7PARATHNIE

Nse nj libr sfl et dot vet, sht e kot t fl assh ti pr t. Ndaj dhe sdo oj kot vese pak fjal pr nj Parathnie. N dy librat e mi t mparshm pr Ballkanin, u prpoqa t tregoja se cilat qen pikpamjet kombtare, qllimet e aspiratat, si dhe cila qe mnyra e sjelljes apo zakonet e serbve, si dhe t popullsis t przier t Maqedonis.

T njjtn gj po bj tani pr popullsin e Shqipris s Eprme.

E pata t vshtir t przgjidhja nga grumbulli i materialit t mbledhur gjat udhtimit tim tetmujor, s bashku me ato q kisha mbledhur gjat vizitave t mia t mparshme n Shqipri, ndrsa nga ana tjetr, pr shkak t mungess s vendit qesh i shtrnguar t heq pothuajse po aq material prsa i takon folklorit, zakoneve dhe traditave, sa dhe kam prfshir n libr. Ky sht nj vend q njihet aq pak nga udhtart anglez sa q e pash t udhs t jap m par nj vshtrim gjithprfshirs t trsis s vendit, pa u ndalur shum n hollsi t fushave t veanta t studimit, duke preferuar m mir t sjell m kan thn njerzit, sesa t parashtroj pikpamjet e mia. Sa pr pikpamjet e t huajve pr Ballkanin, tashm besoj se pjesa m e madhe prej nesh tashm jan lodhur me to.

do sukses q mund t kem arritur, ia kushtoj vetm ndihms bujare dhe dashamirse q gjeta gjat gjith udhtimit nga t gjith pa prjashtim, por n mnyr t veant nga franeskant dhe priftrinjt misionar t malsis dhe udhrrfyesi im Marko;

8 9

por po ashtu, mikpritsve dhe udhrrfyesve nga t gjitha racat dhe fet q un pata. Njerz besnik, kurajoz, e mikprits, t cilt ndoshta sht e shkruar n Librin e Fatit t mos i shoh m, por Kur njeriu tregohet i njerzishm e i mshirshm me t huajin, kjo dshmon se sht Qytetar i Bots; e se Zemra e tij ssht nj ishull i ndar nga Tokat e tjera, por nj Kontinent q me to bashkohet. Por takimi me ta sdo jet i kot, nse nga kjo dshmi e shkurtr disa nga lexuesit e ktij libri do ken mundsi t msojn di m shum pr karakterin e fi seve t malsis.

Dhe m n fund, do thoja se megjithse kreva hetime mjaft t kujdesshme n shum vende, prpara nqaq smbaja shnim nj zakon t caktuar, ska dyshim q mund t ket dhe gabime, pr t cilt prgjegjsi mbaj vetm un.

M.E.D shtator 1909

SHQIPRIA E EPRME

KAPITULLI I

TOKA E S SHKUARS S GJALL

Of old sat Freedom on the heights

Lumi i madh i jets srrjedh njlloj pr t gjith. Vende vende ai zvarritet i mefsht npr ca rrafshina t mrzitshme, t mbushura me monumente t nj t shkuare t mugullt t cilt ngrihen brigjeve, aty ku ai ska forc ti prmbys. N t tjera vende, ai vrshon rrmbyeshm, duke latuar shtretr t rinj, teksa fshin t vjetrit. Ose shprthen npr moalishtet e krijuara prtej rrjedhs s tij dhe derdhet tej, i mbushur plot rrzalla dhe hedhurina nga t gjitha koht.

Moalishte t tilla t jets njerzore gjen n shum qoshe t Europs, por sidomos n Lindjen e Afrt. Pr njerzit q banojn n kto vise koha thuajse ska lvizur. Kur vjen mes tyre, udhtari nga Perndimi ndjen brenda vetes nj si droj, sepse i mbushur plot kujtime t vagullta nga agimi i racs s vet, i thot vetes: Kshtu thua t sillesha dhe un mijra vjet t shkuara; kshtu i zija dhe un prit armikut; kshtu vall t kem menduar e t jem sjell dhe un n agim t Kohs!

Shqipria e Eprme prbn pikrisht nj nga kto qoshe. Them

SHQIPRIA E EPRME10 SHQIPRIA E EPRME 11

Shqipria e Eprme, sepse pr nga kushtet q ekzistojn aty, ajo ndryshon shum nga Shqipria e Jugut, ndrsa n fakt ky libr merret vetm me pjest me t egra t Shqipris s Eprme.

Sado e habitshme q mund t duket, historia e Shqipris, nj rrfenj e komplikuar me mjaft interes, mbetet ende pr tu shkruar. Tashm dihet mir se cilat jan pretendimet e grekve, bullgarve dhe serbve n gadishullin ballkanik, njlloj si ajo q dshiron Austria, Rusia dhe Italia. Por gjithnj ka qen e mods q t drejtat dhe pretendimet e banorve m t vjetr t ktyre viseve, shqiptarve, t shprfi llen, ndaj dhe do plan i deri m sotm pr t reformuar dhe rindrtuar Lindjen e Afrt ka dshtuar.

Kostandinopoja*, - t thot shqiptari, sht elsi i Lindjes s Afrt, dhe Shqipria sht elsi i Kostandinopojs.

Historia e do populli sht nj epik e madhe, q pr ta shkruar krkon nj pun q shkon prtej mundsive t mia. Skica e shkurtr e mposhtme tregon vetm kalimthi peripecit q kan ndikuar n fatin e popullsis s Shqipris s Veriut, por megjithat, sia kan dal t nnshtrojn individualitetin e saj kokfort.

Periudha ilire (q nga rreth vitit 700 p.k. deri n 230 p.k.) N viset q tashm njihen si Mali i Zi, Shqipria e Eprme, Hercegovina dhe Bosnja dihet se banonte nj popull i rrept fi snor q njihej me emrin ilirt. Rreth vitit 300 p.e.r ata u pushtuan nga keltt, t cilt ka mundsi t ken ln gjurm t thella tek njerzit e sotm, duke e ua przier gjakun me at kelt.

Periudha romake Lufttar t rrept dhe pirat t regjur, ilirt bn q mbi ta t sulej (n vitin 230 p.e.r) nj ekspedit ndshkuese romake dhe pas nj lufte t gjat, m n fund Iliria u kthye n nj provinc t Roms. Genti, i fundmi mbret i ilirve, u mund dhe u zu rob n Shkodr n vitin 169 p.e.r. Vendi duhet t ket patur nj popullsi t dendur, sepse romakve iu desh shum koh pr ta pushtuar. An e mban Bosnjs dhe Hercegovins

gjenden me mijra varre parahistorik npr ca varreza t mdha - t ngjashme me to jan gjetur n Serbi, n Mal t Zi, si dhe n Shqiprin e Eprme. N to kan gjetur shum sende bronzi dhe hekuri q paraqesin mjaft interes, sepse zbukurimet e gjendura n to vazhdojn t prdoren, ose jan prdorur deri tash von nga fshatart e Bosnjs, t Serbis, Shqipris, madje dhe t Bullgaris. Topi apo rrethi me rreze ssht vetm nj model i rndomt i zbukurimeve prej sermi, por po dhe nj tatuazh tradicional (shih ilustrimin.)

Zbukurime parahistorike prej bronzi (Muzeu Sarajevs, Sjeversko. T.2)Vth modern prej sermi q i gjen rndom n Bosnje, Serbi, Bullgari dhe

vilajetin e Kosovs.3, 4, 5, 6. Tatuazhe t zakonshme ndr katolikt boshnjak.

Ndr kto fi se luftarake, Roma gjeti disa prej ushtarve t saj m t mir, si dhe m se nj perandor, Dioklecianin dhe Konstandinin e Madh, si dhe t tjer m pak t njohur, t cilt kishin gjak nga kto vise.

Npr male, me duket, gjat gjith ksaj kohe vendasit arritn t ruajn gjuhn e tyre. Ndrsa n zonat e sheshta fushore t gadishullit romakt lan pas dialektet latine. Gjuha rumune vazhdon t mbijetoj. Dialekti latin i Iliris i cili fl itej n gjith qytetet bregdetare gjat Mesjets, u shua n ishullin e Velios, vetm aty nga fundi i shekullit t nntmbdhjet. * Stambolli

SHQIPRIA E EPRME12 SHQIPRIA E EPRME 13

Krishterimi mbrriti n bregdetin Dalmat q n shekullin e par. M n brendsi ai arriti t bj nj far prparimi deri n shekullin e katrt.

Zhvendosja e kryeqytetit t Perandoris Romake pr n Bizant, spati ndonj ndikim shum t madh n Iliri, e cila mbeti pjes e Patriarkatit t Roms. Dhe pasardhsit e ilirve i kan qndruar besnik n nj mas t madhe pikrisht Roms.

Periudha serbe (shekulli shtat deri n at t katrmbdhjet) - Ngjarja e radhs me rndsi qe pushtimi sllav. T part e serbve t sotm u derdhn n gadishull n nj numr aq t madh sa qe e pamundur t prballoheshin, duke mposhtur banort vendas, derisa doln n bregun e Dalmacis, ku m 609 p.e.r ata dogjn qytetin e Salons. Ksisoj, ndikimi serb erdhi duke u shtuar. N fi llim fi set e tyre njohn pushtetin e Bizantit, por m pas, kur krijuan mbretrin e tyre t pavarur, ata arritn t dominonin pjesn perndimore t gadishullit, derisa m s fundi, nn mbretrit Nemanja n shekullin e trembdhjet e t katrmbdhjet, qen zotr t thuajse trsis s tij. Venedikasit erdhn n shekullin e njmbdhjet, si mbrojtsit e asaj q kishte mbetur nga popullsia latine e bregdetit dhe dora dors u shtrin prgjat gjith Dalmacis.

Por megjithat, mesaduket, dyndja e sllavve nuk solli nj zhvendosje t popullsis vendase t Iliris s vjetr, por m tepr prthithjen e saj. Sekziston ndonj dokument q t na tregoj se kur u shua gjuha vendase ilire n Bosnje, apo se n mas latinishtja kishte zvendsuar aty ilirishten n kohn kur aty mbrritn sllavt. Sidoqoft, n Shqipri ajo su shuajt kurr, duke mbijetuar deri sot e ksaj dite. Dhe bashk me gjuhn ka mbijetuar dhe nj instinkt i egr racor, i cili bn q ende sot shqiptari e sheh sllavin si armikun e tij kryesor e m t keq.

Perandorit shkojn e vin, por mbi shqiptart ato kaluan ashtu si kalon uji mbi shpinn e nj rose. Pr ta pushtimi sqe asnjher m shum se sa dika formale, duke ruajtur si individualitetin ashtu dhe zakonet e veta t veanta. Ka t ngjar q t qen pikrisht

ata nj ndr shkaqet e mungess s stabilitetit q karakterizoi mbretrit e njpasnjshme mesjetare, q n t vrtet, sqen vese nj bashkim i prkohshm e i lirshm fi sesh sovrane.

Urrejtjes racore erdhi dhe iu shtua m pas dhe ajo fetare. Sllavt t cilt u kthyen n krishterim n shekullin e nnt nga misionar t ardhur nga Selaniku, m n fund vendosn t mbeteshin pjes e kishs s lindjes. Shqiptart i mbetn besnik Roms.

Nj far Frere Brochard, m 1332, pra n kulmin e lulzimit t Perandoris s Madhe Serbe, na jep nj tablo t gjall t urrejtjes q ushqenin shqiptart ndaj sundimit serb.

Mes t tjerash, ka dika q e bn m t leht marrjen e ksaj mbretrie (Serbis) Aty ka dy popuj, abbanois dhe latint, q t dy pjes e kishs s Roms Latint kan gjasht qytete dhe po aq peshkop. Anthibaire (Antivari), Cathare (Katarin), Dulcedine (Ulqinin) Suacinense (?), Shkodrn dhe Drivastin. N kto qytete jetojn vetm latin. Jasht mureve t tyre jan abbanois, t cilt kan katr qytete, Polat-in major dhe Polat-in minor (zonat fi snore t Pultit t siprm dhe atij t ult), Sabbate (dioqeza e Saps) dhe Albanie (dioqeza e Durrsit). Kto s bashku me ato t gjashta q prmendm m sipr, jan nn arqipeshkvin e Antivarit. Kta abbanois kan nj gjuh krejt t ndryshme nga latinishtja, por n librat e tyre prdorin shkronjat latine. T dy kta popuj jan t shtypur nn zgjedhn mjaft t rnd t pushtetit m t urryer e m t ndyr t sllavve. Nse ata do shihnin tiu ofrohej nj princ nga Franca, do ta shpallnin at duk kundr sllavve t mallkuar, armiq t s vrtets dhe t besimit ton. Me nj mij kavalier dhe pes a gjasht batalione t formuar nga abbanois dhe latint e siprprmendur, kjo mbretri, sado e madhe q ajo sht, do mund t pushtohej lehtsisht.

Dhe sapo mbretria serbe u coptua, pas vdekjes s Car Dushanit m 1356, shqiptart u ngritn dhe n viset q deri ather kishin qen t tijat, shpejt u sunduan nga krer t fuqishm.

Mbretria serbe erdhi duke u tkurrur drejt veriut. Balshajt, nj

SHQIPRIA E EPRME14 SHQIPRIA E EPRME 15

deg prijsish me origjin serbe, formuan nj principat e cila pas nj far kohe prfshiu nj pjes t madhe t Shqipris dhe t Zets (Malit i Zi modern). Edhe pse me origjin serbe, ka t ngjar q ata t ken qen me gjak t przier. Por simpatia e tyre qe pr shqiptart, sepse n fakt ata lidhn aleanc me prijsit shqiptar dhe luftuan kundr Marko Kraljeviit, heroit m t dashur t serbve, duke i marr atij Ipekun (Pejn) dhe Prizrenin (1373).

Ndrkoh q principatat e vogla luftonin me njra tjern, mbrritn turqit. Grekt, bullgart dhe serbt u shpartalluan. Fitorja e madhe prfundimtare e turqve n Kosov, bri q ata t vendoseshin n Europ ku vazhdojn t jen edhe sot.

T fundit q ran qen shqiptart. T udhhequr nga heroi i tyre i madh, Sknderbeut, ata bn nj qndres madhshtore. Por, megjithat, sarritn t dilnin dot nga sistemi tribal, kshtu q pas vdekjes s Sknderbeut (1467), ata u pran srish nn prijs rival, deri sa u mposhtn. Pas ksaj, paraardhsit e shum prej fi seve t sotme u larguan nga Bosnja dhe Rashia dhe u strehuan n Shqiprin e Eprme.

Sa pr at popullat mjaft t madhe q duhet t ket qen me gjak t przier serbo-ilir, fakti nse ata m s fundi, vendosn t quheshin serb apo shqiptar, kjo duket lidhet n nj mas t madhe me faktin nse vendosn t qen pjes e kishs s Roms, apo t asaj Ortodokse.

N Bosnje vazhdojn t ekzistojn ende disa bashksi t vjetra katolike q ruajn edhe sot e ksaj dite zakonin e lasht ilir t tatuazheve, gj q se gjen asnjher te sllavt, qofshin kta ortodoks apo mysliman, por q e gjen rndom mes shqiptarve katolik apo mysliman. Pra, ka t ngjar q prejardhja e ktyre boshnjakve me tatuazh, q sot jan serbofon, t jet te banort para-sllav, t cilt ende se kan humbur zakonin pr t mbajtur n trup nj shenj dalluese. sht mjaft me interes t vihet n dukje se ndr fi set e sotme t Shqipris s Veriut, ata q prdorin m shum tatuazhet jan pikrisht fi set q rrfejn se jan t ardhura

nga Bosnja, nga ku ikn pr tiu shptuar turqve.Edhe pse t detyruar t pranonin pushtetin turk, pozita e

shqiptarve vazhdoi t mbetej e ndryshme nga ajo e popujve t tjer t pushtuar. Ata ruajtn mjaft privilegje e mbetn gjysm t pavarur nn prijsit e vet.

Instinkti i tyre racor, instinkti i paarsyeshm e i verbr i vet-ruajtjes, i bri ata t ishin gjithnj kundr armikut t tyre t vjetr, sllavve. Jo se i urrenin m pak turqit, por pr sllavt kishin nj urrejtje edhe m t madhe. Duke u kthyer masivisht n mysliman, ata arritn ksisoj t kishin nj ndikim t madh nn sundimin turk, dhe shqiptart, t krishter dhe mysliman, mbshtetn turqit kundr sllavve.

Qysh n shekullin e gjashtmbdhjet, shqiptart kishin nisur kthimin n Islam. Sot dy t tretat e gegve jan mysliman. Arsyet sjan t vshtira pr tu kuptuar. Me duket, sekzistonte asnj shkoll pr t prgatitur priftrinjt vendas. Priftrinjt e huaj shpesh snjihnin gjuhn e zakonet e vendit. Peshkopt, kryesisht t huaj, kishin merak vetm si e si t rrisnin pushtetin e vet. Grigja e uritur pa nga ata, por ata si dhan pr t ngrn.

Q n vitin 1684, sherret mes peshkopve pr shtje territori qen br aq t ashpra sa q pr t prcaktuar ndarjen mes peshkopatave t Saps, Durrsit dhe Lezhs, u ngrit nj komision, ndrsa tre peshkopt u betuan solemnisht pr t respektuar kta kufi j. Ndaj dhe hirsit tuaja sduhet t luftoni m tej mes jush, pr shkak t skandalit q kjo do t shkaktoj jo vetm ndr besimtart, por dhe pr shkak t shqetsimeve t rnda q kto znka mund t sjellin n ato vise q jan nn turkun.

E megjithat, n vitin 1702, srish qe e nevojshme tu trhiqej vmendja peshkopve. Papa Klementi XI, me gjak shqiptar nga ana e s ms, me dshirn pr t shptuar vllezrit e vet shqiptar, drgoi Vicentius Zmajeviin, arqipeshkv i Antivarit (Tivarit), pr nj vizit apostolike n Shqipri. Pasi prshkoi malet e iu bri vizit gjith fi seve, ky hartoi nj raport n t cilin