1

ΑΡΙΣΤΟΦΑΝΗ ΑΧΑΡΝΗΣ. ΕΙΣΑΓΩΓΗ.

Mit seinem Glück, seiner Gefahreder Krieg, er zieht sich etwas hin.Der Krieg, er dauert hundert Jahre,der g’meine Mann hat kein Gewinn.

Ein Dreck sein Fraß, sein Rock ein Plunder,sein halben Sold stiehlt’s Regiment.Jedoch vielleicht geschehen noch Wunder:Der Feldzug ist noch nicht zu End.

Das Frühjahr kommt. Wach auf, du Christ!Der Schnee schmilzt weg! Die Toten ruhn!Und was noch nicht gestorben ist,das macht sich auf die Socken nun.

Bertolt Brecht,Η Μάνα Κουράγιο και τα παιδιά της(τραγούδι των στρατιωτών)

Ιστορικό υπόβαθρο. Οι Αχαρνής παρουσιάστηκαν το 425 π.Χ.στα Λήναια, σκηνοθετημένοι από τον Καλλίστρατο. Κέρδισαν τοπρώτο βραβείο, ενώ δεύτερος ήλθε ο Κρατίνος με την κωμωδίαΧειμαζόμενοι και τρίτος ο Εύπολις με την κωμωδία Νουμηνίαι. ΟΠελοποννησιακός πόλεμος είχε ήδη διαρκέσει 6 χρόνια, που ήσανδύσκολα για την Αθήνα. Ο Σπαρτιατικός στρατός με αρχηγό τονβασιλιά Αρχίδαμο εισέβαλλε κάθε άνοιξη και καλοκαίρι στην Αττική,λεηλατούσε τα χωράφια, κατέστρεφε τις σοδειές και τα αγροτόσπιτα.Όλος ο Αττικός πληθυσμός της υπαίθρου αναγκαζόταν ναεγκαταλείψει τα σπίτια και τα αγροκτήματά του και να καταφύγει γιαασφάλεια μέσα στην πόλη, πίσω από τα τείχη. Στην πόλη ζούσαν σανπρόσφυγες μέσα σε άθλιες συνθήκες, διότι ελάχιστοι είχαν σπίτια στηνπόλη ή μπορούσαν να βρουν κατάλυμα σε σπίτια συγγενών. Οιπερισσότεροι εγκαταστάθηκαν όπου μπορούσαν: σε ιερά τεμένη και σεναούς, στους πύργους των τειχών. Έστησαν σκηνές ή παραπήγματακαι ζούσαν εκεί, στοιβαγμένοι ο ένας πάνω στον άλλο, μέσα στη βρώμακαι στην πνιγηρή ζέστη του καλοκαιριού. Κοντά σε όλες αυτές τις

2

ταλαιπωρίες, έβλεπαν από τις επάλξεις των τειχών τον Σπαρτιατικόστρατό να ερημώνει την ύπαιθρο και τα χωράφια και να καίει τα σπίτιακαι τα ιερά τους, πράγμα που δημιουργούσε μεγάλη λύπη καιαπογοήτευση. Το 430/429, με τις ανθυγιεινές συνθήκες που είχεδημιουργήσει η συσσώρευση των προσφύγων στην πόλη, ξέσπασε ολοιμός: η επιδημία διαδιδόταν εύκολα ανάμεσα στους πρόσφυγες, πουζούσαν στοιβαγμένοι μαζί μέσα στη βρωμιά, και τους θέριζε· ταπτώματα συσσωρεύονταν το ένα πάνω στο άλλο. Η επιδημία τελικάξεπεράστηκε, όμως οι Σπαρτιατικές επιδρομές και οι ταλαιπωρίες τωνπροσφύγων στην πόλη συνεχίζονταν. Ο πόλεμος έμοιαζε να μην έχειτελειωμό. Μέσα σε αυτήν την κατάσταση φαίνεται ότι αναπτύσσονταν δύοαντίθετες απόψεις στον πληθυσμό της πόλης, και η κοινή γνώμη είχεδιαιρεθεί. Υπήρχαν πολλοί που ξεχείλιζαν από οργή εναντίον τωνΣπαρτιατών, που είχαν καταστρέψει τις περιουσίες τους και τους είχαναναγκάσει να υφίστανται τόσες ταλαιπωρίες: υποστήριζαν ότι οπόλεμος έπρεπε να συνεχιστεί, ώσπου να νικήσουν τους Σπαρτιάτεςκαι να πάρουν εκδίκηση για όλα τα δεινά τους. Άλλοι όμως είχαναρχίσει να αμφιβάλλουν σοβαρά κατά πόσον αυτός ο πόλεμος, με όλατα δεινά του, είχε κανένα νόημα. Πράγματι, πώς θα έβλεπε ο μέσοςΑθηναίος του 425 π.Χ. τον πόλεμο; Είχε υποστεί πολλές ταλαιπωρίεςεδώ και χρόνια, η περιουσία του στην ύπαιθρο είχε καταστραφεί, ήταναναγκασμένος να υπηρετεί ως στρατιώτης ή κωπηλάτης στα πλοία, ναυφίσταται τη σκληρή στρατιωτική διαβίωση και να διακινδυνεύει τηζωή του· στην πόλη, η ζωή ήταν γεμάτη ταλαιπωρίες και οι τιμές τωναγαθών αυξάνονταν λόγω του πολέμου. Και ωστόσο ο πόλεμος δενφαινόταν να αποφέρει κανένα όφελος ή πλεονέκτημα στην πόλη. Σταέξι χρόνια που διαρκούσε οι Αθηναίοι δεν είχαν καμία σημαντικήεπιτυχία ή κατάκτηση. Ο πόλεμος φαινόταν άχρηστος και άσκοπος.Φαινόταν να εξυπηρετεί μόνον τα συμφέροντα μιας μερίδαςφιλόδοξων πολιτικών και αξιωματούχων, οι οποίοι κατόρθωναν ναδιοριστούν στρατιωτικοί διοικητές ή πρέσβεις σε διάφορες αποστολές.Μόνον αυτοί έβγαζαν κέρδος από τον πόλεμο, και ο μέσος Αθηναίοςδίχως άλλο αισθανόταν φθόνο προς αυτούς, που απολάμβανανπρονόμια, ενώ ο ίδιος υπέμενε κακουχίες. Έτσι, ήταν φυσικό έναμεγάλο μέρος του πληθυσμού να έχει χάσει το ηθικό του, να θεωρεί ότιο πόλεμος ήταν άχρηστος και επιζήμιος και να επιζητεί την ειρήνη.

3

Όσο για τους λόγους που είχαν προκαλέσει τον πόλεμο, οΘουκυδίδης βέβαια αργότερα θα ψάξει ως το βάθος των πραγμάτωνκαι θα γράψει ότι ο πόλεμος ήταν αναπόφευκτος, διότι η Σπάρτηφοβόταν τη μεγάλη δύναμη της Αθήνας και επιθυμούσε να κάνειπόλεμο για να την καταστρέψει. Ο Θουκυδίδης πιθανότατα διέγνωσετην αλήθεια. Η Σπάρτη επιθυμούσε σφοδρά τον πόλεμο, και οΠερικλής μάλλον είχε δίκιο που υποστήριζε σκληρή στάση έναντι τωνΣπαρτιατών και αντιδρούσε σε οποιαδήποτε παραχώρηση προςαυτούς, διότι κάθε παραχώρηση θα εκλαμβανόταν ως σημάδι δειλίας ήαδυναμίας της Αθήνας και θα ενεθάρρυνε τους Σπαρτιάτες ναζητήσουν και άλλες. Όμως το 425 π.Χ. ο Θουκυδίδης δεν είχε ακόμηκάνει την έρευνά του, και ο μέσος Αθηναίος δεν ήταν ικανός ναεξετάσει τα πράγματα σε τόσο βάθος. Οι Αθηναίοι δεν μπορούσαν νααντιληφθούν τις βαθύτερες αιτίες του πολέμου. Αυτό που θα έβλεπαντο 425, κοιτάζοντας προς τα πίσω, ήταν μια σειρά από μικρέςαψιμαχίες με την Πελοποννησιακή συμμαχία: π.χ. διαμάχη Κέρκυραςκαι Κορίνθου το 433 (η Κόρινθος ήταν ο κυριότερος σύμμαχος τωνΣπαρτιατών, οι Αθηναίοι βοήθησαν τους Κερκυραίους)· αποστασίατης Ποτίδαιας από την Αθηναϊκή συμμαχία το 432 (με την υποστήριξητων Πελοποννησίων)· επίθεση της Θήβας ενάντια στις Πλαταιές (πουήσαν σύμμαχοι των Αθηναίων) το 431. Θα πίστευαν λοιπόν ότι ομεγάλος πόλεμος προέκυψε από τέτοιες μικρές διαφορές καιαψιμαχίες, που δεν είχαν καμία ευρύτερη γεωπολιτική σημασία καισυνεπώς δεν θα ήταν δύσκολο να διευθετηθούν: στον πόλεμο δενδιακυβευόταν κανένα σπουδαίο στρατηγικό ή πολιτικό συμφέρον τηςπόλης, και επομένως θα μπορούσε να υπάρξει κάποια συμφωνία καισυνθήκη ανάμεσα στην Αθήνα και στη Σπάρτη.

Κοιτάζοντας προς τα πίσω για τους λόγους του πολέμου οιΑθηναίοι θα έβλεπαν ακόμη το Μεγαρικό ψήφισμα, το οποίοεθεωρείτο ως η πιο άμεση αφορμή του πολέμου. Τα Μέγαρα είχαναρχικά συμμαχία με τους Αθηναίους, αλλά το 446 αποστάτησαν,κατέσφαξαν την Αθηναϊκή φρουρά της πόλης και συμμάχησαν με τουςΠελοποννησίους. Από τότε οι σχέσεις της Αθήνας με τα Μέγαρα ήσανπολύ τεταμένες. Οι Αθηναίοι φαίνεται ότι είχαν απαγορεύσει στουςΜεγαρείς να πωλούν τα αγαθά τους στις αγορές της Αττικής. Σεκάποια στιγμή, μάλλον λίγο πριν από το 431, ο Περικλής εισηγήθηκεκαι η Εκκλησία του Δήμου επικύρωσε το λεγόμενο Μεγαρικό ψήφισμα:

4

αυτό προέβλεπε ακόμη πιο σοβαρές κυρώσεις εναντίον των Μεγάρων,τους απαγόρευε να πωλούν και να αγοράζουν στην Αττική και σε όλεςτις πόλεις και τα λιμάνια της Αθηναϊκής συμμαχίας. Δεδομένου ότι οιΑθηναίοι κυριαρχούσαν στο Αιγαίο και ήλεγχαν τα σημαντικότεραΕλληνικά λιμάνια, αυτό το «εμπάργκο» έπληττε πολύ σοβαρά τοΜεγαρικό εμπόριο, δυσκόλευε πολύ τους Μεγαρείς να πωλούν ταπροϊόντα τους και να εισάγουν όσα είχαν ανάγκη. Η οικονομία τωνΜεγάρων στηριζόταν κυρίως σε εξαγωγές λαχανικών, αλατιού καιμαλλιού, η πόλη δεν είχε άλλους πόρους: έτσι το Μεγαρικό ψήφισμαδημιούργησε μεγάλη οικονομική δυσπραγία στα Μέγαρα. Οι Μεγαρείςδιαμαρτυρήθηκαν στους Σπαρτιάτες, οι Σπαρτιάτες ζήτησαν από τουςΑθηναίους να ακυρώσουν το Μεγαρικό ψήφισμα, αλλά ο Περικλήςυποστήριζε σκληρή στάση και έπειθε την Εκκλησία του Δήμου να μηνκάνει καμία υποχώρηση στη Σπάρτη. Έτσι το Μεγαρικό ψήφισμαθεωρήθηκε μία από τις κυριότερες αιτίες της διαμάχης μεταξύ Αθήναςκαι Σπάρτης, που οδήγησε στον πόλεμο. Σύμφωνα με τον Θουκυδίδη,το 432 και ξανά το 431 οι Σπαρτιάτες είπαν στους Αθηναίους ότι οπόλεμος μπορεί να αποφευχθεί, αρκεί μόνο να ανακαλέσουν τοΜεγαρικό ψήφισμα. Στο μυαλό του μέσου Αθηναίου, λοιπόν, καθώς θακοίταζε προς τα πίσω, το Μεγαρικό ψήφισμα θα φαινόταν ως η βασικήαιτία του πολέμου. Και οπωσδήποτε θα του φαινόταν ως μια ασήμαντηαιτία, που δεν είχε καμία σχέση με ζωτικά συμφέροντα της πόλης αλλάήταν απλώς και μόνον ένα πείσμα του Περικλή, που δεν ήθελε να κάνεικαμία παραχώρηση στους Σπαρτιάτες. Κατά βάθος ο Αθηναϊκός λαόςδεν αγάπησε ποτέ τον Περικλή: η αμφίθυμη στάση των Αθηναίωναπέναντι στον μεγάλο πολιτικό, όπως την περιγράφει ο Θουκυδίδης(2.65: τον έπαυσαν από την εξουσία και του επέβαλαν πρόστιμο, μετάπάλι τον εξέλεξαν στρατηγό) το δείχνει αυτό. Του ανέθεταν τηνεξουσία διότι ήταν ο ικανότερος, αλλά κατά βάθος δεν τον αγαπούσανκαι τον θεωρούσαν υπεύθυνο για τις συμφορές και τις ταλαιπωρίεςτους. Υπήρχε διάχυτη μια αντίληψη ότι ο Περικλής έφταιγε για ταδεινά της πόλης, διότι από πείσμα και αδιαλλαξία, και ίσως και γιασκοτεινούς προσωπικούς λόγους, παρέσυρε την πόλη σε έναν πόλεμοχωρίς σοβαρή αιτία.

Για να συνοψίσουμε: η Αθηναϊκή κοινή γνώμη του 425εμφανίζεται διχασμένη. Χωρίς αμφιβολία πολλοί πιστεύουν στησυνέχιση του πολέμου, μέχρι την τελική νίκη της Αθήνας, κυρίως από

5

μίσος εναντίον των Σπαρτιατών. Πολλοί άλλοι όμως έχουν κουραστείαπό τις ταλαιπωρίες του πολέμου, και κυρίως πιστεύουν ότι ο πόλεμοςδεν γίνεται για κανέναν σοβαρό λόγο και δεν έχει να κάνει με κανέναζωτικό συμφέρον της πόλης. Ο πόλεμος προέκυψε τυχαία, από μιασειρά γεγονότων μικρής σημασίας, μπορούσε εύκολα να έχειαποφευχθεί, εάν οι Αθηναίοι ηγέτες με πρώτο τον Περικλή είχανεπιδείξει λιγότερη αδιαλλαξία, και μπορεί ακόμη και τώρα να τελειώσεικαι να συναφθεί μια ικανοποιητική συνθήκη με τη Σπάρτη. ΟΑριστοφάνης στους Αχαρνής φαίνεται να εκφράζει τη γνώμη και τιςεπιθυμίες αυτής της μερίδας πολιτών, που είχαν απαυδήσει με τονπόλεμο και επιζητούσαν την ειρήνη. Ταυτόχρονα όμως ο ποιητής ξέρεικαλά ότι μεγάλο μέρος του πληθυσμού είναι υπέρ του πολέμου, διότιείναι εξαγριωμένο με τους Σπαρτιάτες και θέλει να τους εκδικηθεί. Γι᾽αυτό το λόγο και φροντίζει με έντεχνο τρόπο να τηρήσει μιαναμφίσημη στάση στο έργο του: παρουσιάζει τον κεντρικό ήρωα ωςοπαδό της ειρήνης, τον δείχνει να πραγματοποιεί το σχέδιό του γιαειρήνευση και να απολαμβάνει τα αγαθά της, και σε κάποιες στιγμέςφαίνεται να ταυτίζεται μαζί του, σε άλλες όμως φροντίζει να πάρεικάποιες αποστάσεις από αυτόν. Σε μια διχασμένη πόλη ο Αριστοφάνηςπασχίζει να περάσει το μήνυμά του για την ειρήνη χωρίς όμως ναεκτεθεί ανοιχτά και να προκαλέσει την οργή των πολλών πουυποστηρίζουν τον πόλεμο, και χωρίς να κινδυνεύσει να θεωρηθεί«εθνικός μειοδότης».

Πλοκή και περιεχόμενο. Κεντρικός ήρωας είναι ο Δικαιόπολις,Αθηναίος αγρότης που λόγω του πολέμου έχει εγκαταλείψει τοαγρόκτημά του και ζει ως πρόσφυγας στην πόλη. Αναπολεί τον καιρότης ειρήνης και τις απολαύσεις της αγροτικής ζωής. Πηγαίνει στηνΕκκλησία του Δήμου με σκοπό να συζητήσει για την ειρήνη, αλλά εκείδιαπιστώνει ότι οι αξιωματούχοι της πόλης δεν έχουν σκοπό ναικανοποιήσουν τα αιτήματά του. Οι πρυτάνεις (οι 50 βουλευτές πουαποτελούσαν το προεδρείο της βουλής και κανόνιζαν την ημερήσιαδιάταξη στην Εκκλησία του Δήμου) δεν θέλουν να φέρουν το θέμα τηςειρήνης σε συζήτηση. Όταν εμφανίζεται κάποιος Αμφίθεος και ζητάεφόδια για να πάει ως αντιπρόσωπος στη Σπάρτη να κλείσει ειρήνη, οκήρυκας διατάζει τους τοξότες (που αστυνομεύουν την συνέλευση) νατον απομακρύνουν με τη βία. Αντίθετα, οι πρυτάνεις δέχονταικάποιους πρέσβεις από την Περσία και από τη Θράκη, τους καλούν

6

για επίσημο γεύμα, και αγνοούν τις διαμαρτυρίες του Δικαιόπολι ότιαυτοί οι πρέσβεις και οι απεσταλμένοι εξαπατούν την πόλη γιαπροσωπικό τους όφελος. Οι αξιωματούχοι της πόλης εμφανίζονται ωςδιεφθαρμένοι και οι συμπολίτες του Δικαιόπολι ως ηλίθιοι πουπαραγνωρίζουν ή ανέχονται αυτήν την κατάσταση. Είναι εμφανής σεόλη αυτή τη σκηνή η περιθωριοποίηση και ο αποκλεισμός τουΔικαιόπολι: ο μέσος Αθηναίος αγρότης εμφανίζεται αποκλεισμένοςαπό την εξουσία και τα κέντρα των αποφάσεων. Φωνάζει ότι θέλειειρήνη και ότι οι πρεσβευτές και οι αξιωματούχοι εξαπατούν την πόλη,και κανείς δεν τον ακούει. Οι πρεσβευτές ζουν μέσα στην πολυτέλειακαι καλούνται στο επίσημο γεύμα, ενώ ο ίδιος μένει απέξω, να γεύεταιτα φτωχά εδέσματά του και να ζει μέσα στις ταλαιπωρίες.

Τυπικό ξεκίνημα μιας φανταστικής Αριστοφανικής κωμωδίας:μια δυσάρεστη κατάσταση, την οποία ο ήρωας δεν μπορεί να ανεχτεί.Έτσι ο Δικαιόπολις συλλαμβάνει και θέτει σε εφαρμογή έναεξωπραγματικό κωμικό σχέδιο: φωνάζει τον Αμφίθεο, του δίνει εφόδιακαι του αναθέτει να κλείσει ιδιωτική ειρήνη με τη Σπάρτη, μόνον γιαλογαριασμό του Δικαιόπολι και της οικογένειάς του. Από τη στιγμήαυτή, όπου ο κωμικός ήρωας συλλαμβάνει το φανταστικό σχέδιό του,οι κανόνες της πραγματικότητας παύουν να ισχύουν, και όλο το έργογίνεται σαν ένα όνειρο: σαν ένα καλό όνειρο του Δικαιόπολι, όπου οήρωας εκπληρώνει όλες τις επιθυμίες του και παίρνει εκδίκηση απόόλους εκείνους που τον περιφρονούσαν και τον περιθωριοποιούσαν.Εξωπραγματικά γεγονότα συμβαίνουν με απόλυτη φυσικότητα, όπωςστα όνειρα, και ο δραματικός χώρος και χρόνος αποκτούν τηνελαστικότητα του ονείρου: ο χώρος μεταβάλλεται ξαφνικά, ο χρόνοςσυμπιέζεται ή διαστέλλεται ανάλογα με τις ανάγκες της ιστορίας. ΟΑμφίθεος τρέχει στη Σπάρτη και επιστρέφει μετά από λίγα λεπτά,φέρνοντας συνθήκη ιδιωτικής ειρήνης για τον Δικαιόπολι. Αμέσως οΔικαιόπολις μεταφέρεται από την πόλη στο αγρόκτημά του, όπουγιορτάζει τα κατ᾽ αγρούς Διονύσια. Με θαυμαστό τρόπο έχειδημιουργήσει μια νησίδα ειρήνης μέσα στην εμπόλεμη Αττική.

Όμως τα προβλήματα του Δικαιόπολι δεν έχουν τελειώσει.Καθώς ο Αμφίθεος έφερνε την ειρήνη από τη Σπάρτη, τον είδανκάποιοι γέροι από τις Αχαρνές. Οι Αχαρνές ήταν δήμος της Αττικής,κάπου στο σημερινό Μενίδι, και είχαν υποστεί πολλές καταστροφέςαπό τις εισβολές των Σπαρτιατών, ήδη από την πρώτη χρονιά του

7

πολέμου. Το καλοκαίρι του 431, όταν ο Σπαρτιατικός στρατός εισέβαλεγια πρώτη φορά στην Αττική, λεηλάτησαν πρώτα την Ελευσίνα και τοΘριάσιο πεδίο, και στη συνέχεια προχώρησαν στις Αχαρνές, έστησανεκεί το στρατόπεδό τους και χρησιμοποιούσαν την περιοχή ωςορμητήριο για να λεηλατούν την Αττική ύπαιθρο. Γι᾽ αυτό οι Αχαρνείςήσαν πολύ οργισμένοι με τους Σπαρτιάτες και ήσαν φανατικοίυπέρμαχοι της συνέχισης του πολέμου μέχρι να συντριφθούν οι εχθροί.Οι γέροντες Αχαρνείς αποτελούν τον χορό της κωμωδίας. Επειδή μιααπό τις βασικές ασχολίες των κατοίκων των Αχαρνών ήταν ηκατασκευή και η εμπορία κάρβουνου, γι᾽ αυτό οι γέροντες του χορούπαρουσιάζονται ως καρβουνιάρηδες. Και με μια χαρακτηριστικάκωμική μεταφορά, εμφανίζονται να έχουν οι ίδιοι τα χαρακτηριστικάτου προϊόντος το οποίο κατασκευάζουν: είναι σκληροί και τραχείς σαντα ξύλα από τα οποία φτιάχνουν τα κάρβουνα και οξύθυμοι σαν τακάρβουνα που παίρνουν φωτιά. Αυτοί βλέπουν τη συνθήκη ειρήνηςπου φέρνει ο Αμφίθεος στον Δικαιόπολι και εξοργίζονται. Ενώ οΔικαιόπολις γιορτάζει τα Διονύσια στον αγρό του με μια φαλλικήπομπή, του επιτίθενται με πέτρες και απειλούν να τον σκοτώσουν. ΟΔικαιόπολις αρπάζει ως όμηρο ένα σακί με κάρβουνα και απειλεί να το«σφάξει» αν δεν τον ακούσουν (παρωδία από τον Τήλεφο τουΕυριπίδη, όπου ο Τήλεφος άρπαζε τον μικρό Ορέστη ως όμηρο για νατον ακούσουν οι Αχαιοί). Οι Αχαρνείς αντιδρούν σαν να έχει ληφθείόμηρος ένας συνδημότης τους, και δέχονται να τον ακούσουν. Τότε οΔικαιόπολις, για να φανεί πιο αξιολύπητος και να κερδίσει τησυμπάθειά τους αποφασίζει αν μεταμφιεστεί σε τραγικό ήρωα.

Ο χώρος αλλάζει και πάλι, και βρισκόμαστε μπροστά στο σπίτιτου Ευριπίδη. Ο Δικαιόπολις τον επισκέπτεται και του ζητά τοκοστούμι κάποιου αξιολύπητου τραγικού ήρωα. Ο Ευριπίδης του δίνειτο κοστούμι του Τήλεφου, από την ομώνυμη τραγωδία. Ο Τήλεφος,βασιλιάς των Μυσών, είχε πληγωθεί από τον Αχιλλέα, και έναςχρησμός του φανέρωσε ότι μόνον εκείνος που τον πλήγωσε μπορούσενα τον γιατρέψει. Έτσι ο Τήλεφος ταξιδεύει στην Ελλάδα, για να βρειτον Αχιλλέα και να του ζητήσει να τον γιατρέψει. Στην τραγωδία τουΕυριπίδη ο Τήλεφος ερχόταν στο Αργος ντυμένος ζητιάνος, μεκουρέλια, και αυτά τα κουρέλια δίνει εδώ ο Ευριπίδης στονΔικαιόπολι. Ο Δικαιόπολις τα φορά και βγάζει έναν λόγο στον χορόγια τις αιτίες του πολέμου, όπου υποστηρίζει ότι ο πόλεμος οφείλεται

8

σε ασήμαντες αιτίες και κυρίως στο πείσμα του Περικλή εναντίον τωνΜεγαρέων. Ο μισός χορός μεταπείθεται, ο άλλος μισός όχι και καλεί σεβοήθεια τον Λάμαχο, έναν φιλοπόλεμο στρατηγό της Αθήνας. ΟΛάμαχος εμφανίζεται σαν φοβερός παλληκαράς, με τρομερά όπλα, καιαπειλεί να τιμωρήσει τον Δικαιόπολι, αλλά ο Δικαιόπολις τονεξευτελίζει (πάλι ένα στοιχείο σαν σε όνειρο: ο Δικαιόπολις παίρνειεκδίκηση και ταπεινώνει όλους εκείνους που φοβόταν και υπάκουεστην κανονική του ζωή). Έτσι ο Δικαιόπολις συμφιλιώνεται με τονχορό και είναι ελεύθερος να χαρεί την ιδιωτική ειρήνη του. Εκεί ηδράση διακόπτεται και γίνεται η παράβαση του χορού, ένα διάλειμμαστη μέση της κωμωδίας, όπου ο χορός μιλά απευθείας στους θεατές γιαλογαριασμό του ποιητή.

Μετά την παράβαση, δεύτερο μέρος της κωμωδίας: μια σειράσκηνών που απεικονίζουν τις συνέπειες που έχει το φανταστικό σχέδιοτου κωμικού ήρωα. Ο Δικαιόπολις εξακολουθεί να χαίρεται τα αγαθάτης ειρήνης του. Φτιάχνει μια δική του μικρή νησίδα ειρήνης, μια δικήτου ειρηνική πολιτεία μέσα στην Αττική: έχει την δική του ατομικήπόλη, «one man᾽s city», ή μάλλον γίνεται ο ίδιος πόλη, όπως φανερώνεικαι το όνομά του (Δικαιόπολις = δικαία πόλις)· ο Δικαιόπολις είναιαπό μόνος του μια δίκαιη πόλη, όπου επικρατούν η ειρήνη και το δίκιο.Στην ατομική του πόλη εγκαθιδρύει μιαν αγορά, όπου μπορούν ναέρχονται και να πουλούν αγαθά οι πολίτες των πόλεων τηςΠελοποννησιακής συμμαχίας (που ήσαν βέβαια εχθροί της Αθήνας καιοι εμπορικές δοσοληψίες με αυτές είχαν διακοπεί στη διάρκεια τουπολέμου). Έρχονται ένας Μεγαρέας, εξαθλιωμένος από τοναποκλεισμό, που πουλά στον Δικαιόπολι τις δύο κόρες του, δήθεν ωςγουρουνάκια, και ένας Βοιωτός, που πουλά στον Δικαιόπολι διάφορεςλιχουδιές, πουλιά και χέλια από την Κωπαΐδα. Έρχονται κάποιοι απότην εμπόλεμη Αθήνα και ζητούν μερίδιο στα αγαθά της ειρήνης, αλλάο Δικαιόπολις τους διώχνει. Ο Λάμαχος θέλει να αγοράσει πουλιά καιχέλια για το τραπέζι του, αλλά ο Δικαιόπολις αρνείται να του ταπουλήσει. Έρχεται ένας Γεωργός, Δερκέτης από την Φυλή, που ήτανμάλλον γνωστό πρόσωπο της εποχής και υπέρμαχος του πολέμου: είναιτυφλός και ζητά από τον Δικαιόπολι να του στάξει λίγη ειρήνη (ηειρήνη παριστάνεται τώρα μεταφορικά σαν μαγικό υγρό που έχει οΔικαιόπολις) για να γιατρευτούν τα μάτια του, αλλά ο Δικαιόπολις τονδιώχνει. Ένας γαμπρός ζητά λίγη ειρήνη για να μείνει κοντά στη

9

γυναίκα του και να μην πάει στρατιώτης: πάλι ο Δικαιόπολις αρνείται,όταν όμως του το ζητά η νύφη, της δίνει λίγη ειρήνη για να αλείψει τοπέος του συζύγου της, ώστε να μείνει τουλάχιστον αυτό στο σπίτι. Σεαυτές τις σκηνές ο Δικαιόπολις εκπληρώνει την κωμική φαντασία του:έχει όλα τα αγαθά που θέλει, και παράλληλα παίρνει την εκδίκησή τουαπό την πόλη που πρωτύτερα τον παραγνώριζε και τονπεριθωριοποιούσε. Οι όροι έχουν τώρα αντιστραφεί πλήρως: όπωςπρωτύτερα η πόλη απέκλειε τον Δικαιόπολι από την εξουσία, τιςαποφάσεις, τα αξιώματα και τα επίσημα γεύματα, τώρα ο Δικαιόπολιςαποκλείει τους Αθηναίους από την δική του ειρήνη· όπως πριν εκείνοιαγνοούσαν αυτόν, τώρα τους αγνοεί αυτός με τη σειρά του. Τέλος,κάποιος έρχεται και καλεί τον Δικαιόπολι σε συμπόσιο στο ναό τουΔιονύσου, στην εορτή των Ανθεστηρίων, ενώ ένας άλλος καλεί τονΛάμαχο σε στρατιωτική αποστολή στα σύνορα της Αττικής. Σε μιασπαρταριστή σκηνή ο Δικαιόπολις μαζεύει φαγητά για να πάει στοσυμπόσιο, ενώ ο Λάμαχος συγκεντρώνει τα όπλα του για να πάει στονπόλεμο. Μετά από λίγο γυρίζουν, ο Δικαιόπολις μεθυσμένος με δύοκοπέλες να τον στηρίζουν, ο Λάμαχος τραυματισμένος διότι ενώπήγαινε να πηδήξει ένα χαντάκι έπεσε και στραμπούληξε το πόδι του(άδοξο τέλος για τον μεγάλο παλληκαρά).

Οι Αχαρνής δεν είναι πολιτική διατριβή για τον Πελοποννησιακόπόλεμο, και δεν πρέπει να περιμένουμε από τον Αριστοφάνη ναεκθέσει σοβαρά τις αιτίες του πολέμου ή να προτείνει ρεαλιστικέςλύσεις για την παρούσα κατάσταση των Αθηνών. Δεν ήταν αυτή ηδουλειά του. Οι Αχαρνής είναι πρωτίστως μια κωμική φαντασία, ένακωμικό όνειρο. Ο κεντρικός ήρωας, με θαυμαστό τρόπο, ξεπερνά όλατα εμπόδια και πραγματοποιεί όλες τις επιθυμίες του, τις οποίεςκαθιστούσε αδύνατες η πραγματικότητα του πολέμου. Από αυτήν τηνάποψη, οι Αχαρνής μπορούν σε ένα πρώτο επίπεδο να λειτουργήσουνως κωμωδία φυγής, απόδρασης από την πραγματικότητα. Οι θεατές,ταλαιπωρημένοι και απαυδισμένοι από τον πόλεμο, πηγαίνουν στοθέατρο για να διασκεδάσουν λίγες ώρες και να λησμονήσουν ταβάσανά τους. Ο Αριστοφάνης τους προσφέρει μια κωμική φαντασίαόπου όλες οι ανεκπλήρωτες επιθυμίες τους γίνονται πραγματικότητα: οκωμικός ήρωας αποκτά την πολυπόθητη ειρήνη, χαίρεται όλες τιςαπολαύσεις και τα αγαθά που είχε στερηθεί επί χρόνια το κοινό, καιταπεινώνει τους ισχυρούς άνδρες, τους οποίους ο μέσος Αθηναίος

10

φοβόταν ή φθονούσε. Οι θεατές μπορούν να ταυτιστούν με τον κωμικόήρωα και να βιώσουν για λίγη ώρα την κωμική φαντασίωση, ναφανταστούν ότι βρίσκονται και αυτοί στη θέση του και απολαμβάνουνόλα τα αγαθά που τους λείπουν.

Σε δεύτερο επίπεδο, βέβαια, οι Αχαρνής εμπεριέχουνοπωσδήποτε ένα πολιτικό μήνυμα. Το να παρουσιάσει κανείς μιακωμωδία όπου υμνείται η ειρήνη και οι απολαύσεις της σε μια πόληπου βρίσκεται σε εμπόλεμη κατάσταση είναι αναμφίβολα πράξη μεπολιτικό νόημα. Ο Αριστοφάνης προσπαθεί να περάσει ένα μήνυμαυπέρ του τερματισμού του πολέμου: δείχνει λοιπόν στους Αθηναίουςτις χαρές της ειρήνης και τους υποβάλλει την ιδέα ότι ο πόλεμος γίνεταιγια ασήμαντους λόγους και δεν συμφέρει κανέναν εκτός από τουςδιεφθαρμένους πολιτικούς. Φυσικά, δεν επιχειρηματολογεί σοβαρά,δεν γράφει πολιτική ανάλυση ή πραγματεία, δεν προτείνει εφαρμόσιμεςλύσεις: αλλά μέσα από την κωμική φαντασία επιχειρεί να καλλιεργήσειτην ιδεολογία υπέρ του τερματισμού του πολέμου και να επηρεάσει τηνΑθηναϊκή κοινή γνώμη.

Από την άλλη μεριά, βλέπουμε ότι ο Αριστοφάνης είναι πολύπροσεκτικός. Ενώ η πλοκή των Αχαρνέων προβάλλει τις χαρές τηςειρήνης και ο κωμικός ήρωας επικρίνει τον πόλεμο, ο Αριστοφάνηςαποφεύγει να ταυτιστεί πλήρως μαζί του. Σε κάποια σημεία φαίνεταιόντως να ταυτίζεται με τον Δικαιόπολι, τον παρουσιάζει μάλιστα ναμιλά με τη φωνή του ίδιου του κωμικού ποιητή. Π.χ. όταν οΔικαιόπολις ετοιμάζεται να μιλήσει στον χορό των Αχαρνέων (377κ.εξ.) λέγει χαρακτηριστικά: «Φοβάμαι πολύ… Γιατί οι γέροντες αυτοίδεν κοιτάζουν τίποτε άλλο παρά πώς να καταδικάζουν με την ψήφοτους. Και θυμάμαι καλά τί τράβηξα από τον Κλέωνα για την κωμωδίαμου πέρυσι· με τραβολόγαγε μέσα στο βουλευτήριο και με διέβαλλε καιδιατύπωνε ψεύτικες κατηγορίες, ώστε σχεδόν με κατέστρεψε με τιςβρωμιές του». Τα λόγια αυτά αναφέρονται στον ίδιο τον Αριστοφάνη,στην δίωξη που είχε ασκήσει τον προηγούμενο χρόνο ο Κλέων εναντίοντου ποιητή για την κωμωδία Βαβυλώνιοι, κατηγορώντας τον ότιδυσφήμησε την πόλη και τους αξιωματούχους της. Είναι σαν οΔικαιόπολις να βγαίνει προς στιγμήν από τον δραματικό του ρόλο καινα μιλά με τη φωνή του ίδιου του κωμικού ποιητή. Το ίδιο μετά απόλίγο, όταν αρχίζει τον λόγο του προς τον χορό, ο Δικαιόπολις λέγει(496 κ.εξ.): «Θεατές, μην με παρεξηγήσετε, αν έρχομαι να μιλήσω για

11

την πόλη, ενώ δεν είμαι παρά ένας ποιητής κωμωδίας. Διότι και ηκωμωδία ξέρει το δίκιο. Δεν θα με κατηγορήσει τώρα ο Κλέων ότιδυσφημώ την πόλη μπροστά στους ξένους. Διότι τώρα έχουμε Λήναιακαι είμαστε μοναχοί μας». Πάλι είναι σαν να μιλά ο κωμικός ποιητής μετο στόμα του Δικαιόπολι. Σε τέτοιες περιπτώσεις φαίνεται σαν οποιητής να ταυτίζεται με τον ήρωά του.

Από την άλλη μεριά όμως ο Αριστοφάνης προσέχει να μηντραβήξει αυτήν την ταύτιση πολύ μακριά, να πάρει τις αποστάσεις τουαπό τον Δικαιόπολι. Πρώτα-πρώτα όλο το σχέδιο του Δικαιόπολι είναιεντελώς φανταστικό, μια ονειρική ουτοπία όπου ο Δικαιόπολιςικανοποιεί τις επιθυμίες του δίχως φραγμούς. Δεν παρουσιάζεται ωςρεαλιστική πρόταση για τον τερματισμό του πολέμου, αλλά ως κωμικήφαντασίωση. Ο Δικαιόπολις δεν εμφανίζεται ως σωτήρας της πόλης,ως ο άνθρωπος που έχει τη λύση για τα δεινά της Αθήνας, ούτε ωςπρότυπο πολίτη: απεναντίας, είναι εντελώς εγωιστής, χαίρεται τααγαθά της ειρήνης εντελώς μόνος του και αρνείται να τα μοιραστεί μετους συμπολίτες του. Δεν δίνει σε κανέναν μερίδιο από την ειρήνη τουούτε από τα αγαθά που απολαμβάνει. Όπως τον απέκλειαν οι άλλοιστην αρχή του έργου από την εξουσία της πόλης, έτσι αποκλείει τώρα οίδιος τους πάντες από τη δική του πόλη. Ο ποιητής δεν τον προβάλλειως παράδειγμα στους θεατές, που εάν το ακολουθήσουν όλοι, τότε θατελειώσει ο πόλεμος και θα λυθούν τα προβλήματα της Αθήνας.Απεναντίας, τον απομονώνει εντελώς από τους συμπολίτες του και τοναφήνει να χαίρεται την κωμική του ουτοπία μόνος σε έναολοκληρωτικά φανταστικό και μαγικό επίπεδο, που δεν έχει καμίασχέση με την πραγματικότητα. Οι θεατές μπορούν προσωρινά ναταυτιστούν με τον Δικαιόπολι και να χαρούν μαζί του την κωμικήφαντασίωση αλλά δεν καλούνται να τον πάρουν για πρότυπο ή νααρχίσουν να σκέπτονται όπως αυτός. Θα έλεγε κανείς ότι οΑριστοφάνης προσπαθεί να τονίσει ότι δεν προβάλλει καμία πρακτικήλύση για την πόλη ούτε κανένα πρότυπο συμπεριφοράς, ότι γράφειαπλώς μια κωμική φαντασία.

Έπειτα, ακόμη και στα σημεία εκείνα όπου φαίνεται ναχρησιμοποιεί τον Δικαιόπολι ως φερέφωνό του, ο Αριστοφάνηςφροντίζει να περιπλέξει τα πράγματα, ώστε η ταύτισή του με τον ήρωάτου να μην είναι ευθεία και απροκάλυπτη ούτε χωρίς προβλήματα. Σταεν λόγω σημεία ο Δικαιόπολις μιλά παρωδώντας μια σκηνή από τον

12

Τήλεφο του Ευριπίδη, στο δεύτερο μάλιστα (496 κ.εξ.) είναι ντυμένοςκαι με τα κουρέλια του Τήλεφου που πήρε από τον Ευριπίδη. Και με ταλόγια του τραβά την προσοχή των θεατών στο θεατρικό περιβάλλον,στο γεγονός ότι παρακολουθούν ένα έργο στο θέατρο (πβ. τηναναφορά στο φεστιβάλ των Ληναίων, όπου γίνεται η παράσταση, 504κ.εξ.). Τίνος λοιπόν η φωνή ακούγεται σε αυτά τα χωρία; Του ποιητή;Του Δικαιόπολι; Του Τήλεφου; Του ηθοποιού που παίζει τον κωμικόήρωα; Για να μιλήσει, ο ποιητής χρησιμοποιεί ως φερέφωνό του ένανηθοποιό, ο οποίος παίζει τον Δικαιόπολι, ο οποίος προσποιείται ότιείναι ο Τήλεφος. Έχουμε ένα παιγνίδι πολλαπλών θεατρικώνμεταμφιέσεων, που μεσολαβούν ανάμεσα στη φωνή του ποιητή και στοκοινό. Ο ποιητής δεν μιλά απευθείας στους θεατές αλλά μέσα από ένατριπλό φίλτρο θεατρικής διαμεσολάβησης. Με αυτό το τέχνασμααποφεύγει την ευθεία ταύτιση με τον Δικαιόπολι, αποσταθεροποιεί τηνταυτότητα της φωνής που ακούγεται σε αυτά τα χωρία. Νομίζουμε ότιακούμε τη φωνή του ποιητή αλλά δεν είμαστε βέβαιοι, διότι ο απόηχοςτης φωνής μας έρχεται μέσα από αλλεπάλληλα προσωπεία.

Και σε ένα ακόμη χαρακτηριστικό σημείο ο ποιητής προσέχει ναπάρει τις αποστάσεις του από τον Δικαιόπολι. Στην παράβαση τουέργου (626 κ.εξ.) ο χορός προσωρινά αφήνει κατά μέρος την δραματικήτου ταυτότητα και μιλά εξ ονόματος του ποιητή. Το φαινόμενο αυτόσυμβαίνει σταθερά στις πρώτες κωμωδίες του Αριστοφάνη: ο χορόςστην παράβαση μιλά για λογαριασμό του ποιητή, εκθειάζει τις αρετέςτου και την ωφέλεια την οποία προσφέρει το έργο του στην πόλη. Έτσιστους Αχαρνής ο χορός εκθειάζει με κωμικά μεγαλόστομο τρόπο τιςευεργεσίες του ποιητή προς την πόλη: ο ποιητής δίνει καλές συμβουλέςστους Αθηναίους, τους μαθαίνει να μην είναι εύπιστοι προς τουςξένους πρέσβεις. Γι᾽ αυτό και ο Πέρσης βασιλιάς, όταν πήγαν σε αυτόνπρέσβεις από τη Σπάρτη, τους ρώτησε πρώτον ποια από τιςαντιμαχόμενες πλευρές έχει την κυριαρχία στη θάλασσα, και δεύτερονποιους κατηγορεί πολύ στις κωμωδίες του ο Αριστοφάνης: διότι αυτοίοι τελευταίοι θα γίνουν πολύ καλύτεροι με τις νουθεσίες του ποιητή καιθα κερδίσουν στον πόλεμο, αφού τον έχουν για σύμβουλό τους. Γι᾽αυτό και οι Λακεδαιμόνιοι προτείνουν ειρήνη στους Αθηναίους,ζητώντας απλώς να τους παραχωρήσουν την Αίγινα (όπου ο ποιητήςφαίνεται ότι είχε κτήματα)· δεν νοιάζονται για το ίδιο το νησί, απλώςθέλουν να πάρουν δικό τους τον κωμικό ποιητή. «Μα εσείς», καταλήγει

13

ο χορός, «να μην τους τον αφήσετε· διότι θα σας πει το δίκιο με τιςκωμωδίες του και θα σας διδάξει πολλά αγαθά». Όλα αυτά φυσικάαποτελούν κωμική φαντασία, ο ποιητής εκθειάζει τον εαυτό του μεπροφανή κωμική υπερβολή, υποστηρίζοντας ότι η φήμη του έφτασεμέχρι τον βασιλιά της Περσίας και ότι Αθηναίοι και Σπαρτιάτεςμάχονται για χάρη του. Ωστόσο, είναι αξιοσημείωτο ότι εδώ ο χορός,μιλώντας εξ ονόματος του ποιητή, προτρέπει τους Αθηναίους να μηδεχτούν μια πρόταση ειρήνης από τη Σπάρτη: οι Σπαρτιάτες υποτίθεταιότι προτείνουν ειρήνη, αρκεί μόνον να πάρουν την Αίγινα, και ο χορόςτους λέγει «όχι, μην τους τη δώσετε». Επιπλέον, ο χορός επισημαίνει ότιόποια πλευρά έχει με το μέρος της τον ποιητή, θα κερδίσει στονπόλεμο. Εδώ λοιπόν ο κωμικός ποιητής παρουσιάζεται ως υπέρμαχοςτου πολέμου, ακριβώς το αντίθετο από όσα πιστεύει ο Δικαιόπολις.Και πάλι βέβαια η θέση δεν εκφράζεται καθαρά: δεν μιλά ο ίδιος οποιητής αλλά ο χορός για λογαριασμό του, και όλο το χωρίο είναιγεμάτο από αυτοσαρκασμό και κωμική υπερβολή. Όμως ο ποιητήςφαίνεται εδώ να έρχεται σε ρήξη με τον Δικαιόπολι και να αρνείται τησυνθήκη ειρήνης με τη Σπάρτη.

Είναι λοιπόν εμφανές ότι ο Αριστοφάνης δεν θέλει να ταυτιστείαπροκάλυπτα με τον Δικαιόπολι, και παίρνει αποστάσεις από αυτόνκαι το σχέδιό του. Η εξήγηση, νομίζω, βρίσκεται στην περιπέτεια πουείχε περάσει ο ποιητής την προηγούμενη χρονιά εξαιτίας τωνΒαβυλωνίων. Ο Κλέων τον είχε κατηγορήσει ενώπιον της βουλής,φαίνεται ότι θέλησε να ασκήσει κάποια δίωξη εναντίον του. Τελικά δενκατόρθωσε τίποτε, ίσως όμως η όλη εμπειρία να φόβισε κάπως τονΑριστοφάνη και να τον έκανε να συνειδητοποιήσει την ανάγκη να είναιπιο προσεκτικός. Ο Αριστοφάνης πίστευε ότι ο πόλεμος έπρεπε νασταματήσει και να γίνει συνθήκη με τη Σπάρτη – δεν θα έγραφε έναέργο σαν τους Αχαρνής εάν δεν το πίστευε αυτό. Αλλά δεν τολμούσενα κάνει ανοιχτή προπαγάνδα υπέρ της ειρήνης στην παρούσακατάσταση, διότι ήξερε ότι ένα μεγάλο μέρος του πληθυσμού ήτανπολύ οργισμένο με τους Σπαρτιάτες και επιθυμούσε την συνέχιση τουπολέμου. Αν υποστήριζε πολύ ανοιχτά την ειρήνη, θα κινδύνευε να τοναποδοκιμάσουν ή να τον κατηγορήσουν ως προδότη της πόλης. Αντίλοιπόν να γράψει μια ξεκάθαρη συνηγορία υπέρ του τερματισμού τουπολέμου, γράφει μια κωμική φαντασία για μιαν εξωπραγματικήιδιωτική ειρήνη και δείχνει τις απολαύσεις και τα αγαθά της στο κοινό

14

που τα έχει στερηθεί για τόσα χρόνια. Και ενώ πάει να δώσει τηνεντύπωση ότι ο ίδιος κρύβεται πίσω από το προσωπείο του κωμικούήρωα και συμμερίζεται τις απόψεις του, ταυτόχρονα τηρεί μιαναπόσταση από αυτόν. Έτσι από τη μια μεριά περνά το μήνυμα πουθέλει στο κοινό. Και από την άλλη αποφεύγει τον κίνδυνο να τονκατηγορήσουν ότι προδίδει την πόλη, όπως κατηγορούν οι Αχαρνείςτον Δικαιόπολι. Αν προσπαθούσε κάποιος να τον κατηγορήσει, οΑριστοφάνης θα μπορούσε να πει: «Μα εγώ δεν κάνω προπαγάνδα γιατον τερματισμό του πολέμου, γράφω απλώς μια διασκεδαστικήκωμωδία φαντασίας και φυγής από την πραγματικότητα. Δεν προτείνωπρακτικές λύσεις ούτε σας καλώ να πάρετε στα σοβαρά όσα λέει οΔικαιόπολις, θέλω μόνο να σας κάνω να περάσετε ευχάριστα δυο ώρες.Και ιδού, αν θέλετε, στην παράβαση προτείνω να μην δεχτείτε τηνειρήνη των Σπαρτιατών.»

Οι Αχαρνής άρεσαν στο κοινό και πήραν το πρώτο βραβείο. Εάνοι θεατές ενστερνίστηκαν το μήνυμα που ήθελε να περάσει οΑριστοφάνης (με όλες τις προφυλάξεις που πήρε), αυτό δεν τοξέρουμε. Ο πόλεμος επρόκειτο να συνεχιστεί για καιρό. Οι θεατέςμπορεί απλώς να διασκέδασαν με την κωμική φαντασία, να έζησαν τοόνειρο της εκπλήρωσης των επιθυμιών τους μέσα από τη φαντασίωσητου Δικαιόπολι. Έξω από το θέατρο τους περίμενε πάλι η αληθινή ζωή,με τη σκληρή πραγματικότητα του πολέμου και των δεινών του. Όπωςη ατομική πόλη του Δικαιόπολι, έτσι και η κωμωδία του Αριστοφάνηήταν μια μικρή νησίδα φανταστικής ειρήνης μέσα σε μια πόλη πιεσμένηαπό τον μακροχρόνιο πόλεμο. Όταν το έργο τελειώνει, οι πρόσφυγεςεπιστρέφουν στις πνιγηρές καλύβες τους και οι στρατιώτες στα όπλατους, για να σκοτώσουν ή να σκοτωθούν, όπως το φέρει η τύχη.

ΣΚΟΡΠΙΕΣ ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ ΓΙΑ ΤΟΥΣ ΑΧΑΡΝΗΣ

Σκηνικό: Οι Αχαρνής χρειάζονται τουλάχιστον δύο πόρτες. Αυτόφαίνεται από τελευταία σκηνή (1071 κ.εξ.), όταν ένας αγγελιαφόροςέρχεται και χτυπά την πόρτα του Λάμαχου για να του αναγγείλει ότιπρέπει να πάει σε εκστρατεία, ενώ ένας άλλος έρχεται να καλέσει τονΔικαιόπολι στο συμπόσιο. Μετά ο Δικαιόπολις δίνει εντολές σε ένανδούλο του να του φέρει έξω πράγματα για το συμπόσιο από το σπίτιτου, και συγχρόνως ο Λάμαχος δίνει εντολές στον δικό του δούλο να

15

του φέρει έξω τα όπλα του. Άρα εδώ χρειάζονται δύο πόρτες στοσκηνικό, μία για το σπίτι του Δικαιόπολι και μία για το σπίτι τουΛάμαχου. Σε άλλη σκηνή (394 κ.εξ.) ο Δικαιόπολις επισκέπτεται τονΕυριπίδη στο σπίτι του, άρα σε αυτή τη σκηνή μία από τις πόρτεςπρέπει να παριστάνει το σπίτι του Ευριπίδη. Η πρόσοψη του σκηνικούοικοδομήματος είχε τρεις πόρτες (μία κεντρική και δύο άλλες δεξιά καιαριστερά). Υποθέτω ότι η μία από αυτές παριστάνει το σπίτι τουΔικαιόπολι σε όλο το έργο. Αυτή θα είναι πιθανώς η κεντρική πόρτα. ΟΠολυδεύκης μας πληροφορεί ότι η κεντρική πόρτα εχρησιμοποιείτο γιατο σπίτι του πιο σημαντικού χαρακτήρα του έργου, που τον έπαιζε οπρωταγωνιστής, και οι άλλες δύο για τα σπίτια λιγότερο σπουδαίωνχαρακτήρων. Ο Πολυδεύκης βέβαια (2ος αι. μ. Χ.) μπορεί νααναφέρεται σε σκηνοθετική πρακτική μεταγενέστερης περιόδου, ίσωςόμως παρόμοια πρακτική εφαρμοζόταν ήδη στην κλασική Αθήνα: είναιλογικό η κεντρική, μεγαλύτερη πόρτα, να παριστάνει το σπίτι που έχειτη μεγαλύτερη σημασία για την πλοκή του έργου. Όσο για τα άλλασπίτια, μπορεί η ίδια πόρτα (δεξιά ή αριστερά από την κεντρική πόρτατου Δικαιόπολι) να παρίστανε στο 394 κ.εξ. το σπίτι του Ευριπίδη καιαργότερα, στο τέλος του έργου, το σπίτι του Λάμαχου, ενώ η τρίτηπόρτα παρέμενε αχρησιμοποίητη. Ή μπορεί η δεύτερη πόρτα ναπαρίστανε το σπίτι του Ευριπίδη και η τρίτη το σπίτι του Λάμαχου.Αξίζει να σημειωθεί ότι το σκηνικό δεν είναι ρεαλιστικό: το σπίτι τουΔικαιόπολι βρίσκεται στην εξοχή, στο αγρόκτημά του, ενώ τα σπίτιατου Ευριπίδη και του Λάμαχου πρέπει να φανταστούμε ότι βρίσκονταιστην πόλη. Τα σπίτια βρίσκονται σε διαφορετικούς τόπους, πολύμακριά το ένα από το άλλο, αλλά το σκηνικό τα παρουσιάζει το έναδίπλα στο άλλο. Πβ. το λεγόμενο «συγχρονιστικό σκηνικό» (décorsimultané) του Γαλλικού Μεσαιωνικού και πρώιμου κλασικού θεάτρου,όπου το σκηνικό μπορεί να παριστάνει διαφορετικούς τόπους τον έναδίπλα στον άλλο (π.χ. ένα μέρος στην πόλη και ένα τοπίο στην εξοχή, ήμέρη που βρίσκονται σε διαφορετικές χώρες, ή σε Μεσαιωνικάθρησκευτικά έργα τη γη, την Κόλαση και τον Παράδεισο). Στην πρώτη σκηνή το σκηνικό φόντο δεν χρησιμοποιείται ακόμη:η σκηνή υποτίθεται ότι παριστάνει την Πνύκα (όπου συμβαίνει ησυνέλευση του λαού). Μπορεί να υπάρχουν στην ορχήστρα μερικοίπάγκοι, πάνω στους οποίους θα καθίσουν οι πρυτάνεις (όταν μπαίνουνο Δικαιόπολις λέει ότι σπρώχνουν ο ένας τον άλλο για να καταλάβουν

16

τις πρώτες θέσεις). Όταν αρχίζει το έργο, ο Δικαιόπολις μπαίνει απόμια πάροδο, προχωρά, και πιθανώς κάθεται στο έδαφος και περιμένει.Μάλλον περιμένει λίγη ώρα προτού αρχίσει να μιλά, και στο διάστημααυτό κινείται νευρικά, στενάζει, σχεδιάζει στο χώμα, κάνει διάφοραπράγματα που δείχνουν ότι περιμένει κάτι με ανυπομονησία.Ξεκινώντας με μια τέτοια σιωπηρή σκηνή, ο ποιητής δίνει τον χρόνοστο κοινό να ησυχάσει και να συγκεντρωθεί στη μορφή του κεντρικούήρωα, ώστε να ακούσει πιο προσεκτικά την ομιλία του. Ο Δικαιόπολιςείναι ντυμένος αγρότης. Φοράει τρίβωνα (τραχύ πανωφόρι τωνφτωχών Αθηναίων) και εμβάδες (κλειστά παπούτσια για άνδρες).Κρατά ένα σακί ή καλάθι, μέσα στο οποίο θα μάθουμε ότι έχει σκόρδαγια να φτιάξει σκορδαλιά. Φορά μάσκα με σκούρο χρώμα (ως αγρότηςπρέπει να είναι ηλιοκαμένος), και το κείμενο δείχνει ότι είναιάνθρωπος ηλικιωμένος (τον αποκαλούν «ὦ γέρον», 397), οπότε πρέπεινα φορά μάσκα γέρου και περούκα με άσπρα μαλλιά.

Η παρωδία του Τήλεφου. Στους στ. 317 κ.εξ. αρχίζει η παρωδίαστοιχείων από την τραγωδία Τήλεφος του Ευριπίδη. Ο Τήλεφοςπαρουσιάστηκε το 438. Ίσως ο Αριστοφάνης, παιδί ακόμη, είχε δει τηντραγωδία και το έργο είχε χαραχτεί στη μνήμη του, διότι επανέρχεταισε αυτό και το παρωδεί σε περισσότερες κωμωδίες του. Ο Τήλεφοςήταν βασιλιάς της Μυσίας, στα νότια της Τρωάδος. Οι Αχαιοίπροσπάθησαν να κυριέψουν την πόλη του, τους απέκρουσε αλλάπληγώθηκε στη μάχη από τον Αχιλλέα και η πληγή του δεν μπορούσενα γιατρευτεί. Έλαβε χρησμό «ο τρώσας ιάσεται», «αυτός που σεπλήγωσε θα σε γιατρέψει», και ξεκίνησε για την Ελλάδα να βρει τονΑχιλλέα για να θεραπευτεί. Στην τραγωδία του Ευριπίδη ο Τήλεφοςφτάνει στο Άργος, στο παλάτι του Αγαμέμνονα, ντυμένος σαν ζητιάνοςμε κουρέλια, για να μην τον αναγνωρίζουν· θέλει να δει τονΑγαμέμνονα και να του ζητήσει να μεσολαβήσει στον Αχιλλέα. Σεκάποια στιγμή, όταν ο Αγαμέμνων αρνείται να τον αφήσει να μιλήσει, οΤήλεφος λέγει: «Ἀγάμεμνον, οὐδ᾽ εἰ πέλεκυν ἐν χεροῖν ἔχων / μέλλοι τιςεἰς τράχηλον ἐμβαλεῖν ἐμόν, / σιγήσομαι δίκαιά γ᾽ ἀντειπεῖν ἔχων». ΟΑριστοφ. παίρνει αυτούς τους στίχους εντελώς κυριολεκτικά και τουςυλοποιεί σκηνικά: εκεί που ο Τήλεφος έλεγε, μεταφορικά και ως σχήμαλόγου (ρητορική υπερβολή), ότι θα μιλήσει ακόμη κι αν κάποιοςκρατούσε ένα τσεκούρι πάνω από τον λαιμό του, ο Δικ. φέρνει ένα

17

κούτσουρο και μιλά ακουμπώντας το κεφάλι του πάνω σε αυτό,έτοιμος να τον αποκεφαλίσουν εάν δεν μιλήσει πειστικά.

Στους στ. 326 κ.εξ. ο Δικ. ισχυρίζεται ότι έχει όμηρο κάποιοναγαπημένο των Αχαρνέων και θα τον σκοτώσει εάν δεν τον ακούσουν.Στο στ. 328 μπαίνει στο σπίτι για να τον φέρει. Περιμένουμε ότι έχειπιάσει όμηρο κάποιον συντοπίτη ή γιο των Αχαρνέων του χορού, αλλάστον στ. 331 ο Δικ. βγαίνει κρατώντας ένα κοφίνι με κάρβουνα(λάρκον). Πάλι παρωδία του Τήλεφου του Ευριπίδη. Ενώ ο Τήλεφοςπεριμένει στο παλάτι του Αγαμέμνονα στο Άργος, σε κάποια στιγμήτον αναγνωρίζουν, και επειδή είναι Ασιάτης εχθρός οι Αχαιοί απειλούννα τον σκοτώσουν. Τότε ο Τήλεφος αρπάζει τον νεαρό Ορέστη, τονμικρό γιο του Αγαμέμνονα, ως όμηρο και απειλεί να τον σκοτώσει εάνοι Αχαιοί δεν τον ακούσουν. Εδώ, αντί να αρπάξει το παιδί κάποιουαπό τους Αχαρνείς, ο Δικ. κωμικά παίρνει ως όμηρο ένα κοφίνι μεκάρβουνα και απειλεί να το σφάξει. Οι Αχαρνείς θρηνούν καιοδύρονται, λες και ο Δικ. έχει αρπάξει κάποιον συντοπίτη τους. Όπωςσυνήθως στην παρωδία, η αντικατάσταση του τραγικού-σοβαρού (έναπαιδί ως όμηρος που απειλείται με θάνατο) από το τετριμμένο καικαθημερινό (ένα κοφίνι με κάρβουνα) δημιουργεί το κωμικόαποτέλεσμα. Κωμική υπερβολή στην αγάπη των καρβουνιάρηδων γιατα κάρβουνα: δεν αντέχουν να δουν να καταστρέφεται ένα κοφίνι μεκάρβουνα, διότι το θεωρούν συμπολίτη τους (333) και συνομήλικοσύντροφό τους (ὁμήλικα φιλανθρακέα, 336)· το κοφίνιπροσωποποιείται κωμικά και αντιμετωπίζεται σαν άνθρωπος σεκίνδυνο. Υπονοούμενο λογοπαίγνιο ἄνθρακες - ἄνθρωποι τονίζει τηνκωμική προσωποποίηση.

Στη σκηνή με τον Ευριπίδη έχουμε ξανά αναφορά στον Τήλεφο(στ. 430 κ.εξ.). Στην τραγωδία Τήλεφος ο βασιλιάς της Μυσίας ερχότανστο Άργος μεταμφιεσμένος σε ζητιάνο, ντυμένος με κουρέλια, για ναμην τον αναγνωρίσουν οι Έλληνες (καθώς οι Έλληνες είχαν πολεμήσειεναντίον του και τον λογάριαζαν εχθρό, θα ήταν επικίνδυνο να τοναναγνωρίσουν). Ο Δικ. ζητά από τον Ευριπίδη τα κουρέλια πουφορούσε ο Τήλεφος: θα μασκαρευτεί σε Τήλεφο για να μιλήσει στονχορό, όπως ο Τήλεφος στο έργο του Ευριπίδη έβγαζε λόγο στουςΑχαιούς.

18

Οι λόγοι του Δικαιόπολι. Στους στ. 377 κ.εξ. ο Δικ. βγαίνει απότον δραματικό του ρόλο και μιλά με τη φωνή του Αριστοφ. Αναφοράστην υπόθεση των Βαβυλωνίων το 426, όταν ο Κλέων κατηγόρησε τονΑριστοφ. ότι δυσφήμησε την πόλη ενώπιον των ξένων με την κωμωδίατου και επιχείρησε να ασκήσει δίωξη εναντίον του καταγγέλλοντάς τονενώπιον της Βουλής. Ο Κλέων μάλλον χρησιμοποίησε την διαδικασίαπου ήταν γνωστή στο Αττικό δίκαιο ως «εἰσαγγελία», δηλ. μήνυσηεναντίον κάποιου για δημόσια αδικήματα. Αυτήν την κατέθετε οκατήγορος ενώπιον της Βουλής, η Βουλή εξέταζε την υπόθεση καιαποφάσιζε με ψήφο εάν έπρεπε να παραπεμφθεί η υπόθεση στοδικαστήριο. Από το κείμενο προκύπτει ότι ο Κλέων κατέθεσεεισαγγελία εναντίον του Αριστοφ. στη Βουλή (αυτό εννοεί ο Αριστοφ.όταν λέει ότι τον «έσυρε μέσα στο Βουλευτήριο»), αλλά η Βουλήθεώρησε ότι η κατηγορία δεν ήταν βάσιμη και δεν παρέπεμψε τηνυπόθεση στο δικαστήριο. Έτσι ο Αριστοφ. γλύτωσε (αυτό εννοεί ότανλέει, χωρίς άλλο με κωμική υπερβολή, ότι «λίγο έλειψε νακαταστραφεί»). Όμως η όλη υπόθεση φαίνεται ότι φόβισε αρκετά τονΑριστοφ. –πιθανώς η συνεδρίαση της Βουλής, όπου κρίθηκε η τύχητου νεαρού ποιητή, ήταν επεισοδιακή και ταραχώδης, και ο Αριστοφ.να γλύτωσε με λίγες μόνον ψήφους διαφορά– και τον έκανε να λάβει ταμέτρα του στους Αχαρνής.

Στους στ. 496 κ.εξ. ο Δικ. γονατίζει, κρατά το κεφάλι του πάνωαπό το κούτσουρο και βγάζει τον λόγο του. Ολόκληρος ο λόγος είναιπαρωδία ενός λόγου που έβγαζε ο Τήλεφος στην τραγωδία τουΕυριπίδη. Ο Τήλεφος έφτανε μπροστά στο παλάτι του Αγαμέμνοναντυμένος ζητιάνος. Έβγαιναν ο Μενέλαος και ο Αγαμέμνων καισυζητούσαν για τον επικείμενο πόλεμο εναντίον της Τροίας: πιθανώςλογομαχούσαν και ο Αγαμέμνων έλεγε ότι δεν ήθελε να μπλέξει τηνΕλλάδα σε πόλεμο μόνο και μόνο για να πάρει πίσω μια γυναίκα. Στησυζήτησή τους κάπου μνημονευόταν και το θέμα της Μυσίας: σεπροηγούμενη εκστρατεία οι Αχαιοί είχαν επιτεθεί στην Μυσία, οΤήλεφος και οι υπήκοοί του όμως τους πολέμησαν και τουςαπέκρουσαν, και τώρα ο Μενέλαος και ο Αγαμέμνων συζητούν πώς θαπάρουν εκδίκηση από τους Μυσούς. Ο Τήλεφος, ακούγοντας τησυζήτηση για την πατρίδα του, παρενέβαινε, με τη μεταμφίεση τουζητιάνου, και προσποιούνταν ότι ήταν ένας Έλληνας στρατιώτης πουείχε πληγωθεί στη μάχη εναντίον της Μυσίας. Υποστήριζε ότι οι Μυσοί

19

και ο Τήλεφος δεν έφταιγαν σε τίποτε: είχαν δεχτεί επίθεση από τουςΑχαιούς και είχαν το δικαίωμα και την υποχρέωση να τουςπολεμήσουν και να αμυνθούν· το ίδιο θα είχαν κάνει και οι Έλληνες,εάν τους είχαν προκαλέσει με αυτόν τον τρόπο. Ακόμη κατηγορούσετον Αγαμέμνονα ότι έβγαζε κέρδος από τον πόλεμο, ενώ οι κοινοίάνθρωποι δεν κέρδιζαν τίποτε, και πιθανώς κατηγορούσε και τονΜενέλαο ότι για χάρη μιας ανήθικης γυναίκας ήθελε να εμπλέξειολόκληρη την Ελλάδα στον πόλεμο. Ο λόγος αυτός προκαλούσεπολλές και θυμωμένες αντιδράσεις από τους Αχαιούς αρχηγούς καιαπό τον χορό των Αχαιών: όλοι το έβρισκαν εξοργιστικό να τολμά ναμιλά έτσι ένας ζητιάνος. Μετά από λίγο ανακάλυπταν τελικά τηνπραγματική ταυτότητα του Τήλεφου, απειλούσαν να τον σκοτώσουν,κι εκείνος έπαιρνε όμηρο τον Ορέστη. Όλος ο λόγος που ακολουθείβασίζεται χαλαρά στον λόγο του Τήλεφου προς τους Αχαιούς καιπαρωδεί πολλά σημεία και φράσεις του. Είναι αξιοσημείωτο όμως ότιστην παρωδία του ο Αριστοφ. έχει αντιστρέψει τη σειρά τωνεπεισοδίων της τραγωδίας: στον Ευριπίδη ο Τήλεφος έβγαζε πρώτατον λόγο, προσποιούμενος τον ζητιάνο, και μετά, όταν τονανακάλυπταν, έπιανε τον Ορέστη όμηρο για να σωθεί. Εδώ ο Δικ.πρώτα πιάνει όμηρο το κοφίνι, για να αναγκάσει τους Αχαρνείς να τονακούσουν, και μετά βγάζει τον λόγο του, ντυμένος Τήλεφος-ζητιάνος.

Οι στ. 496-7 παρωδούν τους πρώτους στίχους από τον λόγο τουΤήλεφου, «μή μοι φθονήσητ᾽ ἄνδρες Ἑλλήνων ἄκροι / εἰ πτωχὸς ὢντέτληκ᾽ ἐν ἐσθλοῖσι λέγειν». Όμως εδώ οι ακροατές στους οποίουςαπευθύνεται ο Δικ. δεν είναι οι «αρχηγοί των Ελλήνων», όπως οιακροατές του Τήλεφου, ούτε καν ο χορός των Αχαρνέων, στον οποίοπρέπει να μιλήσει ο Δικ., αλλά οι ίδιοι οι θεατές («ἄνδρες οἱθεώμενοι»). Ο Δικ. βγαίνει και πάλι από τον ρόλο του και μιλά με τηφωνή του κωμικού ποιητή, όπως γίνεται φανερό και στους επόμενουςστίχους.

Από τους στ. 517 κ.εξ. ο Δικ. αρχίζει να εκθέτει τα κατά τη γνώμητου αίτια του πολέμου. Ο λόγος του δεν είναι βέβαια σοβαρή ιστορικήπραγματεία σχετικά με τις αιτίες του πολέμου. Είναι ένα κομμάτικωμικής σάτιρας, όπου τα ιστορικά γεγονότα παραμορφώνονται καιδιαστρέφονται για να προκαλέσουν κωμικό αίσθημα. Επιπλέον, ταόποια γεγονότα απηχούνται εδώ ανακατεύονται με την παρωδίαχωρίων από τον Τήλεφο (που παρέχει το υπόβαθρό για ολόκληρο τον

20

λόγο του Δικ.) και επίσης με την παρωδία χωρίων από άλλα κείμενα,όπως π.χ. η εισαγωγή στην Ιστορία του Ηρόδοτου, όπου γινόταν λόγοςγια τα αίτια των Περσικών πολέμων. Έτσι, η κωμική ρήση του Δικ.λειτουργεί σαν διπλά παραμορφωτικός καθρέφτης: τα ιστορικάγεγονότα παραμορφώνονται πρώτα για να γίνουν αστεία, έπειτα για ναπροσαρμοστούν στις ανάγκες της παρωδίας του Τήλεφου και τουΗρόδοτου, έτσι ώστε να καταντούν αγνώριστα στην τελική μορφή πουπαίρνουν. Ο λόγος του Δικ. λοιπόν δεν μας δίνει καμία σοβαρήιστορική πληροφορία για τα αίτια του Πελοποννησιακού πολέμου.Ωστόσο, πίσω από όλες τις κωμικές παραμορφώσεις, μπορούμε ναδιακρίνουμε κάποιες λαϊκές αντιλήψεις σχετικά με τις αιτίες τουπολέμου, τις οποίες συμμεριζόταν ένα μέρος τουλάχιστον τηςΑθηναϊκής κοινής γνώμης. Με κωμικό τρόπο ο Δικ. εκφράζει ιδέες τιςοποίες πρέπει να είχε σχηματίσει και μια μερίδα Αθηναίων πολιτών: ότιδηλ. ο πόλεμος είχε προκληθεί από μικρές, ήσσονος σημασίας διενέξεις(με κορυφαία ανάμεσά τους τη διένεξη με τα Μέγαρα για το Μεγαρικόψήφισμα), που διογκώθηκαν και οδήγησαν σε πανελλήνια σύρραξημόνο και μόνο εξαιτίας της αδιαλλαξίας που επέδειξαν οι Αθηναίοιπολιτικοί.

Στ. 519 κ.εξ. Ο Δικ. αναζητεί τις αιτίες του πολέμου στη διένεξητης Αθήνας με τα Μέγαρα. Τα Μέγαρα ήσαν αρχικά σύμμαχοι τωνΑθηναίων, αλλά το 446 αποστάτησαν και συμμάχησαν με τουςΠελοποννησίους. Από τότε οι σχέσεις της Αθήνας με τα Μέγαρα ήσανπολύ τεταμένες. Σε κάποια χρονική στιγμή, πριν από το 431, οιΑθηναίοι απαγόρευσαν στους Μεγαρείς να πωλούν τα αγαθά τους στιςαγορές της Αττικής. Σε αυτό το γεγονός αναφέρονται οι στ. 519-22.Από την περιγραφή του Δικ. συνάγονται τα εξής: φαίνεται ότι που καιπου κάποια εμπορεύματα από τα Μέγαρα μεταφέρονταν λαθραία στηνΑττική, όπου η πώλησή τους ήταν απαγορευμένη. Τότε κάποιοικαλοθελητές τα εντόπιζαν και τα κατήγγελλαν. Δεν περιορίζοντανόμως εκεί: για να ρίξουν λάδι στη φωτιά, να προξενήσουν ακόμημεγαλύτερη οργή εναντίον των Μεγαρέων στην Αθήνα και να κάνουντις σχέσεις Αθήνας και Μεγάρων ακόμη πιο τεταμένες, κατήγγελλανκαι διάφορα άλλα εμπορεύματα δήθεν ως Μεγαρικά, ενώ αυτά στηνπραγματικότητα δεν ήσαν από τα Μέγαρα. Όμως οι καταγγελίες τουςεισακούγονταν, τα υποτιθέμενα Μεγαρικά αγαθά κατάσχονταν καιδημοπρατούνταν, και έτσι εδημιουργείτο η εντύπωση ότι οι Μεγαρείς

21

έκαναν λαθρεμπόριο σε μεγάλη κλίμακα, εισάγοντας λαθραία μεγάλεςποσότητες από παράνομα εμπορεύματά τους στην Αττική. Με τοντρόπο αυτό οι κακοί πολίτες καλλιεργούσαν το μίσος των Αθηναίωνενάντια στα Μέγαρα. Είναι χαρακτηριστικό ότι αυτοί που τα έκαναναυτά χαρακτηρίζονται ως κακοί πολίτες, και μάλιστα όχι γνήσιοιΑθηναίοι αλλά παράνομα εγγεγραμμένοι. Η ειρωνεία της κατάστασηςείναι εμφανής: οι ξένοι, που θεωρούνται παράνομα Αθηναίοι πολίτες,καταγγέλλουν αγαθά που είναι στην πραγματικότητα απολύτωςνόμιμα δήθεν ως ξένα και παράνομα! Τί από όλη αυτή την περιγραφήτου Δικ. είναι ιστορικό γεγονός δεν ξέρουμε. Πιθανότατα ηαπαγόρευση προς τους Μεγαρείς να πωλούν εμπορεύματα στηνΑττική υπήρχε, και ίσως να είχαν σημειωθεί κάποιες περιπτώσειςλαθρεμπορίου κατά παράβαση αυτής της απαγόρευσης, που όξυναν ταπροβλήματα στις σχέσεις Αθήνας και Μεγάρων.

Στ. 524 κ.εξ. Οι αρπαγές γυναικών από τους Μεγαρείς και τουςΑθηναίους θεωρούνται ως αιτία του πολέμου. Εδώ φυσικά δεν έχουμειστορικά γεγονότα αλλά καθαρά παρωδία. Ο Τήλεφος στον δικό τουλόγο στην τραγωδία του Ευριπίδη κατηγορούσε τον Μενέλαο ότι ήθελενα μπλέξει ολόκληρη την Ελλάδα σε πόλεμο εξαιτίας μιας άπιστηςγυναίκας, της Ελένης. Ο Δικ. εδώ παρωδεί αυτό το σημείο από τονΤήλεφο, και κατηγορεί τον Περικλή ότι προκάλεσε πόλεμο σε όλη τηνΕλλάδα για τρεις πόρνες της Ασπασίας που έκλεψαν οι Μεγαρείς.Παράλληλα, έχουμε πιθανότατα και παρωδία της εισαγωγής από τηνΙστορία του Ηρόδοτου. Ο Ηρόδοτος είχε πρόσφατα κάνει δημόσιεςαναγνώσεις στην Αθήνα, όπου είχε παρουσιάσει τμήματα της Ιστορίαςτου. Είδαμε ότι ο Αριστοφ. πιθανώς παρωδεί τις περιγραφές τουΗρόδοτου για την Περσία στην πρώτη σκηνή (πρέσβεις από τον Πέρσηβασιλιά). Στα πρώτα κεφάλαια της Ιστορίας του (1.1-5) ο Ηρόδοτοςαναφέρεται στα αίτια των Περσικών πολέμων, και αναφέρει ότι οιΠέρσες αποδίδουν την πατροπαράδοτη έχθρα ανάμεσα στην Ελλάδακαι στην Ασία σε αρπαγές γυναικών. Φοίνικες έμποροι έπλευσαν στοΆργος και άρπαξαν την Ιώ, την κόρη του βασιλιά Ινάχου. Τότε οιΈλληνες για αντίποινα πήγαν στη Φοινίκη και άρπαξαν τη Ευρώπη, τηθυγατέρα του βασιλιά. Σε δεύτερη φάση ήσαν οι Έλληνες που έκανανκαινούργια αρχή στην αδικία: πήγαν στην Κολχίδα και άρπαξαν τηΜήδεια. Τότε ο Πάρις, για αντίποινα, έπλευσε στη Σπάρτη και άρπαξετην Ελένη. Οι Έλληνες αντέδρασαν σε αυτό υπερβολικά με πόλεμο,

22

και από τότε χρονολογείται η έχθρα Ελλάδας και Ασίας. Ο Αριστοφ.εδώ παρωδεί αυτά τα κεφάλαια του Ηρόδοτου. Αντί για βασιλοκόρεςαρπάζονται πόρνες: κάποιοι μεθυσμένοι Αθηναίοι νεαροί αρπάζουνμια πόρνη από τα Μέγαρα. Οι Μεγαρείς για αντίποινα αρπάζουν τρειςπόρνες της Ασπασίας. Και ο Περικλής αντιδρά με δυσανάλογαυπερβολικό θυμό, όπως και οι Έλληνες στην αρπαγή της Ελένης στονΗρόδοτο, και προξενεί πανελλήνιο πόλεμο.

Ο λόγος του Δικ. δεν είναι σοβαρή έκθεση ιστορικών γεγονότωνούτε ιστορική ανάλυση των βαθύτερων αιτίων του πολέμου, όπως αυτήπου θα επιχειρήσει αργότερα ο Θουκυδίδης. Όμως τα επιχειρήματατου Δικ., εάν τα απαλλάξουμε από τις παρωδίες και τις κωμικέςπαραμορφώσεις, αποκαλύπτουν κάποιες αντιλήψεις που μάλλονσυμμεριζόταν ένα μέρος του Αθηναϊκού κοινού σχετικά με τον πόλεμο.(1) Το Μεγαρικό ψήφισμα ήταν η βασική αιτία του πολέμου. Αυτόπρέπει να το πίστευαν πολλοί Αθηναίοι. Η διένεξη με τα Μέγαρα ήταντο αποκορύφωμα μιας σειράς αψιμαχιών με την Πελοποννησιακήσυμμαχία λίγο πριν από το 431. Οι ίδιοι οι Σπαρτιάτες είχαν πει στουςΑθηναίους ότι εάν ακύρωναν το Μεγαρικό ψήφισμα δεν θα γινότανπόλεμος. Ήταν επόμενο λοιπόν ένα μεγάλο μέρος του Αθηναϊκούπληθυσμού να θεωρεί ότι το Μεγαρικό ψήφισμα ήταν η βασική αιτίαπου οδήγησε στον πόλεμο. (2) Ο Περικλής ήταν υπεύθυνος για τοξέσπασμα του πολέμου, εξαιτίας της αδιάλλακτης στάσης που επέδειξεπρος τη Σπάρτη. Και αυτό πρέπει να το πίστευαν αρκετοί Αθηναίοι. ΟΘουκυδίδης μας πληροφορεί ότι το 430, μετά το ξέσπασμα τουπολέμου και την ερήμωση της Αττικής από τη Σπαρτιατική εισβολή, οιΑθηναίοι θεώρησαν τον Περικλή ως προσωπικά υπεύθυνο για τα δεινάτους και βρήκαν κάποια πρόφαση να τον τιμωρήσουν με πρόστιμο. Καιείναι αλήθεια ότι ο Περικλής είχε επιδείξει αδιάλλακτη στάση απέναντιστη Σπάρτη, αρνούμενος να κάνει την παραμικρή υποχώρηση. Οικωμικοί ποιητές συχνά κατηγορούσαν τον Περικλή ότι αυτός ενέπλεξετην Αθήνα στον πόλεμο (π.χ. ο Κρατίνος στον Διονυσαλέξανδρο, 430).(3) Ο πόλεμος δεν γίνεται για σημαντικά στρατηγικά ή γεωπολιτικάσυμφέροντα της πόλης, αλλά για λίγο-πολύ ασήμαντους λόγους.Ξεκίνησε από μικρές αφορμές, μικρές αψιμαχίες με ασήμαντα μέλη τηςΠελοποννησιακής συμμαχίας, όπως τα Μέγαρα, στις οποίες όμως οιΛακεδαιμόνιοι ήσαν υποχρεωμένοι να αντιδράσουν. Και –υπονοεί οΔικ.– αφού προκλήθηκε από τόσο ασήμαντες αιτίες και δεν

23

διακυβεύεται σε αυτόν τίποτε σημαντικό, ο πόλεμος μπορεί εύκολα νασταματήσει, εάν οι Αθηναίοι πάψουν να επιδεικνύουν αδιαλλαξία.

Λάμαχος. Ο Λάμαχος παρουσιάζεται στην κωμωδία αυτή ωςφανφαρόνος ψευτοπαλληκαράς: είναι πρόδρομος του καυχησιάρηστρατιώτη, που θα παγιοποιηθεί ως τύπος στη μεταγενέστερη κωμωδία(Μέση και Νέα). Τα βασικά χαρακτηριστικά του είναι ότι έχειεντυπωσιακό παρουσιαστικό και αραδιάζει διαρκώς καυχησιές για τακατορθώματά του και την ανδρεία του, αλλά στην πραγματικότητα δενέχει καθόλου θάρρος, είναι δειλός και φυγόπονος, και όσα λέγει είναιψέματα.

Η περίπτωση του Λάμαχου μας δείχνει πώς διαμορφώθηκαν καιεξελίχθηκαν κάποιοι χαρακτηριστικοί τύποι της Αττικής Κωμωδίας. Οκαυχησιάρης στρατιώτης υπήρχε ήδη στην κωμωδία του Επίχαρμου,και ίσως από εκεί πέρασε ο τύπος στο Αθηναϊκό θέατρο (ήδη από πολύπαλιότερα όμως ο τύπος περιγράφεται σε ένα απόσπασμα τουΑρχίλοχου: οὐ φιλέω μέγαν στρατηγὸν οὐδὲ διαπεπλιγμένον / οὐδὲβοστρύχοισι γαῦρον οὐδ᾽ ὑπεξυρημένον). Ο Αριστοφ. με τον Λάμαχοπαίρνει τον κωμικό τύπο του καυχησιάρη στρατιώτη και τονπροσαρμόζει σε ένα πραγματικό πρόσωπο της εποχής του, σε ένανφιλοπόλεμο Αθηναίο στρατηγό: έτσι, ο Λάμαχος τον οποίο δημιουργείείναι μια σύνθετη κωμική μορφή, ταυτόχρονα σάτιρα ενός υπαρκτούπροσώπου και στερεότυπη φιγούρα της κωμωδίας· συνδυάζει στοιχείακαι από το πρόσωπο που σατιρίζεται και από τον παραδοσιακόκωμικό τύπο. Η μεταγενέστερη κωμωδία θα απομακρύνει κάθε ίχνοςπροσωπικής σάτιρας και θα κρατήσει μόνον τον πυρήνα του κωμικούτύπου: οι στρατιώτες της Μέσης και Νέας Κωμωδίας δεν σατιρίζουνπραγματικά πρόσωπα, αλλά είναι φανταστικοί χαρακτήρες, πλασμένοιεξ ολοκλήρου από τον ποιητή με βάση τα στερεότυπα χαρακτηριστικάτου κωμικού τύπου. Ο στρατιώτης γίνεται αγαπημένη φιγούρα στοθέατρο του 4ου αι. (Αντιφάνης, Άλεξις, Μένανδρος) και στουςΡωμαίους κωμικούς που μιμήθηκαν την Νέα Κωμωδία (Πλαύτου Milesgloriosus, Τερέντιου Eunuchus). Από τους Ρωμαίους περνά στηνΙταλική κωμωδία της Αναγέννησης και κατόπιν στο νεώτεροΕυρωπαϊκό θέατρο: κορυφαία δείγματα είναι ο Matamore στην Illusioncomique του Pierre Corneille και ο Sir John Falstaff στον Ερρίκο Δ΄ τουΣαίξπηρ.

24

Ένα άλλο τυπικό χαρακτηριστικό του κωμικού στρατιώτη είναιότι έχει πάντοτε ένα ταιριαστό, ομιλούν όνομα, που παραπέμπει στονπόλεμο ή στις πολεμικές αρετές. Ο Μένανδρος χρησιμοποιεί για τουςστρατιώτες του ονόματα όπως Στρατοφάνης, Θρασωνίδης, Βίας,Πολέμων, Θρασυλέων, ο Δίφιλος το όνομα Αιρησιτείχης. Ο Πλαύτοςδημιουργεί κωμικά σύνθετα ονόματα για τους στρατιώτες του, όπωςΠυργοπολυνείκης, Πολυμαχαιροπλαγίδης, ΘεραποντίγονοςΠλαταγίδωρος, και Μπομπομαχίδης Κλυτομισθαριδυσαρχίδης. Έτσικαι εδώ ο Λάμαχος έχει ταιριαστό πολεμικό όνομα: ο Αριστοφ.πιθανότατα επέλεξε να σατιρίσει τον Λάμαχο από όλους τουςΑθηναίους στρατιωτικούς διοικητές κυρίως διότι αυτός είχε έναπολεμικό όνομα κατάλληλο για τέτοια κωμική εκμετάλλευση.

Ο Λάμαχος εμφανίζεται ντυμένος με κωμικά υπερβολικήστρατιωτική περιβολή. Στο κεφάλι φορά ένα κράνος με τεράστιο λοφίο.Κρατά ασπίδα με έμβλημα την Γοργώ, και πιθανότατα φορά ένανπορφυρό χιτώνα, όπως συνήθιζαν οι υψηλοί αξιωματικοί τουΑθηναϊκού στρατού. Όταν μιλά φωνάζει δυνατά, και πολύ συχνάχρησιμοποιεί εξεζητημένες ποιητικές λέξεις και εκφράσεις. Με όλααυτά τα μέσα ο Αριστοφ. γελοιοποιεί την πομπώδη στάση και τηναλαζονεία του ψευτοπαλληκαρά.

Η παράβαση (στ. 626 κ.εξ.). Σε όλες τις κωμωδίες του 5ου αι.,γύρω στο μέσο του έργου, όταν ολοκληρώνεται η δράση του πρώτουμέρους, σε κάποιο σημείο αποχωρούν όλοι οι χαρακτήρες από τησκηνή και μένει μόνος του ο χορός. Τότε ο χορός στρέφεται καιαπευθύνεται άμεσα προς το ακροατήριο, γα εκατό περίπου στίχους,που αποτελούν την λεγόμενη «παράβαση» του έργου (από το ρ.παραβαίνειν, «προβαίνω», επειδή ο χορός προέβαινε και μιλούσεαπευθείας στους θεατές). Η παράβαση αποτελεί ένα είδοςδιαλείμματος της δράσης στο μέσον του έργου: κατά τη διάρκειά της ηδράση διακόπτεται, η πλοκή του έργου δεν εξελίσσεται, και ο χορόςμιλά στο κοινό εκ μέρους του ποιητή ή αυτοσυστήνεται και περιγράφειτον εαυτό του, μιλά δηλ. για πράγματα που έχουν σχέση με το έργοαλλά δεν προωθούν τη δράση. Η παράβαση έχει ευδιάκριτη δομή. Στηνπλήρη μορφή της αποτελείται από 6 μέρη:

α) Κομμάτιον. Ο χορός αποχαιρετίζει τα πρόσωπα που φεύγουναπό τη σκηνή και προετοιμάζεται για την παράβαση που ακολουθεί.

25

Το κομμάτι αυτό είναι σαν μια γέφυρα μετάβασης από τη δράση πουπροηγείται στο κύριο σώμα της παράβασης.

β) Το μακρόν ή οι ανάπαιστοι. Μια μακρά ρήση που απαγγέλλειο κορυφαίος του χορού. Ονομάζεται «ανάπαιστοι» διότι είναιγραμμένη σε αναπαιστικό τετράμετρο. Κάποτε μπορεί να υπήρχε καισυνοδεία αυλού στην απαγγελία του κορυφαίου (το είδος πουονομάζεται “melodrama” στην Ευρωπαϊκή μουσική, κανονικήαπαγγελία κειμένου με μουσική υπόκρουση). Στα πρώτα έργα τουΑριστοφ. (από τους Αχαρνής ως την Ειρήνη) στους αναπαίστους οκορυφαίος αφήνει κατά μέρος τον δραματικό του ρόλο και μιλά εξονόματος του ποιητή. Έτσι ο Αριστοφ. χρησιμοποιεί τους αναπαίστουςγια να επαινέσει τα έργα του, να δείξει πόσο καλός ποιητής είναι καιπόσο χρήσιμα είναι τα έργα του για την πόλη, και να ασκήσει κριτικήστους αντιπάλους του. Οι ανάπαιστοι σε αυτά τα έργα γίνονται έτσικείμενα κωμικής θεωρίας και κριτικής, εκθέτουν τις απόψεις τουποιητή για την τέχνη του. Το ίδιο φαίνεται ότι έκαναν στουςαναπαίστους των παραβάσεών τους και άλλοι ποιητές, όπως οΚρατίνος και ο Φερεκράτης. Στο μεταγενέστερο θέατρο, όπου ηπαράβαση καταργείται, αυτού του είδους η κωμική κριτικήμεταφέρεται στην αρχή του έργου, στον πρόλογο. Ήδη στη Μέση καιΝέα Κωμωδία σε κάποιους προλόγους ο προλογίζων (ένας θεός, π.χ. οΔιόνυσος, ο θεός του θεάτρου, ή μια προσωποποιημένη έννοια, π.χ. ηΠοίηση ή η Κωμωδία) εκθέτει τις απόψεις του ποιητή για την κωμικήτου τέχνη και ασκεί κριτική σε άλλους ποιητές. Ο Ρωμαίος κωμικόςΤερέντιος ανέπτυξε ιδιαίτερα αυτόν τον τύπο προλόγου: σε όλες τιςκωμωδίες του τον πρόλογο τον απαγγέλλει ο θιασάρχης, πουεμφανίζεται με την πραγματική του ταυτότητα και μιλά εξ ονόματοςτου ποιητή. Από τον Τερέντιο η πρακτική αυτή περνά στομεταγενέστερο Ευρωπαϊκό θέατρο, π.χ. στον Ben Jonson (ΟΑλχημιστής, Η Σιωπηλή γυναίκα).

Στα μεταγενέστερα έργα του Αριστοφάνη (Όρνιθες και μετά)αυτό το είδος της κωμικής κριτικής εξαφανίζεται από τουςαναπαίστους. Ο κορυφαίος δεν μιλά πια εξ ονόματος του ποιητή αλλάμε την δραματική του ταυτότητα ως μέλος του συγκεκριμένου χορού.Αυτοπαρουσιάζεται στους θεατές και μιλά για τις ιδιότητες τουσυγκεκριμένου χορού ή για ζητήματα που τον απασχολούν.

26

Οι ανάπαιστοι καταλήγουν με ένα κομμάτι γραμμένο σε πιοσύντομο μέτρο (αναπαιστικό δίμετρο), που λειτουργεί ως κορύφωσηκαι κατακλείδα. Ονομάζεται πνίγος, διότι οι σύντομοι στίχοιαπαγγέλλονταν γρήγορα, σχεδόν «με μια αναπνοή».

γ) Ωδή. Ένα σύντομο κομμάτι σε λυρικά μέτρα, το οποίοτραγουδά ολόκληρος ο χορός. Συνήθως απευθύνεται σε κάποιον θεόκαι τον επικαλείται ή τον προσκαλεί να λάβει μέρος στη γιορτή.

δ) Επίρρημα. Μια ρήση γραμμένη σε τροχαϊκό τετράμετρο.Απαγγέλλεται τραγουδιστά από τον κορυφαίο με συνοδεία αυλού(μελική απαγγελία, recitativo στην Ευρωπαϊκή μουσική). Στο επίρρημαο κορυφαίος μιλά με τη δραματική του ταυτότητα ως μέλος τουσυγκεκριμένου χορού. Περιγράφει τον χορό και τις ιδιότητές του ήδίνει συμβουλές στους θεατές, πάντα όμως μέσα από τον ρόλο του καιαπό τη σκοπιά του συγκεκριμένου χορού.

ε) Αντωδή. Τραγούδι του χορού, στο ίδιο ακριβώς μέτρο με τηνωδή (το τραγουδούσαν δηλ. ακριβώς πάνω στην ίδια μουσική).

στ) Αντεπίρρημα. Γραμμένο και αυτό σε τροχαϊκό τετράμετρο,αντιστοιχεί προς το επίρρημα και έχει τον ίδιο αριθμό στίχων με αυτό.Το απαγγέλλει μουσικά ο κορυφαίος, και έχει περιεχόμενο του ίδιουείδους με το επίρρημα.

Αυτή είναι η πλήρης μορφή της παράβασης, αλλά δεν είναιαπαραίτητο σε ένα έργο να εμφανίζονται όλα τα συστατικά της.Κάποια μπορεί να παραλείπονται. Η παράβαση της Ειρήνης έχει μόνοναναπαίστους, ωδή και αντωδή (παραλείπονται το επίρρημα και τοαντεπίρρημα). Στις Θεσμοφοριάζουσες η παράβαση αποτελείται απόαναπαίστους και ένα επίρρημα, στους Βατράχους από ωδή, επίρρημα,αντωδή και αντεπίρρημα (ενώ οι ανάπαιστοι έχουν μεταφερθεί στηνπάροδο του χορού). Γενικώς η παράβαση φαίνεται να είναι κατάλοιποαπό μια πιο αρχαϊκή μορφή κωμωδίας, και όσο προχωρεί ο 5ος αι. καιεξελίσσεται η κωμική τέχνη φαίνεται να παρακμάζει. Στον 4ο αι., ότανμειώνεται πολύ ο ρόλος του χορού, η παράβαση εξαφανίζεται: τα δύοέργα του Αριστοφ. που έχουμε από τον 4ο αι. (Εκκλησιάζουσες καιΠλούτος) δεν έχουν καθόλου παράβαση.

27

ΕΠΙΛΟΓΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑΣ

L. Edmunds, «Aristophanes᾽ Acharnians», Yale Classical Studies 26(1980) 1-41.

H. Foley, «Tragedy and Politics in Aristophanes᾽ Acharnians», Journalof Hellenic Studies 108 (1988) 33-47.

W. Forrest, «Aristophanes᾽ Acharnians», Phoenix 17 (1963) 1-12.D.M. MacDowell, «The Nature of Aristophanes᾽ Acharnians», Greece

and Rome 30 (1983) 143-162.S.D. Olson, Aristophanes. Acharnians, Οξφόρδη 2002.A.H. Sommerstein, The Comedies of Aristophanes, τόμ. 1: Acharnians,

Ουώρμινστερ 1980.