ECZACILIK TERMİNOLOJİSİ

DERS NOTLARI

üzeni yen

Prof. Dr. Nuriye AKEV

İTA B L 2008

Eczacılık Terminolojisi Ders Notları I dzln. uriye Akev.-İstanbul: tü Eczacılık Fakültesi, 2008.

iii, 103 s.: şkl., res.; 24 cm.-- (İstanbul Üniversitesi yayınlan; 4824. Eczacılık Fakültesi yayınları; 84.) ·

ISBN 978-975-404-839-l

l. ECZACILIK - SÖZLÜKLER. 2. ECZACILlK - TERMİNOLOJİ.

F.1

İstanbul Üniversitesi Yayın No. 4824 Eczacılık Fakültesi Yayın No. 84

ISBN 978-975-404-839-1

ECZACILIK TERMİNOLOJİSİ DERS NOTLARI

Düzenleyen Prof.Dr. Nuriye AKEV

ISTANBUL ÜNiVERSiTESi MERKEZ KÜTÜPHANESi

2011/26771

i.ü. Kütüph~n ve Dok. O. Bşk.

Dem . . o: '1 0 11 /1b )1

Sıra No :

İSTANBUL 2008

OM No: 040668 *11

lstanbul üniversitesi Basım ve Yayınevi MüdürtO~ü

lSTANBUL-2009 31 35 04 - 631 35 05- 440 00 00 / 26500

I

1. BASKININ ÖNSÖZÜ

Mesleki Latince dersi, 1982 yılında yayınlanan Yüksek Öğretim Yasasına göre hazır]anan Eczacılık Fakülteleri çerçeve programından kaldırılmıştır.

Eczacılık öğretiminde birçok ders (Farmasötik Botanik, Biokimya, Farmakognozi, Farmakoloji, Farmasi ve Teknolojisi gibi) için önemli ve yardımcı bir dil olan Latince özel bir konumda zaman içinde tekrar Eczacılık Fakülteleri programlarında yer almıştır. İstanbul Üniversitesi Eczacılık Fakültesi programında ise 1996-97 öğretim yılından itibaren Eczacılık

Terminolojisi adı altında (haftada l saat olarak) okutulmaktadır. Ancak bir Latince dil öğretimi şeklinde olmayan Eczacılık Terminolojisi dersinde, öğrencilerin öğrenim hayatları boyunca karşılaşacakları terimlerin anlamlarını kavramalarını sağlamak, okunuşlarını öğretmek ve bu kelimelerden kendilerinin bazı yeni şekiller üretmelerine yardımcı olacak kadar gramer bilgisi verilmektedir. Gramer bilgisi Dr. H. Brunner ve Prof. Dr. N.Tanker tarafından yazılmış ve Ankara Üniversitesi Eczacılık Fakültesi yayını olan Mesleki Latince kitabından faydanılarak derlenmiştir. Eczacılık Terminolojisi dersi, 4 dersin öğretim üyeleri tarafından ve Latince'nin en çok kullanıldığı Farmasötik Botanik Anabilim Dalı'nın koordinatörlüğünde verilmektedir. Bu ders notları 4 Bölüm altında derlenmiştir:

Bölüm I: Temel Latince ve Farmasötik Botanik ile ilgili terimler (Yard. Doç. Dr. Şükran Kültür)

Bölüm II: Önekler ve Sonekler, Reçeteler, Biokimya ile ilgili terimler (Prof. Dr. Nuriye Akev)

Bölüm III: Farmakognozi ile ilgili terimler (Prof. Dr. Afife Mat)

Bölüm IV: Farmakoloji ile ilgili terimler (Prof. Dr. Gül Baktır)

D rs notlarının öğrencilerimize gerek eğitim gerekse meslek hayatlarında yararlı olmasını ümit ve temenni ediyoruz.

Prof. Dr. Neriman Özhatay Farrnasötik Botanik Anabilim Dalı

Başkan

II

2. B SKi Ö SÖZÜ

2000 yılında basılan Eczacılık Terminolojisi Ders Notları tükendiğinden tekrar basılması gerekliliği doğmuştur. 2. baskıda bazı kısımlarda eklemeler yapılmış, tekrardan kaçınmak için de bazı kı ımlar çıkarılmıştır. Ders Notlarına, dersler sırasında gösterilen resimler ve terminoloji ile ilgili bazı genel kültür bilgileri eklenmiştir.

Eczacılık Terminolojisi Ders otlarının ikinci baskısının öğrencilerimizin gerek fakülte gerekse meslek yaşamları sırasında yararlanabilecekleri bir kaynak olmasını ümit ederiz.

Prof. Dr. Nuriye Akev Biokimya Anabilim Dalı

Öğretim Üyesi

LECTURE NOTES of PHARMACEUTICAL TERMINOLOGY

Editor: Prof. Dr. Nuriye AKEV

IlI

These notes given to students of Pharmacy comprises four parts. The fırst part gives the elements of Latin language, pronunciation, articles, nouns, verbs and their declinations, adjectives, adverbs, prepositions and terms used in Pharmaceutical Botany. The second part comprises some prefixes and suffixes important for Pharmaceutical Terminology, explanation about some medical terms frequently encountered, technical terms in English Latin terms and abbreviations used in prescriptions, terms used in Biochemistry and some Latin phrases used in English. The third part gives clues for the Latin nomenclature of plants and terms often used in Pharmacognosy. Finally the fourth part gives the meaning of words used in Pharmacology.

Bölüm 1:

Bölüm 2:

Bölüm 3:

Bölüm 4:

İÇİNDEKİLER

Temel Latince ve Farmasötik Botanik ile İlgili Terimler .. 1

Yani. Doç. Dr. Şükran KÜLTÜR

Önekler ve Sonekler, Reçeteler ve Biokimya ile

İlgili Terimler ... . . .. ...... ... . .. . . .... . .. ... . . . .. . . .. ............ ... ... . ........ .. 57

Prof Dr. Nuriye AKEV

Farmakognozi ile İlgili Terimler... ..................................... 85

Prof Dr. Afife MAT

Farmakoloji ile İlgili Terimler............................................. 95

Prof Dr. Gül BAKTIR

BÖLÜMl

TEMEL LATİNCE FARMASÖTİK BOTANİK İLE İLGİLİ

TERİMLER

Yard. Doç. Dr. Şükran KÜLTÜR Farnıasötik Botanik Anabilim Dalı

2

MESLEKİ LATİNCE İLE İLGİLİ TEMEL BİLGİLER

1-GRAMER

1- Sesli harfler: a e, i o u y (il veya i)'dir.

ae ve oe bir tek harf gibi (e) ve (ö) olarak okunur. Örnek: anaemia (anemia=kansızhk); aestas (estas=yaz)· aether (eter=kimyasal madde); oedema (ödema=ödem); oesophagus ösofagus=yemek borusu).

au ve eu birbirine kaynaştırıJarak, bir h ce içinde okunur. Örnek: aurum (Au. Altın); auris (kuJak); eucalyptus (botanikte cins ismi).

ei ve ie iki hece olarak okunur (ei) ve (ie). Örnek: rei, dies (gün).

2- Sessiz harfler ve okunuşları:

Sessiz harflerin çoğu Türkçe 'deki gibi okunur yalnız bazıları farklıdır.

Ses iz harfler okunuşları ve örnekleri

c sessiz harfler ve a, o, u au önünde (k), örneğin: icterus (ikterus=sarılık). carie (karie =diş çürümesi). Muscari (Muskari-botanikte cins ismi), Crocus (Krokus- b tanikte cins i mi). Colchicum (Kolşikum- botanikte cins ismi); e, i, y ae oe önünde (s) okunur. Örneğin: cera (sera), medicina (medisina).

g (g) Genellikle Türkçe' deki gibi okunur. Örneğin: gutta; e ve i önünde (j) olarak okunabilir. Öm ğin: gingiva Uinjiva)

h (h) Türkçe' deki gibi okunur. Örneğin: hilum, haustorium

j (y) jo<lum (yodum=iyot), jalapa (yalapa=bitki), jucca (yukka=bitki)

k (k) kcratitis (k rn a iltihabı). kar<liographia (kardiografi)

qu (ku) tek bir harf larak kabul dilcbiJir. Örneğin: qucrcus

(kuerkus=bitki . rıua ia ( ·ua ya=bitki)

3

t (t) Genellikle Türkçedeki gibi okunur. Örneğin: tinctura, tilia; ia, ie io önünde (s) okunur. Örneğin: potio (posio), patientia (pasiensia)

w Yalnız diğer dillerden Mesleki Latince'ye alınan özel isim ve sıfatlarda bulunur.

x (ks) xylem, taxus, saxum

z (z) ve (dz) de okunabilir, influenza

ph. th, rh (f, t, r), örneğin l!harynx (farinks), therapia (terapia), rhizoma (rizom) f r

eh (k) psychologia (psikologia) chamomilla (kamomilla)

k k

sch (ş) schizocarpus (şizokarpus=meyve tipi), schoenocaulon (bitki)

3- Vurgu

Çok heceJi kelimelerde vurgu, bazı kurallara göre kelimenin sondan ikinci veya üçüncü hecesindcdir.

4- Yazım

Bütün Avrupa dillerinde olduğu gibi Latince'de de özel isimler büyük harfle başlar örneğin: Hcracles, Pergamum Aurum, Argentum gibi element isimleri de genellikle özel isim olarak kabul edilir. Özel isimlerden türetilen sıfatlar ise Mesleki Latince'de hem küçük, hem de büyük harfle yazılabilir.

Örneğin: Turcicus veya turcicus. Fakat botanikle, tür isimleri olarak her zaman küçük haıflc yazılır.

11- i İM Türkçe'de olduğu gibi Latince de de isimlerin tekillik, çoğulluk ve

nicelik halleri vardır.

Tekil ingularis (Sg.) Çoğul Pluralis (Pi.)

4

Nicelik hali: Latince'de kullanılan halJer Türkçe'de kullanılan hallere çoğunlukla benzetilebilir bazen de farklıdır. Burada bilhassa benzerlik gösterilecektir.

Yalın hal ominativus ( .)

- in hali Genetivus (G.)

- e hali DatiYu (D.)

- i hali ccu ativus ( cc.)

- de / - den hali blativu (Abl.)

Mesleki Latince·de en çok kullanılan haller yalın hal (N.) ve - in hali (G.)' dir.

Bir kelimenin değişmeyen kısmına gövde, değişen kısmına da takı (veya burada hal takısı) denir.

Bir ismin doğru olarak çekilebilmesi için N. halinin, G. takısının ve cinsinin bilinmesi zorunludur.

Belirtili isimler ile belirti izi imler arasında Latince'de bir ayrılık yoktur, gemma hem bir gonca hem gonca demektir.

Cins: Bazı Avnıpa dillerinde olduğu gibi Latince'de de her ismin bir cinsi vardır. Bir isim ya erkek (ma CL linuın. m.) ya dişi (feınininum, f.) ya da cinssiz, tarafslZ (neutruın. n. 'dır. D ğal bakımdan cinsi olmayan bir isim gramer bakımından ma culinum veya femininum olabilir.

Çekim: Türkçe'den farklı olarak Latince'de birkaç çeşit çekim vardır, yani i imler birkaç gruba ayrılır v her bir gruba ait isim kendine özgü hal takılarını alarak çekilir.

I. Grup (a çekimi)

IJ. Grup (o çekimi)

111. Grup (ü üncü çekim

iV. rup (uç kimi)

• Grup ( ekimi

I. Grup (a çekimi)

Örnek:

Sg. N. gemma

o. gemmae

D. gemınae

Acc. gemmam

Abl. gemma

Pi. N. gemmac

G. gemınarum

D. gem mis

Acc. gem mas

Abl. gemmis

5

gonca (isim tamlamasında: goncası)

goncanın (goncasının)

goncaya (goncasına)

goncayı (goncasını)

goncada (n) (goncasında (n))

goncalar (goncaları)

goncaların (goncalannın)

goncalara (goncalarına)

goncaları (goncalarmı)

goncalarda (n) (goncalarında)

Burada gemm - gövde, bu gövdeye değişik hallerde takılan ekler (-a, -ae, -ae, v.s.) takıdır. "Gemma-gonca" kelimesinin öğrenilmesi gereken sözlük şekli ise genuna, - ae f. '<lir.

Kural: N. sg. takısı -a, G. sg. takısı - ae olan isimler a çekimine girer ve femininum'dur. İstisna olarak collega. -ae "meslektaş" m. ve f. olarak kullanılır.

Not: Grekçe'den gelen ve a çekimine giren bazı isimler bazı hallerde farklı takılar alır.

a) N. sg. -e, G. sg. -es takısı alan femininum isimler acc. sg. da -en abl. sg. da -e takısı alırlar.

Örneğin: aloe, -es f. sarısabır (bitki)

b) N. g. -es, G. sg. -ac takısı alan masculinum isimler acc. Sg.'da -en veya -am abl. sg.'da -c veya -a takısı alırlar. Örneğin: diabetes -ae m. şeker hastalığı, a cites -ae m. asit.

Gcnctivus un kullanılışı: Türkçe'deki isim tamlamalar hem yalın hal (gül goncası) hem de -in hali (gülün goncası) ile yapıldığı halde, Latince tamlamalarda her zaman genetivus hali (gcmma rosae) kullanılır. Örneğin:

6

gül goncası (gülün goncası) gemma rosae; gemma (gonca), -ae f. rosa (gül), -ae f.

gül suyu (gülün suyu) aqu rosae; aqua, -ae f. (su)

Tamlamada (veya isim takımında) yalın halde bulunan ve yardımcı

formda -in eki alan tamlayan Latince'de G. halindedir ve genelJikle arkada bulunur.

Miktar göstermek için de G. hali kullanılır1 genellikle miktarı belirtilen maddeyi gösteren kelime önde. ölçü gösteren kelime ise arkada bulunur. Örneğin:

bir damla su (suyun bir damlası) aquac gutta

aqua -ae f.: su

gutta -ae f.: damla

a çekimine giren kelimeler:

vita, -ae f.: hayat

narura: tabiat

therapia: tedavi

vitamina: vitamin

medicina: tıbbi

anatomia: anatomi

m ntha: nane (bitki)

serra: testere

malva: hatmi (bitki)

scilla: adasoğanı (bitki)

gentiana: centiyane (bitki)

valcr1ana: kediotu (bitki)

yucca: avize ağacı (bitki)

tilia: ıhlamur (bitki)

amygdalus: badem (bitki)

ephedra: deniz üzümü (bitki)

flora: bitki örtüsü

familia: familya, aile

planta: bitki

hcrba: ot

stipula: kulakçık

1, mina: yaprak ayası

gemma: gonca

corol la: taç

anlhera: anter

glandula: algı tüyü

7

il. Grup (o çekimi)

Bu çekime giren isimler üç altgrupta toplanır.

A) Bu altgruba giren isimler N. sg' de -us, G. sg. 'de -i takısını alır ve masculinum'dur; ağaç isimleri ile carbasus, -i "gaz" ve bolus, -i, "kil" femininum' dur.

Örnek:

Sg. N. succus usare (isim tamlamasında: usaresi)

G. succi usarenin (usaresinjn)

D. succo usareye (usaresi ne)

Acc. succunı usareyi (usaresini)

Abl. succo usarede(n) [usaresinde(n)]

Pi. N. succi usareler (usareleri)

G. succarum usarelerin (usarelerinin)

D. succis usa relere (usare] erine)

Acc. succos usareleri (usarelerini)

Abl. succis usarelerde(n) [ usarelerinde(n)]

İsim gövdesi: succ- Sözlük şekli : succus, -i m.

B) Gövdesi -r ile bitenler: N. sg'de takı almaz, bazı kelimelerde N. sg'de v harfinin önüne bir -e harfi girer. Diğer hal takılan önceki grupta olduğu gibidir. Bu çok küçük gruba giren isimler de masculinum'dur.

Örnek:

Sg. N.

G.

D.

İsim gövdesi: agr-

ager tarla

agri tarı anın

agro tarlaya

(tarlası)

(tarlasının)

(tarlasına) v.s.

Sözlük şekli: ager, agri m.

C) Bu alt gruba gin;n isimler N. sg'dc -um, G. sg.'de -i takısını alır ve neutrum' dur.

8

Örnek:

Sg. N. folium y prak (yaprağı)

o. folii yaprağın (yaprağının)

D. folio yaprağa (yaprağ111a)

Acc. folium yaprağı (yaprağını)

Abl. folio yaprakta(n) [yaprağında(n)]

Pt. N. folia yapraklar (yaprakları)

o. foliorum yaprakların (yapraklarının)

D. foliis yaprak) ara (yaprakları na)

Acc. folia yapraklan (yapraklarını)

AbL foliis yapraklarda(n) [yapraklarında(n)]

İsim gövdesi: foli- Sözlük şekli: folium, -i n.

Kural: Neutrum isimlerin Acc. hali, bütün çekimlerde, N. halinin aynıdır ve p1. 'da her zaman -a takısını alır.

İsim tamlaması örnekleri:

lignum, -i. odun. acetum, -i n. sirke:

aceturn ligni: odun sirke i (odunun sirkesi)

belladonna. -ae f. belladon. folium, -in. yaprak:

folia belladonnae: belladon yaprakları (bdladonun yaprakları)

A altgrubuna giren keJimclcr:

medicus, -i m.: doktor

annus: bir yıllık

autumnus: sonbahar

typus: tip, örnek

succus/sucu : usare

petiolus: yaprak apı

stylus: stilu · (di i organın bir kı mı)

pappu : papus

bulbu : bulbu , toprak altı soğanı

angulus: köşe

racenıus: salkım

corymbus: koremb

scapus: skapus

fungu : mantar

thymu : kekik (bitki)

eucalyplus f.: ökaliptus (bitki)

F.2

o çekiminin C altgrubuna giren isimler:

oleum: yağ

vaselinum: vazelin

lanolinuın: lanolin

hilum: hilum (göbek)

cambium: kambiyum (kök ve gövdede ikinci büyümeyi yapan doku)

folium: yaprak

capitulum: başcık

receptaculuın: reseptakulum (çiçek tablası)

111. Grup (üçüncü çekim)

Iabellum: dudak

petalum: petal (taç yaprağı)

sepalum: sepal

tepalum: tepal

filarnentum: fılament

pistillum: pisti!

carpellum: karpel

amylurn: nişasta

opium: afyon

penicillinum: penisilin

9

Bu gruba giren isimlerde N. sg.' in yapılışı için kesin bir kural yoktur. N. sg. şeklinin bilinmesj, cinsin saptanmasına yarar diğer ha11eri yapabilmek için zorunlu olan G. sg. şeklinin bilinmesidir.

Bu gruptaki G. sg. takısı daima -is'tir. Bu takı kaldırılarak ismin gövdesi elde edilir ki, buna aşağıdaki tabloda gösterilen takılar eklenerek diğer hallere geçilir.

N.

G.

D.

g.

-is (-ios, -eos)

-ı

Pi.

(m.f.) -es, (n.) -a(ia)

-um (-ium)

-ibus

Acc. (m.f.) -em (-im -in; -a), (n.)=N. = N.

Abl. -e (-i) = D.

Üçüncü çekimdeki isimler, çoğunlukla N. sg. ve G. sg'deki şekillerine ve cinslerine göre, birkaç altgrupta toplanabilir. Çekim bakımından en önemli fark, yukarıdaki tabloda da görüldüğü gibi, masculinum ve femininum isimler ile neutrum i imler ara ındadır.

10

Örnekler:

isim gövdeleri: liquor-. region- Sözlük şekilleri: Jiquor,-oris m.; regio,-onis f.

A grubu C grubu

Sg. N. liquor çözelti regio bölge

G. liquoris çözeltinin regionis bölgenin

D. liquoıi çözelıtiye regioni bölgeye

Acc. liquorem çözeltiyi regionem bölgeyi

Abl. liquore çözeltide(n) regione bölgede(n)

Pi. N. liquores çözeltiler regiones bölgeler

G. liquorum çözeltilerin regionum bölgelerin

D. liquoribus çözelti ere regionibus bölgelere

Acc. liquores çözeltileri regiones bölgeleri

Abl. liquoribus çözeltilerde(n) regionibus bölgelerde(n)

Ç grubu G grubu

İsim gövdeleri: radic- class- özlük şek'lleri: radix,-icis f.~ classis,-is f.

Sg. radix kök classis sınıf

G. radicis kökün classis sınıfın

D. radici köke classi sınıfa

Acc. radicem kökü classem sınıfı

Abl. radice kökte n) classe sınıfta(n)

Pi. N. radices kökler classes sınıflar

G. radicum köklerin clas iuın sınıfların

D. radicibu köklere classibus sınıflara

Acc. radice k'"kleri ela s s sınıfları

Abl. nıdicibus kökl rde(n) clas ibus sındlarda(n)

11

Altgruplar

A) N. sg.'i -or G. sg.'i -oris ile biten isimler bu gruba girer ve bunlar m.'dir.

istisna: arbor, -oris f. "ağaç".

Örnekler: di latator: genişletici

tumor: tümör

liquor: likör, çözelti

odor: koku

B) N. sg.'i -er, G. sg.'i -eris ile biten isimler. Bunların bazıları m., bazıları da n.'dur.

Örnekler: papaver, -eris n.: haşhaş (bitki)

piper, -eris n.: biber (bitki)

zingiber, -eris n.: zencefil (bitki)

ver, veris -: ilkbahar

C) N. sg. biçimi -o ile biten isimler bu gruba girer. Bunlardan N. sg. ve G. sg. biçimleri -do, -dinis, -go, -ginis, -io, -ionis olanlar f., diğerleri ise m.'dur.

İstisna: ordo, -inis rn. "takım'' papHio, -onis m. "kelebek"; tendo, -inis m. "kiriş"; turio, -onis m. ''yeni açılmış tomurcuk"; caro, carnis f. "et".

Örnekler: extractio, -onis f.: tüketme

suspensio, -onis f.: süspansiyon

emulsio, -onis f.: emülsiyon

carbo, -onis m.: kömür

Ç) N. sg.'de -x ile biten isimler bu gruba girer ve genellikle f. olup -x, -xy, -ynx ile biten isimlere thorax, -acis "göğüs kafesi, toraks' m. 'dur.

Örnekler: radix. -icis f.: kök

pix, picis f.: katran

cortex, -icis m.: kabuk

latex, -icis m.: süt borusu

D) N. sg. de -as ile biten isimler. Bunlar genellikle f., yalnız kimyasal terimler m.'dur.

Örnekler: varietas, -atis f.: çeşitlilik, varyete

summitatcs, -um f.: dal uçları

sterilitas, -atis f.: steril

aestas, -atis f.: yaz

E) N. sg' i se siz bir harften sonra -s ile biten isimler. Bunlar genellikle f., bazı lan da m.' dur.

Örnekler: glans glandis f.: botanikte palamut

pars, partis f.: kısım

fons, fontis m.: memba kaynak

dens, dentis m.: diş

12

F) N. sg.'i -es veya -is ile biten ve G. sg.'deki hece adedi N. tekinden bir fazla olan isimler. Bunlardan -is, -idis ve -is -iti ile biten isimler f. diğerleri m.'dur. İstisna: lapis,-idis 'taş" ve -is, -itis ile biten kimyasal terimler de m.'dur.

Örnekler: stipes. stipitis m. f.: sap

iris, -idis f.: süsen (bitki)

paries parietis m.: duvar

epidermis. -idis f.: epiderma

G) N. sg.'i -es veya -is ile biten e G. sg'deki hece adedi N. tekine eşit olan isimler. Bunlar genellikle f. bazıları da m.' dur. Bu grupta G. Pl. takısı

-ium'dur.

Örnekler: epes, -is f.: çit

orbis, -is m.: daire

ensis, -is m.: kılıç

axis. -is f.: eksen

collis, -is m.: tepe

canali , -is m.: kanal

G) . sg ve G. sg. halleri -us, -eri · -us -ori ; -men -minis; -ma, -matis ile biten isimler. Bu gruba giren isimler n:dur.

Örnekler: genus. -eris n.: cins corpus, -oris n.: vücut, cisim

rhizorna, -atis n.: rizom ystema, -atis n.: sistem

stigma, -atis n.: stigma stoma, -atis n.: stoma

H) Bu gruba giren isimler bl. sg.'de -i, . Pl.'da -ia, G. Pl.'dc -ium takılarını alır ve bunlar da n.'dur.

Örnekler: mare, mari n.: deniz rcte -is n.: ağ

ani mal. -ali n.: hay an calcar, -aris n.: mahmuz

1) Gruplara girmeyen m., f. ve n. isimler.

Örnekler: lichen, lichenis m.: liken

flos floris m.: çiç k

IV. Grup (u çekimi)

ren. rcnis m.: böbrek

palu , paludi f.: bataklık

Bu gruba giren i imler . sg. c g.'dc -u takısını alır ve masculinum'dur; manus, -u f. .. l ·• a us. -us f. "iğn '', domu , -us f. 11ev", qucrcu , -us 'meşe'' i e ağaç oldu'lu için) fcrnininum'dur.

İsim gövdesi: fruct­

Örnek:

Sg. N. fructus

G. fructus

D. fructui

Acc. fructum

Abl. fructu

Pl. N. fructus

G. fructuum

D. fructibus

Acc. fructus

Abl. fructibus

13

Sözlük şekli: fructus, -us m.

meyve

meyvenin

meyveye

meyveyi

rneyvede(n)

meyveler

meyvelerin

meyvelere

meyvıeleri

meyvelerde(n)

Neutrum isimlerden oluşan çok küçük bir grup Sg. N. D. Acc. hallerinde -u, Pi. N. Acc. hallerinde de -ua t.: kılarını alır. Diğer haller fructus'ta olduğu gibi yapılır.

Örnekler: cornu. -us n. ·'boynuz"

u çekimine giren maskulin isimler:

apparatu , us m.: cihaz

spiritus: alkol

potu : içecek

haustus: içilecek ilaç

arcus: yay, kavis

ductus: kanal

proc ssus: çıkıntı

gustus: tat duyu u

auditus: işitme duyusu

tatus: hal, vaziyet

a pectus: görlinüş

genu, -us n. ''diz"

14

pulsus: nabız

fetus: embriyo

casus: hal

relapsus: tekrarlamak (hastalık)

ictus: felç

abcessus: abse

V. Grup (e çekimi)

Bu gruba giren isimler . g.'de -e , G. sg.'de -ei takılarını alır ve femininum dur. Yalnız dies diei 'gün· ve meridies, -ei 'öğle" masculinum'dur.

Sözlük şekli: species -ei f.

Örnek:

Sg. species tür

G. speciei türün

D. speciei türe

Acc. speciem f"rü

Abl. specie türde(n)

Bu gruba giren bazı isimler:

dies, -ei m.: gün

facies -ei f.: yüz. surat

caries -ei f.: çürüme, di çürüm

materie -ei f.: madde

Küçüklük gö teren içtakılı i imler

Pi. N. species türler

G. specierum türlerin

D. specicbus türlere

Acc. specics türleri

Abl. speciebus türlerde(n)

res, -ei f.: şey

glacies, -ei f.: buz

scabie , -ei f.: uyuz

Latince'de gen ilikle isim g .. v c i dc7i m den eklenen -ol-, -ul- ve bazen de -el- içtakıları Türkçe· d -cik -cık. -cuk takı tarı gibi çoğunlukla bir şeyin küçüldüğünü 'fade eder.

15

a veya o çekim grubundaki bir isimden türetilen içtakılı yeni isimde cins ve çekim bakımından bir değişiklik görülmez; halbuki III. IV. ve V. isim gruplarına giren bir isimden türetilen ve küçüklük gösteren içtakılı yeni ismin cinsi aynı kaldığı halde grubu değişerek, f. olduğu takdirde a çekim grubuna, m. veyan. olduğu takdirde de o çekiminin A veya C grubuna girer.

Örnekler:

arteri a, -ae f. arter arteriola, -ae f. küçük arter

bractea, -ae f. brakte brakteola, -ae f. küçük brakte, brakteol

siliqua, -ae f. silikva (botanikte) si licula, -ae f. küçük silikva (botanikte)

umbella, -ae f. şem iye (botanikte) umbellula, -ae f. küçük şemsiye (botanikte)

bulbus, -im soğan bulbulus, -i m. küçük soğan

calyx. -yci m. kalik calyculus, -i m. kliçük kaliks

radix, -ici f. kök radicula, -ae f. küçük kök

Bazen esas isim ile içtakı alan isim anlamca, hem büyüklük hem de biçim bakımından ayrılık gösterir.

lingua, -ae f. dil lingula, -ae f. dikik

ligula, -ae f. gramine yaprağında dil şeklinde çıkmtı

pluma, -ae f. tüy pJumula, -ae f. bitki embriyosunda gövde

locu -ı m. yer loculus, -i m. küçük boşluk, ovaryumun veya karpellerin gözlerinin her biri

ovum, -in. yumurta ovulum. -i n. ovül, tohum taslağı

Bazen de Mesleki Latince'de esas sözcük ile içtakı almış sözcük arasmda anlamca hiç bir ilişki yoktur.

forma, -ac f.

clavis, is f.

biçim

anahtar

formula, -ae f. formül

clavicula, -ae f. köprücük kemiği

16

Küçüklük gösteren içtakıh isimlerden bazılannın yalnız takılı şekilleri

kullanılır takısız şekilleri kullanılmaz.

capsula, -ae f. kapsül pilula -ae f. hap

cellula, -ae f. hücre petiolus, -i m. yaprak sapı, petiyol

cupula -ae f. kubbe. kadeh scrupulu . -i m. ufacık parça

YER GÖSTERE ÖZEL İSİ ILER

Latince yazılmış botanik kitaplarında bitkilerin yayıhş alanlan, eski Latince bölge isimleri ile gösterilmiştir. Bu konuda botanikle ilgili Latince kitaplarında tarih atlaslanndan ve coğrafya sözlüklerinden geniş ölçüde yararlanılabilir.

Yer gösteren isimler Latince de büyük harfle yazılır. Eski Anadolu'daki bölgelerin isimleri ve Latince yaz lmış botanik kitaplarında kabul edilen sınırlan şöyledir:

Armenia

Bithynia

Caria

Galatia

/onia

Lycaonica

Lycia

Lydia

Mysia

Pwnphylia

Plırygia

Pisidia

(Türkiye mırlar içindeki kısmı) Kars-Erzurum-Tunceli-Elazığ-Diyarbaktr-Siirt-Bitlis-Van bölgesi

Bursa-İzmit-Bolu·Z nguldak bölgesi

Muğla-Aydın çevre i

Ankara ve çevresi

Gediz nehri ile Bodrum arasında İzmir- "ke çevresi

Konya ve çevresi

Fethiye ile ntalya arasında kalan yarımada

Manisa-E me çevr i

Çanakkale-Bahke ir bölgesi

Antalya- lany bölge i

Denizli- şak-Kütahya-E kişehir-Af yon çevresi

Güneyde Toroslar'a kadar Burdur-1 parla çevresi

Aman us

Taurus

111~ SIFAT

Hatay çevresi

Toros dağları

17

· Bir sıfatın görevi. yanında bulunduğu ismi nitelemektir. Nitelediği isimle ilgili olduğundan, Latince'de isimle beraber sıfat da çekilir.

Kural: 1. Bir sıfat, yanında bulunduğu isim ile beraber çekilir, yani ismin cinsine, haline ve sayısına (tekilli~-çoğulluk) uyar.

2. sıfat genel olarak isimden sonra gelir. Türkçe'ye çevirirken sıfat öne alınmalıdır.

Sıfatlar çekim bakımından 2 gruba ayrılır:

1. Grup: l. ve Il. isim grubunun takılarını alan sıfatlar,

il. Grup: Genellikle III. isim grubunun takılarını alan sıfatlardır.

Sıfatlar gövde yapısı bakımından da 3 gruba ayrılabilirler:

a) Yalın sıfatlar: Esas gövdelerine doğrudan doğruya hal takısı alan sıfatlar.

b) İçtakıb ıfatlar: ismin ve nadiren yalın sıfatın veya fiilin gövdesine bir içtakı eklenmesinden sonra hal takısı alan sıfatlardır. İsim, yalın sıfat ve fiil gövdesi ile içtakının anlamları biliniyorsa meydana gelen sıfatın anlamı da, genellikle tahmin edilebilir,

c) Bileşik sıfatlar: Gövdesi iki kelimeden oluşan sıfatlar.

1. Gruba giren sıfatlar

Bunlar. 1. ve IJ. isim grubu'nun takılarını alır. bu gruba giren bir sıfat

a. Masculinum isimler yanında o çekiminin A (nadiren B) grubunda geçen takıları ahr, yani succus (nadiren ager, puer) gibi çekilir.

b. Femininum isimler yanında a çekiminde geçen takıları alır, yani gemma gibi çekilir.

c. Ncutnım isimler yanında o çekiminin C grubunda geçen takıları alır yani folium gibi çekilir.

18

Örnekler:

Gövdesi magn- olan sıfat (sözlük şekli: magnus,-a,-um "büyük") şu

şekilde çekilir.

m.isimler yanında f.isimler yanında o.isimler yanında

Sg. N. magnus magna magnum

G. magni magnae magni

D. magno magnae magno

Acc. magnum magnam magnum

Abl. magno magna magno

Pi. N. magni magnac magna

G. magnorum magnarum magnorum

D. magnis magnis magnis

Acc. magno magnas magna

Abl. magni magnis magnis

Gövdesi nigr- olan sıfat (sözlük ekli: niger, nigra, nignıın "siyah") şu şekilde çekilir:

Sg. N.

G.

niger

nigri

nigra

nigrac

nigrum

nigri

Diğer haller de magnus, -a, -um'da olduğu gibi yapılır, yani fark sadece N. Sg. m.'dadır.

a. Birinci gruba giren nfatlann ma culinum i imler ile beraber çekimi

hortus, -i m. bahçe; magmıs, -a, -um büyük

Sg. N. hortu magnus büyük bahçe

G. horti magni büyük bahçenin

D. horto magno büyük bahçeye

Acc. hortum rnagnum büyük bahçeyi

Abl. horto magno büyük bahçcdc(n)

19

Pi. N. horti magni büyük bahçeler

o. hortorum magnorum büyük bahçelerin

D. hortis magnis büyük bahçelere

Acc. hortos magnos büyük bahçeleri

Abl. hortis magnis büyük bahçelerde(n)

b. Birinci gruba giren sıfatların femininum isimlerle beraber çekimi

spatha, -ae f. spata; magnus, -a, -um büyük

Sg. N. spatha magna büyük spata

o. spathae magnae büyük spatanın

D. spathae magnae büyük spataya

Acc. spatham magnam büyük spatayı

Abl. spatha magna büyük spatada(n)

Pl. N. spathac magnae büyük spatalar

o. spatharum magnarum büyük spataların

D. spathis magnis büyük spatalara

Acc. spathas magnas büyük spataları

AbL spathis magnis büyük spatalarda(n)

c. Birinci gruba giren ıfatlarrn neutrum isimlerle beraber çekimi

folium, -in. yaprak; magnus, -a, -um büyük

Sg. N. folium magnum büyük yaprak

G. folii magni büyük yaprağın

D. folio magno büyük yaprağa

Acc. fol ium magnuın büyük yaprağı

AbJ. folio magno büyük yaprakta(n)

Pi. N. folia magnae büyük yapraklar

o. foliorum magnorum büyük yaprakların

20

D.

Acc.

Abl.

fo1iis magnis

folia magna

foliis magni

büyük yapraklara

büyük yaprakları

büyük yapraklarda(n)

Birinci gruba giren sıfatlar. m. isimler yanında o çekiminin A (veya nadiren B) grubunda geçen takı lan alır.

A. Masculinum isimler yanında o çekiminin A grubunda geçen takıları alan sıfatlar gövde yapısı bakıIDJndan a ağıdaki şekilde sınıflandırılabilir:

a. Yahn sıfatlar: Gövdesine doğrudan doğruya hal takısı alan sıfatlardır.

magnus -a, -um: büyük

excelcus, -a -um: yüksek

longus, -a. -um: uzun

multu , -a, -um: çok

veru , -a. -um: doğal

parvus, -a, -um: küçük

siccus, -a, -um: kuru

crudus, -a, -um: ham

b. İç takılı sıfatlar: Gövdey iç takı ilavesindcn sonra hal takısı alan sıfatlardır. Latince'de çok fazla rastlanan iç takılar ıfatlara genellikle belirli bir anlam verirler e de kurallara uymayan anlamdaki kelimelerin sayısı hiç te az değildir.

İç takılı ıfatlar birkaç alt grupta toplanabilir:

l. -aceus -a, -um: benz rlik gö terir. örneğin herbaceu , -a, -um (herba, -ac f.):

otsu

foliaceus (folium. -i n.): yapraksı

olivaceus (oliva, -ae f.): zeytuni

violaceus (viola, -ae f.): menekşe renginde

vitaceu (vitis, -is f.): üzüme benzer

Anlamca yukarıdaki kurala doğrudan doğruya uymayan sıfatlar <la vardır.

amylaceus (amylum, -i n.): nişa ta i eren

oleraceus (olu , -eris n.): sebz y b 'nzer: ebze olarak yetiştirilen

2. -aeu , -a -um: yer gö ter n ıfat !ar

europaeu : A rupalı

3. -anus -a. -um: durum ve ilgi gö tcrir.

montamıs (mon . nıonti nı.): dağlard bulunan

humanu (hon10, -ini . m. : in an il ilgili

4. -arius, -a, -um: genellikle ilgi gösterir.

örneğin agrarius, -a -um (ager, agri m.): tarla ile ilgili, tarlalarda yetişen

arenarius (arena, -ae f.): kum ile ilgili, kumlu toprakta yetişen

veterinarius: veteriner, baytarlık ile ilgili

5. -aticus, -a, -um: yetişme yerini gösterir.

silvaticus/sylvaticus (silva, -ae f.): ormanda yetişen

aquaticus (aqua, -ae f.): suda yetişen

21

6. -atus -a, -um: benzerlik, içerme, ait olma, ilişki ya da bir eylemin sonucunu belirtir.

stellatus (stella, -ae f. ): yıldızlı

lanatus (lana, -ae f.): yünlü

siccatus (siccare): kurutulmuş

7. -bundus, -a, -um: bir işi yapanı gösterir.

floribundus (flos noris m.): çiçeklenen

ridibun<lus (ridere): gülen

8. -cus -a, -um: renk, şekil ve kalite bakımından benzerlik veya kullanılan materyeli belirtir, örneğin vitreus, -a, -um (vitrum, -i n.): camdan yapılmış; arboreus, -a, -um (arbor, -oris f.): ağaç şeklinde.

cameus -a, -um (caro, camis m.): açık kırmızı

corneus -a, -um (cornu, -us n.): boynuzsu

niveus (nix, nivis f.): kar renginde

piceus (pix. picis f.): katran renginde

Anlamca yukarıdaki kurala doğrudan doğruya uymayan sıfatlar da vardır:

aereu. (aer, aeris m.): hava içeren

ccrcus (ccra, -ae f.): balmumundan yapılmış, balmumu içeren; renk ve koku bakımından balmumuna benzer.

9. -icius, -a -um ve -itiu , -a, -um: bir eylemin sonucunu ifade eder.

advcnticu (advenire): dışarıdan gelmiş, yabancı. normal dışı

22

insiticius: (meyva ağaçlarına) aşılanmış

10. -icus,-a.-um: ilgi ifade

diabeticus, -a -um (diabetes. -is m. : şeker hastalığı ile ilgili

aromaticus: aromatik technicus: teknik

domesticus (domus, -us f.): e cil boricus: borik, bor içeren

11. -idus, -a, -um: bir hali ifade eder. örneğin humidus, -a, -um (humar, -oris m.): rutubetli

acidus: ekşi

aridus: kuru

nitidus; parlak

hybridus / hibridus: hibrid

12. -inus, -a, -um: ilgi. ilişki ya da hal. benzerlik veya biçim ifade eder. nervinus. -a, -um (nervus -i m.): sinirler ile ilgili, sinir teskin edici amygdalinus, -a -um (amygdala. -ae f. : bademe benzer

betulinus (betula, -ae f.): bet ula' ya benzer

cannabinus (cannabis. -is f.): cannabis'e benzer

uterinus (uteris, -i m.): uterusa benzer

vitellinus (vitellu , -i m.): yumurta ansına benzer

13. -orius, -a, -um: bir eylem ile ilgiy• gösterir.

masticatorius: çigneme (hareketi) ile ilgili

exploratorius (explorare : araştırma yapmak ile ilgili

14. -osus -a, -um: bolluk, çokluk, bir şeyce zerıginlik gösterir; birçok hallerde ise miktar kastedilmcyebilir. GranuJosus, -a, -um (granulum, -i n.): çok granüllü veya granüllü rarnosu • -a, -um (ramus, -i m.): çok dallı vinosus, -a -um (vinum -i n.): çok şarap içeren veya şarap 'çcren.

adip sus (adeps, adipis rn.): yağ i ren

farinosus (f arina. -ae f. : un i eren

angulosus (angulus, -i m.): çok köşeli

pulposus (pulpa, -ae f.): pulpa içeren

vesiculosus (ve icula. -ae f.): küçiık k >seciklcr içeren

Anlamca yukarıdaki kurala doğrudan doğruya uymayan sıfatlar <la vardır:

fruticosus (frutex, -ici m. : alı ş ·klind

bracteosus (bractea, -ae f.): brakteye benzer

globosus (globus, -i m.): küre şeklinde

23

c. Gövdesi iki sözcükten yapılmış bileşik sıfatlar: Bu sıfatlardaki ikinci sözcük birinci tarafından nitelenir. Öğrenciler için önemli 3 alt grup vardır.

1. -folius, -a, -um; -phyllus, -a, -um (Gr.) " ........... yapraklı" demektir.

Örnekler:

acutifolius, -a, -um (acutus, -a, -um): (yaprakları sivri olan) sivri yapraklı

quadrifolius, -a, -um (quattuor): dört yapraklı

aphyllus, -a, -um: yapraksız

micro-: küçük

pauci-: az

2. florus, -a, -um; -anthus, -a, -um: " ......... çiçekli" demektir.

Örnekler:

amentiflorus, -a, -um (amentum, -i n): (çiçekleri tırtıla benzer) tırtıl

çiçekli

dianthus. -a, -um (di-): iki çiçekli

pycnanthus. -a, -um (pync-): sık çiçekli

1ongi- (longus -a, -um): uzun

laxi- (laxus, -a -um): seyrek

tubuli- (tubulus, -i m.): tüpsü

sessili- (sessiJis, -e): sapsız

3. -ideus, -a, -um: " .......... şeklinde olan, benzer" demektir.

Örnekler:

cephaloideus, -a, -um (cephalo-): (baş şeklinde) başa benzer

conoideus, -a -um (conus, -im.): koniye benzer

ovoideus, -a, -um (ovum, -i n.): yumurtaya benzer

amygdaloideus: bademe benzer

Not: Grekçe'den gelen ~id- gövdesi "biçim" dernektir.

24

d. GrupJandınlmayan sıfatlar: Bu sıfatlar A alt grubundaki takıları ahr, fakat yukarıdaki grupların hiçbirine sokulmamıştır.

sectus, -a, -um: kesilmiş

fractus: kırılm1ş

diffusus: dağılmış, dağıtılmış, yayılmış

sativus: ekilen yetiştiril n

noctumus: gece ile ilgili

arrectus: dik

succulentus: etli

ustus: yanmış

superus: üstte olan

maturus: olgun

B. Masculinum isimler yanında o çekiminin B grubunda geçen takıları alan, yani ager veya puer gibi çekilen sıfatlar. nispeten az olduğundan

sınıflandırılmadan eritecektir. Yalnız burada1 gövdenin sonundaki r'nin önünde bulunan e harfinin bazı sıfatl· arda bütün biçimlerde, bazılarında ise sadece m. N. sg. biçiminde var olduğuna dikkat edilmelidir.

asper, -era -erum

tener, -era. -erum

liber, -era, -erum

dexter, -(e)ra, -(e)rum

ert. kaba. pürüzlü

ince. narin

serbe t. özgür

sağ tarafta olan

Birleşik sıfatlarda geçen -fer u . -fera, -ferum ve bazen -ger, -gera, -gerum ' .......... taşıyan."" ....... g tiren" demektir.

Örnekler:

somnifcr, -fora, -ferum (somnu , - m.): uyku getiren. uyutucu

sudorifer. -fera, -ferum _ udor.-ori m.): terletici

spiciger, -gera. -gerum ( pica, -ac f. : başak taşıyan

F=,3

25

il. Gruba giren sıfatlar

Bu gruba giren sıfatlar, Ill. isim grubunun hal takılannı, fakat Abl. sg' de -i, N. Pl. n.'da -ia ve G. Pl.'de -ium alır.

Bu sıfatlar N. sg.'delci takı sayısına göre üç bölüme ayrılır:

N. sg.'de 2 takı alan sıfatlar

N. sg.' de 3 takı alan sıfatlar

N. sg. 'de l takı alan sıfatlar

N. sg.' de 2 takı alan sıfatlar: N. sg. 'de m. ve f. için aynı, n. için ise farklı

takı gösterenler, örneğin m. f. isim yanında similis, n. isim yanında simile "benzer".

Sözlük şekli: siınilis, -e

m. f. isim yanında

Sg. N. si milis

G. si milis

D. si mili

Acc. simi lem

Abl. simili

Pi. N. similes

G. similium

D. similibus

Acc. similcs

Abl. similibus

n. isim yanında

simi le

si milis

si mili

si mile

si mili

similia

similium

similibus

similia

similibus

N. sg. de 3 takı alan sıfatlar: İki takı alan sıfatlar gibi çekilir fakat N.

sg. 'de üç cins için de farklı takı alırlar örneğin m. isim yanında acer, f. isim yanında acris. n. isim yanında acre "keskin". Bu sıfatlar sözlüğe kısaltma

yapılmadan alınır: acer, acris, acre.

26

m .isim yanında f. isim yanında o.isim yanında

Sg. N. acer acris acre

G. acıis acris acris

D. acri acri acri

Acc. acrem acrem acre

Abl. acri acri acri

Pl. N. acres acres acria

G. acrium acrium acrium

D. acribus acribus acribus

Acc. acre acres acria

Abl. acribus acribus acribus

Çekimde görüldüğü gibi 2 takılı sıfatlardan tek fark N. sg.'dedir.

N. sg. 'de l takı alan sıfatlar ve -ns ile biten partisipler (sıfat fiiller): Bu bölüme giren sıfatlann . sg. 'de m. f. n. cinsleri için bir tek şekil vardır, yalnız Acc. sg. ve . Acc. pl.'de cinsler bakımından fark görülür örneğin m. f. n. isim yanında simplex, G. sg. simplicis 'basit'.

Sözlük şekli: imple '-icis.

m.f. isim yanında n. isim yanında

Sg. simplex simplex

G. simlici imlids

D. sirnplici simplici

Acc. sirnplicem simplex

Abl. implici simplici

Pi. N. simplic simplicia

G. irnplicium sirnplicium

D. simplicibu simplicibus

Acc. simpli simplicia

Abl. simpli ibu simplicibus

27

Bu bölüme giren bazı örnekler:

Sözlük şekli: par, paris sapiens, -ntis repens, -ntis

eşit aklllı sürünen (sıfat fiil)

Sg. N. m. f. n. par sapiens re pens

G. paris sapientis repentis

D. parı sapienti repenti

v.s. v.s. v.s.

İki takı alan sıfatlar da gövde yapısı bakımından sınıflandırılabilir.

a. Yalın sıfatlar

gravis, -e: ağır levis: hafif

brevis: kısa mitis: ılıman, hafif

b. ic takılı sıfatlar: Bu sıfatlar da iç takılarına göre gruplandırılmıştır, fakat bu iç takıların anlamını kesin olarak saptamak, her zaman olası değildir.

centralis (centrum, -i n.): ortada bulunan

basalis (basis, -is f.): tabanda bulunan

arvensis (arvum, -i n.): tarlada bulunan

terminalis (terminus, -i m.):

sonda bulunan

marginalis (margo, -inis f.): kenarda bulunan

c. Bileşik sıfatlar: iki sözcükten yapılmış bileşik sıfatlarda geçen -formis, -e '\ ........ şeklinde" demektir: örneğin fıliformis, -e "iplik biçiminde, ipliksi" demektir.

Örnekler:

calcei- (calceus, -i m.): ayakkabı biçiminde

carini- (carina, -ae f.): kayık şeklinde

fungi- (fungus, -i m.): mantar biçiminde

Üç takı alan sıfatlar:

acer, acris acre: keskin

celer. ccleris, cclere: çabuk, hızlı

28

silvester, silvestris. silve tre (sil va. -ae f.): ormanda yetişen

Bir takı alan sıfatlar: Bu başlık altında toplanan sıfatlar temel sözcükleri bakımından çok değişiktir. Bunları iç yapılarına göre düzenlemek yerine takılanna göre sıralamanın öğrenci için daha yararlı olacağı düşünülmüştür.

fugax -acis: düşen veya bozulan

fallax, -acis: aldatıcı

simplex, -icis: basit

duplex, -icis: iki misli

-ides ve -odes ekleri ile de benzerlik anlatan bileşik sıfatlar yapılır:

aloides, -is: aloe ye benzer

fragaroides: fragaria·ya benzer

pinoides: pinus'a benzer

iridoides: iris'e benzer

Sıfat-fiiller (ortaçlar) ve gövdesi -nt eki ile biten sıfatlar:

Örnekler:

dilatans, -ntis: genişletici

repens: slirünen

frutescens: çalım ı

Sıfatların Üstünlük Der celeri

bulliens: kaynıyan, kaynar

natan : suyun yüzeyinde duran

pube cens: ince tüylü

Sıfat1arm şimdiye kadar gösterilen tem l şeklind n başka üstünlük ve en üstünlük şek11Ieri de vardır.

1- .. stünfük Derece i ( omparativu )

Üstünlük derecesi. s1fat gövde in . g.'de m. ve f. cinsler için -ior. n. cın t için de -ins eklenerek yapılır. ·· tlinlük derecesinde bulunan her sıfat,

isimlerin JII. grubu gibi ç kilir.

Örnekleri:

longus, -a, -um: uzun

sapien , -ntis: akıllı

longior (m. f.): daha uzun

apicntior, -iu : daha akıllı

Sg.

PL

m. ve f. isim yanında n. isim yanında

N. acrior acrius

G. acrioris acrioris

D. acriori acriori

Acc. acriorem acrius

Abl. acriore acriore

m. ve f. isim yanında n. isim yanında

N. acriores acriora

G. acriorum acrioruın

D. acrioribus acrioribus

Acc. acriores acriora

Abl. acrioribus acrioribus

Bazı sıfatlar eczacılıkta, yalnız üstünlük derecesinde kullanılırlar

Örneğin:

superior, -ius: (daha) üstte bulunan

inferior, -ius: (daha) altta bulunan

exterior, -ius: (daha) dışta bulunan

2 .. En Üstünlük Derecesi (Superlativus)

29

En üstünlük derecesinde bulunan bütün sıfatlar a ve o çekimlerine göre çekilir. Bunlar. sıfat gövdesi ile -us, -a, -um çekim takısı arasına giren ve en üstünlük durumunu belirten içtakı bakımından 3 gruba aynJabilir:

a. En üstünlük belirtisi olarak -issim- içtakısı alan sıfatlar. Bunlar çok fazla sayıdadır.

30

Örnekler:

longus -a, -um

sapiens -ntis

brevis, -e

longissimus, -a, -um: en uzun, çok uzun

sapientissimus. -a, -um: en akıllı, çok akıllı

bre issimus, -a, -um: en kısa, çok kısa

b. En üstünlük şekillerinde -errim- hecelerini içeren sıfatlar:

l. N.sg. m. şekli -r ile biten I. sıfat grubuna girenler

Örnek:

pulcher, pulchra, pulchrum pulcherrimus, -a, -um: en güzel, çok güzel

2. Gövdeleri -r ile biten ve II. sıfat bölümüne girenler:

Örnek:

acer, acris, acre acerrimus, -a -um: en keskin, çok keskin

c. -ilis ile biten ve en üstünlük şekillerinde -illim- hecelerini içeren sıfatlar şunlardır:

Örnekler:

facilis. -e

similis. -e

hurnilis, -e

facillimus, -a. -um: en kolay çok kolay

simillimu , -a. -um: en benzer, çok benzer

humillimus, -a. -um: en alçak, çok alçak

Dereceleri kurallara uymayan sıfatlar:

bonus. -a, -um: iyi melior, -ius: daha iyi optimus, -a, -um: en iyi

malus -a, -um: fena magnus, -a, -um: büyük

RE KL R

a1bus (beyaz): calcareu , candidu , gypscu

griseus (gri): caesitıs. murinus. schistaceus

niger (siyah): atratu , piceus pullus

fuscus (kahverengi): adiu , hcpaticus, ca taneu

Jutcus ( arı): alutaccu . croc ı , gilvu ·

viridis (yeşil): olivaceus, prasinus, smaragdinus, ch1oro­

caeruleus (mavi): azureus, glaucescens, g1aucus

ruber (kırmızı): corallinus, rubes, erythro-, sclareus

Renklerle ilgili diğer bazı terimler:

coloratus: renkli, boyanmış

discolor: alaca, çeşitli renkli; (yaprağın) iki yüzü değişik renkte olan

opacus: mat, donuk, apak

pallidus: sararmış, benzi atmış; soluk

YER GÖSTEREN SIFATLAR

31

Bitkiler isimlerini bazen yetiştikleri yer ve yöreden alırlar. (örneğin:

Digitalis trojana Cyclamen cilicicum). Bu sözcükler çoğunlukla yer gösteren isimlerden oluşturulmuş sıfatlardır ve Mesleki Latince'de hem küçük hem de büyük harfle başlıyabilir, fakat botanikte tür ismi olarak hep küçük harfle başlar.

Örnek:

Turcicus turcicus: Türk Türkiye ile ilgili, Türkiye'de yetişen, Türkiye'de bulunan, Türkiye'den gelen

Yer gösteren isimlerden oluşturulan sıfatların bir kısmı 1. grup sıfatlara, bir kısmı da Il. grup sıfatlara girer.

I. gruba giren sıfatlar: Bunlar genellikle şu ekleri alırlar.

-icus, -a, -um

cappadocicus. -a. -um: Cappadocia'da yetişen

caricus, -a, -um: Caria'da yetişen

-anu , -a, -um; -enus, -a -um; -inus, .. a, -um

trojanus~ -a, -um: eski Truva yakınlarında yetişen

alpinus ·a, -um: Alplerde yetişen

·(a)eu , -a -um· -ius, -a, ·um

europaeus, -a, -um: A vnıpa' da yetişen

32

lycius. -a, -um: Lycia' da yetişen

-iacus, -a, -um

armeniacus, -a, -um: Eski Erm nistan'da yetişen

syriacus -a, -um: Suriye' de yetişen

II. gruba giren yer sıfattan:

.. ensis .. e

halepensis, -e: Halep te yetişen

chinensis, -e: Çin de yeti en

SAYILAR

Mesleki Latince de sayılar genellikle sayıyla (Romen veya Arap sayısı) nadiren de sözcük halinde yaztlır.

1. Asri Sayılar (bir. iki. on, yüz gibi)

Sayılar. onluk dizilerdeki son iki sayı (8, 9) hariç, Türkçe' deki gibi yapılır (Örn. 25= viginti quinque, 36= triginta sex). Onluk dizilerin son iki sayısı ise kendisinden sonra gelen diziden 2 \'eya l çıkartmak suretiyle yapılar (örn. 38= duodequadraginta 59= undesexaginta).

2. Sıra ayılan (birinci. ikinci, onuncu gibi)

Sıra sayıları da I. gruptaki sıfatlar gibi çekilir ve sıfatlar gibi isimlerle beraber kullanılır .

• primus -a, -um, il. s cundu . -a. -um, HI. tertiu , -a. -um, iV. quartus, -a, -um, V. quintus. -a, -um, 1. sextu , -a. -um, VU. scplimus -a, -um, VIII. octavu , -a, -um, 1 . nonu . -a, -um. . decimu , -a, -um.

xı. undecims, -a, -um, il. duodecimu '-a -uın, 111. lertiu decimu -a, -um, 111. duode icesimus. -a. -um, 1 . undevicesimu , -a. -um, XX. vicesimus,

-a, -um.

X. tricesimus, -a, -um, . quadrag simu , -a, -um, L. quinquagcsimus, -a, -um, L . sexagesimus, -~, -um, L cptuagcsimus, -a, -um, LXXX. octogesimus, -a. -um, • nonage imu . - . -um.

C. cente imus -a. -um, • du ·ent imu , -a, -um. M. millesimus, -a, -um.

3. Sayı Zarfları (bir defa, iki defa gibi):

semel-bir defa

quater-dört defa

septies-yedi defa

decies-on defa

bis-iki defa

quinquies-beş defa

octies-sekiz defa

vicies-yirmi defa

SAYI BELİRTEN ÖRNEKLER

ter-üç defa

sexies-altı defa

novies-dokuz defa

33

Klasik Latince'den gelen bazı sözcük gövdeleriyle eski Grekçe'den gelen sözcük gövdelerinde kullanılan ve sayı belirten örnekler birbirinden farklıdır.

Örneğin. Lat. biflorus, -a -um "iki çiçekli"

Gr. d ianthus, -a, -um "iki çiçekli"

Latince'den Grekçe'den

gelen örnekler gelen örnekler

uni- mon(o)- bir, tek unidentatus

monanthu

2 bi(s)- di- iki(defa), çift bialatu

diantherus

3 tri- tri(ch )- ÜÇ tric lor

trigonusüç

Latince Grekçe

4 quadr(i/u)- tetr(a)- dört

5 quinqu(e)-

quinci pent(a)- beş

6 ex hex(a)- allı

7 scptem- hept(a)- yedi

8 cto- oct(a/o - sekiz

9 novem/n- cnne(a)- dokuz

tek dişli

tek çiçekli

iki kanatlı

iki anterli

üç renkli

köşeli

34

10 decem-

100 cent(i)-

1000 mille

semi- hemi-

esqui-

pauci- olig(o)-

mult(i)- pleio-

poly-

iV- ZARF

dec(a)- on

hekato(n)- yüz

chili(o)- bin

yarım semiapenu

hemi phaericus

birbuçuk e quipedali

az pau ispinu

oligocarpu

çok mu itan gulu

p ly tichu

yarı(m) açık

yarım küre şeklinde

birbuçuk ayak uzunluğunda

az dikenli

az meyveli

çok köşeli

çok ıralı

Zarflar föl ve sıfatları niteleyen ve çekilmeyen sözcüklerdir. Çoğunlukla sıfatlardan yapıldığt gibi diğer gövdelerden de türetilebilir ve hatta doğrudan doğruya kendisi zarf olan sözcükler de vardır.

Sıfatlardan yap lan zarflarda, zarfın aldığı ekler türediği sıfatın eklerinden farklıdır. Bir sıfattan türetilecek zarfm.

a) temel şekli

b) üstünlük derecesi

c) en üstünlük derece i olmak üz r~ 3 grupta toplanır.

a) Zarfın temel şekti:

· ~ I. grup sıfatlarda gövdeye -e takı

Örneğin:

35

Sıfat Sıfat Gövdesi Zarf Türk~e anlamı

1. grup sıfatlar purus,-a,-um pur- pure temiz (bir)şekilde

pulcher,pukhra, pulchr- pulchre güzel (bir)şekilde

İstisna: bonus,-a,-um ben- bene iyi (bir) şekilde

il. gruba girenlerde sıfatın gövdesine genellikle -iter takısı ve gövdesi -nt ile biten sıfatlara -er takısı eklenir.

Örneğin:

Sıfat Sıfat

Gövdesi Zarf

acriter sapienter

Türkçe anlamı

keskin(bir)şeki ide akı llı(bir)şekilde

il. grup acer ,acri s,acre acr-sıfatlar sapiens -ntis sapient-

istisna: facilis,-e facil-

b) Zarfın üstünlük derecesi

Sıfat

Gövdesi

purus,-a,-um pur-

acer, acris, acre acr-

İstisna:

bonus,-a,-um mel-

c) Zarfın en üstOnlük derecesi

Sıfat

Sıfat Gövdesi

purus,-a -um puri sim-

acer, acris, acrc acerrim-

facillis, -e focillim

facile

Zarf

purius

acrius

meli us

Zarf

purisime

acerrime

facillime

kolay(bir)şekilde

Türkçe anlamı

daha temiz şeki ide

daha keskin şekilde

daha iyi şekilde

Tiirk~e anlamı

en temiz şeki ide

en keskin şekilde

en kolay şekilde

36

Zarflara örnekler:

alternatim: almaşık olarak

cochleatim: tek tek kaşık halinde. kaşık kaşık

statim: hemen

demum: bazen

ibi: orada

nunc: şimdi

semper: daima v.s.

Bir cümlede kavramlar arasında anlam ve ilgi kurmaya yarıyan

kelimelerden edatlar. Avrupa dillerinde olduğu gibi, Latince'de de isim ile beraber kullanılır.

Bu sözcükler. bazen isme bir takı ekleyerek (-e, -a; -de, -da; -den, -dan) bazen bir edat kullanarak (dolayı, için. ile, göre) ve bazen da takı almış bir isim yardımıyla (etrafında, yanında) Türkçe· ye çevrilir.

Latince'de edatlarla beraber kullanılan isimler, edatına göre, ya Acc. veya Abl. takısı alır. Bu kuralın isti nalan da vardır, örneğin in edatı hazan Acc. bazan da Abl. takılarının çekim cetvellerinde gösterilen Türkçe anlamı dikkate alınmaz.

Ab1. ile bağlanan edatlar:

a,ab

cum

e,ex

in

pro

sine

-dan. -den

ile (beraber)

-den. i inden

-de (yer . içinde (yer. vakit)

için. ol rak kullanılan

- JZ. • iz, - UZ, - ÜZ

Acc. ile bağlanan edatlar:

ad

adversus

apud

circa

in

infra

in ter

intra

-e kadar (azami miktar, yer) yanın (da)

-e karşı, -e doğru

yanında

etrafında, takriben, yaklaşık olarak

içine

altında, -den az

arasın(d)a

için(d)e, etrafında

FARMASÖTİK BOTANİK İLE İLGİLİ LATİNCE SÖZCÜKLER

37

Farmasötik Botanik, kelime anlamı olarak eczacılık ile ilgili "bitki bilimi" demektir. Bu derste tıbbi, faydah, zehirli bitkiler bilimsel bir sistem içinde öğretilir. Bitkilerin adları, tanıtıcı özellikleri, yetiştiği yerler, tıbbi ve halk arasındaki kullanılışları bu dersin konusu içindedir. Bitkiler uluslararası bir ad ile tanınır ve bu dil Latince olarak kabul edilmiştir. Bu bölümde Farmasötik Botanik'te "ilaç ilkel maddesi olarak kullanılan bitkileri çeşitli yönlerden inceleyen bilim daJı" nda en çok geçen Latince kelime ve terimlerin Türkçe karşılıkları verilmiştir.

A

a, ab ahi.ile -den,-dan

a-, -sız

abnormis,-e anormal

acantha,-ac diken

acanthocarpu -a,-um meyveleri dikenli

acaulc ccns,-ntis gövdesiz

acauli , .. c gövdesiz

accr acri · ecre, keskin

38

-aceus,-a,-um benzerlik gösterir

acutifolius,-a,-um sivri yapraklı

acutus,-a,-um sivri

ad acc.ile, -e kadar. yanında, için

aestivalis -e yazın çiçek açan, yetişen.yaz ile ilgili

-aceus,-a -um yer gösterir

affinis,-e yakın. ilgili

ager, agri, tarla

agresti ,·e tarla ile ilgili

ala -ae kanat

alatus -a um kanath

albescens -ntis beyazımsı

albidus,-a,-um beyazımsı

albus -a -um beyaz

alpe tris -c Alpler' de yetişen

alternu -a,-um alteman, almaşık

altus -a -um yüksek

amentifloru -a -um tırtıl çiçekli

amplifolius,-a,-um geniş yaprakh

anemogamu -a -um rüzgarla tozlaşan

angulatu -a -um kö eli

anni ,-i yıl. sene

annuu -a -um bir yıllı ·. her ene çıkan

apex -ici uç. t pe

aphyllu ,-a -um yaprak ız

aqua ·c e su

aquaticus,-a,-um suyu seven, suda yetişen

aquifolius,-a,-um yaprakları bat1cı olan

arbor,-oris ağaç

arboreus,-a,-um ağaç şeklinde

arboretum, canlı ağaç koleksiyonu

arenarius,-a,-um kumlu toprakta yetişen

argentinus,-a,-um gümüş renginde

-arius,-a,-um ilgi belirtir

aromaticus, -a,-um aromatik, aromalı, güzel kokulu

arvensis,-e tarlalarda bulunan

-aticus,-a,-um yetişme yerini gösterir

-atus,-a -um benzerlik, ihtiva etme, özgü olmak

australis,-e güneyde bulunan

autumnalis,-c sonbahar ile ilgili sonbaharda çiçek açan

azureus,-a,-um mavi

B

babylonicus,-a -um BabiJ çevresinde yetişen

balcaııicus,-a -um Ba.lkanlar' da yetişen

balsamum,-i balsam

bicolor,-ori iki renkli

bienni -e iki senelik

bifolius -a,-um iki yapraklı

his iki defa

bi( )- iki, çift, iki defa, ikinci derecede

bractea -ac brakle,çiçek sapının tabanında bulunan yaprakçık

39

40

bracteatus -a,-um brakteli

bracteola,-ae brakteol

bulbiformis -e soğan şeklinde

byzantinus,-a -um İstanbul bölgesinde yetişen

c caesius,-a,-um gri mavi

caespitosus,-a -um çim gibi sık dizilmiş

calycinus,-a,-um kal iks 'e benzer

calyx,-ycis kaliks. çanak

campe ter -stris,- tre tarlalarda yetişen

candidus,-a,-um parlak beyaz

canescens,-ntis grimsi

caninus -a,-um sık sık rastlanan

capitatus,-a,-um baş şeklinde

capitulum,-i başçık

castaneus,-a -um kestane r ngi

cauca icus -a -um Kafka dağlarında yetişen

cauli ,-is gövde

cellula,-ae hücre

ccrcali -e hububat ' r n

chinen i -e Çin'd yeti n, in'e özgü

cineraceu .. !-um kül rengine bakan

cinereu ,-a,-um kü r n i

circulari ,-e daire eklinde

citrcllu -a -um s rım ı

•

F,4

citrinus,-a,-um limon sarısı

classis,-is sınıf

communis -e müşterek

conoideus,-a,-um koniye benzer

cordatus,-a,-um kalp şeklinde

coriaceus,-a,-um derimsi

creticus,-a,-um Girit'te yetişen

croceus,-a,-um safran rengi

crucifer,-fera, -ferum haç taşıyan

cryptogamus,-a,-um üreme organlan saklı olan, kriptogam

D

damascenus, -a, -um Şam yakınlarında yetişen

41

davisianus, -a -um Davis'e (Türkiye Florası'nın· yazarı, P.H.Davis) ait

decem, on

decies, on defa

decumbens ~ntis yatıcı, sürünücü

dehiscens -ntis açllan yarılan

dendroideus, -a, -um ağaca benziyen

dentatus, -a, -um dişli

describere, tarif etmek, tanımlamak

diacanthu -a, -um iki diken1i

dialypctalus, -a, -um ayrı petalli, petal1eri ayrı olan

dialyscpalu , -a -um ayn sepalli, sepalleri ayrı olan

Flora of Turkey and ıhc Easl Acgearı blands (Yol. l -1 1 ): TUrkiyc'nin bitki örtUsUnUn listesini oluşturan 1 J

ciltlik bir c cı

42

diandrus, -a, -um [iki erkekli] iki stamenli

diantherus -a, -um iki anterli

diantbus, -a, -um iki çiçekli. çift çiçekli

dicotyledoneus, -a -um iki kotiledonlu, çift çenekli, <likotil

dipetalus, -a, -um iki p talJi

diphyllus, -a, -um iki yapraklı

discolor, -oris alaca, çeşitli renkli; öz. yaprağın) iki yüzü değişik renkte olan

divisio, -onis bölüm

domesticus -a, -um [ev ile ilgili] bahçede yetiştirilen, bostan bitkisi olarak yetiştirilen

E

ecbinatus -a, -um [kirpi gibi dikenliJ sert kıl veya diiz dikenlerle kaplı

echinus -i kirpi

edulis -e yenir, yenilebilir

ellipsoide -is elips şeklinde

endocarpium -im yve kabuğunun iç tabaka ı, endokarp

ensifoliu a -um yaprakları kılıç biçiminde

ensiformis -e kılıç şeklinde oldukça düz, tepesi sivri)

-ensis, -e yer gösterir

-enus, -a, -um yer gösterir

epicalyx -yci kalik 'in üstünde bulunan tabaka

epigynus, -a, -um ovaryumun ü tünde bulunan

epiphyllu , -a -um yaprak ii tün c bulunan veya yetişen

curopaeu -a, .. um ·rupa'<la y ti n

·cus .. a -um renk, şekil. knlic ba · ıınrndan benzerlik gösterir

F

facialis,-e yüz ile ilgili

facies,-ei yüz, çehre, surat; yüzey

falciformis, -e orak şeklinde, oraksı

farfara,-ae unla kaplı gibi

ferrugineus, -a, -um pas rengi

fertilis, -e verimli fertil

filamentum, -i fılament. stamenin sap kısmı

fili form is, -e iplik şek] inde

fistulosus, -a, -um boru şeklinde

flavescens, -ntis sarımsı

flora, -ae flora, bir bölgede yetişen bitkiler

floralis, -e çiçeğe ait

floridus, -a,-um çok çiçekli

flos, floris, çiçek

foetidu ,-a,-um fena kokulu

foliaccus,-a,-um yaprağa benzer

foliari -c yaprak ile ilgili, yapraksı, yaprağa benzer

folium,-i yaprak

fragariodes -is çilek bitkisine benzer

fragrans,-ntis güzel kokulu

fructu ,-us meyva

frute ·cen -ntis çalımsı

fruticans,-ntis çalımsı

fu catu ,-a,-um kahverengi

43

44

G

gemma,-ae gonca, dal tomurcuğu

gemmifer -fera.-ferum gonca dal tomurcuğu taşıyan

genus,-eris cins (sistematik)

-ger,-gera,-gerum taşıyan, getiren

glandula -ae salgı tüyti, gudde

glandularis -e gudde ile ilgili

globosus -a -um küre şeklinde

glomeratus -a -um yumak şeklinde, yumakJaşmış

graminosus,-a,-um çok otlu

granulari -e granüle şeklinde

granulosus -a,-um çok granüllü

graveolens,-ntis çok kokulu

gummi zamk

gummo us -a,-um zamk içeren, zamklı

gymno permus.-a,-um tohumlan açıkta olan

H

halepensis,-e Halep yakınlarında yetişen

hederaceu ,-a,-um arm ıga benz r

hemispbaera -ae yanmküre

herba -ae ot

heterophyllu -a -um çe itli yapr kit

homogenu ,-a.-um kökeni aynı 1 n, homogen, homojen

hunıili ,-e alçak

i

-iacus -a,-um yer gösterir

irnrnaturus,-a,-um olgunlaşmamış, ham, olmamış

indurnentum,-i bitkiyi kaplıyan her türlü öıtü (örtü veya salgı tüyü )

L

lactifer,-fera,-ferum süt taşıyan

laınina,-ae yaprak ayası

lobulus,-i küçük lob

Joculus,-i küçük boşluk, ovaryumun veya karpellerin gözlerinin her biri

luteus,-a -um sarı

Lycaonia -ae Konya ve dolayları

Lycia,-ae Fethiye ile Antalya arasında kalan yarımada

Lydia,-ae Manisa-Eşme çevresi

M

macrocarpus,-a,-um büyük meyveli

macrocephalus -a,-um büyük başlı

magnus -a -um büyük

maritimus,-a,-um denizde veya deniz kenarında bulunan

membranaceus -a,-um zarımsı, ince yarı geçirgen dokulu

micranthu ·,-a,-um küçük çiçekli

microcarpus -a,-um küçük meyveli

microphyllus,-a,-um ufak yapraklı

monanthu ,-a,-unı tek çiçekli

monocephalu ,-a,-um tek başlı

45

46

monocotyledonous,-a.-um tek kotiledonlu, tek çenekli, monokotil

monogynus,-a,-um tek pistilli

monoicus,-a,-um tek evcikli, monoik

monophyllus -a,-um tek yapraklı

mons -montis dağ

montanus,-a,-um dağlarda bulunan

multiflorus -a,-um ço çiçekli

multifolius,-a.-um çok yaprakh

N

natura,-ae tabiat, doğal özellik

naturalis -e doğa ile ilgili. doğal

nectarium,-i nektaryum, balözü salgılayan gudde

nemoralis,-e orman ve korularda yetişen

niger, nigra. nigrum siyah

nivalis -e kar ile ilgili

nobilis -e asil soylu

nucleus,-i nucleus, çekirdek

o obcordatu -a.-um ter kalp klinde

obdeltatu -a,-um ter d ita · inde

obovatu -a,-um ters yumurta şeklinde. ters oval, bovat

octavus -a,-um sekizinci

octie , sekiz defa

octoginta, eks n

odoratus,-a,-um güzel kokulu

-odorus,-a,-um kokulu

oleaceus,-a -um yağa benzer, yağlı

oleraceus -a,-um sebzeye benzer, sebze olarak yetiştirilen

olivaceus,-a -um zeytuni, zeytin yeşili

olivaris, -e zeytin ile ilgili

orientalis,-e doğuda bulunan

ovalis,-e oval, yumurta şeklinde

ovatus,-a,-um ovat, yumurta şeklinde

p

palmatus,-a,-um el şeklinde

palustris,-e bataklıkta yetişen

pamphylicus,-a,-um Pamphylia da yetişen

papaver,-eris n. haşhaş

pap~lagonicus,-a -um Paphlagonia' da yetişen

pentanthus,-a,-um beş çiçekli

peotapbyllus,-a,-um beş yapraklı

penta epalus -a,-um beş sepalli

pcrforatum -a,-um delinmiş, çok delikli

petiolu ,-i sap, yaprak sapı

phanerogamu ,-a -um açık tohumlu, fanerogam

-phyllu , .. a,-um .. .. yapraklı

plumosus,-a -um tüylü

polyanthu ,-a -um çok çiçekli

polyınorphus -a,-um çok şekilli

47

48

polypetalus -a -um çok petalli

pratensis,-e çayırlarda yetişen

primus,-a,-um ilk birinci

pubiger -gera -gerum tüy t şıyan

purpureus -a -um erguvani

purus,-a,-um temiz saf. sade

Q

quadrangularis,-e dört köşeli

quadr(i)-, dört

quartus -a -um dördüncü

quarter, dört ez

R

racemosus -a,-um rasem ş klinde

racemes -i m. salkım rasemus

radicula -ae kök ük

radix -icis kök

ramosus -a,-um dalh

ramus -i dal

rhizoma -atis rizom. kö 'Sap. t prakaltı gövde i

ro aceu -a,-um gül nzer. p m

roseus -a,-um gü p mbesi

ruber rubra, rubrum, ktrmızı

rupe tri -e kaya ard yeti n

s sativus -a,-um ekilen, yetiştirilen

saxatilis,-e kayalarda yetişen

saxum,-i kaya

scaber, scabra, scabrum keskin; pürüzlü, düz olmayan; sert

schizocarpus,-a,-um meyvesi ayrılan

secundus,-a -um ikinci; izleyen

semi-, yarım

semioifer,-fera,-ferum tohum taşıyan

sempervivus -a,-um her zaman canlı olan

septies, yedi kez

septimus,-a -um yedinci

sex, altı

sexies, altı kez

scxtus,-a,-um altıncı

sibiricus,-a,-um Sibirya'da yetişen

silvaticu ,-a,-um ormanda yetişen

similis,-e benzer

sincnsi ,-e Çin' de yetişen

singulari -e tek

somnifer,-fera,-ferum uyku getiren, uyutucu

specie -ei tür

pcrmatophyta,-orum n. tohumlu bitkiler

spici 1er,-gera,-gerum başak taşıyan

uper .. , üstte, üstünde

ym-, syn- beraberJik gösterir

yriacu -a.-um uriye'de yetişen

49

50

T

Taurus -i Toros dağlan

terminalis -e uçta, sonda bulunan

tetrandrus -a, -um dört stam n 1 i

tetraphyllu -a,-um dört yapraklı

trojanus -a.-um e ki Truva yakınlarında y tişen

tropicus -a -um tropiklerde yetişen

Turcia,-ae Türkiye

turcicus -a -um Türkiye ile ilgili. Türkiye' de yetişen

u uliginosu -a.-um bataklıkta yeti n

umbella -ae şem iye

umbellifcr -f ra -f rum ş m iye ta ıyan

umbcllula~-a küçük m iye

unda -ae dalga

undatu ,-a,-um d lgalı

undecim onbir

unifloru -a,-um tekçi e li

unifoliu -a -um te · yapraklı

uniforrni -e t k killi

v vici yirmi kez

viol ceu ,-a,-um ın nek r ngin<lt;

ire cen · -nli. 'e itim. i

viridis,-e yeşil

viscidus,-a,-um zamklı, yapışkan

vitreus,-a,-um camdan yapılmış, cama benzer

KAYNAKLAR

51

• Altınayar, G., Bitki Bilimi Terimleri Sözlüğü, T.C. Bayındırlık ve İskan

Bakanlığı, Devlet Su Genel Müdürlüğü, DSİ Basım ve Foto-Film İşletme Müdürlüğü Matbaası, Ankara (1987).

• Baytop, A., Bitkilerin Bilimsel Adlarındaki Niteleyiciler ve Anlamları, İstanbul Üniversitesi, Eczacılık Fakültesi, Üniversite Yayın No. 3889, Eczacılık Fak. Yayın No. 69, İ.Ü. Basımevi ve Film Merkezi, İstanbul (1995).

• Baytop, A., İngilizce-Türkçe Botanik Kılavuzu, İstanbul Üniversitesi,

Eczacılık Fakülte i, Üniver ite Yayın No. 4058, Eczacılık Fak. Yayın No. 70, İ.Ü. Basımevi ve Film Merkezi, İstanbul (1998).

• Brunner, H., Tanker, N., Mesleki Latince, Ankara Üniversitesi, Eczacılık

Fakültesi Yayınları Sayı 63, Ankara Üniversite i Basımevi, Ankara (1988).

• W.T. Stcarn, Botanical Latin, Thomas Nelson Ltd, London (1966).

52

Bitkinin bir özelliğini yansıtan epitetlere örnekler

Çiçek rengi:

Taksonomik bir özelliği ile ilgili olarak:

Ono ma albo-ro eum Crataegus monogyna

53

Çiçek durumundaki çiçeklerin yoğun olması:

Arnebia densiflora Papaver cylindricum

Çiçeklerin gevşek olması:

Tüy1ü olması:

Epilobium hir. ·utum Orchis laxiflora

54

Yetiştiği bölgeden:

Hyacinthus orientalis Cousinia sivasica

55

Farmak:olojik etkisi olanlar:

Calendula officinalis

Me/issa officinalis

BÖLÜM2

ÖNEKLERVESONEKLER REÇETELER VE BİOKİMYA İLE

İLGİLİ TERİMLER

Prof. Dr. Nuriye AKEV Biokinıya Anabilim Dalı

57

58

ECZACILIK TEKMi OLOJİSİ iÇİN ÖNEMLİ OLAN ÖNEKLERVESONEKLER

A. LATİ CE DEN GELE LER

Ön ek

a,ab ad-ad versus alb(i/o)­allo­ante­auto­-cid circum com-, (con-, cor) de(des) di(s) ex-extra-hom(o)-in-

infra­inter­intra­iso­juxta ob-ped­per­poet(ic)­post­pro­prae-re-se-

Türkçe

-dan, -den (uzatma, uzak durum) -e kadar, yanında, yakınında -e karşı beyaz başka

önceden, ön kendi öldürücü etrafında

beraber, yanyana ayrılma. aşağıya doğru hareket birbirinden hareket (olum uzluk) dışarıya hareket yoksunluk dış

insan -de (yer). i inde, içe doğru har ket altında

arası

içinde eşit

h m n yanında ters, a ağıya, karşı ayak arasından

yapıda

-den sonra i in, olarak kullanılan evvel. öne . ör d geri. tchar ayn ima

sine -sız. -siz stat- dur. durdurma sub- (suc.suf. ug) sublinguali . ub::ıkut

Örnekler

abstract adherens, adrenal advers etki albumin, albinizm allosterik anterior otoanalizör bakterisid sirkumanalis cum(co-, col, kompoze, koagülasyon depresyon . dezenfektan disfonksiyon ekstraksiyon, edentatus ekstraselüler, ekstrasistol homo sapiens

injeksiyon infraruj interkostal inlramüsküler izomer, izotop juxtaglomerular obovatus pedikür perkolasyon hemopoetik post mortem provitamin prcmaturc, prenatal retroversus egregatus ine aqua

hem statik, bakteriostatik 1 .altında; 2.hcmcn hemen

super, supra trans-uro-

üstte, üstünde içinden, arasından idrar

B. GREKÇE'DEN GELENLER

a (n)­anüri acanth-

olumsuzluk, -sız

diken acro- uç. sivri aem-, haema(to)- kan ae~o)- hava aetio- neden alg-, -aJgia ağrı

amphi- etrafta, çift iki ana- yukarıya yukarıda

andr(os)- erkek, insan ang(e)(io)- damar anthrop(o)- insan ant(i)- karşı

antho- çiçek arthr(o)- eklem bi(o)- hayat brachy- kısa

brady- yavaş

card(io)- kalp carp-ca tha r­cephal­chlor(o)­chol-chori­chrom(ato)­chron(o)­dec(a)­derm(ato)­di-dia-diplo­dynam( o)-

meyve temiz baş

yeşil

safra ayrı, ayrılmış

renk vakit on deri iki, çift birbirinden. -den geçerek arada çift. iki misli kuvvet

59

suprarenalis, supernatant transfer, transaminaz ürobilin, ürokrom, üroloji

aseptik, anemi, anaerob,

brachyacanthus akromegali, akrodini anemi hematom,hemostatik aerob, aerofaji etiyoloji nevralji, analjezik amfiteatr, amfibi analiz androfobi, androjen anj i yokard i yogra fi antropoloji, antropoid antibiyotik,antipati,antipod antoloji, polianthus artrit bioloji, simbioz brakisefal bradikardi kardiyotonik karpel katartik (müshil) ansefalit, makrosefal klorofil kolik asid, kolesterol koripetal kromofor, kromatografı kronometre,kronofarmakoloji dekatlon epiderm, dermatoloji dipeptid, disakkarid, dializ, diafram diabet diploid. diploma dinamik, dinamit

60

dys-ecto-em-, en­endo-epi-, eph­eu­erythr(o)­exo­gast(e)r­gen-(G ve L) gloss(o)­glyc(o)­graph­gymno­gyn(aeco)­hemi­hetero­hidr(ot)-? hippo-histo-holo­homo-(io)­hydr(o)­hygr(o)­hyper­hypno­hypo-leuc o)­ly(o/s)­macr(o)­megalo meta-

met(e)r-(G ve L)

micr(o -morph-my(o)-, myos­my-myc(o)-neo-n cro-

normalden ayn, fena.zor dış( arda) iç (-nde.- ine) ıç

üstünde ıyı

kırmızı

dışarıya

mide gelişme, cins, aile, menşe dil tatlı

yazı

çıplak

kadın

yarım

diğer, çeşitli, farklı

ter at doku tam benzer, e it, aynı su yaş, ıslak. nemli normalden fazla uyku normalden az bey z erime, öz ün)m büyük büyük sonra, sonradan. deği ik, deği -m ölçme ölçü küçük şekil

(fare) ka göz kırpma mantar yeni. taze, körpe ölü

dismenore,dispepsi,dizanteri ektoderma emboli endoderma, endokardit epitel ötanazi. ökaryot eritrosit eksotermik, eksoftalmi gastrointestinal. gastrit genetik, gl i kojenez glosit glikol iz, glikoprotein kardiyografi, grafik jimnastik jinekoloji hemiselüloz, hemisfer heteropol isakkarid, heterogen hidrotik=diaforetik (terletici) hippocastanum (atkestanesi) histoloji, histamin holoenzim homozigot homeopati hidrofil, hidroliz higroskopik hiperglisemi, hiperasidite hipnotik. hipnotizma hipoglisemi, hipoasidite lökosit, lösemi hidroliz, hemoliz makrosefal makroskopik hepatomegali mctafaz, metabolizma

termometre, ürometre mikrokarpu , mikr p, mikroskop am rf, morfoloji miyokard, miyoglobin miyopi mikosit, mi lium. ınik zi ne nataL ncotypus nekrofobi, nekroz

61

neur(o)- sinir nöroloji, nörit, nevralji nom- kanun otonomi, astronomi oligo- az oligosakkarid, oligüri op- görme, göz optik ophtalmo- göz oftalrnik, kseroftalmi orth(o)- düz, doğru, dik ortodonti, ortografı -o sis durum asidoz, ketozis osteo- kemik osteoporoz ped(ia)- çocuk pedagog, pediatri par(a)- boyunca, yanında, yakın parapsikoloji, paralel path(o)- hastalık patolojik, psikopat peri- etrafta etrafında perikard, perikarp phag- yemek polifaji, özofaj, fagosit phanero- görülebilen, görünür fanerogam pharmaco- ilaç farmakoloji, farmasötik phil(o)- seven hidrofil, hemofili, klorofil phob-, phobia korkma. korku hidrofob, agorafobi, androfobi -phon ses afoni, telefon phor- taşıyan melanofor, fosfor phos-, photo- ışık fotograf, foton, fosfor phyll- yaprak klorofil phys(o)~ doğa fizyoloji, fizik phyt- bitki fitoterapi pneum(ato)- nefes pnömoni, dipne pod,- ayak makropod, antipod poly- çok polisitemi, polimer, poliüri prot(o)- ön tarafta, önde, ilk, ilkel protoplazma, protozoa, prototip pseud(o)- yalancı, yanlış, benzer psödoef ed rin, psödoparen kima psych(o)- ruh psikoloji, psikopat, psikanaliz pyr(o)- ateş antipiretik rhiz(o)- kök rizom scato- dışkı skatoloji schiz(o)- yarma şizofreni

sclero- sert ateroskleroz cop- bakma teleskop, mi kros kop

sperm( ato )- tohum spermatozoid sten( o)- dar stenoz, stenopetalus stom(ato)- ağız stomatit anastomoz syn- sym~ beraber, ortak sentez, simbiyoz tachy- çabuk taşikardi

tele- uzak son, hedef telefon, teleskop

62

therap(eu)- tedavi terapi, terapötik therm(o)- sıcak, ılık termometre, termofor tom- kesme atom, anatomi ton-(G ve L) (gerilim) ku vet tonik, kardiyotonik toxi- zehir toksin, toksikoloji troph- beslenme atrofi, ototrof typ(o)-(G ve L) cins, çeşit atipik, tip xer-, xero- kuru kseroftal mi xeno- yabancı ksenofobi, ksenobiotik xyl(o)- odun ksiloz zo(o)- canlı zooloji zymo-, zym- fermentasyon enzim, zimojen

ECZACILIK TE~Iİ OLOJİSİ İÇİ Ö EMLİ OLAN ÖNEKLER ve SO EKLERDEKİ B ZI KELİMELERİN AÇIKLAMALARI

aerofaji (aerophagie): hava yutma [aero: hava; phag: yeme] afazi (aphasia): beyindeki bir lezyon nedeniyle hiç konuşamama afoni (aphonia): ses tellerindeki harabiyet nedeniyle hiç ses çıkaramama hali [phon: ses] akrodini (acrodynia):el ve ayaklarda has asiyet ve ağrı [acro: uç; dynia: ağrı] anaerob: havasız ortamda üreyen. oluşan [a(n): olumsuz; aero: hava] androjen: erkeklik karakterlerini meydana getiren [andro: erkek; genesis: gelişme]

anemi (anaemia): kansızhk (a(n): olumsuz: aem=haemo: kan] antipod: karşı kutuplar [anti: karşı; pod: ayak] bradifazi (bradyphasia): beyindeki bir lezyon nedeniyle kelimelerin ağır telaffuzu ile belirgin konu maş kli [brady: yavaş] diabetes mellitu : şeker ha taJığı [dia: aradan geçirme (çok idrar çıkarılması ile ilgili olduğu için)] disfonk iyon (dysfunction): herh, ngi bir organın anormal olarak çahşması [dys: normalden ayrı~ fena] di pne (dyspnea): nefes darıı-ı f pneurnat : nt.:fes] ekskre yon excretion : dı arı~ tma, ıtrah f e, : dı arı]

epicranium: kafata ı kemiklerini örten deri !epi: ü t; cranium: kafatası] er·tro it (erychrocyte): alyuvar erythro: kırmızı; cyto: hücre] exitu : 1. dı arı ıkılacak yer -· ölüm ha ta e. ldu= öldü) fago it (phagocyte): yiyen hücre [phag: y mt;; cyto: hücre] fo for (phosph re): ışık t4 ıyan [pho -: ı, ık; phor: taşımak] foton (photon): ışık en rjisi birimi [pho -. ph to-: tşıkl

insektisid (insectiside): böcek öldürücü [insect: böcek -cid: öldürücü] jimnospor (gymnospore): zarfsız (çıplak) spor [gymno: çıplak] kronoloji (chronology): zaman bilimi [Chronos:mitolojide zaman tanrıst; logos: bilim] lökosit (leucocyte): akyuvar [leuco: beyaz; cyto: hücre] makrofaj (macrophage): büyük fagosit [makro: büyük, phag: yeme] poligami: çok eşle evlilik [poly: çok; gamet:cinsiyet hücresi (yumurta veya spermatozoid)J post mortem: ölümden sonra [post rnortem examination= autopsy (otopsi)] preskripsiyon (prescription): reçete [pre:ön; scribere: yazmak] provitamin: organizmada vitamine dönüşen ön madde [pro-: için] sekresyon: salgı lama, ifraz subakut (subacute): had ve kronik arası, yarı had [sub: alt] supernatant: üstte yüzen (santrifüjden sonra, çökelti aynldıktan sonra üstte kalan sıvı) transaminaz: amino gruplarını aktaran enzimlerin genel adt üroloji: bevliye [Gri-: idrar]

SIKÇA KARŞILAŞILAN TIBBİ TERİMLER

63

anorcksi (anorexia nervosa) çoğunlukla genç kadınlarda görülen ve sıklıkla yaşamı tehdit eden kilo kaybına yol açan, aşırı şişmanlama korkusu ve besinlerden kaçma ile belirgin ruh hastalığı

apse (abscessus)

bulimi (bulimia nervosa) (=hipcrorcxia)

diaforetik (diaphoretic)

dilüsyon (dilution)

dismenore (dysmcnorrhea)

dispep i (dyspcpsia)

irinle dolu çevresi ödemli dokuyla çevrili boşluk

nöbetler halinde ve gizleyerek büyük miktarda besini k1sa sürede kontrolsüz hızla yeme, ardından kilo almayı önlemek için kendini kusturma, suçlululuk duygusu ve kendinden iğrenme, depresyon

terlemeye ilişkin, terlemeye neden olan

seyreltici seyreltme

adet (aybaşı) düzensizliği

gastrik hazımsızlık

64

emboli

endemik (endemic)

enfarkt (infarct)

fa tal

tlatulans (flatulence)

geriatri

gestasyon (gestation) glukopeni glucopenia) ( =hypoglycemia) graviditas

halü ina yon (hallucination)

in situ

invaziv

iskemi (ischemia)

kardiyak (cardiac)

kaşeksi cachexia)

kole taz (cholestasis)

kolit (colitis)

konjcnital congenital)

lubrikan (lubricant)

bir damarda doku parçası, vejetasyon, bakteri kitlesi ya da yabancı bir kitleden oluşan tıkaç

bir toplum veya grup insana sınırlı olarak görülen; sürekli olarak bir bölgede egemen olan hastalık

arteryel veya venöz kan dolaşımının ani bir yetmezliğe girmesi nedeniyle nekroz gelişmiş alan

ölüme ilişkin ölüme yol açan

mide ve bağırsaklarda aşın miktarda gaz varlığı

yaşlı kimselerin tıbbi sorunları ve bakımları ile ilgili tıp ve uzmanlık dalı

gebelik (gestasyonel: gebelikle ilgili) kandaki şekerin normalden düşük düzeyde olması

ge lik

hayal görme

Latince: yerinde olduğu yerde

ilerl me gösteren, komşu dokulara yayı ima gösteren

kanla b slenmenin mekanik tıkanma (e as olarak arteryel daralmaya bağlı) ngellenmesine bağlı ortaya çıkan lokal

an mi

kalple ilgili

kronik bir ha talık veya duygusal bir bozukuğa bağlı olarak ortaya çıkan genel kilo kaybı ve zayıflama

safra akışının ke ilm si durumu

kalın bağırsak (kolon) ilitihabı

do ... u tan gel n, kalıtsal

ydırıcı ya da yağlayıcı madde

nekroz (necrosis)

neoplazma (neoplasm)

obezite (obesite)

polidipsi (polydipsia)

prognoz (prognosis)

progresif (progressi ve)

sedasyon (sedation)

sediment (sedimentum)

sekel (sequela)

serum fizyolojik

sistit ( c ysti tis)

skleroz (sclerosis)

terapi (therapia

tromboz (thrombosis)

tomografi (tomography)

zigot (zygote)

bir veya daha fazla hücrenin veya bir doku bölümü veya organın geri dönüşmez nitelikteki hasarından kaynaklanan patolojik ölüm

tümör, ur

aşırı şişmanlık

aşın susama

bir hastaltğın sonu hakkında önceden hüküm verme

ilerleyici

sakinleştirme, sakin olma hali (sedatif=sakinleştirici)

tortu, çökelti

65

bir hastalık veya ameliyatın hastada bıraktığı bozukluk

% 0.9 sodyum klorür (NaCl) çözeltisi

mesane iltihabı

sertleşme

hastalık veya bozukluğun tedavisi (İstanbulun Tarabya semtinin adı buradan gelir)

kanın damarda pıhtılaşması, trombus (tıkaç) oluşumu veya varlığı. Damarla beslenen dokunun infarktına yol açabilen kan damarları içindeki pıhtılaşma

vücudu kesitler halinde görüntülemeye olanak veren görüntüleme tekniği

l. bir sperm (erkek cinsiyet hücresi) ve bir yumurtanın (dişi cinsiyet hücresi) birleşmesinden doğan diploid hücre 2. döllenmiş yumurtadan gelişen birey

66

Dializ Elektroforez Kolorimetri Kromatografi LiyofiJizasyon Santrifüj

Asetik asit Butirik asit Oleik asit Sitrik asit

TEKNİKLER İLE İLGİLİ TERİMLER

Dialysi Electrophoresi Colorimetry Chromatography Lyophylisation Centrifuge

Acetic acid Butiric acid Oleic acid Sitric acid

yarı geçirgen zardan geçiş yüklü m leküllerin elektrik akımında taşınması renk ölçümü renk!' maddelerin ayrılması vakumda uyu uçurularak soğukta kurutma merkezkaç kuvvet

SİTLER

sirke asidi (acetum:sirke) yağ asidi (butyrum:yağ) zeytin asidi (olea:zeytin; oleum: yağ) limon asidi (citrus:limon)

REÇETELER

Latincenin reçetelerde kullanımı hemen hemen tamamen terkedilmjş

olmakla birlikte, eczacılık eğitimi görmüş olan bir insanın reçetelerde kullanılan ve kökeni Latince olan bazı kısaltma arı bilmesi gerekir. Çünkü reçete, hekim ve eczacının hasta yararına anlaşmasını sağlayan bir vasıtadır.

Türkiye'de he im reçetede Türkçe ve Fransızca kullanır. Ancak halen kullanılan bazı Latince kısaltmalar şunlardır:

Kı altma Latince ran tzca Türkçe a.a. ana h r birinden a.c. ante cibum; ant cibo yemeklerden evvel acet. acetum sirke ad. -e kadar, -a kadar add. adde, addantur ilave ediniz adhaes. adhacsivus yapışkan

ad lib. ad Jibitum arzuya göre ad ver;. ad er um karşı

agit. agita sallaymız

alt. hor. alterni hori iki aatte bir A.M. ante meridiem öğled n evvel ampul ampulla, umpullae ampul. ampuller applicand. applicandu uygulanmalı

67

aq. aqua,aquae su, sular aq. bull. aqua bullines kaynar su aq.cal. aqua calida sıcak su aq. comm. aqua communis adi su aq. dest. aqua destillata, eau distillee damıtık su aq. marin. aqua marina deniz suyu aq. pur. aqua pura saf su bib. bibe içiniz b.i.d. bis in die günde iki defa bol. bol us büyük hap bull. bulli, bulliat kaynat, kaynatsın c. cibus yemek c. cum ile cap. cape, capiat al, alsın caps. capsula, capsulae kapsül, kapsüller caps. gelat. capsula gelatina jelatin kapsül c. aq. cum aqua su ile catapl. cataplasma lapa c.cib. cum cibis yemekler arasında cc. centimetrum cubicum santimetre küp cerat. ceratum sera, balmumu merhem cib. cibus yemek Coch. cochleare, cochlear kaşık, kaşık dolusu Cons. conserva muhafaza et d.,D da ver decoct decoctum, decoction dekoksiyon dentif. dentiföcum diş tozu disp. dispen a, dipensetur dağıt, dağıtılsın

div. divide bölünüz dos. dosis doz D.P. directione propria tarif üzerine eff. e ffervescens köpüren elect. electuarium macun elix. elixir iksir, hülasa emp. emplastrum yakı, plaster en. enema lavman ext. externus harici f. fıat yap fılt. filtra SÜZ

f.l.a fıat !ege artis mesleğe göre yapılsın F. mixt. fial mixtura bileşim yapılsın

68

fol. folium folia yaprak, yapraklar Ft. fac fıat, fiant yap, yapılsın garg. gargarisma gargara gel. gelatum pelte gtt. gutta(ae , goutte(s damla(lar) gum. gummu zamk h .• hr. hora saat i. d.,in d. in die günde in aq. in aqua suda inf. infusum infusion in füzyon inhal. inhalatio buğu

inj., inject injectio, injection enjeksiyon, iğne in vit. in vitro cam içinde, tüpte lig. ligamentum sargı bezi lin. linimentum liniment liq. liquidus mayi liq. liquor likör, mayi, ilaç lot. lotio losyon M.,m. misce karıştır

menth pip. Mentlıa piperita nane mist., mixt. mistura, mi tura karıştır

mor. dict. more dicto talimat üzere n. ,etm. nocte et mane gece ve sabah O.M. omni mane her sabah p. pro. pour için past. pa ta pat, macun pil. pilula, pilul e pilül(ler) P.M. post meridiem öğleden sonra praep. preparalus preparat, hazırlanmış pro dos. pro dose bir doz için pro. us. ex pro usu e t mo haricen kullanılmak üzere q. in d. quater in die günde dört kez q. ). quantum li t arzu edildiği kadar q.s. quantum atis yeteri kadar (k.m: kafi miktar) q.s.p. quantite uffi ante p ur -için yeterli miktar quot., quotid. quotidie her gün R. r cipe alınız

rep. repetatur tekrar edilsin seme! in d. senıet in die güne.le bir defa sig. igna, ignetur etikete yaz, yazıl ın

sin. aq. ine aqua su uz

sine -siz, -sız sir. sirupus şurup

solut., sol. solutio solüsyon solv. sol ve çöz, erit sum. sume, sumat al, alsın supp. suppositorium süpozituar tabl. tablette tablet t. i. d. ter in die günde üç defa ung. unguentum pomat, merhem us. us us kullanma us. ex. usus externus haricen kullanılır vol. volatilis uçucu

İlaçların veriJiş şekilleri i. v. intravenöz (intra veineuse) i.m. inlramüsküler (intra musculaire)

damardan kas içine ağızdan

burundan ağız içine dil altına

p.o.

p.r.

L.D.

peros nazal (nasalis) bukkal (buccal) sublingual rektal (rectal) vajinal (vagina!) pulmonar transdermal intradermal letal dese

Reçetenin yazılışı

rektuma (makata) vajinaya akciğere (spray) deriden geçerek deri içine öldürücü doz

69

Reçete: praescriptio, terimi Latince prae- (ön) ve scribere (yazmak) kelimelerinden oluşan bileşik bir sözcüktür.

Reçetenin en başında sol üst köşede Rp harfleri görülür, bu kısaltma Latince recipcre: al, alın1z anlamına geJir.

Reçetede sayı bildiren rakamlar Romen rakamları ile, yarım kesri hariç diğer kesirler Türkçe rakamlarla yazılır.

Metrik i temi belirten sayılar (ağırlık, hacim) Türkçe sayılarla yaz1lır. Yarım için scmis veya scmis cm'in kısaltılmış hali olan ss kullanılır.

Kullanılacak madde isimlerinin altında, en başta görülen M. harfi: misce karıştır birleştir demektir. Bazı reçetelerde M.s.a işaretini görürüz, misce secwıdum art ~m: mesl ki usule göre karıştırınız, anlamına gelir.

70

Reçetenin sonunda Signa terimi, latince signare: yazmak, etiketlemek fiilinin emir şeklidir; burada ilacın kullanıhşı tarif edilir ve etiketin üzerine yazılacak ifade belirtilir.

Asıl sayılar reçetede iki şekilde kullanılır:

a.Adet göstermede

capsula I, capsula III

b.Ölçmede (ağırlık, uzunluk miktar tayininde)

aquae litra I (Bir litre su)

unguenti gr. C ( l 00 gram merhem)

Reçete örnekleri Rp. Chl. de papaverine Ext. de belladone a.a. Lumina1 Bicarbonate de soude Kaolin Magnesie calcinee p. I paq. No. XXI

Anlamı:

O.Ol g 0.02 g 0.05 g 0.25 g o. 15 g

a.a.: Papaverin klorhidrat ile belladon ekstre inin her birinden O.Ol g alınacaktır. Reçetede belirtilen miktarlar bir paket içindir ve toplam 21 paket hazırlanacaktır.

Rp. Luminal Chlorhydrate de papaverine Pyramidon Beurre de cacao p.I supp. No. III

Anlamı:

Kakao yağından kafi miktar eklenecektir.

0.05 g 0.06g 0.10 g q.s.

Reçetede belirtilen miktarlar bir iıpozituar içindir v toplam 3 adet slipozituar hazırlanacaktır.

Rp. Coffeini Aminophenazoni Phenaceti n i M. f. pulvis

Anlamı:

0.05 g 0.15 g 0.30 g

Misce, fıat, pulvis: karıştırınız, yapınız, toz haline getiriniz.

Rp. Tinctura rosae Mel Aq. ad. (100 ml'ye su ile tamamlayınız).

1.0 mı 48.0ml 100.0 ml

71

72

BİOKİMYA

Terimler, Ecwcıbk Fakiilte i Öğrencileri için Biokimya Dersleri adlı kitaptaki konuların sırası esas almarak verilmiştir. Biokimya: bio=hayat (eski adı hayati kimya) Ökaryot (eucaryotes): eu Gr. :ger ek, karyon Gr. nukleus' tan tiirelilmiştir.

Hücre ile ilgili terimler cyto: Gr. hücre sitoplazma (cytoplasrna): hücrenin sıvı kısmı (cyto:hücre) nükleus (nucleus): çekirdek nükleer (nuclear): çekirdekle ilgili membran (membrane): zar lizozom (lysosome): parçalanma reaksiyonlarının cereyan ettiği hücre organeli (lysis: parçalanma; soma: vücut)

Fizikokimyasal prensiplerle ilgili terimler impermeabl: geçirmez semipermeabl: yarı geçirgen permeabl: geçirgen dispersion: dağılma difüzyon (diffusion): yayılma. dağılma, nüfuz etme ozmoz (osmose): yarı geçirgen zardan su moleküJlerinin geçmesi izotonik (isotonic): organizma sıvıları 'le aynı osmotik basınç gösteren: (iso: eşit; ton-: kuvvet) hemoliz (hemolysis): eritrositlerin parçalanması (haemo: kan; lysis: parçalanma)

Enzimler Enzim terimi Grekçe. zymo-: ferment sözcüğünden türetilmiştir. Tüm enzimlerin sonunda -az eki bulunur. Örneğin: ami/az=nişasta (amylum)'yı parçalayan enzim~ /ipa 7 =lipidleri parçalayan enzim. Iigaz: iki molekülü birbirine bağlayan enzimlerin genel adı (ligare: bağlamak) kompetisyon (comp tition : yan ma inhibisyon (inhibition : durdurma, azaltma kamp titif inhibisyon (comp titif inhibition): yapıları benzer iki substratın enzime bağlanmak için yarı rna. ı onucunda, enzimin etkisiz hale gelmesi substrat: enzimin etki ettiği m <lde ( ·üzeyin altında anlamındadır) aktivite (activite): tkinlik aktif (actif): etkili inaktif (inactif): etkisiz

'.6

proenzim=preenzim=zimojen: enzimin etkinleşmeden önceki şekli izoenzim (isoenzyme): etkiJeri aynı yapılan farklı olan enzimler (iso-: eşit) allosterik enzim (allosteric enzyme): farklı substrat bağlama bölgeleri içeren enzim (allo-: farklı)

73

reseptör (receptor): alıcı, ilaçların, enzimlerin hücrede bağlandığı bölge optimum: en uygun (optimum temperatür: enzimin en yüksek aktivite gösterdiği ısı)

ünite (unite): birim

Metabolizma metabolizma (metabolism): değişik şekle sokma. Biomoleküllerin organizmada uğradığı değişiklikler

hidroliz (hydrolysis): su ile parçalanma (hydro-: su; lysis: parçalanma, çözünme)

Karbohidratlar monosakkarid: hidrolizle daha basil maddelere parçalanmayan şekerler (mono: bir, tek) disakkarid: iki monosakkarid birimi içeren şekerler (di: iki çift) trisakkarid: üç monosakkarid birimi içeren şekerler (tri: üç) tetrasakkarid: dört monosakkarid birimi içeren şekerler (tetra: dört) oligosakkarid: 2-10 monosakkarid birimi içeren şekerler (oligo: az) polisakkarid: IO'dan fazla monosakkarid içeren şekerler (poly-: çok) sakkaroz (saccharose): adi şeker. sakharon (Gr.)=saccharum (L.): şeker laktoz (lactose): süt şekeri (lactis: süt) mel: bal (diabetes mellitus: ballı şeker hastalığı) glukoz=glikoz glyco- (Gr.): tatlı; -ose (oz): şekeri gösteren son ek glikoliz (glycolysis): glukozun organizmada parçalanması fruktoz (fructose): meyva şekeri (fructus: meyva) amylum: nişasta ksiloz (xylose): odun şekeri (xylo-: Gr: odun) dekstrojir: ağa çeviren (dexter: sağ; gyro-: Gr: dönmek). PoJarize ışığın titreşim düzlemini sağa çeviren şekerler d veya+ ile gösterilir. levojir: sola çeviren (levo-: sol). Polarize ışığın titreşim düzlemini sola çeviren şekerler (1) veya (-) ile gösterilir. müküs (mucus): sümüksü sıvı mukoza (mucosa): ağızdan rektuma kadar olan boşluğun yüzeyini örten ince zarımsı tabaka mukopoli akkarid (mucopolysaccharide): daha çok mukozalarda bulunan ve 10' dan fazla monosakkarid içeren şekerler

74

mukoprotein (mucoprotein): mukozalarda bulunan ve kayganlığı sağlayan, % 4 ten fazla karbohidrat içeren proteinler

Lipidler 1 ipos: Gr. yağ hiperlipoproteinemi: kandaki Jipoprotein miktarının normalin üzerine çıkması (hyper-: çok; aemia: kan) ateroskleroz (atherosclerosis): damarlarda plaklar oluşması sonunda damarların tıkanması (sclerosis: sertleşme)

Proteinler labil: dayanıksız endojen: organizmada yapılabilen {endo: iç; genesis: oluşma, meydana getirme) eksojen (exogen): organizmada yapılamadığından dışarıdan alınması gereken = essentiel (esansiyel): esas (e o: dış) fıbr: lif (fıbriler proteinler) glob: küre (globuler proteinler) myoglobin: kasta bulunan globuler protein hemoglobin: kanda bulunan globul r protein (haemo: kan) keratin: (Gr. kerata: boynuz aç tırnak ve boynuzda bulunan bir protein. Sistin amino asidini çok miktarda içerir. -S-S- disülfür) kovalan bağları bu proteinin bulunduğu dokuların sağlamlığınm nedenidir kreatin: (Gr. kreato: et) proteinlerin yapısına girmeyen, kaslarda bulunan ve kas kasılması için gerekli enerjiyi kreatin fosfat şeklinde sağlayan amino asid kreatinin (kreatin' in anhidridi) eklinde vü uttan atı fır. atrofi: beslenme bozukluğu dolayı ıyla bir organın körelmesi distrofı: bir organın beslenme inde bozukluk albinizm: amino asid metabolizma ında. doğuştan bir enzim eksikliğine bağlı hastalık. Deriye siyah rengini veren melanin adlı maddenin sentezi bozulur, ten ve saçlar beyaz gözler kırmızı olur ( lbu : beyaz)

Porfirinler bile: safra bilirubin: safranın kırmızı renkli ma<lde i rubi: kırmızı yakut taşına da verilen ad) ikter icterus): arılık, kan dokularda afra pigmentlerinin aşırı düzeyde birikmesine bağlı. ski ra, d ri ve mukozaların arı bir renk almasıyla karakterize hastalık

ukleik a idler krom zom chr mos m ): clır mn: renk, oma: vücut'tan tür tilmiştir.

transkripsiyon (transcription): yazılma (trans: arasından; scribere: yazmak) translasyon (translasyon): tercüme

75

gen: belirli bir proteinin şifresini taşıyan DNA parçası (genesis: oluşma,

meydana getirme) genetik polimorfızm: bazı proteinleri kodlayan genlerin değişik kişilerde farklılık göstermesi (poli: çok; morf: şekil)

Vitaminler Vitamin adı ilk bulunan madde amin yapısında olduğundan ve hayati önemi olduğu saptandığından, verilmiştir (vita=hayat; vitamin=hayat amini).

hipervitaminoz (hypervitaminose): fazla vitamin alınmasına bağlı patolojik durum avitaminoz (avitaminose): vitamjn yokluğuna bağlı patolojik durum=carence (karans) Vitamin eksikliğine bağlı patolojik durumlar kseroftalmi (xerophtalmie): göz konjunktivasınm kuruması niktalopi: gece körlüğü (nycta: gece), zay1f ışıkta görme yeteneğinin azalması

hemeralopi: gündüz körlüğü (hemera: gün) parlak ışıkta nesneleri net olarak görememe osteomalazi (osteomalasie): kemiklerin yumuşaması nörit (neurite): sinir iltihabı (-it soneki: iltihabı gösterir) glossit (glos ite): dil iltihabı (gloss (o)-:dil) dermatit (dermatite): deri iltihabı pernisiyöz anemi (anemie pernicieuse): öldürücü kansızlık skorbüt (scorbut): dişetJerinde şiddetli kanamalarla karakterize hastalık (askorbik asit buradan gelir) megaloblastik anemi (megaloblastic anaemia): normalden büyük eritrositlerin varhğı ile karakterize olan anemi

Hormonlar

A vit.

A vit.

A vit D vit. B vit. B vit B vit B 12 vit.

C vit

folik asit

Hormonlar hücreleri uyardıkları için bu ad, hormon: Gr. uyarma, dan verilmiştir.

insülin: pankrca ın Langerhan adacıklarının (insula: ada) B hücrelerinden salgılandığı için bu ad verilmiştir. androgen (androjen): erkeklik hormonları (andros: erkek) llormonlarla ilgili lıastalıklar eksoftalmi (exophtalmie) gözl rin dışarı fırlaması tiroit hormonları

(Basedow=Gra ves hastalığı) guatr (goitre) tiroit hormonları

76

miksödem (myxoedeme) kretinizm (cretinisme) adi na mi

akromegali (acromegalie jigantizm (gigantism~) nanizm (nanisme) hirsutizm (hir utisme)

virilizm (virilismc)

karışık öd m geri zekalılık güçsüzlük (Addison hastalığı) ekstremitelerin uzaması de lik cücelik aşırı kıllanma

(hirsutus: kılları sert ve dik fakat batıcı değil) erkeklik tezahürleri

Kanla ilgili terimler -aemia eki kan ı gösterir anemi (anaemia): kansızlık hemoliz (haemolysis): eritrosit} rin parçalanması

tiroit hormonları tiroit hormonları sürrenal korteks hormonları

büyüme hormonu büyüme hormonu büyüme hormonu

sürrenal korteks hormon lan

hiperglisemi (hyperglycaemia): kandaki şeker (glukoz) miktarının normal düzeyin üzerine çıkması hipoglisemi=glukopeni (hypoglycaemia=glucopenia): kandaki şeker (glukoz) miktarınm normal düzeyin altına inmesi üremi (uraemia): kandaki üre miktarmın normal düzeyin üzerine çıkması hiperkolesterolemi (hypercholesterolaemia): kandaki kolesterol miktarının normal değ rinin üzerine çıkmast hiperlipidemi (hyperlipemia=hiperlipidaemia): kandaki Jipid miktarının normal değerinin üzerine çıkması talasemi · thalass mia): Akd nizan misi (thala a: deniz)

İdrarla ilgili terimler urina: idrar ·Uri eki idararı gö. terir poliüri polyurie): fazla idrara ıkma

oligüri (oligurie): az idrara ıkma

anüri (anurie): hiç idrara çıkmama proteinüri (proteinurie): idrara pr tein çıkma ı

glukozüri glucosuri )=m litüri: idrara glukoz (şeker) çıkması bilirubinüri : idrara bilirubin çıkma t rılık a görülür) diiiretik (diuretic): idrar söktürücü

77

LABORATUVARDA KULLANILAN ARAÇ-GEREÇ

Türkçe Fransızca Anlamı

Baget baguette ince cam boru Balonjoje balonjauge ölçülü balon Beher becher çeşitli ölçülerde cam

kap Bek bec Bunsen ha va gazı ocağı Benmari bain-Marie kaynar su banyosu Büret bu rette titrasyonda kullanılan

musluklu ölçülü boru Erlenmayer erlenmayer titrasyonda kullanılan

ince boyunlu kap Etüv etuve sıcak kurutma dolabı Kapsül capsule küçük cam veya

porselen kap Kröze creuset küçük çukur porselen

kap Lam lame mikroskobik

incelemelerde kullanılan çok ince cam levha

Mezür mesure ölçü silindiri Pipet pipette sıvıları ölçerek almak

için kullanılan ölçülü cam boru

Pi set pi sette su püskürtmek için kullanılan cam veya plastik kap

Porttüp porte-tube tüp taşıyıcı Santrifüj centrifuge merkezkaç kuvvetle

maddeleri çöktürmeye yarayan alet

Spatül spatule toz maddeleri almaya yarayan porselen veya metal alet

Termometre tlıermometre derece (sıcaklık ölçer)

78

MİTOLOJİ İLE i GİLİ BİLGİLER

HYP OS Gece yks)'nin çocukları: Hypno (Uyku) (hipnoz hipnotikler)

Thanatos Ölüm) (euthanasie=iyi ölüm) Hypnos, Latmos dağlarının çobanı Endymyon 'a tutulmuş ve sevgilisini gece daha iyi görebilmek için onun gözleri açık uyuma mı ağlamıştır.

EUROPA Zeus (Tanrıların tanrısı) bir ilkbahar sabahı gökteki sarayın<l;a oturmuş tembel tembel yeryüzünü gözetlerken, gözleri çiçek toplayan kızlara takılır. Bu kızların arasında bir kralın kızı olan Europa'yı fark eder ve ona sevdalanır. Zaten o sırada Aşk tanrıçası Aphrodite ( aphrodisiaque=afrodizyak: cin el isteği artıran madde terimi bu tanrıçanın adından gelir oğlu Eros erotik:cin ellikle ilgili terimi bu tanrının adından gelir)'a oklarından birini Zeus un kalbine aplamasını öylemiştir. Zeus'un kansı Hera uzaklarda olduğu halde Zeus y ·ne de onun korku undan boğa kılığına girer ve çiçek toplayan kızların arasına dalar. Europa onu ever, okşar, boğa derhal eğilerek Europa'yı sırtına alır ve koşmaya ha lar. Ko ar, ko ar ve bir denizi geçerek yeni bir kıtaya ulaşır bu da Europa=Avrupa'dır. İstanbul Boğazı da bu yüzden Bosphorus (ineğin taşıdığı) adını almıştır.

Bu konudaki ikinci efsane İo'nun masalıdır.

io io, Argos kralının kızıdır ve Argo ş hrinin Hera tapınağında rahibedir. Günün birinde Zeu İo'yu görür e ona evdalanır. Hera durumu öğrenince kıskançlıktan deliye döner. Zeu İo'yu Hera'nm öfke ind n korumak için onu beyaz bir ineğe dönüştürür. Ancak Hera bunu derhal fark ederek öç almak için in ğe bir at sineğini musallat eder. Sinekten kurtulmak i teyen inek (İo deli gibi koşmaya ba lar ve bu arada bir kıtadan bir kıtaya ge er. Bu yüzden i tanbul Boğazı Bo phorus=İnek Geçidi adını alını tır.

H GİE Adı ağlık anlamına gel n Hygiea hekim-tann A klepios 'un kızı ve yardımcı ıdır. Hekimlikle ilgili bütün tanrılar gibi o da yer altı · mgel ri aşu ve öz llikle yer altı yaratıklarının en özgürü olan yılanla bir arada gö terilir. Hijyen terimi bu tannçanm adından g ir. Yılan devamlı deri deği tirip yenil ndiği için g nçliğin ve ölüm üzlüğün mbolü olar k g · rülmüş ve bu yüzden tıbbın da embolü haline gelmi tir.

Hygieia

İNGİLİZCEDE KULLANILAN BAZI LATİNCE CÜMLELER

ad. lib.

a.m. a.p.

(ad libitum un ktsalt1lm1şı) sif. irticalen, on anda yapılmış (Fr. irnpromptu) z. kısınttsız, istediği kadar (ante meridiem'in kısalt1lmtşı) öğleden önce (ante pradium'un kısaltılmışı) Rp. yemekten önce

aq. (aqua ' nın kısaltılmışı) su aurora borealis kutup fecri b.i.d. (bis in die'nin kısaltılmış1) Rp. günde iki defa c, ca carpe diem casus belli

(circa'nın kısaltılmışı) etrafında; aşağı yukarı (miktar için) (günü yakala) yannı düşünmeden gününü gün et savaş nedeni

cogito ergo sum düşünüyonım demek ki vanm (Descartes felsefesinin temeli) c.v. de facto de novo e.g. exit ibid.

idem i.e. in extremis in situ

(curriculum vitae'nin kısaltılmışı) (hayatın akışı) özgeçmiş z. bu nedenle yeniden (exempli gratia ' nın kısaltılmışı) örneğin, meselfi (o dışan çıkıyor) çıkışı gösterir (ibidem'in kısaltılmışı) aynı yerde (kaynak veya referansların sıra/anmasmda daha önce site edilmiş bir kitabın adını tekrar yazmamak için kllllamlır) aynısı (daha önce geçen bir böliim, sayfa v.b. gösterir) (id est'in kısaltılmış1) diğer bir deyişle ölüm noktasında, öllim döşeğinde (o durumda) doğal , orijinal durumunda, yerinde

79

in vitro (camda) organizmanın dışında olan, tüpte yapılan deneyler için kullanılır

in vivo (canlıda) canlı organizmada yapılan deneyler için kullanılır i.q. (idem quod ' un kı altılmışı) aynısı mare nostrum (bjzim denizimiz) Akdeniz materia medica (tıp al maddeler) ha talık tedavisinde kullanılan ilaçlar ve

mea culpa N.B. nihil pcr diem per ona gra ta

bunlarla ilgili bilim dalı (benim ·uçum) bir kişinin suçu kabul etmesi (nota bene'nin kısaltılmışı) ihtar, hatırlatma, dipnot hiç (gün için) her gün (kabul edilir kişi) (diplomatların, elçilerin gönderildikleri iilkenin yönetimi tarafından güvenilir kişi olduklarmı gösterir)

persona non grata i tenmeyen kişi (diplomaside) p.m., P.M. (post meridiem

1 in veya post mortem2 ' in kısaltılmışı) 1.

pr q.l.

öğleden onra 2. ölümden. onra per rectum'un kısaltılmışı) Rp. rektumdan, rektum yolu ile

(quantum Jibet'in kısaltılmışı) Rp. istendiği kadar

80

q.s. res publica rigor mortis risus sardonicus

status quo supra tabula rasa

t.i.d. veni, vidi vici verso versus vice versa

(quantum sufficit'in kı altı1mışı) Rp. yeteri kadar (halkın şeyi) cumhuriyet, devlet (ölüm ertliği) ölü vücudun sertleşme i özellikle tetanozda yüz ka lannın kasılmasıyla oluşan gülüş biçimi var olan durum (Türkçeye statüko olarak geçmiştir) ü tte

(kazınmış tablet) 1. hiçbir bilgisi olmayan orijinal durumundaki zihin 2.her şeyi ilip yeniden başlamak (ter in die'nin kı altılmışı) Rp. günde üç defa geldim, gördüm. yendim Sezar'ın sözü) ba ılı bir kağıdın arka ı

karşıt

buna karşıt, karşıt yönde

LATİNCE ve LATİNCEDE TÜREYE LİSANLARDA GÜN İSİMLERİ

Latince İngilizce Fran ızca Almanca Türkçe

Dies Solis Sunday Dimanche Sontag Pazar

Die Lunae Monday Lundi Montag Pazartesi

Dies Marti Tue day ardi Dienstag Salı

Dies Mercurii Wednesday Mercredi Mittwoch Çarşamba

Die Jovis Thur day Jeudi Donner tag Perşembe

Dies Veneris Friday · \ıendredi Freitag Cuma

Dies Saturii Saturday Samedi Sam tag Cumartesi

Görülüyor ki gün isimleri ay, güneş ve Romalılarca bilinen beş gezegenden alınmıştır.

Yukarıdaki sıraya göre bu kelim !erin nominativu (yalın) şekilleri şöyledir: Sol (güneş), Luna (ay), Mar , Mercurius, Juppiter Venus (gezegenlere de tanrı ve tanrıçaların adı verilmiştir).

81

KAYNAKLAR

• Eczacılık, Botanik ve Tıp öğreniminde yardımcı Mesleki Latince, Dr. H. Brunner ve Prof. Dr. Phann. N.Tanker, Ankara Üniversitesi Eczacılık Fakültesi Yayınlan, 2. Baskı (1988).

• Tıp Sözlüğü, Prof. Dr. Pars Tuğlacı, ABC Kitabevi, 7. Baskı, (1995). • Collins Latin Dictionary, Harper Collins, (1998). • Bitkilerin Bilimsel Adlarındaki Niteleyiciler ve Anlamlan, Prof. Dr.

Asuman Baytop, İstanbul Üniversitesi Eczacılık Fakültesi Yayınları, (1995).

• Eczacının Tıp Sözlüğü, Prof. Dr. Ecz. Gül Baktır, Dr. Ercüment Baktır, Rehber Tıbbi Yayınlar, Genişletilmiş 2. Baskı (1997).

Hepatomegali

(w\\ıw.atla:.or.kr)

Megaloblastik anemi (v.ww.academıc.man t.cdu

82

Ekzoftalmi (v. W\\ .patient.co.uk)

Jbinizm

Kretinizm (www.lysomcd.be)

Akromegali

Dermatit (W\vw.evunix .uevora)

korbüt

Glossit Cwww.patologioral.com)

Ka eki

83

Nekroz (www.ent.ia tate.edu )

Raşitizm

BÖLÜM3

FARMAKOGNOZİ İLE İLGİLİ TERİMLER

Prof. Dr. Afife MAT Farmakognozi Anabilim Dalı

85

86

Farmakognozi: Grekçe 'farmacon" (drog, ilaç) ve "gnosis" (bilgi) kelimelerinden gelmektedir.

Farmakognozi doğal kaynaklı ilaç hammaddelerini inceleyen bilim dalıdır.

Drog: İlaç haline getirilebilen biyolojik(bitkisel ve hayvansal) kaynaklı ilkel madde (hammadde)

Etken bileşik: Bir drogun (bir tıbbi bitkinin) tedavi edici etkisini sağlayan

kimyasal bileşik

Bitki-Drog-Etken bileşik üç farklı kavramdır.

Bitkiden drog elde edilir. Drog tedavide ilaç olarak kullanılır. Drogdan etken bileşik elde edilir.

Dünya Sağlık Teşkilatı'na göre bitkisel ilaç tanımı: Aktif içerik olarak bitkilerin toprakaltı veya topraküstü kısımlarım (çiçek yaprak, meyva, tohum, kabuk, kök) ya da başka bitkisel materyeli yahut ta bunların kombinasyonunu ham halde veya bitkisel preparatlar halinde taşıyan, günümüz ilaç endüstrisi teknolojisinin tüm g rek ve kuraHarına uygun olarak hazırlanmış, bitmiş ve etiketlenmiş tıbbi ürünlerdir.

87

Bitki: Papaver somniferum (haşhaş)

Drog: Papavcris fructus (haşhaş meyvası), Opium (afyon)

88

M.

Etken bileşik: Morfin

Drogların isimJendirilmesi

Bitki adı tamlama eki) + bitkinin kullanılan kısmı

Latince bitki isimleri son heceye göre aşağıdaki şekilde tamlama eki alırlar:

a ~ae

er~ eris

um~i

ium ~ ii

o~ inis

us ~i

is~ idis

ix ~ icis

F.7

Aqua: Su

Ör: Rosae Aqua (Rosa suyu)

Hamamelidis Aqua (Hamamelis suyu)

Bulbus : Soğan

Ör: Colchici Bulbus (Colchicum soğanı)

Scillae Bulbus (Scilla soğanı)

Cortex: Kabuk (gövde ve kök kabuğu)

Ör: Salicis Cortex (Salix kabuğu)

Cinnamomi Cortex (Cinnamomum kabuğu)

Extractum : Ekstre, hulasa

Ör: Valoneae Extractum (Valonea ekstresi)

Flos: Çiçek

Flores: Çiçekler

Ör: Amicae Flos (Amica çiçeği)

Althaeae Flores (Althaea çiçekleri)

Folium: Yaprak

Folia: Yapraklar

Ör: Plantaginis Folium (Plantago yaprağı)

Eucalypti Folia (Eucalyptus yapraklan)

Fructus: Meyve

Ör: Papaveris fructus (Papaver meyvesi)

ConH Fructus (Conium meyvesi)

Gemma: Tomurcuk

Ör: Populi Gemma (Populus tomurcuğu)

Herba: Ot

Ör: Passiflorae Herba (Passiflora otu)

Hyperici Herba (Hypericum otu)

89

90

Oleum: Yağ

Aetheroleum : Uçucu yağ

Ör: Ricini Oleum (Ricinus yağı)

Lavandulae Aetheroleum (Lavandula uçucu yağı)

Pericarpium: Meyve kabuğu

Ör: Citri Pericarpium (Citrus meyve kabuğu)

Radix: Kök

Ör: Berberidis Radix (Berberis kökü)

Mandragorae Radix (Mandragora kökü)

Rhizoma: Rizom, köksap

Ör: Rhei Rhizoma Rheum rizomu)

Curcumae Rhizoma (Curcuma rizomu)

Semen : Tohum

Ör: Coffeae Semen (Coffea tohumu)

Papaveris Semen (Papaver tohumu)

Tubera: Yumru

Ör: Aconiti Tubera (Aconitum yumrusu)

Jalapae Tubera (Jalapa yumrusu)

Cortex =Kabuk (gövde ve kök kabuğu), Cinnamoıni Cortex

Pericarpium = Meyve kabuğu

Citri Pericarpium

Rhizoma = Rizom, köksap, Zingiberis Rhizoma

91

92

Fructu

B lbu oğan Scillae Bulbus

FARMAKOGNOZİ İLE İLGİLİ TERİMLER

Absorpsiyon: İçinde tutma emme

Adsorpsiyon: Yüzeyde tutma

Anatomik: Yapısal

Dekompozisyon: Ayrışma, bozunma

Dekstrojir: Polarize ışığı sağa çeviren

Dilüe: Seyreltik

Dilüsyon: Seyreltme

Dozaj: Miktar tayini

Ekstraksiyon: TUketme, dışarı çekme

Evaporasyon: Uçurma

Falsifikasyon: Katıştırma, tağşiş

Farmakope: Pharmacopoea, İlaç Kodeksi

Fito: Bitki

Fitokimya: Bitki kimyası

Fitoterapi: Bitkilerle tedavi

Fitoterapötik: Bitkilerle tedaviye dair, bitkilerle tedavide kullanılan

Fitoterapötik ilaç: Bitkisel ilaç

Fitofarmasi: Bitki hastalıklarının tedavisiyle uğraşan bilim dalı

Graviınetrik: Ağırlık ölçülmesine dayanan

Hetero: Farklı

Homo: Benzer

Konsantra yon: Yoğunluk, yoğunlaştırma

Konsantre: Yoğun derişik

Makro kobik: Gözle görü len

Maserasyon: Alkol veya suyla temasta bırakarak bitkilerden bazı maddelerin

çıkartılması

Mikroskobik: Mikroskopla görülen

93

94

Morfolojik: Dış görünüş ile ilgiJi

Organoleptik: Duyu organlan ile algılanabilen

Perkolasyon: Bir sütundan geçirilerek bitkilerdeki maddelerin çözücüye

geçirilmesi

Reaksiyon: Deney

Reaktif: Belirteç

Satürasyon: Doyurma

Satüre: Doymuş

Solüsyon: Çözelti

Solvan: Çözücü

Stabilizasyon: Sabitleştirme, stabil hale getirme

Standardizasyon: Standart hale getirme

Sterilizasyon: Steril mikropsuz hale getirme

Titrimetrik: Titrasyona dayanan

Volümetrik: Hacim ölçülmesine dayanan

BÖLÜM4

FARMAKOLOJİ İLE İLGİLİ TERİMLER

Prof. Dr. Gül BAKTIR Farmakoloji Anabilim Dalı

95

96

FARMAKOLOJİ İLE İLGİLİ TERİMLER

Abortus: Düşük, çocuk düşürme Absorbsiyon: Emilim.İlaçların uygulama bölgesinden kana geçişleri Abstinans: Yoksunluk, geri durma, sakınma Agregasyon: Toplanma biraraya gelme, kümeleşme Aktivite: Etki, etkinlik Akut: !-Keskin, şiddetli, ağır

2-Aniden şiddetli belirtilerle başlayan fakat kısa seyir izleyen Allerji: Vücudun belirli bir maddeye karşı aşın hassas oluşu, bazı allerjenlere karşı organizmada doğuştan bulunan veya sonradan gelişen aşırı duyarlılık Amenore: Adet görmeme hali Analog: Yapılan farklı olmasına karşın aynı özellikleri gösteren iki madde veya bileşikten her biri Analjezik: Ağrıyı önleyen ilaç Anamnez: Bir hastalığın hikayesi. hastanın hasta! ığıyla ilgili özgeçmişi

ngina pectoris: Koroner yetmezliğine bağlı olarak nöbetler halinde görülen, göğüste şiddetli ağrı veya ba kı his ine çoğu kez nefes almada güçlük ve sıkıntı halinin eşlik ettiği durum Anemi:Kanda alyuvarların e hemoglobinin normalden az oluşu Anestezi: Cerrahi müdahale için ilaç veya gaz anestezik vererek kişide acı ve ağn hissini ortadan kaldırma

nestezik: Anesteziye neden olan ilaç Antibiotik: Bazt küf ve ba terilerden elde edilebildiği gibi sentetik olarak da hazırlanan, mikroorganizmalar üzerine öldürücü veya gelişmelerini durdurucu etkiye sahip madde

ntünflamatuar: İltihabı önleyici ntikoagillan: Kanın pıhtılaşma ını önleyen veya geciktiren madde ntipruritik: Kaşıntıyı ön leyi i ilı. ç rteriyo kleroz: Küçük atardamarların (arterlerin) orta tabakalarındaki odak

halinde kireçlenm . Küçük arterJerd , genellikle hipertansiyonla birlikte hiyalinleşme ve ya [anma sonu u esnek doku kaybıyla kireçlenme olarak tanımlanır

97

Atheroskleroz: Arterlerin iç tabakasında, aterom denilen bölgesel lipid birikimlerine bağlı olarak bu iç tabakaların kalınlaşması ve arterlerin daralmasıdır

B

Bakterisid: Bakteriler üzerinde öldürücü etki gösteren madde Bakteriostatik: Bakterilerin üremesini veya gelişmesini önleyen madde Biotransformasyon: Vücuda giren herhangi bir maddenin organizmada kimyasal değişikliğe uğraması (metabolizma), yıkJm ürünlerinin (metabolitlerin) oluşması Bronşit: Bronş mukozasının iltihabı

Akut bronşit: Bronşlarrn öksürük ve cerahatli balgam çıkışıyla belirgin akut iltihabı

Kronik bronşit: Uzun süredir devam eden, müzmin bronşit. Buccal (bukkal): Yanağın iç yüzeyi ile ilgili (Buccal uygulama: Ağız içine, örn. Pastil şeklinde uygulama)

D

Dekonjestan: Konjestiyonu önleyen madde Detoksifikasyon: 1- Bir zehrin veya ilacın meydana getirdiği toksik etkileri

azaltma veya ortadan kaldırma 2- Toksik nitelikte bir maddenin vücutta daha az toksik bir

maddeye çevrilmesi Dermatit: Deri iltihabı Dermatoz: Deri lezyonlarıyla belirgin hastalık, deri hastalığı Diagnoz: Teşhis, tanı Diastol: Kalbin sistol ile ritmik olarak genişlediği faz. Kalbin genişlemesi ile kanın kalpte toplanması sağlanmaktadır Desintegrasyon: Bütünlüğünü kaybetme, parçalara ayrılma, çözülüp dağılma Di menorc: Az ve ağrılı adet Dis olüsyon: Erime. çözünme, çözelti haline geçme Dilata yon: Genişleme Diyare: İshal

98

E

Emboli: Kopmuş bir pıhtı parçası, bakteri kitlesi veya diğer yabancı cisimlerin, bir kan damarını tıkaç gibi tıkaması. Emboli pratikte bir damarın bir kan pıhtısıyla tıkanması anlamında kullanılmaktadır

Enfarkt: Dokuyu besleyici damarın pıhtı ile tıkanması sonucu meydana gelen ölü doku bölgesi Endikasyon: Hastada belirli bir tedavi veya müdahale uygulanmasına karar verilmesini gerektiren durum veya belirti Esansiyel: 1- Diğer bir hastalık nedeniyle oluşmamış, belli bir hastalığa bağlı

olmayan, sebebi bilinmeyen 2- Önemli esaslı. zorunlu, gerekli

Esansiyel aminoasitler: Vücut için gerekli olan aminoasitler Esansiyel hipertansiyon: Belli bir sebebe bağlı olmayan hipertansiyon Ekskresyon: Itrah, yıkım ürünlerinin vücuttan dışarı atılması, atılım

Hepatik ekskresyon: Karaciğer yoluyla itrah Renal ekskresyon: Böbrekler yolıtyla itrah Fecal (fekal) ekskresyon: Dışkı yoluyla itrah

Ekstrasistol: Normal sistol ritm' ne eklenen sistol ritmine eklenen sistol Enteral: Barsaklarla ilgili Enterik tablet: Barsakta açılan tablet Enterit: Barsak ihihabı, özellikle ince barsak iltihabı

F

Farenjit: Boğaz iltihabı Farmakoloji: İlaç bilimi. İlaçlann biyolojik sistemlere etkilerini hücre, doku ve organlar üzerinde in vitro olarak veya d ney hayvanları ve insanlarda in vivo inceleyen bilimdir Farmakodinamik: Farmakolojinin ilaçların çeşitli organ ve yapılarda etkilerinin aydınlatılması. etki y rleri ve etki mekanizmalarının saptanması ve yapı-etki ilişkilerinin aydınlatılma ıyla ilgili dalıdır Farmakokinctik: Farm kol ~inin dallarından biridir. İlaçların vücutta absorpsiyon, dağılım biyotran forma yon ve ıtrahlarını inceler

G

Glo it: Dil iltihabı Gonore: Gonokokların sebep olduğu cinsel birleşmeyle geçen bulaşıcı

hastalık; bel soğukluğu

99

Gut: Kanda ürik asit seviyesının yükselişi, eklemlerde ürat toplanması, iltihaplanma, nöbetler halinde gelen şiddetli eklem ağrılan ile belirgin kalıtsal nitelikte metabolik hastalık, damla hastalığı, nikris

H

Hemoraji: Kanama, herhangi bir damardan yırtılma veya sızma sonucu vücut içine veya dışında oluşan kanama Hemorajik: Kanama bulunan Hemostatik: Kanamayı durdurucu Hepatik: Karaciğerle ilgili karaciğere ait Hepatotoksik: Karaciğer üzerine toksik etkjli Hepatosit: Karaciğer hücresi Heredite: 1- Kalıtsal özelliklerin anne-babadan çocuğa geçmesi, kalıtım,

soyaçekim ırsiyet

2- Kalıtımla geçen özelliklerin tümü Hiperkrom: Koyu renkli Hipokrom: Açık renkli Hipersalivasyon: Aşırı tükrük salgılanması Hipertansiyon: Kan basıncının normalin üstünde oluşu, tansiyon yüksekliği Hipotansiyon: Kan basıncının normalin altında oluşu, tansiyon düşüklüğü Homcopati: Benzeri ile tedavi yöntemi

i

İdyopatik: 1- Nedeni bilinmeyen bir hastalığı ifade etmek için veya 2- Birincil (primer) bir hastalığı ifade etmek için kullanılan bir terim

İngredient: Bir kanşımı veya bileş iği oluşturan maddelerden biri İnsidans: Oluş veya görülüş ıklığı, örn. hastalığın görülüş oranı İntermittent: Aralıklı olarak kesik kesik (kendini belirli aralıklarla gösteren hastalık)

İntramü küJer: Ka içine İntravenöz: Damar (ven) içine İritan: Tahriş edici, uyarıcı İritasyon: Tahriş

Kardiyotonik: Kalbi kuvvetlendirici Koagülasyon: Kanın pıhtılaşması

K

100

Kombinasyon: Karışım bileşim Komplikasyon: Bir hastalığın seyri veya tedavisi esnasında diğer bir hastalık veya bozukluk belirmesi mevcut hastalığa diğer bir hastalık veya bozukluğun eklenmesi Konjestiyon: Organ damarlarının aşın kanla dolması Kontakt dermatit: Herhangi bir kimyasal madde veya alleıjen ile temas sonucu oluşan derrnatit; temas dermatiti Konstipasyon: Kabızlık Kontrendikasyon: Belirli bir tedavi metodunun uygulanmasını engelleyici durum Kortikosteroid: Böbreküstü b zi korteksi tarafından salgılanan steroid hormon Kronik: Uzun süredir devem eden. müzmin

L

Laktasyon: Doğumdan sonra memelerden süt gelmesi Laktasyon dönemi: Süt eme dönemi Lezyon: Pataolojik değişim gösteren doku bölge i Lokal Etki: Bölge el etki

Mature: Olgun, yetişkin Meninks: Beyin veya omuriliği saran zar Menenjit: Beyini saran zarların e beyin omurilik sıvısının iltihaplanması Mikoz: Vücutta mantar hastalığı

orbidite: 1- Hasta olma hali 2- Toplumda belirli bir ha talık gösterenlerin normal kişilere

oranı

Morbus: Hastalık Mortalite: Ölüm oranı

orrno it: H rhangi bir anornı ilik gö tcrmçyen hücre. örodermatit: Sinir l e p işik tk nlcre bağlı olarak gelişen deri üzerindeki

kabartı ve kaşıntılarla belirg·n bir deri ha tahğı.

o

Optimal: En uygun, en iyi şekil veya yol Oral (per os, per oral): Ağız yoluyla

101

Osteoartrit: Eklemi oluşturan kemik yüzlerinde ve eklem kıkırdağında

dejeneratif değişikliklerle belirgin eklemde ağrı, hareket azalması ve şekil

bozukluklarına sebep olan kronik eklem hastalığı Otitis media: Orta kulak iltihabı

ö

Ödem: Hücreler dokular veya seröz boşluklarda aşın miktarda sıvı bulunması durumu

p

Parenteral: Bir maddenin sindirim kanalı dışında damar, kas, deri altı

enjeksiyonu gibi herhangi bir yolla vücuda verilişini belirtmede kullanılan terim Parsiyel: Kısmi Perioral: Ağız çevresinde Pnömoni: Akciğer iltihabı, zatürree Postoperatif: Ameliyat sonrası Prematüre: Erken oluşan, erken doğan bebek Prevansiyon: Önleme Prevantif: Önleyici Preoperatif: Ameliyat öncesi Pruritus: Kaşıntı Profilaksi: Hastalığın önlenmesi, veya kişinin hastalıktan korunması~ hastalığın oluşmaması için uygulanan tedavi ve önlemlerin tümü Profilaktik: Hastalıktan koruyucu, hastalığı önleyen veya kişiyi hastalıktan koruyan ilaç Pulmoner: Akciğer yoluyla

Renal: Böbrekle ilgili. Rigor: 1- ertlik. katılık

R

2- Üşüme hissi ve titremeyle belirgin durum Rinit: Burun mukozasının iltihabı, nezle

Allerjik rinit: Burun nmkozasuwz bazı a/lerjenlere karşı aşm duyarlılığı sonucu gelişen ri11i.

102

s

Sepsis: Kanda veya dokularda çeşitli irin şeklinde maddelerin diğer patolojik organizmaların ya da toksinlerin mevcudiyeti, kan zehirlenmesi Semptom: Hastalık belirtisi Sendrom: Belli belirtilerin oluşturduğu klinik tablo Serebro-spinal sıvı: Beyin-omurilik sıvısı Sifilis: Mikroorganizmaların seb p olduğu, genellikle cinsel birleşmeyle geçen bulaşıcı hastalık, frengi Sinerji: İki veya daha fazla ilacın birlikte kullanıldıklarında birbfrlerinin etkilerini artırmaları olayı Sinüzit: Sinüs iltihaba, kemik içindeki herhangi bir boşluğun iltihabı Sistemik etki: Yaygın et i; vücudun tümünü ilgilendiren etki Sistol: Diastolün tersidir. Kalp kasılarak kanı çevresel organ ve dokulara ulaştırmaktadır

Spektrum: Herhangi bir antibiyotik veya anlibakteriyel ilacın

mikroorganizm lara karşı etki sahası Subkütan: Deri altından Sublingual: Dil altından Süper enfeksiyon: B ili bir mikro rganizmanın sebep olduğu enfeksiyonun tedavisi sırasında diğer bir mikroorganizmanın yeni bir enfeksiyon oluşturması

T

Taşikardi: Kalbjn hızlı atması (çarpıntı) Tremor: Organ arda görülen titreme Trombosit (Platelet): Kanda bulunan ve pıht~laşmayı sağlayan hücreler Trombosit agrega yonu: Trombositlerin bir araya gelip toplanarak damarlan tıkaması

Trombosit agrega yonunu en elleyen ilaçlar: A pirin ve dipiridamol trombosit agregasyonunu önlem k. tromb emboliye mani olmak için kullanılan ilaçlardır

Tonsilit: Badem ik iltihabı Tok emi: Bakteri toksini rinin k na geçme i onucu meydana gelen zehirlenme hali Tok isite: Herhangi bir maddenin zehir etkisi gösterme derecesi, zehirleme yeteneği

Topikal: Belirli bir yer \e , lok liza yona ilişkin romboz (trombu ): Pthtı olu ma ı

Trombocmboli: H rhangi bir damardaki tr ınbü ten kopan pıhtı parçasının kan dolaşımı ile başka bir öl damarında tıkanıklık oluşturma ı

103

u

Utilizasyon: Kullanım

Ü

Ürogenital: Boşaltım ve üreme organlan ile ilgili Üretra: İdrarın mesaneden dışan atılışını temin eden ince kanal şeklindeki geçit Üretrit: Üretra iltihabı

v

Vazokonstriksiyon: Kan damarlarının daralması Vazokonstriktör: 1- Kan damarlarını daraltıcı sinir

2- Kan damarlarını daraltıcı ilaç

IST ANBUL ÜNiVERSiTESi MERKEZ KÜTÜPHANESi

ıııııııııtmıııııı1111tııııHuı~ıınm ı 2011/26771

Kitabın Satış Fiyatı : 5,50 - TL Öğrenciye İnd. Satış Fiyatı : 4,40 - TL