíèðõëûã íü õàìãààëàõ áîëîìæ á¿ðäýíý. Ýíý òîõèîëäîëä òóñëàëöàà ¿ç¿¿ëñýí ýòãýýäèéã õàðæ ¿çýõ, çàðäàë, ýðñäëèéã ýðõ àøèã íü õàìãààëàãäñàí ýòãýýäýä îíîîõ íü ç¿éòýé. Ãýõäýý íºãºº òàëààñ ìýäýýæ õ¿íèé õ¿ñýë çîðèãèéí ýñðýã äóð ìýäýí ò¿¿íèé àøèã ñîíèðõëûí òºëºº ãýæ ¿çñýí ¿éëäýë á¿õýíä íºõºí îëãîâîð îëãîõ áîëîìæã¿é þì. íäñýíäýý õ¿í á¿ð ººðèéí àñóóäëûã ººðºº øèéäýõ áîëîâ÷ îíöãîé íºõöºë á¿ðäñýí òîõèîëäîëä áóñäûí ¿¿ðãèéã ã¿éöýòãýõ, èíãýõäýý

107

ãàðñàí çàðäëàà òºë¿¿ëýõ íü øóäàðãà áºãººä õóóëèàð çºâøººðºãäñºí áàéíà. ÈÕ-èéí §491-ä áóñäûí òºëºº ã¿éöýòãýñýí ¿éëäýë íü ò¿¿íèé àøèã ñîíèðõîëä

íèéöýõ, ¿ë íèéöýõ õî¸ð òîõèîëäëûã çîõèöóóëñàí áàéíà. ªºð ýòãýýäèéí àøèã ñîíèðõîëä íèéöñýí ¿éëäëèéã äààëãàâàðã¿éãýýð ã¿éöýòãýñýí áà ýíý íü õîëáîãäîõ ýòãýýäèéí áîäèò õ¿ñýë çîðèãò íèéöýõ íü òîãòîîãäñîí, íºõöºëä ÈÕ-èéí §§491.2/6, 186.1.-ä çààñàí ãýðýýíèé áóñ ¿¿ðãèéí õàðèëöàà ¿¿ñíý. Ýíý íü ÈÕ-èéí §492-ûí õóâüä õºðºíãèéã àâ÷ ¿ëäýõ çºâøººðëèéã îðëîõ ýðõ ç¿éí ¿íäýñëýë áîëíî.

ÈÕ-èéí §491.7-ä ¿¿ðãèéí ã¿éöýòãýë àøèã ñîíèðõëîî õàìãààëóóëñàí ýòãýýäèéí õ¿ñýë çîðèã, àøèã ñîíèðõîëä íèéöýõã¿é áàéõ òîõèîëäëûã çîõèöóóëñàí áºãººä òóõàéí ¿éëäýë õèéñýí ýòãýýä ñàéí ìýäñýí õèðíýý ººð áóñàä øàëòãààíû óëìààñ óã ¿éëäëèéã ã¿éöýòãýñýí áîë òýðýýð ººðºº ó÷èðñàí õîõèðëûã àðèëãàõ ¿¿ðýãòýé áîëíî.

Õàðèí ¿éëäýë õèéñýí ýòãýýä àíäóóð÷ ººðèéíõºº ¿¿ðãèéã ã¿éöýòãýñýí áîë ÈÕ-èéí §491-ã õýðýãëýõã¿é. Äóð çîðãîîðîî ààøèëæ ººðèéí ¿¿ðãèéã ã¿éöýòãýñýí ÷ ãýñýí áóñäûí ¿¿ðãèéã äàâõàð ã¿éöýòãýæ áàéãàà òóõàéãàà ìýäýæ óã ¿éëäëèéã õèéñýí òîõèîëäîëä ÈÕ-èéí §491-ã õýðýãëýõ áîëîìæòîé.

Áóñäûí ¿¿ðãèéã äààëãàâàðã¿éãýýð ã¿éöýòãýõ åðäèéí òîõèîëäîë

Åðäèéí òîõèîëäîëä áóñäûí ¿¿ðãèéã õîëáîãäîõ ýòãýýäýýñ ÿìàð íýã äààëãàâàð, õ¿ñýëò, çàõèàëãàã¿éãýýð ã¿éöýòãýñýí áà ýë ¿éëäýë íü íºãºº òàëûí àøèã ñîíèðõîëä íèéöñýí áîë òýäãýýð ýòãýýä¿¿äèéí õîîðîíä ÈÕ-èéí §491.1-6-ä çààñàí õóóëèàñ ¿¿äýõ ¿¿ðýã ¿¿ñíý. Ýíýõ¿¿ õóóëèàñ ¿¿äýõ ¿¿ðãèéí õàðèëöààíä ¿¿ðýã ã¿éöýòãýã÷ íü äàðààõ ¿¿ðýã õ¿ëýýíý. ¯¿íä:

• Ã¿éöýòãýëèéí òàéëàí ãàðãàõ, ÈÕ-èéí §491.5 • Áîëîìæ ãàðìàãö ýðõ àøãèéã íü õàìãààëæ áóé ýòãýýäýä ººðèéí ¿éëäëèéí

òàëààð ìýäýãäýõ, ÈÕ-èéí §491.4 • Áóñäûí ¿¿ðãèéã çîõèõ ¸ñîîð, øóäàðãààð ã¿éöýòãýõ ¿¿ðýã, ÈÕ-èéí §491.1

òóñ òóñ õàìààðíà. Ýäãýýð õóóëüä çààñàí ¿¿ðýã íü ¿¿ðýã ã¿éöýòãýã÷èéí ç¿ãýýñ ýðõèéí

ýçýíä õàíäàí çàéëøã¿é çàðäëàà íºõºí òºë¿¿ëýõ ýðõèéã (ÈÕ-èéí §491.6) áàòàëãààæóóëàõ, ìºí àøèã ñîíèðõëîî õàìãààëóóëæ áóé ýòãýýäèéã ç¿é áóñ ã¿éöýòãýëýýñ ñýðãèéëýõ çîðèëãîòîé. Ýðõèéí ýçýí áóþó ¿¿ðýã ã¿éöýòã¿¿ëýã÷ íü îëñîí á¿õ àøãèéã øààðäàõ ýðõòýé, ÈÕ-èéí §491.5.

Áóñäûí õ¿ñýë çîðèãò ¿ë íèéöýõ òîõèîëäîë

Àëèâàà ýòãýýäèéí ¿éëäýë, ýñ ¿éëäýõ¿é íü áóñäûí õ¿ñýë çîðèãò ¿ë íèéöýõ òîõèîëäîëä òóñ ¿éëäëèéã õèéõ ýðõ ç¿éí ¿íäýñëýë ¿ã¿é áàéñàí õýìýýí ¿çíý. Æèíõýíý ýçíèé áîäèò õ¿ñýë çîðèã, àøèã ñîíèðõîëä ¿ë íèéöýõ òîõèîëäîëä ýñâýë òýðýýð ÈÕ-èéí §491.4-ò çààñíààð çºâøººðºë îëãîõîîñ òàòãàëçñàí íºõöºë íü ýðõ ç¿éí ¿íäýñëýëã¿é ¿éëäýë áîëñîí ãýæ ¿çýõýä õ¿ðãýíý. Ýíý òîõèîëäîëä ¿éëäýë õèéñýí ýòãýýä áîëîí íºãºº òàëûí õîîðîíä ÈÕ-èéí §491-ä çààñàí õóóëèàñ ¿¿äýõ ¿¿ðãèéí õàðèëöàà ¿¿ñýõã¿é.

108


Ãàãöõ¿¿ ó÷èðñàí õîõèðëûã ÈÕ-èéí §491.7-ä çààñíààð íºãºº ýòãýýäýýñ ãàðãóóëàõ áºãººä ººðèéí ¿éë àæèëëàãààíû çàðäëûã íºõºí òºë¿¿ëýõ ýðõã¿é. Ìýäýýæ ýíýõ¿¿ õîõèðîë øààðäàõ ýðõèéí çýðýãöýý ãýì õîðûí ýðõ ç¿éãýýð õàìãààëàãäñàí ýðõèéí çºð÷èë áóé áîë ÈÕ-èéí §497-ã òóñàä íü øàëãàõ á¿ðýí áîëîìæòîé.

Ãýì õîðûí ýðõ ç¿é

Áóñäûí ýðõèéã çºð÷ñºí ãýì áóðóóòàé ¿éëäëèéí óëìààñ õîõèðîë àìññàí ýòãýýä ¿ð äàãàâðûã ãýì õîðûí ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëòûí äàãóó àðèëãóóëàõ ýðõòýé áàéõ áà ¿¿íèéã çºð÷ëèéí óëìààñ ¿¿ñýõ ¿¿ðýã õýìýýí íýðëýõ íü áèé. Ýðõ íü çºð÷èãäñºí ýòãýýäèéí øààðäëàãà íü èõýâ÷ëýí õóóëü áóñ ãýì áóðóóòàé ¿éëäëèéí óëìààñ ó÷èðñàí õîõèðëûã áàðàãäóóëàõ, íºõºí òºë¿¿ëýõýä ÷èãëýíý. Çºð÷ëèéí óëìààñ ¿¿ñýõ ¿¿ðãèéã ¿íäýñëýëã¿é õºðºíãºæèõòýé õîëáîîòîé ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëòòàé õàðüöóóëàõàä àëèâàà õºðºíãèéí øèëæ¿¿ëãèéã áóöààõ áóñ, õàðèí ãýì õîð ó÷ðóóëñàí ¿éëäëèéí óëìààñ ¿¿ññýí õîõèðëûã àðèëãóóëàõ çîðèëãîòîé.

Õàðèí ãýðýý, õýëöëèéí õ¿ðýýíä õ¿ëýýñýí ¿¿ðãýý çºð÷ñºí íºõöºëä ãýðýýíýýñ ¿¿äýëòýé õîõèðîë íºõºí òºëºõ ¿¿ðýã (ÈÕ-èéí §219 ã.ì.) ¿¿ñíý. Ãýðýýíèé ¿¿ðãèéí çºð÷èë äàâõàð ãýì õîðûí øèíæòýé áîë ÈÕ-èéí §497-ã çýðýãö¿¿ëýí øàëãàõ á¿ðýí áîëîìæòîé. Èéíõ¿¿ íýã íýõýìæëýëèéã ýðõ ç¿éí õóâüä õî¸ð øààðäàõ ýðõýýð ¿íäýñëýõèéã øààðäàõ ýðõèéí ºðñºëäººí ãýñýí îéëãîëòîîð òýìäýãëýäýã.

Ýðõ ç¿éí òîãòîëöîîíä õýí ÷ õàëäàæ ¿ë áîëîõ ýðõ¿¿äèéã òºãñ õàìãààëàõ çîðèëãîîð õóóëü òîãòîîã÷ ýäãýýðò õàëäàõûã õóâèéí áîëîí íèéòèéí ýðõ ç¿éí õóóëü òîãòîîìæîîð òàë á¿ðýýñ íü õîðèãëîñîí áàéõ áà ýíý õîðèãèéã äàâñàí ¿éëäëèéã ýðõ ç¿éí çºð÷èë ãýíý. ÈÕ-íä èéì çºð÷èë ãàðãàñàí ýòãýýäýä õàðèóöëàãà òîîöîõ òîãòîëöîîã òóñãàñàí áàéõ áà çºð÷ëººñ ¿¿äýí õîõèðîë áèé áîëîõ ÿâäëûã ãýì õîð ó÷ðóóëàõ õýìýýí íýðëýñýí. Çºð÷èë íü õîëáîãäîõ ýòãýýäèéí ãýì áóðóóòàé ¿éëäëýýð íºõöºëäñºí áàéõààñ ãàäíà ãýì áóðóóãààñ ¿ë õàìààðàí áóñäûã àþóëä îðóóëñàí íºõöºëä ÷ ÿðèãäàõ òóë ãýì õîðûí ýðõ ç¿é íü áóñäàä àþóë ó÷ðóóëñàí ¿éëäëýýñ ¿¿ñýõ ¿¿ðãèéã õàìàðíà.

Òóõàéëáàë, õóóëèàð çºâøººðºãäñºí ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëñàí áîëîâ÷ ¿éë àæèëëàãàà íü áóñäàä àþóë ó÷ðóóëæ áîëîõóéö áàéñàí, ¿ð ä¿íä íü õîõèðîë ¿¿ññýí áîë ¿¿íèéã ýðõýëæ áóé ýòãýýä ãýì õîðûã àðèëãàõ íºõºí òºëºõ ¿¿ðýãòýé. Æèøýý íü, àòîìûí öàõèëãààí ñòàíö àæèëëóóëàõ, àãààðûí òýýâðèéí õýðýãñýë àøèãëàõ çýðýã àþóëòàé ¿éë àæèëëàãàà ýðõëýõ ¿åä ãàðñàí õîõèðëûã õîëáîãäîõ ýòãýýä õàðèóöàõ òóõàé ç¿éë çààëò ãýì õîðûí ýðõ ç¿éä áèé.

Ãýì õîðûí ýðõ ç¿éí øààðäàõ ýðõ

ÈÕ-èéí §497.1 íü ãýì õîðûí ýðõ ç¿éí íèéòëýã õýðýãëýõ åðºíõèé çîõèöóóëàëò áºãººä ¿¿íýýñ ãàäíà ÈÕ-èéí §§498-514-ä òîäîðõîé òîõèîëäîëä ñîíãîæ õýðýãëýõ òóñãàé çîõèöóóëàëòûã íýã á¿ð÷ëýí òóñãàñàí. Òèéìýýñ ãýì õîðûí ýðõ ç¿éí

109

øààðäàõ ýðõ¿¿ä íü íèëýýä õýäýí òóñãàé çîõèöóóëàëò, íýã åðºíõèé õýì õýìæýýíýýñ á¿ðäýíý ãýæ ¿çäýã.

Åðºíõèé øààðäàõ ýðõ íü áóñäûí ýðõ, àìü íàñ, ýð¿¿ë ìýíä, íýð òºð, àëäàð õ¿íä, àæèë õýðãèéí íýð õ¿íä, ýä õºðºíãºä ãýì õîð ó÷ðóóëñàí íºõöºëä õýðýãëýõ åðºíõèé ¿íäýñëýë áîëîõ ÈÕ-èéí §497.1; òóñãàé øààðäàõ ýðõ¿¿äýä àæèë îëãîã÷èéí õàðèóöëàãà - ÈÕ-èéí §498; òýýâðèéí õýðýãñýë àøèãëàñíààñ ¿¿äýõ õàðèóöëàãà - ÈÕ-èéí §499; áàðèëãà, áàéãóóëàìæèéí ºì÷ëºã÷, ýçýìøèã÷èéí õàðèóöëàãà - ÈÕ-èéí §500; àìüòíû ó÷ðóóëñàí ãýì õîðûã ºì÷ëºã÷, ýçýìøèã÷ õàðèóöàõ - ÈÕ-èéí §501; àþóëòàé ¿éë àæèëëàãààíààñ ¿¿äýõ õàðèóöëàãà - ÈÕ-èéí §502; ¿éëäâýðëýã÷èéí áîëîí àæèë ¿éë÷èëãýý ñàíàë áîëãîã÷èéí õàðèóöëàãà - ÈÕ-èéí §512 çýðýã áàãòàíà.

¯íäýñëýëã¿é õºðºíãºæèõ

ÈÕ-èéí §§492-496 íü õîëáîãäîõ ýçíèé çºâøººðºëã¿é, õóóëü áóñààð îëæ àâñàí õºðºíãèéã áóöààæ ýçýíä íü îëãîõ çîðèëãîòîé áºãººä Ðîìûí ýðõ ç¿éí “condictio” õýìýýõ ýðõ ç¿éí àðãà õýðýãë¿¿ðýýñ ¿¿äýëòýé. Ýíý çàð÷ìûí äàãóó àëèâàà õºðºíãèéí ýðõ çºâõºí ò¿¿íèé ýçíèé çºâøººðëèéí ¿íäñýí äýýð ë áóñäàä øèëæèõ áîëîìæòîé áºãººä èíãýýã¿é òîõèîëäîëä øèëæ¿¿ëãèéã ýðõ ç¿éí ¿íäñýëýëã¿é ãýæ ¿çýõ òóë òóñ õºðºíãèéã ýçýíä íü áóöààí îëãîõ ¸ñòîé áîëäîã. Ýíýõ¿¿ çàð÷ìûí ¿çýë áàðèìòëàëûã ºíºº ¿åä äýëõèéí äèéëýíõ óëñ îðîí èðãýíèé õóóëèíäàà òóñãààä áàéãàà25 áºãººä ýðõ ç¿éí øèíæëýõ óõààíä “condictio” õýìýýí òýìäýãëýãäñýýð áàéíà.

Äýýðõ çàð÷èì øóóä òóñãàëàà îëñîí ¿íäñýí çîõèöóóëàëò íü ÈÕ-èéí §492 áîëîõ áºãººä ò¿¿õýí õºãæëèéíõºº ÿâöàä òàëóóäûí ýðõ àøãèéã èë¿¿ íàðèéí òóñãàñàí áóñàä õýì õýìæýýãýýð áàÿæèæ èðæýý. ¯íäñýíäýý áóñäûí õºðºíãèéã øèëæ¿¿ëæ àâñàí ýòãýýä íü õºðºíãèéí ýçíèé çºâøººðëèéã ¿¿ðãèéí ñóóðü õýëöëèéí õýëáýðýýð àâààã¿é, çºâøººðºë îëãîñîí ÷ ýíý íü õ¿÷èí òºãºëäºð áóñ áîë òýðýýð õºðºíãèéã ýçýíä íü áóöààæ ºãºõ ¿¿ðýãòýé õýìýýí ýíä òóñãàñàí. Ýíý íü øóóä óòãààðàà îðîëöîã÷äûí õîîðîíä õèéãäñýí õýëöýë ÈÕ-èéí §56-ä çààñàí ¿íäýñëýëýýð àíõíààñàà õ¿÷èíã¿é (¿¿ðýã ¿¿ñýýã¿é); ýñâýë òàëóóä õàðèëöàí òîõèðîëöîæ ¿¿ðãýýñ ÷ºëººëñºí (äóóñãàâàð áîëñîí26) áîëîí õýëöýë ÈÕ-èéí §§58-60, 57.2-ò çààñíààð õ¿÷èí òºãºëäºð áóñ áîëñîí ãóðâàí òîõèîëäëûã õàìàð÷ áàéíà. Ìºí ýäãýýðýýñ ãàäíà ÈÕ-èéí §492.1.1-ä áóé “¿¿ðýã ¿¿ñýýã¿é”, “õºðºíãº îëæ àâñàí” ãýñýí õýñãèéã óòãà ç¿éí ¿¿äíýýñ íü òàéëáàðëàâàë õºðºíãèéã õýëöëèéí ¿íäñýí äýýð øèëæ¿¿ëñíýýñ ãàäíà áóñàä áàéäëààð øèëæñýí òîõèîëäëûã õàìðàõ íü õàðàãääàã.

Õ¿÷èíã¿é ãýðýýã õ¿÷èíòýé ãýæ èòãýñíèé ¿íäñýí äýýð õºðºíãº øèëæ¿¿ëñýí áîëîí åðººñºº õýëýëöýýð õèéãäýýã¿é, õî¸ð òàë óóëçààã¿é áàéõàä õºðºíãº íü

25 Àâñòðèéí Èðãýíèé Õóóëèéí 62-ð ç¿éë; ÕÁÍÃÓ-ûí Èðãýíèé Õóóëèéí §§812-822, ÎÕÓ-ûí Èðãýíèé êîäåêñèéí §§1102-1109.26 Ýíä ¿¿ðãèéí åðºíõèé àíãèéí ¿¿ðýã äóóñãàâàð áîëîõòîé õîëáîîòîé ÈÕ-èéí §§236-240 õàìààðàõã¿é.

110


ÿìàð íýã áàéäëààð áóñäàä øèëæñýí õî¸ð òîõèîëäîë ïðàêòèê àìüäðàëä ÿëãààã¿é; ýðõ ç¿éí ¿¿äíýýñ ÷ ÈÕ-èéí §492-ûí ¿ã õýëëýãò òóñãàãäñàí, ¿íäýñëýëã¿éãýýð õºðºíãºæñºí ãýæ ¿çýõ íýã òîõèîëäîë þì. Òèéìýýñ ÈÕ-èéí §492-ò òóñãàãäñàí ¿íäýñëýë¿¿äèéã íýãä¿ãýýðò, ¿ã õýëëýã áîëîí óòãà ç¿éí õóâüä õºðºíãèéí ýçíèé óõàìñàðòàé ¿éëäëýýð õºðºíãºº øèëæ¿¿ëñýí òîõèîëäîë (øèëæ¿¿ëãèéí óëìààñ õºðºíãºæñºí), õî¸ðäóãààðò, ººð ýòãýýä õºðºíãèéã áóñàä áàéäëààð îëæ àâñàí òîõèîëäîë õýìýýí õî¸ð àíãèëæ áîëíî. Ðîìûí ýðõ ç¿éä ýõíèéõèéã “condictio indebitii”, ñ¿¿ë÷èéíõèéã “condictio ob rem” õýìýýí íýðëýæ áàéæýý. Ýõíèé òîõèîëäîëä ñóóðü õýëöýë /causa áóþó êàóçàëü õýëöýë/ õ¿÷èíã¿é áàéõ íºõöºëä (ÈÕ-èéí §§56-60) õºðºíãèéã áóöààí îëãîõ ¿íäýñëýë áàéõ áîë õî¸ð äàõü íü åðººñºº ñóóðü õýëöýë áàéõã¿é òîõèîëäëûã õàìàðäàã.

¯íäýñëýëã¿é õºðºíãºæèõòýé õîëáîîòîé øààðäàõ ýðõèéí àãóóëãà

ÈÕ-èéí §492.1-èéí äàãóó áóñäûí ºìíº õ¿ëýýñýí ¿¿ðãýý ã¿éöýòãýõ çîðèëãîîð õýí íýãýí ýòãýýäýä õºðºíãº øèëæ¿¿ëñýí ýòãýýä íü ñóóðü õýëöýë õ¿÷èíã¿é áîë ýíýõ¿¿ õºðºíãºº áóöààæ àâàõ ýðõòýé ãýñýí áàéíà. ÈÕ-èéí §492.1 íü á¿ëãèéí ¿íäñýí çîõèöóóëàëò áºãººä íýõýìæëýã÷ ýòãýýä (II) õàðèóöàã÷èéí øèëæ¿¿ëãèéí óëìààñ (III) ¿íäýñëýëã¿éãýýð (I) õºðºíãº îëæ àâñàí áàéõûã øààðäàõ òóë óðüä÷èëñàí íºõöºëèéã ¿¿íèé äàãóó òîäîðõîéëäîã.

ÈÕ-èéí §493-ò õóóëü òîãòîîã÷ ÈÕ-èéí §492-ò çààñàí õýä õýäýí øààðäàõ ýðõèéí õýìæýýã òîäîðõîéëñîí áàéíà. Ýíä çààñíààð ¿íäýñëýëã¿é õºðºíãºæñºí ýòãýýäèéí õàðèóöëàãûí õýëáýðèéã “õºðºíãº íü íýìýãäñýí” õýâýýð áèé ýñýõèéã íîòîëæ ÷àäàõ ýñýõýýñ õàìààðàí åðäèéí áîëîí ÷àíãàòãàñàí õýëáýð õýìýýí õî¸ð àíãèëæ áîëíî, §493.4. Õýðýâ õîëáîãäîõ ýòãýýä íü ¿íäýñëýëã¿éãýýð õºðºíãºæèõòýé õîëáîîòîé øààðäàõ ýðõ õýðýãæ¿¿ëýõ ýðõòýé íü òîãòîîãäâîë õàðèóöàã÷ õºðºíãèéã áóöààí øèëæ¿¿ëýõ ¿¿ðýãòýé, ÈÕ-èéí §493.1. Õýðýâ óã õºðºíãèéã áóöààí îëãîõ áîëîìæã¿é áîë íºõºí òºëáºðò àâàõ ç¿éëèéã ýñâýë ¿íèéã òºëºõ ãýõ ìýò ºðãºòãºñºí õàðèóöëàãà õ¿ëýýíý.

Õàðèóöàã÷ þóíû ºìíº øèëæ¿¿ëæ ýñâýë îëæ àâñàí ç¿éëýý áîäèòîîð íü áóöààí îëãîõ ¿¿ðýã õ¿ëýýíý. Ýíý çàð÷èì íü ÈÕ-èéí §§492, 494-ò õàìààðàëòàé ÷ ÈÕ-èéí §§495, 496-èéí õóâüä øààðäàõ ýðõ íü àíõíààñàà îðûã íü îëãîõîä ÷èãëýñýí áàéäàã òóë õýðýãëýãäýõã¿é. Òóõàéëáàë, ýðõ ç¿éí ¿íäýñëýëã¿é îëæ àâñàí ýä õºðºíãèéã íýõýìæëýã÷èä áóöààí ºãºõ, øààðäàõ ýðõèéã áóöààí øèëæ¿¿ëýõ ¿¿ðýãòýé íü òîãòîîãäâîë òýäãýýðèéí ºì÷ëºõ ýðõèéã, ýçýìøëèéí õàìò á¿õýëä íü øèëæ¿¿ëýõ çàìààð ã¿éöýòãýíý. Õàðèí øóóä ýçýìøëèéã áóöààõ ¿¿ðýãòýé íü òîãòîîãäâîë çºâõºí áîäèò ýçýìøëèéã øèëæ¿¿ëýõ ã.ì. Ò¿¿íýýñ ãàäíà ÈÕ-èéí §493.1-ä øèëæ¿¿ëñýí ýä õºðºíãººñ îëñîí îðëîãî, ¿ð øèìèéã ìºí àäèë áóöààí øèëæ¿¿ëíý ãýñýí áàéíà. Ýäãýýðèéã ÈÕ-èéí §88.2-ûã áàðèìòëàí òîãòîîíî.

111


• Ãýì õîðûí ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëòûí çîðèëãûã òîäîðõîéëíî óó.• Õóóëüä çààñíààð ¿¿ñýõ ¿¿ðýã, ¿ð äàãàâðûã òîäîðõîéëíî óó.• Äóíäûí ºì÷ººñ ¿¿ñýõ ¿¿ðýã, áóñäûí ¿¿ðãèéã äààëãàâàðã¿éãýýð ã¿éöýòãýõ,

¿íäýñëýëã¿éãýýð õºðºíãºæñºíººñ ¿¿ñýõ ¿¿ðýã ñýäâýýð òîõèîëäîë /êåéñ/ àæèëëààðàé.

• ¯¿ðãèéí òóñãàé òºðëèéã àíãèëàõ øàëãóóð ¿ç¿¿ëýëò¿¿äèéã òîäîðõîéëíî óó.• Ãýðýýíèé áîëîí ãýðýýíèé áóñ ¿¿ðãèéí îíöëîãèéã òàéëáàðëàíà óó.• Ãýðýýíèé áîëîí ãýðýýíèé áóñ ¿¿ðãèéã àíãèëàõ õýðýãöýý, øààðäëàãà, à÷

õîëáîãäëûã òàéëáàðëàíà óó.• ªãºãäñºí òîõèîëäîë äýýð àæèëëàí ãýðýýíèé áîëîí ãýðýýíèé áóñ ¿¿ðãèéã

ÿëãàí òàéëáàðëàæ, ìàðãààíûã øèéäâýðëýæ õóóëü ç¿éí ¿íäýñëýëòýé øèéäâýð ãàðãàíà óó.

• Ãýðýýíèé áîëîí ãýðýýíèé áóñ ¿¿ðãèéã õàðüöóóëàí á¿ä¿¿â÷ýýð õàðóóóëíà óó.


1. ÌÓ-ûí ÈÕ äàõü ãýì õîðûí ýðõ ç¿éä òîî÷èõ çàð÷ìûã ýðõýì áîëãîñîí óó ýñâýë åðºíõèé çîõèöóóëàëòààð ãýì õîð ó÷ðóóëñàí á¿õ òîõèîëäëûã õàìðóóëàí çîõèöóóëñàí óó?

a. Òîäîðõîé òîõèîëäîëä õàðèóöëàãà õ¿ëýýëãýõ òóñãàé çîõèöóóëàëòûã òîî÷èõ çàìààð òóñãàñàí.

b. Åðºíõèé çîõèöóóëàëòààð ãýì õîð ó÷ðóóëñàí á¿õ òîõèîëäëûã õàìðóóëàí çîõèöóóëñàí.

c. Äýýðõèéã õîñëóóëñàí.

2. Ãýì õîðûí ýðõ ç¿é äýõ ãýì áóðóóòàé íºõöºëä õàðèóöëàãà õ¿ëýýõ ¿íäñýí çàð÷èì ¿éë÷ëýõã¿é òîõèîëäëûã íýðëýíý ¿¿.

a. Áóñäàä àþóëòàé ¿éë àæèëëàãàà ýðõýëñýíòýé õîëáîîòîé õàðèóöëàãàb. Çàí ñóðòàõóóíû ¿¿äíýýñ õàðèóöëàãà õ¿ëýýõ íü ç¿éòýé íºõöºëc. Ãýì áóðóóòàé íü èëò ãýæ ¿çýõýýð òîõèîëäîëd. Äýýðõ á¿ãä çºâ

3. Ñýòãýë ñàíààíû õîõèðîë ó÷ðóóëàõ íü ÈÕ-èéí §497-ä çààñàí áóñäûí áèå ìàõáîäü, ýð¿¿ë ìýíäýä õàëäñàí ãýñýí ¿ã ìºí ¿¿?

a. ¯ã¿é, ýíý áîë áèå ìàõáîäèéí ãýìòýë áèøb. Ãýì õîð ó÷ðóóëñàí ¿éëäëýýñ óëáààòàé ñýòãýöèéí ýìãýã ¿¿ññýí áîë äýýðõ

çîõèöóóëàëòààð õàìãààëàãäàíà 4. ¯íäýñëýëã¿é õºðºíãºæèõ ãýäýãò þóã îéëãîõ âý?

a. Áóñäûí õºðºíãèéã øèëæ¿¿ëýí àâñàí áîëîâ÷ èíãýõ áîëñîí ýðõ ç¿éí ¿íäýñëýë ¿ã¿é áîëîõ íü òîãòîîãäñîí

112


b. Ñóóðü õýëöýë õ¿÷èíã¿é ýñâýë õ¿÷èí òºãºëäºð áóñ õýìýýí òîîöîãäñîíc. ßìàð ÷ õýëöýë õèéãäýýã¿éd. Äýýðõ á¿ãä çºâ


Ñóðàõ áè÷èã, ºã¿¿ëýë:

1. Á.Áóÿíõèøèã. Èðãýíèé ýðõ ç¿éí òóñãàé àíãè, ÓÁ õîò 2013 îí, Ãóðàâ äàõü õýâëýë.

2. Î.Æàìáàëäîðæ/Æ.Àìàðñàéõàí/ Æ.Àðèóíçàÿà. Ìîíãîë Óëñûí Èðãýíèé ýðõ ç¿é (¯¿ðãèéí ýðõ ç¿é, Ãýðýýíèé ýðõ ç¿é, ¯¿ðãèéí ýðõ ç¿éí çàðèì òóñãàé òºðºë), III äýâòýð, 2011 îí

3. Ø.Ñ¿õáààòàð. Õ¿íèé íýð òºð, àëäàð õ¿íäèéí ýðõ ç¿éí õàìãààëàëò, 2012 îí.4. Äàðüæàâ.Ö. “Ãýìò õýðãèéí óëìààñ ó÷èðñàí õîõèðëûã áîäèòîéãîîð

áàðàãäóóëàõ àñóóäàëä”, “Ìîíãîëûí òºð, ýðõ ç¿é” ñýòã¿¿ë. ÓÄØ. 2003 îí.№3

5. Áÿìáàà.Ë. “Íýð, íýð òºð, àæèë õýðãèéí íýð õ¿íäèéí õýðãèéã ø¿¿õýýð øèéäâýðëýæ áàéãàà íü” “Õóóëü äýýäëýõ ¸ñ” ñýòã¿¿ë. ÕÇ¯Ò. 2004 îí. №2


1. Á.Áóÿíõèøèã. Èðãýíèé ýðõ ç¿éí áîäëîãûí õóðààìæ I äýâòýð, ÓÁ õîò 2010 îí.

2. Á.Áóÿíõèøèã. Èðãýíèé ýðõ ç¿éí áîäëîãûí õóðààìæ, II äýâòýð, 2011 îí3. Ä.Ýíõçóë. Èðãýíèé ýðõ ç¿éí 40 áîäëîãî, 2009 îí.




113

ÍÀÉÌÄÓÃÀÀÐ Á¯ËÝÃ. ÈÐÃÝÍÈÉ ÝÐÕ Ç¯ÉÍ ÕÀÐÈÓÖËÀÃÀ

8.1.: Èðãýíèé ýðõ ç¿éí õàðèóöëàãà, îéëãîëò õ¿ëýýëãýõ ¿íäýñëýë


Èðãýíèé ýðõ ç¿éí õàðèóöëàãà íü àëèâàà íèéãýì äýõ ýðõ ç¿éí õàðèóöëàãûí íýã òºðºë áîëîâ÷ çàðèì òàëààðàà áóñàä õàðèóöëàãûí òºðëººñ ýðñ ÿëãàð÷ áàéäàã. Õàðèóöëàãà õýìýýõ ¿ãèéí õýëç¿éí óòãûã àâ÷ ¿çâýë çºð÷èë ãàðãàã÷èä íîîãäóóëàõ øèéòãýë ãýñýí óòãàòàé áºãººä ýíý ¿¿äíýýñýý èðãýíèé ýðõ ç¿éí õàðèóöëàãà íü áóñàä õàðèóöëàãûí òîãòîëöîî, øèíæèéã àãóóëñàí ãýæ õýëæ áîëíî.

Àëèâàà íèéãýì äýõ õàðèóöëàãûí òîãòîëöîîã ñóäëàõ, àíãèëàë, òºðëèéã òîäîðõîéëîõûí òóëä õàðèóöëàãà õ¿ëýýæ áóé ýòãýýä ÿìàð çºð÷èë ãàðãàñíûã òîãòîîõ íü ÷óõàë.

Ñýäâèéí çîðèëãî: Èðãýíèé ýðõ ç¿éí õàðèóöëàãà, ò¿¿íèé îíöëîã õ¿ëýýëãýõ ¿íäýñëýëèéí òàëààð îíîëûí ìýäëýã îëæ àâàõ, èðãýíèé ýðõ ç¿éí õàðèóöëàãûã õóóëü ç¿éí áóñàä õàðèóöëàãààñ ÿëãàõ ÷àäâàð ýçýìøèõ, öààøèä èðãýíèé ýðõ ç¿éí õàðèóöëàãà õ¿ëýýëãýõ ¿íäýñëýëèéã òîäîðõîéëæ ñîíãîí õýðýãëýõ õàíäëàãà òºëºâøèíº.

ÍÈÉÃÌÈÉÍ ÕÀÐÈÓÖËÀÃÀ

ÝÐÕ Ç¯ÉÍ ÁÓÑÀÄ

Íèéòèéí ýðõ ç¿é:- Ýð¿¿ãèéí ýðõ

ç¿éí- Çàõèðãààíû ýðõ

ç¿éí- çàõèðãààíû


Õóâèéí ýðõ ç¿é:- Èðãýíèé ýðõ

ç¿éí

¨ñ ñóðòàõóóíû øèíæòýé:- Õàìò îëíû ç¿ãýýñ- Ãýð á¿ëèéí ãèø¿¿äèéí

ç¿ãýýñ- Øàøíû ¿çýë áàðèìòëàëòàé õîëáîîòîé- Áóñàä

114


Ýðõ ç¿éí çºð÷ëèéí òóõàé îéëãîëò

Ýðõ ç¿éí îíîëûí ¿¿äíýýñ àâ÷ ¿çâýë ýðõ ç¿éí çºð÷èë ãýñýí óõàãäàõóóí íü ãýì õîð ó÷ðóóëñàí ¿éëäýë, ãýìò õýðýã, çàõèðãààíû çºð÷èë çýðýã òóõàéí ñàëáàð ýðõ ç¿éí õýâøìýë îéëãîëòûã õàìàðñàí íèéòëýã íýð òîìü¸î áèëýý. Ìºí ýðõ ç¿éã ïîçèòèâ ýñâýë æàì ¸ñíû îíîëûí ¿¿äíýýñ àâ÷ ¿çñýíýýñ õàìààðàí çºð÷èë ãýäãèéã èë¿¿ ºðãºí õ¿ðýýòýé òàéëáàðëàõ áîëîìæ íýýãäýíý. Áîäèò áàéäàë äýýð òîäîðõîé ýðõ, ¿íýò ç¿éëñýä õàëäñàíû óëìààñ õîëáîãäîõ ýòãýýäýä ãýì õîðûí áóþó èðãýíèé ýñâýë ýð¿¿ãèéí áîëîí çàõèðãààíû õàðèóöëàãà õ¿ëýýëãýõèéí àëü íü ç¿éòýé áîëîõûã òîäîðõîéëîõ øààðäëàãà ãàðäàã.

Ýð¿¿ãèéí Õóóëèéí §16-ä “Ýð¿¿ãèéí õóóëüä ýð¿¿ãèéí õàðèóöëàãà õ¿ëýýëãýõýýð çààñàí, íèéãýìä àþóëòàé ¿éëäýë, ýñ ¿éëäýõ¿éã ãýìò õýðýã ãýíý” õýìýýí çààñàí òóë ýíäýýñ Ýð¿¿ãèéí Õóóëèàð õîðèãëîñîí õýì õýìæýýíèé á¿ðýëäýõ¿¿íèéã õàíãàæ áóé ýðõ ç¿éí çºð÷ëèéã ãýìò õýðýã ãýæ îéëãîæ áîëîõ íü õàðàãäàæ áàéíà.

Ãýìò õýðãèéí á¿ðýëäýõ¿¿íèéã õàíãààã¿é áîëîâ÷ íèéòèéí ýðõ ç¿éí õóóëü òîãòîîìæîîð õîðèãëîñîí ýðõ ç¿éí çºð÷ëèéã çàõèðãààíû ýðõ ç¿éí çºð÷èë ãýõ áîë òîäîðõîé áàéãóóëëà, õàìò îëíû äîòîîä ä¿ðýì, æóðàìä õàðø ¿éëäëèéã çàõèðãààíû çºð÷èë ãýíý.

Èðãýíèé ýðõ ç¿éí õ¿ðýýíä áóñäûí õóóëèàð õàìãààëàãäñàí ýðõ, ¿íýò ç¿éëñýä õàëäàæ, õîõèðîë ó÷ðóóëñàí çºð÷ëèéã ãýì õîð õýìýýí ¿çäýã. ¯¿íýýñ ¿¿äýýä ãýì õîðûí ýðõ ç¿éí õàðèóöëàãà õýìýýõ óõàãäàõóóí õýâøñýí. Õàðèí ãýðýýãýýð õ¿ëýýñýí ¿¿ðãýý çºð÷ñºí ýòãýýäýä ãýðýýíèé õàðèóöëàãà íîîãäóóëäàã.

Ïðàêòèêò ýðõ ç¿éí òîãòîëöîîíä òàë á¿ðýýñ íü õàìãààëñàí ýðõèéã çºð÷èõ íºõöºëä èðãýíèé áîëîí íèéòèéí ýðõ ç¿éí, ÿëàíãóÿà ýð¿¿ãèéí ýðõ ç¿éí ñàëáàðûí õýì õýìæýýíèé àëü àëèíûã íü õýðýãëýæ, õàðèóöëàãà íîîãäóóëàõ áîëîìæòîé. Çàõèðãàà áîëîí ýð¿¿ãèéí õàðèóöëàãà íü íèéòèéí ýðõ ç¿éí ñàëáàðò õàìààðàõ òóë íèéãìýýñ òóõàéí çºð÷èëä îíîîõ ÿë øèéòãýë ýñâýë òîðãóóëèéí àñóóäëûã õºíäºõ áà ¿íäñýí çîðèëãûí õ¿ðýýíä ººð õîîðîíäîî õàìò õýðýãëýãäýõã¿é. Õàðèí çîðèëãî àãóóëãûí õ¿ðýýíä ººð ººð áîë íýã çºð÷ëèéí àëü àëèíûã íü áàðèìòëàí øèéòãýõ ÿâäàë áèé.

Èðãýíèé ýðõ ç¿éí õàðèóöëàãà

Íèéãýìä ¿ë çºâøººðºãäºõ ýðõ ç¿éí çºð÷èë ãàðãàñàí ýòãýýä èðãýí, õóóëèéí ýòãýýäýä ó÷ðóóëñàí ãýì õîð, õîõèðëûã íèéòèéí ýðõ ç¿éí õàðèóöëàãà õ¿ëýýñýí ýñýõýýñ ¿ë õàìààðàí ÿìàð ÷ íºõöºëä íºõºí òºëºõ ¿¿ðýãòýé. Òîãòîëöîîíû õóâüä íýã ýòãýýäýýñ íºãººä ãàðãóóëàõ õîõèðëûã õóâü ýòãýýä õîîðîíäûí òýãø ýðõèéí õàðèëöààã õàìàðñàí èðãýíèé ýðõ ç¿éí ñàëáàðò õàìààðóóëæ ¿çäýã. ¯¿íèéã èðãýíèé ýðõ ç¿éä ãýì õîð àðèëãàõ õýìýýí òýìäýãëýõ áà ýíä ãýì õîðûí ýðõ ç¿éí õàðèóöëàãà õºíäºãäºíº.

115

Èðãýíèé ýðõ ç¿éí õàðèóöëàãûã òóõàéí çºð÷èëä õýðýãëýãäýæ áóé õýì õýìæýýíèé àêòààð íü ñàëáàð ýðõ ç¿éä õóâààæ áîëîõ ÷ ãîë òºëºâ ãýðýýíèé áîëîí ãýì õîðûí ýðõ ç¿é, ìºí õºäºëìºðèéí ýðõ ç¿éí õàðèóöëàãûí àñóóäàë ÿðèãääàã. Ãýðýýíèé ýðõ ç¿éä ãýðýýíèé øèéòãýë, àíç, äýí÷èí, òîðãóóëü çýðýã ¿¿ðãèéí ã¿éöýòãýëèéã õàíãóóëàõ ìåõàíèçìûã àøèãëàí ñàíêö íîîãäóóëàõ çîõèöóóëàëòûã ãýðýýíä òóñãàñàí÷ëàí õàðèóöëàãà õ¿ëýýëãýæ, õîð õîõèðëûã àðèëãóóëäàã. Ãýì õîðûí ýðõ ç¿éí õàðèóöëàãà íü ãàãöõ¿¿ õóóëèàð õîðèãëîñîí ýðõýíä õàëäñàí íºõöºëä ¿¿ñíý. Ýäãýýðèéí íèéòëýã òàë íü ãîë÷ëîí ýäèéí áîëîí ýäèéí áóñ õîõèðëûã àðèëãóóëàõàä ÷èãëýäýãò îðøèíî. Õàðèí õºäºëìºðèéí ýðõ ç¿éí õàðèóöëàãà íü ÿâöóó óòãààðàà àæèë îëãîã÷, àæèëòàí õîîðîíäûí ñàõèëãûí øèéòãýë áîëîí áóñàä íºõºí òºëáºðèéí àñóóäëûã õàìàð÷ áîëíî.

Èðãýíèé ýðõ ç¿éí õàðèóöëàãà õ¿ëýýõ õýëáýð, õÿçãààðëàëò

Õîëáîãäîõ ýòãýýäýä íîîãäîõ õàðèóöëàãûí àãóóëãà íü ò¿¿íèé õ¿ëýýñýí ¿¿ðãýýñ õàìààðàõ áîë õºðºíãèéí õýìæýýã õýðõýí õàìàð÷ áóéãààð õàðèóöëàãà õ¿ëýýõ õýëáýð íü òîäîðõîéëîãäîíî. ¯¿ðýã ãýäýãò ¿¿ðýã ã¿éöýòãýã÷èéí ç¿ãýýñ ÿìàðâàà íýã ¿éëäýë, ýñ ¿éëäýõ¿éã õèéõ ñòîé áàéõ ÿâäëûã îéëãîõ áîë õàðèóöëàãà õ¿ëýýõ ãýäýãò ¿¿ðýã ã¿éöýòã¿¿ëýã÷èéí ç¿ãýýñ õ¿÷ýýð ã¿éöýòãýëèéã ÿâóóëàõûã õ¿ëöýí òýâ÷èõ ãýñýí ¿ã þì. Õýðýâ ¿¿ðýã ã¿éöýòãýã÷ ººðò íîîãäîõ ¿¿ðýãòýý õàðèóöëàãà õ¿ëýýõ þì áîë ýíý õàðèóöëàãûí àãóóëãà, îáüåêò íü þó áàéõ âý ãýñýí àñóóëò òàâèãäàíà. Èðãýíèé ýðõ ç¿éí ñàëáàðò õàðèóöëàãûí äàðààõ õýëáýðèéã àæèãëàæ áîëíî. ¯¿íä:

Á¿õ õºðºíãººðºº õàðèóöëàãà õ¿ëýýõ çàð÷èì

Åðäèéí òîõèîëäîëä ¿¿ðýã ã¿éöýòãýã÷ íü á¿õ õºðºíãººðºº õàðèóöëàãà õ¿ëýýíý. ¯¿íèéã á¿ðýí ýñâýë õÿçãààðëàãäìàë áóñ, õºðºíãèéí õàðèóöëàãà ãýíý. Ýíýõ¿¿ á¿ðýí õàðèóöëàãà íü ¿¿ðýã ã¿éöýòãýã÷ áèò¿¿ìæëýõ õºðºíãºã¿é íºõöºëä òºäèéëºí à÷ õîëáîãäîëã¿é áàéäàã. Òèéìýýñ ýíý òîõèîëäëîîñ ñýðãèéëýí ¿¿ðýã ã¿éöýòã¿¿ëýã÷èä òîäîðõîé ýä õºðºíãèéã áàðüöààëàõ ÿâäàë èë¿¿ àøèãòàé áàéõ òàëòàé. Èíãýñíýýð ¿¿ðýã ã¿éöýòãýã÷ òîäîðõîé ýä õºðºíãèéí õàðèóöëàãà õ¿ëýýæ áàéíà ãýæ îéëãîíî.

Õºðºíãèéí õýñãýýð õàðèóöëàãà õ¿ëýýõ

Îíöãîé òîõèîëäîëä ¿¿ðýã ã¿éöýòãýã÷ íü á¿õ õºðºíãººðºº áóñ õàðèí áèå äààñàí õºðºíãèéí õýñãýýð õàðèóöëàãà õ¿ëýýõýýð áàéæ áîëíî. ¯¿íèéã õÿçãààðëàãäìàë, õºðºíãèéí õàðèóöëàãà ãýíý. Æèøýý íü, ºâ çàëãàìæëàã÷ ºâ çàëãàìæëóóëñàí ýòãýýäèéí ºðèéã çºâõºí ºâèéí õýìæýýãýýð õàðèóöíà.

Áèåýðýý õàðèóöëàãà õ¿ëýýõ

¯¿ðýã ã¿éöýòãýã÷ íü ìýäýýëýë çààâàð÷èëãàà ºãºõ, áè÷èã áàðèìò ¿éëäýõ çýðýã çºâõºí ò¿¿íèé õ¿ñýë çîðèãîîñ õàìààðàõ ¿éëäýë õèéõýýð àìëàñàí áîë

116


¿¿íèéã ã¿éöýòã¿¿ëýõèéí òóëä òîðãóóëü, íîîãäóóëàõ, áàðèâ÷ëàõ àñóóäàë ÿðèãääàã. Õîâîðõîí òîõèîëäîëä ¿¿ðýã ã¿éöýòãýã÷èéã áàðèâ÷ëàõ çýðãýýð áèåýð íü õàðèóöëàãà õ¿ëýýëãýõ íü áèé.

Õàðèóöëàãà õ¿ëýýäýãã¿é ¿¿ðýã

Õàðèóöëàãà àðààñàà äàãóóëäàãã¿é ¿¿ðýã ãýäýãò ¿¿ðýã ã¿éöýòãýã÷ áèåë¿¿ëæ áîëîõ ÷ ¿¿ðýã ã¿éöýòã¿¿ëýã÷ ¿¿íèéã õóóëü ñàõèóëàõ áàéãóóëëàãààð àëáàäàí ã¿éöýòã¿¿ëæ ¿ë áîëîõ ¿¿ðãèéã îéëãîíî. Ýë ¿¿ðãèéã íýõýìæëýõ áîëîìæã¿é ýñâýë øèéäâýð ã¿éöýòãýëèéí çàìààð ã¿éöýòã¿¿ëæ áîëîõã¿é òóë ¿¿íèéã á¿ðýí áóñ ¿¿ðãèéí òºðºë áóþó æàì ¸ñíû ¿¿ðýã ãýæ íýðëýõ íü áèé. Õàðèí ¿¿ðýã ã¿éöýòãýã÷ ýíý ¿¿ðãèéã áèåë¿¿ëñýí áîë øèëæ¿¿ëãèéã ¿íäýñëýëã¿é õºðºíãºæèõòýé õîëáîîòîé ç¿éë çààëòààð áóöààí øààðäàõ ýðõã¿é. Ó÷èð íü ¿¿ðýã ã¿éöýòã¿¿ëýã÷èéí ç¿ãýýñ íýõýìæèëæ ¿ë áîëîõ õýäèé ÷ õîëáîãäîõ øààðäëàãà ¿¿ññýí áàéãàà áèëýý. ªíººãèéí íºõöºëä èéì æàì ñíû ¿¿ðýã ãýäýãò õýðýãæ¿¿ëýõ áîëîìæã¿é ¿¿ðã¿¿äèéã õàìðóóëàí îéëãîíî.

Æèøýý íü, òîãëîîì ìºðèé, ãýð á¿ë çóó÷ëàõ òîõèîëäëóóäàä ýäãýýð ãýðýýíä òóñãàñàí ¿¿ðãèéã õýðýãæ¿¿ëýõ àëáàäàí õýðýãæ¿¿ëýõ áîëîìæã¿é. Ìºí ¿¿ðýã ã¿éöýòãýã÷ ýíý ¿¿ðãèéã ã¿éöýòãýñýí áîë áóöààí øààðäàõ ýðõèéã ø¿¿õýýð õýðýãæ¿¿ëýõã¿é õýìýýí õóóëü òîãòîã÷ øèéäâýðëýñýí áàéíà.

Èðãýíèé ýðõ ç¿éí õàðèóöëàãûí òºðºë õýëáýð:

Õî¸ð. Äàñãàëà). À çàìûí õºäºëãººíèé îñîë ãàðãàñàí áºãººä ¿¿íèé óëìààñ Á-èéí áèå

ìàõáîäü õ¿íä ãýìòýæ, ìàøèí íü ýâäýðñýí áàéíà. Çàìûí öàãäàà îñëûí ãàçàð èðæ ò¿¿íä òîðãóóëü íîîãäóóëñàí áà óäàëã¿é ò¿¿íèé ýñðýã ýð¿¿ãèéí õýðýã ¿¿ñãýõ àñóóäàë ÿðèãäàæ, ìºí Á èðãýíèé æóðìààð õîõèðëîî íýõýìæèëñýí áàéíà.

á). Á çàëèëàíãèéí á¿ðýëäýõ¿¿í á¿õèé ¿éëäëèéã óëìààñ À-èéí ìºíãèéã àâ÷ àøèãëàñàí áºãººä ýð¿¿ãèéí ïðîöåññûí ÿâöàä À ìºíãèéã ýðã¿¿ëæ ºãºëã¿é óäñàíòàé õîëáîîòîé ýäèéí çàñãèéí õîõèðëîî íýõýìæèëñýí áàéíà. ¯¿íèéã ýð¿¿ãèéí õýðãèéã õàðèóöàæ áàéñàí ø¿¿ã÷ øèéäâýðëýæ áîëîõ óó?

Èðãýíèé ýðõ ç¿éí õàðèóöëàãûí òºðºë õýëáýð

- Ãýðýýíèé- Ãýðýýíèé áóñ


- Õàìòðàí õ¿ëýýõ- Õýñãýýð õ¿ëýýõ


- Á¿õ õºðºíãººðºº õàðèóö-ëàãà õ¿ëýýõ çàð÷èì

- Õºðºíãèéí õýñãýýð õ¿ëýýõ

- Áèåýðýý õ¿ëýýõ

117

â). Äýýðõ òîõèîëäîëä ýð¿¿ãèéí õýðýã ¿¿ñãýýã¿é áàéñàí áà À øóóä ãýì õîðûí íýõýìæëýëèéã ø¿¿õýä ãàðãàñàí áîë õýðõýõ âý? Ø¿¿ã÷ ýð¿¿ãèéí õýðýã ¿¿ñãýæ áîëîõ óó?

Ãóðàâ. Õÿíàëòûí àñóóëò :

1. Èðãýíèé ýðõ ç¿éí õàðèóöëàãûí îíöëîã, øèíæèéã òàéëáàðëàíà óó.2. Èðãýíèé ýðõ ç¿éí õàðèóöëàãà õ¿ëýýëãýõ ¿íäýñëýëèéã òîäîðõîéëíî óó.3. Èðãýíèé ýðõ ç¿éí õàðèóöëàãûí òºðºë, õýëáýðèéã òîäîðõîéëíî óó. 4. Èðãýíèé ýðõ ç¿éí õàðèóöëàãààñ ÷ºëººëºãäºõ ¿íäýñëýëèéã òàéëáàðëàíà óó.


1. Á.Óëààíáààòàð. “ Èðãýíèé ýðõ ç¿é: òàéëáàð òîëü” 2005 îí 2. Ø.Ñ¿õáààòàð. Õ¿íèé íýð òºð, àëäàð õ¿íäèéí ýðõ ç¿éí õàìãààëàëò, 2012 îí.3. Ò.Ìºíõæàðãàë. ÌÓ-ûí Èðãýíèé ýðõ ç¿é, ÓÁ õîò 2007 îí.4. Íàðàí÷èìýã Ä. “Èðãýíèé ýðõ ç¿éí ¿íäñýí àñóóäàë” ÓÁ, 1999 îí5. Á.Áàòòºìºð. ÌÓ-ûí Èðãýíèé ýðõ ç¿éí çàðèì àñóóäàë, ÓÁ õîò 2005 îí. 6. Áàÿðñàéõàí. Ä. “Ðîìûí èðãýíèé ýðõ ç¿éí ¿íýò ç¿éëñ” õóóëü÷äûí íîìëîë,

ñîíãîäîã îéëãîëò. Øèõèõóòóã ÓÁ.2000 №17. Öîëìîí. Ö. Èðãýíèé ýðõ ç¿éí õàðèóöëàãà áà õàìãààëàëòûí àðãà õýìæýýã

òîäîðõîéëîõîä. “Ýðõ ç¿é” ÓÁ. 2000 №2-38. Ñóãàð. Ä. “Ìîíãîë Óëñûí èðãýíèé õóóëèéí øèíýòãýë” Ìîíãîëûí òºð, ýðõ

ç¿é” ÓÁ. 2002 № 2




118


ÈÐÃÝÍÈÉ ÝÐÕ Ç¯É zui-4.pdf2 ÈÐÃÝÍÈÉ ÝÐÕ Ç¯É ÃÀÐÛÍ ÀÂËÀÃÀ DDC 323...

Documents

Transcript of ÈÐÃÝÍÈÉ ÝÐÕ Ç¯É zui-4.pdf2 ÈÐÃÝÍÈÉ ÝÐÕ Ç¯É ÃÀÐÛÍ ÀÂËÀÃÀ DDC 323...