Elektronik Ticaretin Dış Ticaret İş20... · 2007-09-05 · Elektronik Ticaretin Dış Ticaret...

Elektronik Ticaretin Dış Ticaret İşlemlerinde Uygulanması ve Verimlilik Analizi 1

GİRİŞ

Bilgi ve iletişim teknolojilerinin gelişim sürecine paralel olarak, ekonomik

faaliyetlerin doğası da köklü bir şekilde değişmektedir. Geçmişin genellikle yüz yüze,

yazılı kayıt/form sistemine dayanan iş yapma şekli, giderek artan bir biçimde,

elektronik/web tabanlı hale gelmektedir.

Bilgileri toplamak, işlemek, düzenlemek, depolamak, bir yerden bir yere

aktarmak ve bu bilgilere erişmek için kullanılan bilgi ve iletişim teknolojileri,

ekonomik yapıda bir dönüşüm yaratmıştır. Doğru ve güncel bilgilere zamanında

erişmek verimliliğin, ulusal ve uluslararası pazarlarda rekabet edebilirliğin önemli bir

koşulu haline gelmiştir.

Bilgi ve iletişim teknolojilerindeki gelişmeler, işletmelerin mevcut bilgi akışını

giderek mal ve hizmet akımına çevirmeleri sonucunda elektronik ticaret ortaya

çıkmıştır. Elektronik ticaret, örgütsel ve bireysel seviyede tüm ticari faaliyetlerle ilgili

işlemleri kapsamaktadır. Bu alanda üretilmiş, işlenmiş ve aktarılmış tüm sayısal veriler,

metinler, sesler ve görsel imajların işlenmesi ve aktarılmasına dayanmaktadır.

Elektronik ticaretle, zaman ve mekan sınırı olmaksızın, ticari işlemlerde bir veya

daha fazla insan tarafından ses, görüntü ve yazılı metinlerin, eş ya da ardışık zamanlarda

interaktif bir biçimde iletilmesi sağlanabilir. Bu nedenle, klasik ticaret yöntemine göre,

işlemler daha kısa bir sürede tamamlanmakta ve nispeten daha düşük maliyetle

gerçekleşmektedir.

Klasik ticari işlemlerde alıcı, satıcı, nakliyeci, gümrükçü, banka, devlet, vb.

arasında karşılıklı olarak bir çok fiziksel belgenin gönderilmesi, bunların asıllarının

çeşitli sayılarda kopyasının alınması, üzerlerindeki bilgilerin her aşamada tekrar tekrar

kayda alınması zaman, para ve emek kaybına neden olmaktadır. Özellikle dış ticaret söz

konusu olduğunda, gümrüklerin de devreye girmesi ile, bürokrasi aşılması güç bir engel

teşkil etmektedir.


Günümüzde paranın hızlı el değiştirmesi kaçınılmaz bir hale gelmiştir. Bu da

ticari işlemlerin olabildiğince hızlı yapılmasını gerekli kılmaktadır. Teknolojinin geldiği

noktanın klasik ticari işlemlere sağladığı katkı ise, artık yeterli olmamaktadır. Çünkü

klasik ticarette, alıcı ve satıcı farklı sistemler kullanabilmekte, bağlı oldukları ülkelerin

gümrük sistemlerinin uygulamaları farklı olabilmekte, evrak dolaşımının ve veri girişi

tekrarı önlenememektedir. Dolayısı ile elektronik olarak bilgi alış verişi zorlaşmaktadır.

Kurumsal sistemlerde elektronik cihazların kullanımının artması ve bu cihazların

birbirleri ile iletişim halinde olmalarını sağlayacak şebeke yapılarının oluşmasıyla

üretim ve servis süreçleri giderek daha çok elektronikleşmiştir. Bilgi akışı da sayısal bir

biçim kazanmıştır.

Ticaret yapan iki veya daha fazla kuruluş arasında, insan faktörü olmaksızın

bilgisayar ağları aracılığıyla, belge ve bilgi değişimini sağlayan bir sistem olan

Elektronik Veri Değişim (EDI) sistemi , elektronik ticaretin önemli bir aracıdır.

Elektronik Veri Değişimi (EDI), kamu ve özel sektör kuruluşlarının verimli bir biçimde

iletişim kurma ihtiyacından doğmuş olup, modern bilgi ve iletişim teknolojilerinin

getirdiği avantajlardan yararlanmaktadır. EDI kullanımı, özel bir telekomünikasyon

altyapısı ve standart formlar gerektirmektedir. Sadece kayıtlı kullanıcılara açık olduğu

için (kapalı ağ) güvenli bir sistemdir.

EDI'nin en önemli kullanım alanlarından olan dış ticaret sektöründe, EDI

kullanımı ile gümrük idaresi, gümrük partnerleri (ithalatçı/ihracatçı şirketler, gümrük

komisyoncuları), bankalar, diğer kamu kuruluşları ve uluslararası kuruluşlarla

elektronik olarak veri alışverişi sağlanmaktadır. EDI gümrük idarelerinin

otomasyonunda da verimli bir biçimde kullanılmaktadır. EDI sistemiyle, eşyanın

gümrük sahasına girişinden çıkışına kadar tüm gümrük işlemlerinin gerçek zamanlı

olarak bilgisayar ortamında yürütülmesine ve denetlenmesine olanak sağlanmaktadır.

Yapılan araştırmanın birinci bölümünde, elektronik ticaret kavramı, araçları,

kapsamı ve gerçekleşme şekilleri itibariyle tanıtılmaya çalışılmıştır. Daha sonra


elektronik ticaret kapsamına giren işlemlerin yapılmasında kullanılacak elektronik

belgeler ve elektronik belgelerin hukuksal açıdan değerlendirilmesi yapılacaktır.

Araştırmanın ikinci bölümünde, elektronik ticaret araçlarından olan Elektronik

Veri Değişim (EDI) sisteminin, dış ticaret işlemlerinde uygulanması incelenmiştir.

Uygulama sonucunda ortaya çıkacak verimlilik, bilişim sistemlerinin verimliliğini

ölçmede kullanılan maliyet, zaman ve kalite kriterlerine göre değerlendirilmiştir.

Son olarak, Türkiye'de 2001 yılında uygulanmaya başlanan ve dış ticaret

işlemlerinin otomasyonuna yönelik somut bir çalışma olan Bilgisayarlı Gümrük

Etkinlikleri Yazılım(BİLGE) sisteminin işleyişi dikkate alınarak verimliliği

incelenmiştir. Ayrıca sistemin manuel (geleneksel) yöntemlerle yapılan dış ticaret

işlemlerinden üstün yönleri karşılaştırmalı olarak değerlendirilmiştir.


BİRİNCİ BÖLÜM

ELEKTRONİK TİCARET VE ELEKTRONİK TİCARETTE

KULLANILAN BELGELERİN HUKUKSAL BOYUTU


1.1. Elektronik Ticaret

Son yıllarda yaşanan bilgi ve iletişim teknolojilerindeki gelişmeler sonucunda,

geleneksel ticaret yöntemleri, bilgisayar tabanlı elektronik ticarete dönüşmektedir.

Elektronik ticaret, tüm ekonomik birimlerin iş yapma şekillerini değiştirerek, yeni bir

ekonominin doğmasına zemin hazırlamaktadır.

1.1.1. Elektronik Ticaretin Tanımı

Elektronik ticaret yeni bir kavram olduğu için değişik tanımlar yapılmaktadır.

Kimilerine göre; elektronik araçlarla yapılan tüm ticari işlemler elektronik ticaret

sayılırken, kimileri de sadece internet gibi açık ağlar üzerinde yapılan işlem ve

ödemeleri elektronik ticaret saymaktadır. Uluslararası organizasyonlar ile bu alanda

faaliyet gösteren uluslararası kuruluşların, elektronik ticarete ilişkin tanımlamalarından

bazıları aşağıda belirtilmiştir.1

WTO’nun (Dünya Ticaret Örgütü) tanımına göre: “Elektronik ticaret, mal ve

hizmetlerin üretim, reklam, satış ve dağıtımlarının telekomünikasyon ağları üzerinden

yapılmasıdır.2”

OECD’nin (Ekonomik İşbirliği ve Kalkınma Teşkilatı) tanımına göre:

“Elektronik ticaret, hem kurumları ve hem de bireyleri ilgilendiren, ticari etkinliklere ait

her türlü işlemlerin bilgisayar ağları üzerinden yapılmasıdır. Yapılan işlemler, sayısal

veriye dönüştürülmüş metin, ses ve video görüntülerinin işlenmesini ve iletilmesini

içerir.3”

1 Hakan UZUNOĞLU, Elektronik Ticaretin Vergilendirilmesinin İncelenmesi ve Değerlendirilmesi, Gazi Üniv. Sos. Bil. Ens. Maliye ABD Master Tezi, Ankara, 2002, s.1, http://www.basarm.com.tr/yayin/idarihukuk/eticaret/01.htm,1 2 Önder CANPOLAT, E-Ticaret ve Türkiyede’ki Gelişmeler, Ticaret ve Sanayi Bakanlığı, Mart 2001,Ankara,s.2,http://www.bilisimsurasi.org.tr/listeler/tbs-e-devlet/Feb/att-0005/01-e.ticaret_Sanayi_ve_Ticaret_Bakanl___.pdf 3 BİLTEN-İGEME-TTGV,Türkiye için Elektronik Ticaret Geçiş Durum Değerlendirmesi ve Pilot Uygulama Projesi,14.06,1999,Ankara, http://www.igeme.org.tr/TUR/etrade/estop/estop.pdf


UN-CEFACT (Birleşmiş Milletler İdari, Ticari ve Ulaşımla İlgili Uygulama ve

Usulleri Kolaylaştırma Merkezi) ise e-ticareti: “İş, yönetim, ve tüketim faaliyetlerinin

yürütülmesi için, yapılanmış (structured) ve yapılanmamış (unstrucred) iş bilgilerinin;

üreticiler, tüketiciler ve kamu kurumları ve diğer organizasyonlar arasında elektronik

araçlar (Elektronik posta ve mesajlar, elektronik bülten panoları), www (word wide

web) teknolojisi, akıllı kartlar, elektronik fon transferi, elektronik veri değişimi üzerinde

paylaşılmasıdır.” şeklinde tanımlamıştır.4

UNCITRAL (BM- Uluslararası Ticaret Hukuku Komisyonu) elektronik ticareti:

“Ticari aktiviteler kapsamında her türlü veri mesajının, EDI (Electronic Data

Interchnge), internet, e-mail gibi yöntemlerin yanında, telekopi ve fax gibi daha az

karmaşık veri iletim yöntemleri kullanılarak elektronik ortamda değişimi” olarak

tanımlanmıştır.5

Avrupa Komisyonunun 1997 yılında yapmış olduğu tanıma göre: “Elektronik

ticaret, işletme faaliyetlerinin elektronik olarak yapılmasıdır. Bu faaliyet metin, ses ve

video verilerinin elektronik olarak işlenmesi ve aktarımına dayanmaktadır. Elektronik

ticaret bu boyutuyla mal hizmet alımı ödemelerinin dijital olarak yapılmasını

kapsamaktadır. Bu faaliyetler hem mamulleri (tüketici malları, spesifik ekipmanları) ve

hizmetleri (bilgi hizmeti, finansal ve yasal hizmetler) hem de geleneksel faaliyetleri

(sağlık, bakım, eğitim) kapsamaktadır.6”

Avustralya’nın hazırladığı bir çalışmada ise elektronik ticaret: “Elektronik

yöntemler (fax telex, EDI, İnternet ve telefon vb) kullanılarak ticaret veya ticaretle ilgili

her türlü bilgiye ilişkin işlemin yapılması” gibi geniş bir tanımla ele alınmıştır. Fakat,

tanımın genişliğinin yol açabileceği zorlukları ortadan kaldırmak için söz konusu

raporda terim, açık veya kapalı ağlar üzerinden ticaretle ilgili her türlü bilginin

bilgisayarlar arasında iletilmesi olarak daraltılmıştır.7

4 Zeynep ERSOY, “Elektronik Ticaret”, http://www.e-ticaret.gov.tr/genel.htm,12,07,2002. s.5 5 UNCITRAL, “Model Law on Electronik Comerce”, General Assembly Resolution 51/162 of (December 1996), http://www.un.org.at/uncitral 6 Aziz ÖZBEK, “Elektronik Ticaret ve Vergilendirilmesi”, Vergi ve Muhasebeciyle Diyalog, 148, 08.2000, 44 7 Hakan UZUNOĞLU, a.g.e., s.2

http://www.e-ticaret.gov.tr/genel.htm,12,07,2002


ABD’de Washington Eyaleti’nce hazırlanan “Strategic Information Technology

Plan” da elektronik ticaret: “İşle ilgili bilginin iki veya daha çok kuruluşun bilgisayarları

arasında elektronik olarak değişimi” olarak tanımlanmıştır. Bu tanımı takiben, “E-

ticaretin en önemli teknolojik amacının iş dünyası ve hükümet kurumları ağlarının her

birinin diğeri ile, kullanılan bilgisayar platformu ne olursa olsun, haberleşebileceği

şekilde güvenli tek bir ortamda birleştirilmesi” olduğu belirtilmektedir.8

Elektronik Ticaret Koordinasyon Kurulunun (ETKK), Mayıs 1998 tarihli Hukuk

Çalışma Grubu raporunda ise, e-ticaret: “Bireyler ve kurumların, açık ağ ortamında

(İnternet) ya da sınırlı sayıda kullanıcı tarafından ulaşılabilen kapalı ağ ortamlarında

(intranet) yazı, ses ve görüntü şeklindeki sayısal bilgilerin işlenmesi, iletilmesi ve

saklanması temeline dayanan ve bir değer yaratmayı amaçlayan ticari işlemlerinin

tümünü ifade etmektedir.9” Bu çerçevede, ticari sonuçlar doğuran ya da ticari

faaliyetleri destekleyecek eğitim, kamuoyunu bilgilendirme, tanıtım-reklam vb. amaçlar

için elektronik ortamlarda yapılan işlemler de elektronik ticaret kapsamında

değerlendirilmektedir.

Elektronik ticaret; doğrudan ve fiziksel bağlantı kurmaya ya da fiziksel değiş

tokuş işlemine gerek kalmadan, tarafların elektronik olarak iletişim kurdukları her türlü

ticari iş etkinliği10 olarak tanımlanabilir. Ayrıca elektronik ticaret, ürün ve hizmet satın

alma işlemlerinin firmaların internet üzerindeki sitelerinden gerçekleştirilmesi veya

piyasadaki mallar ve hizmetlerin teslimi, satışı, dağıtımı ve üretimini kapsayan işlemleri

kolaylaştırmak için bilgisayar ağlarını kullanmak ya da iki veya daha fazla taraf

arasında mal ve hizmet değişimini içeren işlemlerin elektronik araçlarla ve tekniklerle

yapılması olarak tanımlanabilir.11

Yukarıda yapılan tanımlamaların ortak noktaları dikkate alındığında, elektronik

ticareti: Bireyler, özel ve kamu kurumlarının birbirleriyle ve kendi bünyesindeki iş,

8 A.g.e. 9 Elektronik Ticaret Koordinasyon Kurulu (ETKK), Hukuk Çalışma Gurubu Raporu, Mayıs 1998, Ankara 10 T.C. Ulaştırma Bakanlığı, TUENA Altyapı Planlaması Sonuçlar Özeti, Haziran 1998, 24. 11 Hakan UZUNOĞLU,a.g.e.s.2


yönetim, üretim ve tüketim faaliyetlerinin yürütülmesi için açık ve kapalı ağlar

üzerinden elektronik araçlar kullanılarak, metin, ses ve görüntü verilerinin elektronik

olarak işlenmesi, iletilmesi ve saklanması temeline dayanan ticari işlemler olarak

tanımlayabiliriz.

1.1.2. Elektronik Ticaretin Kapsamı

Elektronik ticaret birçok disiplinlerin alanına girmektedir. Bilgisayar ağları ve

telekomünikasyon hizmetleri, güvenlik, veri depolama gibi teknik alan; pazarlama,

tedarik ve satın alma, faturalama ve ödeme gibi is alanı ve elektronik belge, dijital imza,

onay kurumu, bilgi hırsızlığı, fikri haklar gibi hukuksal alanların içerisinde

kalmaktadır.12

Tanımı gereği, her hangi bir ticari sonuç doğuran bir elektronik iletişim,

elektronik ticaret olarak kabul edilse de, örneğin firmalar arasında bilgi paylaşımı çoğu

zaman ticari bir faaliyete temel teşkil ettiğinden elektronik ticaret olarak

sayılabilecektir. Aynı şekilde, ticari ya da ekonomik sonuç doğuran sağlık, eğitim, kamu

yönetiminde kolaylıklar gibi iletişim teknolojileri kullanımının elektronik ticaret sayılıp

sayılmayacağı tartışmalıdır. Dolayısıyla sonsuz gibi görülen bilgi bulutu içerisinde,

elektronik ticaretin sınırlarını belirlemek oldukça zordur.13 Ancak, elektronik ticaretin

kapsamı, diğer bir değişle kapalı ve açık ağlar kullanılarak yapılabilecek iş ve ticaret

aktiviteleri şu şekilde sıralanabilir14:

i. Mal (taşınır, taşınmaz) ve hizmetlerin (bilgi servisleri, danışmanlık.

finans, hukuk, sağlık, eğitim, ulaştırma, vb.) elektronik alışverişi,

ii. Üretim planlaması yapma ve üretim zinciri oluşturma,

iii. Tanıtım, reklam ve bilgilendirme,

iv. Sipariş verme,

12 Eser Sevinç, Elektronik Ticaret Güvenlik-Denetim, Idari ve Yasal Düzenlemeler, http://www. Ymm.net/e-ticaret/guvenlik-denetim.htm 13 Murat İNCE, Elektronik Ticaret: Gelişme Yolundaki Ülkeler İçin İmkanlar ve Politikalar, DPT Yayınları, Ankara 1999, s.28 14 Zeynep ERSOY, Elektronik Ticaret ve Ticaret Noktaları, İGEME, 1999, s.42


v. Anlaşma yapma,

vi. Elektronik banka işlemleri ve fon transferi,

vii. Elektronik konşimento gönderme,

viii. Gümrükleme,

ix. Elektronik ortamda üretim izleme,

x. Elektronik ortamda sevkıyat izleme,

xi. Ortak tasarım geliştirme ve mühendislik,

xii. Elektronik ortamda kamu alımları,

xiii. Elektronik Para ile ilgili işlemler,

xiv. Elektronik hisse alışverişi ve borsa,

xv. Ticari kayıtların tutulması ve izlenmesi,

xvi. Doğrudan tüketiciye pazarlama,

xvii. Sayısal imza, elektronik noter vb. Güvenilir Üçüncü Taraf (TTP)

işlemleri,

xviii. Sayısal içeriğin anında dağıtımı,

xix. Anında bilgi oluşturma ve aktarma,

xx. Elektronik ortamda vergilendirme,

xxi. Fikri mülkiyet haklarının transferi.

Elektronik ticaretin kapsamında fiziki nitelik taşıyan malların nakliyesinin

dışında, tüm ticari süreçler elektronik ortamda yapılabilmektedir.

1.1.3. Elektronik Ticaretin Araçları

Geniş anlamda elektronik ticaret tanımının içinde elektronik ticaretin altı adet

temel aracı bulunmaktadır. Bunlar telefon, faks, televizyon, elektronik ödeme ve para

transfer sistemleri (ATM, kredi kartları, smart kart, elektronik para, vb.), EDI

(Elektronik Veri Değişimi) ve internettir.15 Elektronik teknolojilerindeki ilerlemelerle,

yeni araçların çıkabileceği ya da yukarıda sözü edilen araçların çok amaçlı tek bir

makine üzerinde toplanabileceği olasılığı da göz önünde tutulmalıdır.16

15 Hakan UZUNOĞLU,a.g.e,.s.3 16 BİLTEN-İGEME-TTGV, a.g.e.


Elektronik ticaret araçları niteliği ve fonksiyonuna göre aşağıdaki şekilde

guruplandırılabilir.17

Tablo.1.1:Elektronik Ticaret Araçları ve Uygulama Örnekleri

Uç Birim Araçları İletişim Araçları Uygulama Örnekleri

Telefon / Cep Telefonu İnternet Elektronik Ödeme ve Para

Transfer Sistemleri

Faks Telekomünikasyon Elektronik Veri Değişimi

(EDI)

Televizyon GSM Dijital TV

Bilgisayar

Kaynak: CANPOLAT Önder, E-Ticaret ve Türkiyede’ki Gelişmeler, Ticaret ve Sanayi Bakanlığı, Mart 2001,Ankara,20

Elektronik ticaret kavramı çoğu zaman internet ve diğer ağlar üzerinden yapılan

ticaret olarak algılanmakta ve değerlendirmeler bu araçlar üzerinde yoğunlaşmaktadır.

Internet ve Elektronik Veri Değişimi (EDI) elektronik ticaret açısından diğer araçlara

göre daha önemli ve gelecekte daha yoğun olarak kullanılacak bir niteliğe sahip

bulunmaktadır.18

İnternet aracılığıyla yapılan elektronik ticaretin, bir veya daha fazla kişi arasında

ses, görüntü ve yazılı metinlerin aynı anda interaktif bir biçimde iletilmesi, zaman ve

mekan sınırının olmayışı ve daha düşük maliyetlerle yapılabilmesi mümkündür. Ancak,

teknolojik gelişmeler, elektronik ticaret araçları arasına taşınabilir sistemler (Mobil

Telefonlar, Palmtop Bilgisayarlar, Kablosuz Bilgi Aygıtları, Palm Pilotlar vb.) ve

Digital TV sistemlerini de katmıştır. Elektronik ticaretin araçları aşağıda başlıklar

halinde incelenecektir.19

17 Önder CANPOLAT, a.g.e., s.5 18 Türkiye Bilişim Şurası, E-Ekonomi Çalışma Gurubu Taslak Raporu,18,03,2002 Ankara, s.36 19 Hakan UZUNOĞLU,a.g.e.,s.3


1.1.3.1. Klasik Elektronik Ticaret Araçları

Klasik elektronik ticaret araçlarından telefon; karşılıklı iletişimi iyi sağlar fakat

görüntü iletemez ve internet yoluyla ticarete göre daha pahalıdır. Faks; geleneksel

mektup hizmetinin yerini alarak çok hızlı doküman transferini gerçekleştirmektedir.

Faks bu niteliğiyle teleksin yerini alarak ticari işlemlerde önemli bir kolaylık

sağlamıştır. Ancak pahalı olması, sesli iletişime imkan tanımaması, faks fotoğraflarının

düşük kalitede olması, interaktif iletişimi sağlamaması, nihai tüketiciler açısından

yaygın kullanılmaması faksın eksi yönleridir. Bu nedenle yakın gelecekte önem

derecesini kaybedeceği beklenmektedir. Televizyon üzerinden ürünlerin reklamı

yapılmakta, telefon veya faksla sipariş edilmekte ve kredi kartı ile ödeme

yapılabilmektedir.20 Televizyon; yaygın olması avantaj olmakla birlikte tek yönlü

olması çok büyük dezavantajdır.21

İnternet dışında kalan araçlar birlikte kullanılmak zorundadır ve geleneksel

yöntemlere bağımlıdır. Bunlar üzerinde hukuki geçerliliği haiz belge transferi

gerçekleştirmediğinden, geçerli bir sözleşmenin bunlar aracılığıyla gerçekleştirilmesi

mümkün değildir. Oysa yürütülen çalışmaların tamamlanması halinde, internet

üzerinden transfer edilen verilerin güvenliliği sağlanacak ve bunların hukuki geçerliliği

kabul edilecektir. Böylece internet (açık ağ) bu araçların tüm fonksiyonlarına sahip,

hukuki geçerliliğe haiz ticari işlemlerin yapılabildiği sanal bir ortam oluşturacaktır.

1.1.3.2. İnternet

İnternet, kısaca “ağların küresel ağı” (global network of networks) olarak

tanımlanmaktadır22 "Internet" sözcüğü, İngilizce'de "uluslararası ağ" anlamına gelen

"international network" sözcüklerinin birleştirilmesinden oluşmuştur.

20 Hakan UZUNOĞLU,a.g.e.,s.4 21 Murat ÖRDEK, “İnternet Bilgi Teknolojilerinin Gelişimi ve Elektronik Ticaretin Dünya Ticaretine Etkileri” İGEME’den Bakış 12, Ekim Aralık 1999, 86 22 Hasibe IŞIKLI, İnternet Alan İsimlari Sistemi, Markalar ve Alan İsimleri Arasındaki İlişki, DPT, Şubat 2001


Uluslararası ağın çekirdeğinde, birbirine yüksek hızlı bağlantılarla bağlı, sürekli

çalışır haldeki bilgisayarlar (sunucular) vardır. Gerek telekomünikasyondan sorumlu

devlet kuruluşları, gerek özel şirketler çeşitli ülkelerde bu bağlantıyı sağlayan ana

omurgaları (backbone), yani ana iletişim hatlarını kurarlar.23

Ağlararası ağ veya ağların ağı olarak isimlendirilen, kendi kendisini

kopyalayabilen, geometrik olarak çoğalabilen internet, birden fazla haberleşme ağının

(network), birlikte meydana getirdikleri bir iletişim ortamıdır (platformudur). Bu

iletişim ağları, bilgisayarlar ile oluşturulmaktadır. Diğer bir deyişle, internet

bilgisayarlar arasında kurulmuş bulunan bir haberleşme ağıdır. Temel amaç, iletişim

olduğu için, ağı meydana getiren bilgisayarların arasında bağlantı kurulması

gerekmektedir.24 Bunun sağlanması için de ortak bir dil olan TCP/IP25 kullanılmaktadır.

TCP/IP kullanımı ile, bilgisayarlar birbirleri ile iletişim kurarak

"konuşabilmekte", karşılıklı olarak bilgi aktarabilmektedirler.26 Bilgisayarlar arasındaki

fiili iletişim ise, yüksek kapasiteli telefon hatları üzerinden yapılmaktadır. TCP/IP

uyumlu olması koşulu ile, dünyanın herhangi bir yerindeki bilgisayar ağı internet'e

katılabileceği gibi, haberleşme menzili elverdiği nispette, uzaydaki bir bilgisayardan da

internet'e bağlanmak mümkündür. Bu altyapının yani internet'in bir sahibi yoktur; onu

işleten, idare eden, denetleyen bir merkezi otorite söz konusu değildir. Kullanıcıları,

diğer kullanıcılardan ve içinde bulundukları ortamın özelliklerinden habersiz olarak

internetten faydalanmaktadırlar.27

İnternet, bilinen yapısının yanı sıra çok fonksiyonlu bir özelliğe de

sahiptir. Dijital teknolojiler, ikili sistemle ifade edilebilen metin, ses ve görüntü gibi her

türlü ifade biçimine izin vermektedir. İnternetin önemli ve anahtar bir bileşeni olan

World Wide Web(www), grafiksel ara yüzeyler ve hipertext bağlantı protokolleri ile

23 http://firmam.kobinet.org.tr/diyarbakir/Seminer.htm 24 Önder CANPOLAT, a.g.e.,s.16 25 TCP/IP protokolü; Internet üzerinde bilgisayarların adreslenmesidir. Gönderilen iletiler yollarını bu adresleme sayesinde bulurlar. Tüm bilgisayarlar 32 bitlik “özgün” bir IP numarasına sahip olacak şekide adreslenirler (buradan çıkarılabilecek teorik bir sonuç ise internete aynı anda bağlı olabilecek bilgisayar sayısının en fazla 232 = 4,294,967,296 olabileceğidir. 26 İlker TEMİR, “IP Adreslemeye Genel Bir Bakış”, http://www.ilkertemir.com/document/tcpip.html 27 Hakan UZUNOPLU, a.g.e., s.4


bütün bu ifadelerin internet üzerinde paylaşılmasına imkan sağlamaktadır. 28 WWW

İnternetteki bir çok siteye bağlanmamıza izin veren protokollerden biridir.29 WWW ve

Web, İnternet üzerinde birbirine bağlantılar içeren , içerisinde resim, grafik, müzik,

animasyon bulunduran sayfalar demektir.30 Bunun sonucu olarak da, internet bugün

araştırma, eğitim, sosyal iletişim, politika, eğlence ve ticaret gibi insanları ilgilendiren

tüm faaliyetleri çevreleyen bir kullanıma ulaşmıştır.

İnternational Data Corporation (IDC), (www.idc.com) 1998 yılında 160 milyon

olarak tahmin ettiği internet kullanıcı sayısının, 2002 yılında 410 milyona ulaşacağını

öngörmektedir. IDC tahminlerine göre internet kullanıcı sayısı 1999 yılında 239,5

milyon, 2003 yılında ise 602,4 kişi olacaktır. 2003 yılına kadar en hızlı büyüme

Asya/Pasifik ve Japonya’da görülecek, Asya/Pasifik bölgesinin 1999 yılındaki %8’lik

payı 2003’te %12,6’ya yükselecek Japonya aynı zaman diliminde 57 milyon kullanıcıya

ulaşacaktır. 1998 yılında %28 olan Batı Avrupa’daki web kullanıcıları 1999 yılında

%21 artışla %34’e yükselmiştir.31

Şekil 1.1: İnternet Kullanıcıları ve Dağılımı Kaynak: Hakan UZUNOĞLU, Elektronik Ticaretin Vergilendirilmesinin İncelenmesi ve Değerlendirilmesi, Gazi Üniv. Sos. Bil. Ens. Maliye ABD Master Tezi, Ankara, 2002:5

28 Hasibe IŞIKLI, a.g.e. 29 Adem ÖZBAY-Fikret YETİŞENLER, İnternet Rehberi, Bilgi Teknolojileri Dizisi 2, Hayat Yay.,Kasım 2000, İstanbul,s.30 30 Jan DEVRİM- Adem ÖZBAY, Yönetici Bilgisayar&İnternet Rehberi, Bilgi Teknolojileri Dizisi 6, Hayat Yay.,Kasım 2000, İstanbul,s.58 31 Hakan UZUNOĞLU,a.g.e,.s.5


İnterneti bilgi ve iletişim teknolojilerinden ayrı düşünmek mümkün değildir.

ABD, Avrupa Birliği ve Japonya’da bu alana yapılan yatırımlar, yıllık ortalama %12

oranında artmaktadır.32

İnternette kullanılan alan isimleri sistemi, internette kullanıcıların dolaşım

yeteneklerini kolaylaştıran merkezi bir fonksiyon hizmetini görmektedir. Bu ise iki

bileşenin yardımı ile gerçekleşir: Alan ismi (domain name) ve buna karşı gelen

İnternet Protokol (IP) numarası. Alan isimleri kullanıcılara bir anlam ifade eden,

hatırlanması ve belirlenmesi kolay kısaltmalardan oluşan internet adresleridir.

www.dumlupinar.edu.tr. buna örnek olarak verilebilir. 33

IP sayısı ise, adresleri noktalarla birbirinden ayıran 0 ile 255 arasındaki dört

sayıdan oluşan uluslararası telefon numarasıdır.34 IP numarası 192.91.247.53 gibi,

sayısal bir adrestir. Görüldüğü gibi, bir IP adresi, noktalarla ayrılmış şekilde 4 sayıdan

oluşmaktadır. Tarayıcı programlar (web browserlar) sayısal adresleri, metinsel öğelere

dönüştürerek kullanıcının aklında kalabilecek isimlere dönüştürmektedir.35 Web’ de

gezerken kullanılan adreslerin parçaları aşağıdaki örnekte görüldüğü gibidir.

http://www.dumlupinar.edu.tr

1 2 3 4

1 http:// Kullanılan protokolü göstermektedir. Web sayfalarının transferi

Hyper Text Transfer Protocol (HTTP) adı verilen bir protokolle sağlanır.

Benzeri olarak FTP sitelerine erişim için ftp://xxx. (Dosya transfer protokolü-

File Transfer Protocol) adresi kullanılır.

2. www.dumlupinar Bağlanılan sunucunun adını göstermektedir.

3. edu Eğitim kuruluşunun kısaltılışını göstermektedir.

32 Yeni Ekonomi, http://www.dtm.gov.tr/ead/ekonomi/sayi3/yeniekon.htm , 05.08.2002 33 Hasibe IŞIKLI, a.g.e. 34 Adem ÖZBAY,Fikret YETİŞENLER,a.g.e.,s.32 35 Mesut Öncel, İnternetin İşletme Üzerine Etkileri ve Kobiler İçin Çözüm Noktaları, D.P.Ü Sos. Bil. Ens. Yüksek Lisans Tezi , s.7

http://www.dumlupinar/

http://www.dumlupinar.edu.tr/t�rk�e/etkinlikler

http://www.dumlupinar/

http://www.dtm.gov.tr/ead/ekonomi/sayi3/yeniekon.htm


4. tr Coğrafi kodu göstermektedir.

Alan isimleri ve IP sayısal adresleri, ayrılmaz bir çift oluşturmaktadır.

Türkiye, coğrafi yerleşimi itibariyle RIPE NCC (RIPE Network Coordination Centre)

bölgesinde yer almakta ve IP adresleri tahsisleri bu kuruluş tarafından

yapılmaktadır. Türkiye için alan ismi tahsisinin idari sorumlusu Orta Doğu Teknik

Üniversitesidir. ODTÜ 1990 yılında InterNIC.e kayıt olmuştur ve bu tarihten itibaren

.tr. birinci-derece alan ismi ve onun altında yer alan ikinci derece alan isimlerinin

yönetimi ve koordinasyonundan sorumludur.36

ODTÜ tarafından idare edilen .tr. birinci derece alan isminin (TLD) altında

bulunan ikinci derece alan isimlerinin (SLD) örgütlenme yapısı aşağıdaki gibidir:

.bbs.tr BBS hizmeti veren kuruluşlar için alt alan.

.com.tr Ticari kuruluşlar için alt alan.

.edu.tr Eğitim kurum ve kuruluşları (Üniversite) için alt alan.

.gen.tr Kişisel ve kurumsal başvurunun (genel) yapılabildiği ve .ilk gelen alır.,

.alan adı-kuruluş ilişkisi aranmaz. ilkeleri ile isim tahsisi yapılan alt

alan.

.gov.tr Kamu kurum ve kuruluşları için alt alan.

.k12.tr Eğitim kurum ve kuruluşları (Orta Öğrenim) için alt alan.

.mil.tr Askeri kurum ve kuruluşlar için alt alan.

.net.tr İnternet servisi sunan kuruluşlar için alt alan.

.nom.tr Bireylerin kullanımı için alt alan.

.org.tr Diğer kuruluşlar için (Vakıf, Sivil Toplum Örgütleri vb.) alt alan.

İnternet alan isminin kayıt edilebilmesi için, mevcut bir kayıt formunun

doldurularak bunun ODTÜ’nün elektronik adresine iletilmesi veya faks çekilmesi

yeterlidir. Kayıt işlemi, başvurudan sonra en geç bir hafta içerisinde yapılmaktadır.37

36 Hasibe İŞİKLI, a.g.e. 37 A.g.e.


1.1.3.3. Intranet

İntranet, sadece belirli bir kuruluş içindeki bilgisayarları, yerel ağları (LAN;

Local Area Network) ve geniş ağları (WAN; Wıde Area Network) birbirine bağlayan,

çoğunlukla TCP/IP tabanlı ağlar olarak tanımlanmaktadır.

Intranet, temel olarak, TCP/IP protokolü kullanarak, şirket içinde internet

standartları aracılığı ile bir ağ kurulumudur.38 İnternet teknolojisinde kullanılan

araçlardan, işletme içi iletişim amacı ile kullanılacak şekilde yararlanılması intranet

olarak isimlendirilmektedir. İntranetler genellikle üç kategoriye ayrılır39;

i. İşletme içi iletişim araçları

ii. İletişimin yanında, karşılıklı etkileşim çalışmalarının da kullanılabildiği

yapılar.

iii. Tüketicilerin ve/veya birlikte çalışılan şirketlerin de erişebildikleri

yapılar.

Bir intranet sitesinin mutlaka internete bağlı olması gerekli değildir. İntranet

sitelerinin çoğuna web üzerinden erişilemez ya da erişimde çeşitli güvenlik önlemleri ile

karşılaşılır. İntranet siteleri olan işletmelerin ayrıca web sayfaları vardır.40 İntranet,

kişiler ve departmanlar arası bilgi iletişimini arttırır. Özellikle, iyi tasarlanmış bir web

ortamında, çeşitli linkler aracılığı ile, her bilgi, yetki seviyeleri dahilinde, anında

paylaşıma açılabilir.41

İntranet ve internet sistemlerinin, birbirinden ayrı olarak tanımlanması

(yapılanması) ile şirket içi çalışmaların güvenliği daha yüksek olur. İntranet, internet

ortamının sağladığı tüm kolaylığı işletme bünyesine adapte ederken, personelin

internete olan bağlantısını engelleyerek iş zamanı kayıplarını engellemektedir.42

38 M.AKGÜL-Orhan GÖKÇÖL, "Internet ve İlgili Konularda Çokça Sorulan Sorular : INET-TR.CSS", http://www.bilkent.edu.tr/turkce/css/inet-tr.html, 30 Ekim 1997 39 Hakan UZUNOĞLU,a.g.e.,s.8 40 A.g.e.,s.8 41 M. Sinan OYMACI, http://www.netyorum.com/mso/20020118.htm 42 Hakan UZUNOĞLU,a.g.e.,s.9

http://www.bilkent.edu.tr/turkce/css/inet-tr.html


Intranetlerin işletme üzerinde genel olarak iki olumlu etkisi olacaktır 43;

Birincisi: Etkinlik, verimlilik, sürekli güncellenen bilgilere erişim, maliyet ve

zaman kazanımları, müşteri ihtiyaç ve isteklerine daha ileri düzeyde tepki verebilme,

yetkilendirilmiş çalışanlar, artan beyin gücü, yeni iş fırsatları ve artan müşteri hizmetleri

sebebiyle rekabetçi üstünlüğe yol açması.

İkincisi: Artan iletişim, bilginin paylaşımı ve işbirliği artışı, daha yetkili

çalışanlar, kolaylaştırılmış örgütsel öğrenme, iş hayatının artan kalitesi nedeniyle

geleneksel duvarların yıkılması ve paylaşım ve işbirliği kültürünün oluşturulması.

İntranet sisteminin kullanımı konusunda bir örnek verecek olursak; İsveç

iletişim pazarının %50’sine sahip olan Telia (www.telia .com) 30,000 personelinin

tamamının yararlandığı intranet sitesini 1994 yılının sonundan beri kullanmaktadır.

Şirket BOSS (Business Operations and Support System) olarak isimlendirdiği sistem

aracılığı ile 1999 ortalarında 100 Gb büyüklüğünde olan müşteri bilgilerini intranet

ortamında kullanmaktadır. Bu bilgilere şirket dışında çalışan personelin laptop

bilgisayarlar aracılığı ile erişebilmesi olanaklı durumdadır ve bir satıcı, müşteri

hakkındaki bilgilere istediği yerden ulaşabilmektedir. Günde 6 milyon yeni veri eklenen

BOSS sitemi, firewall yazılım ve donanımları ile korunan HP9000 serverlarında

saklamakta ve toplanan bilgi iki ay sonra otomatik olarak arşive aktarılmaktadır.44

1.1.3.4. Extranet

Extranet, kapalı bir internet ağını, organizasyonun dışında yer alan ve sistemden

bilgi almaları gereken müşterileri ve iş yapılan diğer kişi ve kuruluşları da bağlayacak

şekilde tamamlayan sınırlı bir erişim ağıdır.45 Diğer bir ifadeyle Extranet, bir işletmeyi,

43 H.Bahadır AKIN, Bilişim Teknolojilerinin Evrimi ve Bilişim Teknolojilerinin Çağdaş İşletmelerde Stratejik Yönetim Üzerindeki Etkileri" Çukurova Üniversitesi İİBF Dergisi,1998 44 Hakan UZUNOĞLU a.g.e.,s.9 45 Jan DEVRİM, Adem ÖZBAY, Bilgisayar İnternet Terimleri Sözlüğü, Bilgi Teknolojileri Dizisi 9, Hayat Yay.,Kasım 2000, İstanbul,s.65


kendi tedarikçileri, müşteri ya da ortak hedefleri paylaştığı diğer işletmelerle bağlayan;

bunu yaparken de internet teknolojilerini kullanan ve işbirliğine açık bir ağ olarak

tanımlanabilir.46 Extranet sistemleri sanal duvarlarla internet kullanıcılarından ayrılarak,

işletme içi ya da birlikte çalışılan işletmeler arası iletişimde internet altyapısının

kullanılması amacını taşımaktadır.

İnternette her ne kadar bilgiler herkese açık olsa da işletmeler için bazı özel

bilgiler olabilir. Bayiler, çözüm ortakları, taşeron işletmeler gibi işbirliği halinde olunan

firmalarla mutlak surette bilgi alışverişinde bulunulur. Eğer bu firma sayısı fazla ise,

daha fazla çaba gerekecektir. Bunun için ekstranet kullanımı gerekmektedir.47

Extranet, firma dışındaki kullanıcıların erişimine izin veren bir intranet`tir. Bu

erişim dahili ağla, küresel internet arasında güvenli haberleşme için belirli harici

kullanıcılara ve belirli bilgilere erişilecek şekilde ayarlanır.48 Özellikle merkezi olmayan

işletmelerin bünyesinde çeşitli amaçlara yönelik olarak hazırlanan intranet sitelerine

tüketici ilişkilerinin de eklenmesi, extranet sistemlerine geçiş anlamına gelmektedir.

Extranet sistemleri aracılığı ile hem işletme içi bilgi sistemleri kontrol altında tutabilir

(intranet), hem de elektronik ortamın potansiyelini yakalamak için fırsatlar

değerlendirilebilir.49

1.1.3.5. EDI (Elektronik Veri Değişimi)

EDI, ticaret yapan iki kuruluş arasında, insan faktörü olmaksızın ağlar aracığıyla

yapılanmış bilgi değişimini sağlayan bir sistem olarak elektronik ticaretin önemli bir

aracıdır.50 EDI kamu ve özel sektör kuruluşlarının etkin bir biçimde iletişim kurmaları

46 Sibel ALGAN, “Bilgi Yolunda Bildik Yeni Bir Durak: Ekstranet”, BT Haber, Sayı:111, 31Mart-6 Nisan, 1997, ss.54-55 47 Mesut ÖNCEL, a.g.e.,s. 48 Ertan KURT, http://www.beunreal.org/dokuman.php?no=1 49 Hakan UZUNOĞLU, a.g.e.,s.9 50 Murat Ahmet YÖRÜK, Elektronik Ticaret, http://www.mfa.gov.tr/turkce/grupe/ues/yoruk.htm.(21,07,2002)

http://www.beunreal.org/dokuman.php?no=1


ihtiyacından doğmuş olup, modern bilgi teknolojilerinin getirdiği avantajlardan

yararlanmaktadır. 51

Elektronik Veri Değişimi sayesinde bilgisayarlar, kendilerine belirli bir

yazılımla önceden öğretildiği şekilde ve kullanıcılarının istediği konularda, birbirleriyle

otomatik olarak veri değiş tokuşu yapmakta, otomatik olarak yollanan ve alıcısına

ulaşan verileri yine otomatik olarak değerlendirebilmektedirler.52

Geleneksel ticari işlemlerde, mektuplar, notlar gibi yapılanmamış (unstructured)

dokümanlarla birlikte faturalar, sipariş formları, teslim belgeleri gibi standart şekilde

yapılanmış (structuered) dökümanlar kullanılmaktadır. Elektronik posta (e-mail)

yapılanmamış tipte dokümanların iletilmesinde kullanılırken, EDI yapılanmış mesaj

değişimini sağlamaktadır. Böylece standart bilgilerin diğer bilgisayar sistemlerine

kolayca aktarılmasını olanaklı kılmaktadır.53

EDI gümrük idarelerinin otomasyonunda oldukça etkin biçimde

kullanılmaktadır.54

1.1.3.6. Mobil Sistemler

Mobil İnternet, günümüz internet hizmetlerine hareket özgürlüğü anlamında

yeni bir boyut getiren, her yerde ve her zaman mobil kullanıcının kullanacağı yeni bir

iletişim kavramıdır. Mobil İnternet sayesinde, mobil araçlar üzerinden (cep telefonları,

el bilgisayarları vb.) sinema bileti siparişi ve satın alınmasından, cep telefonuna en

uygun restoranın sorulmasına ve menünün görüntülenmesine kadar farklı uygulama

alanları ile karşılaşacağımız düşünülmektedir.55

51 TESK, TESK ve Alt Teşkilatları İçin Hizmet içi Eğitim El Kitabı http://www.tesk.org.tr/yayinlar/tyayin/sorucevap/13.html, s.411 52 TÜBİTAK-BİLTEN, Elektronik Ticaret Teknik Çalışma Gurubu 1. Değerlendirme Raporu,1998 53Varol ATABEY, “Elektronik Ticaret ve Kamu Kesiminde Sürdürülen Çalışmalar”, ASOMEDYA, 08.1998, 31 54 EDI hakkında ayrıntılı bilgi için bkz. bu çalışmanın II. Bölüm 2.2. nolu başlık. 55 Hakan UZUNOĞLU,a.g.e.,s.10

http://www.tesk.org.tr/yayinlar/tyayin/sorucevap/13.html


İnternet servislerine mobil terminaller üzerinden erişimi mümkün kılan,

kablosuz uygulama protokolü(WAP), mobil internet kavramının ilk aşamasıdır. WAP

sayesinde, bankacılık, basit bilgi servisleri ve bilet satışı ile henüz yeni başlayan mobil

internet uygulamaları, mobil araçlar yoluyla zaman içinde satın alma, daha kapsamlı

bilgi servislerine ulaşma ve görüntü, ses ve datanın birlikte iletimini gerçekleştirecek

multi-medya uygulamaları gerçekleşecektir.56

Mobil sistemlerin en büyük bölümü, şu anda mobil telefonlar tarafından

oluşturulmakla birlikte, Psion’un palmtop bilgisayarları, Symbian’ın kablosuz bilgi

aygıtları ve 3Com’un Palm Pilot’ları bu kategoride yer alan aygıtlardır. Bunların

yanında internet kiosk olarak isimlendirilen ve telefon kulübeleri, ATM cihazları ya da

otomatik fotoğraf kabinleri gibi çeşitli yerlerde konumlandırılabilen aygıtlar da

mevcuttur.57

Mobil sistemlerin kullanılmasıyla tele çalışma kavramı ortaya çıkmıştır. Tele

çalışma; işin merkez ofislerden veya üretim imkanlarından uzak bir yerde yapılmasıdır

ki; bu çalışan kişinin diğer iş arkadaşlarıyla şahsi bağlantısının olmadığı, ancak onlarla

yeni teknoloji kullanarak iletişim kurabildiği bir durumu yansıtır. Bu açıklamalar

çerçevesinde tele çalışma; “on-line” veya “off-line” olarak gerçekleştirilebilir.58

Yapılan araştırmalara göre 2003 yılı itibariyle, 500 milyonun üzerinde insan

mobil telefon kullanıyor olacaktır. Avrupa’da mobil sistemler, mobil telefonlar da dahil

olmak üzere, internetin dört katı hızla yaygınlaşmaktadır. Gartner Group’a göre, 2004

yılında elektronik ticaret servislerinden yararlanan kullanıcıların %40’ı işlemlerini

kablosuz sistemler aracılığı ile gerçekleştireceklerdir. Bilgi sistemlerinde 1990’lı

yılların başında ortaya çıkan ve internetle iletişim sistemlerine yüz yılın sonuna doğru

entegrasyonu başlayan mobilizasyon, mobil internet ve m-ticaret (m-commerce)

kavramlarını ortaya çıkarmıştır.59

56 http://www.ericson.tr/yenitek_mobilinternet_sorular.htm#S1 57 Hakan UZUNOĞLU,a.g.e.,s.10 58 Ziya ERDEM, “Tele Çalışma Kavramına Teorik Bir Yaklaşım”, BT (Bilgi ve Toplum) Enformasyon Bilgi Toplumu Dosyası, Türk Dünyası Araştırma Vakfı Yay.,Nisan 1998, s.113 59 Hakan UZUNOĞLU,a.g.e.,s.10


1.1.3.7. Kablo Ve Digital Tv Sistemleri

Günümüzde gelişen multimedya teknolojisi, televizyonun olumsuz yönlerini

özellikle tek yönlü iletişim dezavantajını ortadan kaldırmakta, Web TV, İnternet TV ve

İnteraktif TV gibi gelişmeler, televizyonun geleneksel yapısını değişime zorlamakta ve

elektronik ticarete daha elverişli bir sistemi desteklemektedir.60

Kablolu TV teknolojisi elektronik ticaretin gelişmesini destekleyen diğer bir

gelişmedir. Kısaca Kablo TV olarak tanımlanan kablo ağı ilk döneminde sadece analog

televizyon yayınlarının kesintisiz ve net bir şekilde televizyon izleyicilerine

ulaştırılmasına yönelik olarak geliştirilmiş idi. Daha sonraları bu alt yapının özellikle

Fiber Koaksiyel karma yapıya dönüşmesi ile daha geniş bant kapasitesi, daha çok yayın

ve katma değerli hizmetlerin sunulabilmesinin yanısıra, ses görüntü ve bilgi iletiminde

kullanıcıların evindeki bağlantı noktalarına kadar bütün iletişim altyapılarından ve

tekniklerinden daha ileri bir imkan oluşturmuştur. Ayrıca tek bir transmisyon yolu

üzerinden video yayıncılığı, ses iletimi, data ve internet gibi interaktif hizmetlerin

yapılabilmesi, bu hizmetlerin kullanıcıya daha uygun maliyetlerle sunulabilmesine

olanak tanımaktadır.61

Belirten gelişmelere ek olarak, Dijital TV uygulaması da çok önemli bir

oluşumdur. Geleneksel TV yayıncılığında dönüşümü ifade eden bu sistem; “eğlence,

çocuk, spor, oyun, alışveriş, müzik, eğitim, sağlık, belgesel, kültür, sanat, interaktif

konular gibi onlarca unsuru birleştiren bir teknoloji harikasıdır.62 Televizyonlara

eklenen set-top boxlar sayesinde kullanıcılar interaktif TV kavramı ile tanışmışlar ve

TV’leri aracılığı ile internette surf (gezinti) yapmak olanaklı hale gelmiştir.

Televizyonlara eklenen kameralar ve özel klavyeler aracılığıyla TV’lere e-mail

özellikleri de eklenmiş ve görüntülü e-maillere alt yapı sağlanmıştır.63

60Veysel BOZKURT, Ekonomik, Toplumsal,Teknik ve Yasal Yönleriyle Elektronik Ticaret, Alfa yayınları, Mayıs 2000, s.104 61 Hakan UZUNOĞLU,a.g.e.,s.13 62 Veysel BOZKURT, a.g.e.,s.105 63 Hakan UZUNOĞLU,a.g.e.,s.14


Son yıllarda Avrupa ve ABD'de giderek yaygınlaşan dijital platform

işletmeciliği, alışveriş ve ticaret kavramlarını yeniden şekillendirecek önemli bir

teknoloji haline gelmiştir. Televizyon ekranıyla evden alışveriş (home-shopping),

bankacılık (home-banking) işlemleri yapmak artık mümkün olmaktadır.

1.1.4. Elektronik Ticaretin Gerçekleşme Şekilleri

Elektronik ticareti; ticaretin gerçekleşme şekline göre, ticaretin dayandığı

ortamın niteliğine göre ve katılımcılarına göre, sınıflandırmak mümkündür.

1.1.4.1. Ticaretin Gerçekleşme Şekline Göre

Elektronik ticaret, elektronik araçlarla kısmen veya tamamen elektronik ortamda

gerçekleşmektedir. Elektronik ticaret hem mal ve hizmetlerin sipariş edilmesi hem de

sipariş edilen mal ve hizmetlerin teslimini (ifasını) içermektedir. Bu sebeple, konunun

daha kolay ortaya konabilmesi açısından elektronik ticarete konu mal ve hizmetlerin bu

açıdan bir sınıflandırmaya tabi tutulması gerekmektedir.

Malların çoğunluğu ile bazı hizmetler sanal ortamda sipariş edilebildiği halde

teslim ve ifanın geleneksel yollarla yapılması gerekmektedir. Daha açık bir ifadeyle, bu

tür işlemlerde ticaretin tamamen sanal ortamda yapılması mümkün değildir. Örneğin,

giyecek eşyası, gıda maddeleri ve benzeri mallar internet ortamında sipariş edilebilir.

Ancak bunların teslimi geleneksel yollarla gerçekleşecektir. Taşımacılık hizmetleri,

emlak ve araç kiralama hizmetleri, tamir ve benzeri hizmetler de elektronik ortamda

(on-line) sipariş edilebildiği halde anılan hizmetlerin ifası geleneksel yoldan

gerçekleşmek zorundadır.

Buna karşılık, bazı mal ve hizmetlerin sanal ortamda sipariş edilmesi yanında

geleneksel yöntemlerle teslimi (ifası) mümkün bulunmamaktır. Bu tür mal ve hizmetler

“sayısal mallar/hizmetler” olarak anılmaktadır. Sayısal mallara örnek olarak, müzik

kaset ve disketleri, kitap, dergi, gazete ve benzeri yayınlar, çeşitli fotoğraflar, video


kasetleri sayılabilir. Çeşitli danışmanlık (muhasebe, vergi, hukuk, mühendislik,

mimarlık vs.) hizmetleri, finansal hizmetler, reklamcılık hizmetleri, bazı tıbbi hizmetler,

eğitim hizmetleri, çeşitli yayıncılık faaliyetleri de sayısal hale getirilebilen ve sanal

ortamda sipariş edilebilen ve satın alınabilen hizmetlerin bazılarıdır. Elektronik posta,

video konferans şekliyle görüşmeler, çeşitli bilgisayarlar ve ağlardaki bilgi bankalarına

erişim gibi bazı telekomünikasyon hizmetleri ise sadece sanal ortamda

gerçekleşebilmektedir.64

1.1.4.2. Ticaretin Dayandığı Ortamın Niteliğine Göre

Elektronik ticaretin, internet gibi açık ağlar ile işletme içi kapalı sistemler

aracılığıyla gerçekleşmesine göre sınıflandırılması mümkündür. Örnek olarak ATM

kartları kullanımı ve 1970’lerin başından itibaren firmalar arasında uygulanan EDI

örnek olarak verilebilir. Açık ağ kullanımına ise internet ve kısmen extranet örnek

olarak verilebilir.

1.1.4.3. Katılımcılarına Göre

Elektronik ticaret, kullanılan teknolojiler ve uygulamalar benzer olmasına

rağmen taraflarına göre; işletmeler arasında, işletme-tüketici arasında, işletme-devlet

arasında ve vatandaş-devlet arasında olmak üzere dört alt bölüme ayrılabilir.

1.1.4.3.1. İşletmeler Arasında

İşletmeler arasında elektronik ticaret, genel anlamda işletmeler arasında

geleneksel yollarla gerçekleştirilen iş ilişkilerinin elektronik ticaret yolu ile yapılması

olarak tanımlanabilir.65 İşletmeden İşletmeye (B2B) Elektronik ticaret modelindeki

amaç, otomasyonlandırılmış sistemlerin ortaklaşa iş yapılan birimlere (üretici işletme,

tedarikçi işletmeler, bayiler, mağazalar, departmanlar vb.) entegrasyonu ile ürün, hizmet

64 A.g.e.,s.65 65 Selim AKYOKUŞ, Perihan KİLİMCİ, “Kurumlara Arası (B2B) Ticaret ve Biztalk 2000 Serwer İle Bir B2B Uygulaması”, http://www.inet-tr.org.tr/inetconf7/program/65.html


ve bilginin işletmeler arasında satışını, kullanımını ve paylaşımını sağlamaktır.

İşletmelerin elektronik ortamda tedarikçiye sipariş vermesi, faturalarını temin etmesi ve

bedellerini ödemesi olarak da ifade edilebilir.66

Elektronik Veri Değişimi (EDI), Ürün Veri Değişimi (PDI), danışmanlık veri

tabanları, talep üzerine bilgi verme işletme- işletme arasında yapılan elektronik ticaret

şekline örnek gösterilebilir.

İşletmelerin mal sağladıkları firmalarla ağ kullanımı yoluyla iletişimi, satış

kanallarının “on-line”’a dönüşümü ve on-line pazarlara katılımları gittikçe

artmaktadır.67 İnternet öncesinde firmalar arasındaki Elektronik ticaret, özel veya katma

değerli ağlar üzerinden Elektronik Veri Değişimi (EDI) ile gerçekleştirilmiştir.

İşletmeler, iş ortakları/tedarikçileri ile arasındaki ticari bilgileri/işlemleri, EDI formatına

dönüşümünü sağlayan özel programlar kullanarak gerçekleştirmektedir. İnternet ile

elektronik ticaretin İşletme-İşletme kategorisine altyapı oluşturan EDI uygulamaları,

Web ortamına taşınarak işletme maliyetleri önemli ölçüde düşürülmüştür.68

Bilgisayarların otomatik olarak gerçekleştirdiği işlemler sonucunda birçok

faaliyet için personel gereksiniminin asgari düzeye inmesi, idari maliyetlerin azalması,

insandan kaynaklanan hataların ve gecikmelerin önlenmesi, kağıt ziyanının azalması,

telefon ve faks ödemelerinde tasarruf, zamandan tasarruf, hızlı ve doğru bilgi paylaşımı,

elektronik ticareti tedarik ve bayi zincirlerine entegre eden işletmelerin sahip olacağı

avantajlardır. Böylelikle bilgisayar destekli titiz ve zamanında işlenen siparişlerle depo

için ihtiyaç duyulan alanda azalma olacaktır. Ayrıca satın alınan ürünlerdeki eğilimlerin

izlenmesiyle, tüketicinin ilgisini çekebilecek yeni ürünlerin seçimi ve siparişi

konularında karar verilmesinde kolaylıklar gündeme gelecektir. Bütün bunlar üretimin

artmasına sebep olacak ve artan tasarruf ve üretim, şirket gelirlerine yansıyacaktır. Bilgi

66Bülent KANAT ve diğerleri, “E-TİCARET” http://bilgibirikimi.tripod.com/e-ticaret.htm 67 “YENİ EKONOMİ” http://www.ymm.net/e-ticaret/yeni_ekonomi.htm 68 Meral SAYIN-A. Mustafa FAZILOĞLU, Dünya Ticaretindeki Değişim Elektronik Ticaret ve İlk Adım KOBİ-NET, KOSGEB Yayınları, Ankara 2000 http://www.kobinet.org.tr/hizmetler/e-ticaret/e-ticaret kutuphanesi/ba1.htm#1


paylaşımında mesafe sınırları ortadan kalkacağından, zamanla şirketlerin bayilik ve

tedarik zincirleri büyüyecek ve bu durum pazar payını olumlu etkileyecektir.69

İşletmeden-işletmeye (B2B) elektronik ticaretin büyük bölümü EDI’ya dayalı

olmasına rağmen, analistler ilerleyen yıllarda bunun internete dayalı teknolojiye

kayacağını tahmin etmektedirler. The Boston Consuting Group 1998 yılında ağlar

üzerinden yürütülen 671 milyar Dolarlık (B2B) elektronik ticaretin %86’sının EDI’ye

dayalı olduğunu hesaplamakta, bununla beraber bu oranın 2003 yılında %28’e düşeceği;

%72’lik oranın ise internete dayalı teknolojilerin kullanımı sonucu oluşacağı tahmin

edilmektedir.70

Elektronik ticaret, firmalar arası ticarette maliyetlerin azaltılması ve verimliliğin

artırılmasında önemli rol oynamaktadır. Bütün aşamalarında (kasa, stok kontrol vb.)

barkod okuyucu kullanan ve işlemlerini elektronik ortamda gerçekleştiren bir

süpermarkette, otomasyon ile bilgisayar; envanterdeki ürünlerin (raflar, depo) takibini

yapmakta, ürünlerin satış eğilimlerini izlemekte ve gerektiğinde sipariş vermektedir.

Yeni siparişler, bilgisayar ağı üzerinden üreticiye otomatik olarak gönderilebilmektedir.

Bilgisayar sipariş formu hazırladıktan sonra, söz konusu bilgiyi otomatik olarak satış,

üretim, dağıtım ve muhasebe bölümlerine göndermektedir. Siparişlerin üretimi sonunda

ürünler, fatura ile birlikte süpermarkete gönderilmektedir.

Böylece üretim ve pazarlama sürecindeki hızlılık bir yandan maliyetlerin

düşmesine, verimliliğin artmasına sebep olurken diğer taraftan vergisel sürecin kısa

sürede ve hatasız işlemesine imkan vermektedir.71

1.1.4.3.2. İşletme - Tüketici Arasında

“Business to Consumer - B2C” olarak adlandırılan son kullanıcılara yönelik yani

bireysel tüketicileri hedef alan bu yöntemde, showroom, sanal mağaza uygulamaları ile

69 Bülent KANAT ve Diğerleri, a.g.e. 70 Hakan UZUNOĞLU,a.g.e.,s.16 71 Meral SAYIN-A.Mustafa FAZILOĞLU, a.g.e.


internette firmalar elektronik ortamda; bilgisayardan otomobile, kitaptan pizzaya birçok

ürünün doğrudan tüketiciye satışını yapabilmektedirler. Günde 24 saat/haftada 7 gün

açık ve dünyanın her yerinde şubesi olan mağaza açma/işletme maliyetleri, internet ile

küçük ve orta boy işletmelerin karşılayabileceği seviyeye inmiş, genel giderlerin düşük

olması satış fiyatlarını da düşürmüştür. Böylece işletme-tüketici ticareti hızla

büyümektedir. Büyüme, daha çok eğlence, seyahat, habercilik, finans hizmetleri ve e-

posta gibi nesnel olmayan hizmetlerde gerçekleşmektedir.72

Bir şirketin elektronik olarak müşteri ile iletişime geçmesiyle, tüketicilerin

tüketim davranışları analiz edilebilir ve böylece şirket, ürün ve hizmetlerini

müşterilerinin istek ve arzularına göre biçimlendirebilir. Bu, şirketlere hem

müşterilerinin ihtiyaçları için en iyi çözümler üretilmesini sağlar hem de onlara çözüm

aramadaki zamandan tasarruf sağlar.73

İşletme-tüketici arasındaki ticaret İşletmeler arası ticarete göre daha az

gelişmiştir. Bunun başlıca nedenleri, PC kullanımının tüketiciler arasında çalışma

ortamlarına oranla daha az düzeyde olması, internet üzerindeki güvenlik sistemlerine

kuşkulu yaklaşım ve tüketicilerin e- ticaret ile elde edecekleri kazançtan habersiz

oluşlarıdır.74

1.1.4.3.3. İşletme - Devlet Arasında

İşletmeler ile kamu kuruluşları arasındaki ticari işlemler, kamu ihalelerinin

internette yayınlanması ve firmaların elektronik ortamda teklif vermeleri, kamunun

vergi ödemeleri, gümrük işlemleri75, sosyal güvenlik, istatistik ve izinlerin elektronik

yoldan izlenmesi ve düzenlenmesi, kamu ihalelerinin elektronik ortamda duyurulması

işletme devlet arasındaki ticaretin uygulamadaki örneklerini oluşturmaktadır.76

72 A.g.e. 73 “YENİ EKONOMİ” http://www.ymm.net/e-ticaret/yeni_ekonomi.htm 74 Hakan UZUNOĞLU,a.g.e.,s.17 75 http://bilgibirikimi.tripod.com/e-ticaret.htm 76 Hakan UZUNOĞLU, a.g.e.s.18

http://www.ymm.net/e-ticaret/yeni_ekonomi.htm

http://bilgibirikimi.tripod.com/e-ticaret.htm


Dış ticaret işlemlerinin elektronik ticaretin bir aracı olan EDI yöntemiyle

uygulanışı esas itibari ile İşletme-Devlet arasında gerçekleşen bir elektronik ticaret

uygulamasıdır.

1.1.4.3.4. Vatandaş - Devlet Arasında

Devletin; bünyesindeki kurumlar ve özel kesimle, elektronik ağlar aracılığı ile

bağlanması durumu “Elektronik Devlet” ya da kısaca “e-devlet” kavramı ile ifade

edilmektedir. Gelecekte gerçekleşmesi muhtemel bu türde, vatandaşların devletle olan

ilişkilerinin elektronik ortamda sürdürülmesi mümkün hale gelecektir.77

Henüz yaygın örnekleri olmayan bu kategoride ehliyet, pasaport başvuruları,

sosyal güvenlik primleri ile vergi ödemeleri, evlilik, doğum, ölüm gibi kayıtların

yapılması vb. uygulamalar ile e-devlete geçişin sağlanması planlanmaktadır.78 Ayrıca,

bazı kablolu televizyon sistemlerinde alıcı-verici iletişiminin yaygınlaşmasıyla her evde

bulunan bilgisayar terminallerinden alınacak cevaplar sayesinde çok çeşitli konularda

referandum yapma imkanı sağlayan bir sistem kurulması mümkündür.79

Devletin, e-devlete dönüşmesi sonucunda, işlemlerin sıra beklemeye gerek

kalmaksızın bilgisayar aracılığı ile yapılması, kamu kesiminin personel sayı ve

yapısında dönüşüm yaşanması, kırtasiye harcamamalarının azaltılması, işlemlerin

şeffaflaşması bu yolla yolsuzluğun önüne geçilmesi gibi pek çok olumlu etkinin

yaşanması beklenmektedir.80

1.1.5. Elektronik Ticaretin Yararları

Geleneksel çalışma ortamında belgelerin, formların elden ele dolaşması,

imzalanması, ilgili bilgilerin telefonla, faksla toplanması olarak karşımıza çıkan iş akışı

77 Zeynep ERSOY, Elektronik Ticaret ve...,a.g.e., s.42 78 http://bilgibirikimi.tripod.com/e-ticaret.htm 79 Daniel BELL, İletişim Teknolojisi: Gidişat İyiye Doğrumu; yoksa Kötüye mi?, Çev: K. Ahmet SEVİMLİ, BT Enformasyon Bilgi Toplumu Dosyası, Türk Dünyası Araştırma Vakfi Yay.04 1998,47 80 Hakan UZUNOĞLU,a.g.e.,s. 19


her ofiste kişilerin zamanının büyük bir kısmını çalar. Çünkü, fiziksel olarak elimizde

dolaştırdığımız her belge engellere takılmaya mahkumdur. Bir yerden bir yere gitmesi

zaman alır, kaybolabilir, ne durumda olduğunun izlenmesi çok zordur, paylaşılamaz

arşivlenmesi zorunludur.

İş akışlarının elektronik ortama taşınması hem süreci büyük ölçüde kısaltır, hem

de biriken bilgiler şirket belleğinin oluşturulmasına katkıda bulunur. Daha sonra bu

bilgilerden çıkan sonuçlar ışığında kullanıcıların iş süreçlerini iyileştirmesi, istatistiksel

bilgilere ulaşması mümkün olabilir.81

Uluslararası ticari işlemlerde, sözleşmenin yapılmasından nihai ödemeye kadar,

alıcılar, satıcılar, bankalar, nakliyeciler, sigortacılar, gümrük idareleri ve bu sürece dahil

diğer taraflar, ticarete konu olan mal veya hizmetlere ilişkin pek çok bilgi üretmekte,

iletmekte, almakta, işlemekte, düzenlemekte ve dosyalamaktadır.

Geleneksel ticarette, bir ülkeden diğer bir ülkeye, bir sevkiyat sürecinde

ortalama 50 belge düzenlenmekte ve bu belgelerin 360 civarında kopyası

çıkartılmaktadır. Genellikle işlemi başlatan kişi tarafından doldurulan bilgiler, bu sürece

dahil tüm taraflarca talep edilmekte ve bu bilgilerin elle tekrar doldurulması sırasında

pek çok hata yapılabilmekte ve bilgilerin ilgili makamlara aktarılması uzun zaman

almaktadır. Örneğin, batılı bir firmanın Çinli bir firma ile normal koşullarda ticaret

sözleşmesi imzalaması yaklaşık olarak üç ayda sonuçlanmakta, malın ihracat süresi

üretim süresinden daha uzun olabilmektedir. Geleneksel yöntemlerle yapılan ticarette

ticari işlem maliyetlerinin tüm dünya ticaret hacminin %7-10'unu kapsadığı BM

Uluslararası Ticaret Etkinliği Sempozyumu’nda açıklanmıştır.82

Bu noktada geleneksel ticaret karşısında elektronik ticaretin avantajları aşağıdaki

şekilde belirlenebilir83:

81 Mustafa SAVAŞAN, “Günümüzde Şirketlerin En Önemli Sermayesi: ENFORMASYON”, http://www.kets.com/tr/basindan/makaleler/gunumuzde.sirketlerin.en.onemli.sermayesi.htm 82 “Elektronik Ticaret”, http://enoter_hukuk.tripod.com/genel.htm 83 A.g.e.


i. Ticari işlemlerin yürütülmesi için gerekli bilgiler, işlemi başlatan kişi

tarafından, ticaret sürecine dahil tüm tarafların (üretici, satıcı, alıcı, gümrük idareleri,

sigortacı, nakliyeci, bankalar, diğer kamu kurumları vb.) birbirine bağlı

bilgisayarlarından birisine önceden belirlenmiş standart formatta bir kez girildiğinde

kısa bir süre içinde tüm tarafların bilgisayarlarına ulaşmaktadır. Gereken belgeler

elektronik ortamda hazırlanmakta ve bu bilgi ve belgeler ilgililerin kullanımına

sunulmaktadır. Böylece, işlemler minimum hata ile kısa bir süre içinde ve kırtasiye

masrafı ödenmeksizin tamamlanmaktadır.

ii. Malların üretiminden satışına kadar olan zincirde değişiklikler olmakta, alıcı

ve satıcının bir araya gelmesi gerekmediğinden, özellikle hizmet ticaretinde işlem

maliyetleri düşmektedir Üretici ve tüketici arasındaki kanalda yer alan tüm aracı

firmalar ortadan kalkmakta84, yerini web sayfaları veya elektronik bülten panoları

almaktadır.

iii. Firmaların pek çok faaliyetinin daha düşük maliyetle yapılması ve üreticiler

arasında rekabetin artmasının yanısıra bilgilerin hızlı ve etkin biçimde iletilmesi

sağlanmaktadır.85

iv. Elektronik ticarete konusu olan ürünlerin büyük çoğunluğu sayılara ifade

edilebilir yani dijitaldir; yada bunların türevleridir. Bunların ilk üretim maliyetleri çok

yüksektir. Yeniden üretim maliyetleri ise de tersine çok düşüktür. Bu nedenle yeniden

üretimleri sırasında ve sonrasında çok ucuza satılmaları yada tamamen parasız

verilmeleri olanaklıdır.86

v. Daha hızlı bir şekilde ürün geliştirilmesi, test edilmesi ve müşteri

ihtiyaçlarının tesbit edilmesi mümkün olduğundan, talebe karşı arz tarafı daha hızlı

uyum göstermektedir.

vi. Perakende satışlarda önemli değişiklikler olması beklenmektedir. Alıcılar

kendi evlerinden sipariş verme ve istedikleri ürünleri kendi evlerinde teslim alma

imkanına kavuşmaktadır. Firmalar bu ortamda müşterilerine çok daha fazla sayıda ürün

seçeneği sunabilmektedir.

84 Don TAPSCOTT, “The Digital Economy-Promise and Peril in the Age of Networked Intelligence” Mc Graw-Hill, New York, 1996, Çev: Mehmet Çakır, Güm. Müf. Der. Yay.,2001 85 POWER, A’dan Z’ye E-Ticaret Rehberi, POWER Yeni Ekonomi Kitaplığı,07,2000, s.58 86 Yakup KEPENEK, Ekonomik Yönleriyle Elektronik Ticaret, ODTÜ (TEKPOL) yay., Mart 1999, Ankara, s.64


vii,. Özellikle, küçük işletmeler, hatta en küçük iş birimi olarak girişimci

bireyler söz konusu elektronik piyasada kendilerine yeni fırsatlar yaratarak dev

şirketlerin arasında hayatlarını sürdürme ve sürekli büyüme imkanı yakalamışlardır.87

viii. Tüketiciler için işlem maliyetleri ve nakliye masrafları düşürülmektedir.

ix. Ürünlerin sipariş edilmesi ile teslim alınması arasında geçen süreden

kaynaklanan maliyetler ile stok maliyetleri düşmektedir.

x. İnternet’in yaygınlaşması ve bu ortamda sunulabilen bilgilerin artmasıyla bilgi

ve iletişim piyasalarında değişiklikler beklenmektedir. Tüketicilerin daha yüksek

kalitede bilgi talep etmesi, bilgi toplama ve işleme alanında uzmanlaşmayı

gerektirmektedir. Bu da bilgi işlem sektöründe yeni iş imkanları yaratacaktır. Yeni

fikirlere sahip bir girişimcinin bu ortamda tanınması ve yer edinmesi daha kolay

olacaktır.

1.1.6. Elektronik Ticaretin Vergilendirilmesi

Vergileme, elektronik ticarette en çok tartışılan konuların başında gelmektedir.

Teknolojik gelişmelerin bir sonucu olarak çok uluslu firmalar, ürünlerinin dizayn

edildiği, üretildiği, satıldığı ve firma ile ilgili faaliyetlerin yapıldığı yerleri ülkeler

itibariyle farklılaştırma olanağına sahip bulunmaktadırlar. Böylece çok uluslu bir

firmanın bir ürün ile ilgili olarak yürüttüğü aktiviteler birden fazla ülkenin vergileme

yetkisi alanına (Juristiction) girmektedir. Bu durum çok uluslu firmalara, ülkelerin vergi

sistemleri ve oranlarını göz önünde bulundurarak, her ülkede vergi idarelerine beyan

edecekleri gelirlerini “transfer fiyatları” yoluyla düzenleme olanağı sunmaktadır.88

Elektronik ticaretten elde edilecek kazançların nasıl ölçüleceği,

vergilendirileceği ve uluslararası elektronik ticaret söz konusu olduğunda vergi gelirleri

ülkeler arasında nasıl pay edileceği tartışılır durumdadır.

87 H.Bahadır AKIN, “Girişimcilik ve Küçük İşletmeler Açısından Elektronik Ticaret Kavramlar, Örnekler Öneriler”, http://www.stratejiyonetim.com/eticaretvekobiler.htm 88 Eser SEVİNÇ, Uluslararası Elektronık Tıcarette Katma Deger Vergısı http://www. Ymm.net/e-ticaret/e-ticaret-katmadeger.htm

http://www.stratejiyonetim.com/eticaretvekobiler.htm


Vergileme konusundaki sorunlar hem dolaysız (direkt), hem de dolaylı vergiler

için söz konusudur. Dolaysız vergilerde, vergi mükellefinin daimi ikametgahı ve

vergilendirilecek gelirin kaynağı (ülke bazında) sorun teşkil etmektedir. Elektronik

ortamda ticari faaliyette bulunan gerçek ve tüzel kişilerin, daimi ikametgahlarını ya da

gerçek kimliklerini belirlemek ve gelir akışını izlemek güç olabilmektedir. Ayrıca,

sayısal veri haline dönüştürülmüş bir üründen (örneğin, gerçek bir kitap vs.) elde

edilecek gelir ile söz konusu gerçek ürünün geleneksel ticari ortamda satışından elde

edilecek gelir farklı olacağından, bunların vergilendirilmesindeki eşitsizlik, vergi

idareleri açısından vergi geliri kayıpları olması ihtimalini doğurur.89

Dolaylı vergilerde yani harcamalar üzerinden alınan vergilerle ilgili üç ana

eğilimden söz edilmektedir. İlk görüşe göre, internette yapılan alışverişler vergi dışı

tutulmalıdır. İkinci görüş, mevcut vergilerin internet üzerinden yapılan alışverişlere de

uygulanmasını ancak yeni vergiler konulmamasını önermektedir. Son görüş, özellikle

bilgisayar ağları üzerinden satışı yapılan sayısal ürünlerin vergilendirilmesiyle ilgilidir.

“Bit vergisi” olarak adlandırılan bu vergi içerikten bağımsız olarak vergilendirme

yaptığı için eleştirilmektedir90

KDV yönünden elektronik ticaret işlemleri iki gruba girer:

i. Internet üzerinden sipariş edilerek teslim edilen fiziki mallar,

ii. Dijital ürünlerin on-line teslimi seklinde sunulan hizmetler.

Elektronik ticaret üzerinden yapılan işlemlerin bir çoğu fiziki malların teslimi ile

sonuçlanır. Yürürlükteki mevzuata göre KDV, malların teslim edildiği yerde

(ülkelerde) tarh ve tahakkuk ettirilir. Bu açıdan fiziki malların tesliminde KDV sorunu

bulunmamaktadır. Fiziki malların ithalinde gümrükten geçiş esnasında gerek gümrük

vergilerinin gerek KDV’nin tahsili sağlanmaktadır.

89 Murat İNCE, a.g.e., s.12-13 90 Adem ANBAR, “E-Ticarette Karşılaşılan Sorunlar ve Çözüm Önerileri”, http://iktisat.uludag.edu.tr/dergi/11/17-adem/17-adem.htm


Ancak, malların tesliminin tersine dijital ürünlerin tesliminde gümrükten

geçmek sözkonusu olmadığı gibi işlemin gözle görülür (takip edilebilir) bir belirtisi de

bulunmamaktadır. Gerçekte, firmalarca işlemin kayda alınmasında ve devlet tarafından

denetiminde de sorun bulunmamaktadır. Ancak, başka bir ülkedeki nihai tüketiciye

yapılan satışlar sorumlu sıfatıyla KDV’nin beyan edilip ödenmesini gerektirmektedir.91

Elektronik ticaret ile birlikte Gümrük Vergisi ve uygulamaları konusunda ortaya

çıkabilecek konuları fiziki mallar, hizmetler ve sayısal ürünler itibariyle ele almak

mümkündür. Hizmetler gümrük vergisine tabi değildir. Gümrük Vergisi kanuna göre

gümrük vergisinin konusuna “eşya” girmektedir. Eşya tabirinin ise her türlü madde ve

kıymetleri kapsadığı Gümrük kanunun birinci maddesiyle hükme bağlanmıştır. Bu

itibarla, elektronik ortamda gerçekleştirecek hizmet ticaretinin mevcut düzenlemelere

göre gümrük vergisi ve genel olarak gümrük mevzuatı açısından bir sorun yaratması

beklenmemektedir.92

Elektronik ticaretin vergilenmesi hususunda tartışmaya açık diğer bir alan şirket

vergileridir. Şirket vergileri söz konusu olduğunda, şirketin fiziksel olarak o ülkede

bulunması veya işini o ülkede icra ediyor olması gereklidir. Elektronik ticaret

bağlamında bu tanım anlamsız kalmaktadır. Bulunduğu ülkedeki bir İnternet adresinden

bir bilgisayar yazılımı aynı ortamda kendi bilgisayarına kaydeden kişinin yaptığı

işlemde hangi adres vergilendirilecektir. Bu nedenle ülkelerin işin icra edildiği adresi

(business establishment) İnternet ortamını dikkate alarak yeniden tanımlamaları

gerekmektedir.93

Ayrıca, İnternet, fiziki mal ticareti ile karakterize edilen tarihsel, açık sabit

coğrafi sınırlardan da mahrumdur. Bu yüzden internet üzerinden sipariş edilen bir ürün,

sonuçta postayla veya hava yoluyla teslim edildiğinde, gümrük tarifesi uygulamak

mümkün iken; İnternet’in yapısı, ürünlerin ve hizmetlerin elektronik olarak teslim

edildiği durumlarda, bunu yapmayı güçleştirmektedir. Nitekim bu konuda Mayıs

91 Eser SEVİNÇ, a.g.e. 92 Niyazi CANGİR, Elektronik Ticarette Vergilendirme, Maliye Bak. Yay. Mart 1999, Ankara, s.128 93 ETKK, Elektronik Ticaret Finansal Çalışma Gurubu Raporu, http://www.e-ticaret.gov.tr/finanse.htm


1998’de Dünya Ticaret Örgütünün (WTO) Bakanlar Konferansı, enformasyon ve

hizmetlerin elektronik olarak teslim edildiği zaman, elektronik ticaret üzerindeki

gümrük vergilerinden kaçınılmasını, 132 üye hükümetin taahhüdünü konu alan bir

deklarasyonla benimsemiştir.94

Internet üzerinden yapılan satışların vergilendirilmesinde uyulması gereken

uluslararası ilkeler şunlardır:95

i. Vergilendirme ticareti engellememelidir: Vergilendirme sistemi ticaret

türleri arasında ayrım yapmamalı; ticari işlemlerin yerini ve doğasını

değiştirecek eğilimler yaratmamalıdır.

ii. Vergilendirme sistemi basit ve şeffaf olmalıdır: Önceden belirlenen

gelirleri tahsil edebilecek yeterlilikte ve uygulaması basit olmalıdır.

Bütün taraflar için maliyet ve külfeti minimum olmalıdır.

iii. Vergilendirme sistemi uluslararası vergi sistemlerine uygun

yapılandırılmalıdır: Devletlerin, Global bir uzlaşma sağlamak için,

Ekonomik İşbirliği ve Kalkınma Örgütü (OECD) ile elektronik ticareti

vergileme konusunda işbirliğine katılmaları gerekmektedir.

1.1.7. Elektronik Ticaretin Güvenliği

Elektronik ticaretin gelişmesinin karşısındaki en büyük engel, güvenlik olarak

görülmektedir. İnternet kullanımının ve elektronik ticaret uygulamalarının hızla

artmasına karşın, en çok tartışılan ve henüz kesin bir çözüm bulunamayan güvenlik

sorunu, önemini korumaktadır. Amerika’da yapılan tahminlere göre, bir yılda çalınan

verilerin değeri 10 milyar doların üzerindedir. ABD’de 1996 yılında, 1320 firmayla

yapılan bir araştırmaya göre; firmaların %78’i güvenliğin sağlanamamasından dolayı

para kaybettiklerini, firmaların %63’ü virüslerden dolayı zarara uğradıklarını ve 20

firma da en az 1 milyon $ zarar ettiklerini belirtmişlerdir.96

94 William J. CLİNTON – Albert GORE, Global Elektronik Ticaret, Çev: Veysel BOZKURT, Alfa yay., 1999, Bursa, s.10-55 95 Eser SEVİNÇ,a.g.e. 96 Adem ANBAR, a.g.e.


Elektronik yaşamın gelişebilmesinin ve tarafların birbirlerini sorunsuzca

tanıyabilmelerinin en önemli şartı, elektronik ortama ve açık ağ sistemine güvenin

sağlanmasıdır. Bu nedenle, taraflar arası iletilerde; bilginin gizliliği, bütünlüğü ve

tarafların kimliklerinin doğruluğu kurulacak olan teknik ve yasal altyapı ile garanti

edilebilmelidir.97

Geleneksel ticarette olduğu gibi, elektronik ticarette de temel koşul,

kullanıcıların sisteme güven duymalarıdır. Herhangi bir sözleşme doğuran ticari bir

işlemde ya da yalnızca bilgi iletişimi için yapılmış bir elektronik haberleşmede,

kullanıcılar (birey ya da şirketler); kişisel/şirkete ait özel bilgilerin, birbirlerine

aktardıkları ticari, finansal vb. bilgilerin üçüncü taraflara açık olmasını haklı

gerekçelerle istemezler. Ayrıca, üçüncü taraflara açık olan bir haberleşmede kişisel

bilgilerin gizliliğinin yanısıra, iletilen bilginin bütünlüğü (bir başka ifade ile bilginin en

ufak bir değişime uğramadan alıcının eline geçmesi) ve tarafların kimliklerinin

doğrulanması da sağlanmalıdır. Hem teknik, hem de temel insan hakları açısından

tartışılmakta olan husus, istenilen düzeyde gizliliğin, bilgi bütünlüğünün ve kimlik

doğrulamanın hangi teknik, idari ve yasal araçlarla sağlanacağıdır. Bunlar yeterli

düzeyde sağlanamadığı takdirde, elektronik ticaretin küresel gelişimi büyük ölçüde

engellenecektir.98

Günümüz teknolojileri, gerek donanım gerekse yazılım bazlı bir çok sistem

güvenliğini en iyi şekilde sağlanmakta ve bu sistem güvenlikleri bir çok ülke tarafından

kullanılmaktadır. Güvenlik açısından dikkate alınması gereken husus, güvenlik

alanlarının çok iyi tespit edilerek verinin özelliğine göre en uygun önlemlerin

alınmasıdır.

Güvenli bir enformasyon alt yapısı şunları gerektirir;99

i. Emniyetli ve güvenilir bir iletişim ağı;

ii. Bu ağlara saldırılardan enformasyon sistemini korumak için, etkili

araçlar;

97 Türkiye Bilişim Şurası, E-Devlet Çalışma Raporu, 10-12 Mayıs 2002, Ankara, s.30 98 Murat İNCE, a.g.e., s.11 99 William J. CLİNTON – Albert GORE, a.g.e.


iii. İstenmeyen yetkisiz kişilerin kullanımından elektronik enformasyonun

güvenli bir şekilde korunmasını sağlamak için etkili araçlar; ve

iv. Sistemlerini ve verilerini nasıl koruyacağını bilen iyi eğitimli kullanıcılar

Alınacak güvenlik önlemleri fiziksel güvenlik, ağ güvenliği ve veri güvenliği

olmak üzere üç alanda incelenmelidir. Fiziksel güvenlik; verinin saklandığı veri

ambarları, veri tabanı sunucuları donanım ve güç kaynağı gibi sistemin kesintiye

uğraması muhtemel alanlarda alınacak önlemlerdir. Ağ güvenliği şebeke üzerinde

istenmeyen erişimlerin engellenmesi ve sisteme giriş ve çıkışların sürekli kontrol

edildiği “firewall” tipi sistemlerin oluşturulmasıdır. Ağ güvenliğinde ayrıca, sisteme

yapılan saldırıların tespiti ve istenmeyen erişimlerin kontrolü için geliştirilmiş sistemler

kullanılmaktadır.100

Elektronik ticaret kapsamında yapılan değişik bilgi alış-verişleri farklı güvenlik

uygulamaları altında gerçekleştirilirler. Bu güvenlik uygulamalarının en yaygın olanları

SET (Secure Electronik Transaction) ve SSL (Secure Socket Layer) protokolleridir.

Açık ağlar üzerinde yani internette; kullanıcı-işyeri ve aracı arasındaki veri akışı

sırasında bilgilerin şifrelenerek aktarılması esasına dayanan güvenlik sistemleri

sayesinde (SET ve SSL), bilgilerin başkasının eline geçmesi durumunda çözülebilmesi

önlenmektedir.101

Bilgi güvenliğinde kullanılan teknolojilerin başında şifreleme (kriptografi)

gelmektedir. Sayısal imza ve şifreleme konularında kriptografi olmadan güvenliğin

sağlanması mümkün değildir. Bilgi güvenliği ancak kriptografik yöntemler kullanılarak

sağlanabilecektir.102

100 Türkiye Bilişim Şurası, E-Devlet Çalışma Raporu ,a.g.e. 101 Cengiz YILMAZ, Tuncer ÖZDİL, Güray AKDOĞAN, “KOBİ’ler İçin Elektronik Ticaret Ne İfade Ediyor?”, http://www.kobinet.org.tr/hizmetler/bilgibankasi/ekonomi/OAKDocs/OAK-T20.pdf, s.207 102 TÜBİTAK BİLTEN, “Açık Ağlarda Bilgi Güvenliği ve Dünyadaki Eğilimler”, http://e-kimlik.bilten.metu.edu.tr/net/yayinlar/aabg.jsp

http://www.kobinet.org.tr/hizmetler/bilgibankasi/ekonomi/OAKDocs/OAK-T20.pdf

http://e-kimlik.bilten.metu.edu.tr/net/yayinlar/aabg.jsp

http://e-kimlik.bilten.metu.edu.tr/net/yayinlar/aabg.jsp


1.1.7.1. Güvenlik Duvarı

Güvenlik Duvarı, kapalı bir bilgisayar sistemi veya ağ ile bunun dışındaki

internet dünyası arasında , iletişimi kontrol eden bir güvenlik arabirimi kavramıdır.103

Güvenlik Duvarı (Firewalls), korunmuş ağlara veya sitelere yalnızca belirli özelliklere

sahip dış kullanıcıların girmesine izin veren, yazılım veya donanım olarak da

tanımlanabilir.

Güvenlik Duvarları, ağlar arasında giriş ve çıkış erişiminde kontrol

mekanizmaları sağlar ve yetkisiz erişimi engeller.104 Kullanıcılar, kullanıcı adı, şifre,

internet IP adresi veya alan adı (domain name) kullanarak sisteme girebilirler. Güvenlik

Duvarı, şirket ağıyla, dış internet arasında bir bariyer oluşturur. Yetkili olmayan kişiler,

doğrudan ağ içerisindeki bilgisayarlara giremez. Fakat yetkili iç kullanıcılar, ağ

dışındaki internet hizmetlerinden yararlanmaya devam eder. Güvenlik Duvarı, ağ

dışından izinsiz girişleri önlemek amacıyla kullanılabileceği gibi, işletme içinde

çalışanların gizli veya stratejik bilgilere ulaşmasını engellemek için de kullanılabilir.105

Bir ağ Firewall’u ağ güvenliğini sağlamanın en etkili yoludur. Firewall’lar dahili

ve harici ağ arasında (açık ve kapalı ağ) iletilen tüm veri trafiğini inceleyerek çalışırlar

ve sadece izin verilen trafiğin geçişine izin verirler. Güvenlik Duvarları statik veya

dinamik olabilirler. Dinamik güvenlik duvarları değişen durum ve şartlara göre

kendilerini uyarlayabildiklerinden daha güvenlidirler.106

1.1.7.2. Şifreleme (Kriptografi) ve Şifreleme Yöntemleri

Kriptografi veya kriptoloji (cryptology), güvenli bilgi iletişimi ve/veya bilginin

saklanması için, şifreleme ve şifre çözme yöntemlerini türeten, geliştiren ve inceleyen

bir bilim dalıdır.107 Kavram olarak kriptografi, okunabilir durumdaki bir bilginin,

103 Adem ÖZBAY, Fikret YETİŞENLER,a.g.e., s.90 104 Ertan KURT, “İnternet Güvenliği”, http://www.infonet.com.tr/security_anno/feb2002/index9.html 105 Adem ANBAR, a.g.e. 106 Yasin KAPLAN, Veri Haberleşmesi Kavramları, Papatya yay.,Eylül 2000, İstanbul,s.68 107 TÜBİTAK-BİLTEN,Elektronik Ticarette Bilgi Güvenliği Terimleri,2001


kimsenin okuyamayacağı bir bilgi haline dönüştürülmesidir. Bu süreçte bilgi, ilgili alıcı

kimse dışında, hiç kimsenin okuyamayacağı veya değiştiremeyeceği bir şekilde

kodlanmaktadır. Şifreleme veya mesajı deşifre etmek için, bir algoritmaya

(matematiksel bir formüle ) ve bir anahtara ihtiyaç vardır. Anahtar, şifreli mesajın

oluşturulması için yazıya eklenmiş basit bir sayı sistemidir.108

Belgeler, alıcı ve vericinin haberi olmaksızın telefon hattı veya mikrodalga

iletimleri dinlenerek ele geçirilebilir. Sayısallaştırılmış telefon görüşmeleri dahil, bu tip

veri haberleşmelerinde güvenliği arttırmak için veriyi ifade eden kodlar, yetkisiz

dinlemelerde anlamsız verilerle karşılanmasına neden olacak şekilde karıştırılmış olarak

iletilebilirler. Bu şekildeki güvenli iletim, kriptografi sistemleriyle mümkün hale

gelir.109

Sistemde, iki anahtardan oluşan bir anahtar çifti vardır. Bunlardan açık anahtar

(public key) herkes tarafından bilinebilen ve gönderilen mesajı "şifrelemede" kullanılan

bir dijital anahtardır. (Burada anahtar'dan kasıt, aslında bir şifreleme -kriptolama-

algoritmasıdır. Bu algoritma (yani, anahtar) kullanılarak gönderilecek bilgi şifrelenir).

Ancak, açık anahtar ile şifrelenen mesaj sadece bu anahtarın diğer çifti olan "kapalı

anahtar" (private key) ile açılabilir (deşifre edilebilir). Kapalı anahtar şifrelemesinde

aynı anahtar (şifreleme algoritması) hem iletilere şifre koymada ve hem de şifreleri

çözmede kullanılmaktadır.110 Kapalı anahtar da, sadece sizin bildiğiniz bir anahtar

olduğundan, mesaj güvenliği sağlanmış olur. Örnek olarak, size mesaj göndermek

isteyen birine kendi açık anahtarınızı gönderirsiniz. Karşı taraf bu anahtarı kullanarak

mesajını şifreler ve size gönderir. Şifrelenen mesajı, sadece sizde olan ikinci bir anahtar

(kapalı anahtar, private key) çözebilir ve bu anahtarı sadece siz bilirsiniz.111

108 Leyla KESER BERBER, Şekil Ve Dijital İmza, Ankara, 26 Ocak 2001, ttp://www.members.triped.com/orhan.turan/leyla-keser_berber.htm 109 Yasin KAPLAN, a.g.e, s.21 110 Veysel BOZKURT,a.g.e, s.15 111 “İnternet ve KOBİNET Semineri”, Diyarbakır, http://firmam.kobinet.org.tr/diyarbakir/Seminer.htm


Şekil: 1.2. Şifreleme mekanizmasının işleyişi Kaynak: http://www.adambilgisayar.com.tr/odeme.html

Kriptoloji veya şifreleme bilimi, matematiğin alt dallarından biridir. Kriptografi,

belgelerin, muhatapları dışındaki kimseler tarafından okunmasını engellemektedir112

Kriptografik algoritmalar sadece mesajın şifrelenmesinde değil, aynı zamanda dijital

imzanın hazırlanmasında ve kontrol edilmesinde de kullanılmaktadır.113

Şifrelemenin temel amacı, herkesin okuyabileceği bir açık metinden, şifreleme

yoluyla sadece istenilen bir veya birkaç kişinin okuyabileceği gizli bir metin

yaratmaktır. Alıcı bu şifrelenmiş metni daha sonra ilk şekline çevirecek, yani deşifre

edecektir. Şöyle ki:

112 Leyla BERBER KESER, a.g.e. 113 A.g.e.

http://www.adambilgisayar.com.tr/odeme.html


( Açık Metin ) - Şifreleme - ( Gizli Metin )

( Gizli Metin ) - Şifreleme - ( Açık Metin )

Günümüzde kullanılan şifreleme yöntemlerinde farklı matematiksel

metotlardan hareket edilmektedir. Başlıca yöntemler arasında;

i. Data Encryption Standard ( DES ): 1977 tarihli olan bu yöntem, IBM'in

1970'li yıllarda geliştirdiği algoritmaya dayanmaktadır

ii. International Data Encryption Algoritm ( IDEA ): 1991 tarihli bir

yöntemdir. Henüz çok yeni tarihli olmasına rağmen, bir çok analizde

kullanılmıştır ve en emin algoritmalardan biri olarak kabul edilmektedir.

iii. RSA: 1978 yılında Rivest, Shamir ve Adleman tarafından hazırlanan bu

algoritma, Diffie ve Hellmann'ın 1976 tarihli algoritmalarına

dayanmaktadır.

iv. ElGamal ve DSA: Diffie ve Hellmann'ın fikirlerinin çatısını oluşturduğu

ve 1985 yılında Taher ElGamal tarafından geliştirilen şema,aynı

zamanda asimetrik bir algoritmadır.114

Kripto işlemleri donanım üzerinden yazılıma kaymıştır. Örneğin kripto teçhizatı,

saklanması, imhası ve benzeri unsurlar bu altyapıda karşılaşılan ve kullanılan terimler

değildirler.115

Söz konusu yazılımlarda kullanılan algoritmalar tümüyle kamuya açıktır. Bunun

anlamı, bu algoritmaların çok sayıda taraf tarafından testinin yapılabilir olması ve bu

yolla güvenilirliğinin artmasıdır.

Anahtarların üretilmesi, saklanması ve tüm işlevlerin yürütülmesi için

uluslararası açık standartlar belirlenmektedir (X.509 elektronik kimlik belgesi standardı,

114 A.g.e. 115 http://www.internet.gouv.fr/anglais/sommaire.htm

http://www.internet.gouv.fr/anglais/sommaire.htm


PKCS açık anahtarlı altyapılar standartları gibi). Bu standartların dışına çıkmak pratik

değildir.

Güncel yöntemler arasında Simetrik ve Asimetrik şifreleme yöntemleri

kullanılmaktadır. Asimetrik ve Simetrik şifreleme, parametrik metotlar ailesi olarak

adlandırılırlar. Seçilen parametre, şifre olarak da adlandırılır ve bu şifrenin birbiri ile

haberleşen kişiler tarafından tamamen veya kısmen gizli tutulması gerekir. Şifrenin

yetkili olmayan kişiler tarafından, bilgisayar yardımıyla kolayca bulunamaması için,

parametrenin veya şifrenin yeteri kadar büyük olması gerekir. Modern şifreleme

yöntemlerine; Güvenilirlik ( belgenin içeriği sadece bu konuda yetkili olan kimseler

tarafından okunabilmelidir) , Orjinallik (belgenin içeriği, düzenleyen kimse fark

etmeden değiştirilememelidir), Gerçeklik ( belgeyi düzenleyen kişinin, yani belgenin

sahibinin kim olduğu tespit edilebilmelidir. Başka hiç kimse kendisini, belgeyi

düzenleyen kişi olarak tanıtamamalıdır) , Bağlayıcılık ( Belgeyi düzenleyen kişi, bu

belgeyi düzenlemediği yolunda itirazda bulunamamalıdır) ve bazı durumlarda

Anonimliğin ( bu kavramla mesajın içeriğinin güvenilirliği değil, aksine haberleşme

şeklinin güvenilirliği kastedilmektedir.) sağlanması yönünde talepler

yöneltilmektedir.116

1.1.7.2.1. Simetrik Şifreleme Yöntemi

Simetrik şifreleme yönteminde; şifreleme ve deşifre işlemi için, aynı şifre

kullanılır. Örneğin; A ile B arasında haberleşmenin güvenli bir biçimde

gerçekleşebilmesi için, şifrenin sadece birbiri ile haberleşen taraflarca bilinmesi, bunun

dışındaki kimselere karşı ise mutlak bir şekilde saklı tutulması gerekir. Bir

haberleşmeye ikiden çok kimse katılıyorsa, bu durumda tüm katılanlar şifreyi öğrenmiş

olacaklardır.117

Simetrik şifrelemede birden çok olasılık söz konusu olabilir:

116 Leyla BERBER KESER, a.g.e. 117 A.g.e.


Elektronik olmayan yoldan şifre değişimi: Taraflar, haberleşme işlemine

başlamadan önce örneğin; posta yoluyla şifreyi birbirlerine gönderebilirler. Ancak bu

olasılık, haberleşmek isteyen tarafların birbirini tanıması şartıyla kullanılabilir.

Örnek bir şifre ile elektronik yoldan şifre değişimi: Haberin şifreleneceği şifre,

gönderilmek istenen mesaj ile birlikte, örnek bir şifre yardımıyla şifrelenmektedir.

Şüphesiz bu örnek şifrenin de, haberleşmeden önce taraflar arasında değişiminin

yapılması gerekir. Bu yöntem de, haberleşen tarafların birbirlerini önceden tanımalarını

gerektirmektedir.

Hybrid yöntemi ile şifre değişimi: Hem simetrik hem de asimetrik şifreleme

yönteminde kullanılabilen bu yönteme göre; asıl mesaj, tesadüfen yaratılan bir şifre ile

şifrelenir. Bu şifre, toplantı şifresi ( Session Key ) olarak da adlandırılır. Daha sonra bu

mesaj, alıcının açık şifresi ( Public Key ) yardımıyla şifrelenir. Alıcı, sadece kendisi

tarafından bilinen gizli şifresi ( Private Key ) yardımıyla, mesajın toplantı şifresini açar

ve bu şifre yardımıyla mesajı deşifre edebilir.118

1.1.7.2.2. Asimetrik Şifreleme Yöntemi

Birbiri ile haberleşen iki kişi arasındaki, asimetrik şifreleme yöntemi şöyle

açıklanabilir. Burada haberleşen her bir taraf, biri açık, diğeri ise gizli veya özel olmak

üzere, yöndeş bir çift şifreye sahiptir. Bu durumda örneğin; A, B’ye bir mesaj yollamak

isterse, bu mesajı şifrelemek için, B’nin aleni olarak ulaşılabilen açık şifresini

kullanacaktır. B, şifreli mesajı aldıktan sonra, mesajı deşifre etmek için kendi gizli

şifresini kullanacaktır. Tam tersi durum, yani bu sefer B’nin, A’ya mesaj yollaması da

aynı şekilde gerçekleşecektir. Buna göre, asimetrik şifreleme yönteminde önemli olan

herkesin kendi açık şifresini aleni olarak ulaşılabilir kılmasıdır.119

Burada en büyük problem şüphesiz açık şifrenin belirli bir kişiye ait olup

olmadığı hususudur. Bu yüzden, belirli bir açık şifrenin belirli bir kişiye yüzde yüz ait

118 A.g.e 119 A.g.e.


olduğunun garanti edilmesi gerekir. Bu problemle Onay Makamı diye adlandırılan

kurumlar uğraşmaktadır. Bu konuya ileriki bölümlerde ayrıntılı olarak değinilecektir.

Internet yalnızca bir iletişim altyapısı değildir. Bilginin yaratılması ve

paylaşılması için bir “özgürlük ortamı” sunmaktadır. Gerçekten de Internet sınırsız

bilginin yayılmasının medyası olmuştur. Bu bağlamda, kriptografik ürünler hızla ve

kolaylıkla yayılabilmektedir.120

Ulusal Güvenliği ilgilendiren bilginin örgütlenmesi açısından, gizli bilginin ne

olduğu, nasıl üretileceği, korunacağı, nakledileceği, kullanılacağı ve imha edileceği

konusunda T.C. Devleti’nin yasal hazırlığı ve düzenlemesi bulunmamaktadır. Bu yasal

düzenlemeler ise geçici olarak kurulup sonra dağıtılan birtakım platformların üstesinden

gelebileceği gibi basit bir yasa ya da mevzuat değil çok karmaşık bir yasalar zinciridir

ve gelişen teknoloji nedeni ile sürekli güncellenmek ve teknolojiye uygun hale

getirilmek zorundadır.

Bakanlıklar, kamu kurum ve kuruluşları arasında ulusal güvenlik ihtiyaçları

doğrultusunda bilgi güvenliğini koordine edecek, yönlendirecek ve ulusal bilgi güvenlik

sistemini işletecek bir yapı yoktur. Kriptografik ürünlerin ithalatı ve ihracatı ile ilgili

kontrol esasları net olarak belirlenmemiş olup kontrol mekanizması tam olarak tesis

edilememiştir.121

1.1.7.3. Güvenli Elektronik İşlem (SET) Protokolü

Her gün onbinlerce insan, internet üzerinden kredi kartlarını kullanarak alışveriş

ediyor, ödemelerini gerçekleştiriyor. Ancak buna rağmen, kullanıcıların pek çoğu, kredi

kartı numarasını internet ortamından göndermeyi riskli bularak kendilerini güvensiz

hissetmektedirler. Aynı sebepten, tüm teknik altyapı olanaklarına ve getirdiği bütün

120 http://www.internet.gouv.fr/anglais/sommaire.htm 121 A.g.e.

http://www.internet.gouv.fr/anglais/sommaire.htm


kolaylıklara rağmen, internet üzerinden alış verişe hiç yanaşmayan pek çok insan

olduğu da bir gerçektir122

Bu güvensizlik engelini aşmak, ve daha çok insanı internet üzerinden alışveriş

konusunda cesaretlendirmek için, kredi kartı numaralarınınn güvenliği; bir diğer deyişle

alışveriş süreci boyunca hiç kimse tarafından görülmeyeceği garanti altına alınmalıdır.

İşte SET “Secure Electronic Transaction” (Güvenli Elektronik İşlem) bu ihtiyacı

karşılamak için geliştirilmiş bir protokoldür.123

SET, elektronik ticarette, internet üzerinde güvenli bilgi aktarımını sağlamak

amacıyla aralarında VISA, MasterCard ve IBM'in de olduğu kuruluşlar tarafından

geliştirilen bir protokoldür. SET, özellikle on-line (gerçek zamanda) kredi kartı bilgileri

iletimi için geliştirilmiş bir standarttır. SET, kredi kartı ile yapılan on-line ödemelerde,

bilgilerin internet üzerinden aktarımında gizlilik ve güvenlik entegrasyonunu sağlar.

SET protokolü sadece müşteri (ürün siparişi veren kredi kartı sahibi) ile sanal dükkan

(e-dükkan) ve kredi kartı şirketi arasındaki ödeme fazını şifreler.124

SET ile, ödeme işlemine taraf olan herkes (müşteri, dükkan sahibi, kredi kartı

şirketi), birbirlerini tanırlar (teşhis ederler) ve bu ispatlanabilir. "Tanıma" işlemi, dijital

sertifikasyon sistemi ile yapılır. Yani, ödeme fazına dahil bütün taraflar kendi

kimliklerini belirten dijital bir sertifika kullanır.125

SET mesaj bütünlüğünü, bütün finansal bilgilerin doğrulanmasını ve hassas

bilginin şifrelenmesini sağlar. Alıcının kredi kartı bilgileri şifrelenir ve satıcıya

gönderilir. Satıcı bu sipariş emrinde yalnızca kendisi ile ilgili bilgileri görebilir. Alım

miktarı, ödeme miktarı ..vb. Satıcı, alıcının şifreli kredi kartı bilgilerini, ödemenin

gerçekleşmesi için alıcının bankasına gönderir. Ödemenin yapılacağı banka, kredi kartı

onayını kartı kullanıcıya veren bankadan alır ve onayı hem alıcıya hem de satıcıya

bildirir. Böylelikle, kullanıcının kredi kartı bilgileri, ilgili bankalar dışında satıcı yada

122 Onur ARIKAN, “SET E-Ticaret Önündeki Güvensizlik Engelini Yıkıyor” 25 Temmuz 2001 http://www.biznet.com.tr/dokümanlar/set.html 123 a.g.e. 124 İnternet ve KOBİNET, a.g.e. 125 A.g.e.

http://www.biznet.com.tr/dok�manlar/set.html


diğer ikinci taraflara açılmamış olur. Bu işlemin her adımında, ilgili taraflar kendi

sayısal imzasını ve elektronik kimlik belgelerini kullanırlar. Böylelikle, kredi kartı ile

ödeme işlemi, ilgili tarafların tümü için bilgi güvenliği standardında yapılmış olur.126

Aşağıda tarafların, ödeme sürecindeki konumu şekil üzerinde gösterilmiştir.

Şekil 1.3: Set protokolünün işleyişi Kaynak : http://www.adambilgisayar.com.tr/odeme.html

SET temel olarak, internet üzerindeki parasal işlemlerin güvenliğini güvence

altına alan bir sistemdir. SET’in çevrim-içi güvenlik çözümlerine getirdiği en önemli

katkı, sayısal sertifikaların kullanılmasıdır. SET, her müşteriye bir elektronik cüzdan

verilmesini öngörür. Elektronik cüzdan, müşteriye ait kredi kartı numarası ve sayısal

sertifika gibi hesap bilgilerini içeren bir dosyadır. Elektronik cüzdana sahip bir

kullanıcının ödeme işlemi ve teyidi, müşteri, ticarethane ve müşterinin bankası arasında

tamamen sayısal sertifika ve sayısal imzanın kombine şekilde kullanımıyla

gerçekleştirilir. Bu sayede, işlemin kişiye özel ve güvenilir olması güvence altına

alınmış olur.127

126 BİLTEN-İGEME-TTGV,a.g.e. 127 Onur ARIKAN, a.g.e.

http://www.adambilgisayar.com.tr/odeme.html


Set protokolü, güvenlikle ilgili üç ana alanda önemli yenilikler sağlamaktadır.

Bu şekilde de diğer ödeme güvenliği yöntemlerine göre çok önemli üstünlükler elde

etmektedir. Bu üç alan:

i. Gizlilik: Mesajların kriptolanarak okunaksız hale getirilmesiyle sağlanır.

İşlemlerin gizliliği ve kişiye özel bilgilerin korunması, kriptolama ile

sağlanmaktadır. SET protokolü, RSA ve DES olmak üzere iki farklı

algoritma kullanır.DES simetrik bir algoritmadır ve işlem sırasında

transfer edilen datanın kriptolanmasıyla ilgilenir. RSA ise asimetrik bir

algoritma olup, imzalar için ve simetrik anahtarlarla banka kartı

numaralarının açık anahtarla (public key) kripto işlemi için

kullanılmaktadır.128 Bu şekilde SET protokolü, en iyi iki algoritmanın

birleşik kullanımıyla, yüksek bir kripto güvenliği seviyesine

ulaşmaktadır. Bu sistem, şu şekilde çalışmaktadır: İlk olarak, mesaj

datası rastgele üretilmiş bir simetrik DES anahtarıyla şifrelenir. Daha

sonra bu anahtar mesaj alıcısının açık RSA anahtarıyla şifrelenir. İkinci

anahtar mesajın içine yerleştirildiği bir “sayısal zarf” niteliğindedir. Alıcı

bu zarfı aldığı zaman, kendi özel anahtarıyla açarak rastgele üretilmiş

simetrik anahtara ulaşır ve bu anahtarı da orjinal mesajın şifresini

çözmek için kullanır.

ii. Mesaj bütünlüğü(hash): Sayısal imzalama ile mesajın gönderildiği

şekilde hiç bir değişikliğe uğramadan karşı tarafa ulaştığının garanti

edilmesidir. Mesajın bütünlüğü, yani alıcıya değişikliğe uğramadan

ulaştığının garantisi, hashing algoritmalarının kullanıldığı tek yönlü

kriptolama ve sayısal imzalarla sağlanır. Hashing algoritması mesajı

“öğüterek” benzeri olmayan bir forma sokar. Bu işlem tek başına mesajın

bütünlüğünü garanti etmeye yeterli değildir. Bu nedenle gizli bir

şifreleme anahtarıyla birlikte kullanılır. Bu aşamada sayısal imzalar

devreye girmektedir.

iii. Yetkilendirme: Sayısal imza kullanımı ile sağlanır. Sayısal imza

sayesinde, işleme katılan tarafların kimlikleri doğrulanır, gönderdikleri

mesajı inkar etmeleri önlenmiş olur. Yetkilendirme, mesajın

128 A.g.e.


göndericisinin kimliğini doğrulamak için kullanılır. SET işlemine

katılan tarafların her biri sayısal sertifikalarla yetkilendirilir. Bu

sertifikalar “güvenilir” bir üçüncü parti yetkili bir kuruluş (Certification

Authority - CA) tarafından yayınlanmaktadır. Her sayısal sertifika, ait

olduğu kişilerin kimlik bilgilerini ve açık anahtarlarından (public key)

birisini içermektedir. Bunun dışında her sertifika, geçerliliğinin

belgelenmesi için sertifika kuruluşu tarafından sayısal olarak

imzalanır.129

Kart sahibi, elektronik dükkanda dolaşıp, satın alacağı malı kararlaştırdıktan

sonra, ödeme şekli olarak “SET” tercihini yapar. Bu seçimi takiben, SET protokolü

aşağıdaki süreci başlatır.

i. Ticarethanede yüklü yazılım bileşeni, ticarethaneye ait olan ve işlemin

yapıldığı kredi kartı markası için üretilmiş sayısal sertifikayı kart

sahibine gönderir.

ii. Kart sahibine ait yazılım bileşeni, yani elektronik cüzdan, muhatap

partileri tanır, kart sahibinin sayısal sertifikasını ve ödeme mutabakatını

şifreler ve bu bilgileri ticarethaneye gönderir.

iii. Ticarethane, ödeme mutabakatı alanının şifresini çözdükten sonra, kart

sahibinin hesap bilgileri hala şifreli haldeyken, aracı finansal kuruma

otorizasyon talebinde bulunur. SET protokolü, bu yöntem sayesinde

kullanıcının kredi kartı bilgilerinin ticarethane tarafından görülmemesini

sağlar ve bu anlamda yüzyüze alışverişten daha da güvenlidir. Posta veya

telefon siparişlerine göre çok daha güvenli bir yöntem olduğu ise

tartışılmayacak kadar açıktır. SET protokolü kullanıldığında, müşteri

bilgileri sadece Banka tarafından bilinmektedir.

iv. Ticarethaneden otorizasyon talebini alan aracı kurum, şifreyi çözer ve

kart sahibinin bankasından, işlem tutarı için gerekli onayı ister. Onayın

alınmasından sonra mesaj, aracı kurum tarafından şifrelenerek

ticarethaneye gönderilir.

129 A.g.e.


v. Bu aşamada ticarethanede yüklü yazılım, onayı kontrol eder, şifreler ve

kart sahibinin elektronik cüzdanına gönderir.

vi. Ticarethane, kart sahibinin bankasından aracı kurum vasıtasıyla ödemeyi

talep eder.130

SET, gerek internet üzerinde satış yapan satıcılar, gerekse de alışveriş yapan

müşterilerin bugüne kadar karşılaştıkları veya karşılaşabilecekleri sorunların aşılması

yönünde önemli bir aşama sağlar. Kötü niyetli girişimleri önemli ölçüde engelleyecek

yöntemler içermesi, kart sahiplerinin interneti alışveriş için kullanma yönündeki

güvenlerini arttırır. Öte yandan, ödeme güvencesini alan ticaretheneler için de çok

avantajlı bir durum ortaya çıkarır.

1.1.7.4. Güvenli Bağlantı Katmanı (SSL)

SSL (Secure Sockets Layer), "Netscape" firması tarafından geliştirilmiş bir

güvenlik programı katmanıdır. Buna göre İnternet tarayıcısı ve e-posta

yazılımı(kullanıcı) ile web servis sunucusu arasında kurulan bağlantının, şifreli bir

bağlantı olması sağlanır. Diğer bir deyişle, kullanıcı ve web servis sunucusu arasında

iletilen tüm veriler şifrelidir. Böylelikle üçüncü taraflar, iletilen verinin içeriğine

ulaşamazlar. SSL’in tam bilgi güvenliği sağlaması için, elektronik kimlik belgeleri ile

desteklenerek, kimlik doğrulamasının da yapılması gerekir. Web servis sunucusu, bir

onay kurumundan aldığı elektronik site kimlik belgesi ile, gerçekten adı geçen site

olduğunu ispatlar. Böylelikle, kullanıcı hem istediği siteye bağlandığını bilir hem de

aradaki verinin güvenli iletildiğinden emin olur.131

SSL, hem istemci (bilgi alan) hem de sunucu (bilgi gönderen) bilgisayarda bir

doğrulama (authentication, iki bilgisayarın karşılıklı olarak birbirini tanıması)

mekanizması kullanır. Böylece, bilginin doğru bilgisayardan geldiği ve doğru

bilgisayara gittiği teyit edilir.132

130 A.g.e. 131 BİLTEN-İGEME-TTGV, a.g.e. 132 İnternet ve KOBİNET, a.g.e.


Bilgisayarların birbirlerini "tanıma" işlemi, açık-kapalı anahtar tekniğine

(public-private key encryption) dayanan bir kripto sistemi ile sağlanır.

SSL, web sunucusunu tanımak için, dijital olarak imzalanan sertifikalar kullanır.

Sertifika, aslında, o organizasyon hakkında bazı bilgiler içeren bir veri dosyasıdır. Aynı

zamanda da, kuruluşun açık-kapalı anahtar çiftinin "açık" anahtarı da sertifika içinde yer

alır. Sunucu sertifikası da, o sunucuyu işleten kuruma ait bilgiler içeren bir sertifikadır.

İstemci bilgisayar, SSL destekleyen bir sunucuya bağlandığı anda, (bu, https://

ile başlayan URL satırları ile gerçekleşir) doğrulama işlemi başlar. İstemci, kendi açık

anahtarını sunucuya gönderir. Sunucu ise, bu anahtarı kullanarak şifrelediği bir mesajı

istemciye geri gönderir. Bir sonraki adımda istemci sadece kendinde olan kapalı

(private) anahtarı kullanarak gelen şifreli mesajı çözer ve sunucuya geri gönderir.

Mesajı alan sunucu ise, bunu kendisinin gönderdiği orijinal mesaj ile karşılaştırır ve

eğer iki mesaj "aynı" ise "doğrulama" işlemi başarıyla tamamlanmıştır ve sunucu bu

noktadan itibaren "doğru bilgisayarla/kişiyle" iletişimde olduğunu anlar. Daha sonra

sunucu istemciye o an gerçekleşen web oturumunda kullanılacak tüm önemli anahtarları

gönderir ve güvenli iletişim başlar.133

1.2 Elektronik Ticarette Kullanılan Belgelerin Hukuksal Boyutu

Elektronik ticaretin, tüm iktisadi birimler arasında, yaygın bir şekilde kullanılma

eğilimi, bugün hukuk sisteminin dayandığı, kağıt üzerinde yazılı belgelendirme

konusunun gözden geçirilme gereğini ortaya koymaktadır.

Elektronik ticarette kullanılan belgeler, borçlar hukuku, usul hukuku, ticaret

hukuku, fikri ve sınai hukuk, vergi hukuku, rekabet hukuku, ve ceza hukuku ile

doğrudan bağlantılı durumdadır.134 Elektronik ticaretin gelişimi için bu hukuksal

133 A.g.e. 134 Ayşe Saadet ARIKAN, Dünyada ve Türkiye’de Elektronik Ticaret Gelişmelerine Hukuki Bir Yaklaşım, Adalet Bak. Yay.,Mart 1999, Ankara,s.139


alanların yeniden düzenlenmesi ve elektronik ticaretin doğasına uygun hale getirilmesi

gerekmektedir.

1.2.1. Elektronik Belge

Günümüzde hukuk sistemleri, genel olarak kağıt üzerinde yazılı

belgelendirmeye dayanmaktadır. Buna karşın elektronik ticaret uygulamaları, verilerin

sayısal iletimi, saklanması ve işlenmesine dayanmaktadır. Bu durumda, hukuk

sisteminde geçen yazılı, imzalı belge ve sözleşmelerle beraber, elektronik belge ve

sözleşmelerinde geçerli kabul edilmesi gerekmektedir.135

Elektronik ortamda yer alan tüm yazılı ve görsel dokümanlar genel olarak

elektronik kayıt adı ile isimlendirilebilir. Sözleşmeler, irade beyanları, faturalar,

makbuzlar, sipariş formları, tanıtım metinleri, bültenler ve benzeri tüm belgeler bu

kapsamda değerlendirilebilir. Elektronik kayıtların kişisel ve kurumsal ve server

bilgisayarlarda depolanıp elektronik ortamda; web sayfası ,e-mail ve edi şeklinde işlenip

intranet, extranet, internet yolu ile iletildiği ve yazıcı, disket, cd, çip vb. araçlarla ortam

dışına çıkarıldığı bilinmektedir. Genel olarak elektronik ortamın ve özel olarak da

elektronik ticaretin tarafları arasında ortaya çıkabilecek ihtilaflarda elektronik kayıtların,

hukuki geçerliliği ve ispat aracı olarak güvenilirliği ve delil niteliği yönü ile

değerlendirilmesi gereği öne çıkmaktadır. Bu hususlar genel olarak sözleşme hukuku ve

usul hukukları kapsamında olmakla birlikte bilgi ve iletişim teknolojisi teknikleri bu

alandaki hukuksal düzenlemelere ışık tutacaktır.136

1.2.1.1. Elektronik Veri ve Belgenin Aslı

Kanunen belgenin aslının sunulması veya saklanmasının arandığı durumlarda;

bilginin düzenlendiği son hali ile bütünlüğünün korunmuş ve gerektiğinde ulaşılabilir

135 BİLTEN-İGEME-TTGV,a.g.e. 136 Cengiz Topel Çelikoğlu, “E-Ticaretin Özel Hukuk ve İspat Hukuku Boyutu”, Ocak 2002 http://www.turkhukuksitesi.com/faq/eticaret2.shtml

http://www.turkhukuksitesi.com/faq/eticaret2.shtml


olması halinde, bu şart elektronik veri ile de karşılanabilir.137

Bilginin iletilmesi veya saklanması ya da görüntülenmesi sırasında oluşabilecek

olağan değişiklikler dışında, bilgi tam ve değişmeden kalmışsa, bilgi bütünlüğünün

korunmuş olduğu kabul edilir.138

1.2.1.2. Elektronik Veriyi Gönderenin Tespiti

Elektronik veri, gönderenin kendisi veya adına hareket etmeye yetkili bir kişi ya

da gönderen adına programlanan bir bilgi sistemi tarafından gönderildiği takdirde

gönderene ait kabul edilir.139

Alıcı, elektronik verinin gönderene ait olup olmadığını belirlemek için daha

önce gönderen ile üzerinde anlaştıkları usulü doğru şekilde uyguladığı veya kendisine

ulaşan elektronik veri üçüncü bir kişi tarafından gönderene ait bir usul kullanılarak

oluşturulduğu takdirde, elektronik veriyi gönderene ait kabul edebilir.140

1.2.1.3. Elektronik Verinin Alındığının Teyidi

Gönderen ile alıcı arasında elektronik verinin alındığının bildirilmesi belli bir

şekle veya usule bağlanmamışsa; herhangi bir iletişim şeklinin kullanılması veya

alıcının elektronik verinin alındığını göstermeye yeterli herhangi bir davranışı,

elektronik verinin alındığının teyidi için yeterlidir.141

Gönderen tarafından alındı teyidinin arandığı hallerde; alındı teyidi belirlenen

süre içerisinde veya böyle bir süre yoksa makul bir süre içerisinde gönderene

137 Elektronik Veri, Elektronik Sözleşme ve Elektronik İmza Kanunu Tasarısı Taslağı, Madde 5, hhtp://www.c4group.net/ivhp/bilgibelge/docs/e-imza-yasa-taslagi.doc 138 Cengiz Topel Çelikoğlu a.g.e. 139 Elektronik Veri, Elektronik Sözleşme ve Elektronik İmza Kanunu Tasarısı Taslağı, Madde 7, hhtp://www.c4group.net/ivhp/bilgibelge/docs/e-imza-yasa-taslagi.doc 140 Cengiz Topel Çelikoğlu a.g.e. 141 Elektronik Veri, Elektronik Sözleşme ve Elektronik İmza Kanunu Tasarısı Taslağı, Madde 8, hhtp://www.c4group.net/ivhp/bilgibelge/docs/e-imza-yasa-taslagi.doc


ulaşmadığı takdirde, gönderen alıcıya alındı teyidinin kendisine ulaşmadığını belirten

ve alındı teyidinin ulaşması için makul bir süre belirleyen bir bildirimde bulunabilir

veya elektronik veriyi gönderilmemiş kabul edebilir.

Gönderen tarafından alındı teyidinin aranmadığı hallerde; alındı teyidi makul bir

süre içerisinde gönderene ulaşmadığı takdirde, gönderen alıcıya alındı teyidinin

kendisine ulaşmadığını belirten ve alındı teyidinin ulaşması için makul bir süre

belirleyen bir bildirimde bulunabilir veya elektronik veriyi gönderilmemiş kabul

edebilir.

Elektronik verinin alındığının teyidi halinde, elektronik verinin alıcı tarafından

alınmış olduğu kabul edilir ancak bu teyit alınan elektronik verinin gönderilen ile aynı

olduğu hususunu içermez.142

1.2.1.4. Elektronik Verinin Saklanması

Kanunen bazı belgelerin, kayıtların veya bilgilerin saklanması gereken

durumlarda; bilgiye sonradan kullanılmak üzere ulaşılabiliyorsa, bilgi bütünlüğü

korunmuşsa, gönderen ve alıcı ile elektronik verinin gönderildiği veya alındığı tarihin

ve zamanın belirlenmesi mümkün ise, bu şart elektronik verinin saklanması yoluyla da

karşılanabilir.143

1.2.1.5. Elektronik Veri ve İmza Şartı

Kanunen imza şartının arandığı durumlarda; imzalayan kişiyi belirleyen ve

kişinin elektronik verideki bilgiyi onayladığını gösteren bir usul kullanıldıysa ve

kullanılan usul elektronik verinin üretildiği veya iletildiği amaca uygunluğu açısından

güvenilir bir usul ise, bu şart elektronik veri ile de karşılanabilir.144

142 Cengiz Topel Çelikoğlu a.g.e. 143 Elektronik Veri, Elektronik Sözleşme ve Elektronik İmza Kanunu Tasarısı Taslağı, Madde 6, hhtp://www.c4group.net/ivhp/bilgibelge/docs/e-imza-yasa-taslagi.doc 144 Elektronik Veri, Elektronik Sözleşme ve Elektronik İmza Kanunu Tasarısı Taslağı, “Genel Hükümler, Amaç Kapsam ve Tanımlar”, hhtp://www.c4group.net/ivhp/bilgibelge/docs/e-imza-yasa-taslagi.doc


1.2.1.6 Elektronik Verinin Hukuki Niteliği

Bir imza, bir sözleşme veya herhangi bir işleme ait bir kayıt, elektronik formda

ise, Bir sözleşme yapılırken, bir elektronik imza veya elektronik kayıt kullanılmış ise,

sadece "elektronik"tir diye, bunların hukuken hüküm taşımadığı, yürürlüğü olmayacağı

veya uygulanma kabiliyeti bulunmadığı hiçbir biçimde ileri sürülemez145

Bilginin sadece elektronik veri şeklinde olması hukuki geçerlilik ve

uygulanabilirliğine etki etmeyeceği gibi, delil olarak ileri sürülmesini de engellemez.146

Elektronik veride atıf yapılan ve hukuki sonuç doğurabilecek bir bilginin sadece

elektronik veride yer almadığı gerekçesiyle geçersiz olduğu ileri sürülemez.

Elektronik veri üretilmesi, gönderilmesi, alınması veya saklanması sırasında

güvenilir bir bilgi sistemi kullanılmış ve bilgi bütünlüğü korunmuşsa ve gönderenin

kimliği doğru şekilde tespit edilebiliyorsa, delil olarak ileri sürülebilir.147

1.2.2. Elektronik Sözleşme

Taraflarca aksi kararlaştırılmadığı takdirde, bir sözleşmede icap ve kabul

elektronik veri yoluyla yapılabilir. Sözleşmenin elektronik veri yoluyla kurulması

geçerlilik ve uygulanabilirliğine etki etmez.148

Bu madde hükümleri; kira sözleşmeleri hariç olmak üzere, taşınmazlara ilişkin

sözleşmeler, kanunen mahkemelerin, kamu mercilerinin veya kamu yetkisi kullanan

kişilerin katılımını gerektiren sözleşmeler, kefalet ve karşılıklı teminat sözleşmeleri, aile

veya miras hukukuna ilişkin sözleşmeler gibi yazılı veya resmi şekil zorunluluğunun

145 Avniye TANSUĞ, “ABD’de Yürürlüğe Giren “Küresel ve Ulusal Ticarette Elektronik İmzalar Yasası” (S-761) Üzerine Bir İnceleme”, http://www.bilisimsurasi.org.tr/dosyalar/37.doc 146 Elektronik Veri, Elektronik Sözleşme ve Elektronik İmza Kanunu Tasarısı Taslağı, Madde 10, hhtp://www.c4group.net/ivhp/bilgibelge/docs/e-imza-yasa-taslagi.doc 147 Elektronik Veri, Elektronik Sözleşme ve Elektronik İmza Kanunu Tasarısı Taslağı, a.g.e. 148 Elektronik Veri, Elektronik Sözleşme ve Elektronik İmza Kanunu Tasarısı Taslağı, Madde 11, hhtp://www.c4group.net/ivhp/bilgibelge/docs/e-imza-yasa-taslagi.doc


bulunduğu sözleşmelere uygulanmaz.149

Kanunlarda yer alan sözleşmelerin şekline ve ispatın ilişkin hükümlerin,

işlemlerin elektronik yoldan yapılmasına olanak verecek, elektronik iletişimi

kolaylaştıracak şekilde yeniden gözden geçirilmesi zorunluluğunu doğurmuştur. Fakat,

internet üzerinden yapılacak sözleşmelerin geçerli olması ve tarafları bağlaması için,

klasik sözleşmelerdeki gibi " beyan sahiplerinin bu beyanları ile bağlı olma

iradelerinin", yani sözleşme ile borç altına giren tarafın veya tarafların imzalarının

elektronik metinlerde de yer alması gerekmektedir. Sözleşmenin taraflarının elektronik

belgeleri nasıl imzalayacakları sorusunun cevabını bulmak ise, yine bilgi teknolojisi

uzmanlarına düşmüştür. Bulunan çözüm günümüzde " Sayısal İmza " veya " Elektronik

İmza " olarak adlandırılmaktadır150

1.2.3. Elektronik İmza

20. yüzyılda ilk önce " internet " adı verilen global ağ ile, daha sonra ise bu ağ

üzerinden kendisinden kilometrelerce uzakta bulunan diğer bir kişi ile haberleşmek veya

sözleşme yapmak için can atan kişilerin, bu işlemlerini bağlayıcı kılmalarını sağlayacak,

kimliklerini ispata yarayacak "Elektronik imza" adı verilen bir imza türü ile

tanıştırmıştır.151

Bilgisayar çağının gereği olarak, ticaret hayatının da elektronik ortama taşınması

ile birlikte birçok ülkenin mevzuatında, elektronik ticaretin benimsenebilmesi için açık

ağ sistemine kullanıcıların güven duymasını sağlamak amacı ile hukuki düzenlemelerin

yapılması gereği doğmuştur. Bu nedenle taraflar arasında iletilen bilginin gizliliği,

bütünlüğü ve tarafların kimliklerinin doğruluğunu, kurulacak olan teknik ve yasal alt

yapı ile garanti edebilmek amacı ile elektronik imza kullanımı başlamıştır.152

Elektronik imza, Başka bir elektronik veriye eklenen veya veri ile mantıksal

149 Elektronik Veri, Elektronik Sözleşme ve Elektronik İmza Kanunu Tasarısı Taslağı, a.g.e. 150 Leyla BERBER KESER,a.g.e.. 151 A.g.e. 152 Ayşe ÖZYILMAZ, http://www.activefinans.com/active/arsiv/sayi14/imza.html

http://www.activefinans.com/active/arsiv/sayi14/imza.html


bağlantısı bulunan ve gönderilen verinin bütünlüğünü, gizliliğini, imzalayanın

kimliğini belirleme aracı olarak kullanılan elektronik veriyi ifade eder.153

Elektronik imza, bir bilginin üçüncü tarafların erişimine kapalı bir ortamda,

taraflarının kimliklerini tanıtarak, bilginin orijinal haliyle iletildiğini elektronik veya

benzeri araçlarla garanti eden harf, karakter veya sembollerden oluşmuş bir seti ifade

eder. Elektronik imza, günümüz teknolojisinde çeşitli şekillerde olabilmektedir:154

i. Halen kullanılan imza dosyaları, biyometri tekniği (kullanıcının parmak

ya da el izi, göz retinası vb. kişiye has özellikler) ile oluşturulan imzalar,

ii. Sayısal imzalar en çok bilinen ve tartışılan elektronik imza çeşitleridir.

Bir metni elektronik olarak imzalayabilmek için, çok basitten çok karmaşığa

kadar uzanan bir seri çözüm mevcuttur. En basit çözüm kişinin kendi el yazısı ile attığı

imzanın, scanner'den geçirilerek bilgisayara aktarılması ve hazırlanan metinlerin altına

eklenmesidir. Ancak bu basit çözümün başkaları tarafından taklit edilmesi de bir o

kadar basit olduğu için, imzanızı hazırlamadığımız mesajların, tarafı olmadığınız

sözleşme metinlerinin altında gördüğünüz zaman şaşırmamanız gerekecektir

Bu konuda hazırlanışı en karmaşık ve fakat en güvenilir çözüm Sayısal İmza'dır.

Sayısal imza, el yazısı ile atılan imzanın sahip olduğu özellikleri, elektronik belgeler

bakımından da sağlamaya çalışan bir yöntemdir. Şifreleme yöntemleri sayesinde,

elektronik olarak imzalanan bir belgenin, sadece elektronik imzanın sahibi olan kimse

tarafından düzenlendiği tespit edilebilmektedir. sayısal imzanın başkaları tarafından

taklit edilmesi çok güçtür ve ayrıca dijital imzanın kaynağı da, yani imzanın kimin

tarafından atıldığı da şüpheye yer bırakmayacak şekilde ispatlanabilmektedir 155 Sayısal

imza daha ayrıntılı olarak ileriki bölümlerde ele alınacaktır.

153 Elektronik Veri, Elektronik Sözleşme ve Elektronik İmza Kanunu Tasarısı, a.g.e. 154 Ayşe Özyılmaz, a.g.e. 155 Leyla BERBER KESER, a.g.e.


1.2.3.1. Güvenli Elektronik İmza

Güvenli Elektronik İmza; “Sayısal imza ya da bir güvenlik usulü aracılığıyla

belirli bir kişiye ait olduğu tespit edilebilir elektronik imza ya da olayın özelliğine göre

ticari ilişkiler çerçevesinde makul görülen ve taraflarca daha önce kararlaştırılan ve

uygulanan elektronik imzadır.156”

Güvenli imza araçları, imzalanacak veriyi değiştirmemeli veya bu verinin imza

işleminden önce imza sahibine sunulmasını önlememelidir. Bu maddenin

uygulanmasına ilişkin usul ve esaslar yönetmelikle düzenlenir.157

Güvenli imza araçlarının aşağıda belirtilen şartları sağlaması gerekir;158

i. İmza verisinin sadece bir kez oluşturulmasını sağlamak ve gizliliğini

garanti altına almak,

ii. İmza verisinin üçüncü kişiler tarafından üretilmesini önlemek ve imzayı

sahtekarlığa karşı korumak,

iii. İmza verisinin, üçüncü kişilerin kullanımını engellemek amacıyla imza

sahibi tarafından korunabilmesini sağlamak.

1.2.3.2. Nitelikli Elektronik İmzanın Hukuki Sonuçları

Kanunda aksine bir hüküm bulunmadığı ve aksi ispat edilmediği takdirde,

nitelikli elektronik imza ile yapılan işlemler delil teşkil eder. Taraflarca aksi

kararlaştırılmadığı takdirde, nitelikli elektronik imza hukuki işlemlerde elle atılmış

imza ile aynı etkiyi haizdir.159

156 Ayşe Özyılmaz, a.g.e. 157 Elektronik Veri, Elektronik Sözleşme ve Elektronik İmza Kanunu Tasarısı, a.g.e 158 Elektronik Veri, Elektronik Sözleşme ve Elektronik İmza Kanunu Tasarısı, Madde 31, hhtp://www.c4group.net/ivhp/bilgibelge/docs/e-imza-yasa-taslagi.doc 159 A.g.e., Madde 36


1.2.3.3. Sayısal İmza

Sayısal imza, bir web sitesine ulaşan kişinin veya elektronik iletideki

göndericinin, belirttiği kimliğinin, gerçekten doğru olduğunu kanıtlayan elektronik

nüfus cüzdanıdır.160

Sayısal imza, bir datanın üçüncü kişiler tarafından görülüp değiştirilmesi

tehlikesini önlemeye yaramaktadır. Bu tür mesajı yüklemek, okumak ve

değiştirebilmek, sadece şifre ve giriş kodunu ( Password ) kullanmak hakkına sahip olan

kimseye aittir. Eğer şifre ve giriş kodu sahibi, bir başka kimseye gönderdiği mesajı

okuma yetkisi vermek isterse, bu kişiye anahtar kelimeyi bildirmek zorundadır. Bu

olanak, şifre sahibinin birçok katılımcı ile elektronik yoldan haberleşmek istemesi

durumunda pratik olmayacaktır. İşte bu aşamada sayısal imza gündeme gelmektedir.161

Sayısal imza, elektronik belgenin şifrelenmesini mümkün kılmaktadır,

değiştirilmesini önlemektedir ve ayrıca birden çok kişi ile, mesajın şifrelendiği anahtar

kelimeyi öğrenmelerine gerek olmadan, elektronik yoldan haberleşmeyi

kolaylaştırmaktadır. Teknik olarak dijital imza, bir çift şifreden oluşmaktadır. Söz

konusu şifreler, haberleşmek isteyen taraflara ( biri göndericiye, diğeri ise alıcıya ) ait

olacaktır. Bu bir çift şifre, elektronik belgeleri, mesajları imzalamak için kullanılacak

olan ve sadece imza atacak olan kişide kalacak bir “ gizli şifre ( private key)“’den;

ayrıca imzanın tetkiki için kullanılacak ve haberleşmek istenen kişiye kullanması için

verilecek olan bir “ açık şifre ( public key )“’den oluşmaktadır.162

Sayısal imza, elektronik imzanın özel bir çeşidi olup, açık ve gizli anahtarlar ile

elektronik ortamda iletilen bilgilere vurulan bir mühürdür.163 Sayısal imzada kullanılan

açık ve gizli anahtarlar, alfa nümerik karakterlerin oluşturduğu kod olup, açık anahtara

kullanıcı dışındaki kişiler de erişebilmekte, gizli anahtar ise sadece kullanıcı tarafından

160 Avniye TANSUĞ, a.g.e. 161 Leyla BERBER KESER, a.g.e. 162 A.g.e. 163 TESK, a.g.e. s.417


bilinmektedir. Sayısal imzanın oluşması için açık ve gizli anahtar setinin birbirine

uyması gerekmektedir.164

Dijital imza, bilgilerin elektronik olarak taşındığı, kopyalandığı ve

işlendiği her yerde kullanılabilir. Örneğin;

i . İnternetteki iş ilişkilerinde,

ii. Fikri hakların korunmasında ( Copyright ),

iii. Yazılımlardaki manipülasyonların kontrolünde,K

iv. Kimlik tespitinde.165

Aşağıda, elektronik belgelerin sayısal imza kullanılarak imzalanması

süreci şekil üzerinde gösterilmiştir.

164 Ayşe Özyılmaz, a.g.e. 165 Leyla BERBER KESER, a.g.e.


Gönderici Alıcı

(K

Belge Belge

elektr

alan

Sayıs

yarat

imzay

Maka

yanın

kendi

166Ayş

Hash

Fonksiyonu

Şifrenin Gizli ısmı )

(K

Mesajın Tamamı

Print Out

İmza

Şekil 1.4: Belgelerde Sayısal İmza Kullanımı Kaynak: http://www.activefinans.com/active/arsiv/sayi14/imza.h

Sayısal imzalar göndericinin kimliğinin açık ve n

onik dokümanın orjinalliğini ve güvenilirliğini mümkün

taraf için tek olan sayısal imzalar doğrulanabilir ve in

al imzada amaç; elle imza atma işlemini elektronik ortam

maktır. Sayısal imzanın işlevi; elektronik ortamda as

ı ve orjinal dokümanın değiştirilmesini önlemektir.166

Bir belgeyi elektronik olarak imzalayabilmek için,

mının veya - daha sık kullanılan İngilizce karşılığı ile “

da teknik bir alt yapıya da sahip olması gerekir. Kulla

ne ait bir yazılım programının mevcut olması ger

e Özyılmaz, a.g.e.

Hash
Fonksiyonu
Print Out

İmza Algoritması
İmza Algoritması Şifrenin Gizli ısmı )
İmza

tml

et bir biçimde teyidini,

kılar. Mesajı gönderen ve

kar edilemez niteliktedir.

da yapabilmek için zemin

lından ayrılamayan sahte

kullanıcıların, bir Onay

Trust Center’ın” hizmeti

nıcının bir bilgisayarı ve

ekir. Kullanıcının ayrıca


bilgisayar üzerinden yapacağı işlemlerde kullanacağı bir de şifresinin olması gerekir. Bu

şifre, aşağıda tekrar değineceğimiz üzere, ya yazılım ( software ) programları vasıtasıyla

veya akıllı kart ( SmartCard ) olarak da adlandırılan Chip kartlar kullanılarak elde

edilebilir.167

Günümüzde kağıt üzerinde belge imzalayıp saklama işlemi elektronik ortama

aktarılmaya başlanmıştır. Siebs(sayısal imzalı elektronik belge sistemi)web üzerinden

elektronik dökümanların sayısal olarak imzalanıp veri tabanında imzalarıyla birlikte

saklanmasını ve imzanın doğruluğunun kontrol edilmesini sağlayan bir elektronik belge

sistemidir. Veri tabanı uygulaması sayısal imza ve güvenlik uygulamasından tamamen

bağımsızdır.168

Sunucuya ''log on'' olma ve HTML formunda hazırlanmış belgelere ulaşım hakkı

''SSL Client Authentication'' (SSL üzerinden kullanıcıyı tastik etmek) ile sağlanmıştır.

Bunun için her kullanıcının bir sayısal sertifikasının olması gerekmektedir. Sunucuya

bağlanması onaylanan kullanıcı istediği belgeyi doldurduktan sonra tek tuşla imzalayıp

veri tabanına gönderir. Sonradan belgede yapılabilecek en ufak bir değişiklik imzanın

geçersiz olmasını sağlar. Bir belge birden fazla kişi tarafından imzalanabilir.

Kullanıcıların veri tabanında saklı imzalı belgelere ulaşım hakkını sayısal

sertifikalarındaki bilgiler doğrultusunda sınırlamak mümkündür.169

Sayısal imzalar taklid edilemez Belgeler, üzerlerinde değişiklik yapılana kadar

imzalı kalırlar. Bu nedenle, bir belgeye imza eklemek, belgenin dağıtımından önce

yapılması gereken son iş olmalıdır. Belge imzalandıktan sonra yaptığınız değişiklikler,

belgenin imzasını geçersiz kılar.170

Bir belgede birden fazla imza bulunabilir Her kullanıcının kullanım hakkı ayrı

ayrı tanımlanabilir Herhangi bir veri tabanı uygulaması ile kullanılabilir Kullanıcı ve

167 Leyla BERBER KESER, a.g.e. 168 TÜBİTAK BİLTEN, Sayısal İmzalı Elektronik Belge Sistemi http://www.bilten.metu.edu.tr/projectgroups/etggpress_siebs.htm 169 A.g.e. 170 Micrasoft Corparation, “Office XP ile Sayısal İmza Kullanma” http://office.microsoft.com/turkiye/assistance/2002/articles/wdWebUseDigitalSignaturesDoc.aspx

http://office.microsoft.com/turkiye/assistance/2002/articles/wdWebUseDigitalSignaturesDoc.aspx


sunucu sertifikaları istenilen herhangi bir güvenilir kurumdan alınabilir171

1.2.4. Onay Kurumu (Trutcenter - Certification Authorities)

Elektronik ortamda gönderici ve alıcıların kimliklerinin belirlenmesi için üçüncü

kişi veya kurumlarca “sayısal sertifika” düzenlenmesi gereklidir. Bu sertifikaları

düzenleyen kurumlar, “Sertifikasyon Otoritesi”, “Onay Makamı” ya da “Onay Kurumu”

olarak adlandırılırlar. Sertifika, Onay Kurumunca düzenlenerek başvuran

kişi/kurum/kuruluş için üretilen sayısal imza ile imzalanır.172

Onay Kurumları, kullanıcının kimlik bilgilerini doğrulamak üzere, kullanıcılara

elektronik kimlik belgesi verir. Elektronik kimlik belgesi, kullanıcı bilgilerini içeren

verinin, Onay Kurumu tarafından sayısal imzalanması ile oluşur. Elektronik kimlik

belgesinde, kullanıcının adı, soyadı, e-posta adresi gibi bilgilerin yanı sıra, kimlik

belgesinin geçerlilik süresi, kullanıcının açık anahtar bilgisi gibi bilgiler de bulunur.

Onay Kurumu, kendi gizli anahtarını titizlikle koruyacağından, eğer sayısal imzası, açık

anahtarı ile doğrulanabilirse (diğer bir deyişle, kimlik belgesinin gerçektende Onay

Kurumu Tarafından gönderildiğinin sağlaması yapılabilirse), o zaman kullanıcının adı

ile kullandığı anahtar çiftleri arasında ki ilişki de doğrulanmış olur.173

Algoritmaların, anahtarların ve anahtar hazırlama yöntemlerinin güvenilirliği

konusunda bir çok araştırma yapılmıştır. Ancak bugün ulaşılan matematiksel güvenlik

şüphesiz tek başına yeterli değildir. Burada önemli olan şey, açık imza anahtarının

kullanıcıya kesin bir şekilde tahsis edilmesidir. Çünkü; anahtar hazırlama yöntemleri

genel olarak bilindiği için, kötü niyetli bir kişi imza atmakta kullanılacak bir çift imza

anahtarı oluşturabilir, açık anahtarı kullanıma açar ve böylece sahte bir kimlik yaratmış

olur. Bu yüzden dijital imzada " açık anahtarın " belirli bir kişiye ait olduğunun mutlaka

" tamamen güvenilir bir üçüncü kişi (Sertifika makamı) " tarafından onaylanması

gerekir.174

171 TÜBİTAK BİLTEN, “Sayısal İmzalı Elektronik Belge Sistemi”, a.g.e. 172 Türkiye Bilişim Şurası, E-Devlet Çalışma Raporu...,a.g.e., s.36 173 Türkiye için Elektronik Ticaret Geçiş...,a.g.e. 174 Leyla BERBER KESER, a.g.e.


Onay kurumları, farklı yerlerdeki e-kimlik istek sahiplerinin ihtiyaçlarını, o

yerlerde kuruduğu yerel kayıt kurumları aracığıyla yapabilirler. E-kimlik üretme, e-

kimlik iptal listelerinin güncel tutulması, dizin sunucu hizmetleri, kayıt kurumlarıyla

geniş ağ üzerinden bağlantı ve benzeri pek çok işlevleri yürütmek üzere geliştirilen

entegre yazılımlardır.175

Bir kimsenin dijital imzasının geçerliliği, bu kişinin açık şifresinin bir Onay

Kurumu tarafından, dijital bir imza ile tasdik edilmesi suretiyle olur. Bu kapsamda

olmak üzere, şifreleri kullanacak olan kişi hakkındaki bilgiler, Onay Kurmu’nun gizli

şifresi ile şifrelenecek olan sertifikanın düzenlendiği tarih ve geçerlilik süresi de önem

taşımaktadır. Sertifikanın hazırlanması genel olarak şu şekilde gerçekleşir: İmza şifresi

sertifikası sahibi olmak isteyen bir kişi, Onay Kurumuna veya yetkili diğer bir kuruma,

kimlik bildiriminde bulunur. Onay Kurumu bunun üzerine, ilgili şahıs tarafından imza

için kullanılacak olan bir çift şifre hazırlar, açık şifreyi sertifikalar ve bunu kullanıcının

ismi ile birlikte bir “şifre listesinde” yayımlar.176

Dijital imzalı bir mesajı alan kişi ise, Onay Kurumunun şifre listesinden

göndericinin açık şifresini bulabilir. Bu şifre ile, dijital imzayı çözer ve yine bu açık

şifre yardımıyla metni okunabilir hale getirebilir. Bu açıklamalar bile, bir Onay

Kurumuna ne kadar büyük güvenlik ve garanti taleplerinin yöneltildiğini ortaya

koymaktadır. Onay Kurumunun gizli şifresi hiç bir koşulda kullanıcıdan başka kimseye

verilmeyecektir. Hazırlanan her şifrenin, her kullanıcı için ayrı olması; yani her şifre

örneğinden sadece bir tane yapılmış olması gerekir.

Onay Kurumlarına bir dizi vazife yüklemiştir: Onay Kurumu, sertifika talebinde

bulunan kimsenin, kimlik kontrolü yaparak, gerçekten o şahıs olup olmadığını tespit

etmek zorundadır. Talep sahibi kimse için bir çift şifre hazırlar ve bu şifreleri o kişi

adına tahsis eder. Bu şifrelerin bizzat talepte bulunan kişiye verilmesi zorunludur. Ek

olarak temsil yetkisi veya meslek dolayısıyla kullanım izni vs. hakkında da

175 TÜBİTAK BİLTEN, “Bilgi Toplumu Altyapısı, Elektronik Ticaret ve Bilgi Güvenliği Gurubu, Onay Kurumu Yönetim Yazılımı”, http://www.bilten.metu.edu.tr/projectgroups/etbggpress_siebs.html 176 Leyla Berber KESER, a.g.e.

http://www.bilten.metu.edu.tr/projectgroups/etbggpress_siebs.html


açıklamaların yer alacağı, bir kontrol şifresi sertifikası düzenler ve talep sahibini

güvenlik sorunları hakkında aydınlatır. Bunun yanı sıra onay kurumu, her zaman

ulaşılabilir bir blokaj servis hizmeti de sunmak zorundadır.177

1.2.5. Sayısal Sertifika

Sayısal sertifika (kimlik) internette tarafların kimliklerinin doğrulanmasını

sağlar.178 Alışveriş yapan kişinin gerçek kart sahibi olduğunu kanıtlamak üzere bir

elektronik kimlik belirleme yöntemi olarak kullanılmaktadır. Bu sertifika, bir banka, bir

finansal kurum veya kabul görmüş bir Otorite Sertifika Kurum tarafından yayımlanıp

dağıtılabilir. Sertifika, kullanıcı ile ilgili bilgileri içerir.179

Sayısal sertifika, müşterinin her işleminde, “müşteriye özel ve tek” kart

numarasının doğum tarihi, annesinin kızlık soyadı gibi, PC’deki yazılım bileşeninde

yüklü ve yine müşteriye özel bilgilerle eşleştirilmesine olanak sağlar. Eşleştirme

yapılamadığında işlem için onay verilmez. Sayısal sertifika aynı zamanda temel

finansal bilgileri, kart üreticisinin bilgilerini ve şifreli bazı bilgileri de içerir.

SET’in çalışması için, sadece kart sahipleri değil, ticarethaneler de tamamiyle

kendilerine özgü sertifikalara sahip olurlar. Bu durumda sertifika kullanımıyla,

ticarethane ile kartı yayınlayan finansal kurum arasındaki işlemler de yetkilendirilir.

Sertifikalar, satınalma talepleri ve şifreli ödeme talimatlarıyla birlikte ticarethanelere

gönderilir. Bu sertifikayı alan ticarethane, en azından, hesap numarasının kart

yayınlayıcısı tarafından geçerli bulunduğunun güvencesini almış olur.180

Önemle altı çizilmesi gereken bir konu, sertifikanın kendi başına bir anlam ifade

etmediğidir. Bir otorite sertifika kurumu tarafından yayınlanan her sertifika, bu

kurumun kendi sayısal imzasını içerir. Bu imzanın arkasında, daha üst bir kuruluşun

177 Bu vazifeler Dijital İmza Kanunu ve bu Kanunun 16. maddesine istinaden Alman Hükümeti tarafından 22.10.1997 tarihinde kabul edilen ve Dijital İmza Kanununun 19. Maddesine göre, 1.11.1997 tarihinde yürürlüğe giren, Dijital İmza Kanunu Yönetmeliği ( SigV ); ilgili maddelerinden alınmıştır. 178 Veysel BOZKURT, Ekonomik Toplumsal..., a.g.e., s.16 179 Onur ARIKAN, http://www.biznet.com.tr/dokümanlar/set.html, 25 Temmuz 2001 180 A.g.e.


imzası olabilir ve bu zincir, yazılımı geliştiren tüm uygulama şirketleri tarafından

tanınmış, kabul görmüş bir kök imzaya kadar gider

1.2.6. ELEKTRONİK NOTERLİK

Her ne kadar elektronik ticaret bir açık ağ üzerinde herhangi bir yerden herhangi

bir zamanda küresel boyutta işlemler yapılmasını mümkün kılacak, işletme maliyetlerini

düşürecek ve ticaret imkanlarını artıracaksa da, gerek ilgililer gerekse üçüncü şahısların

bilgi sızdırmalarına, sahte beyanlara, tahrifata, red ve hatalara da maruz kalacaktır.181

Bu tehdit ve tehlikeler teknolojiler açısından çözüm için ele alınmalıdır. Ancak,

sadece ve başlı başına teknolojilerle ortadan kaldırılamayan tehdit ve tehlikeler de

vardır. Bu nedenle, gereksinim ve ihtiyaçlara cevap verebilmek için ticari işlem

modellerinin akışını analiz ederek sorunları teknolojilerle, idari prosedürlerle ve

kurumsal mekanizmalarla önlemek veya onları çözümlemek için kapsamlı programların

tasarımlanması gerekir.

Elektronik Noter, geleneksel noter sistemine benzer şekilde belge ve yetki devri

istemlerini onaylayan, işleme zaman boyutunda geçerlilik kazandıran kurumdur. Zira,

elektronik ortamdaki bilgilerin doğruluğunun kanıtlanması için belgeleme yetkililerine

gereksinim vardır.182

Elektronik Noterlik üzerinde fikir beyan edebilmek için ağ üzerinde ticaretle

ilgili elektronik iletişimlerin emniyet ve güvenilirliğini sağlayacak potansiyel bileşenleri

arasında bir organizasyonun yapılması gerekir. Bu potansiyel bileşenler; Elektronik

Alışveriş: Elektronik posta, elektronik para, elektronik ticaret için kontrat, elektronik

tasarruf, vs. Öğe parçaları: Onaylama, elektronik noterlik, işletim performans notu,

ticaret izleme aygıtı (elektronik para, vs.), ticari tasarruf, yetki denetimi (yaş, bulunduğu

181 http:://www.members.tripod.com/orhan.turan/enoter_turk.htm 182 Türkiye Bilişim Şurası, E-Devlet Çalışma Raporu, a.g.e.


yer belgesi), şirket notu, hasar tazmini (sigorta, garanti), network (ağ) monitörü, tanıma,

monitör.183

Onay

Şirket Şirket

Noterlik

(Bir

Şekil 1.5: Elektronik NKaynak: http://www.m

Şekilde de gösterild

“kimin (kiminle)” işlem y

verilmiştir. Ayrıca, diğer

kuruluşların hizmetlerini k

elektronik noterliğin rolleri

Elektronik (dijital) b

değişikliklerin algılanması

depolanması. Bir firma içi

kaydedilmesi de önem taşım

Ekonomik hayatta

aşağıda belirtilmiştir.

i. Elektronik T

183 http:://www.members.tripod184 A.g.e.

Onaylama
ey, Şirket, S
sağlayıcı

oterlik embers.trip

iği gibi,

aptığını d

örgütlerle

ullanmay

değişikli

ilgiyi gö

, alındı t

nde, tasdi

aktadır.

elektronik

icaret (fir

.com/orhan

Elektronik

o

e

ı

k

n

e

k1

Alışveriş

Ticari

Tasarervis

d.com/orhan.turan/

lektronik noterl

oğrulayan doğru

olan ilişkiler a

(dahil etmeyi) v

gösterir.

dereninin kimli

yidi ve asıl es

işlemlerinin ka84

noterliğe gerek

malar arasında, t

.turan/enoter_turk.h

Ticari

Hasar

ruf

enoter_turk.h

iğe, işlevler

lama kurum

çısından, n

ar sayıp sa

k tespiti, za

aslı kanıtla

ydedilmesi

sinim olduğ

üketiciler v

tm

Denetim
Ticari
tm

ini yerine getirmek için

unu kullanma imkanı

oterlik sisteminin ilgili

ymadığına bağlı olarak

man mührü (saat/tarih),

rın elektronik ortamda

ile erişim denetimi ve

u düşünülen durumlar

e firmalar arasında)


ii. Firma içi İşlemler (tedarik, fiyat verme, planlama, faturalama/ödeme,

denetim bilgisi, vs.)

iii. Elektronik Uygulama (tek duraklamalı/duraksamasız hizmet, vs.)

iv. Elektronik tedarik (idari)

v. Elektronik saklama (yasal saklama vergisi konulduğunda, veya

elektronik verinin kanıt olarak saklanması gerektiğinde), vs.185

Elektronik noterlik makamından beklenen işlevler ise aşağıdaki tabloda

gösterilmiştir.

Tablo 1.2: Elektronik Noterlik ve İlgili Teknolojilerden beklenen İşlevler

Elektronik Noterlikten Beklenenler İlgili Teknolojiler vs’den beklenenler

Zaman Mührü Zaman Mührü vurma

Tahrifatın Önlenmesi Şifreleme

Tahrifatın Algılanması Şebekeler Üzerinde Dijital bilgi: Depolanacak olan

Dijital imza: (onaylayıcı)

Varış Teyidi Dijital İmza

Orijinalliği garantili bilginin

elektronik olarak depolanması Şifreleme, erişim denetimi ve dijital kasa

İşlemlerin Kaydedilmesi Onaylama, dijital imza, şifreleme,

erişim denetimi, ve dijital kasa

Erişim denetimi ve kaydı Onaylama, erişim denetimi, ve dijital kasa

Kaynak: http://www.members.tripod.com/orhan.turan/enoter_turk.htm

Zaman Tasdiki, ilgili taraflar dışında bir kişi tarafından verilen (üçüncü şahıs)

tarih ve zaman birimidir. Zaman mührü bir tedbir olarak kullanılır. Temel bir

anlaşmaya varış tarihi, içeriğin bir parçasıdır. Bu tarih ve zamanlamanın amacı akit

tarihi ve zamanının taraflarca kararlaştırılmalıdır.

İçerik varlığının Tasdiki, dijital bilginin kim tarafından, hangi içerikle ve ne

zaman gönderilmiş olduğunun bir üçüncü şahıs için tasdikini ifade eder. İçeriğin

185 A.g.e.


varlığını, (bit dizini) elektronik belgenin orijinal metne uygunluğunu tasdikleme

işlemini içerir (özel kuruluşların iletişim gizliliğini sağlamaları gerekiyor)

Teslimin tasdiki, bir göndericiden gelen dijital bilginin teyitli teslim tasdiki

yapılır. Bu sayede Elektronik Ticaret için gönderilen dijital bilgiyi, alıcının aldığı

kesinleşir.

Genel Dijital Depolamada dijital bilgiler kanıt olarak saklanır. Bu sayede

günlük işlerin aksatılmadan yürütülmesi sağlanır ve bunlar bir kanıt olarak saklanmış

olur.

Yasal Dijital Saklama, kanunla tanımlanan Dijital Belgelerin saklaması ifade

eder. Belgelerin dijital olarak depolanmasının, korunmasının yasal olarak istendiği özel

kuruluşlar veya belgeler prensip olarak dijital uygulama ve dosyalamanın uygulamaya

konulması ve kağıtsız işlemlerde kullanılırlar. Dijital saklamanın amacı verinin kasti

veya tesadüfi yanlış girişlere, değişikliklere, silmeye ve karıştırmaya karşı korunması

sağlanır. Veri içeriğinin istendiğinde görüntülenebilirliliği sağlanır. Verinin yasal

dönem içinde yeniden çoğaltılabilir durumda korunabilir olması sağlanır.186

186 A.g.e.

Elektronik Ticaretin Dış Ticaret İş20... · 2007-09-05 · Elektronik Ticaretin Dış Ticaret...

Documents

Transcript of Elektronik Ticaretin Dış Ticaret İş20... · 2007-09-05 · Elektronik Ticaretin Dış Ticaret...