Elektronik Ticaretin Dayanıklı Tüketim Malları Sektörüne Etkileri :...

T. C.

İstanbul Üniversitesi

Sosyal Bilimler Enstitüsü

Çalışma Ekonomisi Anabilim Dalı

Yüksek Lisans Tezi

Elektronik Ticaretin Dayanıklı Tüketim Malları Sektörüne

Etkileri : İstanbul Örneği

Muhammet Tahir Güneşer

2501000232

Tez Danışmanı

Yrd. Doç. Dr. Hasan Şenocak

İstanbul 2010

iii

ÖZET

Yirminci yüzyılın sonlarında başlayan bilgi ve iletişim teknolojilerindeki hızlı gelişim

hayatın her alanında kendisini hissettirmektedir. Teknolojik gelişmeler topluma

hayatı kolaylaştıran yeni çözümler sunmakta, bu çözümlerin kullanımı ise yeni

gelişmeleri hızlandırmaktadır. Nitekim günümüzde toplumun tüm kesimlerinde,

günlük hayatımızın her alanında bilgisayar kullanımı bir gereklilik olarak

görülmektedir. Bilgisayar ve internet kullanımının yaygınlaşması, bilgi ve iletişim

teknolojileri ile daha fazla yenilik ve çözüm üretilmesine zemin hazırlamaktadır.

İnsanlık tarihinde, takasla başlayan ticaret de bilgi teknolojilerindeki bu

gelişmelerden etkilenmiştir. Ticari hayatta bilgisayar ve internet kullanımı, maliyetleri

ve hataları azaltan, haberleşmeyi ve ticari işlemleri hızlandıran bir yöntem olarak

yaygınlık kazanmıştır. Özellikle internete ulaşımın mobil elektronik cihazlar aracılığı

ile kolaylaşması ticari işlemlerde internet kullanımını artırmıştır. Mal ve hizmetlerin

üretim, reklam, satış ve dağıtımlarının telekomünikasyon ağları üzerinden yapılması

olarak tanımlanan elektronik ticaret, ticaret hayatının stratejik öneme sahip

kavramlarından biri olmuştur.

Bu çalışmada öncelikle, elektronik ticaretin tanımı, araçları, kavramları, gelişimi,

elektronik ticaretin ekonomik, sosyal ve politik etkileri ele alınmıştır. Bu çerçevede

elektronik ticaretin istihdama etkisinin incelemesi amacıyla İstanbul ilinde dayanıklı

tüketim malları sektöründe faaliyet gösteren işletmelerle yüz yüze ve internet

üzerinden anket çalışması yapılmıştır. Hipotezler ve cevaplanan toplam 84

işletmenin anket sonuçları SPSS for Windows 14.0 istatistik programı ile analiz

edilmiştir. Bu çalışmanın neticesinde elektronik ticaretin dayanıklı tüketim malları

sektörüne etkilerinin bilimsel yöntemlerle tespit edilmesi amaçlanmıştır.

iv

ABSTRACT

Fast developments of Information and Telecommunication Technologies starting in

the end of the twenteeth century is perceived on the all places of the life.

Technological developments submit to community new sollutions to ease the life,

using these sollutions speeds up new developments. Likewise currently using

computer is seen as a necessity on all regions of community and in our daily lives.

Becaming widespread of using computer and internet lays the groundwork for being

produced more newness and solution by Information an Telecommunication

Technologies.

Also, commerce which beginning with barter in the humanity history has been

influenced from these developments in the Information Technologies. Using

computer and internet in the commercial life has become widespread as a method

that decreases costs and mistakes, speeds telecommunication and commercial

operations up. Especially, getting easy to connect internet via mobile electronic

devices gets increased using internet in the commercial operations. Electronic

commerce that defined as doing the production, advertising, sale and distribution of

products and services via telecommunications networks, has become one of the

concepts which have strategical importance of the commercial life.

In this study firstly, it is considered definition, tools, concepts and development of

electronic commerce, economical, social and political effects of electronic

commerce. In this case taken a poll face to face and via internet with the firms,

which are related on durable consumer goods in Istanbul to research the effects of

electronic commerce to employment. Hypotheses and replied polls results of totally

84 firms analized by SPSS for Windows 14.0 statistical software. At the end of this

study it is intended that determining effects of the electronic commerce to market of

durable consumer goods by scientific methods.

v

ÖNSÖZ

Ticari faaliyetlerde mal ve hizmetlerin tanıtımı, alışverişi ve ödemelerinin yapılması

süreçlerinin kısmen ya da tamamen elektronik araçlar vasıtasıyla yürütülmesi

işlemleri elektronik ticaret olarak tanımlanmaktadır. Günümüzde sertleşen rekabet

ve zorlaşan piyasa şartları, azalan kar marjları ve üretici aleyhine değişen arz-talep

eğrisi dolayısıyla maliyetleri azaltmak, verimliliği artırmak ve müşteri kitlesini

genişletmek amacıyla elektronik ticaret, işletmelerin ilgilerinin arttığı bir alan olarak

görülmektedir. Bilgi teknolojilerindeki gelişmeler ve internet kullanımının hızla

artması, elektronik ticaret süreçlerini uygulayan işletmelerin hedef kitlesinin de aynı

hızla büyümesini sağlamaktadır.

Geleneksel ticarette kullanılan yöntemlere göre, birçok farklılıklar içeren elektronik

ticaret yöntemleri ve araçları ticari hayatın yeni bir ekonomik yapıya dönüşmesine

sebep olmaktadır. Bu değişim sürecinden alışveriş alışkanlıklarının, alışverişi

yapılan ürünlerin ve hizmetlerin, alışveriş yapılan işletmelerin ve işgücü yapısının da

etkilendiği görülmektedir.

Bu çalışmada elektronik ticaretin genel etkileri incelenmiş, özel olarak istihdama

etkisi ise bir saha araştırması aracılığı ile bilimsel bir yöntemle tespit edilmesi

amaçlanmıştır.

Yapılan anket çalışmasında hedef kitle olarak işletmeler, işletme yöneticileri ya da

sahipleri seçilmiştir. Hedef kitlenin durumu çalışmanın neticelenmesinde olumsuz

etkilerde bulunmuştur. Birçok işletme yöneticisi ya da sahibinin genel sorular

içermesine rağmen ankete katılmaktan çekindiği görülmüştür.

Bu çalışma sürecinde desteğini ve katkılarını esirgemeyen değerli hocalarım Doç.

Dr. Halis Yunus Ersöz ve Yrd. Doç. Dr. Hasan Şenocak‟a, fedakarlığı ile yanımda

olan eşime ve duaları ile destek olan anne ve babama teşekkür ederim.

vi

ĠÇĠNDEKĠLER

Sayfa

ÖZET ................................................................................................................. III

ABSTRACT ....................................................................................................... IV

ÖNSÖZ .............................................................................................................. V

İÇİNDEKİLER .................................................................................................... VI

TABLOLAR DİZİNİ ............................................................................................. X

ŞEKİLLER DİZİNİ .............................................................................................. XII

KISALTMALAR .................................................................................................. XIII

GİRİŞ ................................................................................................................. 1

BĠRĠNCĠ BÖLÜM

ELEKTRONĠK TĠCARETĠN TANIMI, KAPSAMI

1. Elektronik Ticaret Tanımı ve Kapsamı ........................................................... 6

2. Elektronik Ticaretin Tarafları .......................................................................... 13

3. Elektronik Ticaretin Çeşitleri ........................................................................... 15

3.1. Yürütüldüğü Ortama Göre .................................................................... 15

3.2. Ticarete Konu olan Malın Cinsine Göre ................................................ 16

3.3. Taraflarına Göre ................................................................................... 17

3.3.1. İşletmeler Arası Elektronik Ticaret Uygulamaları

(B2B) ............................................................................................... 20

3.3.2. İşletmeler ile Tüketiciler Arası Elektronik Ticaret

Uygulamaları (B2C) ......................................................................... 25

3.3.3. İşletmeler ile Devlet Kurumları Arası Elektronik

Ticaret Uygulamaları (B2G) ............................................................. 29

3.3.4. Tüketici ile Devlet Kurumları Arası Elektronik

Ticaret Uygulamaları (C2G) ............................................................. 30

vii

ĠKĠNCĠ BÖLÜM

ELEKTRONĠK TĠCARETĠN ARAÇLARI

1. Telefon .......................................................................................................... 33

2. Faks ............................................................................................................... 34

3. Televizyon ..................................................................................................... 34

4. Bilgisayar ....................................................................................................... 35

5. İnternet .......................................................................................................... 36

5.1. İnternetin Gelişim Süreci ...................................................................... 41

5.2. World Wide Web (WWW) ..................................................................... 44

5.3. İntranet................................................................................................. 45

5.4. Extranet ............................................................................................... 46

5.5. Elektronik Posta (E-mail) ...................................................................... 47

5.6. Dosya Transfer Protokolü (FTP) .......................................................... 48

6. Telekomünikasyon (Kablolu Haberleşme) Ağları ............................................ 48

7. Kablosuz Ağlar, GSM Ağları – Mobil Sistemler .............................................. 49

8. Elektronik Ödeme ve Güvenlik Sistemleri ...................................................... 53

8.1. Elektronik Ticarette Kredi Kartı Kullanımı ............................................. 54

8.2. Sanal Kredi Kartları .............................................................................. 59

8.3. Elektronik Ticarette Akıllı (Smart) Kartlar .............................................. 59

8.4. Otomatik Vezneler (ATM) ..................................................................... 60

8.5. Elektronik Para ..................................................................................... 61

8.6. Elektronik Fon Transferi (EFT) ............................................................. 63

8.7. Diğer Elektronik Ödeme Araçları .......................................................... 64

8.8. Elektronik Ticarette Güvenlik Sistemleri ............................................... 64

ÜÇÜNCÜ BÖLÜM

ELEKTRONĠK TĠCARETĠN ETKĠLERĠ

1. Elektronik Ticaret ve İnternet ......................................................................... 68

2. Elektronik Ticaretin Avantajları ....................................................................... 69

3. Elektronik Ticaretin Dezavantajları ................................................................. 75

4. Elektronik Ticaretin Etkileri ............................................................................. 78

viii

4.1. Elektronik Ticaretin Ekonomiye ve İş Hayatına Etkileri ......................... 80

4.2. Elektronik Ticaretin Sosyal Etkileri ....................................................... 84

4.3. Elektronik Ticaretin Çevreye Etkileri ..................................................... 87

4.4. Elektronik Ticaretin Reklamcılığa ve Pazarlamaya Etkileri ................... 88

4.5. Elektronik Ticaretin İstihdama Etkileri ................................................... 90

DÖRDÜNCÜ BÖLÜM

ELEKTRONĠK TĠCARETĠN DAYANIKLI TÜKETĠM MALLARI

SEKTÖRÜNE ETKĠLERĠNĠN ĠSTANBUL ÖLÇEĞĠNDE SAHA

ARAġTIRMASI ĠLE DEĞERLENDĠRĠLMESĠ

1. Elektronik Ticaretin Dayanıklı Tüketim Malları Sektöründe

İstihdama Etkileri ............................................................................................... 93

2. Saha Araştırmasının Değerlendirilmesi .......................................................... 96

2.1. Araştırmanın Önemi ve Amacı ............................................................. 99

2.2. Araştırmanın Kapsamı ve Sınırları ....................................................... 97

2.3. Araştırmanın Metodolojisi ..................................................................... 97

2.4. Anketin Güvenilirliği.............................................................................. 99

2.5. Araştırmanın Varsayımları.................................................................... 99

2.6. Araştırmanın Değişkenleri .................................................................... 99

2.7. Araştırmanın Hipotezleri ....................................................................... 100

2.8. Anket Hakkında Genel Bilgiler .............................................................. 100

2.9. Araştırmadan Elde Edilen Bulgular ve Değerlendirmeler ...................... 100

2.9.1. Yüzde ve Frekans Metodu ..................................................... 101

2.9.2. Yüzde ve Frekans Metodu ile Değerlendirme ........................ 101

2.9.3. Çapraz Tablolar ve Ki-Kare Analizi ........................................ 113

2.9.4. Hipotezlerin Ki-kare Analizi ile Testi ....................................... 115

2.9.4.1. Hipotez 1 ................................................................... 115

2.9.4.2. Hipotez 2 ................................................................... 116

2.9.4.3. Hipotez 3 ................................................................... 118

SONUÇ ............................................................................................................. 120

KAYNAKÇA ...................................................................................................... 122

EKLER .............................................................................................................. 134

ix

EK-1: YAPILAN ANKETİN İNTERNET ÜZERİNDEN SUNULAN HALİ ........ 134

EK-2: YÜZYÜZE YAPILAN ANKET FORMU ............................................... 139

x

TABLOLAR DĠZĠNĠ

Sayfa

Tablo 1.1. Elektronik ticaretin tarafları arasındaki etkileşim ................................ 18

Tablo 1.2. İşletmeler arası elektronik ticaret kapsamında hizmet

veren işletmelere örnekler .................................................................................. 24

Tablo 1.3. BKM verilerine göre Türkiye‟de B2C elektronik ticaret ....................... 27

Tablo 2.1. Elektronik ticaretin araçları ................................................................ 32

Tablo 2.2. Türkiye‟de bilgisayar, internet kullanıcısı sayısı ve

elektronik ticarete etkisi...................................................................................... 36

Tablo 2.3. İnternetle iş yapma maliyeti ............................................................... 39

Tablo 2.4. Türkiye‟de internet kullanımı ............................................................. 41

Tablo 2.5. İnternet kullanımının dünya üzerinde dağılımı ................................... 41

Tablo 2.6. SSL Şifreleme Kombinasyonları ........................................................ 66

Tablo 3.1. Elektronik ticarette geleneksel ticarete göre sağlanan

tasarruf oranları ................................................................................................. 73

Tablo 3.2. Elektronik ticaret - geleneksel ticaret karşılaştırması ......................... 85

Tablo 4.1. İşletmelerin sermaye yapısı ............................................................... 101

Tablo 4.2. İşletmelerin geçmişleri ....................................................................... 102

Tablo 4.3. İşletmelerin faaliyet alanları ............................................................... 102

Tablo 4.4. İşletmelerin ciro büyüklüklerine göre dağılımı .................................... 103

Tablo 4.5. İşletmelerde bilgi işlem birimi ............................................................ 103

Tablo 4.6. İşletmelerde bilgi işlem personeli sayıları .......................................... 104

Tablo 4.7. İşletmelerde elektronik ticaret kullanım geçmişi ................................. 104

Tablo 4.8. İşletmelerde elektronik ticaretle yapılan satın alma ve satışların genel

cirolara oranı ...................................................................................................... 105

Tablo 4.9. İşletmelerde elektronik ticaret öncesi ve sonrası personel istihdam

değişimi ............................................................................................................. 106

Tablo 4.10. İşletmelerde elektronik ticaretin istihdama etkisi .............................. 107

Tablo 4.11. Web sitesi üzerinden perakende satış yapan işletmelerin

ürün grubu satış sıralaması ............................................................................... 108

Tablo 4.12. İşletmelerde ödeme yöntemlerinin karşılaştırması ........................... 108

Tablo 4.13. İşletmelerde tahsilat yöntemlerinin karşılaştırması .......................... 109

Tablo 4.14. İşletmelerde elektronik ticarete geçişi etkileyen faktörler ................. 109

Tablo 4.15. İşletmelerde kullanılan elektronik ticaret işlemleri ............................ 110

xi

Tablo 4.16. İşletmelerin elektronik ticarette sağladıkları fayda oranı .................. 111

Tablo 4.17. İşletmelerin elektronik ticarete geçişte beklediği faydalar ................ 111

Tablo 4.18. İşletmelerin elektronik ticarete geçişle gördüğü faydalar.................. 112

Tablo 4.19. İşletmelerde elektronik ticarete geçiştikten sonra

yaşanan problemler ........................................................................................... 113

Tablo 4.20. Maksimum ilişki katsayısı (Contingency Coefficient)

değer tablosu ..................................................................................................... 115

Tablo 4.21. Hipotez 1 için Ki-Kare testi .............................................................. 116

Tablo 4.22. Hipotez 1 için simetrik ölçüm değerleri ............................................ 116

Tablo 4.23. Hipotez 2 - Kredi kartı için Ki-Kare testi ........................................... 117

Tablo 4.24. Hipotez 2 – Kredi kartı için simetrik ölçüm değerleri ........................ 117

Tablo 4.25. Hipotez 2 - Mailorder kartı için Ki-Kare testi..................................... 118

Tablo 4.26. Hipotez 2 – Mailorder için simetrik ölçüm değerleri .......................... 118

Tablo 4.27. Hipotez 2 - EFT için Ki-Kare testi .................................................... 118

Tablo 4.28. Hipotez 2 – EFT için simetrik ölçüm değerleri .................................. 118

Tablo 4.29. Hipotez 3 için Ki-Kare testi .............................................................. 119

Tablo 4.30. Hipotez 3 için simetrik ölçüm değerleri ............................................ 119

xii

ġEKĠLLER DĠZĠNĠ

Sayfa

Şekil 1.1. Dünya‟da internet kullanıcıları ve elektronik ticaret hacmi................... 13

Şekil 1.2. Elektronik ticarette taraflar arasındaki ilişki ......................................... 15

Şekil 1.3. İşletmeler arası elektronik ticaretin bölgelere göre

dağılımı .............................................................................................................. 24

Şekil 1.4. İşletmeler ile tüketiciler arası elektronik ticaretin

bölgelere göre dağılımı ...................................................................................... 29

Şekil 2.1. Kredi kartı ödeme akışı ...................................................................... 57

Şekil 2.2. Otomatik vezneler (ATM) ile bankalar arası ağ bağlantısı................... 61

Şekil 4.1. Örnekleme yöntemleri ........................................................................ 98

xiii

KISALTMALAR

3G : 3. Generation (3. Nesil)

4G : 4. Generation (4. Nesil)

ABD : Amerika Birleşik Devletleri

A. g. e. : Adı geçen eser

AOL : American On-Line

ARPA : Advanced Research Project Agency (İleri Araştırma

Projeleri Kurumu)

ATM : Automatic Teller Machines (Otomatik vezne)

B2B : Business to Business (İşletmeler arası elektronik

ticaret)

B2C : Business to Consumer (İşletmeler ile tüketiciler arası

elektronik ticaret)

B2G : Business to Government (İşletmeler ile devlet

kurumları arası elektronik ticaret)

Bil. : Bilimler

BKM : Bankalar arası Kart Merkezi

BTYK : Bilim ve Teknoloji Yüksek Kurulu

C2G : Consumer to Government (Tüketiciler ile devlet

kurumları arası elektronik ticaret)

Çev. : Çeviren

Der. : Derleyen

DPT : Devlet Planlama Teşkilatı

ECOM : Electronic Commercial Organisation of Japan (Japonya

Elektronik Ticaret Merkezi)

EDGE : Enhanced Data Rates for Global Evolution (Küresel

Evrim için Geliştirilmiş Veri Seviyesi)

EDI : Electronic Data Interchange (Elektronik Veri Değişimi-

EVD)

EDIFACT : Electronic Data Interchange for Administration,

Commerce and Transport (İdari, Ticari ve Nakliyata

İlişkin Elektronik Veri

Değişimi)

xiv

EFT : Electronic Found Transfer (elektronik fon transferi)

EITO : European Information Technology Observatory

(Avrupa Bilgi Teknolojileri İzleme Merkezi)

EMA : Electronic Messaging Association (Elektronik Mesajlar

Birliği)

Ens. : Enstitüsü

ETİK : Elektronik Ticaret Koordinasyon Kurulu

ETKK : Elektronik Ticaret Koordinasyon Kurulu

Fak. : Fakültesi

FTP : File Transfer Protocol (Dosya transfer protokolü)

Gbps : Gigabit per second (saniyede milyar bit)

Gnl. : Genel

GPRS : General Packet Radio Service (Paket Anahtarlamalı

Radyo Hizmeti)

GSM : Global System for Mobile Cominications (Küresel Mobil

İletişim Sistemi)

İGEME : İhracatı Geliştirme Etüt Merkezi

İİB : İstanbul İhracatçılar Birliği

İSMMMO : İstanbul Serbest Muhasebeciler ve Mali Müşavirler

Odası

İSO : İstanbul Sanayi Odası

İst. : İstanbul

ITC : International Trade Center (Uluslararası Ticaret

Merkezi)

İTO : İstanbul Ticaret Odası

Kbps : Kilobit per second (saniyede bin bit)

KOBİ : Küçük ve Orta Büyüklükte İşletmeler

Kor. : Korunması

MESS : Metal Sanayicileri Sendikası

Mbps : Megabit per second (saniyede milyon bit)

Müd. : Müdürlüğü

Müh. : Mühendisliği

ODTÜ : Orta Doğu Teknik Üniversitesi

xv

OECD : Organisation for Economic Co-operation and

Development (Ekonomik İşbirliği ve Kalkınma

Teşkilatı)

POS : Point of Sale (Satış Noktası)

RTGS : Real Time Gross Settlement (Gerçek zamanlı

mutabakat)

SET : Secure Electronic Transactions (Güvenli Elektronik

İşlemler)

SMS : Short Message Service (Kısa Mesaj Servisi)

Sos. : Sosyal

SPSS : Statistical Packages for the Social Sciences (Sosyal

Bilimler İçin İstatistik Paketi)

SSCB : Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği

SSL : Secure Sockets Layer (Soket Düzeyi Güvenlik)

TEİD : Türkiye Elektronik Ticaret İşletmeleri Derneği

Tic. : Ticaret

TL : Türk Lirası

TOBB : Türkiye Odalar ve Borsalar Birliği

TUENA : Türkiye Ulusal Enformasyon Altyapısı

TÜİK : Türkiye İstatistik Kurumu

TTP : Trusted Third Party (Güvenilir üçüncü kişi)

UNCEFACT : Birleşmiş Milletler Yönetim, Ticaret ve Ulaştırma

İşlemlerini Kolaylaştırma Merkezi

UNCITRAL : Birleşmiş Milletler Ticaret Hukuku Komisyonu

UNICE : Union of Industrial and Employers‟ Confedarations of

Europe (Avrupa İşveren ve Sanayicileri

Konfederasyonları Birliği)

UN/EDIFACT : United Nations Electronic Data Interchange for

Administration, Commerce and Transport (Birleşmiş

Milletler İdari, Ticari ve Nakliyata İlişkin Elektronik Veri

Değişimi)

USD : United States Dollar (Amerikan Doları)

Ünv. : Üniversitesi

WTO : World Trade Organization (Dünya Ticaret Örgütü)

xvi

WWW : World Wide Web (Dünyayı kapsayan ağ – İnternet)

Yay. : Yayınları

Y. L. : Yüksek Lisans

YTL : Yeni Türk Lirası

1

GĠRĠġ

Yirminci yüzyılın son çeyreğinde bilgi ve iletişim teknolojilerinde yaşanan hızlı

gelişmeler, ekonomi başta olmak üzere, sağlık ve eğitim hayatından toplumsal ve

siyasal hayata kadar her alanda çok boyutlu değişim-dönüşüm sürecini başlatmış,

toplumun tüm kesimlerinde, günlük hayatımızın her alanında bilgisayar kullanımını

bir gereklilik haline getirmiştir. Ekonomik gelişmenin sağlanmasında, rekabette

üstünlüğün kazanılmasında ve toplumsal refahın sağlanmasında “bilgi toplumu”,

“internet”, “e-ticaret” gibi kelimeler stratejik bir önem kazanmıştır. İki binli yıllarda,

ancak bilgi toplumu haline gelmeyi başarabilmiş ülkelerin küresel anlamda söz

sahibi ve karar verici olabileceği görülmektedir. Dolayısıyla bilgiyi ve bilgiye ulaştıran

araçları verimli kullanan toplumların stratejik üstünlük sağlayacağı ve refah toplumu

olmaya devam edeceği ileri sürülmektedir. Nitekim son yıllarda dünyanın gelişmiş

ekonomilerinin beklentilerin de üzerinde büyümeler gerçekleştirmesinin arkasında

yatan temel etkenler araştırıldığında hiç kuşkusuz bilgi ve iletişim teknolojileri

kullanımında ileri seviyelere ulaşmaları, çalışma hayatında bilgisayar kullanımı

eğilimindeki artışlar ve internetin hayatın her alanında yaygın olarak kullanılması en

önemli faktörler olarak öne çıkmaktadır.

Bu hızla değişen ve gelişen modern çağ insan hayatında sosyal, siyasi, ekonomik

her alanda dijitalleşme sürecinin farklı düzeyde etkilerde bulunarak değişimi hızlı ya

da yavaş yönlendiren temel etken olduğu görülmektedir. Ticaret hayatı da bu

sürecin ekonomiye yansımasından direkt olarak etkilenmektedir. Ağ ekonomisi,

dijital ekonomi veya yeni ekonomi olarak isimlendirilen yeni bir süreçten

bahsedilmektedir. Elektronik kelimesi geleneksel olarak kullanılan hemen hemen

tüm terimlerin başına bir “e-“ takısı ile eklenmekte ve dönüşüm hız kazanmaktadır.

İşte, bilgi ve bilgiye ulaştıran araçların, toplumların refahını ve devamlılığını

sağlayan ticaret ortamında kullanılmaya başlamasıyla da elektronik ticaret (e-ticaret)

kavramı ortaya çıkmıştır. Elektronik ticaretin matbaanın icadı ya da endüstri devrimi

kadar önemli bir dönüşümü simgelediği ileri sürülmektedir. Elektronik ticaret özellikle

internet teknolojisindeki gelişmelerin de etkisi ile 1998 yılından itibaren hızlı bir artış

göstermiştir. Günümüzde uluslararası ticaretin yeni şekli olarak düşünülen elektronik

ticaretin bu konuda öne çıkan ülkelere üstünlük sağladığı ve buna yatırım yapan

ülkelerin daha kazançlı çıkacağı göz ardı edilemeyecek bir gerçektir.

2

Elektronik ticaret terim anlamı tanımlanmasında problem yaşanan yeni dönem

kavramlardan birisidir. Bazı tanımlamalara göre geleneksel ticarette herhangi bir

safhada bilgi teknolojilerinden faydalanılması onu elektronik yapmaya yetmektedir,

fakat bu tanım çok geniş bir alanı kapsamaktadır. Aslında bu bakış açısı elektronik

ticareti geleneksel ticaret yöntemlerinden ayrı bir işlemler bütünü olarak değil,

geleneksel ticaretin bilgi teknolojileri etkisi ile değişmiş hali olarak tanımlamaktadır.

Dar anlamda elektronik ticaret, tüketiciler, işletmeler ve kamu kurumları tarafından

internet ya da intranet gibi elektronik ortamlar aracılığı ile yazı, ses ve görüntü

şeklindeki sayısal bilgilerin işlenmesi, iletilmesi ve saklanması, bu bilgiler yardımıyla

araştırma yapılması, taahhüde girilmesi, mal ve hizmetlerin müşteriye teslim

edilmesi, bedelinin ödenmesi, satış sonrası bakım ve destek hizmetlerinin yerine

getirilmesi süreçleri olarak tanımlanabilir.

Dünya Ticaret Örgütü (World Trade Organization-WTO) tarafından elektronik ticaret,

“mal ve hizmetlerin üretim, reklam, satış ve dağıtımlarının telekomünikasyon ağları

üzerinden yapılmasıdır” şeklinde tanımlanmıştır. Uluslararası bu tanımlamanın

yanında ulusal kapsamda elektronik ticaretin tanımı yapılırken Şubat 1998‟de

çalışmalarına başlayan Elektronik Ticaret Koordinasyon Kurulu (ETKK)‟nun daha

kapsamlı ifadeler kullandığı, fakat hemen hemen aynı anlam çerçevesi içerisinde

kaldığı görülmektedir. İhracatı Geliştirme Etüt Merkezi (İGEME)‟nin “doğrudan

fiziksel bağlantı kurmaya ya da fiziksel değiş tokuş işlemine gerek kalmadan,

tarafların ekonomik olarak iletişim kurdukları her türlü iş etkinliği” olarak tanımladığı

elektronik ticarette iletişimi sağlayacak araçları bir tasnife tabi tutmadığı

görülmektedir.

Elektronik ticaretin araçları göz önüne alınarak elektronik ticaretin kavram olarak

yeni olmasına rağmen ticaretin içinde çok önceden yerini aldığı bir alışveriş biçimi

olduğu söylenebilir. Bu yargıya, elektronik ticaretin klasik araçları olarak kabul edilen

telefon, faks, televizyon, EFT ve Elektronik Veri Değişimi (EVD)‟nin ticari işlemlerde

çok uzun zamandır kullanılması nedeniyle varılmaktadır. Ancak günümüzde

elektronik ticaret internetle özdeşleşmiştir ve artık elektronik ticaret internet

üzerinden yapılan ticari işlemler bütünü olarak algılanmaktadır. Bu algılamanın

temelinde daha önce kullanılan faks telefon gibi araçlara göre internetin toplumsal

yapıda sebep olduğu büyük değişimler vardır.

3

Günümüzde insanlar bilgi teknolojilerini ve sınırsız bilgi kaynaklarını çok yoğun

olarak kullanmaktadırlar. İnternet teknolojisi ile bir araya gelen iletişim ve bilgisayara

dayalı bu yeni teknolojiler, bilgi üretmenin maliyetinin düşmesine, yaygınlaşmasına,

küreselleşmeye, yeni rekabet stratejilerinin oluşmasına, işletme süreçlerinin ve örgüt

yapılarının dolayısıyla ekonominin değişmesine neden olmuştur. Bilinen ekonomi

kurallarının uygulanmasının zor olduğu bu ekonomik düzen yeni ekonomi olarak

nitelendirilmiş ve yeni buluş ve düşüncelere açık olan ve bu yeni buluşların mal ve

hizmet üretimine uyarlanmasına olanak tanıyan, yeni iş alanları yaratarak, yaşam

standartlarını yükseltebilen bilgi temelli ekonomi olarak genel bir tanımı yapılmıştır.

Bilgi ve iletişim teknolojilerinin ürünü olan internetin ticari amaçlarla kullanılmaya

başlanması, yeni bir ticaret platformunun oluşmasına zemin hazırlamıştır. Elektronik

ticaret (e-ticaret) de bu yeni ekonominin ticari boyutu olarak değerlendirilmektedir.

Tüm dünyada ve Türkiye‟de de bu süreç hissedilmiş, gerek üretim kesimi, gerekse

tüketim kesimi tarafından önemi fark edilmiş, çabucak benimsenmiş ve hızla

gelişmeye başlamıştır.

Elektronik ticaretin yaygınlaşmasında birden çok etken olmasına rağmen en

önemlisi sunduğu teknolojik imkanlarla maliyetleri düşürmesidir. Bu konuda OECD

tarafından üye ülkelerde 1998 yılı ortalarında yürütülen ve 1999 yılında yayınlanan

elektronik ticaretin ekonomik yaşama ilişkin etkileri konulu araştırmada diğer etkileri

ise şu şekilde belirtilmiştir.

Büyük şirketlerin işletmeler arası rekabetini artırmaktadır,

İşletmelerde genel maliyetleri düşürmektedir,

Maliyetlerin fiyatlara yansıması görülmektedir,

Pazar gücü tüketiciye geçmektedir,

“Aracısızlaşma” veya “yeni fonksiyonlar üstlenen aracılar” oluşmaktadır,

Hayatı kolaylaştırmakta, 7 gün 24 saat (7x24) çalışma prensibi ile sürekli

ticaret ve alışveriş imkanı sunmaktadır.

Elektronik ticaret uygulamalarında kullanılan teknolojiler ve araçlar benzer olmasına

rağmen taraflarına göre çeşitli kaynaklarda farklı şekillerde sınıflandırılmıştır. Birçok

kaynakta işletmeler arası ve işletmeden tüketiciye olmak üzere iki tipte incelenen

elektronik ticaret taraflara karşılıklı olarak devletin de katılmasıyla dokuz türe kadar

4

çıkabilmektedir. Bu çalışmada ise dayanıklı tüketim malları sektöründe yaygın olarak

kullanılan dörtlü bir sınıflandırma üzerinde durulmuştur.

İşletme-İşletme (Business to Business-B2B)

İşletme-Tüketici (Business to Consumer-B2C)

İşletme-Devlet (Business to Government-B2G)

Tüketici-Devlet (Consumer to Government-C2G)

Ticaret süreçlerinde yeni ekonominin etkisi ile değişimler yaşanırken, işyeri, işletme,

işçi, işveren, sendika gibi kavramlar ve taraflar da bu değişimden etkilenmektedir.

İşletmelerin insan kaynakları yaklaşımları, ücretlendirme, çalışma biçimleri ve

maliyet politikaları değişmektedir. Elektronik ticaretin etkisi ile daha önce olmayan

yeni birçok meslek dalı ortaya çıkmakta, birçok meslek de ya yok olmakta, ya da

piyasadaki önemini kaybetmektedir. Elektronik ticaret uygulamalarının istihdama

olumlu ve olumsuz etkilerini net olarak ortaya koymak pek mümkün olmamakla

beraber, sektörden sektöre farklı etkileri olduğu görülmektedir. Elde edilen verilere

göre elektronik ticaretin vasıflı iş gücü ihtiyacını artırdığı, fakat bazı vasıfsız iş

kollarında ise istihdama olumsuz etkiler yaptığı görülmektedir.

Bu çalışmada, elektronik ticaretin dünyada ve Türkiye‟de internetin yaygınlaşması ile

birlikte ortaya çıkışı ve günümüzde geldiği seviyenin incelenmesi, ayrıca Türk

tüketici alışkanlıkları açısından görerek ve dokunarak satın alma kültürünün hakim

olduğu dayanıklı tüketim malları sektörüne etkisinin araştırılması ve bu sektörde

istihdama etkisinin alan araştırması yöntemi ile görülmesi amaçlanmıştır.

Çalışmanın birinci bölümünde, elektronik ticaret tanımı, kapsamı, kavramları, ve

işleyişi irdelenmiştir. Ayrıca Dünya‟da elektronik ticaretin ortaya çıkışı ve tarihi

gelişimi de değerlendirilmiştir.

İkinci bölümde, elektronik ticaretin araçları ele alınmıştır. elektronik ticaretin

yaygınlaşmasında bu araçlardan en önemlisi olan internetin etkileri üzerinde

durulmuştur.

Üçüncü bölümde ise elektronik ticaretin sunduğu avantajlar ve dezavantajlar ele

alınmış, ayrıca iş hayatına, sosyal hayata, çevreye, ve reklamcılığa genel etkileri

irdelenmiştir.

5

Dördüncü ve son bölümde ise; genel olarak elektronik ticaretin istihdama etkisi

değerlendirilmiş, özel olarak da dayanıklı tüketim malları sektöründe firmalar

üzerinde yapılan saha araştırması üzerinde durulmuştur. İstanbul ili ele alınarak

yapılan araştırmada elde edilen sonuçlar değerlendirilmiş, oluşturulan hipotezler Ki-

kare uygunluk testi ile incelenmiştir.

6

BĠRĠNCĠ BÖLÜM

ELEKTRONĠK TĠCARETĠN TANIMI VE KAPSAMI

1. Elektronik Ticaret Tanımı ve Kapsamı

İletişim ve bilgi teknolojilerindeki gelişmelere bağlı olarak ortaya çıkan olağanüstü

imkanlar, küreselleşmenin etkisiyle gelişen uluslararası ilişkiler süreci ile birlikte

1980‟li yılların ikinci yarısında ortaya çıkmış olan “elektronik ticaret” kavramı,

günümüzde hem ulusal hem de uluslararası forumlarda en çok tartışılan konuların

başında gelmektedir. 1

Bilgisayar, internet ve bilgi teknolojilerindeki hızlı gelişim, başta ekonomik hayat

olmak üzere, sosyal ve politik hayatı, sağlık ve eğitim sistemini ve bu sistemler

içerisinde bulunan kurumları ve insanları köklü bir değişime zorlamaktadır. Son

yıllarda elektronik kelimesinin ilk harfi olan “e”, hemen hemen her kelimenin başında

görülmeye başlamıştır. Bu durum daha önceden bildiğimiz tanıdığımız kavramın

elektronik sistemler, bilgi teknolojileri ve internet etkisi ile değişime uğramış halini

ifade etmektedir. 2

Bilindiği gibi “ticaret” ifadesi kavramsal olarak “mal veya hizmetin satılması ve satın

alınması” işlemlerini kapsamaktadır. “Elektronik ticaret” kavramı ise bu işlemlerin

elektronik ortamda, haberleşme vasıtalarının kullanılmasıyla yapılması süreci ile

ortaya çıktığı görülmektedir. Bilgi teknolojisi ve buna bağlı endüstriler tarafından

sunulan gelişmiş bilgi ve haberleşme hizmetlerinin, tüm ülkelerin ekonomileri

üzerinde olumlu yönde etkilerinin artarak devam etmesi ile elektronik ticaretin,

uluslararası ticaretteki küreselleşme eğilimini mevcut durumundan daha üst

boyutlara taşıması beklenmektedir. 3

1 “Elektronik Ticaret Hukuk Çalışma Grubu Raporu”, T.C. Başbakanlık Dış Tic. Müsteşarlığı E-

Ticaret Gnl. Koordinatörlüğü, (Çevrimiçi) http://www.e-ticaret.gov.tr/raporlar/hukuk.htm,

14.09.2009, s. 1. 2 Şule Özmen, Ağ Ekonomisinde Yeni Ticaret Yolu E-ticaret Elektronik Ticaret, 2.bs, İstanbul,

İst. Bilgi Ünv. Yay., 2006, s. ix. 3 Halil Elibol, Burcu Kesici, “Çağdaş İşletmecilik Açısından Elektronik Ticaret”, Selçuk Ünv. Sos.

Bil. Ens. Dergisi, Konya, No: 11, 2004, s. 305.

http://www.e-ticaret.gov.tr/raporlar/hukuk.htm

7

Bilgi teknolojilerinin hızlı gelişmesi ve internet kullanımının artması ile dünya

ekonomisinde yeni bir iş tarzının yaygınlaştığı görülmektedir. Bu yeni durumla

beraber ekonomik ilişkilerde coğrafi sınırlar ortadan kalkmış, satıcı ile alıcının

buluştuğu pazarlar farklı bir boyut kazanmış ve satıcılar tüm dünyayı müşteri kabul

ederek ticari faaliyetlerini web tabanlı sistemlere kaydırmışlardır. 4

Oldukça yeni bir kavram olmasına rağmen, elektronik ticaretin hızla

yaygınlaşmasının ve ticaretin birçok safhasında kullanılıyor olmasının kafa

karışıklılarına ve kavram kargaşasına sebep olduğu görülmektedir. Ayrıca pek çok

kaynağın farklı tanımlamalar yapması da elektronik ticaretin sınırlarını belirlemede

zorluklar yaratmaktadır. 5

Tüm bu zorluklara rağmen gittikçe daha fazla kabul gören dar anlamdaki tanıma

göre “işlemleri internet veya hiç kimsenin özel malı olmayan web tabanlı sistemlere

kaydıran ticari faaliyetlere” elektronik ticaret adı verilmektedir. Özellikle 1995

yılından itibaren ticaretin “internet ticareti” olarak tanımlanan kısmının elektronik

ortamlarda yürütülmeye başlandığı görülmektedir. Geniş anlamda elektronik ticaret

tanımında ise internet ticaretine ek olarak, özel elektronik alışveriş sistemleri ile

yapılan ticari işlemlerin de kapsam dahilinde olduğu görülmektedir. 6

Elektronik ticaret bilgi, ürün veya hizmet satma ve satın alma faaliyetlerinin

bilgisayar ağları kanalıyla gerçekleştirilmesini içermektedir. Fakat geniş anlamda

elektronik ticaret işlemleri, satışa sunulan bilgi, ürün veya hizmet için talep yaratmak

(pazarlama), satış sonrası destek hizmeti vermek, ticari kurumlar ve müşteriler

arasındaki ticari ve lojistik iletişimi yine küresel bilgisayar ağları kanalıyla sağlamak

süreçlerini de kapsamaktadır. 7

Elektronik ticaretin en önemli özelliği, doğrudan fiziksel bağlantı kurmaya ya da

fiziksel değiş tokuş işlemine gerek kalmadan, tarafların elektronik araçlar ve ortamlar

yardımıyla iletişim kurarak ticari faaliyetleri yürütmesine imkan sağlamasıdır. 8

4 Elibol, Kesici, “Çağdaş İşletmecilik Açısından Elektronik Ticaret”, s. 305.

5 Nusret Ekin, Bilgi Ekonomisinde Elektronik Ticaret, İstanbul, İTO Yayınları, 1998, s. 76.

6 Elibol, Kesici, A. g. e., s. 306.

7 A. g. e., s. 306.

8 (Çevrimiçi) www.interguide.net/ yeniinterguide/Hizmetler/e_ticaret.htm.

8

T.C. Ulaştırma Bakanlığı Türkiye Ulusal Enformasyon Altyapısı (TUENA) raporunda

elektronik ticaret, doğrudan fiziksel bağlantı kurmaya veya fiziksel bir değiş tokuş

işlemine gerek kalmadan tarafların elektronik olarak iletişim kurdukları her türlü ticari

iş etkinliği olarak tanımlanmaktadır. Avrupa Bilgi Teknolojileri İzleme Merkezi (EITO)

ise elektronik ticareti telekomünikasyon ağları üzerinden değer değiş tokuşuna

önderlik eden iş aktivitelerinin gerçekleştirilmesi olarak adlandırmıştır. 9

Çalışmanın ilerleyen kısımlarında elektronik ticaretle ilgili işlemleri planlayan,

yürüten ulusal ve uluslararası kurumlar hakkında bilgi verilecektir. Fakat elektronik

ticaretin tanımı üzerinde durulurken bu kurumların çeşitli düzenleme, yönetmelik ve

raporlarında yapılan “elektronik ticaret” tanımları da değerlendirilmelidir.

Elektronik ticaretin ilgi sahasına girdiği uluslararası kuruluşlardan en net tanımı

yapan Dünya Ticaret Örgütü (WTO) elektronik ticareti, “mal ve hizmetlerin üretim,

reklam, satış ve dağıtımlarının telekomünikasyon ağları üzerinden yapılmasıdır.”

şeklinde tanımlamaktadır. 10

Bir diğer kurum olan Ekonomik İşbirliği ve Kalkınma Teşkilatı (OECD) ise elektronik

ticaret denince, açık network (internet gibi) ya da kapalı network (AOL ya da minitel

gibi) üzerinden sayısallaştırılmış yazılı metin, ses ve video görüntünün işlenmesi ve

iletilmesine dayanan kişileri ve kurumları ilgilendiren tüm ticari işlemleri kapsama

dahil etmektedir. 11

Uluslararası ticari kurumlardan Birleşmiş Milletler İdari, Ticari ve Ulaşımla İlgili

Uygulama ve Usulleri Kolaylaştırma Merkezi (UN-CEFACT) tarafından “iş, yönetim

ve tüketim faaliyetlerinin yürütülmesi için yapılanmış ve yapılanmamış iş bilgilerinin,

üreticiler, tüketiciler ve kamu kurumları ile diğer organizasyonlar arasında elektronik

araçlar (elektronik posta ve mesajlar, elektronik bülten panoları, www teknolojisi,

akıllı kartlar, elektronik fon transferi, elektronik veri değişimi vb.) üzerinden

paylaşılması” elektronik ticaret olarak tanımlanmıştır. 12

9 Fatih Söylemez, “Türkiye’deki İlk 1000 Büyük İşletme İçin B2B Durum Değerlendirmesi”,

Çukurova Ünv., Fen Bil. Ens., Endüstri Müh. Anabilim Dalı, Yayınlanmamış Y. L. Tezi, Adana,

2006, s. 13. 10

(Çevrimiçi) http://www.wto.org/english/thewto_e/glossary_e/electronic_commerce_e.htm,

14.09.2009. 11

Elibol, Kesici, “Çağdaş İşletmecilik Açısından Elektronik Ticaret”, s. 306. 12

A.g.e, s. 306.

http://www.wto.org/english/thewto_e/glossary_e/electronic_commerce_e.htm

9

Birleşmiş Milletler Ticaret Hukuku Komisyonu (UNCITRAL) tanımında ise, ticari

aktiviteler kapsamında her türlü veri mesajının, EDI (elektronic data interchange),

internet, e-mail gibi gelişmiş yöntemlerin yanında, telekopi ve faks gibi daha az

karmaşık veri iletimi yöntemleri kullanılarak elektronik ortamda değişimine elektronik

ticaret denilmektedir. 13

Japonya ulusal ticaret kurumlarından Japonya Elektronik Ticaret Merkezi

(ECOM)‟ne göre elektronik ticaret, bilgisayar ağlarının çeşitliliğini kullanarak mamul

tasarımı, imalat, tanıtım, ticari işlemler gibi faaliyetlerin yerine getirilmesidir. 14

İnternetin ve elektronik ticaretin dünya üzerinde gelişimi Türkiye‟de de karşılığını

bulmuş ve ulusal düzeyde gelişmelerin takibi ve düzenlemeler yapılabilmesi için

hem halihazırda var olan kurumlar iç işleyişlerinde gerekli düzenlemeler yapmışlar,

hem de daha önce olmayan denetleyici ve düzenleyici kurum ve kuruluşlar ortaya

çıkmıştır. 15

Bu kuruluşlardan İhracatı Geliştirme Etüt Merkezi (İGEME)‟ye göre elektronik ticaret,

doğrudan fiziksel bağlantı kurmaya ya da fiziksel değiş tokuş işlemine gerek

kalmadan, tarafların ekonomik olarak iletişim kurdukları her türlü iş etkinliğidir. 16

Eski adıyla Elektronik Ticaret Koordinasyon Kurulu (ETKK) yeni adıyla Elektronik

Ticaret Kurulu (ETİK) 17 Türkiye‟de elektronik ticaretin en kapsamlı tarifini yapmıştır.

“Elektronik ticaret, bireyler ve kurumların açık ağ ortamında (internet) ya da sınırlı

sayıda kullanıcı tarafından ulaşılabilen kapalı ağ ortamlarında (intranet) yazı, ses ve

görüntü şeklindeki sayısal bilgilerin işlenmesi, iletilmesi ve saklanması temeline

dayanan ve bir değer oluşturmayı amaçlayan ticari işlemlerin tümüdür. Bu

çerçevede, ticari sonuçlar doğuran ya da ticari faaliyetleri destekleyecek eğitim,

13

Ayhan Erdem, Özlem Efiloğlu, “Bilgi Çağında Elektronik Ticaret”, 8. Türkiye’de İnternet

Konferansı, İstanbul, 2002, s. 32. 14

Saime Aslı Küçükgörkey, “Elektronik Ticaret”, Marmara Ünv., Sos. Bil. Ens., Uluslararası İktisat

Bilim Dalı, Yayınlanmamış Y. L. Tezi, İstanbul, 2001, s. 4. 15

Önder Canbolat, E-ticaret ve Türkiye’deki Gelişmeler, T. C. Sanayi ve Ticaret Bakanlığı

Tüketicinin ve Rekabetin Kor. Gnl. Müd., Ankara, 2001, s. 29. 16

Erdem, Efiloğlu, “Bilgi Çağında Elektronik Ticaret”, s. 22. 17

Orçun Aktaş, “E-ticaret Firmalarında Muhasebenin Örgütlenmesi ve Kuramsal Bir Uygulama”

Dokuz Eylül Ünv., Sos. Bil. Ens., İşletme Anabilim Dalı, Yayınlanmamış Y. L. Tezi, İzmir, 2008, s.

10.

10

kamuoyunu bilgilendirme, tanıtım vb. amaçlar için elektronik ortamda yapılan

işlemler de elektronik ticaret kapsamında değerlendirilmektedir.” 18

Elektronik ticaretin yukarıda da görüldüğü gibi değişik kurumlar tarafından, farklı

öncelikler göz önüne alınarak yapılan birçok tanımı mevcuttur. Fakat tümünde ortak

olarak vurgulanan noktaları içeren, günümüz uygulamalarına uyan ve genel kabul

görmüş bir tanım yapmak gerekirse “elektronik ticaret ürün, hizmet, bilgi değişimi

işlemlerinin ve ödemelerin elektronik araçlar yardımıyla, bu araçların birbirine bağlı

olduğu ağ ortamlarında gerçekleştirilmesidir” şeklinde ifade edilebilir. 19

Elektronik ticaret, ülkemizde 1990‟lı yılların sonundaki yaygınlaşma sürecinde

sadece günümüzde internet ticareti diye ifade edilen internet sitelerinden alışveriş

yapmak olarak algılanıyordu. O ilk döneme göre büyük değişim ve gelişim gösteren

elektronik ticaret, gönümüzde çok kapsamlı bir hal almıştır. Bu yüzden elektronik

ticaret sadece bir alım satım süreci gibi değerlendirilmemelidir. 20

Aslında elektronik ticaretin, “fiziksel” mal ve hizmetin yanı sıra, “dijital” mal ve

hizmetlerin alım satımında da etkin olduğu görülmektedir. Örnek vermek gerekirse

bilgisayar yazılımları, metinler, ses ve video dosyaları gibi “dijital” malların

ticaretindeki tüm aşamalar (tanıtım, sipariş, satın alma, ödeme, sevkiyat, servis)

herhangi bir fiziksel temasa ihtiyaç duymadan tamamen ağlar üzerinden

gerçekleşebilmektedir. Elektronik ticaretin bu tür mallarla yapılan kısmı ticarette

devrim niteliğinde bir dönüşümü işaret etmektedir. Bu durumun basın-yayın, müzik,

yazılım gibi birçok sektörde köklü değişikliklere yol açması beklenmektedir. 21

Elektronik ticaret, her türlü ürün ve hizmetin doğrudan tüketiciye pazarlanması,

tanıtım, reklam ve bilgilendirme çalışmaları, ticari kurumlar arası işlem ve

kontratların yapılması, satış sonrası destek hizmetleri, elektronik ortamda ihalelerin

gerçekleştirilmesi, elektronik banka işlemlerinin, ödemelerin, ortak tasarım ve

üretimlerin, ticari kayıtların saklanması ve takibi, “dijital” malların sevkiyatı, kamu ve

özel sektör hizmetlerinin kullanımı gibi geniş bir etkinlik yelpazesini kapsar. 22

18

Canbolat, E-ticaret ve Türkiye’deki Gelişmeler, s. iii. 19


Küçükgörkey, “Elektronik Ticaret”, s. 5. 21

Erdem, Efiloğlu, A. g. e., s. 23. 22

A. g. e., s. 3.

11

Yapılan araştırmalara ve yukarıda açıklanan tanımlara göre elektronik ticaret,

geleneksel ticaret kapsamında bulunan işlem ve faaliyetlerin elektronik ortama

aktarılabilmesi oranına göre genişleyen bir etki alanına sahiptir. Bu durum göz

önüne alınarak;

Taşınır, taşınmaz mal ve hizmetlerin (bilgi servisleri, danışmanlık, finans, hukuk,

sağlık, eğitim, ulaştırma) elektronik ortamlarda alışverişi,

Sipariş, stok kontrolü ile üretim planlaması yapma ve tedarikçi üzerinden üretim

zincirinin takibi,

Web siteleri ve internet reklamları ile tanıtım, reklam ve bilgilendirme faaliyetleri,

E-mail ve özel haberleşme ağları ile sipariş ve anlaşma kabul süreçleri,

Elektronik banka işlemleri ve fon transferi işlemleri,

Elektronik konşimento gönderme ve gümrükleme işlemleri,

Elektronik ortamda üretim izleme ve stok yönetimi,

Belirli kişilerin ulaşabildiği ortak bir veri üzerinde ortak tasarım geliştirme ve

mühendislik süreçleri,

Elektronik ortamda kamu alım ihale ve satın alma süreçleri,

Elektronik para ile ilgili işlemler,

Elektronik hisse alışverişi ve borsa takibi,

Ticari kayıtların tutulması ve izlenmesi,

İnternet ticareti, ürün satış siteleri aracılığı ile doğrudan tüketiciye pazarlama,

Sayısal imza, elektronik noter ve benzeri hukuki sorumluluk düzenlemeleri,

Satan ve alan arasında irtibatı, mal ve para akışını sağlayan Güvenilir Üçüncü

Taraf (TTP) işlemleri,

Sayısal içeriğin e-mail, faks gibi araçlarla anında hedef kitleye dağıtımı,

Ortaya çıkan yeni bir ürün, hizmet veya durum hakkında anında bilgi üretme, ya

da derleme ve bu bilgiyi aktarma,

Elektronik ortamda vergilendirme ve vergi tahsilat işlemleri,

Fikir ve sanat eserlerinin kullanım ve çoğaltma hakları ile ilgili olarak fikri

mülkiyet haklarının transferi gibi işlemler elektronik ticaretin kapsamı içerisinde

değerlendirilmektedir. 23

23

Aktaş, “E-ticaret Firmalarında Muhasebenin Örgütlenmesi”, s. 9.

12

Netice itibariyle, elektronik ticaret kullanımı yaygınlaştıkça, geleneksel ticarette

yaşanan tüm süreçler aynen ya da kısmen değişerek elektronik ticaretin kapsamı

içerisine girmektedir. Aynı şekilde internetin yaygınlaşması ile süreç içerisinde

elektronik ticarette kullanılan telefon, faks gibi birçok araç olmasına rağmen web ve

elektronik posta uygulamaları elektronik ticaretin temel araçları haline gelmektedir.

Aslında internet ortamında ticari ürünlerin satışı, ilk dönemde “belki olabilir” türünden

ve süslü web sayfalarından oluşan birtakım denemelerden oluşmaktaydı. Ancak,

Amazon.com, Dixons, e-Bay.com gibi 1-2 yıl içerisinde sadece internet üzerinden

yaptıkları satışlarla büyük şirketler arasına girmişlerdir. İnternet ticareti alanında

başarılı olmuş şirket örnekleri ticaretin elektronik ortamlarda hızla zemin oluşturması

sürecini doğurmuştur. Hatta 1999 yılında Amerikan Ticaret Bakanlığı‟nın yaptığı bir

araştırmada internet ekonomisinin ucuz girdi ve iş gücü, düşük maliyet gibi sebepler

dolayısıyla enflasyon oranının azaltılmasında rol oynadığı saptanmıştır. 24

Buradan da anlaşılacağı üzere internetin yaygınlığı arttıkça internet üzerinde dönen

ekonominin yani elektronik ticaretin de etkinliği artmaktadır. İnternet kullanıcısı

sayısının olağanüstü hızla artıyor olması, elektronik ticaretin kolaylıklarından

haberdar olanların sayısının artmasını ifade etmektedir. Dolayısıyla internet

kullanıcısı teknolojinin sağladığı imkanları kullanarak hayatını kolaylaştırmak

istemektedir. Bu durum sürekli olarak elektronik ticaretin kapsadığı işlemlerin, piyasa

etkinliğinin ve ticaretteki payının artmasına sebep olmaktadır. Şekil 1.1‟deki çizelge

de elektronik ticaretin hacminin internet kullanıcı sayısının artışı ile orantılı olduğunu

net olarak görmemizi sağlamaktadır. 25

24

Gazanfer Erbaşlar, Şükrü Dokur, Elektronik Ticaret E-ticaret, İstanbul, Nobel Yayın Dağıtım,

2008, s. 3. 25

Söylemez, “Türkiye’deki İlk 1000 Büyük İşletme İçin B2B Durum Değerlendirmesi”, s. 23.

13

ġekil 1.1. Dünyada internet kullanıcıları ve elektronik ticaretin hacmi

Kaynak: International Data Corporation (IDC)

2. Elektronik Ticaretin Tarafları

Bilindiği gibi ticarette satıcı ve alıcı olmak üzere en az iki taraf vardır. Mal veya

hizmet alışverişi olarak yapılan ticaretin büyüklüğü, etkinliği gibi faktörler yeni

aktörlerin bu sürece katılmasına sebep olur. Ticaretin kamusal bir ortamda oluşması

ve gelir getirmesi düzenleme ve vergilendirme yönüyle devleti, ödeme ve mal teslim

yöntemleri ise bankaları ticaretin tarafı yapar. Tabi ki geleneksel ticaretten ortamı ve

araçları dışında pek farkı olmayan elektronik ticarette de satıcı ve alıcı haricinde

tarafların bulunması beklenmelidir. 26

Bu durumda elektronik ticaretin taraflarını belirlerken satıcılar ile alıcıların yaptıkları

sözleşmelerin etkilediği tüm taraflar, elektronik ticarette kullanılan araçların etkileri

ile sürece dahil olanlar ve elektronik ticaretle ilgili konularda düzenleyici ve

denetleyici olarak kamusal görev üstlenen veya üstlenecek olan kurumlar da göz

önüne alınmalıdır. Böylelikle alıcı ile satıcı arasında başlayan sürecin ticaretin tüm

26


14

mekanizmalarını harekete geçiren ve elektronik ortamda bir araya getiren bir

aşamaya geçtiği görülmektedir. 27

Netice olarak elektronik ticarette;

- Satıcılar,

- Alıcılar,

- Üretici/İmalatçılar,

- Komisyoncular,

- Sigorta Şirketleri,

- Nakliye Şirketleri,

- Özel sektör bilgi teknolojileri,

- Sivil Toplum Örgütleri,

- Üniversiteler (araştırma geliştirme ve bilgi üretiminde),

- Onay Kurumları (işlem ve sözleşme onaylarında),

- Elektronik Noter (gerekli belge ve dokümanların tasdiki ve korunmasında),

- Dış Ticaret Müsteşarlığı,

- Gümrük Müsteşarlığı,

- Sanayi ve Ticaret Bakanlığı,

- Ve diğer bazı kamu kurum ve kuruluşları kendi ilgi ve yetki sahaları ile ilgili

düzenleme ve denetleme görevleri sebebiyle direkt ve dolaylı taraflar olarak

sayılmaktadırlar. 28

Elektronik ticaret sürecinde tarafların arasındaki ilişki Şekil 1.2‟deki şemada biraz

daha net görülmektedir. Satıcı firma ile müşteri arasındaki alışverişe bankalar

ödeme ve tahsilat hizmeti ile ilgili altyapıyı sunarak, üretici ve tedarikçiler hammadde

ve ürün sağlayarak, sigorta şirketleri süreci güvence altına alarak, nakliye firmaları

gerçekleşmiş satışa konu ürünü müşteriye teslim ederek, bilgi teknolojisi firmaları bu

süreçte internet altyapısının kullanımını sağlayacak hizmeti sunarak, devlet

kurumları süreci denetleyerek ve sivil toplum kuruluşları da süreçte tüketici aleyhine

oluşabilecek durumlarda etkin olmak suretiyle taraf olmaktadırlar.

27 İbrahim Sırma, ”Elektronik Ticaret Stratejileri”, İstanbul Ünv. Aksan Bülteni, İstanbul, 2002, s.

97. 28

Ahmet Yeşil, E-ticaret, İnternet Ortamında Ticaret, İstanbul, Kum Saati Yayınları, 2008, s. 42.

15

ġekil 1.2. Elektronik ticarette taraflar arasındaki iliĢki

Kaynak: Zeynep Ersoy, Elektronik Ticaret ve Ticaret Noktaları, Ankara, İGEME, 1999.

3. Elektronik Ticaretin ÇeĢitleri

3.1. Yürütüldüğü Ortama Göre

Elektronik ticaret çoğunlukla temel yapı olarak birbirine ağlar şeklinde bağlı

bilgisayarlar aracılığıyla yapıldığından, bu kapsamda ağların durumuna göre farklılık

göstermektedir.

Açık ağlar (Ġnternet): Bireylere ve kamuya tamamen açık olan ağ ortamı yani

internet ortamı elektronik ticareti günümüzdeki popülerliğine ulaştıran en önemli

etken olarak görülmektedir. Gerek işletmeler gerekse tüketiciler açısından internet

teknolojisinin içerdiği kolaylıklar elektronik ticaretin olağanüstü hızla yaygınlaşmasını

sağlamıştır. Nitekim günümüzde elektronik ticaretin büyük bir kısmı internet

ortamında yürütülmektedir. Hatta yukarıda internet ticareti diye tarif ettiğimiz internet

16

siteleri üzerinden doğrudan alışveriş yöntemi ilk akla gelen elektronik ticaret yöntemi

olarak bilinmektedir. 29

Kapalı ağlar (Ġntranet): Çoğunlukla işletmelerin kendi iç işleyişlerinde genel

kullanıcıya kapalı olarak kullanılan ve işletmelerin iş akışlarını kolaylaştıran özel

programlar içeren yapılardır. Muhasebe işlemleri, şubeler arası iletişim,

faturalandırma gibi işlemlerin yürütüldüğü ortamlar kapalı ağ yapıları için örnek

verilebilir. 30

Yarı kapalı ağlar (Extranet): İşletmelerin bayilerine ya da tüketicilere kısmen

açtıkları, mal ve hizmet alım satımı ile ilgili prosedürlerin ve satış sonrası hizmetlerin

yürütülmesinde kullanılan yapılardır. Bankaların ATM hizmetleri ve ağa bağlı

bilgisayarlar arasında iş süreçleri ile ilgili bilgilerin standart bir biçimde değişimi

olarak tarif edilen elektronik veri değişimi EDI (electronic data interchange) bu

duruma örnek olarak verilebilir. 31

3.2. Ticarete Konu Olan Malın Cinsine Göre

Bilindiği gibi elektronik ticaret, büyük ölçüde internet ya da benzer ağ ortamlarında

elektronik araçlar yardımıyla gerçekleşmektedir. Temel anlamda ticaret, mal ve

hizmetlerin sipariş edilmesi, ödemenin tahsil edilmesi ve malın ya da hizmetin

teslimi, nakliyesi gibi süreçleri kapsamaktadır. Benzer işlemler elektronik ticaretteki

süreçlerde de görülmektedir. Bu yüzden her ne kadar elektronik ticarette mal ve

hizmet satışı elektronik ortamda gerçekleşmiş de olsa malların büyük çoğunluğunun

teslimi ve hizmetlerin yerine getirilmesi malın ya da hizmetin fiziki durumu

dolayısıyla geleneksel ticaret yöntemleri ile yapılmaktadır. Örnek vermek gerekirse

ikinci el araç satışlarının büyük çoğunluğunun güvenilir üçüncü taraf uygulamaları ile

internet üzerinden yapıldığı görülmektedir. Fakat satılan bir otomobilin teslimini

29

Derya Karaca, “Avrupa Birliğinde E-Ticaret Kavramı”, Marmara Ünv., Sos. Bil. Ens., Mali Hukuk


Aktaş, “E-ticaret Firmalarında Muhasebenin Örgütlenmesi”, s. 33. 31

Yeşil, E-ticaret, s. 27.

17

doğal olarak internet ağları üzerinden gerçekleştirmek mümkün değildir. Bu ürünlere

non-digital, “dijital (sayısal) olmayan mal ve hizmetler” denmektedir. 32

Bazı ürünler ise sanal ortamda beğenilip, sanal ortamda satın alınıp sanal ortamda

ödemesi yapılabilmekte ve yine sanal ortamda tüketilebilmektedir. Örnek vermek

gerekirse internet üzerinden izleme hakkın satın alınmış bir video film ya da bir

müzik klibi yine internet üzerinden izlenerek tüketilmiş olmaktadır. Ayrıca internet

üzerinden danışmanlık yapan firmaların hizmetleri, bankacılık işlemleri de bu

kapsamda değerlendirilmektedir. Bu tür mal ve hizmetler ise “dijital (sayısal) mal ve

hizmetler” olarak tanımlanmaktadır. 33

Bu iki temel ayrımdan da anlaşılacağı üzere, ticarete konu olan malın cinsine göre

elektronik ticaret, sayısal (sanal) mal ve hizmetlerin ticareti ve geleneksel mal ve

hizmetlerin elektronik ticaret araçlarından faydalanılarak temin edilmesi olarak iki

şekilde değerlendirilmektedir. 34

3.3. Taraflarına Göre

Elektronik ticaret, kullanılan teknolojiler ve uygulamalar benzer olmasına rağmen

ticaretin taraflarına göre çeşitli kaynaklarda farklı şekillerde sınıflandırılmıştır. Birçok

kaynakta işletmeler arası ve işletmeden tüketiciye olmak üzere iki tipte incelenen

elektronik ticaret, taraflar arasına devletin de katılmasıyla dokuz türe kadar

çıkabilmektedir. 35

Genel olarak işletme uygulamalarına göre elektronik ticaret, işletmeden nihai

tüketiciye (business-to-customer) ve işletmeler arası (business-to-business) olmak

üzere iki ana başlık altında incelenmektedir. Shirland ve Thompson bu iki temel

boyuta tüketici temelli pazarları (customer-based markets) ve işletme temelli

pazarları (business-based markets) da eklemektedirler. Ayrıca kamu kurumları

(devlet) ile işletmeler (business-to-administration) ve tüketiciler ile kamu kurumları

32 Fehmi Başaran, “Ekonomik Küreselleşme Sürecinde Elektronik Ticaret ve Vergilendirme

Sorunları”, Ankara Ünv., Sos. Bil. Ens., İşletme Anabilim Dalı, Y. L. Tezi, Ankara, 2002, s. 17. 33

Karaca, “Avrupa Birliğinde E-Ticaret Kavramı”, s. 26. 34 A. g. e., s. 26. 35

Erdem, Efiloğlu, “Bilgi Çağında Elektronik Ticaret”, s. 25.

18

(devlet) arası (consumer-to-administration) yapılan elektronik işlemler de elektronik

ticaretin gelişmekte olan diğer alt boyutlarını oluşturmaktadır. 36

Tablo 1.1.‟de elektronik ticarette taraflar arası ilişkinin durumuna göre ortaya çıkan

tüm türler görülmesine rağmen, bu çalışmada tarafların etkinliğine göre en yaygın

kullanılan dört tür (B2B, B2C, B2G, C2G) ayrıntılı olarak incelenecektir. Ayrıca

kullanım alanları daha seyrek olan diğer türlerle (C2C, G2G) ilgili kısa bilgi

vermesinde de fayda görülmüştür.

Tablo 1.1. Elektronik ticaretin tarafları arasındaki etkileĢim

Devlet ĠĢletme MüĢteri

Devlet G2G

ĠĢletme B2G B2B

MüĢteri C2G B2C C2C

1. ĠĢletme-ĠĢletme (Business to Business-B2B): Bu kapsamda internet ya da

benzer bir ağ ortamında ürün katalogları üzerinde arama, tarama, sipariş,

faturalama ve ödeme işlemleri yürütülmektedir. Ayrıca ortak ar-ge,

projelendirme, ürün tasarımı, mühendislik hizmetleri ile ürün dağıtım ve teslimat

işlemleri de bu kapsamda yer almaktadır. İşletmeler arası ilişkiler yatay ilişkiler

(işletme – dağıtıcı – bayi - perakendeci) şeklinde olabileceği gibi dikey ilişkiler

(işletme – tedarikçi - üretici) şeklinde de olabilir. 37

2. ĠĢletme-Tüketici (Business to Consumer-B2C): Bu kapsamda elektronik

kataloglardan yararlanan tüketicilerin mal, bilgi ve hizmet alışverişi ve elektronik

ödeme yaptıkları, elektronik bankacılık, sigortacılık ve danışmanlık işlemlerini

gerçekleştirdikleri gözlemlenmektedir. Tüketicinin korunması ve müşteri ilişkileri

yönetimi de bu ilişkinin ikinci ayağını oluşturmaktadır. 38

36

M. Levent Yılmaz, “KOBİ’ler ve E-ticaret”, Yeni İpekyolu Dergisi, Konya Ticaret Odası, Mayıs

2007, s. 57. 37

Canbolat, E-ticaret ve Türkiye’deki Gelişmeler, s. 8. 38

A. g. e., s. 9.

19

3. ĠĢletme-Devlet (Business to Government-B2G): İnternet ağı üzerinden

işletmelerin kamu idareleri ile olan ilişkilerinin yürütülmesidir. Bu amaçla,

elektronik ortamda vergilendirme, istatistiki bilgiler ve çeşitli izinlerin elektronik

ortamdan alınabilmesi, izlenebilmesi, denetlenebilmesi ve düzenlenmesi, sosyal

güvenlik hizmetleri, elektronik imza, şifrelemeler, elektronik noter, onay kurumu

ya da kurumlarının işlemleri, elektronik ticarette kullanılacak standartlar,

elektronik gümrükleme, sigortacılık, kamu ihalelerinin elektronik ortamda

duyurulması, elektronik ortamda hukuki ve cezai sorumluluğun düzenlenmesi

gibi bir çok konu bu kapsamda değerlendirilmektedir. 39

4. Tüketici-Devlet (Consumer to Government-C2G): E-Devlet uygulamaları,

vergilendirme, tüketicinin korunması ve benzeri işlem ve eylemler bu kapsamda


5. MüĢteri-MüĢteri (Consumer to Consumer-C2C): Bu tabir ilk bakışta ticarette

satan ve alan taraf ilkesine uygun olmayan bir tanımlama olarak görünmektedir.

e-Bay, GittiGidiyor gibi elektronik ticaret platformu olarak kullanılan bazı

güvenilir üçüncü kişi (TTP) uygulamalarında aynı kullanıcı hem bir ürününü açık

artırma ile satarken, bir başka ürüne de açık artırmada müşteri olabilmektedir.

Ayrıca ürünler ve firmalar hakkında bilgi ve yorumların paylaşıldığı, alışveriş

danışma ve forum sitelerinin de bu kapsamda değerlendirildiği görülmektedir. 41

6. Devlet-Devlet (Government to Government-G2G): Kamu kurum ve

kuruluşları devletin organları arasında bazı ilişkiler yürütülmektedirler. Bu

kurumlar arasında bilgi-belge akışı, koordinasyon, mal, hizmet ve para akışı,

ortak projeler, ortak çalışmalar, yazışmalar gibi işlemlerin sanal ortamda

yapılması bu kapsamda değerlendirilmektedir. 42

39


A. g. e., s. 9. 41

Söylemez, “Türkiye’deki İlk 1000 Büyük İşletme İçin B2B Durum Değerlendirmesi”, s. 44. 42

A. g. e., s. 44.

20

Ayrıca elektronik imza, şifreleme, e-noter, onay kurumu ve elektronik ticaret

standartları gibi güvenlik unsurları yukarıda belirtilen tüm türlerde taraflar arası

ilişkilerde etkin olarak yer almaktadır. 43

3.3.1. ĠĢletmeler Arası Elektronik Ticaret Uygulamaları(B2B)

Kurumların ve işletmelerin bayileri, dağıtıcıları ve tedarikçileri arasında oluşan

ticaretin, yani bir firmanın başka bir firmayla yaptığı ticaretin tümünün ya da bir

kısmının elektronik ortamlar ve araçlar kullanılarak yapılmasına işletmeler arası

elektronik ticaret denir. 44

Birleşik Devletler Nüfus Dairesi (U.S. Census Bureau) ise, 28 Mayıs 2009‟da

yayınladığı 2006-2007 karşılaştırma raporunda, tanımlama kolaylığı sağlamak

amacıyla, elektronik ortamda yürütülen üretim ve toptan satış işlemlerinin tümünü

işletmeler arası elektronik ticaret (B2B) kapsamında değerlendirmektedir. 45

Elektronik ticaret olarak tanımlaya geldiğimiz işlemlerin 1990‟lardaki ilk

uygulamaları, işletmeden işletmeye mal ya da hizmet sunumunu ifade eden

“business to business” yöntemiyle hayata geçirilen faaliyetlerdir. Fakat bu işlemlerin

birçoğu direkt tüketiciye yönelik olmadığı için bu uygulamalara imza atan şirketler,

kamuoyu tarafından fazla tanınmamaktadır. Ancak, elektronik ticaret kapsamında

olsun olmasın, internet üzerinden yapılan işlemlerin çoğunluğunu işletmeler arası

ilişkiler oluşturmaktadır. Bugün internet üzerindeki en başarılı ve istikrarlı elektronik

ticaret örnekleri işletmeler arası elektronik ticaret türünde ortaya çıkmaktadır. 46

Nitekim 1999 yılı verilerine göre işletmeler arası elektronik ticaret kategorisindeki

ticari işlemler, elektronik ticaret cirosunun %90'nını oluşturmaktadır. 47 Bu oranların

yakın dönemdeki durumuna bakıldığında, 2006 yılında ABD‟de elektronik ticaretin

43


Steven E.Brier, “B2B patlaması”, E-ticaret Elektronik İş ve Ticaret Dergisi, Kasım 2000, s. 8. 45

Robert F. Miller, “E-Commerce 2007”, U.S. Department of Commerce Census Bureau Report,

28 Mayıs 2009, s. 1. 46 Ramazan Alkan, Elektronik Ticaretin Vergilendirilmesi ve Muhasebeleştirilmesi, İzmir,

Birleşik Matbaacılık, 2003, s. 13. 47

Yılmaz, “KOBİ’ler ve E-ticaret”, s. 58.

21

%92,9‟unun, 2007 yılında %92,5‟inin işletmeler arası elektronik ticaret kategorisinde

gerçekleştiği görülmektedir. 48

Aslında 1990 yılının ortalarına kadar işletmeler arası elektronik ticaret sadece bazı

büyük firmaların internet ağı dışında kendi aralarında kurmuş oldukları özel ağlar

üzerinden Elektronik Veri Değişimi (EDI) dediğimiz sınırlı bir yöntemle

gerçekleştirdiği işlemlerden ibaretti. Deloitte Danısmanlık firması dünya genelinde

işletmeler arası elektronik ticaret yapan firma sayısının iki binli yıllar başladığında

sadece 1500 kadar olduğunu belirtmektedir. Forbes‟in sitesindeki bir makalede

Witter, 2002 yılı sonu itibarıyla işletmeler arası elektronik ticaret piyasa

büyüklüğünün 1,4 trilyon Amerikan Doları olduğundan bahsetmektedir. 49 2007 yılına

gelindiğinde ise sadece ABD sınırları içerisinde bile işletmeler arası elektronik ticaret

işlem cirosu 3 trilyon (3,08) Amerikan Dolarını geçtiği görülmektedir. 50

Dünya ticaretinde işletmeler arası elektronik ticaretin kullanımı tarihi süreçte sadece

ciro olarak büyümemiş, aynı zamanda geleneksel ticarete göre oransal olarak da

genişlemiştir. 1997 yılında işletmeler arası elektronik ticaretin işletmeler arası tüm

ticarete oranı %0,2 iken 2000 yılı itibarı ile bu oran %2,1‟e ulaşmıştır. 51 Bu oranlar

Amerika Birleşik Devletleri için 2006 yılına geldiğinde %26‟ya, 2007 yılında ise

%28‟e ulaşmıştır. 52 ABD‟de işletmeler arası elektronik ticaret 2005-2007 yılları

arasında üst üste üç yıl normal ticaretten daha hızlı büyümüştür. Yine ayrı sektörler

için değerlendirme yapmak gerekirse üretim ve hizmet sektörlerindeki artışlara göre

özellikle toptan satış sektörünün EDI kullanımını daha fazla talep etmeye başladığı

görülmektedir. 53

Yapılan araştırmalara göre gelecekteki işletmeler arası elektronik ticaret hacminin

daha da yüksek olacağı yönünde neticelere ulaşılmıştır. İşletmeler arası elektronik

ticaret, işletmelerin sektörde daha güçlü olmalarını sağlamakta, özellikle kriz

ortamlarında işletmelere yeni ihracat pazarları ve iç pazarda yeni müşteriler elde

etme imkanları sunmaktadır. Dünya üzerinde, özellikle ABD‟de işletmeler arası

elektronik ticaret sayesinde konumunu güçlendiren pek çok başarılı işletme örneği

48

Miller, “E-Commerce 2007”, s. 2. 49


Miller, A. g. e., s. 2. 51

Söylemez, A. g. e., s. 43. 52

Miller, A. g. e., s. 2. 53

A. g. e., s. 1.

22

bulunmaktadır. Bunlar arasında network sistemlerine yönelik çözümler üreten Cisco

Systems, işletmeler arası elektronik ticaret yapısından yıllık 2 milyar dolar ciro

sağlamaktadır. 54

Bu olağanüstü ilgi, ciro ve ticaret içindeki oransal artışın en önemli sebebi bilgi

teknolojilerindeki hızlı gelişimin sunduğu işlemleri hızlandıran kolaylaştırıcı

çözümlerdir. İşletmelerin elektronik ortamda tedarikçiye sipariş vermesi, faturalarını

temin etmesi ve satın alınan ürünlerin bedellerini ödemesi gibi işlemler bu kapsamda

değerlendirilmektedir. İşletmeler arası elektronik ticaret esasında iletişim

masraflarını, dış kaynak teminini, ekonomik hale getiren ve pazarın büyümesine

yardımcı olan bir yöntemdir. Aynı zamanda da, pazarı şeffaf hale getiren, kendi

içerisinde rekabet kuralları olan bir ticaret şeklidir. 55

İşletmeler arası elektronik ticaret, maliyetlerin azaltılması ve verimliliğin

artırılmasında önemli rol oynamaktadır. Ticari işlemlerin tüm aşamalarında takip,

kontrol ile hata engelleme ve düzeltme, otomasyon ve barkod sistemleri gibi

hızlandırıcı ve kolaylaştırıcı uygulamalar ile tasarruf imkanı elde edilmektedir. Bilgi

sistemlerinin otomatik gerçekleştirdiği birçok işlem sayesinde ara eleman ihtiyacı

azalmakta ve personel gideri düşmektedir. 56

İşletmeler arası elektronik ticaretin hızla kabul görmesinde birincisinin diğerlerini de

beraberinde getirdiği üç etken ayrıca önem taşımaktadır. Bu etkenler:

1- İşlem maliyetlerinde azalma ve ürün/hizmetin kalitesinin gelişmesi,

2- Elektronik ticaret ile meşgul olan rakiplerle rekabet etme içgüdüsü,

3- Büyük şirketlerin, tüm mal ve hizmet tedarikçilerine, bayi ve dağıtıcılarına iş

yapma koşulu olarak elektronik ticaret sistemlerine bağlanma zorunluluğu

getirmesidir. 57

İşletmeler arası elektronik ticarette irtibat genelde sektörel internet portalları,

işletmelerin kendi siteleri, işletmelerin tedarikçileri ve bayileri arasında kurdukları

54

M. Ali Aydın, M. Nusret Sarısakal, “E-Ticaret’in Yeni Yüzü Mobil Ticaret”, Havacılık ve Uzay

Teknolojileri Dergisi, C. I, No: 2, Temmuz 2003, s. 85. 55


Yeşil, E-ticaret, s. 38. 57

Serhat Çatak, “Elektronik Ticaret ve Uygulamaları”, İstanbul Ünv., Sos. Bil. Ens., İşletme Ana

Bilim Dalı, Yönetimde Muhasebe ve Finansal Kontrol Bilim Dalı, Yayınlanmamış Y. L. Tezi,

İstanbul, 2002, s. 26.

23

intranet ağları ve işletmelerin kendi iç işleyişlerinde kullandıkları özel ağ yazılımları

gibi bilgi teknolojisi araçlarının kullanılması ile kurulmaktadır. Ve bu ağlar genellikle

muhasebe işlemleri, ortak sistem yazılımlarının kullanımı, bayi-tedarikçi zinciri ve

işletme içi haberleşme, denetim ve kontrol işlemleri ve ek olarak bilgilerin paylaşımı

amaçlı kullanılmaktadır.

İşletmeler arası elektronik ticaret en yaygın kullanım şekli, Elektronik Veri Değişimi

(EDI) protokolleri aracılığıyla bilgi ve belgelerin ağ ortamında web siteleri üzerinden

karşılıklı olarak akışının sağlanmasıdır. Bir mal veya hizmetin sipariş aşamasından,

üretim, pazarlama, satış, sigorta, nakliyat, fatura, ödeme ve satış sonrası hizmetlere

kadar ticaretle ilgili hemen bütün faaliyetler Elektronik Veri Değişimi süreçleri içinde

yapılabilmektedir. Ayrıca, şirketler arası ortak ar-ge, projelendirme, ürün tasarımı,

mühendislik hizmetleri ile ürün dağıtım ve teslimat işlemleri de bu kapsamda yer

almaktadır. Bu işlemler sürecinde işletmeler arası ilişkiler yatay (işletme – dağıtıcı –

bayi - perakendeci) olarak şekillenebileceği gibi dikey ilişkiler (işletme – tedarikçi -

üretici) de yürütülebilmektedir. 58

Gartner Group tarafından yapılan bir araştırmaya göre işletmeler arası elektronik

ticaret özellikle ABD‟de çok yaygındır. Ardından Avrupa ve Doğu Asya gelmektedir.

Elektronik ticarette ABD‟nin %80 gibi bir paya, Avrupa ülkelerinin % 10 ve Asya

ülkelerinin % 5‟lik bir paya sahip olması, ABD‟nde elektronik ticaret merkezli mal ve

hizmet arzının yine elektronik ticareti genişletici etki yaratmasından

kaynaklanmaktadır. 59

58


Veysel Bozkurt, Elektronik Ticaret, Alfa Yayınları, İstanbul, 2000, s. 27.

24

ġekil 1.3. ĠĢletmeler arası elektronik ticaretin bölgelere göre dağılımı

Kaynak: MESS, “UNICE Benchmarking Raporu 2001”, Yenilenen Ekonomi, MESS Yayını, No:

357, İstanbul, 2001, s. 13.

Ülkemizde de otomotiv, elektronik/beyaz eşya (dayanıklı tüketim malları), bilgi

teknolojileri gibi sektörlerde üretici işletmeler ile tedarikçileri arasında, üretici

işletmeler ile dağıtıcı bayileri ve servis ağları arasında işletmeler arası elektronik

ticaret hızla yaygınlaşmaktadır. 60 İşletmeler arası elektronik ticaret Türkiye‟de ilk

olarak 1998 yılından itibaren Arçelik tarafından bayilerinden siparişlerini internet

üzerinden alınmaya başlanmasıyla uygulamaya geçmiştir. 61

Tablo 1.2. ĠĢletmeler arası elektronik ticaret kapsamında hizmet veren

iĢletmelere örnekler

ġirket Ġsmi Sattığı Ürün

Ingram Micro Yüksek teknoloji ürünlerini 130 ülkede 1500 donanım ve

yazılım üreticisine dağıtmaktadır

Marshall Industries Endüstriyel elektronik ürünleri dalında hizmet veren şirket,

iş ortaklarına web üzerinden parça ve yedek parça satışı

yapmakta, hizmet vermekte ve bilgi paylaşımı yapmaktadır

Compaq Bayilik zinciri kurmuştur

Kaynak: http://www.e-shop.gen.tr/e-ticaret/c_et_raporlar.htm

60


(Çevrimiçi) http://www.e-ticaretmerkezi.net/turkiyedeeticaret.php, 27.09.2009.

http://www.ingramicro.com/

http://www.e-shop.gen.tr/e-ticaret/c_et_raporlar.htm

http://www.e-ticaretmerkezi.net/turkiyedeeticaret.php

25

3.3.2. ĠĢletmeler ile Tüketiciler Arası Elektronik Ticaret

Uygulamaları(B2C)

İşletmeler ile tüketiciler arası elektronik ticaret, B2C olarak da adlandırılan bireysel

tüketiciyi hedef alan bir yöntemdir. İnternet ağları üzerinden web siteleri aracılığı ile

ulaşılan sanal showroom ve sanal mağaza uygulamaları ile işletmeler tarafından

bilgisayardan otomobile, cep telefonundan pizzaya birçok ürünün doğrudan

pazarlanması mümkün hale gelmiştir. Tüketicilerin internet ortamına ulaşabilecekleri

her ortam ve zamanda, sürekli açık olan olağanüstü çeşit ve içeriğe sahip sanal

mağazalar hem tüketici açısından alışverişi kolaylaştırmış, hem de küçük ve orta

büyüklükteki işletmelerin bu mağazaların kurulum ve işletme maliyetlerini kolaylıkla

karşılayabileceği seviyelere indirmiştir. 62

İSMMMO‟nun 2008 yılında yaptığı geniş kapsamlı araştırmaya göre internet ticareti

için gereken minimum sermaye tutarı 150 USD‟ye kadar düşmüştür. İhtiyaç duyulan

sermaye tutarının elektronik ticaret sektörü sayesinde bu kadar düşük değerlere

inmesi ile Türkiye genelinde müteşebbis yaşı ortalamasının 26 yaşa kadar gerilediği

görülmektedir. 63

İşletmeler ile tüketiciler arası elektronik ticaretin kapsamına giren sanal mağaza ve

tanıtım uygulamaları haricinde diğer konular ise, müşteriyi bilgilendirme hizmetleri,

elektronik ödeme (mail order), online banka ve sigortacılık işlemleri ve ücretli

televizyon, video ve müzik paylaşım hizmetleridir. 64

Seyahat rezervasyonları, e-gazete ve e-dergi, ücretli haber ve bilgi siteleri, borsa ve

finans işlemleri, telefonla satış, internet üzerinden kumar ve oyun gibi eğlence

hizmetleri de son dönemde yaygınlaşan işletmeler ile tüketiciler arası elektronik

ticaretin uygulamaları arasında sayılabilir. 65

Bu kolaylıklara rağmen işletmeler ile tüketiciler arası elektronik ticaret başlangıçta

işletmeler arası elektronik ticarete göre daha az gelişmiştir. Bunun en önemli

62

Yeşil, E-ticaret, ss. 39-40. 63

(Çevrimiçi) http://kobi.milliyet.com.tr/haber/kobi-sanal-pazar-9-milyar-tl-ye-ulasti-17-bin-kisiye-

gecim-kapisi-oldu3433, 06.03.2009. 64

Erbaşlar, Dokur, Elektronik Ticaret, s. 14. 65

Karaca, “Avrupa Birliğinde E-Ticaret Kavramı”, s. 23.

http://kobi.milliyet.com.tr/haber/kobi-sanal-pazar-9-milyar-tl-ye-ulasti-17-bin-kisiye-gecim-kapisi-oldu3433


26

nedenleri, bilgisayar kullanımının tüketiciler arasında işletme ortamlarına göre daha

az yaygın olması, internet üzerindeki güvenlik sistemlerine kuşkuyla bakılması ve

tüketicilerin elektronik ticaretin kolaylıklarını henüz fark etmemiş olmasıdır. 66

Son yıllara gelindiğinde ise işletmeler ile tüketiciler arası elektronik ticaret, elektronik

ticaret dendiğinde ilk akla gelen işlem türü olarak karşımıza çıkacak kadar

popülerleşmiş ve yaygınlaşmış olmasına rağmen aslında dar anlamda internet

üzerinden gerçekleşen perakende alışverişi ve kısa dönemli ve spot alım/satımları

içermektedir. İşlem değeri ise işletmeler arası elektronik ticarete göre çok düşüktür.

Tek satıcı ve birçok alıcı şeklinde bir temel görünümle örgütlenmiş olması

dolayısıyla milyonlarca tüketiciye hitap etmesine rağmen küçük cirolar ortaya

çıkmaktadır. Bu sebeple işletmeler ile tüketiciler arası elektronik ticaret işlem hacmi,

gelişme ve büyüme hızı yönünden işletmeler arası elektronik ticarete göre daha

geride kalmaktadır. 1998 yılı verilerine göre ABD‟de toplam elektronik ticaretin

%20‟sini işletmeler ile tüketiciler arası elektronik ticaret oluştururken 67 2007 yılı

verilerine göre bu oran %7,5‟e düşmüştür. 68

İşletmeler arası elektronik ticaret ise daha dar bir kesime hitap etmesine rağmen,

hem elektronik ticareti kullanan işletmeler arasındaki işlem miktarı, hem de özel

işlerlik açısından işletmeler ile tüketiciler arası elektronik ticarete göre daha etkin,

kapsamlı ve teknik bir yapıya sahiptir. Bu anlamda işletmeler arası elektronik ticaret

genel olarak sektörel bir ağı simgelerken B2C elektronik ticaret ancak bilgisayar ve

ek olarak internet kullanma bilgisine ve imkanına sahip kitlelere hitap eden bir açık

pazarı ifade etmektedir. Nitekim bilgisayara ve internete ulaşamayan kitle B2C

elektronik ticaretin kapsama alanına dahi girememektedir. 69

Ayrıca internet üzerinden perakende alışveriş her ürün tipi ve işletme yapısına aynı

derecede uyumlu değildir. Elektronik alışverişte tüketicinin tercihte bulunurken

otomobil, elektronik ve beyaz eşya gibi rakip marka ve modellerle karşılaştırma

yapmasını kolaylaştırıcı ürünler ve kitap, CD, DVD gibi aynı standartta ürünler öne

66


Karaca, “Avrupa Birliğinde E-Ticaret Kavramı”, s. 24. 68

Miller, “E-Commerce 2007”, s. 2. 69

Özmen, Elektronik Ticaret, s. 33.

27

çıkarken, gıda gibi önceden görülmesi, gerekirse tadılması gereken ürünler çok

daha geri sıralarda kalmaktadır. 70

E-marketer verilerine göre işletmeler ile tüketiciler arası (B2C) elektronik ticaret

kapsamında tüketiciler tarafından alışverişte en çok tercih edilen ürün grupları

sıralaması; oyuncak, müzik, bilgisayar yazılımı, kitap, video/DVD, giyim, sağlık ve

güzellik ürünleri, bilgisayar donanımı, evcil hayvan gereksinimleri, elektronik eşyalar

şeklindedir. 71

Gartner Group tarafından yapılan bir araştırma sonuçlarına göre ise, 1999 yılında

B2C elektronik ticaret kategorisindeki internet üzerinden gerçekleştirilen satışların

%37‟sini kitap, %21‟ini bilgisayar donanım ve yazılımı, %20‟sini CD/DVD/kaset,

%17‟sini ise giyim eşyasının oluşturduğu belirtilmektedir. 72

İşlem hacmi açısından bir değerlendirme yapılacak olursa, Amerika Birleşik

Devletleri Ticaret Bakanlığı‟nın ilgili departmanının 2007 yılı raporundaki verilere

göre 2006 yılında Amerika Birleşik Devletleri‟nde B2C elektronik ticaret 211 milyar

dolar olarak gerçekleşmişken, 2007 yılında yaklaşık %5 artarak 251 milyar dolara

ulaşmıştır. 73

Tablo 1.3. BKM verilerine göre Türkiye’de B2C elektronik ticaret

2007 ilk yarı 2008 ilk yarı DeğiĢim

Kayıtlı ĠĢyeri Sayısı 15.665 36.015 130%

ĠĢlem Hacmi (YTL) 2.413.500 4.444.130 84%

Kaynak: http://www.bkm.com.tr/donemsel-bilgiler.aspx, 27.09.2009.

(Kaynakta sehven YTL olarak gösterilen işlem hacmi birimi (bin YTL) olmalıdır.)

Ülkemizde ise Bankalar arası Kart Merkezi (BKM)‟nin en son rakamlarına göre,

Tablo 1.3.‟de işletmeler ile tüketiciler arası elektronik ticaret hacmi ve sanal mağaza

sayısı görülmektedir. Bu rakamlar resmi değerler olmasına rağmen tartışmalıdır.

Bankalar arası Kart Merkezi (BKM)‟nin bu rakamları elde ederken kullandığı veriler

70

Karaca, “Avrupa Birliğinde E-Ticaret Kavramı”, s. 23. 71



Miller, “E-Commerce 2007”, s. 2.

http://www.bkm.com.tr/donemsel-bilgiler.aspx

28

arasına bazı geleneksel mağaza perakende işletmelerinden aynı zamanda sanal

mağaza sahibi olan Teknosa, Gold gibi işletmelerin sanal pos cihazı ile yaptıkları

tüm tahsilatı dahil ettiği görülmektedir. Normalde işletmeler ile tüketiciler arası

elektronik ticarette piyasa lideri durumundaki hepsiburada, e-store, ideefixe gibi

sanal mağazaların yıllık ciroları dikkate alınırsa bu rakamların 2007 ilk yarısı için

200-250 milyon TL, 2008 ilk yarısı için ise 450-500 milyon TL civarında olduğu

görülmektedir. 74

Sanal mağaza sayısı ve değişim-büyüme oranlarında tartışılan rakamlar arasındaki

farklar ise bu kadar büyük değildir. İSMMMO 2008 yılında, Bankalararası Kart

Merkezi (BKM), Türkiye Elektronik Ticaret İşletmecileri Derneği (TEİD), Reklâmcılar

Derneği, Sanayi ve Ticaret Bakanlığı Tüketicinin ve Rekabetin Korunması Genel

Müdürlüğü, Türkiye İstatistik Kurumu, Türkiye Bilişim Derneği İstanbul Şubesi, e-

teknoloji.com ve sektör temsilcilerine dayanarak bir araştırma yapmıştır. Bu

araştırmaya göre sanal mağazaların birçoğunun birden fazla bankadan sanal pos

cihazı üyeliği olduğu dikkate alınmış ve 7500 civarı sanal mağaza işletmesi olduğu

sonucuna varılmıştır. 75

Büyüme rakamlarında ise daha önceki yıllarda yapılan araştırmalar da benzer

büyüme trendini işaret etmektedir. Örnek vermek gerekirse 2003 yılı ile 2004 yılı

karşılaştırmasında elektronik ticaret işlem sayısında %98, alışveriş tutarında %118

artış görülmüştür. 2004 ve 2005 yıllarının ilk altı ayları karşılaştırıldığında ise, işlem

sayısında %140, alışveriş tutarında %95 artış olduğu görülmektedir. 76

74

Ali Haydar Güngörmüş, Mesut Atasever, “E-ticaret, internet”, Standard Dergisi, No: 515, Kasım

2004, s. 76. 75

(Çevrimiçi) http://kobi.milliyet.com.tr/haber/kobi-sanal-pazar-9-milyar-tl-ye-ulasti-17-bin-kisiye-

gecim-kapisi-oldu3433, 06.03.2009. 76

Karaca, “Avrupa Birliğinde E-Ticaret Kavramı”, s. 24.



29

ġekil 1.4. ĠĢletmeler ile tüketiciler arası elektronik ticaretin bölgelere göre

dağılımı

Kaynak: MESS, “UNICE Benchmarking Raporu 2001”, Yenilenen Ekonomi, MESS Yayını, No:

357, İstanbul, 2001, s. 13.

3.3.3. ĠĢletmeler ile Devlet Kurumları Arası Elektronik Ticaret

Uygulamaları(B2G)

İşletmeler ile devlet kurumları arasında elektronik ticaret dendiğinde, taraflar

arasında bilgi teknolojilerinin kullanıldığı elektronik ortamlar ve yerel ağlar üzerinden

yapılan ticaret, haberleşme, ödeme, denetim ve diğer tüm etkinlikler

anlaşılmaktadır.77

Son dönemde elektronik devlet (e-devlet) uygulamalarının yaygınlaştırılması ile hem

dünya genelinde hem de ülkemizde devlet kurumlarının işletmeler ve vatandaşları

ile ilgili yürütülen işlemlerin birçoğu elektronik ortamlara taşınmış ve taşınmaktadır.

Bu kapsamda temel amaç, devletin ticari işlemlerdeki rolünü denetleyicilik ve

düzenleyicilik seviyesinde tutmak, bilgi teknolojilerinin verdiği imkanları işletmelerin

ticari faaliyetlerini kolaylaştıracak ve devlet kaynaklarında tasarrufu ve güvenilirliği

artıracak çalışmalar için kullanmaktır. 78

Vergiler, sosyal güvenlik, istatistik ve elektronik ticarette kullanılacak standartlar ve

izinlerin elektronik ortamdan izlenmesi, gümrük işlemlerinin bir kısmının internetten

gerçekleştirilmesi, elektronik imza, şifreleme, elektronik noter, onay kurumu, kamu

77 Yılmaz, “KOBİ’ler ve E-ticaret”, s. 57. 78

N. Murat İnce, Elektronik Devlet: Kamu Hizmetlerinin Sunulmasında Yeni İmkanlar, Ankara,

DPT Yayınları, 2001, ss. 1-2.

30

ihalelerinin duyurulması gibi uygulamalar işletmeler ile devlet kurumları arasındaki

elektronik ticarete örnek olarak verilebilir. 79

Bilgi teknolojileri ile ilgili bir yazılım alımında bir kamu ihalesinin internette

yayınlanması, işletmelerin elektronik ortamda teklif vermeleri, ihale sonucunun

internetten açıklanması, ürün tesliminin elektronik ortamlar kanalı ile yapılması ve

ihale ile ilgili ödemenin EFT ile yapılması tam bir B2G örneği oluşturmaktadır. 80

3.3.4. Tüketici ile Devlet Kurumları Arası Elektronik Ticaret

Uygulamaları(C2G)

Vatandaşla devlet arasında her türlü vergi, sağlık ve hukuksal etkinliği tüketici ile

devlet arasında elektronik ticaret uygulamaları alanında değerlendirebiliriz. Ehliyet,

pasaport başvuruları, sosyal güvenlik primleriyle vergi ödemeleri gibi e-devlet

uygulamaları bireylere yönelik devlet kurumlarının elektronik ortam

uygulamalarıdır.81

Ayrıca vergilendirme ve tahsilat süreci, tüketicinin korunması ile ilgili başvuruların ve

işlemlerin internet üzerinden yürütülmesi ve buna benzer işlem ise devlet

kurumlarının elektronik ticaret uygulamalarındaki denetleyici rolü kapsamında yine

tüketici ile devlet kurumları arası elektronik ticaret (C2G) örnekleri olarak


79

Nevzat Erdağ, Emel Batuman, Elektronik Ticaret El Kitabı, 1.bs., İstanbul, Arıkan Kitabevi,

2006, s. 11. 80



Canbolat, A. g. e., s. 11.

31

ĠKĠNCĠ BÖLÜM

ELEKTRONĠK TĠCARETĠN ARAÇLARI

Elektronik ticaretin taraflarının birbirleriyle ticaret yaparken işlemlerini kolaylaştıran

bilgi teknolojisi destekli ürünler (telefon, faks, televizyon, bilgisayar), elektronik

ödeme ve para transfer sistemleri, elektronik veri değişimi sistemleri (Electronic

Data Interchange-EDI), internet gibi her türlü elektronik haberleşme aracı elektronik

ticaretin araçları arasında değerlendirilir. Fakat bunların arasında internet (açık,

kapalı ve yarı kapalı ağ) sistemlerinin kurulum ve kullanımının göreceli olarak

ucuzlaması ve hızla yaygınlaşması, elektronik ticaretin araçlarında interneti ve

internet merkezli teknolojik ürünleri elektronik ticaretin araçları arasında en etkin

kullanılanı haline getirmiştir. 1

En genel kullanım durumları göz önüne alınarak, elektronik ticaretin temel araçlarını

işlemleri yürütmede insan tarafından kullanılan uç birim araçları, bu uç birim

araçlarını uzak noktadaki diğerleri ile bağlayan iletişim araçları ve bu araçları en

verimli şekilde kullanma imkanı sağlayan uygulama araçları olarak grupladığımızda

Tablo 1.4.‟teki durum ortaya çıkmaktadır. Sayısını artırmak mümkün olmakla

beraber bu çalışmada en yaygın kullanılan aşağıda belirtilen on araç elektronik

ticarette kullanım fonksiyonları, sunduğu imkanlar ve kolaylıklar açısından

değerlendirilmiştir. 2

Telefon,

Faks,

Televizyon,

Bilgisayar,

Elektronik ödeme ve para transferi sistemleri,

Elektronik veri değişimi (Electronic Data İnterchange-EDI),

Dijital Televizyon,

1 H. Alp Özel, “E-ticaretin Türkiye Ekonomisine Etkileri”, Çanakkale 18 Mart Ünv. Sos. Bil. Ens.,

İktisat Anabilim Dalı, Çanakkale, 2006, s. 15. 2 Önder Canbolat, E-ticaret ve Türkiye’deki Gelişmeler, T. C. Sanayi ve Ticaret Bakanlığı

Tüketicinin ve Rekabetin Kor. Gnl. Müd., Ankara, 2001, s. 4.

32

İnternet,

Telekomünikasyon,

GSM (Mobil internet-EDGE-3G-4G) 3

Tablo 2.1. Elektronik ticaretin araçları

Uç Birim Araçları ĠletiĢim Araçları Uygulama Örnekleri

Telefon

Cep Telefonu

İnternet Elektronik ödeme ve para transfer sistemleri

Faks Telekomünikasyon Elektronik Veri Değişimi (EDI)

Televizyon GSM Sayısal (Dijital) TV

Bilgisayar

Tablo 2.1.‟teki uç birim araçlarından bilgisayar dışında kalan telefon, faks ve

televizyon gibi geleneksel ticaretin bazı aşamalarında da kullanılan araçlar aslında

elektronik ticarette tek başına kullanılması mümkün olmayan araçlardır. Bu uç birim

araçları gerek elektronik ticarette gerekse geleneksel ticari işlemlerde sürecin

tamamlanması için yine diğer geleneksel ticaret yöntemlerine bağımlıdırlar. Sadece

bu araçlar kullanılarak hukuki geçerliliğe sahip bir belge transferi olamayacağı gibi,

geçerli bir sözleşme de yapmak mümkün olamamaktadır. Fakat internet teknolojisi,

veri güvenliğinin sağlanması ve elektronik imza sürecinin uygulanması ile bilgisayar

bu araçların tüm fonksiyonunu icra edebilecek bir hale gelmiştir. 4

İletişim araçları arasında ise her ne kadar telekominikasyon ve GSM ağları

üzerinden ulaşılsa da kullanım kolaylığı, sunduğu imkanlar ve fırsatlar dolayısıyla

internet, yeni bir çağı başlatacak kadar ciddi ve önemli bir olgudur. 5

3 Canbolat, E-ticaret ve Türkiye’deki Gelişmeler, s. 7.

4 Murat Çak, “Elektronik Ticaret ve Vergilendirilmesi”, İstanbul Ünv., Sos. Bil. Ens., Maliye

Anabilim Dalı, Yayınlanmamış Y. L. Tezi, İstanbul, 2001, s. 22. 5 Ahmet Yeşil, E-ticaret, İnternet Ortamında Ticaret, İstanbul, Kum Saati Yayınları, 2008, s. 10.

33

1. Telefon

Elektronik ticaretin yapılan tüm tanımlarında açık ya da kapalı ağların kullanılması

ifade edilmektedir. En eski ağ iletişim sistemi olarak telefon ağları elektronik ticaretin

bilinen en eski ve önemli aracıdır. Telefonun çok sayıda özelliği, ticari işlemlerde

onu en yaygın kullanılan araç haline getirmiştir. Günümüzde dünya çapında yaklaşık

bir milyar telefon hattı kullanımdadır. Yine yapılan araştırmalara göre OECD

ülkelerinde her iki sahsın kullanımına bir telefon düşmektedir. Kullanım tarzı ise

hatlar üzerinden yapılan bağlantı hizmetlerinin önemli bir kısmının telefon makinesi

ile dağıtılması ve bedelinin telefon faturasıyla ödenmesi şeklinde olmaktadır. 6

Telefon kanalı ile ulaşılan dijital mal ve hizmetler arasında ücretli bilgi ve

danışmanlık hizmetleri, eğlence servisleri elektronik ticarete konu olan ürünler olarak

sayılabilir. Ayrıca telefonla herhangi bir ürün siparişi verilebilmekte ve özellikle

telefon B2B elektronik ticarette vazgeçilmez bir teyit aracı olarak kullanılmaktadır.

Siparişin telefonla verildiği, ödemenin ise kredi kartıyla yapıldığı birçok ticari işlem

türü halen çok yaygın olarak uygulanmaktadır. Diğer yandan günümüzde telefon ağ

iletişiminde bant genişliği teknolojisinde yaşanan gelişmeler görüntülü görüşme ve

birden fazla nokta ile aynı anda görüşme imkanını sunmaktadır. Tele-konferans ve

video-konferans çözümleri bu gelişme sayesinde kullanılır hale gelmiştir. 7

Ulusal ve uluslararası çok yaygın bir telefon ağının halihazırda tesis edilmiş ve

kullanılır durumda olması işletmeler için bu aracın kullanımını vazgeçilmez

kılmaktadır. 8

Telefon görüşme ücretlerinin ülkeden ülkeye önemli farklılıklar göstermesi, kimi

ülkelerde daha ucuzken kimi ülkelerde çok yüksek olması, ticarette sınırların

öneminin kalmamasına rağmen özellikle ülkemizde uluslararası görüşme ücretlerinin

yüksek olması, yapılan görüşmelerin işgücü ve zaman kaybına sebep oluyor olması

işletmelerde telefonun yerine alternatiflere yönelme politikasını tetiklemektedir.

6 Derya Karaca, “Avrupa Birliğinde E-Ticaret Kavramı”, Marmara Ünv., Sos. Bil. Ens., Mali Hukuk

Bilim Dalı, Yayınlanmamış Y. L. Tezi, İstanbul, 2006, s. 10. 7 Canbolat, E-ticaret ve Türkiye’deki Gelişmeler, s. 5.

8 Karaca, “Avrupa Birliğinde E-Ticaret Kavramı”, s. 10.

34

Günümüzde en önemli alternatifler ise elektronik posta ve internet ağ yapıları

üzerinde kullanılan görüntülü görüşme programlarıdır. 9

2. Faks

Ticari işlemlerde geleneksel mektup hizmetlerinin yerini alan faks aracılığı ile çok

hızlı bir şekilde doküman transferi gerçekleştirilmektedir. Faks interaktif olmasına

rağmen, gönderilen dokümanın görüntü kalitesinde bozulmalar olmakta ve diğer

elektronik ticaret araçlarına göre daha pahalı bir yöntem olarak görülmektedir. Son

dönemde internet teknolojisindeki hız artışı belge, mektup ve doküman transferinde

elektronik posta kullanımını artırmış olmasına rağmen faks, iş hayatında ticari

iletişim açısından önemini korumaktadır. 10

3. Televizyon Günümüzün en yaygın iletişim ve eğlence aracı televizyondur. Öyle ki AB‟de her 5

evden birinde, ABD‟de ise her 5 evden ikisinde kablolu TV mevcuttur. 11 Fakat

televizyon tek yönlü bir iletişim aracıdır. Dolayısıyla elektronik ticarette satıcı ve alıcı

taraf arasında iletişimi karşılıklı olarak sağlayamaz. Buna rağmen aktif reklam ve

pazarlama tekniklerinin en etkin kullanıldığı gerek geleneksel ticarette gerekse

elektronik ticarette en popüler tanıtım mecrasıdır. 12

Dünya üzerinde kullanılan çalışır halde bir milyar adetten fazla televizyon olduğu

düşünüldüğünde tek yönlü bir iletişimle de olsa ticarette etkisi tahmin

edilebilmektedir. Televizyonda yayınlanan reklamlarda görülen ürünler geleneksel

ticaret mecralarından satın alınabildiği gibi, çoğunlukla telefon olmak üzere muhtelif

iletişim araçları kullanılarak sipariş edilebilmekte ve ödemesi kredi kartı ile ya da mal

tesliminde nakit olarak yapılabilmektedir. Hatta tele-shopping tanıtım

9 Canbolat, E-ticaret ve Türkiye’deki Gelişmeler, s. 5.

10 Özel, “E-ticaretin Türkiye Ekonomisine Etkileri”, s. 15.

11 Karaca, “Avrupa Birliğinde E-Ticaret Kavramı”, s. 10.

12 Nusret Ekin, Bilgi Ekonomisinde Elektronik Ticaret, İstanbul, İTO Yayınları, 1998, s. 85.

35

programlarındaki ürünler çoğunlukla geleneksel ticari mecralardan temin bile

edilememektedir. 13

Ayrıca teknolojik gelişmeler ileride televizyonların elektronik ticarette daha aktif bir

rol oynamasına fırsatlar hazırlamaktadır. Hızla yaygınlaşan kablolu TV‟ler ve dijital

TV platformları örneklerinde olduğu gibi, gelişen teknoloji televizyonları daha

interaktif hale getirmektedir. Artık televizyon izleyicisi, seyretmek istediği programı

televizyonunun kumandası aracılığı ile yayıncı kuruluştan sipariş etmekte,

ödemesini kredi kartı numarasını tuşlayarak yapabilmektedir. Hatta pizza siparişi için

bile aynı yöntemi kullanabilmesi mümkün görülmektedir. 14

4. Bilgisayar

Bilgisayar bilgi teknolojilerini oluşturmanın ve ona ulaşmanın en önemli aracı olduğu

için elektronik ticaretin de en önemli araçlarından birisidir. Fakat yapılan

araştırmalara göre, dünya genelinde daha çok belli bir eğitim ve gelir seviyesinin

üstünde kullanımının mümkün olması telefon, faks ve televizyon kadar yaygın

şekilde kullanımına engel olmaktadır. Nitekim 2002 yılı rakamlarına göre gelişmiş

ülkelerde iki kişiden daha az kişiye bir bilgisayar düşerken, 15 ülkemizde on dört

kişiye bir bilgisayar düşmektedir. Gelişmemiş ülkelerde bilgisayar kullanım oranları

daha aşağılara inmektedir. 16

Tablo 2.2.‟de Türkiye‟de 2000-2005 yılları arasında bilgisayar ve internet kullanıcısı

sayısı ile B2C elektronik ticaret arasındaki ilişki incelenmiştir. Artan bilgisayar sayısı

ve beraberinde ücretlendirme politikalarındaki yumuşama neticesinde internet

kullanımının yaygınlaşması B2C elektronik ticaretin artışını doğrudan

etkilemektedir.17

13

Murat Çak, “Elektronik Ticaret ve Vergilendirilmesi”, s. 23. 14

Nicholas Negrophonte, Being Digital, Dijital Dünya, çev. Zülfü Dicleli, İstanbul, Türk Henkel,

1996, s. 43. 15

Özel, “E-ticaretin Türkiye Ekonomisine Etkileri”, s. 60. 16

A. g. e., s. 79. 17


36

Tablo 2.2. Türkiye’de bilgisayar, internet kullanıcısı sayısı ve elektronik ticarete etkisi

Yıl Bilgisayar Sayısı *1000

18

İnternet Abonesi *1000

19 B2C Elektronik ticaret hacmi (*bin TL)

20

2000 2450 1550 55.000

2001 3600 2751 82.500

2002 4760 4360 163.236

2003 5800 5410 253.426

2004 7000 6900 622.392

2005 9000 8500 978.000

Bilgisayar kullanımını artırıcı etkileri kontrol ettiğimizde üretici firmaların

tedarikçilerini, bayilerini ve servis ağlarını B2B elektronik ticaret aracılığı ile işlem

yapmaya yönlendirmeleri işletmelerde bilgisayar kullanımının yaygınlaşmasını

sağladığı görülmüştür. Dolayısıyla bilgisayar ve internet kullanımındaki artış

elektronik ticaretin büyümesine, elektronik ticaretin yaygınlaşması ise bilgisayar ve

internet kullanımının artışına sebep olmaktadır. 21

Elektronik ticaretin tanımında “birbirine ağlar yardımı ile bağlı olan elektronik araçlar”

denilince, en önemli uç birim aracının bilgisayar olarak öne çıktığı görülmektedir.

Telefon, faks, televizyon gibi diğer uç birim araçları elektronik ticaret süreçlerinin

tümünü kapsayacak şekilde bilgisayar kadar yoğun kullanılamamaktadır. 22

Son yıllarda mobil elektronik cihazlar da elektronik ticarette kullanılmaya başlamış

olmasına rağmen yine de bilgisayar hala internete en kolay ulaşmayı ve en hızlı

şekilde kullanmayı sağlayan araçtır.

5. Ġnternet

İnternet, birden fazla haberleşme ağının(network) birleştirilmesiyle oluşturulan bir

iletişim ortamıdır. Bu iletişim ağlarını oluşturan yapılar çoğunlukla bilgisayarlar

18

Aytaç Mestçi, “Türkiye İnternet Raporu 2005”, Türkiye İnternet Raporu, (Çevrimiçi)

www.internethaftasi.org.tr/hafta06/docs/ , 29.09.2009, s. 2. 19

A. g. e., s. 2. 20

(Çevrimiçi) http://www.bkm.com.tr/donemsel-bilgiler.aspx, 29.09.2009. 21

Serhat Çatak, “Elektronik Ticaret ve Uygulamaları”, İstanbul Ünv., Sos. Bil. Ens., İşletme Ana

Bilim Dalı, Yönetimde Muhasebe ve Finansal Kontrol Bilim Dalı, Yayınlanmamış Y. L. Tezi,

İstanbul, 2002, s. 26. 22

Canbolat, E-ticaret ve Türkiye’deki Gelişmeler, s. 7.


37

tarafından kurulu durumdadırlar. Aslında interneti tarif ederken, “bilgisayarlar

arasında kurulmuş bir haberleşme ağıdır” şeklinde bir sınırlama yapılabilir. Nitekim

Amerika Birleşik Devletleri Yüksek Mahkemesi‟nin bir kararında internet, “İnternet,

birbirleri ile bağı bulunan bilgisayarlardan oluşan uluslararası ağdır.” şeklinde tarif

edilmiştir. 23

İnterneti daha kapsamlı bir şekilde tarif etmek gerekirse; belirli araştırma enstitüleri,

özel ve kamusal nitelikli kurum ve kuruluşlar, üniversiteler arası bilgi paylaşımını

sağlayan bireylerin ve kurumların veri bankalarına katkı yapmalarını, veri

bankalarından yararlanmalarını sağlayan, kamusal altyapı gerektiren birleşik bilgi

ağları şeklinde tanımlanabilir. İnternet başka bir deyişle, farklı mekanlarda bulunan

bireyler, organizasyonlar ve toplumlar arasında kurulan elektronik bir etkileşim,

paylaşma, bildirişme ve dayanışma ortamıdır. 24

İnternetin günümüzde milyonlarca bilgisayarın dev bir ağ sayesinde fiziksel olarak

bağlı fakat bağımsız bir şekilde birbiriyle iletişim kurmasını sağlayan bir sistem

haline geldiği görülmektedir. İnternet kullanımında temel amaç iletişim olduğu için,

iletişimin şartlarından birisi olan “ortak bir dil kullanımı” ağı oluşturan bilgisayarlar

arasında önemli bir ön şarttır. Teknik olarak birçok bilgisayar ve bilgisayar sistemi

birbirlerine bağlanmış durumdayken, bilgi alış verişi ancak ortak kullanılan teknik

protokoller aracılığıyla ile mümkün olabilmektedir. En yaygın kullanılan haberleşme

protokolü, TCP/IP (Transmission Control Protocol/Internet Protocol) adı verilen

geliştirilmiş özel bir veri aktarım protokolüdür.25 Fiili iletişim, yani fiziksel ağ

bağlantısı ise günümüzde fiberoptik gibi yüksek kapasiteli telekominikasyon hatları

üzerinden yapılmaktadır. 26

İnternet diye tanımladığımız bu küresel iletişim ağı ticaretin iletişime ihtiyaç duyulan

her sürecinde kullanılmaya başlamış ve nihayet ticaretin önüne elektronik kelimesini

ekleyerek yeni bir ekonomik düzenin baş aktörü olmuştur. 1989 yılında ilk ticari

elektronik mektup taşıyıcıları ile internet ve ticaret arasında ilk geçiş sağlanmış,

23



2007, s. 58. 25



38

1991 yılında internetin ticari kullanımı önündeki engeller kaldırılmış, 1994 yılında ise

internet üzerinde ilk alışveriş örnekleri görülmeye başlanmıştır. 27

İnternetin kullanılan diğer elektronik ticaret araçlarından farkı ise çok yönlü olması

ve çok geniş alanlara hitap etmesidir. İnternet ile birlikte birçok ek araç (intranet,

extranet, www (word wide web) –web siteleri-, elektronik posta, dosya aktarma

protokolü (ftp), haber ağları, vb.) ortaya çıkmıştır. Bu araçların elektronik ticarette

yoğun olarak kullanılmakta olduğu ve elektronik ticaretin hacminin günümüzdeki

konuma gelmesinde önemli roller üstlendikleri görülmektedir. 28

İnternet üzerindeki bilgilerin sınırlı olmaması ve sonsuz kez kullanılabilir olması,

interneti kullandıkça büyüyen bir sistem haline getirmiştir. “Bilgi Otobanı” olarak da

adlandırılan internet günümüzde bilgi paylaşımının en kolay, hızlı ve pratik yolu

haline gelmiştir. İçerik bakımından zenginleşme artmış, hayal gücünü zorlayan bir

kolaylıkla ihtiyaç duyulan tüm bilgilere ulaşma imkanı sağlayan bir paylaşım ağı

haline gelmiştir. 29

İnternetin en büyük özelliği ticarette mesafeleri ortadan kaldırmasıdır. Tüketici ile

üreticiyi yüz yüze getiren internet ortamı tüketicilerin dünyanın öbür ucunda satılan

bir malı alabilmesini, üreticilerin ise bu sayede coğrafi sınırların ötesinde daha geniş

tüketici kitlesine uzanmasına olanak sağlamaktadır. 30

İnternet aracılığı ile işlemler bilgisayar ortamında ve oldukça hızlı bir şekilde yerine

getirilmektedir. Örneğin Türkiye‟deki bir tüketici ya da işletme Amerika‟daki bir

bankaya ödeme yapma talimatı verdiğinde, bilgisayarlar arasında sağlanan hızlı bir

iletişimle ticari işlemler hayal edilmeyecek bir çabuklukla gerçekleşmektedir. İnternet

sayesinde tıbbi, kültürel, sanatsal, eğitim ve çok sayıda hizmet tüm dünyada rahat

ticaret alanları yaratmış ve ulusal düzeyde hizmetten yararlanma, küresel düzeyde

yararlanma şeklinde genişlemiştir. “Tele-iş” sayesinde insanlar bulundukları yerden

binlerce kilometre uzaktaki bir işyerinde çalışabilmekte, hizmet üretiminde

bulunmakta ve böylelikle işverenler maliyet tasarrufu sağlamaktadırlar. İşletmeler

internetin sağladığı olanaklardan yararlanarak, elektronik posta adresleri almakta ve

27 Neslihan Coşkun, “Elektronik Ticaretin Gelişiminde Temel Dinamikler ve Gelişimi Önündeki

Engeller”, Çukurova Ünv., Sos. Bil. Ens. Dergisi, Adana, C. XIII. No: 2, 2004, s. 247. 28 Coşkun, “Elektronik Ticaretin Gelişiminde Temel Dinamikler”, s. 247. 29

A. g. e., s. 247. 30 A. g. e., s. 247.

39

web siteleri oluşturmakta, bu yolla işletmeleri ve ürünleri hakkında tüm dünyaya

sınırsız sansürsüz bilgi aktarımı yapmaktadırlar. 31

İnternetin elektronik ticaretin gelişimini etkileyen bir diğer özelliği ise aynı anda

interaktif olarak ses, görüntü ve yazılı metin iletilmesine olanak sağlayan çoklu

ortam (multimedia) aktarma potansiyelidir. Farklı ülkelerde bulunan iş ortakları,

multimedya desteği sayesinde toplantılarını fiziksel olarak bir araya gelmeden

internet üzerinden görüntü ve ses aktarımı ile yapabilmektedirler. 32

İnternet sunduğu bu kolaylıklarla elektronik ticaretin en önemli aracı haline gelmiştir.

Aslında internet elektronik ticaret işlemlerinin tüm aşamalarının üzerinde

gerçekleştirilebildiği tek araçtır. Bu açıdan bakılırsa elektronik ticaretin en temel

platformu için “tek araç internettir” diye düşünülebilir. Özet olarak elektronik ticaret,

telefon ve televizyon gibi elektronik iletişim araçları ile işlerlik kazanmış, daha

sonraları faks, bilgisayar ve en sonunda da internet aracılığıyla yaygınlaşmıştır. 33

İnternetin diğer elektronik ticaret araçlarına göre en çok öne çıkan yanı, hızının ve

mesafeleri kısaltmasının yanında önemli bir maliyet avantajı da sağlamasıdır.

İnternette yapılan işlemlerin birim maliyetleri diğer araçlara göre oldukça düşüktür.

Yapılan bir araştırmaya göre; New York- Tokyo arasında bir işlemin maliyeti Tablo

2.3‟te görüldüğü şekilde tespit edilmiştir. 34

Tablo 2.3. Ġnternetle iĢ yapma maliyeti

ĠĢlem Aracı Maliyet ($)

Havayolu 7,4

Kurye 26,75

Faks 28,83

İnternet 0,10

Kaynak: Nusret Ekin, Bilgi Ekonomisinde Elektronik Ticaret, İstanbul, İTO Yayınları, 1998, s. 93.

Tüm bu getirdiği avantajlar dolayısıyla internet bilgi alışverişinde ve elektronik

ticarette en yaygın kullanıma sahip araç haline gelmiştir. Dünyada internet

kullanıcıları hızla artarken bu rakam 2005‟te 1 milyarı geçmiştir. Gelecekte hangi

araçların elektronik ticareti yönlendireceğini söylemek zordur. Yeni araçların

31


Halil Elibol, Burcu Kesici, “Çağdaş İşletmecilik Açısından Elektronik Ticaret”, Selçuk Ünv. Sos.

Bil. Ens. Dergisi, Konya, No: 11, 2004, s. 314. 33

Varol Atabay, “Elektronik Ticaret”, İGEME’den Bakış, Ocak-Mart’99, C. III, No: 9, 1999, s. 16. 34

Ekin, Bilgi Ekonomisinde Elektronik Ticaret, s. 93.

40

geliştirilmesi veya klasik araçların maliyetinin düşürülmesi, kalitelerinin yükseltilmesi,

hizmet olanaklarının genişletilmesi söz konusu olabilir. Fakat son dönemde hızla

büyüyen GSM sektörünün de ağ platformu olarak interneti yaygın olarak kullanması

bu olasılıklara karşın, elektronik ticaretin internet üzerinden gelişmeye devam

edeceğini göstermektedir. 35

Dünya‟da internet kullanımının en yaygın olduğu ülke Amerika Birleşik Devletleri‟dir.

2008 yılı rakamlarına göre dünyadaki tüm internet kullanıcılarının %14,5‟i ABD‟de

yaşamaktadır. 36

Türkiye‟de de internetin önemi kısa sürede fark edilmiş ve internet ağına bağlanma

ve faydalanma süreci hızla devam etmektedir. İlk olarak uluslararası internet ağına

1992‟de Hollanda üzerinden bağlanan Türkiye‟de, 12 Nisan 1993‟de internet

kullanımı kamuya açılmıştır. 37

Tablo 2.2‟de görüldüğü gibi ülkemizde internet kullanımı devlet politikasının da etkisi

ile hızla yayılmış ve 2005 yılına gelindiğinde kullanımda olan bilgisayarların yaklaşık

%95‟i internete bağlı hale gelmiştir. 38

Tablo 2.4.‟de de Türkiye‟deki internet kullanıcı sayılarındaki artış görülmektedir. Bu

tablo ile Tablo 2.2. karşılaştırıldığında bilgisayar başına internete kaydolmuş

yaklaşık 1,5 kişi görülmektedir. Buradan kullanıcıların bilgisayarları olmasa dahi

internete bağlanmak ve imkanlarından faydalanmak düşüncesinde olduğu

görülmektedir. 39

35 Varol Atabay, “Gümrük Birliği Sürecinde KOBİ’ler”, Elektronik Ticaret Semineri, 6-7 Mart

1999, İstanbul, Türkiye-Avrupa Birliği Derneği İstanbul Şubesi, 2000, s. 189. 36

(Çevrimiçi) http://www.internetworldstats.com/stats.htm, 11.11.2009. 37

(Çevrimiçi) http://www.internetarsivi.metu.edu.tr/tarihce.php, 06.10.2009. 38

Mestçi, “Türkiye İnternet Raporu 2005”, s. 2. 39

A. g. e., s. 2.

http://www.internetworldstats.com/stats.htm

http://www.internetarsivi.metu.edu.tr/tarihce.php

41

Tablo 2.4. Türkiye’de internet kullanımı

Yıl İnternet Kullanıcı Miktarı*1000

1998 293

1999 580

2000 1785

2001 3500

2002 6050

2003 7500

2004 10000

2005 14000

Kaynak: Aytaç Mestçi, “Türkiye İnternet Raporu 2005”, Türkiye İnternet Raporu, (Çevrimiçi)

www.internethaftasi.org.tr/hafta06/docs/ , 29.09.2009, s. 2.

Son verilere göre Türkiye‟de internet kullanıcısı sayısı 16 milyonu aşmış olduğu

görülmektedir. Dünya genelinde ise internet kullanımı son dokuz yılda altı kat

artarak 2 milyar sınırına yaklaşmaktadır. Dünya üzerindeki internet kullanıcılarının

bölgelere göre dağılımı ise Tablo 2.5.‟de görülmektedir. 40

Tablo 2.5. Ġnternet kullanımının dünya üzerinde dağılımı

Bölge Nüfus İnternet

Kullanıcısı (31.12.2000)

İnternet Kullanıcısı

(30.09.2009)

İnternet kullanımının nüfusa oranı (30.09.2009)

(%)

Afrika 991.002.342 4.514.400 67.371.700 6,8

Asya 3.808.070.503 114.304.000 738.257.230 19,4

Avrupa 803.850.858 105.096.093 418.029.796 52,0

Ortadoğu 202.687.005 3.284.800 57.425.046 28,3

Kuzey Amerika 340.831.831 108.096.800 252.908.000 74,2

Latin Amerika / Karayipler

586.662.468 18.068.919 179.031.479 30,5

Okyanusya / Avusturalya

34.700.201 7.620.480 20.970.490 60,4

Toplam 6.767.805.208 360.985.492 1.733.993.741 25,6

Kaynak: (Çevrimiçi) http://www.internetworldstats.com/stats.htm, 11.11.2009.

5.1. Ġnternetin GeliĢim Süreci

Askeri amaçlar için geliştirilen, akademik amaçlarla kullanılan ve daha sonra genel

kullanıma açılan internet, günümüzde bilgiye hızlı, kolay ve ucuz ulaşmanın ve

40

(Çevrimiçi) http://www.internetworldstats.com/stats.htm, 11.11.2009.



42

bilgiyi paylaşmanın en yaygın yöntemidir. Öncelikli olarak elektronik posta ile

kişilerarası iletişim için ve ürünlerin tanıtımlarını yapmak için faydalanılan internet,

günümüzde yaklaşık 150 ülkede kullanılan, yüz milyonları aşan kullanıcısı ve her

endüstride görülen hızlı büyümesi ile dünyanın elektronik ticarette en büyük iletişim

ağı olmuştur. 41

İnternet ve bilişim sektöründe yaşanan hızlı gelişim hayatımızın her alanında köklü

değişikliklere yol açmaktadır. İnternet, endüstriyel devrimden bu yana yaşadığımız

en büyük değişimin, “Bilgi Devrimi”nin en önemli aktörü olarak görülmektedir. 42

İnternet, kullanıcılarının dünya çapında haberleşebilmeleri için tamamen yeni ve

benzeri olmayan bir ortamdır. İnternetin bir sahibi yoktur. Onu işleten, idare eden,

denetleyen bir merkezi otorite söz konusu değildir. 43

Günümüzde tüm dünyayı saran internet ağının temeli ABD ve SSCB arasındaki

rekabete dayanmaktadır. İnternetin başlangıç noktası ABD Savunma Bakanlığı‟nın

1957 yılında SSCB‟nin Sputnik‟i uzaya göndermesinin ardından kurmuş olduğu

ARPA (Advanced Research Project Agency) kurumudur. ARPA savaş sırasında

veya savaştan önce normal haberleşme kanallarının tahrip edilmesi durumunda dahi

çalışmaya devam edebilecek, askeri emirlerin verilmesini ve savaşın sevk ve

idaresinin devam ettirilmesini sağlayacak bir haberleşme sistemi oluşturmak için

kurulmuştur. 44

Bu kurum süreç içerisinde görevini yerine getirmek için güvenilir ve gizli bir

haberleşme ağı çalışmalarına başlamıştır. Burada amaç esnek, görülmez bir

araştırma ortamı oluşturmaktır. Ağ özellikle bir merkezi olmayacak şekilde

tasarlanmıştır. 1969 yılında Amerikan Savunma Bakanlığı geliştirme kolu olan

Savunma İleri Araştırma Projeleri Kurumu bilgisayar bilimleri ve askeri araştırma

projelerini desteklemek için ARPANET adında paket anahtarlama ağını oluşturmaya

başlamıştır. İnternet'in tam olarak kurulması ise ABD Savunma Bakanlığı'nın bu

haberleşme ağı ile üniversiteleri diğer savunma araştırma merkezlerine bağlama

projesi ile olmuştur. Bu ağ ABD'deki üniversite ve araştırma kuruluşlarının değişik

41

Yılmaz, “KOBİ’ler ve E-ticaret”, s. 58. 42

TOBB, “Vergilemede Global Eğilimler, AB ve Türk Vergi Sistemi”, TOBB Özel İhtisas

Komisyonu Raporu, Aydoğdu Ofset, Ankara, Mayıs 2001, s. 12. 43



43

tipteki bilgisayarlarını da içererek büyümüştür. 1969'da ilk fiziksel ağ California'da

kurulmuştur. İlk kurulan bilgisayar ağı tüm ülkede sadece 4 noktada terminale

bağlanmıştır. 45

California Üniversitesi, UCLA Stanford Araştırma Enstitüsü, UC Santa Barbara ve

Salt Lake City arasında kurulu bu ağ üzerinden California Üniversitesinden Bouter

Hall‟un 1972‟de “bu mesajı alıyor musunuz?” yazan ilk elektronik postasını

göndermesi ile internet çağının başladığı düşünülmektedir. 46

Soğuk savaşın etkisini yitirmesiyle akademik ve ticari çevreler tarafından ARPANET

sistemine ilgi gösterilmeye başlamıştır. Bu durum neticesinde 1983'te tüm

ARPANET kullanıcılarının TCP/IP (İletim Kontrol Protokol/İnternet Protokolü) olarak

bilinen ve şu anda yaygın kullanılan haberleşme protokolüne geçişi sağlanmıştır.

ARPANET 1990 yılında kullanımdan kalkmış, yerini ABD, Avrupa ülkeleri, Japonya

ve Pasifik ülkelerindeki ticari kurumlar ve devlet organlarının işletimindeki omurgalar

almıştır. 47

Günümüzde internet artık en üst seviyede gizlilik anlayışının hakim olduğu Amerika

Birleşik Devletleri Savunma Bakanlığı, Savunma Sanayi ve üst düzey araştırma

merkezlerinin gizli, hiyerarşik ve kontrollü yapısının dışına çıkmış, tamamen açık,

şeffaf, yalın, denetimden uzak bir yapıya dönüşmüştür. Hatta daha sonraki süreçte

teknik yapısı itibariyle denetime müsait olmayacak şekilde geliştirilmiştir. 48

1991 yılına gelindiğinde internette devrim sayılabilecek bir gelişme olmuş, World

Wide Web (www) Tim-Berners Lee tarafından tasarlanmıştır. Bu sistem hypertext

denen daha görsel bir temele dayanmaktadır ve bu çalışmanın kullanımı ile

araştırmaların ve bilgilerin paylaşılmasını kolaylaştırmak amaçlanmaktadır.

WWW'nin ortaya çıkması ile internetin ticari boyutunun daha da hızlandığı

görülmektedir. Bu tarihte dünyadaki kullanıcı sayısı 617,000'e ulaşmış ve artık bu ağ

sistemi günümüzdeki internet altyapısına dönüştürülmüştür. İnternetin kullanımını

kolaylaştıracak gelişmeler sürmüş ve ilk arama motoru örneği GOPHER yine

1991‟de kullanılmıştır. 1994 yılında elektronik ticaret için ilk ödeme sistemi ve ilk

sipariş sistemi kullanılmaya başlamıştır. İnternet üzerinde ilk dijital banka şubesi

45



Yılmaz, A. g. e., s. 59. 48

Yeşil, A. g. e., s. 23.

44

kurulmuş, elektronik posta yoluyla pazarlama ve reklam çalışmaları başlamıştır.

Ardından Pizza Hut‟ın internet üzerinden ilk siparişi almasıyla internet ticareti de

başlamıştır. 49

5.2. World Wide Web (WWW)

İnternetin son yıllarda çok hızlı bir şekilde yayılmasının nedeni olarak interneti

kullanmayı kolaylaştıran world wide web (www) sisteminin 1991‟de ortaya çıkması

görülmektedir. WWW uygulama sayfaları yazı, resim, video, ses gibi birçok değişik

biçimdeki her tür bilginin interaktif olarak paylaşıldığı, geliştirildiği bir sistemdir. İlk

dönemde genellikle akademik çalışmalar ve araştırma geliştirme çalışmaları için

kullanılan internet, www sisteminin kullanılmaya başlamasıyla geniş kitleler

tarafından her türlü konuda bilgi paylaşımı amacı ile kullanılmaya başlamıştır. WWW

sayfaları üzerinden internetin o döneme kadar yaygın olarak kullanılan elektronik

posta, dosya transferi protokolü (File Transfer Protocol-FTP), Telnet, Gopher gibi

uygulamaları hem daha kolay kullanılmaya, hem de bu uygulamalar, araçlar ve

yenileri kolaylıkla geliştirilmeye başlamıştır. 50

Çalışma sistemi ise kullanımının kolayca yayılmasından da anlaşılacağı üzere son

derece basittir. Ana mecra olarak İnternet Browser (İnternet Tarayıcısı) denilen

programlar kullanılmaktadır. Bu programın ilgili kutusuna bilinen özel bir web

sayfasını tarif eden web adresi olarak isimlendirilen www.(özel belirtilmiş

ad).(tanımlama kodu).(ülke kodu) şeklinde tarif edilen bir ifade yazılmaktadır. Bu

isimlendirilmede özel belirtilmiş ad kısmı web sitesi sahibi tarafından

belirlenmektedir. Tanımlama kodu ise 3 harften oluşmakta ve web sitesinin içeriği

ile ilgili sınıflandırmada bulunmaktadır. Ülke kodu ise iki harften oluşmaktadır.

Böylelikle ilgili www sayfasına bağlanarak bu sayfada bulunan yazılı, sesli ya da

görüntülü bilgiye ulaşılmaktadır. Bu bilgiler bir firmanın ürünleri, bir kişinin kendini

tanıttığı sayfa olabileceği gibi sayfaya katkı sağlayabilecek milyonlarca kişinin

katkıları ile ortaya koyulacak bir araştırma geliştirme projesi de olabilmektedir. Belli

49


A. g. e., s. 59.

http://www.(özel

45

bir konuda adresi bilinmeyen sayfalara ulaşmanın yolu ise arama motoru denilen

araçlardır. 51

Günümüzde B2B, B2C başta olmak üzere tüm elektronik ticaret faaliyetleri,

elektronik posta ve haber grupları da dahil tüm internet hizmetleri www sayfaları

üzerinden yürütülebilmektedir. Bu özellik sayesinde, internetin tüm diğer bilişim

teknolojisi konularından ayrı olarak bilgi çağının ve dönüşümün öncülüğünü yaptığı

görülmektedir. 52

5.3. Ġntranet Ticarette sınırların öneminin azalması, küreselleşmenin hız kazanması ve çokuluslu

şirketler aracılığı ile gelişen küresel işletmecilikle birlikte işletme içinde ve işletmeler

arasında iletişimin boyutları büyük ölçüde değişmiştir. Değişen süreçte bu iletişimi

sağlayan en önemli araçlarından birisinin de internet ortamı olduğu görülmektedir.

Fakat internet'in kişiler ve ülkeler arasında kullanımının yaygınlaşmasıyla birlikte

gerek güvenlik, gerekse bazı bilgilerin firmalar, hatta yetkili birimler arasında gizli

kalması gerekliliği gibi etkenlerle sadece işletmelere özgü bir internet ağ yapısı

üzerinde çalışmalar yapılmıştır. İşletme içi ve işletmeler arasında iletişimi sağlayan

internetin özel bir tür kullanım şekline temel anlamda intranet denmektedir. İntranet

öz olarak, internet teknolojisinin işletme içi bilgi paylaşımında kullanılmasıdır. Bu

kullanımda www sayfalarından faydalanılabildiği gibi aynı zamanda dosya transfer

protokolü (FTP) ya da özel kodlanmış adresleme sistemlerinden de

yararlanılmaktadır. 53

İnternetin bir türevi olan ve “IntraNetwork” ifadesinin kısaltılması olarak bilinen

intranet, işletme içerisinde oluşturulan gelişmiş bilgisayar ağının bir modelidir. Web

teknolojisi sayesinde ortaya çıkan intranet yapısında, işletme içi bilgi akışı üzerinde

sıkı kontrollü bir güvenlik politikası uygulanmakta ve yetkilendirmeler ile bilginin

51

Negrophonte, Being Digital, Dijital Dünya, s. 44. 52


A. g. e., s. 60.

46

ilgilisinin istifadesine sunulması gerçekleştirilmekte, ayrıca ihtiyaç duyulan bilgiye

erişim de basitleştirmektedir. 54

Temelde intranet tıpkı internet gibidir. İntranet, kuruluş içerisindeki bilgisayarları,

yerel kablolu(LAN) ve kablosuz ağlar(WLAN) ve internet ağ alt yapısı üzerinden

geniş alan(WAN) ağlar ile birbirine bağlayan, çoğunlukla TCP/IP tabanlı bir ağdır.

İntranet, işletmenin ya da kurumun sunucusu üzerinde kurulmuş bir internet ağı

olarak düşünülmektedir. İntranetteki bilgilere standart bir www tarayıcı penceresi ile

erişilmektedir. Ancak bu bilgiye uzanan erişim, şirketin sınırları içerisinde mümkün

olmaktadır. İntranet ağlarının internet´e bağlı olmaları zorunlu olmamasına rağmen

genellikle internetle yakın ilişki içindedirler. 55

İntranetin ortaya çıkışı ve kullanım süreci “yavru internet” olarak adlandırılmasına

sebep olmuştur. Fakat işletmelere sunduğu imkanlar, işletme içi kullanımda internet

ağ yapısına bağlı olmaya ihtiyaç duymaması gibi sebepler dolayısıyla işletme içi

elektronik ticarette kullanım yoğunluğunun internete göre daha fazla olduğu

öngörülmektedir. 56

5.4. Extranet

Extranet, bir işletmeyi kendi tedarikçileri, müşteri ya da ortak hedefleri paylaştığı

diğer işletmelerle bağlayan bunu yaparken de internet teknolojilerini kullanan ve

işbirliğine açık bir ağ olarak tanımlanabilir. İntranetin şirketin iş ortaklarını da

kapsayacak şekilde genişletilmiş hali, ya da internetin bayi, tedarikçi, taşeron gibi iş

ortakları ile paylaşılabilecek, fakat nihai tüketiciden gizli bilgilerin sadece izin

verilenlerin sahip oldukları kullanıcı adı (user name) ve şifre (password) bilgileri ile

erişebilecekleri kısıtlanmış hali şeklinde tanımlanmaktadır. 57

54


Burak Ergün, “İntranet İnternet İlişkileri”, (Çevrimiçi)

http://www.burakergun.com.tr/index.php/intranet-ve-extranet-sistemleri/intranet-internet-iliskileri,

06.10.2009. 56

Elibol, Kesici, A. g. e., s. 315. 57

A. g. e., s. 315.

http://www.burakergun.com.tr/index.php/intranet-ve-extranet-sistemleri/intranet-internet-iliskileri

47

5.5. Elektronik Posta (E-mail)

İnternet çağı 1972‟de gönderilen ilk elektronik posta ile başladığı kabul edilmektedir.

Nitekim uzun süre internetin ilk kullanımı uzak bir noktaya mesaj iletmekten ibaretti.

Elektronik posta bir mesajın bir gönderenden bir veya daha fazla alıcıya aynı maliyet

ve zaman kullanımı ile ulaştırılmasını sağlamaktadır. Elektronik posta ile başlayan

elektronik iletişim, gün geçtikçe kağıda dayalı geleneksel yöntemlerin yerini

almaktadır. 58

Elektronik posta günümüzde en hızlı ve ucuz haberleşme aracı olarak

değerlendirilmektedir. Bu avantajlar dolayısıyla internet kullanıcılarının hemen

hemen tamamının aynı zamanda bir elektronik posta hesabı sahibi oldukları

görülmektedir. "Messaging Online"‟ın yaptığı araştırmaya göre, 1999 yılında

dünyada 500 Milyon elektronik posta hesabı varken, 2002 yılında bu sayının 1

Milyarı aştığı görülmüştür. "Electronic Messaging Association (EMA)" tarafından

yapılan araştırmaya göre internet üzerinden gönderilen elektronik postalar için sanal

postane olarak hizmet veren bilgisayarların 1999 yılına gelindiğinde alıcısına

ulaştırdığı elektronik posta sayısının 5 trilyon rakamına ulaştığı öngörülmektedir. 59

Elektronik posta ile sesli, görüntülü bilgi ve dokümanlar kolaylıkla aynı anda birden

çok alıcıya iletilebilmektedir. Bu durum elektronik postanın elektronik ticarette,

ticaretin en önemli araçlarından reklam ve pazarlama faaliyetlerinde yaygın

kullanımına sebep olmuştur. Düşük maliyeti ve kullanım kolaylığı sayesinde müşteri

ile iletişim, marka ve ürün tanıtımı faaliyetleri elektronik postalar ile aktif olarak

yürütülmektedir. Elektronik postanın elektronik ticarette reklam ve tanıtımda kullanım

süreci, 3 Mayıs 1978‟de DEC enformasyon şirketinin bir çalışanının ABD‟deki

yaklaşık 400 kişiye gönderdiği reklam mesajı ile başlamıştır. Spam diye tanımlanan,

reklam içerikli istem dışı alınan elektronik postalar günümüzde internet trafiğinin

büyük çoğunluğunu oluşturmakta olup, internet kullanımına büyük yük getirmektedir.

58


Adem Öğüt, “E-ticaret”, Yeni İpekyolu Dergisi, Konya Ticaret Odası, Temmuz 2004, s. 27.

48

Bu durumun engelleyebilmek için ABD‟de 2004 yılında “spam karşıtı yasa”

çıkarılmıştır. 60

2008 yılına gelindiğinde Barracuda‟nın yaptığı araştırmada günde 1 milyar elektronik

postanın internet ağı üzerinden gönderildiği ve bu elektronik postaların %95‟inin

“spam”, istenmeyen elektronik postalar olduğu görülmüştür. 61

5.6. Dosya Transfer Protokolü (FTP)

Dosya Transfer Protokolü (File Transfer Protocol-FTP) internet üzerinde geliştirilen

ilk programlardan birisidir. Bilindiği gibi internet henüz askeri amaçlar için

kullanılırken en çok ihtiyaç duyulan fonksiyon uzak noktadaki kullanıcıya bilginin

ulaştırılmasıydı. İletilmek istenen bilgiler büyüdükçe bilginin dosyalar halinde

ulaştırılması gündeme gelmiştir. Bu amaçla FTP programı geliştirilmiştir. İnternetin

gelişmesine paralel olarak FTP uygulamaları da gelişmiş, daha kullanışlı hale

gelmiştir. Kullanımı ve yapısı www sayfaların kullanımına benzemektedir. Ftp ön adı

ile başlayan bilinen bir adreste depolanmış dosyalara ilgili adres internet tarayıcısına

yazılarak ulaşılmaktadır. Bu sayfaları oluştururken erişim kısıtlaması uygulanarak

intranet ve extranet ortamında da değerlendirmek mümkündür. 62

6. Telekomünikasyon (Kablolu HaberleĢme) Ağları

Telekomünikasyon kelime anlamı olarak kablolu, kablosuz, elektromanyetik

sistemler kullanarak bir bilginin alınması ya da verilmesi anlamına gelmektedir. 63

Fakat elektronik ticaretin araçları kapsamında telekomünikasyon ağları açıklanırken

geleneksel telefon iletişim sistemi yani kablolu haberleşme ağları kastedilmektedir.

Telefon haberleşmesini sağlamak amaçlı kurulan telekomünikasyon ağları dünyanın

her köşesine ulaşmış ve dünyayı bir uçtan bir uca sarmıştır. Dünyayı saran bu

yaygın ve yerleşik kablolu haberleşme kablo ağ yapısı elektronik ticaretin en temel

60 Mert Uydacı, “Pazarlamada Elektronik Posta Kullanımı” , Ege Ünv. Ege Akademik Bakış Dergisi,

İzmir, C. IV, No: 1-2, Ocak-Temmuz 2004, s. 79. 61

(Çevrimiçi) http://www.genckolik.net/tekno-genc/94244.html, 06.10.2009. 62

Çak, “Elektronik Ticaret ve Vergilendirilmesi”, s. 8. 63

D. Mehmet Doğan, “Telekomünikasyon”, Büyük Türkçe Sözlük, 11.bs., İstanbul, İz Yayıncılık,

1996, s. 1060.

49

aracı olan internete bilgisayarlar arası bağlantının kurulması aşamasında altyapı

görevi görmektedir. Telefon cihazları ile aynı ağ yapısı kullanılmasına rağmen

bilgisayar ya da benzeri araçlar sahip oldukları özel teknolojik imkanlar sayesinde

telefon cihazının aksine elektronik ticaretin yürütülmesinde çok büyük kolaylıklar

sağlayabilmektedir. 64

Telekomünikasyon ağlarının temeli 1845‟ten sonra hızla yaygınlaşan telgraf

hatlarına kadar uzanmaktadır. 1876 yılında telefonun icadı ile bu hatlar daha da

yaygınlaşmıştır. Günümüzde ise telekomünikasyon ağları ile ilgili hizmet veren

işletmeler, internete olan talebin artması üzerine daha sağlıklı ve hızlı internet

kullanımını sağlamak amaçlı yatırımlar yapmaktadırlar. Nitekim son yıllarda telefon

görüşmeleri için yeterli olan altyapının yerine, telefon haberleşmesi açısından birinci

derecede gerekli olmayan ama internet haberleşmesinde hızı ve performansı

yakından ilgilendirdiği için üzerinden aynı anda binlerce görüşme yapabilme

kapasitesine sahip ileri teknoloji fiberoptik kabloların telekomünikasyon ağlarında

kullanımı yaygınlaşmaktadır. 65

Şüphesiz telekomünikasyon firmaları bu tarz ileri teknoloji kablolama sistemlerine

geçiş yaparken, telefon haberleşme sistemlerimin kullanım taleplerini göz önüne

almamaktadırlar. Her ne kadar hazırlanan bu altyapı telefon haberleşmeleri için

kullanılıyor görünse de, telekomünikasyon ağlarının kabloları artık daha çok internet

için kullanılmaktadır.

7. Kablosuz Ağlar, GSM Ağları – Mobil Sistemler

Globalleşen dünyada hayatın her aşamasında hız ve hareketlilik artmaktadır.

Bilindiği gibi elektronik ticaretin ortaya çıkışı ve gelişmesindeki en önemli

etkenlerden birisi de yine hızdır, daha doğrusu elektronik ticaret araçlarının ticari

işlem süreçlerindeki hızlandırıcı etkisidir. Elektronik ticaretin geleneksel araçlarına

göre internetin ve internet merkezli üretilen ticari çözümlerin kullanım yaygınlığı

diğer araçlara göre daha fazladır. İnternet, elektronik ticaret süreçlerinde ticaretin

genel yapısı içinde yeni kanallar, yeni pazarlar ve yeni yöntemler oluşmasını

64

Nevzat Erdağ, Emel Batuman, Elektronik Ticaret El Kitabı, 1.bs., İstanbul, Arıkan Kitabevi,

2006, s. 11. 65

“Fiberoptik Tarihçesi”, (Çevrimiçi) http://www.elektrotekno.com/about230.html, 16.08.2005.

http://www.elektrotekno.com/about230.html

50

sağlamıştır. Fakat internete ulaşmak için yerleşik telekomünikasyon ağları

dolayısıyla mekana ve bilgisayar, modem, web sitesi gibi araçların kullanım

mecburiyeti dolayısıyla birden çok araca olan bağımlılık tam anlamıyla aşılabilmiş

değildir. Her ne kadar zaman açısından bir kısıtlama olmamakla birlikte birden çok

aracın bir araya getirilmesi şartı mekan açısından kısıtlamalara sebep olmaktadır. 66

Hızla gelişen Bluetooth, Wireless802.11b/g gibi kablosuz haberleşme teknolojileri

sınırlı bir alan içerisinde hareketliliğe imkan sağlamıştır. Sabit bir frekans üzerinden

iletişimi sağlayan bu teknolojik gelişmeler büro içi ortamlarda kablolara bağımlılığı

ortadan kaldırmıştır. Ayrıca mobil iletişim teknolojilerindeki GSM, GPRS, EDGE, 3G,

4G süreci ile devam eden gelişmelerle birlikte zaman ve mekan sorunu da tamamen

ortadan kalkmıştır. 67

Mobil iletişim teknolojilerindeki gelişim sürecinde GSM ile mekandan bağımsız

iletişim kurma imkanı elde edilmiş, GPRS ile kesintisiz veri transfer protokolleri

geliştirilmiş ve mobil cihazlar olarak tanımlanan PDA‟lar ve gelişmiş cep telefonları

ile internet hizmetlerinden faydalanılmak mümkün olmuştur. 68

WAP, GPRS, EDGE, 3G ve 4G teknolojileri ise mobil cihazlar üzerinden kesintisiz

veri aktarımını birbiri ardınca hızlandıran teknolojiler olarak ortaya çıkmışlardır. İlk

mobil veri aktarım protokolü olan WAP ile en fazla 14,4 Kbps veri aktarılabiliyorken

GPRS ile veri aktarım hızı 115 Kbps„a çıkarılmıştır. 69 3G teknolojisi ile bu hız 20-50

kat arası artırılarak 2-10 Mbps değerlerine ulaşmıştır. 70 Gelişmiş ülkelerde test

süreçleri tamamlanmak üzere olan 4G teknolojisi ile 100 Mbps ile 1Gbps veri hızı

sınırına gelinmiştir. 71

Bu olağanüstü hız artışı internet kullanımında şimdilik telekominikasyon ağlarının

yerini alamasa da, mobil internet kullanımının önümüzdeki dönemde daha da

artacağı öngörülmektedir. Gartner Group‟un yaptığı bir araştırmaya göre 2009

66 Fatih Söylemez, “Türkiye’deki İlk 1000 Büyük İşletme İçin B2B Durum Değerlendirmesi”,


2006, s. 29. 67


Teknolojileri Dergisi, C. I, No: 2, Temmuz 2003, s. 84. 68

A. g. e., s. 84. 69

Gazanfer Erbaşlar, Şükrü Dokur, Elektronik Ticaret E-ticaret, İstanbul, Nobel Yayın Dağıtım,

2008, s. 12. 70


(Çevrimiçi) www.maxicep.com, 19.08.2009.

http://www.maxicep.com/

51

yılında elektronik ticaret işlemlerinin %49‟u kablosuz sistemler aracılığı ile

gerçekleşmesi öngörülmektedir. 72

Japonya‟da ve birçok Avrupa ülkesinde mobil telefon abone sayısı sabit telefon

abone sayısını geçmiştir. Dünya genelinde mobil cihazların sayısının ve

kullanıcılarının artması internet hizmetlerinde ve elektronik ticarette mobil cihazlara

uygun çözümler üretilmesine sebep olmaktadır. Bu tür gelişmeler ve kablosuz ve

mobil iletişim araçlarının kullanımı ile elektronik ticaretin yaygınlaşması mobil ticaret

(m-ticaret) kavramını ortaya çıkarmıştır. Mobil ticaret, “mobil telefon veya benzeri

araçlar yardımıyla yapılan, mal ve hizmetlerin satın alınması ve ücretlerinin

ödenmesi işlemlerine verilen genel bir tanımdır. Mobil ticaret elektronik ticaretin

biraz daha kapsamlı halidir. Çünkü mobil ticaret, kullanılan mobil teknoloji sayesinde

PC ve TV gibi araçların sabitlik kısıtlarını ortadan kaldırmaktadır. Mobil ticaretin

sahip olduğu potansiyelin mal ve hizmet alışveriş alışkanlıklarını kökten

değiştireceği düşünülmektedir. Mobil iletişim teknolojisindeki gelişmeler,

kullanıcıların sürekli yanında taşıdığı mobil araçları elektronik ticaretin tüm

süreçlerini ve ödemelerini güvenli bir şekilde yapmaya yeterli uçbirim araçları haline

getirmiştir. 73

Mobil ticaret ile internetin mekana bağımlı olarak kullanımının ortadan kalkması

ticarette bir kavramın daha ortaya çıkmasını sağlamıştır. İngilizcede “her yerde

mevcut” anlamına gelen “ubiquitous” kelimesinin ilk harfinin kullanımı ile her yerde

ticaret yapabilmeyi ifade eden u-ticaret kavramı kullanılmaya başlamıştır. Henüz

yeni bir kavram olarak ortaya çıkan mobil ticaret kesintisiz ve hızlı internet erişimi,

bütün iletişim ortamlarını birbiri ile irtibatlı hale getirme imkanı, düşük maliyetle her

an ihtiyaç duyulan verilere ulaşma imkanı sunmaktadır. Bu avantajlar işletmelerin bu

ticaret mecrasında yeni ürün ve hizmetleri sunmasına olanak sağlamaktadır.

Elektronik ticarette yani bir gelişim sürecini işaret eden bu durum gelecekte

elektronik ticaretin etkinliğinin artacağını işaret etmektedir. 74

Cep telefonu gibi mobil araçların hızla yaygınlaşması mobil ticaretin yanı sıra mobil

pazarlama ve mobil reklâmcılık uygulamalarını ortaya çıkarmıştır. Dünyada 2004

yılında 1,14 milyar cep telefonu abonesi varken, bu rakam 2007 yılında 3,3 milyara

72


Aydın, Sarısakal, “E-Ticaret’in Yeni Yüzü Mobil Ticaret”, s. 85. 74

Söylemez, “Türkiye’deki İlk 1000 Büyük İşletme İçin B2B Durum Değerlendirmesi”, s. 30.

52

ulaşmıştır. Türkiye‟de 2004 yılında 40 milyon cep telefonu abonesi varken, bu sayı

2007 yılı sonu itibariyle 60 milyondur. Türkiye‟de ayda bir milyondan fazla cep

telefonu satılmaktadır. 2007‟de Türkiye‟de iletişim sektörü % 7 büyürken, cep

telefonunda bu oran % 40 olmuştur. 75

İşletmeler, mobil telefonların kullanım sayısındaki artış hızını ve teknolojik gelişimi

görerek potansiyel müşterilerine ulaşmak için bu alanı yeni bir iletişim kanalı olarak

kullanmaya başlamışlardır. Kullanılan cep telefonlarının tamamına yakınının kısa

mesaj servisini desteklemesi dolayısıyla mobil reklamcılıkta yaygın şekilde kısa

mesaj kullanılmaktadır. Sesli ve görüntülü veriler içeren, hatta televizyon reklamı

formatında hazırlanmış reklamların mobil reklamcılıkta kullanımı da teknolojik

gelişimle mümkün hale gelmiştir. Fakat bu tür reklâmlara uygun cep telefonunun az

olması, daha az kişiye ulaşılmasına neden olmaktadır. Ancak mobil teknolojilerdeki

hızlı gelişme yakın gelecekte bu tür mesajların da reklâmcılıkta yaygın şekilde

kullanılacağını göstermektedir. Mobil reklâmcılık mobil iletişim şirketleri için

gelecekte önemli bir gelir kaynağı olacağı öngörülmektedir. Dünya çapında 2006

yılında mobil reklâmcılığa harcanan para 871 milyon dolardır. Bu tutarın 2011

yılında 11,4 milyar dolara ulaşması beklenmektedir. Porto Araştırma Şirketi‟ne göre,

2010 yılında kısa mesaj reklâmcılığı gelirleri, 2.38 trilyon mesajla, dünya çapında 50

milyar dolara ulaşacaktır. Mobil reklâmcılığın giderek yüksek bir potansiyele sahip

olmasının en önemli nedeni etkili bir tanıtım imkanı sağlamasıdır. Mobil reklâmları

diğer medya mecralarındaki reklamlardan ayıran en önemli özellik, kişiselleştirilmiş

reklâm mesajları içermesidir. Genellikle kişisel mesajlar, hedef kitlenin ilgi duyduğu

alanlara göre isteğe bağlı gönderilmektedir. Böylece tüketiciler ilgilendikleri bilgileri

kolayca elde etmektedirler. Bu da reklâmın etkinliğini artırmaktadır. 76

Mobil sistemlerde uçbirim aracı olarak genelde cep telefonları ve cep bilgisayarları

kullanılmakla birlikte, palmtop bilgisayarlar, Symbian kablosuz bilgi aygıtları,

Bluetooth ve GPRS teknolojisi ile çalışan barkod okuyucu, tarayıcıları, merkezi ağla

75 Resul Usta, “Üniversite Öğrencilerinin Mobil Reklâmcılığa Karşı Tutumları”, Doğuş Üniversitesi

Dergisi, C. X, No: 2, 2009, s. 294. 76

A. g. e., s. 295.

53

GPRS teknolojisi ile haberleşen bankaların ATM cihazları ve kioskları da B2B

elektronik ticarette hızla yaygınlaşmaktadır. 77

8. Elektronik Ödeme ve Güvenlik Sistemleri

Ticarette satılan malın bir bedeli olduğu bir gerçektir. Bu bedelin alıcı tarafından

ödenmesi gerekmektedir. Geleneksel ticarette tarih boyunca mal değiş tokuşu, altın,

gümüş gibi değerli madenler ve nihayet modern ticarette değerli maden karşılığı

ikame kağıt para ile bedel ödemesi yapılmaktadır.

Elektronik ticarette ise alıcının satıcıya birbirini görmeden satılan malın değerini

transfer etmesine olanak sağlayan yöntemler elektronik ticaretin uygulama

araçlarında elektronik ödeme sistemleri olarak adlandırılmaktadır. Bir bedel

transferinin elektronik ödeme olarak kabul edilebilmesi için bir elektronik ödeme

terminalinden veya satış noktası terminalinden (POS) bir manyetik çizgiyi veya

mikro devreyi bünyesinde taşıyan bir kart aracılığıyla yapılması gerekmektedir. Bu

tanımlamaya uyan geliştirilmiş ve kullanılan birçok elektronik ödeme sistemi mevcut

olmasına rağmen hangisinin daha güvenli olduğu tartışmaları devam etmektedir. 78

Aslında elektronik ödeme sistemleri elektronik ticaretin diğer aşamalarına göre

geleneksel ticarette daha önceden kullanılmaya başlamıştır. Gelişen teknoloji

sayesinde paranın daha çabuk ve daha güvenli hareket etmesi fikri doğmuştur. Bazı

alışverişlerde bedelin büyüklüğü, alışveriş ortamının güvenilirliği, mal teslimi ile

ödemelerin farklı ortamlarda gerçekleşmesi gibi zorluklar ve nakit para taşıma

zorluklarının yaygınlaşması yeni teknolojilerden ticarette kolay ödeme sistemleri

kurulması konusunda destek alınması sonucunu doğurmuştur. Bankalar ve aracı

kurumlar para transfer hizmetlerini yerine getirirken teknolojinin sunduğu fırsatları

değerlendirerek en hızlı işlem hedefine yönelmişlerdir. Nihai olarak elektronik

ticaretin de gelişimi ile paralel olarak elektronik fon transferi (EFT) ile anında

ödemenin karşı taraf hesabına aktarımı gerçekleştirilebilmektedir. 79

Elektronik ticaretin araçlarının ve bilgi teknolojilerinin gelişimi ile elektronik ödeme

sistemleri oluşturulurken temel amaç, ödemenin daha çabuk ve güvenli şekilde

77 Hakan Uzunoğlu, “Elektronik Ticaretin Vergilendirilmesinin İncelenmesi ve Değerlendirilmesi”,

Gazi Ünv. Sos. Bil. Ens., Maliye Anabilim Dalı, Yayınlanmamış Y. L. Tezi, Ankara, 2002, s. 28. 78


A. g. e., s. 15.

54

yapılmasını sağlamaktır. Elektronik ticarette ise ödeme ile ilgili bir şart daha vardır,

tarafların birbirlerini çoğu zaman tanımadan ya da yüz yüze görüşmeden yaptıkları

bir ticaret şeklinden bahsedildiğinden satıcı açısından en önemli noktanın ürün

teslimi sırasında ödemenin ya da ödeme taahhüdünün gerçekleştirilmesi olduğu

görülmektedir. Dolayısıyla elektronik ticaretin gelişmesinin satıcı ve alıcının bir araya

gelmesinin temel unsurlarından birisi ticari sisteme uygun, taraflar için güvenli

ödeme sistemlerinin kullanılabilir olmasıdır. 80

Elektronik ödeme araçları genel olarak kart tabanlı ve yazılım tabanlı olmak üzere iki

grupta değerlendirilmektedir. Kart tabanlı elektronik ödeme araçları üzerinde

manyetik bir bant ya da mikroçip bulunan bir plastik kart şeklindedir. Banka kredi

kartları ve telefon kartları bu şekilde değerlendirilebilir. Yazılım tabanlı elektronik

ödeme araçları ise ağa bağlı bir bilgisayara kurulu bir yazılım sayesinde bilgisayar

belleğinde saklanan sanal değerler şeklindedir. Elektronik çek ve dijital para bu

kapsamda değerlendirilmektedir. 81

Kart tabanlı elektronik ödeme araçları kredili ve peşin ödemeli olmak üzere iki

kısımda değerlendirilmektedir. Fakat yaygınlık açısından değerlendirildiğinde banka

kredi kartları, diğer tüm ödeme araçlarına göre dünyada standart bir ödeme ve

kullanım yapısının oturmuş olması ve yaygın kullanıcı kitlesi dolayısıyla öne

çıkmaktadır. 82

8.1. Elektronik Ticarette Kredi Kartı Kullanımı

Kredi kartları geleneksel ticarette ödeme yöntemi olarak ilk defa 1960 yılında

uygulamaya konulmuş ve zamanla gerek teknolojik bakımdan gerekse yaygınlığı

açısından büyük ilerlemeler kaydetmiştir. İlk kredi kartları sadece kağıttan ya da

kartondan yapılmış kartlar iken zamanla teknolojinin gelişmesiyle plastik kartlar

kullanılmaya başlanmıştır. İlk nesil kredi kartlarının üzerinde sadece fotoğraf ve yazı

80

Uzunoğlu, “Elektronik Ticaretin Vergilendirilmesinin İncelenmesi”, s. 49. 81

A. g. e., s. 50. 82

Haydar Akyazı, Uygar Arpak, “Elektronik Ticarette Ödeme Araçları”, Banka ve Ekonomik

Yorumlar Dergisi, No: 6, 2000, s. 5.

55

bulunurken daha sonra bu kartlara barkod, optik bilgi gibi ilaveler yapılarak kullanım

alanları genişletilmiştir. 83

Günümüzde elektronik ticarette kullanılan en yaygın yöntem kredi kartı ile ödem

yöntemidir. Elektronik ticarette de geleneksel ticarette de yaygın olarak tanınıp

kullanılan VISA ve Mastercard olmak üzere iki büyük kredi kartı ödeme sistemi

mevcuttur. Her iki kuruluş da dünya üzerinde yaygın üye finansal kuruluşları ile

ödeme ağı hizmeti sunmaktadır. VISA sistemine 21.000 finansal kuruluş üyedir.

VISANET adı ile bilinen intranet ağı aracılığıyla 160 farklı para biriminde saniyede

2700 kredi kartı işlemi gerçekleştirilmektedir. Bu iki kuruluş farklı bankaların

aralarında yapılan işlemlere aracılık yapmaktadırlar. Türkiye‟de ise Bankalar arası

Kart Merkezi (BKM) adı ile finans kuruluşları tarafından ortak kurulan bir kuruluş

VISA ve Mastercard‟ın görevini yurtiçi işlemlerde yerine getirmektedir. Yurtdışı

işlemlerde ise bankalar Bankalar arası Kart Merkezi (BKM) üzerinden diğer iki aracı

kuruma ulaşmaktadırlar. Son yıllarda bazı bankaların yurtiçi işlemler için de

uluslararası aracı kurumlar ile irtibat sağladıkları görülmektedir. 84

Geleneksel ticarette kredi kartı ile ödeme yapılırken alıcı, hizmet sağlayıcı üye

finansal kuruluş tarafından kendisine verilmiş, üzerinde manyetik bir bant ya da çip

bulunduran kredi kartı olarak tanımlanan plastik kartı satıcıya verir ve bu kart satıcı

işletmeye yine hizmet sağlayan üye finansal kuruluş tarafından verilmiş POS cihazı

üzerindeki ilgili yere yerleştirilerek, telekomünikasyon ağları ya da mobil ağlar

yardımıyla merkezi ağa bağlanılır. Gerekli ödeme bilgileri onaylandıktan sonra POS

cihazından çıkan onay raporunun bir nüshası ile birlikte plastik kart da alıcıya iade

edilir. Bu prosedür tamamlandığında alıcının hesabına kendi hizmet sağlayıcısı

alışverişe konu olan miktarı borç yazmış, satıcının hizmet sağlayıcısı da satıcı ile

yapılan sözleşme gereği komisyon ve hizmet ücreti kesintisini yaparak, satıcı

hesabına ödeme aktarmış olmaktadır. İnternet üzerinden yapılan alışverişlerde de

kredi kartı kullanımı benzer şekildedir. Ancak plastik kartın satıcıya fiziki olarak

83



Şule Özmen, Ağ Ekonomisinde Yeni Ticaret Yolu E-ticaret Elektronik Ticaret, 2.bs, İstanbul,

İst. Bilgi Ünv. Yay., 2006, s. 212.

56

verilememesi ve alıcının kredi kartının ve diğer bilgilerinin korunması amacıyla

değişik ödeme biçimleri gündeme gelmektedir. 85

Elektronik ticaretin ilk yaygınlaştığı henüz güvenlik sistemlerinin yeterince

oluşmadığı dönemlerde kredi kartı ile yapılan ödemeler sırasında gerek satıcı

tarafların gerekse alıcı tarafların çeşitli zararlara uğradıkları bilinmektedir. Bu

olumsuzlukların internet kullanıcıları arasında duyulmuş olması elektronik ticaretin

gelişimini dahi olumsuz yönde etkilemiştir. Bu sebeple güvenli ödeme sistemleri

elektronik ticaretin en önemli konularından birisi olmuştur. Alıcıların en önemli

çekincesi kredi kartı bilgilerinin kötü niyetli kişilerin eline geçmesi riskidir. Aslında bu

risk geleneksel ticarette de mevcut olduğu bilinmektedir. Geleneksel ya da elektronik

ticarette kredi kartı kullanımında yüzde yüz güvenlik mümkün değildir. 86

Ancak, güvenlik konusunda gerek kredi kartı ödeme sisteminde aracı kurumlar

(VISA, Mastercard), gerek bu kuruluşlara üye finansal kuruluşlar, gerekse resmi

kurumlar çeşitli çalışmalar yürütmektedirler. Bu duruma ek olarak uluslararası

kurallar gereği hileli kullanımlardan ve işlemlerden kartı veren finans kuruluşları

sorumlu tutulmakta, böylelikle kredi kartı kullanıcılarının zarara uğramamaları

garanti altına alınmaktadır. Bu ve benzer diğer güvenlik önlemleri ile kredi kartları

güvenli bir ödeme aracı haline getirildiği görülmektedir. 87

Elektronik ticaret sırasında kredi kartı bilgilerinin üçüncü kişilerin eline geçmesini

engellemek için bu bilgilerin şifrelenmesi esasına dayanan SSL (Secure Sockets

Layer) adı verilen bilginin doğru kişiye güvenli olarak iletimi ve SET (Secure

Electronic Transaction) adı verilen güvenli bilgi aktarımını sağlama protokolleri

kullanılmaktadır. Dünyada yaygın olarak kullanılan SSL ve SET Türkiye‟deki

bankalar tarafından da kullanılmaktadır. SET sisteminde müşteriler işlem yapmak

istedikleri bilgisayara ilk önce özel güvenlik kalkanı programını yüklemek

zorundadırlar. Aksi durumda işletim sistemi tarafından kredi kartı bilgilerine ulaşma

çalışmaları engellenmektedir. SSL‟nin kullanımı ise nispeten daha basittir. SSL

ekstra bir yazılım yüklenmesini şart koşmamaktadır. Alışveriş yapılan web

85


Özmen, Elektronik Ticaret, s. 211. 87

Orçun Aktaş, “E-ticaret Firmalarında Muhasebenin Örgütlenmesi ve Kuramsal Bir Uygulama”

Dokuz Eylül Ünv., Sos. Bil. Ens., İşletme Anabilim Dalı, Yayınlanmamış Y. L. Tezi, İzmir, 2008, s.

48.

57

sayfasının altyapısında kuruludur ve sitenin kredi kartı bilgilerinin girişinin yapılacağı

web sayfası açıldığında internet tarayıcısının sol alt kösesinde bulunan küçük asma

kilit işareti o sayfanın SSL ile korunduğunu simgelemektedir. 88

ġekil 2.1. Kredi kartı ödeme akıĢı

Elektronik ticarette kredi kartı ile ödeme işleminde alıcı (kart hamili), satıcı (üye

işyeri), alıcının bankası, satıcının bankası ve aracı kuruluş olmak üzere beş ayrı

taraf bulunmaktadır ve aralarındaki ödeme akışı Şekil 2.1.‟de görülmektedir. İşlem

sırasında alıcı ve satıcının bankalarının aynı olduğu durumda Bankalar arası Kart

Merkezi (BKM) işleme dahil olmamaktadır. Alıcı ya da satıcının bankasının

yurtdışında olması durumunda ise Bankalar arası Kart Merkezi (BKM) uluslararası

aracı kurumlar ile irtibata geçmektedir. 89 Bu ödeme işlemi alıcı satıcı arasında ise

dört farklı şekilde gerçekleşebilmektedir.

1. Telefon kullanımı: Bu yöntemde alıcı kredi kartı ve kişisel bilgilerini telefon

aracılığı ile satıcıya iletir ve satıcı bu bilgileri kullanarak tahsilat işlemini

gerçekleştirir. Bu durum alıcı ve satıcı arasında insan faktörünün en etkin

olduğu sistem olarak görülmektedir. Güvenlik açısından satıcı firma yetkilisi

ve çalışanlarının kötü niyetli olması durumunda alıcı için risk alanı

oluşmaktadır. 90

2. Güvenlik korumasız web sayfası kullanımı: Bu yöntemde alıcı tarafından

kredi kartı ve kişisel bilgiler SET ya da SSL gibi herhangi bir güvenlik

uygulamasıyla korunmayan satıcıya ait web sayfasındaki ilgili forma

88



Uzunoğlu, “Elektronik Ticaretin Vergilendirilmesinin İncelenmesi”, s. 50.

Satıcı

cı

Alıcı

Satıcının bankası

Alıcının bankası

BKM

VISA

Mastercard

Yabancı banka

58

kaydedilir. Bu bilgiler satıcıya ait veri deposunda saklanır. Satıcı tarafından

bu bilgilere veri deposundan ulaşılır ve tahsilat işlemi gerçekleştirilir. Bu

durumda iki ayrı güvenlik riski bulunmaktadır. Birinci aşama alıcı tarafından

gönderilen veriler şifrelenmemiş olduğundan iletim esnasında çalınabilme

riski, ikincisi ise satıcının veri deposuna muhtelif bir zamanda olabilecek bir

hacker saldırısı riskidir. Tabi ki birinci yöntemdeki satıcı tarafındaki kötü niyet

riski halen geçerli görünmektedir. 91

3. Güvenlik korumalı web sayfası kullanımı: Bu yöntemde alıcı tarafından

kredi kartı ve kişisel bilgiler SET ya da SSL gibi bir güvenlik uygulamasıyla

korunan satıcıya ait web sayfasındaki ilgili forma kaydedilmektedir. Bu

bilgiler satıcıya ait veri deposunda saklanmaktadır. Satıcı tarafından bu

bilgilere veri deposundan ulaşılmakta ve tahsilat işlemi gerçekleştirilmektedir.

92

4. Güvenilir aracı kurum kullanımı: Bilindiği gibi internet ticareti sektöründe

birçok tanınmış, kendini ispat etmiş işletme olduğu gibi, tanınmayan, henüz

müşteride güven tesis edememiş sanal mağazalar da mevcuttur. Çoğu

müşteri kişisel bilgilerini daha önceden tanımadığı bir kuruma bildirmek

istememektedir. Bu durum Cybercash Inc. gibi alıcılar tarafından güvenilir

bulunan aracı kurum kavramını gündeme getirmiştir. Bu ve benzer

kurumların altyapısına özel bir yazılım aracılığı ile güvenlik önlemleri ile

aktarılan kişisel bilgilerin doğruluğu ve limit bilgileri kontrol edilmekte ve onay

ya da red cevabı satıcı firmaya bildirilmektedir. Tahsilat işlemlerinin

tamamlanmasıyla müşteriye ait kişisel bilgiler aracı kurumun sistemlerinden

silinmektedir. Bu işlem sürecinin hiçbir aşamasında alıcının kişisel bilgileri

satıcı firmaya ulaştırılmamaktadır. 93

91


A. g. e., s. 52. 93

A. g. e., s. 54.

59

8.2. Sanal Kredi Kartları

Elektronik ticarette kredi kartı kullanımı güvenliğini sağlamak için bankaların sanal

kart uygulamasını da kullandıkları görülmektedir. Kart hamili müşterinin asıl kredi

kartına ile aynı hesaba bağlı gerçekte olmayan bir kredi kartının numaraları internet

üzerinden yapılan ticarette kullanılabilmektedir. Değişken limitli bu sanal kredi

kartına alışveriş işlemine başlamadan önce internet üzerinden yeterli miktarda limit

aktarımı yapılabilmekte ve alışveriş işlemi bittikten sonra bu limit tekrar

sıfırlanabilmektedir. Böylelikle kredi kartı bilgileri kötü niyetli kişilerin eline geçmiş

olsa dahi müşterinin hesabına etkili olunamamaktadır. 94

8.3. Elektronik Ticarette Akıllı (Smart) Kartlar

Akıllı (Smart) kartlar ilk olarak 1979 yılında Fransa‟da Motorola‟nın da desteğiyle

geliştirilmiştir. Akıllı kartta kredi kartındaki manyetik şeritler yerine özel elektronik

çipler bulunmaktadır. Akıllı kart üzerinde manyetik bant yerine yarı iletken bir çipin

bulunduğu plastik kart olarak tanımlanabilir. Bu çipler sayesinde akıllı karta

elektronik para da dahil olmak üzere her türlü bilginin yüklenmesi mümkün

olmaktadır. Parasal bir değer yüklenen akıllı kartla herhangi bir ticari işlem

yaptığınızda yüklenen parasal miktar azalmaktadır. İstendiğinde kartta yüklü

bulunan parasal değer tekrar arttırılabilmektedir. Akıllı kartın en önemli özelliği

kullanıcısının bütün kişisel bilgilerini içerisinde barındırmasıdır. 95

Banka kartı, kredi kartı, sürücü belgesi, elektronik cüzdan, kütüphane üyelik kartı vs.

birçok programı bir arada toplayabilen akıllı (smart) kartların en önemli

özelliklerinden birisi de son derece güvenli oluşlarıdır. Bu nedenle ABD ordusu

dünyada akıllı (smart) kartları ilk kullanan kurum olmuştur. 96

Akıllı kartlar dünyada yaygın olarak kullanılmasına rağmen Türkiye‟de henüz yeni

kullanılmaya başladığı görülmektedir. Bu durumun en önemli nedenlerinden birisi

teknoloji maliyetinin yüksek olmasıdır. Bankalar manyetik bantlı plastik kartlar için

94

Can Küpoğlu, “Dünya ve Türkiye’de Perakendecilik ve E-ticaret Karşılaştırması”, Marmara Ünv.,

Sos. Bil. Ens., İktisat Anabilim Dalı, Yayınlanmamış Y. L. Tezi, İstanbul, 2008, s. 54. 95

Akyazı, Arpak, “Elektronik Ticarette Ödeme Araçları”, s. 9. 96


60

30-40 cent arasında bir maliyetle karşı karşıya iken, akıllı kartların birim maliyeti 2-3

dolar civarındadır. Aynı şekilde bir otomatik vezne (ATM) cihazında da standart

çalışmaya ek olarak akıllı kart okuyucu özelliğinin de çalışır hale getirilmesinin

maliyetinin de 200 dolara ulaştığı görülmektedir. 97

Akıllı kartları fonksiyonları bakımından ikiye ayırmak mümkündür. Bunlardan birinci

nesil kartlar olarak tanımlayacağımız akıllı kart çeşidi telefon görüşmelerinde

kullanılan telefon kartları ve otomatik veznelerden (ATM) işlem yapmada kullanılan

banka kartlarıdır. İkinci nesil kartlar olarak tanımlanan akıllı kartlar ise kredi

kartlarının bütün fonksiyonlarına sahip olmakla birlikte kullanıcı bilgilerini üzerinde

taşıyabilme ve bilgisayar programları yardımı ile üzerindeki verilerin okunabilmesi

özelliğine de sahiptirler. İstanbul‟da toplu taşımada kullanılan Akbil, köprü ve otoyol

geçişlerinde kullanılan OGS de bu tür akıllı kartların örneklerindendir. 98

8.4. Otomatik Vezneler (ATM)

Otomatik vezneler 1960‟lı yıllarda ilk kez kullanılmaya başlandığında, kullanıcılarına

sadece para çekme imkanı veriyordu. Yaşanan hızlı teknolojik gelişmeler

sonucunda otomatik vezneler neredeyse bir banka şubesinin özelliklerine sahip

olmuştur. Otomatik vezneler merkezi banka bilgisayarları ile telekominkasyon ağları

ya da mobil ağlar yardımı ile sürekli bağlı hale gelmiştir. Otomatik vezneler aracılığı

ile hesaba para yatırma, hesap durumları hakkında bilgi alma, hesaplar arasında fon

transferi, seyahat çekleri çıkarma, belli bir tutara kadar kredi çekebilme gibi işlemlere

ek olarak banka şubelerinde yapılan işlemlerin birçoğu yapılabilmektedir. 99

97



Uzunoğlu, “Elektronik Ticaretin Vergilendirilmesinin İncelenmesi”, s. 55.

61

ġekil 2.2. Otomatik vezneler (ATM) ile bankalar arası ağ bağlantısı

8.5. Elektronik Para

Elektronik para uygulaması, önceden ödemesi yapılmış ve sahibinin kişisel bilgileri

ile birlikte değer bilgisinin de yüklü olduğu bir kartla satış noktasında kurulu ödeme

terminalleri vasıtasıyla ödeme yapmayı sağlayan sistemdir. Plastik kart ya da özel

tasarıma sahip temasla bilgi aktarım özelliğine sahip bi araçtır. Ödeme yapılan fiziki

ya da sanal terminal cihazı ile onay veren ve elektronik para kartında kalan miktarı

onaylayan sistem arasında ya doğrudan bankalar aracılığı ile bedel transferi veya

internet gibi açık bilgisayar ağları üzerinden ödeme yapma yöntemi ile tahsilat

gerçekleştirilmektedir. 100

Elektronik para, elektronik ticarette alışveriş sırasında ödeme aracı olarak

tasarlanmış sanal bir para birimidir. Elektronik para geleneksel alışverişte kullanılan

mağaza çeklerinin elektronik ticaretteki eşdeğer aracı olarak görülmektedir. Bu

sistemden yararlanmak isteyen müşteri ilk olarak elektronik para hizmeti sunan

finans kuruluşları tarafından sağlanan özel bir yazılımı bilgisayarlarına yüklemekte

ve ilgili finans kuruluşu ile bu konuda anlaşma yapmış bir bankada hesap

açtırmaktadır. Elektronik para nakit yerine geçen, saklanabilen ve transfer edilebilen

bir olgudur. Kullanıcıların hesaplarından çekilen parayla satın aldıkları elektronik

para ile bu işlemin geçerli olduğu bir sanal mağazadan alışveriş yapılabilmekte,

hatta üçüncü bir şahsa e-mail ile borç bile verilebilmektedir. 101

100 Basel Bankacılık Gözetim ve Denetim Komitesi, “Elektronik Bankacılık ve Elektronik Para

Faaliyetleri İçin Risk Yönetimi”, Bankacılar Dergisi, No: 33, Haziran 2000, s. 81. 101

Erdem, Efiloğlu, “Bilgi Çağında Elektronik Ticaret”, s. 31.

62

Günümüzde elektronik para uygulamaları gelişmiş ülkelerde yaygın olarak

kullanılmaktadır. Kanada‟da Mondex Kanada, Visa nakit ve Exact adlarını taşıyan

elektronik para araçları kullanılmaktadır. Fransa‟da ise Globe On Line adlı bir

alışveriş merkezi satın alınan her türlü ürün için müşterilerine geleneksel ödeme

araçlarının yanında bir üyelik sistemine dahil olarak bir elektronik kasa yoluyla da

ödeme yapılabilme imkanı sağlamaktadır. Almanya‟da da Geldkarte, Paykard ve P-

kard adlı elektronik para araçları kullanılmaktadır. 102

Türkiye‟de ise, elektronik cüzdan olarak da isimlendirilen elektronik para

uygulamasının son dönemde yaygın olarak spor salonları, alışveriş merkezleri gibi

birçok işletmenin ve üniversite, baro gibi birçok kurumun kendi personel ve üyeleri

için düzenledikleri kimlik kartlarının içeriğinde kantin gibi ortak kullanım alanlarında

para yerine kullanılmaya başladığı görülmektedir.

Elektronik para ile taraflar arasında para transferi bir üçüncü kişinin aracılığına gerek

kalmadan yapılabilmektedir. Bunun sonucu olarak güvenlik riski ve zaman kaybı

azaltılmakta, coğrafi uzaklıklar önemsiz hale gelmekte, işlemler hız kazanmakta ve

işlem maliyeti düşmektedir. Benzer durumlarda çok yaygın kullanılan kredi kartıyla

elektronik parayı ayıran en önemli fark elektronik paranın sadece elektronik

ortamlarda kullanılabilmesidir. Elektronik para ile kredi kartı arasında ki bir diğer

önemli fark ise, elektronik parada kredi kartındaki gibi bir provizyon veya benzer

sorgulama işleminin yapılmamasıdır. Bunun en önemli sebebi daha önceden

ödenecek miktarın elektronik hale getirilmiş olmasıdır. Böylelikle ödemelerdeki

gecikme veya yanlış ödeme riski azaltılmaktadır. Provizyon işlemlerine ihtiyaç

olmaması ile ayrıca ödemelerin yüz yüze yapılması zorunluluğu da ortadan

kalkmaktadır. Elektronik para kullanımı ile mikrobik hastalıkların yaygınlaşmasında

önemli bir etken olan kağıt ve bozuk paraların taşınmasına ihtiyaç azalmaktadır.

Bununla birlikte elektronik para ödeme araçlarının ve sisteminin yaygınlaşması ile

nakit para taşıma zorunluluğunun ortadan kalkması bazı suçların da azalmasında

etkili olacağı düşünülmektedir. 103

102

Murat Çak, Dünyada ve Türkiye’de Elektronik Ticaret ve Vergilendirilmesi, İstanbul, İTO

Yayınları, 2002, s. 54. 103

Özel, “E-ticaretin Türkiye Ekonomisine Etkileri”, s. 22.

63

8.6. Elektronik Fon Transferi (EFT)

Elektronik Fon Transferi (EFT) Türkiye Cumhuriyeti Merkez Bankasının bankalar

arası ödemelerin RTGS (Real Time Gross Settlement) yani gerçek zamanlı

mutabakat sistemiyle yapması amacıyla 1992 Nisanın dan itibaren Türkiye‟de de

uygulamaya koyduğu bir sistemdir. Bu sistem ile bankalar arası para transferi hızlı

bir şekilde gerçekleştirilirken, piyasadaki nakit dolaşımının da azaltılması

amaçlanmıştır. Bunun yanı sıra bankalar kolay ve etkin fon yönetimi yapma,

müşteriye hızlı ve güvenilir hizmet sunma, banka işlemlerini elektronik ortamda

izleme gibi olanaklara kavuşmuştur. 104

Sistemin çalışma prensibine göre Türkiye Cumhuriyeti Merkez Bankası kontrolünde

yürüyen gerçek zamanlı mutabakat sistemi (RTGS) ile ödemeler borçlu bankanın

Merkez Bankası‟ndaki hesabından alıcının Merkez Bankası‟ndaki hesabına yapılan

aktarma ile gerçekleştirilir. Tüm ödemeler nihai ve geri dönülmez statüde işlem

görmektedir. Bu nedenle alıcı banka Türkiye Cumhuriyeti Merkez Bankası‟ndaki

hesabına alacak kaydedilmiş diğer ödemelerde bir risk taşımamaktadır. Bankalar

gün başında ya da gün içinde, serbest tevdiat hesaplarından Türkiye Cumhuriyeti

Merkez Bankası EFT merkezi bilgisayarlarından takip edilen hesaplara gerekli

tutarları aktarmaktadırlar. Gün boyunca yapılan işlemler ile ödemeyi gönderen

bankanın hesabı borçlu ve alıcı bankanın hesabı alacaklı kaydedilerek

ödenmektedir. Bankalar gün içinde yapılan tüm işlemleri anında kendi

bilgisayarlarından izleyebilmektedirler. Fon yetersizlikleri bankaların serbest

hesaplarından yaptıkları aktarımlarla karşılanmaktadır. Gün içinde yapılan işlemler

için gün sonunda Türkiye Cumhuriyeti Merkez Bankası‟ndan mutabakat raporu

alınmakta ve her katılımcı banka için oluşan bakiye tutarları Türkiye Cumhuriyeti

Merkez Bankası Ankara Şubesi‟ndeki hesaplarına iade edilmektedir. 105

EFT sisteminin temel işlevi, bankalar arasında her türlü haberleşmeyi, işlem

hareketlerini, Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası ile bankalar arasındaki işlemleri,

104

Selçuk Burak Hasıloğlu, “Elektronik Ticaret ve Stratejileri”, İstanbul Ünv. Aksan Bülteni, 2002,

s. 89. 105

Deniz Gökçe, Para ve Finans Ansiklopedisi, İstanbul, Creative Yayıncılık, C. I, 1996, s. 488.

64

çek, senet ve maaş ödemelerini, kamu hizmetlerine ilişkin (su, elektrik, doğalgaz)

ödemeleri istatistiksel veri iletişimini hızlı ve etkin bir şekilde sağlamaktır. 106

8.7. Diğer Elektronik Ödeme Araçları

Elektronik ticarette finans kuruluşları, bankalar ve alışveriş yapılan ticari işletmeler

tarafından ticareti geliştirmek için her geçen gün yeni bir araç ve hizmetin tüketiciye

sunulduğu görülmektedir. Bu kapsamda kısmen yaygın kullanımda olan ödeme

araçlarından Escrip, daha çok bağış ödemeleri gibi düşük tutarlı ödemlerde

kullanılan bir sistemdir. IPIN ise internette yapılan harcamaların internet servis

sağlayıcısının kullanıcı için düzenlediği faturaya yansıtılması yöntemidir. Bir diğer

yöntem olan ECharge My Phone sisteminde ise yapılan harcama kullanıcının telefon

faturasına eklenmektedir. 107

8.8. Elektronik Ticarette Güvenlik Sistemleri

Elektronik ticaret işlemlerinde güvenlik her zaman en önemli faktörlerden biri

olmuştur. Elektronik ticaretin gelişebilmesinin birbirine açık bilgisayarlar ağları

üzerinden bağlanan kişiler arasında aktarılan bilgilerin değişmeden, başka bir

bilgisayara iletilmeden güvenli olarak aktarımına doğrudan bağlı olduğu

görülmektedir.

Gerek işletmeler arası, gerekse işletmelerle tüketiciler arasında yürütülen elektronik

ticaret işlemlerinde sadece ödemeler değil, siparişler, ticari sırlar, sözleşme

içerikleri, ihale teklifleri gibi birçok bilginin aktarımı yapılabilmektedir. Fakat bu

bilgiler açık ya da kapalı ağlar aracılığı ile iletilmese de işletmelerin kendilerine ait ya

da kiraladıkları bir veri deposunda veya bilgisayarda saklanmaktadır. Dolayısıyla

siber saldırılara karşı gizli bilgilerin korunmasında öncelikli olarak internete açık

bilgisayar ve veri depolarının güvenliğinin sağlanması gereklidir. Sistem güvenliği

olarak tanımlanan bu işlemde sistemin işleyişini bozacak ve işletmenin hizmet

vermesini engelleyebilecek faktörlerin ortadan kaldırılması sağlanmaktadır.

106

Aktaş, “E-ticaret Firmalarında Muhasebenin Örgütlenmesi”, s. 50. 107

Erdağ, Batuman, Elektronik Ticaret El Kitabı, s. 71.

65

Sistemdeki hassas ve kilit öneme sahip noktaların, yazılım ve donanımların

korunması, bu sistemleri kullanacak kişilerin ve bölümlerin belirlenmesi dikkat

edilmesi gereken önlemler olarak görülmektedir. Güvenlik ihlallerinin tespiti ve nasıl

engelleneceği de sistem güvenliği kapsamında değerlendirilmektedir. 108

Güvenlikte dikkat edilmesi gereken ikinci aşama ise veri iletişim güvenliği olarak

adlandırılmaktadır. Veri iletişim güvenliği, verinin yerel ağlar veya internet üzerinden

akışı esnasında kimden geldiğinin, bütünlüğünün ve gizliliğinin korunmasıdır. Dijital

imza olarak tanımlanan açık anahtarlı kriptografi adı verilen bir şifreleme tekniğini

kullanan sistemle bilgiyi gönderenin özel kodu ve gönderilen veri bir paket halinde

şifrelenir ve iletilir. Bu şekilde veri bütünlüğü korunmuş olur, gizliliğin korunması ise

yine açık anahtarlı kriptografi ile sağlanabilmektedir. Herhangi bir kullanıcıya gizli

mesaj yollamak istendiğinde, o kullanıcıya ait açık anahtar kodu ile şifreleme

yapılabilir, bu açık anahtarın sahibi olan kullanıcı bu veriye ulaşabilmek için gereken

gizli anahtar kodunu kullanmak zorundadır. 109

Açık anahtarlı kriptografi sisteminde anlaşıldığı üzere birbiri ile bağlantılı iki ayrı

anahtar kod vardır. Birisi gizli, diğeri herkese açık olan bu kodlar arasındaki özel

matematiksel ilişki ile gizli anahtarla gönderilen verinin sahibi belirlenebilmekte,

belirli bir açık anahtarın sahibi olan kullanıcıya özel şifreli veri iletilebilmektedir. 110

Bu şekilde kullanımı yaygınlaşan dijital imzanın gizli kodlamalarını oluşturmak ve

dünya genelinde hızlıca bu bilgi doğrulamalarının yapılabilmesi için uluslar arası

onay kurumları oluşmuştur. Verisign, RSA, Amiretech, AT&T, Motorola ve Visa bu

kurumlardan öne çıkanlardır. Türkiye ise E-Güven, E-Tugra ve Turk Trust onay

kurumu olarak faaliyet göstermekte ve dijital imza akreditasyonu yapmaktadırlar. 111

Bu bahsedilen güvenlik sitemlerinin ve düzenlemeler elektronik ticarette

kullanıcıların veri aktarımı ile ilgili endişelerini gidermekle birlikte alışverişte ödeme

sistemlerinde güvenliği sağlamada yine de yetersiz kaldığı görülmektedir. Elektronik

ticarette en hassas bilginin ödemeler sırasında kullanılan onay, miktar, ödemenin

yapılacağı hesap ve bedelin aktarılacağı hesap numaraları olduğu bilinmektedir.

108


Erdağ, Batuman, Elektronik Ticaret El Kitabı, s. 35. 110

A. g. e., s. 36. 111

(Çevrimiçi) https://e-imza.sanayi.gov.tr/webEdit/eimzabilgi.aspx, 05.07.2009.

https://e-imza.sanayi.gov.tr/webEdit/eimzabilgi.aspx

66

Ödeme bilgisinin aktarımı esnasında bu bilgilerin istenmeyen üçüncü şahısların

eline geçmesi hem alışverişin güvenliğini, hem de tarafların sahibi oldukları diğer

maddi varlıkları tehdit etmektedir. Güvenli ödeme yapılmasının sağlanması için ek

bazı önlemler gerektiği görülmektedir. Bu kapsamda uluslar arası elektronik ticaret

sisteminde Secure Socket Layer (SSL) ve Secure Electronic Transaction (SET)

olarak iki önemli güvenlik yazılımı kullanılmaktadır. 112

SSL protokolü bütün yaygın internet tarayıcıları ve sunucuları tarafından

desteklenen bir yazılım protokolüdür. Netscape firması tarafından geliştirilen bu

yazılım ancak doğru adreste doğru kullanıcı tarafından deşifre edilebilecek bir

şifreleme yöntemi ile çalışmaktadır. Ödeme bilgisi alıcı tarafa ulaştıktan sonra dahi

her iki tarafta da doğrulama yapmaya devam edilerek işlemin bilgi bütünlüğü,

doğruluğu ve güvenliği korunmaktadır. Müşteri numarası, parola, şifre gibi bilgiler

karmaşık sayısal algoritmalar kullanılarak kodlanır ve ancak doğru kullanıcı

tarafından anlamlı bilgi haline getirilecek şekilde şifrelenir. 113

Aslında SSL sadece ödeme sistemlerinde değil güvenli veri aktarımı gerektiren her

işlemde veya mesajlaşmada kullanılabilecek bir yöntem olarak tasarlandığı

bilinmektedir. Bu özelliği dolayısıyla sadece ödeme işlemlerinde değil kredi kartı

yetkilendirme işlemlerinde de kullanılabilmektedir. 40 bit 56 bit ve 128 bit olarak üç

farklı yöntemde kodlama yapabilmektedir. Bu kodlama kombinasyonlarında şifreleri

kırmak için milyonlarca farklı seçeneği çok kısa sürede denemek gerekmektedir.

SSL‟in güvenlik sisteminin seviyesi Tablo 1.9.‟daki kombinasyon tablosunda çok net

görülmektedir. 114

Tablo 2.6. SSL ġifreleme Kombinasyonları

40 bit 11 x 10¹º 1.099.511.627.776

56 bit 27 x 10¹⁵ 72.057.594.037.927.900

128 bit 34 x 10³⁵ 340.282.366.920.938.000.000.000.000.000.000.000.000

Kaynak: Şule Özmen, Ağ Ekonomisinde Yeni Ticaret Yolu E-ticaret Elektronik Ticaret, 2.bs,

İstanbul, İst. Bilgi Ünv. Yay., 2006, s. 218.

112


A. g. e., s. 244. 114

A. g. e., s. 218.

67

SET, isminden de anlaşılacağı üzere sadece sanal ticarette güvenli işlemlerin

yapılabilmesi için hazırlanmış olan bir güvenlik sistemidir. İnternet üzerinde güvenli

bankacılık işlemlerinin yapılabilmesi, VISA, Mastercard, Microsoft, Netscape, GTE,

IBM, SAIC, Terisa Systems ve Verisign kuruluşlarının üye olduğu bir komite

tarafından geliştirilmiştir. SET sisteminde SSL‟den farklı olarak iki adet şifre anahtarı

kullanılır. Ayrıca SET sisteminde hem provizyon hem de kimlik belirleme işlemleri

aynı anda yapılabilmektedir. SET güvenlik sistemi ile yapılan bir işlemde işlemleri

sadece ilgilileri görebilmektedir. Yani satıcı işletme tarafında sadece sipariş bilgisi

görülürken banka tarafında da sadece kredi kartı bilgisi görüntülenmektedir. 115

Elektronik ticarette artışı sağlayacak en önemli etkenlerden birisi de karşılıklı

güvenin tesis edilmesidir. İşletmeler arası elektronik ticarette, işletmelerin aralarında

çok çeşitli iş birlikleri olduğu için bu güven daha kolay tesis edilebilmektedir. Fakat

özellikle internet ticareti olarak da tanımlanan web sitesi üzerinden perakende

alışveriş ve ödeme işlemlerini de kapsayan işletmeler ile tüketiciler arası elektronik

ticarette güven tesisi daha zor olmaktadır. Bu aşamada işletmelere düşen en önemli

görevin bir güvenlik politikası belirlenmesi ve bu politikanın deklare edilmesi olduğu

görülmektedir. Tüketicilerin firmalara güvenmek için şeffaflık, güvenlik yazılımları ve

prosedürlerinin uygulanması, gerektiğinde telefonla ya da yüz yüze görüşme

imkanının sağlanması gibi güven artırıcı seçeneklere ihtiyaç duydukları tespit

edilmiştir. Tüm bunlara rağmen yapılan araştırmalarda internet üzerinden alışveriş

yapmama gerekçelerinde %48‟le internet üzerinden ödemelerdeki güvenlik

problemlerinin önemli bir yer tutmakta olduğu tespit edilmiştir.116

115


TÜİK, “Girişimlerde Bilişim Teknolojileri Kullanımı Araştırması, 2009”, TÜİK Haber Bülteni,

Ankara, No: 202, 20 Kasım 2009, s. 2.

68

ÜÇÜNCÜ BÖLÜM

ELEKTRONĠK TĠCARETĠN ETKĠLERĠ

1. Elektronik Ticaret ve Ġnternet

Elektronik ticaretin, telefon faks gibi geleneksel elektronik araçların ticari

faaliyetlerde kullanılması ile başladığı dikkate alınsa da, aslında günümüzdeki

konumuna bilgi ve iletişim teknolojisinde meydana gelen hızlı gelişmeler ve internet

altyapısının gelişmesi ve kullanımının yaygınlaşması ile geldiği görülmektedir. 1

İnternet kullanımının yaygınlaşması ile elektronik ticaretin etkinliğinin artmaya

devam ettiği, beraberinde birçok avantajla beraber dezavantajlarının da bulunduğu,

bu avantaj ve dezavantajlarının ise ekonomik, ticari, sosyal ve kültürel etkilere sebep

olduğu tespit edilmektedir. 2

Ayrıca ticaret piyasalardaki küreselleşme süreci ve liberalizasyonun hızlanması

rekabet üstünlüğü sağlamak hedefinde olan işletmeleri yeni arayışlara yönlendirdiği,

yeni rekabet stratejileri geliştirmeye ve örgüt yapılarını değiştirmeye mecbur bıraktığı

görülmektedir. Günümüzde uluslararası rekabette üstünlük sağlayan işletmeler,

iletişim ve bilgi teknolojilerini yoğun olarak kullanan kesimler olarak yoğunlaşmaya

başlamıştır. İnternetin yaygınlaşması elektronik ticaret işlemlerine ivme

kazandırmakta ve internet uygulamaları ticaret de dahil olmak üzere günlük

yaşamımızın vazgeçilmez bir unsuru haline geldiği görülmektedir. Çoğunlukla

internetin ve elektronik ticaretin hayatımız sağladığı kolaylıklar ele alınmaktadır,

fakat her değişim ve gelişim beraberinde birtakım sorunları da getirmekte olduğu

bilinmektedir. Mesela elektronik ticaretin nasıl muhasebeleştirileceği konusu hem

ulusal hem de uluslararası düzeyde yoğun bir şekilde tartışılmaktadır. 3

1 Aslı Yürütücü, “E-ticaret ve Bilgi toplumundaki Yapısallaşma Süreci”, 8. Türkiye’de İnternet

Konferansı, İstanbul, 2002, s. 21. 2 İbrahim Güran Yumuşak, “Elektronik Ticaretin Gelişmekte Olan Ülkelere Etkileri”, ODTÜ V.

Uluslararası İktisat Kongresi, Ankara, Eylül 2001, s. 301. 3 Süleyman Yükçü, Seçkin Gönen, “Türkiye’de Elektronik Ticaretin Muhasebeleştirilmesine İlişkin

Uygulama Önerileri”, Atatürk Ünv. İktisadi ve İdari Bilimler Dergisi, Erzurum, C. XXIII, No: 2, s.

11.

69

Elektronik ticaretin günlük yaşantımıza girmesi ile ortaya çıkan benzer avantaj ve

dezavantajların değerlendirilmesi, ortaya çıkardığı etkilerin ölçülmesi, olumlu

yönlerin geliştirilerek olumsuzlukların ortadan kaldırılmaya çalışılması en azından

azaltılması amacıyla birçok bilimsel çalışma yapılmaktadır.

2. Elektronik Ticaretin Avantajları

Günümüzde elektronik ticaretin gelişimine zemin hazırlayan en önemli faktör bilgi

teknolojilerindeki gelişim ve yapılan yatırımlar olduğu bilinmektedir. Bilgisayar,

internet ve cep telefonu gibi haberleşme araçları bilgi teknolojilerindeki gelişmelere

paralel olarak hayatın ve ticaretin içinde daha etkin kullanılmaya başlamıştır.

Dolayısıyla gelişmiş teknolojiye sahip elektronik araçlar elektronik ticaretin

günümüzdeki konumuna gelmesinde itici güç olarak görev yapmaktadır. Ancak

elektronik ticaret hacminin artması her ne kadar teknolojik gelişime bağlı olsa da

gerçek hayatta elektronik ticaret hacminin artmasında sunduğu avantajların fark

edilmesinin daha önemli olduğu tespit edilmiştir. Şüphesiz elektronik ticaret

araçlarının ticari hayatta işlem yapan işletmelere, müşterilere, devlet kurum ve

kuruluşlarına sunduğu avantajların elektronik ticaretin gelişmesi ve yaygınlaşması

arzularını daha da artırdığı görülmektedir. 4

Elektronik ticaretin geleneksel ticaretle karşılaştırıldığında birçok avantajı

görülmektedir. Benzer ticari işlemlerin gerçekleştirilmesinde standart yapıların

kullanılması ve bu yapıların ortak kullanımını sağlayan bilgisayar ağları, üretimden

tüketime kadar uzanan tedarik zincirinin takibi ve koordinasyonunda kolaylık

sağlayan bilgi teknolojisi ekipmanları ile işlem maliyetlerinin azalması, ürün

geliştirmenin hızlanması, tüketici tepkilerinin hızla alınabilmesi ve tüketicilerin

aldıkları ürünleri evlerinde teslim alabilmeleri mümkün olabilmektedir. 5

Ticari işlemlerin yürütülmesi için gerekli bilgiler işlemi başlatan kişi tarafından

önceden belirlenmiş standart formatta bir kez işlendiğinde kısa bir süre içinde ticaret

sürecine dahil üretici, satıcı, alıcı, gümrük idareleri, sigortacı, nakliyeci, bankalar ve

kamu kurumları gibi tüm tarafların birbirlerine bir ağ üzerinden bağlı bilgisayarlarına


Engeller”, Çukurova Ünv., Sos. Bil. Ens. Dergisi, Adana, C. XIII, No: 2, 2004, s. 243. 5 İbrahim Sırma, ”Elektronik Ticaret Stratejileri”, İstanbul Ünv. Aksan Bülteni, İstanbul, 2002, s.

103.

70

ulaşabilmektedir. Gereken belgeler elektronik ortamda hazırlanmakta ve bu bilgi ve

belgeler ilgililerin kullanımına sunulmaktadır. Böylece işlemler minimum hata ile kısa

bir süre içinde ve kırtasiye masrafı ödenmeksizin tamamlanabilmektedir. 6

Elektronik ticaret araçları ile işletmelerin pek çok faaliyetinin daha düşük maliyetle

yapılması ve üreticiler arasında rekabetin artmasının yanı sıra daha önce kağıt

üzerinde paylaşılan bilgilerin internet teknolojisi sayesinde resim, müzik, video gibi

görsel ve işitsel malzemelerle desteklenerek hızlı ve etkin biçimde iletilmesi

sağlanmaktadır. Ürün tanıtımları, kataloglar elektronik posta ve web tabanlı iletişim

yardımıyla düşük maliyetle daha etkin sunulabilmektedir. 7

Üretici işletmeler tarafından zaman ve mesafeden bağımsız olarak uzmanların web

ortamında görüşlerinin paylaştırılması ile daha hızlı bir şekilde ürün geliştirilmesi,

test edilmesi ve müşteri ihtiyaçlarının tespit edilmesi mümkün olacağından, oluşacak

talebe karşı arzın daha hızlı uyum göstermesi sağlanabilmektedir. 8

Perakende müşterilerin kendi evlerinden sipariş verme ve istedikleri ürünleri kendi

evlerinde teslim almaları sağlanabilmekte, işletmelerin web ortamında sundukları

sanal alışveriş mağazalarında minimum maliyetle çok zengin bir ürün seçeneğine

sahip sanal kataloglar oluşturulabilmektedir. 9

Bankacılık hizmeti sunan işletmeler, perakende müşterinin elektronik ödeme

araçlarını kullanmayı tercih etmesi dolayısıyla sürekli nakit paraya sahip olma

avantajını kullanırken, perakende müşteri ise nakit para taşımanın güvenlik

risklerinden uzak kalmakta, bankacılık hizmetlerini elektronik ortamda kullanmanın

sağladığı indirim ve ikramiye programlarından faydalanabilmektedir. 10

Perakende müşteri tarafından ürünün sipariş edilmesi ile ürünün teslim edilmesi

arasında geçen süre, siparişin tedarikçi firmanın ekranında anında görülmesi ve

sevkiyat işlemlerinin de web hizmetleri ile hızlandırılmış olması dolayısıyla

6 Gazanfer Erbaşlar, Şükrü Dokur, Elektronik Ticaret E-ticaret, İstanbul, Nobel Yayın Dağıtım,

2008, s. 6. 7 Nevzat Erdağ, Emel Batuman, Elektronik Ticaret El Kitabı, 1.bs., İstanbul, Arıkan Kitabevi, 2006,

s. 74. 8 Erbaşlar, Dokur, A. g. e., s. 6. 9 Halil Elibol, Burcu Kesici, “Çağdaş İşletmecilik Açısından Elektronik Ticaret”, Selçuk Ünv. Sos.

Bil. Ens. Dergisi, Konya, No: 11, 2004, s. 323. 10

Ahmet Yeşil, E-ticaret, İnternet Ortamında Ticaret, İstanbul, Kum Saati Yayınları, 2008, s. 90.

71

azaldığından stok maliyetleri azalmakta olduğu, beraberinde de müşteri

memnuniyetinin arttığı görülmektedir. 11

İnternet ve ağ teknolojileri sayesinde hızlı ve doğru bilgi iletişimi sağlanabilmekte,

işletmeler zamandan ve mekandan bağımsız toplantı ve işbirliği görüşmeleri ile

müşterileri ve tedarikçileri ile daha kolay, masrafsız ve hızlı bağlantı kurabilmektedir.

Aynı işletme çatısı altında bulunan birimler ve personel arasında intranet bağlantısı

ve özel web uygulamaları ile firma içi iletişim sağlanabilmekte, iş süreçlerinin hızı ve

veriminin artırılması sağlanabilmektedir. Bunun yanı sıra firma ile iş ortakları

arasında extranet ile işletme ve yönetim verimliliğine katkı sağlanmaktadır. 12

Elektronik ticaret, ticari işlemlerin tamamıyla yeni bir yöntemle gerçekleşmesine

imkan sağlamaktadır. İşlem masraflarının son derece azalması, herhangi bir işe ve

piyasaya girişin kolaylaşması ve rekabetin giderek yaygınlaşması sonucunu

doğurmaktadır. Geleneksel ticaretle bir ülkeden diğer bir ülkeye bir sevkiyat ve

ithalat-ihracat sürecinde ortalama 50 belge düzenlenmekte ve bunların 360

civarında kopyası çıkarılmaktadır. Bilgilerin ilgili yerlere iletilmesi ve

sonuçlanmasının uzun zaman aldığı geleneksel ticaret yöntemlerine karşın,

elektronik ticaret araçları sayesinde veri iletişimi hızlanmakta ve standartlaşmakta

15-20 gün sürebilecek işlemler dakikalar içerisinde neticelenebilmektedir. 13

Elektronik ticaret sayesinde işletmeler gerek ulusal gerekse uluslararası piyasalarda

birbirlerine ulaşabilmektedirler. Sadece küçük yatırımlarla bile işletmeler dünyanın

öbür ucundan yeni tedarikçiler, yeni müşteriler ve dünya çapında yeni iş ortakları

bulabilmektedirler. Hatta işletmeler için işgücü, çalışanlar için ise yeni iş olanakları

sağlanabilmektedir. 14

Dünyanın her yerinden yedi gün yirmi dört saat kesintisiz iletişim, zengin çeşide

sahip ürün grupları arasından alışveriş imkanı, personel için ek mesai ücreti, müşteri

11


Şule Özmen, Ağ Ekonomisinde Yeni Ticaret Yolu E-ticaret Elektronik Ticaret, 2.bs, İstanbul,

İst. Bilgi Ünv. Yay., 2006, s. 76. 13

Derya Karaca, “Avrupa Birliğinde E-Ticaret Kavramı”, Marmara Ünv., Sos. Bil. Ens., Mali Hukuk



72

için ek ulaşım masrafı gibi hiçbir ek maliyete gerek kalmadan

gerçekleşebilmektedir.15

Elektronik ticaretin sunduğu imkanlar ile, global dünyaya bir konuda ya da üründe

uzmanlaşmış firmalara daha fazla satış imkanı sağlanabilmektedir. Mesela sadece

köpek oyuncakları satan bir işletme lokal bir bölgede yeterli müşteriye sahip

olamayacağı için ya ürün grubunu genişletip, bir konuda uzmanlaşamayacak, ya da

ticari olarak faaliyetini uzun süreli devam ettiremeyecektir. Ancak internet ortamında

dünyanın birçok yerinden özel müşterilere ulaşması mümkün olabilecek ve

uzmanlaşma ve ticari olarak ilerlemek mümkün olabilecektir. 16

Ürün bilgileri muhtemel müşterilere alternatif pazarlama ve reklam yöntemleri ile

ulaştırılabilmekte, bir ürünün üretilmesi ile pazara sunulması arasındaki zaman ve

pazarlama maliyetleri azalmaktadır. Web üzerindeki en detaylı bilgilere sahip

kataloglar ve fiyat listeleri dakikalar içerisinde güncellenebilmekte, müşterilere

iletilecek mesajlar elektronik postalar ile aynı anda minimum maliyetle

gönderilebilmektedir. 17

Elektronik ticarette sanal mağazalarda müşterilerin ürünler ve işlemler hakkında

yorumlarını paylaştıkları, işletme ile bilgi alışverişinde bulundukları, müşteri

eğilimlerinin belirlenebildiği etkin müşteri ilişkileri yönetimi sağlanabilmekte, sınırsız

müşteri memnuniyeti elde edilebilmektedir. 18

Birçok ülkede elektronik ticaret ve internet hizmetlerinde vergi indirimleri hatta

muafiyetleri bulunduğu bilinmektedir. Ayrıca bir çok işlemde maliyet düşürücü etkisi

dolayısıyla üreticiler ya da sanal mağaza yöneticileri de fiziksel mağazaları olmasına

rağmen müşterilerini internet mağazalarına yönlendiren teşvik indirimleri

uygulamaktadırlar. 19

İnternet mağazalarının teşvik edilmesinde ve talep görmesinde en önemli etkenin

web üzerinden tanıtım ve satış imkanının kullanılması ile ürün ve hizmetlerin çoğu

15


Fatih Söylemez, “Türkiye’deki İlk 1000 Büyük İşletme İçin B2B Durum Değerlendirmesi”,


2006, s. 15. 17

A. g. e., s. 15. 18

Erdağ, Batuman, Elektronik Ticaret El Kitabı, s.75. 19

Söylemez, A. g. e., s. 16.

73

kez üreticiden tüketiciye aracısız olarak aktarılmasının mümkün olmasıdır. Bu

şekilde üretici ile tüketici arasındaki aracıların ortadan kalktığı, tüketici açısından

ucuz, üretici açısından karlı bir fiyatın ortaya çıktığı bir dijital pazar kurulmuş

olmaktadır. 20

Genel olarak elektronik ticaretin avantajları incelendiğinde, öne çıkan en önemli

kazanç gerek zaman, gerek maliyet gerekse kaynaklar açısından tasarruf edilmesi

olarak görülmektedir. Tablo 2.1.‟de geleneksel ticaret ile elektronik ticaret arasında

karşılaştırma yapılmakta ve sağlanan tasarrufun sektörlere göre dağılımı

incelenmektedir. Sadece ticarette değil tüm hayatımızda rekabetin hız kazandığı

günümüzde sınırlı kaynaklarla insanlığın ihtiyaçların karşılanmasında tasarrufun

önemi artmaktadır. Bu durum dolayısıyla elektronik ticaretin de öneminin gelecekte

daha da artması beklenmektedir.

Tablo 3.1. Elektronik ticarette geleneksel ticarete göre sağlanan tasarruf oranları

Endüstri alanı Tasarruf oranı (%)

Uzay, Makine Endüstrisi 11

Kimyasal ürünler 10

Kömür Endüstrisi 2

İletişim 5-15

Bilgi Teknolojileri 11-20

Elektronik Parçalar 29-39

Gıda Katkı Maddeleri 3-5

Orman Ürünleri 15-25

Havayolu Taşımacılığı 15-20

Sağlık 5

Hayat Bilimleri 12-19

Metal/Makine Endüstrisi 22

Medya ve Tanıtım 10-15

İşletme/Bakım/Onarım 10

Benzin ve Gaz 5-15

Kağıt Endüstrisi 10

Çelik Endüstrisi 11

Kaynak: Business Week, 2000.

20

Can Küpoğlu, “Dünya ve Türkiye’de Perakendecilik ve E-ticaret Karşılaştırması”, Marmara Ünv.,

Sos. Bil. Ens., İktisat Anabilim Dalı, Yayınlanmamış Y. L. Tezi, İstanbul, 2008, s. 41.

74

Elektronik ticaretin avantajlarını işletmeler ve tüketiciler açısından ayrı ayrı

değerlendirmek ticaretin taraflarının elektronik ticaret araçlarının kullanımı ve

elektronik ticaretin yaygınlaşması süreci hakkında yaklaşımlarını değerlendirmeyi

kolaylaştırmaktadır. Elektronik ticaret işletmeler açısından ele alındığında Tablo

3.1.‟de de görüldüğü gibi kaynaklardan ve zamandan tasarruf ilk göze çarpan

avantajdır. İşletmelerin elektronik ticareti tercih etmelerinde etkin olan diğer

avantajlar ise;

Pazarlama ve satış için sınırların ortadan kalkması,

Tüketicilerin satın alma sürecini kendisinin takip edebilmesi,

Karşılıklı etkileşimle zenginleşen bilginin kolayca paylaşılabilmesi,

Ürüne, pazara ve bilgiye ihtiyaç duyulan her anda ulaşılabilmesi,

İşletmeci açısından pazara girişteki engellerin azalması ve her işletmeye eşit

erişim şansı sunulması olarak ifade edilebilir. 21

Elektronik ticaretin yaygınlaşmasında işletmelerin elektronik ticareti tercih etmesinin

yanında müşterilerin de tercihi gerekmektedir. Nitekim talep istenene seviyeye

ulaşamadığı zaman, arzın da devamı mümkün görülmemektedir. Elektronik ticaretin

yaygınlaşması için müşteri tarafından tercih edilmesini sağlayacak avantajlarının da

bulunduğu bilinmektedir. Bu avantajlar incelendiğinde ise;

Web ortamında hazırlanmış kataloglardan isteğe göre seçim yapabilme

imkanı,

İşletmeler tarafından sunulan hizmet kalitesinin artması,

Maliyetleri azalan işletmeler tarafından rekabetin de etkisi ile yapılan önemli

ölçüde fiyat indirimleri,

Bilgi ve ürün ihtiyacının hızlı giderilebilmesi,

Yeni ürün ve hizmetlere çabuk ulaşılabilmesi,

Tüketiciye özel çözümler üreten ürün ve hizmetleri temin imkanı müşterilerin

elektronik ticareti tercihinde öne çıkan sebepler olarak görülmektedir. 22

21



A. g. e., s. 33.

75

3. Elektronik Ticaretin Dezavantajları

Elektronik ticaretin avantajları olarak açıklanan olumlu yanlarına karşın geleneksel

ticaretle karşılaştırıldığında bazı olumsuzlukları da görülmektedir. Yapılan

araştırmalara göre, özellikle internetin denetlenmesindeki güçlüklerden tarafların

zarar görmemesi için yasal ve kurumsal düzenlemeler ile teknolojik sınırlamalar

nedeniyle elektronik ticaretin gelişmesi pek mümkün görülmemektedir. 23

Ayrıca internetin kültürel açıdan da negatif yanları olduğu, internette bulunan

bilgilerin doğruluğu ya da yanlışlığının denetlenemediği, hatta yanlışlığı tespit edilen

bir bilginin tamamıyla doğrusu ile değiştirilemediği ifade edilmektedir. Bu haliyle

insanların düzenli düzensiz bilgilerle yönlendirildiği bir bilgi çöplüğü olarak

tanımlanmaktadır. 24

Nitekim bir araştırmaya göre dünyada her gün 15 GB veri üretilmektedir. Bu verilerin

arasından ilgili bilgiyi elde edebilmek için 1000 çalışanı olan bir işletmenin yılda 5,3

milyon USD harcamada bulunduğu tespit edilmiştir. Bu verilere göre, gerçekten

bilgiyi üretmeyen ve yönetemeyenler için internetin bir bilgi çöplüğü olabileceği kabul

edilmektedir. Bu yüzden yirminci yüzyılın son çeyreği bilgi çağı, yirmi birinci yüzyıl

ise bilgiyi yönetme çağı olarak adlandırılmaktadır. 25

İnternet bütünü ile ele alındığında teknik olarak denetime izin vermeyen bir altyapısı

vardır. İnternete girmek, yararlanmak, ticari ya da ticaret dışı çeşitli olanakları

kullanmak için herhangi bir yasal formalite, başvuru izni, onay gibi işlemler söz

konusu değildir. Bu kapsamda internetin hukuki anlamda bir sahibi, işletmecisi,

yöneticisi ve dolayısıyla sorumlusu da yoktur. Bu durum elektronik ticarette taraflar

için aldatılma ve diğer güvenlik zafiyetleri riskleri oluşturmaktadır. 26

Bu risklere çözüm olarak, günümüzde özellikle bankacılık hizmetlerinde kredi kartı

ödeme sistemlerinde güvenlik artırıcı uygulamalara özel önem verilmekte ve kısmi

olarak banka kurumları ve Master card ve Vısa gibi kredi kartı sistemi hizmet

23

Önder Canbolat, E-ticaret ve Türkiye’deki Gelişmeler, Ankara, T. C. Sanayi ve Ticaret Bakanlığı

Tüketicinin ve Rekabetin Kor. Gnl. Müd., 2001, s. 12. 24

A. g. e., s. 12. 25

Server Tanfer, “Akıllı Dünya İçin Reçeteler”, 2009 IBM Yazılım Zirvesi, Ankara, Ekim 2009, s. 7.

(Çevrimiçi) http://www-01.ibm.com/software/tr/events/yazilimzirvesi2009, 29.11.2009. 26 Esra Ekmekçi, Küreselleşme ve Vergilendirmede Yeni Eğilimler, İstanbul, Kazancı Kitabevi,

2003, s. 32.

http://www-01.ibm.com/software/tr/events/yazilimzirvesi2009

76

sağlayıcı işletmeler ödemeleri sigorta altına almaktadırlar. Ayrıca hükümetler

tarafından mali suçlar kapsamında internet üzerinden işlenen ticari suçlar için

çalışmalar yapılmaktadır. 27

Ancak yapılan araştırmalar tüketicinin elektronik ticarete güvenebilmesi için daha

fazla zamana ihtiyacı olduğunu göstermektedir. Ayrıca güvenlikle ilgili endişelere ek

olarak, tüketicinin satın aldığı ürünün teslim edilene kadar kendisine doğru ürünün

ulaştırılacağına emin olamaması da elektronik ticarete mesafeli bir tüketici grubuna

sebep olmaktadır. Satın alınan üründe garanti geçerliliği, herhangi bir problemle

karşılaşılması durumunda problemi çözecek muhatap bulamama bu sebeple

tanınmayan işletmelerden ürün almaktan sakınma gibi sebepler de tüketicinin

elektronik ticaretten uzak durmasına sebep olmaktadır. 28

Spam olarak tanımlanan istenmeyen elektronik posta kapsamına giren reklam,

pazarlama ve tanıtım mesajları da elektronik ticarete olumlu etkisi olduğu kadar

olumsuz etki yapan araçlardan görülmektedir. Tüketici istemediği mesajlarla

karşılaştıkça ilgili mesaja ve işletmeye tepkisel yaklaşarak elektronik ticaretten

uzaklaşabilmektedir. 29

Devlet yönetimleri ve hükümetler internetin hızlı gelişimine ayak uydurmaya

çalışmakta ve gerekli hukuki düzenlemeler yapılmaktadır. Tüketici kanunları, ticari

borçlar ve ödemelerle ilgili hukuki çalışmalar yapılmaktadır. Ancak bilgi

teknolojilerinin gelişim ve internet kullanımının yaygınlaşma hızına devlet kurum ve

kuruluşlarının yetişmekte zorlandığı görülmektedir. 30

Fakat Türkiye İstatistik Kurumu tarafından yapılan araştırmalara göre Türkiye‟de

sadece devlet kurum ve kuruluşları değil tüketicilerin de bilgi teknolojilerinin gelişim

hızına yetişemediği görülmektedir. İşletmelerin web üzerinden satış yapmalarına

yani elektronik ticaretin B2C çeşidine uzak durmalarının en önemli nedeni %56,4 ile

“müşterilerin internet üzerinden alım yapmaya hazır olmamaları” görülmektedir.

2009 yılı araştırma sonuçlarına göre ikinci sırada %55,0 ile “işletme ürün ve

hizmetlerinin elektronik ticaret için uygun olmaması” ve üçüncü olarak da %48,0 ile

27


Küpoğlu, “Dünya ve Türkiye’de Perakendecilik ve E-ticaret Karşılaştırması”, s. 32. 29

A. g. e., s. 34. 30

Erbaşlar, Dokur, Elektronik Ticaret, s. 56.

77

“ödemelerle ilgili güvenlik problemleri” internet ticaretini olumsuz etkileyen nedenler

olarak kabul edilmektedir. 31

Nitekim internet kullanıcısı sayısının genel nüfusa oranı en son verilere göre %21,1

olan Türkiye dünya internet kullanımı sıralamasında 41. sırada bulunmaktadır.

Elektronik ticaret kullanımı ile internet ve bilgisayar kullanımının yaygınlaşması

arasındaki ilişki dolayısıyla ülkemizde elektronik ticaretin gelişimi için öncelikle

internet kullanımının yaygınlaşması gerektiği yapılan araştırmalarla tespit

edilmiştir.32

Elektronik ticaret her ne kadar ürüne ve hizmete ulaşmayı kolaylaştıran, geleneksel

ticarete göre hem işletme hem tüketici için işlem yükünü azaltan özelliklere sahip

olsa da, günümüzde elektronik ticaret araçlarından en önemlisi olan internete

ulaşmadan elektronik ticareti kullanmak mümkün görülmemektedir. İnternete

ulaşmak için birinci koşul bir bilgisayar, ikinci koşul bu bilgisayarın bağlı olduğu bir

modem, üçüncü koşul da bu modem vasıtası ile bağlanılan bir telekomünikasyon

ağına sahip olmaktır. Ayrıca bu ağ üzerinden internet hizmetini alabilmek için bir

internet servis sağlayıcısı (ISS) ile sözleşme yapılması gerekmektedir. İnternete

ulaşmanın başlangıç işlemleri olarak da tanımlanan bu sürecin maliyeti de kullanıcı

tarafından dikkate alınmaktadır. Dolayısıyla elektronik ticaret bir yandan geleneksel

ticarette yapılan bazı harcamaları kaldırırken ya da azaltırken, diğer yandan yeni

maliyetler ve masraflar ortaya çıkmaktadır. 33

Tüm bu dezavantajlar kamu ve özel sektör temsilcilerinin ortak koordinasyonu,

işlemler ve hizmetlerde EDI sistemi benzeri standardizasyonu sağlayacak

çalışmalar, devlet kurumlarının titiz çalışmaları ile geliştirilmiş yeni e-hukuk sistemi,

internete ulaşım vergi ve maliyetlerinin ucuzlatılması gibi yöntemlerle tüm dünyada

ortadan kaldırılmaya çalışılmakta, elektronik ticaretin kullanımı ve yaygınlaştırılması

31


Ankara, No: 202, Kasım 2009, s. 2. 32

Aytaç Mestçi, “Türkiye İnternet Raporu 2007”, s. 5. (Çevrimiçi)

http://www.bilgiagaci.com/index.php?option=com_docman&task=cat_view&Itemid=56&gid=79,

10.01.2008. 33


http://www.bilgiagaci.com/index.php?option=com_docman&task=cat_view&Itemid=56&gid=79

78

teşvik edilmektedir. Bu kapsamda özel kurumlar tesis edilmekte, ticareti düzenleyen

geleneksel kurumlar özel birimler ve çalışma grupları oluşturmaktadır. 34

4. Elektronik Ticaretin Etkileri

Geçtiğimiz son birkaç yüzyılda bilim ve teknolojide büyük gelişmeler yaşanmış, bu

gelişmeler toplum hayatında büyük değişimlere sebep olmuştur. 35 Tarım

toplumundan sanayi toplumuna geçişi sağlayan bir dizi yenilik sanayi devriminin

gerçekleşmesine sebep olmuştur. Sanayi devrimi sırasında birbiri ardına icat edilen

birçok teknolojik yeniliğin üretimde kullanılmasının ekonomik, sosyal, politik ve

kültürel alanlarda birçok etkileri görülmüş, bu etkiler ile toplumların kültürleri ve

sosyal hayatları değişime uğramış ve nihayetinde sanayi toplumuna ulaşılmıştır.

James Watt‟ın 1756‟da buhar makinesini bulması ve bunun bir enerji kaynağı olarak

kullanılması teknolojik açıdan, Adam Smith‟in 1776‟daki “Milletlerin Serveti” adlı

eseri ekonomi bilimi açısından, 1789‟daki Fransız Devrimi ise, politik gelişmeler

açısından önemli dönüm noktaları olmuştur. Sanayi toplumunda temel hedef kar

maksimizasyonu ve üretim sürekliliği olduğu için işçinin fabrikaya mümkün olduğu

kadar bağlanması hedeflenmiştir. Bu yüzden işçinin aile ve sosyal hayatı bu

öncelikler göz önüne alınarak değişmiş, fabrikalar işçi lojmanları, işçi sinemaları ile

birlikte planlanmıştır. 36

Sanayi toplumunun ardından yine birbiri ardına gelen teknolojik yenilikler ve icatlar

özellikle bilgi teknolojileri üzerinde yoğunlaşmıştır. Bilgi teknolojilerinde ortaya çıkan

bu yeniliklerin üretimde, ticarette ve sosyal hayatta kullanılmaya başlaması ile

toplumun ekonomik, sosyal, politik ve kültürel hayatına etkiler yansımakta ve sanayi

toplumu dönüşümünde yaşanan değişime benzer bir değişim gibi bilgi toplumuna

dönüşüm gerçekleşmektedir. 37

ABD eski Başkan Yardımcısı Albert Gore, elektronik ticaretten, "Ekonomiye etkisi

endüstri devrimi kadar ciddi olacak bir devrim" olarak bahsetmektedir. Elektronik

34


Mestçi, “Türkiye İnternet Raporu 2007”, s. 1. 36

H. Haci Bayraç, “Yeni Ekonomi ve Yarattığı Değişimler”, Doğuş Üniversitesi Dergisi, İstanbul, C.

VII, No: 2, 2006, s. 164. 37

Yumuşak, “Elektronik Ticaretin Gelişmekte Olan Ülkelere Etkileri”, s. 301.

79

ticaret olanakları, birçok sektördeki işletmenin iş yapma biçimini değiştirmektedir.

Yalnız elektronik ticaret araçlarını kullanarak satış yapmak üzere faaliyet gösteren

yeni işletmeler kurulmakta ve başarılı olmaktadırlar. Bu durumda geleneksel ticaret

yöntemlerini kullanan rakipler elektronik ticaretle ilgilenmeye zorlanmaktadırlar.

Örneğin Amazon.com'un global kitap satış pastasından aldığı payın çok büyümesi,

birçok kitabevini kendi elektronik satış organizasyonlarını kurmaya yönlendirmiştir. 38

Yaşamakta olduğumuz bilgi toplumu dönüşüm sürecinde bilgi teknolojilerindeki

gelişme ve kurulum maliyetlerinde ucuzlama ile çevredeki tüm varlıkların anlık

durumları ölçülerek bilgiye çevrilebilmektedir. Özellikle gelişmiş ülkelerde bilgi

teknolojisi ve bilgi üretimi hızının büyük bir ivmeyle arttığı görülmektedir. Üretilen

bilginin dünya genelinde paylaşımı da internet teknolojisindeki gelişmeler ve

maliyetlerdeki ucuzlamalar sayesinde çok hızlı olmaktadır. 2011 yılında dünyanın

üçte birinin internete bağlı olması öngörülmektedir. 39

Böylece günümüz insanlığının sürekli bilgi üretilen ve bu üretilen bilginin en uzak

noktalarla bile ışık hızıyla paylaşıldığı bir dünyaya geçiş yapmakta olduğu

görülmektedir. Yeni döneme damgasını vuran küreselleşme de bu etki ile hayatın

her alanında hissedilmektedir. Başta ekonomik ve sosyal hayat olmak üzere, çevre,

sağlık, eğitim, kamu yönetimi ve hukuk, müşteri ilişkileri, pazarlama, reklamcılık, işçi-

işveren ilişkileri, tüketici davranışları ve alışkanlıkları bilgi teknolojilerinin hayatın her

alanında kullanılmasından doğrudan ya da dolaylı olarak etkilenmektedir. 40

Bilgi ve bilgi teknolojisinin yaşadığımız çağa adını vermesindeki temel etken, bilginin

zenginlik kaynağı olmasıdır. Bilgi ve bilgi teknolojilerine yapılan yatırımlar, uzun

dönemde ülkelerin büyümesine olumlu etkiler sağlamaktadır. Bilgi yaratma sürecinin

en önemli özelliği taşma etkileri olarak ifade edilen yan etkileridir. Bilgi sadece girdi

olarak kullanıldığı alanı değil, başka alanları da etkilemekte verimliliği artırmada

sınırsız bir süreç sağlayabilmektedir. Ancak bu sürecin devamı, bilginin ve bilgili

insanın yani beşeri sermayenin mobilitesine bağlıdır. İnternet teknolojisindeki

38

Murat Kaya, “E-ticaret”, Bilgisayar, İletişim Teknolojileri ve Elektronik Dergisi, Ankara, Şubat

2001, s. 8. 39

Tanfer, “Akıllı Dünya İçin Reçeteler”, s. 6. 40

Orhan Koçak, “Elektronik Ticaret ve İstihdama Etkisi”, İstanbul Ünv., İktisat Fak. Sosyal

Siyaset Konferansları Dergisi, İstanbul, No: 50, 2005, s. 456.

80

gelişmeler ve iş piyasalarının küreselleşmesi ile bu hareketliliğin sağlandığı

görülmektedir. 41

İnternetin etkileri iş hayatında elektronik ticaret olarak, eğitimde ağlar üzerinden

uzaktan eğitim sistemi olarak, tıpta uzakta yapılan ameliyatlara görüntülü ve sesli

bağlantılar yardımı ile danışmanlık olarak, müşteri hizmetlerinde ağlar üzerinden

müşteri taleplerinin takibi ve danışmanlık hizmeti olarak ve kamu yönetiminde

elektronik devlet uygulamaları olarak görülmektedir. 42

Tüm bu uygulamalar ve teknolojik gelişmeler kullanıldıkça yaygınlaşmakta,

yaygınlaştıkça ucuzlamakta ve ucuzladıkça kullanımı artmakta, kullanımı arttıkça da

yeni gelişmelerin önü açılmaktadır. Nitekim yapılan çalışmalarda da elektronik

ticaretin gelişimini etkileyen en önemli etkenler olarak kişi başına düşen bilgisayar

sayısı, internete ve global ağlara bağlı olma oranı ve ağ sunucusu bilgisayar sayısı

gibi kriterlerde meydana gelen artışlar görülmekle birlikte, aynı zamanda bu

etkenlerdeki artışlar elektronik ticaretin etkileri ve sonuçları olarak da tespit

edilmektedir. 43

4.1. Elektronik Ticaretin Ekonomiye ve ĠĢ Hayatına Etkileri

Bilgi teknolojilerindeki gelişmeler elektronik ticaret araçlarının her geçen gün biraz

daha yoğun kullanılmasına sebep olmaktadır. Elektronik ticaretin yaygınlaşması, iş

yapma ve ticareti devam ettirme amacında olan işletmelerin rekabetçi üstünlük

sağlamak, karlılığı artırmak, maliyetleri azaltmak ve tasarruf gerekçeleri ile

uyguladıkları yönetim stratejilerinde köklü değişikliklere açmaktadır. İşletmeler

tarafından küresel rekabet ortamının oluşturduğu fırsatlardan yararlanabilmek ve

tehditlerden kaçınmak için esnek, çevik ve müşteri merkezli iş modellerinin

uygulanması zorunlu görülmektedir. Bilgi teknolojileri ve özellikle internet

teknolojisindeki gelişmelerin etkisi ile hızlanan globalleşme sürecinde elektronik

ticaret, işletmelere rekabet üstünlüğü sağlayacak stratejilerin ve iş modellerinin

41

Kenneth Arrow, “Knowledge as a Factor of Production”, Annual World Bank Conference an

Development Economics 1999, Der. Boris Pleskovic, Joseph E. Stiglitz, The World Bank,

Washington D.C., 2000, s. 18. 42

Özmen, Elektronik Ticaret, s. ix. 43

Coşkun, “Elektronik Ticaretin Gelişiminde Temel Dinamikler ve Gelişimi Önündeki Engeller”, s.

256.

81

uygulanmasında önemli bir araç olarak görülmektedir. Bu durum son yıllarda birçok

işletme tarafından tespit edilmekte, böylelikle elektronik ticaret uygulamalarının

yaygınlaşması hızlanmaktadır. İleride bilgi çağında küresel rekabet koşulları altında

varlıklarını korumayı ve rekabet üstünlüğü sağlamayı amaçlayan işletmeler için

bilişim teknolojileri kullanımı ve elektronik ticarete geçiş bir seçenek değil, bir

zorunluluk olarak görülmektedir. 44

İnternet'in yaygınlaşması ve ucuzlaması, başta gelişmekte olan ülkelerde olmak

üzere tüm dünyada elde edilmesi güç ve değerli bilgilere ulaşılmasında önemli bir

zaman ve maliyet tasarrufu getirmektedir. İnternet'in diğer iletişim araçlarına göre

daha hızlı ve ucuz olması, kaynak ve sermaye darlığı çeken gelişmekte olan ülke

firmalarının daha kolay rekabet edebilmesini sağlamaktadır. Elektronik ticaret, yeni

kurulmuş veya sermayesi küçük olan KOBİ‟lerle uluslararası sermaye olarak

tanımlanan büyük şirketlere aynı fırsatları sunmaktadır. Dolayısıyla firmalar arasında

fırsat eşitliği ile dünya piyasasında sermaye ve iş akışının daha dinamik ve değişken

olması sağlanabilmektedir. 45

Sermayesi ve imkanları sınırlı olan Küçük ve Orta Büyüklükte İşletmeler (KOBİ) için

ürünlerin, pazar sınırı ve yer arama sorunu olmaksızın bir web sitesi üzerindeki

sanal mağaza ile internetin bulunduğu her ortamda pazarlanabilmesi, üstelik bu

işlemler için gerekli olan zaman, mekan ve personel ihtiyacının çok da fazla

olmaması, çok daha geniş bir coğrafyada, tüm dünyada büyük bir müşteri kitlesine

ulaşma şansı ve müşteri portföyünün arttırılmasını kolaylaştırmaktadır. Bu imkanlar

sayesinde ithalat ve ihracat olanakları tüm dünyada kolaylaşmakta, KOBİ‟ler

arasından dünya ticaretinde öne çıkan işletmeler çoğalmakta ve sermayenin dünya

üzerindeki hareketi kolaylaşmaktadır. 46

Hatta KOBİ‟lerin, kurumsallaşmasını tamamlamış büyük işletmelere göre bazı

işlemlerde öne geçtikleri görülmektedir. Özellikle ürün ve hizmetlerinin tanıtımını çok

hızlı ve minimum masrafla yapılabildiği, yirmi dört saat tüm dünyadan siparişlerin

44

H. Kürşat Güleş, Hasan Bülbül, Ali Çelebi, “Küçük ve Orta Ölçekli İşletmelerde Elektronik Ticaret

Uygulamaları”, Selçuk Ünv., Sos. Bil. Ens. Dergisi, Konya, No: 9, 2003, s. 465. 45 Adem Öğüt, “E-ticaret”, Yeni İpekyolu Dergisi, Konya Ticaret Odası, Mayıs 2007, No. 231, s. 52. 46

İİB, “Elektronik Ticaret”, Export: İstanbul İhracatçı Birlikleri Yayın Organı, İstanbul, C. X,

Ocak 2000, s. 21.

82

alınabildiği ve satış gerçekleştirilebildiği B2C elektronik ticarette esnek müşteri

ihtiyaçlarına cevap vermede KOBİ‟lerin daha hızlı hareket ettikleri tespit edilmiştir. 47

Bilgi paylaşımının kolaylaşması, hızlanması ve ucuzlaması ile yeni ürünlerin

geliştirilmesi daha hızlı olmakta, prototip ürünlerin test edilmesi ve müşteri

ihtiyaçlarına göre yeniden dizaynı, hatta müşterilerin fikirleri ile yeni baştan

üretilmesi mümkün hale gelebilmekte, talebe karsı arz tarafının daha hızlı uyum

göstermesi sağlanmaktadır. Bu durum zaman, işgücü ve kaynak israfının önüne

geçilmesini taşma etkileri ile yatırım ve üretim maliyetlerinin azaltılmasını,

uluslararası piyasada rekabet gücünün ve pazar payının artırılmasını

sağlamaktadır.48

Elektronik ticarette yeni bir işletme kurmak için gereken sermaye sadece bir

bilgisayar ve bu bilgisayarın internete bağlanacağı bir telekomünikasyon ağ sistemi

üyeliğidir. Bir işletme için sabit gider olarak sayılabilecek kira, tabela, ulaşım gibi

giderler çoğunlukla geçersiz hale gelmekte, fiziksel mekana sahip işyeri algılaması

zayıflamaktadır. Geleneksel ticarette müşterinin kolay ulaşabileceği kira gideri

yüksek lüks alışveriş merkezlerindeki mağazalar yerine, web sitesinin arama

motorları ile kolay bulunabildiği, sesli ve görüntülü medya uygulamaları ile ürün

tanıtımının yapılabildiği çekici sanal mağazalar oluşturulmaktadır. İşletmelerin

fiziksel ihtiyaçları için gerekli olan kira ve büro gideri gibi masraflar azalmakta, yerini

telefon faturaları, bilgi işlem uygulama lisans ücretleri gibi masraf kalemleri

almaktadır. 49

İşletmelerde elektronik ticaretin yaygınlaşması ile işletmeler için sadece pazar

alanlarında, ürün satış ve tahsilat yöntemlerinde değişiklikler olmadığı

görülmektedir. Beraberinde hem işletmeler hem tüketiciler için internete ve ağ

yapılarına ulaşmada kullanılacak kablosuz bağdaştırıcılar, yazılım ve donanım ara

modülleri gibi yeni ürünlere, bu ürünleri üreten ve satan yeni iş kollarına ve bu

47


İİB, “Elektronik Ticaret”, s. 21. 49 Kamil Güngör, “Elektronik Ticaretin Vergilendirilmesinde Vergi Uluslararası İşbirliği”, Vergi

Dünyası, No: 251, Temmuz 2002, s. 134.

83

sektörlerde çalışacak yeni personele, bu personeli yetiştirecek ve eğitecek yeni bir

eğitim yapısına ihtiyaç duyulmaktadır. 50

İnternet ve bilgi teknolojilerindeki gelişmelerle elektronik ticaret sayesinde iş

hayatındaki problemlere ve ihtiyaçlara, yeni çözümler, yeni ticari yöntemler

sunulmaktadır. İnternet protokolleri ile sağlanan altyapıda, reklam, satış öncesi ve

sonrası servis hizmetleri, elektronik ödeme araçları gibi olanaklar ticareti geleneksel

seyrinden daha farklı boyutlara taşımaktadır. Bankacılık sistemi internet ve bilgi

teknolojilerine en çok ilgi gösteren sektörlerdendir. Kredi kartları, akıllı kart

uygulamaları, elektronik fon transferi gibi kavramlar iş çevrelerinde uzun zamandır

bilinmekte ve kullanılmaktadır. Günlük hayatta da, perakende ödemelerin önemli bir

kısmı kredi kartları yoluyla yapılmaktadır. 51

Bankacılık ve finans sisteminin bilgi teknolojilerini kullanımda önde olması, sadece

yeni ödeme yöntemlerinin ortaya çıkmasını değil aynı zamanda dünya finans

piyasalarına ulaşmada, o piyasalarda ticaret yapma imkanlarının işletmelere ve

sermaye sahiplerine sunulmasında da kolaylıklar sağlamıştır. Sermayenin

küreselleşmesi ve ticaretin zaman ve mekandan bağımsız yürütülmesine olanak

sağlayan bu kolaylıklar sayesinde sermayenin büyük ya da küçük ayrımı

yapılmadan çeşitli iş kollarında ihtiyaç duyulan alanlarda kullanılabilmesi ve global

ekonominin daha etkin büyümesi sağlanmaktadır. 52

Gelişmekte olan ülkelerde görülen sermaye darlığı, gelişmiş ülkelerin girişimcilerinin

ve sermayedarlarının müdahalesi ile aşılabilmektedir. Ayrıca bilim ve teknolojide

gelişmiş ülkelerin ileri seviyesi, henüz gelişmekte olan ülkeler tarafından daha

yakından takip edilebilmekte bilgi teknolojilerindeki gelişmeler neticesinde

globalleşen dünyada elektronik ticaretin etkisi ile teknoloji de globalleşmektedir. 53

Fakat bu durum beraberinde bilim ve teknolojiyi hızla toplumsal faydaya dönüştürme

kabiliyetine sahip, bilgi toplumu seviyesine erişmiş gelişmiş ülke sermayesinin henüz

endüstri toplumu dahi olamamış gelişmekte olan ülkelerde yeni ekonomik

50

Kaya, “E-ticaret”, Bilgisayar: İletişim Teknolojileri ve Elektronik Dergisi, s. 8. 51


2007, s. 59. 52

Güleş, Bülbül, Çelebi, “Küçük ve Orta Ölçekli İşletmelerde Elektronik Ticaret Uygulamaları”, s.

469. 53


84

hegemonyalar oluşturma riskini de artırmaktadır. Yeterli sermayeye sahip olmayan

gelişmekte olan ülkeler, teknolojik gelişmeleri bilgi teknolojileri sayesinde yakından

takip edebilmekte, üretmek ve geliştirmek için yeterli insan gücüne sahip olmasına

rağmen üretim katma değerini sermaye sahibine aktarmak zorunda kalmaktadır.

Üstelik gelişmekte olan ülke halkları bilgi teknolojilerinin hayatta sağladığı kolaylıklar

dolayısıyla üretim çıktılarına pazar olmakta bu durum da ülkeler arasındaki refah

düzeyi farkının daha da artmasına sebep olmaktadır. 54

4.2. Elektronik Ticaretin Sosyal Etkileri

Ticari faaliyetler ekonomi ile doğrudan bağlantılı olduğu için elektronik ticaretin de

aslında genel olarak ekonomiye etkileri değerlendirilmektedir. Elektronik ticaretin

ekonomik sisteme en önemli etkisi, engellerin daha az olduğu bir faaliyet alanı

yaratmasıdır. Bu engelleri kaldıran ve geniş faaliyet alanları açan asıl unsurun bilgi

ve internet teknolojilerindeki gelişmeler olduğu görülmektedir. Dolayısıyla elektronik

ticaretin de kullandığı bilgi ve internet teknolojisi hızındaki artışlar, maliyetindeki

düşüşler ve yaygınlaşmasındaki ilerlemeler ekonomik hayatı doğrudan

etkilemektedir. Bununla beraber elektronik ticaret, geleneksel ticarete göre araçların

kullanımı, işleyiş ve taraflar arasındaki ilişki tarzı açısından Tablo 2.2.‟de görüldüğü

gibi birçok farklılık getirmekte, yalnız ekonomik ilişkileri değil, ekonominin de

etkilediği toplumsal ilişkileri de yeniden düzenleme sürecini de ortaya

çıkarmaktadır.55

Ticari faaliyetlerde elektronik ticaret, geleneksel ticaretin tüm iş süreçlerinde

kullanılan yöntemlerinin yerine daha hızlı, daha ucuz, daha az hatalı kısacası daha

verimli yeni yöntemler sunmaktadır. Bu yöntemlerin kullanımı iş süreçlerinde etkili

olduğu kadar çalışanların yapısından, iş yapma alışkanlıklarına, tüketicilerin

ihtiyaçlarını giderme yöntemlerinden, işletmelerden beklentilerine kadar birçok

alanda sosyal etkiler olarak tanımlanabilecek farklılaşmalara sebep olmaktadır.

54


Küpoğlu, “Dünya ve Türkiye’de Perakendecilik ve E-ticaret Karşılaştırması”, s. 61.

85

Tablo 3.2. Elektronik ticaret-Geleneksel ticaret karĢılaĢtırması

Geleneksel Ticaret Elektronik Ticaret

Satın Alan ĠĢletme

Bilgi edinme yöntemleri Görüşmeler, dergiler,

kataloglar, reklamlar

Web sayfaları

Talep belirtme yöntemi Yazılı form Elektronik posta

Fiyat araştırması Kataloglar, görüşmeler Web sayfaları

Sipariş verme Yazılı form, faks Elektronik posta, EDI

Tedarikçi ĠĢletme

Stok kontrolü Yazılı form, faks, telefon Online veritabanı, EDI

Sevkiyat hazırlığı Yazılı form, faks, telefon Elektronik veritabanı,

EDI

İrsaliye kesimi Yazılı form Online veritabanı, EDI

Fatura kesimi Yazılı form Elektronik posta, EDI

SipariĢ Veren ĠĢletme

Teslimat onayı Yazılı form Elektronik posta, EDI

Ödeme programı Yazılı form Online veritabanı, EDI

Ödeme Banka havalesi, posta,

tahsildar

İnternet bankacılığı, EDI,

EFT

Kaynak: www.rtasarim.com/eticaret.asp

Elektronik ticaret, potansiyel olarak bütün üretici, tedarikçi, kullanıcı ve tüketicileri

aynı ortamda bir araya getirdiğinden, sanayi devriminden bu yana hayal edilen tam

rekabet piyasasına en yakın piyasa örneği olarak görülmektedir. Satıcı ve alıcıların

birbirini etkileyemeyecek kadar çok olduğu, piyasaya giriş ve çıkışların serbest

olduğu, piyasa hakkında bilgi sahibi olmada piyasadaki tüm aktörlerin aynı şartlara

sahip olduğu bir ortam elektronik ticarette sağlanabilmektedir. Bilgi toplumu

sürecinin en önemli hammaddesi bilgi ve bilgiye ulaşmanın da maliyetinin düşük

olması elektronik ticaretin sadece ticari etkilerinin değil sosyal, kültürel hatta politik

etkilerinin de incelenmesi gerekliliğini ortaya koymaktadır. 56

56

H. Alp Özel, “E-ticaretin Türkiye Ekonomisine Etkileri”, Çanakkale 18 Mart Ünv. Sos. Bil. Ens.,

İktisat Anabilim Dalı, Çanakkale, 2006, s. 97.

86

Bilgiyi üretmenin, paylaşmanın ve bilgiye ulaşmanın maliyetinin azalmasının hem

ekonomik alanlarda, hem de sosyal alanlarda genel olarak felsefi anlamda bir

şeffaflık ve açıklık sürecinin yaşanmasına zemin hazırladığı görülmektedir. Satın

alınan ürünlerle ilgili tüketicilerin birbirlerine olumlu ya da olumsuz görüşlerini

aktardıkları yorum ve paylaşım forumları giderek her türlü kişisel görüşün, fikrin ve

hatta özel hayatın paylaşıldığı ortamlara dönüşmektedir. 57

Yüz yüze ya da farklı ortamlarda insanların birbirlerinden saklama ihtiyacı

hissettikleri sırların, fikirlerin internet ortamında serbestçe paylaşıldığı görülmektedir.

Hatta sanal arkadaşlık ve evlilik siteleri ile hizmet sektöründe yeni bir ticari alanın

oluşmasına ve bu sektörde artan bir ekonomik hacme ulaşılmaktadır.

İnternet kullanımının yaygınlaşması elektronik ticarete ilgiyi artırmakta yeni bir

alışveriş şeklinin toplumda kabul görmeye başladığı görülmektedir. İnternet

üzerinden alışveriş, artan bir hızda tüketiciler tarafından kullanılmakta, firmalara ve

pazarlamaya yeni dinamikler katmaktadır. İnternet üzerinden alışveriş tüm dünyada

olduğu gibi Türkiye‟de de giderek yaygınlaşmaktadır. 58

Bankalararası Kart Merkezi‟nin yaptığı araştırmaya göre 2004 yılında internet

üzerinden alışveriş amacıyla yapılan işlem sayısı önceki yıla göre % 98, alışveriş

miktarı ise % 118 artış göstermiştir. Buna ek olarak, 2005 yılının ilk altı ayında ise

işlem sayısı 2004 yılının ilk altı ayına göre % 140 artış göstermiştir. 59

Kredi kartının yaygınlaşması toplumsal hayatta önemli bir yeri olan “bakkal amca”,

kavramını ve sosyal hayattaki etkinliğini ortadan kaldırmaktadır. İnternet ticareti

olarak da tanımlanan, web sitesi üzerinden alışveriş işlemleri ile tüketici hiçbir sosyal

ilişki kurmaya ihtiyaç hissetmeden alışveriş yapabilmekte, ihtiyaçlarını

giderebilmektedir. Bu durum toplumsal ilişkilerin azalmasına, “kalabalıkta yalnız

insan” tanımlamasının yaygınlaşmasına sebep olmaktadır. 60

Mahallede bulunan beyaz eşya bayi Ethem Efendi‟nin hangi eve hangi büyüklükte

buzdolabının yeterli olduğunu bildiği alışveriş kültürü değişmektedir. Kendi ihtiyacını

57

Yeşil, E-ticaret, s. 96. 58 Aykut Hamit Turan, “İnternet Alışverişi Tüketici Davranışını Belirleyen Etmenler: Geliştirilmiş

Teknoloji Kabul Modeli (E-TAM) ile Bir Model Önerisi”, Akademik Bilişim 2008, Çanakkale

Onsekiz Mart Ünv., Çanakkale, Şubat 2008, s.723. 59 (Çevrimiçi) http://www.bkm.com.tr/istatistik/e-ticaret/Aciklama.doc, 20.03.2008. 60

Derya Karaca, “Avrupa Birliğinde E-Ticaret Kavramı”, s. 31.

87

kendisi belirleyen, bilgi eksiğini o konuda meraklı birbirini hiç tanımayanların

oluşturduğu forum sitelerinden tamamlayan “bilinçli” tüketici dönemi yaşanmaktadır.

Yüz yüze kalındığında iyilik yapmaktan kaçınan bireylerin, bir forum sitesinde yardım

talep eden diğer bir internet kullanıcısına tüm gücüyle ve bilgisiyle yardımcı olmayı

çok önemsedikleri tespit edilmektedir.

Bu durumun arkasında yatan en önemli etkenin gelişmiş ve gelişmekte olan tüm

ülkelerin öncelikli amacının sanayi toplumundan bilgi toplumuna geçişi sağlıklı bir

şekilde gerçekleştirme istekleri olduğu görülmektedir. Çünkü bilgi toplumu ile birlikte

kabul edilen en önemli gerçek önceliğin bireyde olduğu gerçeğidir. Tüm süreçler,

hedeflenen tüm projeler, ortaya koyulan tüm çözümler bireyin ihtiyaçlarının

giderilmesi amacı ile yapılmakla birlikte toplumsal ilişkilerin göz ardı edildiği

görülmektedir. 61

4.3. Elektronik Ticaretin Çevreye Etkileri

Yirmi birinci yüzyılda dünyayı etkileyen en önemli tehditlerden birisi de gerek sanayi

ve üretim tesisleri tarafından, gerekse tüketiciler tarafından kaynakların hor kullanımı

dolayısıyla ortaya çıkan çevre problemleri olduğu görülmektedir. 2030 yılında dünya

nüfusunun % 50‟sinin su sıkıntısı çekeceği tahmin edilmekte, fakat içilebilir suyun %

22‟si üretim tesisleri tarafından tüketilmektedir. Bu ve benzer durumlar dolayısıyla

dünyanın yaşanabilir bir gezegen olarak kalabilmesi için kaynakların kullanımında

sınırlama getirecek birçok düzenleme tartışılmaktadır. Bu konuda dünya üzerinde

birçok aktivist kişi ve sivil toplum kuruluşu tarafından yönetimler üzerinde baskı

oluşturulmakta, halkı bilinçlendiren çalışmalar yürütülmektedir. 62

Bu çalışmalar henüz istenen başarıya ulaşamamış ve yeterince etkin durumda

olamasalar da büyük işletme yöneticilerinin % 80‟ninden fazlası çevre bilincine sahip

bir işletmenin marka değeri taşıdığına ve 5 yıl içerisinde de hukuki sınırlandırmaların

geleceğine inanmaktadırlar. 63

61 Bill Gates, Dijital Sinir Sistemiyle Düşünce Hızında Çalışmak, İstanbul, Doğan Kitapçılık, 1999,

s. 83. 62

Recep İleri, “Su Hayattır”, Çeküd E-Dergi, s. 9. (Çevrimiçi)

https://www.cekud.org/site/page.asp?dsy_id=1331, 22.12.2009 63

Tanfer, “Akıllı Dünya İçin Reçeteler”, s. 22.

https://www.cekud.org/site/page.asp?dsy_id=1331

88

Elektronik ticaret araçlarının kullanımı ile elde edilen en önemli faydanın tasarruf

olduğu ve tasarrufun da çevre için en önemli çözüm olduğu dikkate alınmaktadır.

Elektronik ticaret kullanan işletmelerde daha küçük ofis alanları yeterli olmakta,

işletme personeli daha az seyahate ihtiyaç duymakta, kıtalararası görüşmeler dahi

internet üzerinden gerçekleştirilebilmektedir. 64

Birçok onay işleminin ve prosedürün kağıt kullanmadan elektronik ortam üzerinde,

internet, intranet ya da extranet ağları ile yapılması işletmelerde önemli ölçüde kağıt

tasarrufu sağlamaktadır. 33,6 milyon abonesi bulunan Turkcell, 1,8 milyon

müşterinin elektronik faturayı tercih etmesi sayesinde yılda 164 ton kâğıt tasarruf

ettiğini açıklamıştır. Ayrıca ön ödemeli konuşma kontör ücretlerinin elektronik

ortamda yapılmasını öngören dijital kontör uygulaması ile yılda 45 ton kâğıt

tasarrufu sağlanmıştır. Mobil sistemler üzerinden trafik yoğunluk bilgisinin

öğrenilerek daha az yoğun bölgelere sürücülerin yönlendirilmesi için İstanbul

Büyükşehir Belediyesi tarafından yürütülen cep trafik servisi ile yakıt ve zamandan

tasarruf sağlanmaktadır. 2009 yılı içinde 11 milyon hizmet alımı olan bu sistemde

ortalama her bir sürücünün 10 dakika daha az trafikte beklediği hesaplanmış, 1

milyon saat zaman, 1,4 milyon litre benzin tasarrufu gerçekleştiği görülmüştür. 65

4.4. Elektronik Ticaretin Reklamcılığa ve Pazarlamaya Etkileri

İşletmelerin internetin yaygınlaşması ile birlikte geleneksel reklam tanıtım ve

pazarlama yöntemlerinin yanı sıra interneti ve diğer elektronik ticaret araçlarını da

pazarlama ve satış kanalı olarak kullanılmaktadır. Maliyetlerin azaldığı, hızın arttığı,

interaktif kelimesi ile tanımlanan müşteri ile iletişimin ve etkileşimin kolaylaştığı

elektronik ticaret, işletmeler için önemli bir alternatif dağıtım kanalı olarak

görülmektedir. 66

Web siteleri üzerinden her türlü ürünün ses, görüntü ve hatta diğer yazılım altyapısı

destekleri ile simülasyonları hazırlanabilmektedir. Fiziki bir mağaza ortamında

tanıtımının mümkün olamayacağı kadar çok çeşitli ürün internete ulaşabilen

64

Tanfer, “Akıllı Dünya İçin Reçeteler”, s. 23. 65

(Çevrimiçi) http://www.haberturk.com/ekonomi/haber/181141-Turkcell-eski-telefonu-yenisiyle-

degistirecek.aspx, 12.10.2009. 66

Özmen, Elektronik Ticaret, s. 74.

http://www.haberturk.com/ekonomi/haber/181141-Turkcell-eski-telefonu-yenisiyle-degistirecek.aspx

http://www.haberturk.com/ekonomi/haber/181141-Turkcell-eski-telefonu-yenisiyle-degistirecek.aspx

89

müşteriye yedi gün yirmi dört saat kesintisiz, mekandan bağımsız

sunulabilmektedir.67

İnternet kullanımının yaygınlaşması işletmelerin sadece kendi tanıtımlarını yaptıkları

web sitelerine sahip olmaları ile yetinmemelerini ve bir reklam mecrası olarak

internet ortamını kullanmaları sonucunu doğurmuştur. İnternet kullanıcılarının en çok

ziyaret ettiği sayfalarda ücretli ilk ticari reklamlar 1990‟lı yılların sonunda

yayınlanmaya başlamıştır. 68

Günümüzde ise internet reklamları yaygınlaşmış ve Reklamcılar Derneği‟nin

açıkladığı reklam mecraları reklam paylaşımı oranları rakamlarına göre 2009 yılında

reklam mecraları arasında internet reklam payı %5,2‟den % 7,1‟e yükselmiştir. 69

Elektronik ticaretle ortaya çıkan interaktif pazarlamanın en büyük avantajının

pazarlama iletişiminde maliyetin düşürülmesidir. Düşük maliyetli bir pazarlama

stratejisi ile marka imajını güçlendirmek için internet ve internet dışı klasik reklam

mecralarını birbirine entegre eden, görsel kampanyalar geliştirilebilmektedir.

Böylece günümüzde ticarette en önemli katma değerlerden olan marka imajı

oluşturulmasının bannerlar, etkileyici web sitesi tasarımları yardımıyla kolaylaştığı

görülmektedir. 70

Bu kapsamda bir diğer en önemli araç olarak elektronik postalar görülmektedir.

İşletmeler tarafından müşteri ilişkileri yönetimi adı altında müşterilerden temin edilen

elektronik posta adreslerine daha önce yapılan alışverişle alakalı olan yeni ürünler,

kampanyalar hakkında bilgilendirme mesajları gönderilmektedir. Ayrıca GSM

telefonlarında kullanılan kısa mesaj servisi (Short Message Service-SMS) hizmetinin

de geliştirilmesi ile elektronik ortamda reklam verenler için yeni bir mecranın

kullanımının daha yaygınlaştığı görülmektedir. 71

Elektronik ortamların ve yazılım programlarının ürünler, müşteriler ve taleplerle ilgili

olarak istatistiki veriler sağlamaya uygun altyapısı dolayısıyla pazarlamada stok

67



(Çevrimiçi) http://www.ntvturk.com/ekonomi/eksi-sozluk-microsoftu-birakti.html, 23.12.2009. 70

Adem Öğüt, “E-ticaret”, s. 51. 71


Teknolojileri Dergisi, C. I, No: 2, Temmuz 2003, s. 84.

http://www.ntvturk.com/ekonomi/eksi-sozluk-microsoftu-birakti.html

90

yönetimine, tedarik zinciri yönetimine ve işletme finans yönetimine de ek verimlilik

imkanları sunmaktadır. 72

4.5. Elektronik Ticaretin Ġstihdama Etkileri

Bilgisayar, internet ve bilgi teknolojilerindeki hızlı gelişimle birlikte iş piyasalarında

her geçen gün yeni ürünlerin, hizmetlerin ve bunlara bağlı olarak yeni üretim ve satış

pazarlama sistemlerinin kısaca yeni bir ekonomik sistemin etkinliği hissedilmektedir.

Bu yeni ekonomik düzende işletmelerin iş yapma biçimleri, iş süreçleri değişime

uğramaktadır. 73

Ticari iş süreçlerindeki değişimin neticesi olarak ortaya çıkan ve elektronik ticaret

olarak adlandırılan yeni ticari yapılanmanın istihdamın yapısında da değişime sebep

olduğu görülmektedir. Elektronik ticaretin fiziksel üretim sektörlerinde istihdama

etkisinin kısıtlı olduğu gözlenmektedir. Bununla birlikte özellikle hizmet üretiminde ve

üretilen mal ve hizmetlerin pazarlaması safhasında elektronik ticaretin iş süreçlerine

ve istihdama etkileri belirgin olarak hissedilmektedir. Geleneksel ticarette işlemlerin

yürütülmesinde aktif görevleri olan aracılar, komisyoncular ve perakende satıcıların

etkinliklerinin elektronik ticaretin iş süreçlerinde bu etkinliklerinin önemli ölçüde

azaldığı görülmektedir. 74

“Üreticiden tüketiciye” ya da “Fabrikadan halka” sloganıyla ortaya çıkan web siteleri

ve rekabette sertleşmenin sebep olduğu karlılık azalması gibi etkenler üreticiler

tarafından aracıları azaltma politikalarının oluşturulmasına sebep olmaktadır. Bu

durum başta dayanıklı tüketim malları sektörü gibi perakende ve toptan

pazarlamanın etkin istihdam gücünü oluşturduğu sektörlerde organizasyonların

yatay ve dikey olarak büzülmesi ve geleneksel ticarette rol alan bazı unsurların

ortadan kalkması sonuçlarını doğurmaktadır. 75

Elektronik ticaretin işletmeler arası ticarette (B2B) maliyetlerin azaltılması ve

verimliliğin artırılmasında önemli rol oynadığı görülmektedir. İş süreçlerinin kasa ve

72


Özmen, Elektronik Ticaret, s. ix. 74

Neslihan Coşkun, “Elektronik Ticaretin Gelişiminde Temel Dinamikler ve Gelişimi Önündeki

Engeller”, Çukurova Üniv. İ.İ.B.F., Maliye Bölümü, Yayınlanmamış Y. L. Tezi, Adana, 2004, s. 33. 75

Küpoğlu, “Dünya ve Türkiye’de Perakendecilik ve E-ticaret Karşılaştırması”, s. 62.

91

stok kontrol gibi aşamalarında barkod okuyucu kullanılan, işlemlerin elektronik

ortamda gerçekleştirildiği bir süpermarkette, otomasyon ve bilgisayar kontrolünde

envanterdeki ürünlerin takibi yapılabilmektedir. Ürünlerin satış eğilimlerinin izlendiği

gerektiğinde siparişin üreticiye sistem tarafından verildiği, sipariş formu, gönderilen

fatura neticesinde ödeme emri gibi formların otomatik hazırlandığı ve satış, üretim,

dağıtım ve muhasebe bölümlerine iletildiği bir sistemde birçok faaliyet için personel

gereksiniminin asgari düzeye ineceği bilinmektedir. 76

İşsizliğin artması anlamına gelen bu durum diğer bir sektörde, bilgi teknolojileri,

hizmetleri üretim ve pazarlamasında yeni iş sahalarının açılması ile büyük ölçüde

telafi edilmektedir. Gartner‟in yaptığı bir araştırmaya göre elektronik ticaret

sayesinde 2010 yılına kadar AB bünyesinde 20 milyon yeni iş imkanı yaratılacağı

belirtilmektedir. 77

Elektronik ticaretin yaygılaşmasının bir yandan yeni iş alanları, görev ve unvanlar

ortaya çıkarırken, diğer yandan büyük oranda “dijital okuryazarlık” olarak ifade

edilen, bilgisayar uygulamalarına yatkın olmayan işgücünün eğitimini, dönüşümünü

ya da değişimini kısaca işsiz kalmasını hızlandırdığı görülmektedir. Elektronik

ticaretin yaygınlaşma hızındaki göstergeler ile birlikte ortaya çıkan bilgisayar ve

iletişim teknolojileri konusunda eğitimli insan gücü ihtiyacı, ulusal eğitim

politikalarının yeniden gözden geçirilmesini gerekli hale getirmektedir. 78

Eğitimli işgücü istihdamı ve işsizlik oranları dünya genelinde de benzer gelişmeleri

işaret etmektedir. Nitelikli iş gücünün veya beyaz yakalıların diğerlerine göre

istihdam edilme olanakları daha fazla olmakta, işsizlik oranları daha düşük seviyede

gerçekleşmektedir. Nitekim, ABD‟de 1970 yılında orta öğretim ve altında eğitim

alanların işsiz kalma oranları % 4.6 iken lise eğitimi ve üzerinde eğitim alanların işsiz

kalma oranları % 2.5 düzeyinde gerçekleşmiş, 1990 yılında ise ortaöğretim ve

altında tahsil görenlerde işsizlik oranı % 8.5 iken, lise ve üzeri eğitim almışlarda bu

oran % 3.8 olarak gerçekleşmiştir. 2001 yılında ise ortaöğretim ve altı tahsile sahip

işsizlerin, lise ve üzeri eğitime sahip işsizlerin 2.24 katı olduğu tespit edilmiştir.79 Bu

76

Adem Öğüt, “E-ticaret”, Yeni İpekyolu Dergisi, Konya Ticaret Odası, Temmuz 2004, s. 27. 77


Küpoğlu, A. g. e., s. 63. 79

John P. Martin, “The Extend of High Unemployment in OECD Countries,” Symposium of

Reducing Unemployment, Federal Reserve Bank of Kansas City, Wyoming, 1994, s. 25.

92

rakamlardan anlaşılacağı üzere eğitim düzeyi yükseldikçe işsiz kalma riski eğitim

düzeyi düşük olanlara göre daha az olmakta, aradaki oran da açılmaktadır. 80

Bu şartlar altında elektronik ticaretin istihdam üzerinde iki farklı şekilde etkide

bulunduğu ifade edilmektedir. Elektronik ticaretin yeni iş alanlarının ortaya

çıkmasına sebep olması dolayısıyla olumlu, var olan iş sahalarında yeni

tanımlamalara ve yapılanmalara sebep olarak iş sahalarında görevlerin yeniden

oluşturulması ve bazı iş alanlarının ortadan kalkmasına sebep olması dolayısıyla da

olumsuz etkileri söz konusu olmaktadır. 81

Elektronik ticaretin istihdama doğrudan etkisinin şimdilik sınırlı olduğu, fakat yapılan

analizlere göre ileri teknoloji üretim teknolojisine destek olacak ürünlerin ve bilgi

teknolojisi mal ve hizmet üretiminde hızlı bir artış görülmektedir. Beraberinde

verimlilikte ve yatırımlarda artış beklenen sürecin orta ve uzun vadede özellikle bilgi

teknolojileri sektöründe istihdamı artırıcı etkide bulunması beklenmektedir. 82

80

Yumuşak, “Elektronik Ticaretin Gelişmekte Olan Ülkelere Etkileri”, s. 302. 81

Terry Schau, “Use: Here, There and Anywhere”, Occupational Outlook Quarterly, Winter 2000-

2001, s. 47. 82

Koçak, “Elektronik Ticaret ve İstihdama Etkisi”, s. 457.

93

DÖRDÜNCÜ BÖLÜM

ELEKTRONĠK TĠCARETĠN DAYANIKLI TÜKETĠM MALLARI

SEKTÖRÜNE ETKĠLERĠNĠN ĠSTANBUL ÖLÇEĞĠNDE SAHA

ARAġTIRMASI ĠLE DEĞERLENDĠRĠLMESĠ

1. Elektronik Ticaretin Dayanıklı Tüketim Malları Sektöründe

Ġstihdama Etkileri

İnternet ve bilgi teknolojilerindeki gelişmeler elektronik ticaretin kapsamının her

geçen gün genişlemesine sebep olmaktadır. Yeni ürünlerin, hizmetlerin ve bunlara

bağlı olarak yeni üretim ve satış pazarlama sistemlerinin etkinliği hissedilmektedir.

Bu gelişmelerle birlikte işletmelerin iş yapma biçimleri ve iş süreçleri değişime

uğramaktadır. 1

Elektronik ticaretin yaygınlaşması ile birlikte üretici-son kullanıcı arasındaki aracılar

azalmaktadır. Bu durumun işlemlerin hızlanmasına, ürüne ulaşmanın

kolaylaşmasına ve tüketiciler açısından fiyatların düşmesine sebep olmasının yanı

sıra üreticilerin de birçok ek maliyetlerden kurtulduğu görülmektedir. Aracıların

azalması olarak da değerlendirilen bu durum üreticiden ürünü alıp perakendeciye

ulaştıran toptan dağıtım firmalarının hem iş yükünün hem de istihdamının

azalmasına sebep olmaktadır. 2

Elektronik ticaretin fiziksel üretim sektörlerinde istihdama etkisinin kısıtlı olduğu

gözlenmektedir. Bununla birlikte özellikle hizmet üretiminde ve üretilen mal ve

hizmetlerin pazarlaması safhasında elektronik ticaretin iş süreçlerine ve istihdama

etkileri belirgin olarak hissedilmektedir. Geleneksel ticarette işlemlerin

yürütülmesinde aktif görevleri olan aracılar, komisyoncular ve perakende satıcıların

1 Şule Özmen, Ağ Ekonomisinde Yeni Ticaret Yolu E-ticaret Elektronik Ticaret, 2.bs, İstanbul,

İst. Bilgi Ünv. Yay., 2006, s. ix. 2 Mustafa Taşlıyan, Elektronik Ticaret: Kavramlar ve Uygulamalar, Kahramanmaraş, Sakarya

Kitabevi, 2006, s. 99.

94

etkinliklerinin elektronik ticaretin iş süreçlerinde bu etkinliklerinin önemli ölçüde

azaldığı görülmektedir. 3

Dayanıklı tüketim malları sektöründeki işletmelerin personel istihdam alanlarından

reklam ve pazarlama, sipariş alma, fiyat bildirimleri, stok takip ve muhasebe işlemleri

gibi birimlerde internet altyapısının yaygınlaşması ile personel istihdam oranı

düşmektedir. Elektronik ticaret araçlarını kullanımının yaygınlaşması bu birimlerde

istihdama azaltıcı yönde etkilemektedir. 4

Bununla birlikte elektronik ticaretin istihdama sadece azaltıcı yönde etkide

bulunduğu kabul görmemektedir. İşletmelerde ortaya çıkan yeni ihtiyaçlar

neticesinde bilgi işlem, çağrı merkezi sistemleri, internet tanıtım grubu gibi yeni

birimlerin kurulması elektronik ticaretin istihdama olumlu etkide bulunduğu alanlar

olarak görülmektedir. 5

Ayrıca elektronik ticaretle birlikte geleneksel ticarette etkinliği yüksek olan iş

kollarından etkinliği kaybeden hatta yok olanlar olmaktadır. Diğer iş kollarında ise iş

tanımları, iş yapma şekli ve iş için gereken şartlar, eğitim, altyapı, teknik donanım ve

özelliklerin değiştiği görülmektedir. Geleneksel ticarette asgari özelliklere sahip

personelin yapabildiği depo takip ve ürün sorumluluğu görevini, yeni ekonomik

modelde taşınabilir bilgisayar ve barkod cihazlarını kullanabilecek düzeyde İngilizce

ve teknik araç kullanma kabiliyetine sahip personel yapabilmektedir. 6

İstihdam edilen personelin eğitim durumu her geçen gün daha fazla önemli hale

gelmektedir. Elektronik ticaretin yaygılaşmasının bir yandan yeni iş alanları, görev

ve unvanlar ortaya çıkarırken, diğer yandan büyük oranda “dijital okuryazarlık”

olarak ifade edilen, bilgisayar uygulamalarına yatkın olmayan işgücünün eğitimini,

dönüşümünü ya da değişimini kısaca işsiz kalmasını hızlandırdığı görülmektedir. 7


Engeller”, Çukurova Üniv. İ.İ.B.F., Maliye Bölümü, Yayınlanmamış Y. L. Tezi, Adana, 2004, s. 33. 4 Ahmet Yeşil, E-ticaret, İnternet Ortamında Ticaret, İstanbul, Kum Saati Yayınları, 2008, s. 97.

5 Orhan Koçak, “Elektronik Ticaret ve İstihdama Etkisi”, İstanbul Ünv., İktisat Fak. Sosyal Siyaset

Konferansları Dergisi, İstanbul, No: 50, 2005, s. 458. 6 Taşlıyan, Elektronik Ticaret, s. 116.

7 Can Küpoğlu, “Dünya ve Türkiye’de Perakendecilik ve E-ticaret Karşılaştırması”, Marmara Ünv.,

Sos. Bil. Ens., İktisat Anabilim Dalı, Yayınlanmamış Y. L. Tezi, İstanbul, 2008, s. 63.

95

Bu durum işletmelerin uygun özelliklere sahip personel istihdam etme, kendi

personelini eğitime tabi tutma ya da dışarıdan hizmet alma seçeneklerine

yönlendirmektedir. Özellikle bilgi teknolojileri kaynaklı hizmet alımı en çok tercih

edilen yöntemlerdendir. Bilgi işlem sistemleri onarım, bakım işlemleri, web sitesi

tasarım ve güncelleme hizmetleri gibi dışarıdan alınabilen hizmetler işletme içinde

tutulacak personel sayısını azaltmaktadır. Bu durum da dayanıklı tüketim malları

sektöründe de işletme içi istihdamın azaldığı gibi bir sonuca ulaşılmasına sebep

olmaktadır. 8

İşsizliğin artması anlamına gelen bu durum diğer bir sektörde, bilgi teknolojileri,

hizmetleri üretim ve pazarlamasında yeni iş sahalarının açılması ile büyük ölçüde

telafi edilmektedir. 9

Bu şartlar altında elektronik ticaretin dayanıklı tüketim malları sektöründe personel

istihdamına etkilerinin yapısal yönü; var olan iş sahalarında yeni tanımlamalara ve

yapılanmalara sebep olarak iş sahalarında görevlerin yeniden oluşturulması ve bazı

iş alanlarının ortadan kalkmasına sebep olması şeklinde görülmektedir. 10

Elektronik ticaretin dayanıklı tüketim malları sektöründe istihdama yer ve şekil

değiştirici yöndeki etkisinin olduğu bir diğer iş kolu ise ileri teknoloji ürünlerin üretim

ve satış sahaları olarak görülmektedir. Bu sektörler de ürettikleri ürün ve sundukları

hizmet itibariyle dayanıklı tüketim malları ya da tüketici elektroniği sektörü olarak

tanımlanabilmektedir. Günümüzde ve önümüzdeki dönemde ileri teknoloji ürünlere

talebin olağanüstü artması beklenen bir durum olarak görülmektedir. Bu beklentinin

beraberinde verimlilikte ve yatırımlarda artışı getireceği ve sürecin devamında orta

ve uzun vadede özellikle bilgi teknolojileri sektöründe istihdamın artması

beklenmektedir.

8 Orhan Koçak, “Elektronik Ticaret ve İstihdama Etkisi”, s. 462.

9 Özel, “E-ticaretin Türkiye Ekonomisine Etkileri”, s. 104.

10 Terry Schau, “Use: Here, There and Anywhere”, Occupational Outlook Quarterly, Winter 2000-

2001, s. 47.

96

2. Saha AraĢtırmasının Değerlendirilmesi

2.1. AraĢtırmanın Önemi ve Amacı

Bilgi toplumuna dönüşüm sürecinde ekonomik, sosyal, politik ve kültürel hayat

yeniden şekillenmektedir. İletişim ve bilgi teknolojilerindeki hızlı gelişim, elektronik

ticaretin ekonomik etkinliğinin artmasına olanak sağladığı görülmektedir. Elektronik

ticaretin sağladığı imkanlar ticari hayatta tüm sektörleri ve iş piyasasını yeniden

şekillendirmektedir. İşyeri, işletme, işveren, işçi ve sendika gibi kavramların yeniden

tanımlandığı, değişime uğradığı bir süreç yaşanmaktadır. 11

Bu değişim sürecinden personel istihdamının da kısmen doğrudan, kısmen de

dolaylı olarak etkilendiği tespit edilmektedir. Bu etkilerin sektörlere göre değişik

şiddetlerde olduğu da görülmektedir. Yirminci yüzyılın son döneminde birçok ülkede

iş kaynağı olarak görülen perakende, toptan satış ve dağıtım yapan işletmelerde

elektronik ticaretin kullanımının etkilerinin kısa vadede istihdamı azaltıcı yönde

olduğu tahmin edilmekle birlikte bu konuda net, bilimsel veriler bulunmamaktadır.

Orta ve uzun vadede ise elektronik ticaretin istihdamı artırıcı yönde etkilemesi

beklenmektedir. 12

Yapılan araştırmalara göre ülkemizde elektronik ticarette ve sanal mağaza

uygulamalarında en yoğun ilgi, dayanıklı tüketim malları olarak da adlandırılan

elektrikli ev eşyaları ve elektronik ürünlere gösterilmektedir. Dolayısıyla elektronik

ticaretin etkilerinin en yoğun görülen sektörün dayanıklı tüketim malları sektörü

olması beklenmektedir. Özellikle perakende mağazacılık ve toptan dağıtım

işletmelerden geleneksel yöntemlerdeki yoğunlukta işgücü istihdam eden ya da

sipariş, teslim ve stok kontrol gibi süreçlerde geleneksel yöntemleri kullanmaya

devam eden işletmelerin elektronik ticarete geçiş yapan işletmeler karşısında

rekabet gücünü kaybettiği görülmektedir. 13

11

Koçak, “Elektronik Ticaret ve İstihdama Etkisi”, s. 456. 12

A. g. e., s. 457. 13

Fatih Balkan, “Türkiye’de E-ticaret Nereden Nereye”, s. 3, (Çevrimiçi)

http://www.platinmarket.com/turkiyede_eticaret_nereden_nereye-pkh172.html, 16.12.2009.

http://www.platinmarket.com/turkiyede_eticaret_nereden_nereye-pkh172.html

97

Bu çalışmada, dayanıklı tüketim malları sektöründe faaliyet gösteren perakende

mağazacılık, toptan satış ve dağıtım yapan işletmelerin elektronik ticaret araçlarını

kullanım yaygınlığının, elektronik ticaretin devam ettirmekte oldukları ticari

faaliyetlere ve istihdama etkisinin bilimsel bir yöntemle tespit edilmesi

amaçlanmıştır.

2.2. AraĢtırmanın Kapsamı ve Sınırları

Ticaret odaları ve kamu kurumları nezdinde yapılan araştırmalarda Türkiye

genelinde dayanıklı tüketim malları sektörünü hedef alan bir çalışmada ana kütleyi

temsil edebilecek örnek sayısına ulaşmanın bu çalışmanın kapsamında mümkün

olmadığı görülmüştür. Gerçekçi bir ölçme ve çalışmanın başarılı olması için İstanbul

ölçeğinde bir saha araştırması yapılmasına karar verilmiştir. Ayrıca araştırmada

İstanbul‟un tercih edilmesinin bir diğer nedeni de ülke genelinde ticari faaliyetlerin

İstanbul‟da yoğunlaştığının bilinmesidir.

2.3. AraĢtırmanın Metodolojisi

Bütün saha araştırmalarında anket bir yöntem olarak kullanılmaktadır.

Cevaplayıcılardan alınmak istenen bilgilerin toplamak amacıyla biçimlendirilmiş veri

formları anket olarak tanımlanmaktadır. 14

Bu çalışmada da elde edilmek istenen bilimsel verilere ulaşabilmek için, dayanıklı

tüketim malları sektöründe faaliyet gösteren işletmelerin üst düzey yöneticilerinin ya

da bilgi işlem departmanı sorumlularının cevaplamaları hedeflenerek bir anket

hazırlanmıştır.

Hazırlanan anketin EK-2‟de görülen anket formu ile yüz yüze mülakat yöntemi ve

EK-1‟de görülen web-anket çalışması ile internet sitesi üzerinden anket yöntemi

uygulanmıştır.

Bir saha araştırmasına başlanmasının ilk aşaması ana kütlenin belirlenmesidir. Ana

kütle olarak insanlar, ülkeler veya işletme ve kurumlar seçilebilmektedir. Eğer

14

Mahir Nakip, Pazarlama Araştırmaları: Teknikler ve (SPSS) Destekli Uygulamalar, Seçkin

Yayıncılık, 2. bs., Ankara, 2006, s. 119.

98

yapılacak çalışmanın tüm ana kütleye uygulanmasının maliyet yüksekliği, süre

uzunluğu gibi çeşitli sebeplerle mümkün olamayacağı kadar büyükse, ana kütleyi

temsilen sadece bir kesimine ulaşılma yöntemi olarak bilinen örnekleme yöntemleri

kullanılmaktadır. 15

Bu çalışmada, ana kütlenin işletmelerden seçilmiş olması, dolayısıyla işletme

yöneticilerinin ankete katılmaktan kaçınmaları beklendiğinden uygulamayı

kolaylaştırmak amacıyla ana kütleden cevaplama ihtimali yüksek olanlara ulaşmak

şeklinde de tanımlanabilen Şekil 3.1.‟de görülen örnekleme yöntemlerinden

ihtimalsiz örnekleme çeşitlerinden kolayca örnekleme tercih edilmiştir. 16

ġekil 4.1. Örnekleme yöntemleri

Kaynak: Mahir Nakip, Pazarlama Araştırmaları: Teknikler ve (SPSS) Destekli Uygulamalar,

Seçkin Yayıncılık, 2. bs., Ankara, 2006, s. 203.

Anketin ana kütlesi olarak seçilen İstanbul ilinde dayanıklı tüketim malları

sektöründe faaliyet gösteren işletmelerin sayısı ve iletişim bilgileri İstanbul Ticaret

Odası kayıtlarından 1204 olarak tespit edilmiştir. 17

15

Nakip, Pazarlama Araştırmaları, s. 195. 16

A. g. e., s. 204. 17

(Çevrimiçi)http://www.ito.org.tr/wps/portal/!ut/p/c5/dY5BCoMwFETP4gHK_xRtzDKWagRTaxOo

ZiMipRiqESuKnr4uuunCmeVjHgMatnbV1LyqsbFd9YYc9KnE2514IT9iKjjBOEpCRJVhxAg8IEe3l

MbvxTLmyXqelFkzFIOYPyZbBKvlYWjTxlrWcUNxdpxto_-

s0YVSjNEPpJtSVNL78Z0whCu37RMK0GT3m_BAQRFA3049n5F9ASj8JLw!/ , 28.08.2009.

Örnekleme Yöntemleri

İhtimalsiz Örnekleme İhtimalli Örnekleme

Kolayca

Örnekleme

Yargısal

Örnekleme

Kota

Örneklemesi

Kartopu

Örneklemesi

Basit

Tesadüfi

Örnekleme

Sistematik

Örnekleme

Katmanlı

Örnekleme

Küme

Örneklemesi

Alan

Örneklemesi

99

Tespit edilen ana kütleden ankete cevap vermeyi kabul edebilecek olanlar yüz yüze

anket yapmak için ziyaret edilmiş, ya da işletme yöneticilerine anket formunu içeren

web sitesi adresi linki elektronik posta ile ulaştırılmıştır.

2.4. Anketin Güvenilirliği

Anket hazırlığı sürecinde, alana çıkılmadan 20 gün önce yakın çevrede bulunan

dayanıklı tüketim malları sektöründe faaliyet gösteren işletmelerden 5 yönetici ile

yüz yüze pilot uygulama gerçekleştirilmiştir.

Pilot uygulamada soru dilinin cevaplayıcılar için uygunluğu, soruların anlaşılırlığı ve

sektör gerçekleri ile uyumluluğu, anketi uygulama süresinin uzunluğu ve anketteki

görsel tasarım sorgulanmıştır. Bu uygulamada elde edilen veriler kontrol edilmiş

gerekli düzenlemeler neticesinde anketin soruları, soruların sorulma yöntemi,

cevapları ve anketin uygulama yöntemi tespit edilmiştir.

2.5. AraĢtırmanın Varsayımları

Araştırma kapsamında yapılan anket çalışmasının veri toplamak için uygun bir araç

olduğu, ihtimalsiz kolayca örnekleme yöntemi ile seçilen örnek grubunun yeterli

olduğu ve ana kütleyi anlamlı bir şekilde temsil ettiği, ankete katılan işletme

yöneticilerinin soruları doğru algılayıp cevapladıkları varsayılmıştır.

2.6. AraĢtırmanın DeğiĢkenleri

Bu çalışmada yürütülen saha çalışmasının bağımlı değişkeni elektronik ticaretin

istihdama etkileri olarak tanımlanmıştır. Araştırmanın bağımsız değişkenleri ise,

İşletmelerin sermaye yapısı

İşletmelerin faaliyet alanları,

İşletmelerin ciroları,

İşletmelerin elektronik ticareti kullanma seviyeleri,

İşletmelerin elektronik ticaretten faydalanma oranları,

olarak tanımlanmıştır.

100

2.7. AraĢtırmanın Hipotezleri

Bu çalışmada üç hipotez test edilmiştir.

1- Elektronik ticaret kullanım süresi ile istihdamda kalifiye personel sayısı artışı

arasında ilişki vardır,

2- İşletmelerin elektronik ticaret ödeme araçlarını tercih etmeleri ile elektronik ticareti

tercih ederken tahsilat işlemlerini kolaylaştırma isteği arasında ilişki vardır,

3- Elektronik ticarette beklenen faydaların karşılanması oranları ile işletmelerin

elektronik ticarete hazır olmamaları yargısı arasında ilişki vardır.

2.8. Anket Hakkında Genel Bilgiler

Yürütülen saha araştırması için hazırlanan ankette toplam 20 soru sorulmuş, bu

sorulardan bir tanesi hariç tamamı tüm katılımcılara yöneltilmiştir. 12. soru ise

sadece web sitesi üzerinden perakende satış yapan işletmelere yöneltilmiştir.

Sorulardan dördü ile işletmeler hakkında genel demografik bilgileri almak, yedisi ile

işletmenin elektronik ticarete ilgi ve kullanım seviyesini ölçmek, ikisi ile elektronik

ticaretin işletmedeki istihdama etkisini tespit etmek amaçlanmıştır. Yedi soru da

elektronik ticaret araçlarını kullanan işletmede ortaya çıkan genel etkiler, avantajlar

ve dezavantajlar ölçülmüştür.

Saha araştırması öncesi tahminler doğrulanmış, işletmelerin gerek yöneticilerinin

gerek bilgi işlem birimi personelinin ankete katılmaktan kaçındıkları gözlemlenmiştir.

Ankete katılması için başvurulan 385 işletmeden toplam 84 işletmenin ankete cevap

verdiği, bu işletmelerin %69‟u olan 58 adedinin internet üzerinden ankete katıldığı

görülmüştür.

2.9. AraĢtırmadan Elde Edilen Bulgular ve Değerlendirmeler

Saha araştırması kapsamında yapılan anketten elde edilen veriler SPSS 14.0

programı yardımıyla yüzde ve frekans metodu ile değerlendirilecek, oluşturulmuş

hipotezler ise çapraz tablolar ve ki-kare analizi ile test edilecektir.

101

2.9.1. Yüzde ve Frekans Metodu

Yüzde ve frekans metodunda değişken özelliği taşıyan herhangi bir olayın sayısal

olarak ifade edilmesi amaçlanmaktadır. Araştırmada tanımlayıcı analizin

gerçekleştirilmesi amacıyla yapılmaktadır. Ölçüm sonucunun anlamlı

sınıflandırmalara dağılımının yapılması şeklinde gerçekleştirilir. Tanımlayıcı istatistik

değerler olarak da isimlendirilen frekans, yüzde oranı, geçerli yüzde oranı ve

kümülatif (birikimli) yüzde oranı bilgilerini içeren gözlemlerden ibarettir. 18

2.9.2. Yüzde ve Frekans Metodu ile Değerlendirme

Anketin ilk soruları işletmelerin demografik bilgilerini tespit amaçlı sorular olarak

düzenlenmiştir. Bu kapsamda işletmelerin sermaye yapısını belirleyen sorunun

cevap seçeneklerinde özel, uluslar arası ve kamu varken, Tablo 4.1.‟de görüldüğü

gibi ankete katılan işletmelerin arasında kamu işletmesine rastlanmamıştır. Bu

durumun en önemli sebebi dayanıklı tüketim malları sektörünün kamusal kuruluş

olması beklenen bir sektör olmamasıdır.

Tablo 4.1. ĠĢletmelerin sermaye yapısı

Frekans Yüzde

(%)

Özel Sermaye 81 96,4

Uluslararası Sermaye 3 3,6

Kamu 0 0

Toplam 84 100,0

Ankete katılan işletmelerin kuruluş yıllarının tespiti ile ortaya çıkan durum Tablo

4.2.‟de sunulmuştur. Bu soruya altı firmanın cevap vermediği görülmüş, yapılan

araştırma neticesinde cevap vermeyen firmaların 1 yıl ya da daha kısa süre önce

kurulduğu tespit edilmiştir. Cevapsızlar değerlendirilme dışı tutulduğunda ankete

katılan işletmelerin %69,2‟sinin 2000 yılından daha sonra kurulduğu görülmektedir.

Soruyu cevapsız bırakan işletmeler de elde edilen bilgi ile dağılıma katıldığında

ankete katılan işletmelerin %71,4‟ü son 10 yıl içerisinde kurulmuş olduğu ifade

edilebilir.

18

Nakip, Pazarlama Araştırmaları, s. 258.

102

Tablo 4.2. ĠĢletmelerin geçmiĢleri

Frekans Yüzde

(%)

3 yıl ve daha az 15 19,2

4-10 yıl arası 39 50,0

11 yıl ve daha fazla 24 30,8

Toplam 78 100,0

Tablo 4.3.‟de ankete katılan işletmelerin birden fazla cevap şıkkı işaretlemeye izin

veren soru tipi ile tespit edilen faaliyet alanları çizelgesi görülmektedir. En fazla

tercih edilen faaliyet alanı olarak görülen “perakende mağazacılık” alanının

cevaplayıcılar tarafından işaretlenen “diğer, sanal mağaza” seçeneği ile

birleştirildiğinde daha yüksek bir orana ulaştığı görülmektedir. İkinci yüksek seçenek

olarak ortaya çıkan ithalatın yaygınlığı ise bilgi ve iletişim teknolojilerindeki gelişimle

global pazarlarla ilişki kurmanın kolaylaşmasının bir neticesi olarak görülmektedir.

Tablo 4.3. ĠĢletmelerin faaliyet alanları

Faaliyet alanı Tercih edilme sıklığı

Perakende mağazacılık 55

İthalat ve pazarlama 46

Diğer (Sanal mağaza) 32

Bölgesel dağıtım satış 29

Hizmet satışı 23

Üretim ve pazarlama 8

Tedarikçi (yan sanayi) 5

Diğer (Teleshopping) 4

Diğer (alışveriş komisyon

sitesi) 1

103

Tablo 4.4. ĠĢletmelerin ciro büyüklüklerine göre dağılımı

Ciro (milyon

TL)

2007 2008 2009

Fre-kans

Yüzde (%)

Top- lamlı

yüzde (%)

Fre-kans

Yüzde (%)

Top- lamlı

yüzde (%)

Fre-kans

Yüzde (%)

Top-lamlı

yüzde (%)

1'den küçük

4 6,7 6,7 2 3,2 3,2 1 1,6 1,6

1 - 5 arası 29 48,3 55,0 32 50,8 54,0 30 47,6 49,2

5 - 25 arası

16 26,7 81,7 17 27,0 81,0 19 30,2 79,4

25'ten büyük

11 18,3 100,0 12 19,0 100,0 13 20,6 100,0

Toplam 60 100,0 63 100,0 63,0 100,0

Tablo 4.4.‟te görülen ankete katılan işletmelerin ciro büyüklüklerine göre dağılımı

tablosunda, ankete katılan işletmelerin mikro ölçekli KOBİ, küçük ölçekli KOBİ, orta

ölçekli KOBİ ve büyük ölçekli işletme olarak sınıflandırılmıştır. 19

Ankette sorulan ciro rakamlarına işletmelerden cevap vermeme oranının %28,6 gibi

yüksek bir oran olması işletmelerin bu tarz saha araştırmalarına mesafeli

yaklaşımlarının bir sonucu olarak görülmektedir.

Elektronik ticaret uygulamaları ile işletmelerin ciro olarak da büyüme gösterdikleri,

2007 rakamlarına göre mikro ölçekli KOBİ sınıfındaki işletme miktarının %75

oranında azalmasından çıkarılmaktadır. Aynı şekilde büyük ölçekli işletme miktarının

da 2007‟den 2009‟a yüzde 2,3 arttığı görülmektedir.

Bir diğer soruya verilen cevapta işletmelerin tamamının elektronik ticarete ilk adım

olarak görülen web sitesine sahip olduğu görülmektedir.

Tablo 4.5. ĠĢletmelerde bilgi iĢlem birimi

Frekans Yüzde (%)

Evet var 57 67,9

Hayır yok 27 32,1

Toplam 84 100,0

İşletmelerde elektronik ticaretin istihdamı artırıcı etkisinin bir sonucu ve yeni bir

istihdam alanı olarak bilgi işlem birimi sorgulamasında işletmelerin %67,9‟unun en

19

Fatih Kuran, “KOBİ Nedir, KOBİ tanımı”, KOBİ Rehberi ve İş Geliştirme Platformu,

(Çevrimiçi) http://www.kobilerim.com/detay.asp?blogno=313, 21.01.2010.

http://www.kobilerim.com/detay.asp?blogno=313

104

az bir bilgi işlem personeli istihdam ettiği görülmektedir. Tablo 4.6.‟da da istihdam

edilen personel sayılarının dağılımı görülmekte, toplamda ise 261 bilgi işlem

personeli istihdamı tespit edilmektedir. Bu sayı toplam frekansa bölündüğünde

ortalama istihdam edilen bilgi işlem personeli sayısının 4,58 olduğu görülmektedir.

Tablo 4.6. ĠĢletmelerde bilgi iĢlem personeli sayıları

Frekans

Yüzde (%)

1 kiĢi 13 22,81

2 kiĢi 12 21,05

3 kiĢi 8 14,04

4 kiĢi 4 7,02

5 kiĢi 3 5,26

6 kiĢi 7 12,28

8 kiĢi 4 7,02

12 kiĢi 5 8,77

35 kiĢi 1 1,75

Toplam 57 100

Tablo 4.7. ĠĢletmelerde elektronik ticaret kullanım geçmiĢi

Frekans

Yüzde

(%)

Toplamlı yüzde

(%)

1 yıldan az 1 1,2 1,2

1 yıl 4 4,8 6,0

2 yıl 12 14,3 20,3

3 yıl 21 25,0 45,3

4 yıl 24 28,5 73,8

5 yıl 15 17,8 91,6

6 yıl 4 4,8 96,4

7 yıl 2 2,4 98,8

8 yıl 1 1,2 100,0

Toplam 84 100,0

Tablo 4.7.‟de elektronik ticaret kullanımının son yıllardaki artışı göze çarpmakta,

cevaplayıcıların %91,6‟sının son beş yılda elektronik ticarete başladığı

görülmektedir. Bir diğer açıdan değerlendirme yapıldığında 5 beş yıl öncesine göre

elektronik ticaret kullanan işletme sayısının on kattan fazla arttığı görülmektedir. Son

iki yılda elektronik ticaret yatırımı yapan işletme oranı olan %6 ile iki yıl önceki bir

yıllık oran olan %14,3 karşılaştırıldığında global ekonomik krizin etkisi ile bilgi

teknolojilerine yapılan yatırımların da azaldığı tespit edilmektedir.

105

Tablo 4.8. ĠĢletmelerde elektronik ticaretle yapılan satın alma ve satıĢların

genel cirolara oranı

Satın alma SatıĢ

Frekans

Yüzde

(%) Frekans

Yüzde

(%)

% 25’den az 41 48,81 28 33,33

% 26 ile % 50 arası 29 34,52 14 16,67

% 51 ile % 75 arası 2 2,38 8 9,52

% 76’dan çok 12 14,29 34 40,48

Toplam 84 100,0 84 100,0

İşletmelerin satın alma ve satış işlemleri cirolarındaki elektronik ticaret oranının

değerlendirildiği sorularla dayanıklı tüketim malları sektöründe işletmeler arası

elektronik ticaret ( B2B) ile işletmeler ile müşteriler arası elektronik ticaret (B2C) ciro

karşılaştırılması yapılması amaçlanmıştır. Analiz sonucunda işletmelerin sadece

%16,67‟si yaptıkları satın almalarının yarısından fazlasını B2B elektronik ticaret

kapsamında yaparken, işletmelerin %50‟si yaptıkları satışın yarısından fazlasını

B2C elektronik ticaret kapsamında yaptıkları tespit edilmiştir.

Fakat bu durum dünyadaki genel istatistiklerle uyumlu görülmemektedir. ABD

Hazine Bakanlığı verilerine göre B2B elektronik ticaret ciro olarak, B2C elektronik

ticaretin yaklaşık on katı olarak tespit edilmektedir. 20

Türkiye‟de dayanıklı tüketim malları sektöründe ortaya çıkan bu değerlendirme,

ülkemizde web sitesi üzerinden perakende alışverişin arttığı şeklinde

değerlendirilmektedir.

20

Robert F. Miller, “E-Commerce 2007”, U.S. Department of Commerce Census Bureau Report,

28 Mayıs 2009, s. 9.

106

Tablo 4.9. ĠĢletmelerde elektronik ticaret öncesi ve sonrası personel istihdam

değiĢimi

Frekans

Yüzde (%)

Azalan 7 8,33

Aynı kalan 16 19,05

Artan 61 72,62

Toplam 84 100,0

Tablo 4.9. ve Tablo 4.10.‟da işletmelerde elektronik ticarete geçişin istihdama etkisi

değerlendirilmiştir. Tablo 4.9.‟da görüldüğü gibi elektronik ticaret araçlarının

kullanımından sonra işletmelerin %72,62‟sinde istihdam artarken, %19,05‟inde aynı

kalmış, %8,33‟ünde ise azalmıştır. İşletmelerdeki istihdam değişimlerinin

sebeplerinin cevaplayıcıların yargıları ile değerlendirildiği Tablo 4.10.‟da ise

istihdamın artışındaki esas sebep olarak işlerin büyümesi gösterilmekte, ayrıca

kalifiye personel sayısının, bilgi işlem personeli sayısının arttığı da ifade

edilmektedir. Vasıfsız personel sayısının azalması da elektronik ticaretin istihdama

bir diğer önemli etkisi olarak kabul edilmektedir.

Bu durum hem çalışma öncesi belirtilen hipotezleri, hem de önceki çalışmalarda

yapılan tahminleri doğrulamaktadır. 21

21

Koçak, “Elektronik Ticaret ve İstihdama Etkisi”, s. 457.

107

Tablo 4.10. ĠĢletmelerde elektronik ticaretin istihdama etkisi

Ortalama n Cevapların yüzde dağılımı (%)

1 2 3 4 5

Kalifiye personel sayısı artmıştır

3,93 84 7,2 3,7 17,7 32,1 39,3

İşler büyüdüğü için personel sayısı artmıştır

3,89 84 3,6 10,8 14,4 35,6 25,6

Vasıfsız personel sayısı azalmıştır

3,50 84 7,1 14,3 14,3 50,0 14,3

Bilgi işlem personeli artmıştır 3,46 84 10,7 3,6 25,0 50,0 10,7

Bazı birimler kapatılmıştır 2,71 84 14,3 21,4 42,8 21,4 0,0

Personel sayısı azalmıştır 2,68 84 10,7 39,3 25,1 21,3 3,6

Hiç değişiklik olmamıştır 2,32 84 25,0 39,4 21,4 7,1 7,1

Kalifiye personel sayısı azalmıştır

1,79 84 57,1 14,3 25,0 0,0 3,6

Not: 1-Kesinlikle katılmıyorum, 2-Katılmıyorum, 3-Fikrim yok, 4-Katılıyorum, 5-Kesinlikle

Katılıyorum

Tablo 4.11.‟de internet ticareti olarak da adlandırılan web sitesi üzerinden

perakende alışveriş yapan işletmelerin satışını yaptığı ürün gruplarının dağılımı

görülmektedir. Bu dağılıma göre ülkemizde tüketiciler dayanıklı tüketim malları ile

ilgili alışverişlerini diğer ürünlere göre daha fazla elektronik ticaretle yapmaktadırlar.

Bilgisayar ve internet kullanıcılarının büyük çoğunluğunun aynı zamanda iyi birer

elektronik ürün tüketicisi olması, dayanıklı tüketim malları olarak tanımlanan

ürünlerin homojen ve belirli özellikler sahip ürünler olması ve internetten yapılan

alışverişle ilgili tüketici güveninin artması bu durumunun sebepleri olarak

gösterilmektedir. 22

22

Balkan, “Türkiye’de E-ticaret Nereden Nereye”, s. 5.

108

Tablo 4.11. Web sitesi üzerinden perakende satıĢ yapan iĢletmelerin ürün

grubu satıĢ sıralaması

1. sıra

2. sıra

3. sıra

4. sıra

5. sıra

6. sıra

7. sıra

Toplam Yüzde

(%)

Elektronik ve bilgisayar

45 0 0 3 6 3 0 351 25,7

Elektrikli ev eşyaları ve mutfak gereçleri

6 36 3 3 0 0 0 285 20,8

Anne, bebek ve çocuk bakımı, sağlık ve kozmetik

9 6 24 3 3 3 0 246 18,0

Kitap - CD - DVD Kırtasiye ve ofis gereçleri

3 0 12 15 9 0 3 171 12,5

Oyuncak 0 0 6 9 15 6 9 132 9,6

Giyim, ayakkabı, takı, aksesuar

0 3 0 6 9 15 9 108 7,9

Evcil hayvan ihtiyaçları

0 0 0 6 0 15 21 75 5,5

Toplam 1368 100,0

Tablo 4.12.‟de işletmelerin ödemelerinde kullandığı bedel transfer araçları

değerlendirilmekte, geleneksel ticaret araçları olan çek, senet ve nakit ödemelerin

yerini elektronik ticaret ödeme araçlarına terk ettiği tespit edilmektedir.

İşletmelerin tahsilatlarında müşterilerin kullanımına sunulan ödeme araçları arasında

en çok kredi kartı tercih edilmesine rağmen ödemelerde EFT tercih edilmesinde

çoğunlukla tüzel kişilik olan işletmelere ait kredi kartı sayısının, gerçek kişilerin kredi

kartı sayısına oranla çok az olmasından kaynaklandığı düşünülmektedir. 23

Tablo 4.12. ĠĢletmelerde ödeme yöntemlerinin karĢılaĢtırması

Ödeme Ortalama n Cevapların yüzde dağılımı (%)

1 2 3 4

EFT 3,14 84 7,1 17,9 28,6 46,4

Kredi kartı 2,68 84 3,5 46,3 28,8 21,4

Mailorder 2,21 84 21,4 46,4 21,4 10,8

Çek 2,04 84 28,6 46,4 17,9 7,1

Nakit 1,82 84 35,7 53,6 3,6 7,1

Senet 1,32 84 75,0 21,4 0,0 3,6 Not: 1-Hiç, 2-Bazen, 3-Sık sık, 4-Her zaman

23

(Çevrimiçi) http://www.bkm.com.tr/yillara-gore-istatistiki-bilgiler.aspx, 24.12.2009.

http://www.bkm.com.tr/yillara-gore-istatistiki-bilgiler.aspx

109

Tablo 4.13. ĠĢletmelerde tahsilat yöntemlerinin karĢılaĢtırması

Tahsilat Ortalama n Cevapların yüzde dağılımı (%)

1 2 3 4

Kredi kartı 3,46 84 0,0 17,6 18,1 64,3

EFT 3,11 84 7,1 17,9 32,1 42,9

Mailorder 3,04 84 14,3 17,6 18,1 50,0

Nakit 2,21 84 3,6 75,0 17,9 3,6

Çek 2,18 84 21,4 46,4 25,0 7,1

Senet 1,5 84 67,9 17,9 10,7 3,6 Not: 1-Hiç, 2-Bazen, 3-Sık sık, 4-Her zaman

Tablo 4.14. ĠĢletmelerde elektronik ticarete geçiĢi etkileyen faktörler

Ortalama n Cevapların yüzde dağılımı (%)

1 2 3 4 5

Teknolojiyi yakından takip etme isteği

4,43 84 0,0 0,0 9,5 36,9 53,6

Alışveriş yapılan firmaların (üretici ya da müşteri) talebi

4,25 84 1,2 1,2 2,4 45,2 50,0

Rakip firmaların elektronik ticarete geçmesi

4,07 84 2,4 9,5 9,5 32,2 46,4

Geleneksel yöntemlerde maliyetlerin artması

3,82 84 2,4 1,2 19,1 58,3 19,0

Geleneksel yöntemlerde hataların artması

3,39 84 2,4 15,5 22,6 51,2 8,3

Not: 1-Hiç etkili değil, 2-Etkisi yok, 3-Fikrim yok, 4-Etkili, 5-Çok etkili

İşletmelerde elektronik ticarete geçişi etkileyen faktörlerin değerlendirildiği Tablo

4.14.‟de işletme yönetimlerinin elektronik ticarete geçişte maliyet düşürme, hataların

azaltılması ve verimliliğin artırılması gibi içi faktörlerden daha çok dış faktörlerin

etkisinde kaldığı görülmektedir.

Bu durumun en önemli sebebinin elektronik ticaretin gerçek faydalarını işletme

yönetimlerinin elektronik ticarete geçişten sonra fark edebilmeleri olduğu

düşünülmektedir.

110

Tablo 4.15. ĠĢletmelerde kullanılan elektronik ticaret iĢlemleri

Kullanım sıklığı

n Yüzde

(%)

Reklam ve tanıtım faaliyetleri 75 84 89,3

Kredi kartı ile tahsilat işlemleri 73 84 86,9

E-maille sipariş alma ve sipariş verme işlemleri 70 84 83,3

Müşteri hizmetleri bilgi servisleri 70 84 83,3

Web sitesi üzerinden perakende alışveriş işlemleri (internet ticareti)

64 84 76,2

İnteraktif bankacılık işlemleri 62 84 73,8

Web sitesi üzerinden tahsilat işlemleri 60 84 71,4

SGK işlemleri ve diğer vergi ödemeleri 56 84 66,7

Alışveriş yapılan firmaların (müşteri - üretici) yedek parça ve ürün stok kontrol işlemleri

44 84 52,4

Firma içi özel ağ ve program ile işlemlerin koordinasyonu

35 84 41,7

Satış sonrası hizmetler yazılımı 34 84 40,5

İthalat ihracat gümrük beyanname işlemleri 34 84 40,5

Bayii ve tedarikçilerin dahil olduğu özel ağ bağlantısı ile işlemlerin koordinasyonu

29 84 34,5

Müşteri hesap mutabakat işlemleri 20 84 23,8

Mevzuat ve yönetmeliklerin internetten takibi 18 84 21,4

Alım ve satım sözleşmeleri imzalama (E-imza kullanarak)

13 84 15,5

Çözüm ortağı firmalar ile ar-ge çalışmalarını yürütme 11 84 13,1

İhalelerin takibi ve katılım işlemleri 10 84 11,9

Sigorta işlemleri 5 84 6,0

Diğer (TV aracılığı ile satış) 4 84 4,8

İşletmelerin ürünlerini ve hizmetlerini tanıtmada vazgeçilmez mecralardan birisinin

internet olduğu yapılan araştırmada görülmektedir. Nitekim ankete katılan

işletmelerin tümünün bir web sitesi olduğu görülmüştür. Ayrıca web siteleri

üzerinden reklam ve tanıtım hizmeti sağlayan işletmelerin ve bu sektörde çalışan

istihdamının artması beklenmektedir.

Tablo 4.15.‟te de görüldüğü gibi elektronik ticaret ödeme araçları ile de geleneksel

yöntemlere göre daha fazla tercih edilmektedir. Günümüzde yapılan araştırmalar

göre internet üzerinden yapılan alışverişin yarısından fazlasında ödemeler kredi

kartı ile yapılmaktadır. Bu araştırmanın sonuçları da bu durumu doğrulamaktadır.

111

Ticari hayatta elektronik ticarette iletişimi hızlandıran elektronik posta ve benzeri

yöntemler, faks gibi geleneksel yöntemlerin yerini tamamen aldığı görülmektedir.

Birçok işletmede teknik bilgiler ya da stok bilgileri hakkında müşteri bilgilendirmeleri

ve işletme içi haberleşmelerde elektronik posta kullanılmaktadır.

Elektronik devlet uygulamaları kapsamında kamu kurumları tarafından sunulan vergi

ödemeleri, SGK işlemleri gibi ticari hayatı kolaylaştırıcı araçların yoğun olarak

kullanıldığı tespit edilmiştir.

Rekabetin artması işletmelerde müşteri sadakatini ve memnuniyetini artıracak

çözümler ve uygulamalarda da elektronik ticaretin yaygın olarak kullanıldığı

görülmektedir.

Tablo 4.16. ĠĢletmelerin elektronik ticarette sağladıkları fayda oranı

Frekans

Yüzde (%)

% 25’den az 9 10,7

% 26 ile % 50 arası 30 35,7

% 51 ile % 75 arası 27 32,1

%76’dan fazla 18 21,4

Toplam 84 100,0

Tablo 4.16.‟da görüldüğü gibi elektronik ticarete geçiş yapan işletmelerin yarısından

fazlası, %53,5‟i elektronik ticaretten %50‟den fazla fayda gördüğünü belirtmiştir. Bu

durumu Tablo 4.18.‟deki elektronik ticarete geçişle görülen faydaların

ortalamalarının yüksek olması da doğrulamaktadır.

Tablo 4.17. ĠĢletmelerin elektronik ticarete geçiĢte beklediği faydalar

Beklenen fayda Beklenti kuvveti

n

Alıcı ve satıcılarla daha sağlıklı ve hızlı bağlantı kurmak

84 84

Müşteri portföyünü artırmak 72 84

Firma bilinirliliğini artırmak 69 84

Maliyetleri azaltmak 63 84

Tahsilat işlemlerini kolaylaştırmak 54 84

Rekabette öne geçmek 51 84

İnsan kaynaklı hataları azaltmak 45 84

Verimliliği artırmak 30 84

112

Anket çalışmasında işletmelere elektronik ticarete geçerken bekledikleri faydaları

belirtmeleri istenmiş ve cevap şıklarının işaretlenme sıklığına göre beklenti kuvveti

değerlerine ulaşılmıştır.

Tablo 4.17. ile Tablo 4.18. karşılaştırıldığında; Tablo 4.17.‟de işletmelerin beklediği

faydalar sıralamasında beşinci sırada olan tahsilat işlemlerini kolaylaştırma, Tablo

4.18.‟deki elde edilen faydalar sıralamasında ikinci sıraya yükselmektedir. Bu durum

ödemelerde kullanılan kredi kartı ve benzeri banka garantili ödeme yöntemlerinin

işletmelerde alacak tahsilatı zorluklarının önemli ölçüde kaldırmasını sağladığını

göstermektedir.

Tablo 4.18. ĠĢletmelerin elektronik ticarete geçiĢle gördüğü faydalar

Ortalama n Cevapların yüzde dağılımı

(%)

1 2 3 4 5

Alıcı ve satıcılarla daha sağlıklı ve hızlı bağlantı kurmaya

4,39 84 0,0 0,0 0,0 60,6 39,4

Tahsilat işlemlerini kolaylaştırmaya

4,39 84 0,0 0,0 9,3 39,5 51,2

Müşteri portföyünü artırmada 4,18 84 0,0 0,0 14,1 53,9 32,0

Firma bilinirliliğini artırmaya 4,04 84 5,9 5,9 0,0 60,7 27,5

İnsan kaynaklı hataları azaltmaya

3,82 84 0,0 7,1 14,3 68,0 10,6

Rekabette öne geçmeye 3,82 84 0,0 5,9 10,8 75,0 8,3

Maliyetleri azaltmada 3,75 84 0,0 3,6 28,6 57,0 10,8

Not: 1-Hiç faydalı olmadı, 2-Faydası olmadı, 3-Fikrim yok, 4- Faydalı oldu, 5-Çok faydalı

oldu

113

Türkiye İstatistik Kurumu‟nun 2009 yılında yaptığı bir araştırmada işletmelerin

elektronik ticarete geçişlerini engelleyen veya sınırlandıran nedenler araştırılmıştır.

Bu nedenlerden en önemlilerinin %56,4 ile müşterilerin elektronik ticarete hazır

olmamaları, %55,0 ile sunulan ürün ve hizmetlerin elektronik ticaret için uygun

olmaması ve %48,0 ile ödemelerle ilgili güvenlik problemleri olduğu tespit

edilmiştir.24

Tablo 4.19. da bu araştırma sonuçları ile uyumluluk göstermektedir. En önemli

neden olan işletmelerin ticari faaliyetlerinde muhatap oldukları müşterilerinin hazır

olmaması bu araştırmada da yaşanan en önemli problem olarak belirtilmektedir.

Tablo 4.19. ĠĢletmelerde elektronik ticarete geçiĢtikten sonra yaĢanan

problemler

Problemler YaĢanma

sıklığı n

Yüzde (%)

Elektronik ticaret prosedürlerine alışveriş

yapılan firmaların hazır olmaması 61 84 72,6

Eğitim sorunları 43 84 51,2

Bilgi teknolojisi danışman firmanın yeterli destek

sağlamaması 41 84 48,8

Güvenlik problemi 38 84 45,2

Ek maliyetlerin ortaya çıkması 33 84 39,3

Kamu kurumları ile ilişkilerde problemler 23 84 27,4

Yanlış donanım ve yazılım seçimi 12 84 14,3

Tam olarak faydasının tespit edilememesi 7 84 8,3

2.9.3. Çapraz Tablolar ve Ki-Kare Analizi

Yüzde analizi ve frekans metodunda kullanılan tek değişkenli basit tablolardan farklı

olarak, değişkenlerin birbiri ile ilişkilerinin karşılaştırıldığı çapraz tablolar iki veya

daha fazla değişken içermektedirler. Değişken değerleri oranlara çevrilerek ihtimalli

24


Ankara, No: 202, Kasım 2009, s. 2.

114

tablolar (contingency tables) oluşturulmaktadır. Bu tablolara uygulanan Pearson Ki-

Kare testi ile ilişki katsayısı elde edilir. 25

Ki–Kare dağılımı ilk olarak 1900‟lü yıllarda Pearson tarafından ortaya atılmıştır. Ki-

Kare dağılımı oldukça yaygın ve birçok maksatla kullanılan bir dağılım yöntemi

olarak bilinmektedir. Genelde araştırmalarda çeşitli kategorilere giren

cevaplayıcıların ya da değişkenlerin değerleri ile ilgilenilir. Fakat bazen de

araştırmacının seçilen bir değişkenin diğerleri ile ilişkisini ya da diğer değişkenlerden

farklı olarak ne sıklıkta ortaya çıkıp çıkmadığını test etmesi gerekmektedir. Bu gibi

durumlarda ve sayısal veya oransal değerlerin karşılaştırılması ile ilgili testlerde

Pearson Ki-Kare‟ye ihtiyaç duyulmaktadır. Pearson Ki-Kare dağılımı özellikle

uygunluk, bağımsızlık, varyans, homojenlik ve bağımlı grupların testinde


Ki-Kare ilişki katsayısı (Contingency Coefficient) olarak tanımlanan, sıfır ile bir

arasında değer alan, fakat hiçbir zaman sıfır ya da bir olmayan bir oran değeridir.

İlişki katsayısı iki ya da daha fala değişken arasında yapılan testte değişkenler arası

ilişkinin kuvvetini belirlemektedir. Bu katsayı değerinin, oluşturulan çapraz tabloda

satır ve sütun sayısının birbirine eşit olduğu durumlarda daha güvenilir olduğu, bire

ne kadar yaklaşırsa değişkenler arasında ilişkinin o kadar kuvvetli olduğu

bilinmektedir. 27

Pearson Ki-Kare testinde değişkenlerin ve yüzde frekans metodunda elde edilen

tablo değerlerinin doğrudan kullanılması her araştırmada uygun değildir. Öncelikle

sayısal olmayan veriler ilk olarak sayıya dönüştürülmelidir. Ayrıca her bir hücreye

düşen gözlem sayısının beşten büyük olması gerekmektedir. Herhangi bir hücrede

beşten az gözlem sayısı bulunuyorsa, birbiri ile ilişkili değerler birleştirilerek gözlem

sayıları beşin üstüne çıkarılmalıdır. Bu durumda çapraz tablodaki değişkenler

arasındaki ilişkinin varlığını ya da yokluğunu ifade eden, sıfırla bir arasında bir değer

25


Fatih Söylemez, “Türkiye’deki İlk 1000 Büyük İşletme İçin B2B Durum Değerlendirmesi”,


2006, s. 15. 27

Nakip, A. g. e., s. 297.

115

olarak fi düzeltmesi ya da fi ilişki katsayısı olarak adlandırılan bir değer daha


Pearson Ki-Kare çapraz tablolarının 2x2 den fazla oluştuğu durumlarda fi ilişki

katsayısının bir diğer türü olarak Kramer‟in V oranı da kullanılmaktadır. Fakat

değişkenler arası ilişkinin durumu hakkında bilgi vermediği bilinmektedir. 29

Bu araştırmada hipotezlerimize Pearson Ki-Kare Uygunluk Testi uygulanarak ilişki

katsayıları tespit edilecektir. Test sırasında hücrelerde beşten az değer bulunmasına

engel olunması amacıyla birbiri ile ilişkili değerler birleştirilerek 3x3 ve 2x2 çapraz

tablolar elde edilmiştir. 3x3 ve 2x2 çapraz tablolar için ilişki katsayılarının alabileceği

maksimum değerler Tablo 4.20.‟de hesaplanmıştır.

Tablo 4.20. Maksimum iliĢki katsayısı (Contingency Coefficient) değer tablosu

Satır x Sütun Maksimum ilişki katsayısı

(Contingency Coefficient) değeri (Cmax)

2 x 2 % 71

3 x 3 % 82

Kaynak: Mahir Nakip, Pazarlama Araştırmaları: Teknikler ve (SPSS) Destekli Uygulamalar,

Seçkin Yayıncılık, 2. bs., Ankara, 2006, s. 297.

2.9.4. Hipotezlerin Ki-kare Analizi ile Testi

2.9.4.1. Hipotez 1

H0: Elektronik ticaret kullanım süresi ile istihdamda kalifiye personel sayısı artışı

arasında ilişki vardır.

Bu hipotezin test edilmesi sırasında Tablo 4.7.‟de aktarılan işletmelerde elektronik

ticaret kullanım geçmişi ile Tablo 4.10‟da işletmelerde elektronik ticaretin istihdama

etkisi tablosundaki “kalifiye personel sayısı artmıştır” yargısı arasındaki ilişki ele

alınmıştır.

28


A. g. e., s. 298.

116

Çapraz tabloda her bir hücrede beşten fazla gözlem olmasının sağlanması ve

analizin güvenilirliğinin sağlanması amacıyla, elektronik ticaret geçmişinde süreler 0-

2 yıl, 3-5 yıl ve 6 yıldan fazla şeklinde sınıflandırılmıştır. Aynı şekilde işletmelerde

kalifiye personel sayısı artışı yargısının cevaplarında da “Kesinlikle katılmıyorum” ile

“Katılmıyorum” cevapları ve “Katılıyorum” ile “Kesinlikle Katılıyorum” cevapları

birleştirilmiştir. Bu değişimler neticesinde 3x3 çapraz tablo elde edilmiş, bu tabloya

ilişkin Pearson Ki-Kare değeri ve önem derecesi Tablo 4.21.‟de, ilişki katsayısı ise

Tablo 4.22.‟de elde edilmiştir.

Bu değerlere göre hipotez 1 için önem derecesi 0,05‟den küçük, 0,000 çıkmış ve

hipotez doğrulanmıştır. Perason Ki-Kare değeri 20,963 olarak tespit edilmiştir. İlişki

katsayısının %44,7 olduğu göz önüne alınarak, iki değişken arasında orta kuvvette

bir ilişki olduğu söylenebilir.

Tablo 4.21. Hipotez 1 için Ki-Kare testi

Değer df

Önem derecesi (2-yönlü)

Pearson Ki-Kare değeri 20,963 4 ,000

Örnek sayısı 84

Tablo 4.22. Hipotez 1 için simetrik ölçüm değerleri

Değer İlişki

değeri Fi Katsayısı ,500 ,000

Cramer‟in V oranı ,353 ,000

İlişki katsayısı (Contingency Coefficient)

,447 ,000

Örnek sayısı 84

2.9.4.2. Hipotez 2

H0: İşletmelerin elektronik ticaret ödeme araçlarını tercih etmeleri ile elektronik

ticareti tercih ederken tahsilat işlemlerini kolaylaştırma isteği arasında ilişki vardır.

Bu hipotezin test edilmesi sırasında işletmelerde tahsilat yöntemlerinin

karşılaştırıldığı Tablo 4.13.‟deki altı ödeme aracından elektronik ticarette kullanılan

kredi kartı, EFT ve Mailorder ödeme yöntemleri ile Tablo 4.18.‟de elektronik ticarete

117

geçişte elde edilen faydalardan “tahsilat işlemlerini kolaylaştırmaya” değişkeni

aralarındaki ilişki tek tek ele alınmıştır.


analizin güvenilirliğinin sağlanması amacıyla, ödeme yöntemlerinin kullanımında

“Hiç” ile “Bazen” ve “Sık sık” ile “Her zaman” yargıları birleştirilerek sınıflandırılmıştır.

Aynı şekilde işletmelerde elektronik ticarete geçişin tahsilat işlemlerini

kolaylaştırmaya etkisi ile ilgili olarak yargılarda, “Hiç faydalı olmadı” ile “Faydası

olmadı” ve “Faydalı oldu” ile “Çok faydalı oldu” cevapları birleştirilmiştir. Bu

değişimler neticesinde 3x2 çapraz tablolar elde edilmiştir. Elektronik ticaretin tahsilat

işlemlerinin kolaylaştırılmasına etkisi ile kredi kartı arasında oluşan çapraz tabloya

ilişkin Pearson Ki-Kare değeri ve önem derecesi Tablo 4.23.‟de, ilişki katsayısı ise

Tablo 4.24.‟de elde edilmiştir. Ayrıca elektronik ticaretin tahsilat işlemlerinin

kolaylaştırılmasına etkisi ile Mailorder arasındaki ilişkiyi analiz eden değerler Tablo

4.25. ve Tablo 4.26.‟da, EFT ile ilişkiyi analiz eden değerler Tablo 4.27. ve Tablo

4.28.‟de görülmektedir.

Tablo 3.23.‟de görüldüğü gibi hipotez 2 kredi kartı ödeme yöntemi için önem

derecesi 0,05‟den büyük, 0,139 çıkmış ve hipotez reddedilmiştir.

Tablo 4.23. Hipotez 2 - Kredi kartı için Ki-Kare testi

Değer df



Örnek sayısı 84

Tablo 4.24. Hipotez 2 – Kredi kartı için simetrik ölçüm değerleri

Değer İlişki

değeri Fi Katsayısı -,162 ,139



,159 ,139

Örnek sayısı

Tablo 4.25.‟de görüldüğü gibi hipotez 2 mailorder ödeme yöntemi için önem

derecesi 0,05‟den büyük, 0,935 çıkmış ve hipotez reddedilmiştir.

118

Tablo 4.25. Hipotez 2 - Mailorder için Ki-Kare testi

Değer df

Önem derecesi (2-

yönlü)

Pearson Ki-Kare değeri ,007 1 ,935

Örnek sayısı 84

Tablo 4.26. Hipotez 2 – Mailorder için simetrik ölçüm değerleri

Değer İlişki

değeri

Fi Katsayısı ,009 ,935



,009 ,935

Örnek sayısı 84

Tablo 4.27.‟de görüldüğü gibi hipotez 2 bir ödeme yöntemi olarak EFT için önem

derecesi 0,05‟den küçük, 0,002 çıkmış ve hipotez doğrulanmıştır. Perason Ki-Kare

değeri 9,333 olarak tespit edilmiştir. İlişki katsayısının %31,6 olduğu göz önüne

alınarak, iki değişken arasında orta kuvvette bir ilişki olduğu söylenebilir.

Tablo 4.27. Hipotez 2 - EFT için Ki-Kare testi

Değer df



Örnek sayısı 84

Tablo 4.28. Hipotez 2 – EFT için simetrik ölçüm değerleri

Değer İlişki

değeri

Fi Katsayısı ,333 ,002



,316 ,002

Örnek sayısı 84

2.9.4.3. Hipotez 3

H0: Elektronik ticarette beklenen faydaların karşılanması oranları ile işletmelerin

elektronik ticarete hazır olmamaları yargısı arasında ilişki vardır.

119

Bu hipotezin test edilmesi sırasında Tablo 4.16.‟da aktarılan işletmelerin elektronik

ticarete geçişte elde edilen fayda oranının % olarak sınıflandırması ile Tablo

4.19.‟da işletmelerde elektronik ticarete geçiş sonrası yaşanan problemlerden

“elektronik ticaret prosedürlerine alışveriş yapılan işletmelerin hazır olmaması”

yargısı arasındaki ilişki ele alınmıştır.


analizin güvenilirliğinin sağlanması amacıyla, elektronik ticaretten fayda elde etme

oranları “%50‟den” az ve “%51‟den çok” şeklinde yeniden sınıflandırılmıştır. Diğer

değişken olan “elektronik ticaret prosedürlerine alışveriş yapılan işletmelerin hazır

olmaması” yargısı çoktan seçmeli olması dolayısıyla cevaplar “evet” ve “hayır”

şeklinde yeniden sınıflandırılmıştır. Bu değişimler neticesinde 2x2 çapraz tablo elde

edilmiş, bu tabloya ilişkin Pearson Ki-Kare değeri ve önem derecesi Tablo 4.29.‟da,

ilişki katsayısı ise Tablo 4.30.‟da elde edilmiştir.

Tablo 4.29.‟da görüldüğü gibi hipotez 3 için önem derecesi 0,05‟den büyük, 0,875

çıkmış ve hipotez reddedilmiştir.

Tablo 4.29. Hipotez 3 için Ki-Kare testi

Değer df


Pearson Ki-Kare değeri ,025 1 ,875

Örnek sayısı 84

Tablo 4.30. Hipotez 3 için simetrik ölçüm değerleri

Değer İlişki değeri Fi Katsayısı ,017 ,875



,017 ,875

Örnek sayısı 84

120

SONUÇ

Yirminci yüzyılın ikinci yarısından itibaren başlayan teknolojik gelişmelerin özellikle

yüzyılın son çeyreğinde bilgi ve iletişim teknolojileri alanında yoğunlaştığı

görülmektedir. Bilgi üretiminin ve paylaşımının zaman ve mekandan bağımsız hale

gelerek kolaylaşması hayatın her alanında farklı etkiler meydana getirmekte ve

değişimlere sebep olmaktadır. Ticaret, eğitim, sosyal ilişkiler hatta ülkeler arasında

yürütülen ilişkiler ve ülkelerin yönetim şekilleri dahi bu süreçten etkilenmektedir.

Bilgi ve iletişim teknolojilerindeki bu gelişimin hayatın her alanında bu kadar etkin

olmasının en önemli sebebi ihtiyaçların, isteklerin elde edilmesinde daha hızlı, daha

ekonomik ve daha kolay çözümler sunulmasını sağlayan araçlar sağlanmasıdır.

İhtiyaçların temini için bir yöntem olan ticarete de bilgi ve iletişim teknolojilerin

sunduğu imkanlar ve yenilikler yeni bir kavramı “elektronik ticaret” i ortaya

çıkarmıştır.

Bu çalışmada internet ve bilgi teknolojilerindeki hızlı gelişimle geleneksel ticarette

yaşanan dönüşüm irdelenmiştir. Ticaretin tüm süreçlerine yeni çözümler geliştirildiği

ve yeni iş tanımlarının oluşturulduğu tespit edilmiştir.

Çalışmamızda elektronik ticaretin etkilerini incelerken beraberinde bilgi

teknolojilerindeki gelişmelerin ticarete etkileri de değerlendirilmek durumunda

kalınmıştır. Bu ikilem aslında elektronik ticaretin ulusal ve uluslararası çevrelerde

tanımlanmasındaki karmaşa ile başlamaktadır. Önceleri internet üzerinden

perakende alışveriş sitelerinden alışveriş yapılması olarak değerlendirilen elektronik

ticaretin, işletmeler arası ilişkilerin yarı kapalı ya da kapalı ağlar aracılığı ile

yürütülmesinin yaygınlaşması ile tanımlanamaz, ölçülemez bir hal aldığı

görülmektedir. Bu karmaşa dolayısıyla bu çalışmada elektronik ticaretin

büyüklüğünün ya da etkinliğinin sayısal verilerle tespiti yerine etkilediği ve etkilemesi

muhtemel sektörlerde yaşanan değişimler değerlendirilmiştir.

Bu değerlendirmeler neticesinde perakende satış, distribütörlük ve dağıtım

faaliyetlerinin hemen hemen tüm sektörlerde yoğun etki altında kaldığı tespit

edilmiştir.

121

Çalışma ile birlikte ortaya koyulan saha araştırması sırasında yapılan gözlemlere

göre elektronik ticaretin en aktif kullanıldığı sektör olarak tespit edilen dayanıklı

tüketim malları sektöründe elektronik ticaretin istihdama etkileri araştırılmıştır.

Araştırma neticesinde elde edilen veriler, kısa vadede geleneksel yöntemlerle

yürütülen iş süreçlerinde çalışan personelin elektronik ticaretin sebep olduğu

dönüşümle işsizlik tehlikesi ile karşılaştığını işaret etmektedir. Fakat orta ve uzun

vadede özellikle birçok donanım ürününün dayanıklı tüketim malları sektörü

içerisinde pazarlandığı bilgi teknolojileri sektörünün çok hızla büyümekte olduğu ve

istihdam açığı yaşadığı görülmektedir.

Bu şartlar altında işletmelerin sektördeki varlıklarını devam ettirebilmeleri için bilgi

teknolojileri üretim, satış ve pazarlaması üzerine yoğunlaşmaları gerekmektedir.

Aktif işgücünün yeni teknolojilerin kullanımı, üretimi, satışı ve pazarlaması

konularında eğitilmeleri işgücü kayıplarının önüne geçecektir.

122

KAYNAKÇA

1. KĠTAPLAR

Alkan, Ramazan: Elektronik Ticaretin Vergilendirilmesi ve

MuhasebeleĢtirilmesi, İzmir, Birleşik

Matbaacılık, 2003.

Arrow, Kenneth: “Knowledge as a Factor of Production”, Annual

World Bank Conference an Development

Economics 1999, Der. Boris Pleskovic, Joseph

E. Stiglitz, The World Bank, Washington D.C.,

2000.

Bozkurt, Veysel: Elektronik Ticaret, Alfa Yayınları, İstanbul,

2000.

Canbolat, Önder: E-ticaret ve Türkiye’deki GeliĢmeler,

Ankara, T.C. Sanayi ve Ticaret Bakanlığı, 2001.

Clinton, W.J., Global Elektronik Ticaret, çev. Veysel

Albert Gore: Bozkurt, İstanbul, Alfa Basım Yayım Dağıtım,

2000.

Çak, Murat: Dünyada ve Türkiye’de Elektronik Ticaret

ve Vergilendirilmesi, İTO Yayınları, İstanbul,

2002.

Çırak, Ömer: ĠĢletmelerde Elektronik Ticaret Kullanımının

Önündeki Engeller ve Çözüm Önerileri, 2008.

Devrim, Jan, Yönetici Bilgisayar & Ġnternet Rehberi: Adem

Özbay: 7’den 77’ye Yeni BaĢlayan Herkes Ġçin,

Hayat Yayınları, 2000.

http://www.netkitap.com/yazar_sayfa.asp?kisiID=3796

123

Ekin, Nusret: Bilgi Ekonomisinde Elektronik Ticaret,

İstanbul, İTO Yayınları, 1998.

Ekmekçi, Esra: KüreselleĢme ve Vergilendirmede Yeni

Eğilimler, İstanbul, Kazancı Kitabevi, 2003.

Erbaşlar, Gazanfer, Elektronik Ticaret E-ticaret, İstanbul, Nobel Şükrü

Dokur: Yayın Dağıtım, 2008.

Erdağ, Nevzat, Elektronik Ticaret El Kitabı, 1.bs., İstanbul, Emel

Batuman: Arıkan Kitabevi, 2006.

Fox, Scott: Ġnternet Zenginleri, Online Zenginlerin

Kolay Para Kazanma Sırları, Mediacat

Kitapları, İstanbul, t.y.

Gates, Bill: Dijital Sinir Sistemiyle DüĢünce Hızında

ÇalıĢmak, İstanbul, Doğan Kitapçılık, 1999.

Gökçe, Deniz: Para ve Finans Ansiklopedisi, İstanbul,

Creative Yayıncılık, 1996, C. I.

Gürdoğan, E.Nazif: GiriĢimcilik ve GiriĢim Kültürü, İstanbul,

İGİAD yayınları, 2008.

Hartman, Amir, Ağ @ Hazır: Ekonomide BaĢarı Stratejileri, John

Kador, çev. Bilge Çınaroğlu, Kutlu Özgüven, Özge

John Sifonis: Kaya, İstanbul, Literatür Yayıncılık, 2002.

İnce, N. Murat: Elektronik devlet: Kamu Hizmetlerinin

Sunulmasında Yeni Ġmkanlar, Ankara, DPT

Yayınları, 2001.



124

Kırım, Arman: Yeni Dünyada Strateji ve Yönetim, İstanbul,

Sistem Yayıncılık, 1998.

Kienan, Brenda: ĠĢletmeler Ġçin Çözümler: E-Ticaret, çev. Kaan

Öztürk, Okan Cem Çırakoğlu, Serdar Özkaya, Arkadaş

Yayınları, 2002.

Kurtulmuş, Numan: Sanayi Ötesi DönüĢüm, 2. bs., İstanbul, İz

Yayıncılık, 2001.

Merrill, Steve, ĠĢletmeler Arası E-Ticaret GeliĢtirmek, çev.

Arminder Kaur, Osman Öz, Arkadaş Yayınları, 2001.

Jennifer Linn:

Nakip, Mahir: Pazarlama AraĢtırmaları: Teknikler ve

(SPSS) Destekli Uygulamalar, Ankara,

Seçkin Yayıncılık, 2. bs., 2006.

Negrophonte, Nicholas: Being Digital, Dijital Dünya, çev. Zülfü

Dicleli, İstanbul, Türk Henkel, 1996.

Özmen, Şule: Ağ Ekonomisinde Yeni Ticaret Yolu E-

ticaret Elektronik Ticaret, 2.bs, İstanbul, İst.

Bilgi Ünv. Yay., 2006.

Seybold, Patricia B., Ġnternette Daha Kârlı Bir ĠĢ Stratejisi Nasıl

Ronni T. Marshak: Yaratılır, İstanbul, Epsilon Yayınevi, t.y.

Spector, Robert: Amazon.Com ve Yaratıcısı Jeff Bezos: Dünyayı

DeğiĢtiren ĠĢ Modelinin Soluk Kesen Gerçek

Öyküsü, çev. Zeynep Yelçe, Scala Yayıncılık, 2001.







125

Taşlıyan, Mustafa: Elektronik Ticaret: Kavramlar ve

Uygulamalar, Kahramanmaraş, Sakarya

Kitabevi, 2006, s. 99.

Türkiye İş Bankası Ġnternetle GeliĢimde Türkiye, İstanbul,

Yayın Kurulu: Türkiye İş Bankası Yayınları, 2002.

Vural, İ. Yaşar, Bilgi Çağı Bilgi Yönetimi ve Bilgi Sistemleri,

C. Can Aktan: İstanbul, Çizgi Kitabevi Yayınları, t.y.

Yalçın, Azmi, Elektronik Ġstila, İstanbul, Nobel Yayın

A. Selami Güleç: Dağıtım, 2006.

Yeşil, Ahmet: E-ticaret: Ġnternet Ortamında Ticaret, İstanbul, Kum

Saati Yayınları, 2008.

2. MAKALELER

Akyazı, Haydar, “Elektronik Ticarette Ödeme Araçları”, Banka

Uygar Arpak: ve Ekonomik Yorumlar Dergisi, No: 6, 2000,

ss. 3-20.

Atabay, Varol: “Elektronik Ticaret Damgasını Vuracaktır”, ĠGEME’den

BakıĢ, C. III, No: 9, Ocak-Mart‟99, ss. 13-18.

Atabay, Varol: “Gümrük Birliği Sürecinde KOBİ‟ler”, Elektronik

Ticaret Semineri 6-7 Mart 1999, İstanbul, Türkiye-

Avrupa Birliği Derneği İstanbul Şubesi, 2000, ss. 185-

203.

Aydın, M. Ali, “E-Ticaret‟in Yeni Yüzü Mobil Ticaret”, Havacılık

M. Nusret Sarısakal: ve Uzay Teknolojileri Dergisi, C. I, No: 2, Temmuz

2003, ss. 83-90.

126

Balkan, Fatih: “Türkiye‟de E-ticaret Nereden Nereye”, (Çevrimiçi)

http://www.platinmarket.com/turkiyede_eticaret_nerede

n_nereye-pkh172.html, 16.12.2009.

Basel Bankacılık “Elektronik Bankacılık ve Elektronik Para

Gözetim ve Denetim Faaliyetleri İçin Risk Yönetimi”, Bankacılar

Komitesi: Dergisi, No: 33, Haziran 2000, ss. 77-102.

Bayraç, H. Naci: “Yeni Ekonomi ve Yarattığı Değişimler”, DoğuĢ

Üniversitesi Dergisi, İstanbul, C. VII, No: 2, 2006, ss.

162-177.

Bayraç, Naci: “Yeni Ekonomi ve Yarattığı Değişimler”,

(Çevrimiçi)www.ekonomist.dergi.com/makaleler

21.10.2009.

Brier, Steven E.: “B2B patlaması”, E-ticaret Elektronik ĠĢ ve

Ticaret Dergisi, Kasım 2000, ss. 8-12.

Bulut, Z. Atıl, “Kobilerde Elektronik Ticaret Kullanımı: İstanbul

Burçin Öngören, Örneği”, DoğuĢ Üniversitesi Dergisi, İstanbul

Kemal Engin: C. VII, No: 2, 2006, ss. 150-161.

Coşkun, Neslihan: “Elektronik Ticaretin Gelişiminde Temel

Dinamikler ve Gelişimi Önündeki Engeller”,

Çukurova Ünv., Sos. Bil. Ens. Dergisi,

Adana, C. XIII, No: 2, 2004, ss. 243-258.

Elektronik Ticaret “Elektronik Ticaret Hukuk Çalışma Grubu Hukuk

Çalışma Grubu: Raporu”, T.C. Başbakanlık Dış Tic. Müsteşarlığı

E-Ticaret Gnl. Koordinatörlüğü, (Çevrimiçi)

http://www.e-ticaret.gov.tr/raporlar/hukuk.htm,

14.09.2009.



http://www.ekonomist.dergi.com/makaleler%2021.10.2009

http://www.ekonomist.dergi.com/makaleler%2021.10.2009

http://www.e-ticaret.gov.tr/raporlar/hukuk.htm

127

Elibol, Halil, “Çağdaş İşletmecilik Açısından Elektronik

Burcu Kesici: Ticaret”, Selçuk Ünv. Sosyal Bilimler Ens.

Dergisi, Konya, No: 11, 2004, ss. 303-329.

Erdem, Ayhan, “Bilgi Çağında Elektronik Ticaret”, 8.

Özlem Efiloğlu: Türkiye’de Ġnternet Konferansı, İstanbul, 2002, ss.

30-48.

Ergün, Burak: “İntranet İnternet İlişkileri”, (Çevrimiçi)

http://www.burakergun.com.tr/index.php/intranet-ve-

extranet-sistemleri/intranet-internet-iliskileri,

06.10.2009.

Güleş, H. Kürşat, “Küçük ve Orta Ölçekli İşletmelerde Elektronik

Hasan Bülbül, Ticaret Uygulamaları”, Selçuk Ünv., Sos. Bil.

Ali Çelebi: Ens. Dergisi, Konya, No: 9, Konya, 2003,

ss. 463 –482.

Güngör, Kamil: “Elektronik Ticaretin Vergilendirilmesinde Vergi

Uluslararası İşbirliği, Vergi Dünyası, No: 251,

Temmuz 2002, ss. 130-138.

Güngörmüş, “E-ticaret, internet”, Standard Dergisi, No:

Ali Haydar, 515, Kasım 2004, ss. 75-78.

Mesut Atasever:

İİB: “Elektronik Ticaret”, Export: Ġstanbul

Ġhracatçı Birlikleri Yayın Organı, İstanbul, C.

X, Ocak 2000, ss. 20-22.

İleri, Recep: “Su Hayattır”, Çeküd E-Dergi, (Çevrimiçi)

https://www.cekud.org/site/page.asp?dsy_id=1331,

22.12.2009.



https://www.cekud.org/site/page.asp?dsy_id=1331

128

Kaya, Murat: “E-ticaret”, Bilgisayar, ĠletiĢim Teknolojileri

ve Elektronik Dergisi, Ankara, Şubat 2001, ss. 8-10.

Koçak, Orhan: “Elektronik Ticaret ve İstihdama Etkisi”,

Ġstanbul Ünv., Ġktisat Fak. Sosyal Siyaset

Konferansları Dergisi, İstanbul, No : 50, 2005, ss.

455-478.

Kuran, Fatih: “KOBİ Nedir, KOBİ tanımı”, KOBĠ Rehberi ve

ĠĢ GeliĢtirme Platformu, (Çevrimiçi)

http://www.kobilerim.com/detay.asp?blogno=313,

21.01.2010.

Martin, John P.: “The Extend of High Unemployment in OECD

Countries,” Symposium of Reducing

Unemployment, Federal Reserve Bank of

Kansas City, Wyoming, 1994.

MESS: UNICE Benchmarking Raporu 2001, Yenilenen

Ekonomi, İstanbul, MESS Yayını, No:357.

Mestçi, Aytaç: “Türkiye İnternet Raporu 2005”, Türkiye

Ġnternet Raporu, (Çevrimiçi)

http://www.internethaftasi.org.tr/hafta06/docs/

29.09.2009.

Mestçi, Aytaç: “Türkiye İnternet Raporu 2007”, s. 5.

(Çevrimiçi)

http://www.bilgiagaci.com/index.php?option=com_doc

man&task=cat_view&Itemid=56&gid=79, 10.01.2008.

Miller, Robert F.: “E-Commerce 2007”, U. S. Department of

Commerce Census Bureau Report, 28 Mayıs

2009.

http://www.kobilerim.com/detay.asp?blogno=313



129

Öğüt, Adem: “E-ticaret”, Yeni Ġpekyolu Dergisi, Konya Ticaret

Odası, No: 231, Mayıs 2007, ss. 48-54.

Öğüt, Adem: “E-ticaret”, Yeni Ġpekyolu Dergisi, Konya

Ticaret Odası, Temmuz 2004, ss. 25-28.

Schau, Terry: “Use: Here, There and Anywhere”,

Occupational Outlook Quarterly, Winter 2000-2001.

Sırma, İbrahim: ”Elektronik Ticaret Stratejileri”, Ġstanbul

Üniversitesi Aksan Bülteni, 2002, ss. 94-106.

Tanfer, Server: “Akıllı Dünya İçin Reçeteler”, 2009 IBM

Yazılım Zirvesi, Ankara, Ekim 2009,

(Çevrimiçi) http://www-

01.ibm.com/software/tr/events/yazilimzirvesi2009,

29.11.2009.

TOBB: “Vergilemede Global Eğilimler, AB ve Türk Vergi

Sistemi”, TOBB Özel Ġhtisas Komisyonu Raporu,

Ankara, Aydoğdu Ofset, Mayıs 2001.

Turan, Aykut Hamit: “İnternet Alışverişi Tüketici Davranışını

Belirleyen Etmenler: Geliştirilmiş Teknoloji Kabul

Modeli (E-TAM) ile Bir Model Önerisi”, Akademik

BiliĢim 2008, Çanakkale 18 Mart Ünv., Şubat 2008,

ss. 723 – 731.

TÜİK: “Girişimlerde Bilişim Teknolojileri Kullanımı

Araştırması, 2009”, TÜĠK Haber Bülteni, Ankara, No:

202, Kasım 2009.



130

Usta, Resul: “Üniversite Öğrencilerinin Mobil Reklâmcılığa

Karşı Tutumları”, DoğuĢ Üniversitesi Dergisi,

İstanbul, C. X, No: 2, 2009, ss. 294-309.

Uydacı, Mert: “Pazarlamada Elektronik Posta Kullanımı” , Ege

Ünv. Ege Akademik BakıĢ Dergisi, İzmir, C. IV, No:

1-2, Ocak-Temmuz 2004, ss. 79-83.

Yılmaz, M. Levent: “KOBİ‟ler ve E-ticaret”, Yeni Ġpekyolu Dergisi,

Konya Ticaret Odası, Mayıs 2007, ss. 55-63.

Yumuşak, İ. Güran: “Elektronik Ticaretin Gelişmekte Olan Ülkelere

Etkileri”, ODTÜ V. Uluslararası Ġktisat Kongresi,

Ankara, Eylül 2001, ss. 301-325.

Yükçü, Süleyman, “Türkiye‟de Elektronik Ticaretin

Seçkin Gönen: Muhasebeleştirilmesine İlişkin Uygulama

Önerileri”, Atatürk Ünv. Ġktisadi ve Ġdari Bilimler

Dergisi, Erzurum, C. XXIII, No: 2, ss. 10-23.

Yürütücü, Aslı: “E-ticaret ve Bilgi toplumundaki Yapısallaşma

Süreci”, 8. Türkiye’de Ġnternet Konferansı, İstanbul,

2002, ss. 20-29.

3. DĠĞER KAYNAKLAR

Aktaş, Orçun: “E-ticaret Firmalarında Muhasebenin

Örgütlenmesi ve Kuramsal Bir Uygulama” Dokuz Eylül

Ünv., Sos. Bil. Ens., İşletme Anabilim Dalı,

Yayınlanmamış Y. L. Tezi, İzmir, 2008.

131

Başaran, Fehmi: “Ekonomik Küreselleşme Sürecinde Elektronik

Ticaret ve Vergilendirme Sorunları”, Ankara Ünv., Sos.

Bil. Ens., İşletme Anabilim Dalı, Y. L. Tezi, Ankara,

2002.

Coşkun, Neslihan: “Elektronik Ticaretin Gelişiminde Temel

Dinamikler ve Gelişimi Önündeki Engeller”, Çukurova

Ünv. İ.İ.B.F., Maliye Bölümü, Yayınlanmamış Y. L.

Tezi, Adana, 2004.

Çağlay, Zeki: “Türkiye‟de İstihdam Sorunu ve Geleceği”

İstanbul Teknik Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü,

Yayınlanmamış Y. L. Tezi, İstanbul, 2007.

Çak, Murat: “Elektronik Ticaret ve Vergilendirilmesi”,

İstanbul Ünv., Sos. Bil. Ens., Maliye Anabilim Dalı,


Çatak, Serhat: “Elektronik Ticaret ve Uygulamaları”, İstanbul

Ünv., Sos. Bil. Ens., İşletme Ana Bilim Dalı, Yönetimde

Muhasebe ve Finansal Kontrol Bilim Dalı,


Doğan, D. Mehmet: “Telekomünikasyon”, Büyük Türkçe Sözlük,

11.bs., İstanbul, İz Yayıncılık, 1996, s. 1060.

Esendağ, Arif: “Yeni Teknolojilerin İstihdama Etkileri”, Dokuz

Eylül Çalışma Ekonomisi ve Endüstri İlişkileri Anabilim

Dalı, Yayınlanmamış Y. L. Tezi, İzmir, 1994.

“Fiberoptik Tarihçesi”, (Çevrimiçi) http://www.elektrotekno.com/about230.html,

16.08.2005.

http://www.elektrotekno.com/about230.html

132

Karaca, Derya: “Avrupa Birliğinde E-Ticaret Kavramı”, Marmara

Ünv., Sos. Bil. Ens., Mali Hukuk Bilim Dalı,


Koçak, Orhan: “Elektronik Ticaret ve Çalışma Hayatına Etkisi”,

İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü,

Yayınlanmamış Doktora Tezi, İstanbul, 2004.

Küçükgörkey, S. Aslı: “Elektronik Ticaret”, Marmara Ünv., Sos. Bil. Ens.,

Uluslararası İktisat Bilim Dalı, Yayınlanmamış Y. L.

Tezi, İstanbul, 2001.

Küpoğlu, Can: “Dünya ve Türkiye‟de Perakendecilik ve E-ticaret

Karşılaştırması”, Marmara Ünv., Sos. Bil. Ens., İktisat

Anabilim Dalı, Yayınlanmamış Y. L. Tezi, İstanbul,

2008.

Onay, Bahattin: “Dünyada ve Türkiye‟de Elektronik Ticaretin

Gelişimi ve Ekonomik Etkileri” İstanbul Üniversitesi,

Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayınlanmamış Y. L. Tezi,

İstanbul, 2002.

Özel, H. Alp: “E-ticaretin Türkiye Ekonomisine Etkileri”,

Çanakkale 18 Mart Ünv. Sos. Bil. Ens., İktisat Anabilim

Dalı, Yayınlanmamış Y. L. Tezi, Çanakkale, 2006.

Söylemez, Fatih: “Türkiye‟deki İlk 1000 Büyük İşletme İçin B2B

Durum Değerlendirmesi”, Çukurova Ünv., Fen Bil.

Ens., Endüstri Müh. Anabilim Dalı, Yayınlanmamış Y.

L. Tezi, Adana, 2006.

133

Uzunoğlu, Hakan: “Elektronik Ticaretin Vergilendirilmesinin

İncelenmesi ve Değerlendirilmesi”, Gazi Ünv. Sos. Bil.

Ens., Maliye Anabilim Dalı, Yayınlanmamış Y. L. Tezi,

Ankara, 2002.

http://www.customs-edi.gov.tr/icerik.aspx?id=edinedir, 21.12.2009.

http://www.gumruk.gov.tr/tr-TR/anasayfa/Sayfalar/EDI.aspx, 21.12.2009.

http://www.wto.org/english/thewto_e/glossary_e/electronic_commerce_e.htm,

14.09.2009.

http://www.internetworldstats.com/stats.htm, 11.11.2009.

http://www.genckolik.net/tekno-genc/94244.html, 06.10.2009.

www.maxicep.com, 19.08.2009.

http://www.bkm.com.tr/donemsel-bilgiler.aspx, 27.09.2009.

http://www.e-ticaretmerkezi.net/turkiyedeeticaret.php, 27.09.2009.

http://www.ntvturk.com/ekonomi/eksi-sozluk-microsoftu-birakti.html, 23.12.2009.

http://www.e-shop.gen.tr/e-ticaret/c_et_raporlar.htm.

http://kobi.milliyet.com.tr/haber/kobi-sanal-pazar-9-milyar-tl-ye-ulasti-17-bin-kisiye-

gecim-kapisi-oldu3433, 06.03.2009.

http://www.bkm.com.tr/donemsel-bilgiler.aspx, 27.09.2009.

http://www.e-ticaret.gov.tr/e_kutuphane/sozluk.htm, 21.12.2009.

www.guvenliweb.org.tr/content/d%C3%BCnyadan-ve-t%C3%BCrkiyeden-internet-

istatistikleri, 02.06.2008.

http://www.eticarethaber.com

http://eticaret.garanti.com.tr/E-Ticaret

http://www.e-ticaret.co.uk

http://www.ito.org.tr

http://www.customs-edi.gov.tr/icerik.aspx?id=edinedir

http://www.gumruk.gov.tr/tr-TR/anasayfa/Sayfalar/EDI.aspx


http://www.maxicep.com/


http://www.e-ticaretmerkezi.net/turkiyedeeticaret.php

http://www.ntvturk.com/ekonomi/eksi-sozluk-microsoftu-birakti.html

http://www.e-shop.gen.tr/e-ticaret/c_et_raporlar.htm




http://www.e-ticaret.gov.tr/e_kutuphane/sozluk.htm

http://www.guvenliweb.org.tr/content/d%C3%BCnyadan-ve-t%C3%BCrkiyeden-internet-istatistikleri

http://www.guvenliweb.org.tr/content/d%C3%BCnyadan-ve-t%C3%BCrkiyeden-internet-istatistikleri

http://www.eticarethaber.com/

http://www.e-ticaret.co.uk/

http://www.ito.org.tr/

134

EKLER

EK-1 : YAPILAN ANKETĠN ĠNTERNET ÜZERĠNDEN SUNULAN

HALĠ

Sayfa -1

Sayfa – 2

135

Sayfa – 3

Sayfa – 4

136

Sayfa – 5

Sayfa – 6

137

Sayfa – 7

Sayfa – 8

138

Sayfa – 9

Sayfa – 10

139

EK-2 : YÜZYÜZE YAPILAN ANKET FORMU

Sayfa - 1

ANKET

Sayın Yetkili,

Bu bilimsel anket çalışması e-ticaretin kapsamı ve istihdama etkisini tespit amacıyla firmalara yönelik olarak yapılmaktadır. Çoktan seçmeli sorularda ilgili kutulara (X) işareti koymanız yeterlidir. Bilimsel amaçlar için yapılan bu çalışmada verdiğiniz bilgiler kesinlikle başka bir amaç için kullanılmayacaktır.

Anket Sorularını Yanıtlayan Kişinin

Adı Soyadı: Ünvanı:

Telefonu: E-mail adresi:

Firmanın Ünvanı:

1 Firmanızın sermaye yapısı nasıldır?

Özel

Kamu

Uluslararası

Diğer (lütfen belirtiniz)………..…………………………………………………………….……………………………………

2 Firmanız hangi yılda kurulmuştur? ………………… yılı 3 Firmanızın faaliyet alanı ya da alanları nelerdir?

İthalat ve pazarlama

Üretim ve pazarlama

Bölgesel dağıtım satış

Perakende mağazacılık

Hizmet satışı

Tedarikçi (yan sanayi)

Diğer (lütfen belirtiniz) ………………………………………………………………………………………………….…..

4 Son 3 yılda firmanızın cirosu kaç TL olmuştur?

2007

TL

2008

TL

2009

TL

5 Firmanızın web sitesi var mı?

Evet

Hayır

6 Firmanızda bilgi işlem departmanı var mı? Varsa bu birimde kaç kişi çalışıyor?

Evet kişi çalışıyor

Hayır

7 Elektronik ticareti firmanızda kaç yıldır uyguluyorsunuz? ………………….. yıl

8 Firmanızın yaptığı satın almanın ciro olarak % kaçı elektronik ticaret kapsamında yapılmaktadır?

% 0- 25 arası

% 51 -75 arası

% 26 - 50 arası

% 76 - 100 arası

9 Firmanızın yaptığı satışın ciro olarak % kaçı elektronik ticaret kapsamında yapılmaktadır?

% 0- 25 arası

% 51 -75 arası

% 26 - 50 arası

% 76 - 100 arası

10 Firmanızda çalışan personel sayısı kaçtır?

Elektronik ticaret uygulamaları öncesi ……………………… kişi

Elektronik ticaret uygulamaları sonrası ……………………… kişi

140

Sayfa – 2

11 Elektronik ticaret işlemlerine geçişinizle firmanız çalışan istihdamında ne tür bir değişiklik olmuştur?

Kesinlikle katılmıyorum Katılmıyorum

Fikrim yok

Katılıyorum Kesinlikle

katılıyorum

Hiç değişiklik olmamıştır

Personel sayısı azalmıştır

İşler büyüdüğü için personel sayısı artmıştır

Vasıfsız personel sayısı azalmıştır

Bazı birimler kapatılmıştır

Bilgi işlem personeli artmıştır

Kalifye personel sayısı artmıştır

Kalifye personel sayısı azalmıştır

Diğer (lütfen belirtiniz)……………………………………………………………………………………………………………………

Diğer (lütfen belirtiniz)……………………………………………………………………………………………………………………

12 Perakende satış yapılan web sitesine sahipseniz, aşağıdaki ürün gruplarını en çok sattığınızdan en az sattığınıza doğru sıralayınız. (En çok satılan: 1, daha az satılan:2, …)

Anne, bebek ve çocuk bakımı ,sağlık ve kozmetik

Elektrikli ev eşyaları ve mutfak gereçleri

Elektronik ve bilgisayar

Evcil hayvan ihtiyaçları

Giyim, ayakkabı, takı, aksesuar

Kitap - CD - DVD Kırtasiye ve ofis gereçleri

Oyuncak

Diğer (lütfen belirtiniz)…………………………………………………………………………………………………………..


13 Firmanız ödemelerinde yöntem olarak aşağıdakilerin kullanım sıklığını değerlendiriniz

Hiç Bazen Sık sık Her zaman

Nakit

Çek

Senet

EFT

Kredi kartı

Mailorder

14 Firmanız tahsilatlarında yöntem olarak aşağıdakilerin kullanım sıklığını değerlendiriniz

Hiç Bazen Sık sık Her zaman

Nakit

Çek

Senet

EFT

Kredi kartı

Mailorder

141

Sayfa – 3

15 Elektronik ticaret işlemlerine geçmenizde aşağıdaki faktörler ne kadar etkili olmuştur?

Hiç etkili değil Etkisi yok Fikrim yok Etkili Çok etkili

Alışveriş yapılan firmaların (üretici ya da müşteri) talebi

Elektronik ticarette güvenliğin artması

Geleneksel yöntemlerde hataların artması

Geleneksel yöntemlerde karın azalması

Geleneksel yöntemlerde maliyetlerin artması

Elektronik ticaretin yaygınlaşması

Rakip firmaların elektronik ticarete geçmesi

Sistem maliyetlerinin ucuzlaması

Teknolojiyi yakından takip etme isteği

Üst yönetim kararı

16 Firmanızda aşağıdaki işlemlerden hangilerini elektronik ticaret kapsamında yapılıyor?

Reklam ve tanıtım faaliyetleri

Web sitesi üzerinden perakende alışveriş işlemleri (internet ticareti)

E-maille sipariş alma ve sipariş verme işlemleri

Web sitesi üzerinden tahsilat işlemleri

Kredi kartı ile tahsilat işlemleri

Müşteri hizmetleri bilgi servisleri

Satış sonrası hizmetler yazılımı

Alışveriş yapılan firmaların (müşteri - üretici) yedek parça ve ürün stoğunu kontrol işlemleri

Müşteri hesap mutabakat işlemleri

İnteraktif bankacılık işlemleri

Alım ve satım sözleşmeleri imzalama (E-imza kullanarak)

Sigorta işlemleri

Çözüm ortağı firmalar ile arge çalışmalarını yürütme

Firma içi özel ağ ve program ile işlemlerin kooardinasyonu

Bayii ve tadarikçilerin dahil olduğu özel ağ bağlantısı ile işlemlerin koordinasyonu

SGK işlemleri ve diğer vergi ödemeleri

İthalat ihracat gümrük beyanname işlemleri

İhalelerin takibi ve katılım işlemleri

Mevzuat ve yönetmeliklerin internetten takibi



17 Elektronik ticarete geçerken beklediğiniz faydalara ulaşma oranı yüzde olarak ne kadardır?

% 0- 25 arası

% 51 -75 arası

% 26 - 50 arası

% 76 - 100 arası

142

Sayfa – 4

18

Elektronik ticarete geçiş firmanıza hangi faydaları ne kadar sağlamıştır?

Hiç faydalı olmadı

Faydası olmadı

Fikrim yok

Faydalı oldu

Çok faydası oldu

Alıcı ve satıcılarla daha sağlıklı ve hızlı bağlantı kurmaya

Firma bilinirliliğini artırmaya

İnsan kaynaklı hataları azaltmaya

Müşteri portföyünü artırmada

Maliyetleri azaltmada

Rekabette öne geçmeye

Tahsilat işlemlerini kolaylaştırmaya

Verimliliği artırmaya

19 Elektronik ticarete geçiş sırasında ve geçtikten sonra ne tür problemlerle karşılaştınız?

Eğitim sorunları

Bilgi teknolojisi danışman firmanın yeterli destek sağlamaması

Elektronik ticaret prosedürlerine alışveriş yapılan firmaların hazır olmaması

Güvenlik problemi

Kamu kurumları ile ilişkilerde problemler

Ek maliyetlerin ortaya çıkması

Tam olarak faydasının tespit edilememesi

Yanlış donanım ve yazılım seçimi



20 Elektronik ticarete geçerken firmanız tarafından hangi faydalar beklenir?

Alıcı ve satıcılarla daha sağlıklı ve hızlı bağlantı kurmak

Firma bilinirliliğini artırmak

İnsan kaynaklı hataları azaltmak

Müşteri portföyünü artırmak

Maliyetleri azaltmak

Rekabette öne geçmek

Tahsilat işlemlerini kolaylaştırmak

Verimliliği artırmak



ANKETİMİZ BURADA BİTMİŞTİR. ANKETE KATILDIĞINIZ İÇİN TEŞEKKÜR EDERİZ

Elektronik Ticaretin Dayanıklı Tüketim Malları Sektörüne Etkileri :...

Documents

Transcript of Elektronik Ticaretin Dayanıklı Tüketim Malları Sektörüne Etkileri :...