ERCİYES ÜNİVERSİTESt GEVHER NESİBE TIP TARİHİ ENST-İTÜSÜ

\

YAYINNO : 7

EBU HAMiD MUHAMMED EL- GAZALİ

(1058 · 1111).

' 14. MART. 1988 - ~YSERt

. ·

..

....

DİNİ iLiMLERİ İHYA HAREKETİ İÇİNDE GAZALİ'NİN Y:EJtİ

Doç. Dı·. Celal IURCA *

_ Eb.ıl H~nnid Muhammed b. Muhammed el-Gazali· · (ö. · 505/ 1111)·, İ:3lam düşiliice sistemine ye elini . ilimiere damgasını· vuran nadir şahsiyetlerden bL."'idir. Çok yönlü ve renkli bir şahsiyete sa_­hip dan Gazali'nin bu alandaki en belirgin özelliği ise, elini Hilll­lere yeni bir çehre vermesi ve bu alanda yenilikci- biı- anlayışa sa­hip olmaşıdır. Gazali'ye gelinceye kadar dini ilimlerlı:ı bir kısmın- ·. da büyük gelişmeler olmuş .ve ba~ılan da sistsmleşmiştir. Yine Qazali'den önce ·~)'nun ak.li ilimlerden saydığı Feisefe, Astromorni ve Tıp gibi ilimler, tereüme hareketi neticesiiıde İslam alenline girmiş- ve· müslümani.an .büyük ölçüde etkilemiştir. Bazı İslam aliınleri, tncfune Iiarekati neticesinde İslfun alenline grren bu iliml'er1e, İslami bilgileri doğrudan uzla~tırmaya çalışırken, bir kısmı da bu ilimiere Şiddetle karşı çıkmıŞ, bir .kısmı ise, bu ilim­lere ait bilgileri ten.Iqd .süzgecinden geçirerek; elemeye tabi tut:­nıuş, doğru olanları aıillış, kendilerince doğru kabul edilmeyenle­ri ise terketmiştir. Bu dönemde ayrıca kelanıcılar, filozoflar, ba­tmiler ve safiler o~ak üzere dört 'ana grubun mevcut olduğu bi­lüımektedir. Bu grup~ar, kendi ınesleğini icra ediyorlai· ve az veya

·çek bu akli ilimlerden istifade ediyorlardı. . . . .

Gıtzali, kendi clöneınini en açık bir şeklide ((İHYAU ULUMİ'D D~N» adlı · eserinde ele alarak bazı acıkİaılialarda buli...um1aktadır. . ~

O, bu eserinin ınukaddiınesinde, ~anların cahilliği tercih edip batıla _olan yardımlarınçlan, gerçekleri göremernelerinden, ilmi­nlinin gereğini yapınayan aliınlerderi, ciddi i}.im adamlarının ye­tişmeyip yerlerine ·t~-klidci kişilerin ilıni} ~stisı·nar ederek kendi çı­karlan doğ1·ultt1Sl'!11da ;kullanlnalarında.ı1, vaizleı;in yalclızlı sözw

n Erciyes Üniversitesi İliılıiyat . Fakültesi Öğretim Üye~i

. ---

ıerle halkı ·kandırmaya· çalıştıklarından, insanların ken<4 üstün-lüklerini başkalarına göstermek için veya onları susturmak :için cedel'e ve münakaşaya başvurmalarından, Kur'an'da yer alan fı­k.ıl1, hikmet, ilim, l§ık, hidayet ve doğı:uluk gibi ·insanı ahiret yo­luna sevkeden bilgilerin unutulmasından, bunların da ötesinde bütün bunların dinde bir g.edik açmış olmasından ve karanlığa gö­türücü korkunç bir tehlike oluşturmuş olma5ınclan yaRınmakta­dır.

Dini ilimlerin iliyası anlamına· gelen İhyau tnumi'd Din aillı eserinin yazılış amacını ise, dini ilimleri yaşatınak, ilk imamların kapanan yollarını açmak ve faydalı olan ilimleri anlatmak şeklin de ifade etmektedir (1). <?yle görülüyor ki, halkın zayıflayan ima­m karşısında bid'at ehlinin güçlenmesi, elini ilimlerde zihinlerin henüz durulınaımş olması, akli ilimlere karşı takınılacak tavrm net bir biçimde belli olmaması veya bu konuda ce~aretli adıınl~.-

. rm atılmaımş olması, bir ilim adamı olarak Gazali'yi Ziyadesiyle rahatsız etmiş ve O'nu bu konularda bir çözüm ·getirmeye zorla­m!ştır. Neticede I:J da üzerine düşen bu görevi liyakatle yerine ge­tiı·miş ve içinde yaşadığ1 hicri 5. asrın dini müceddidi veya «Huc­cetu'l İslam» ünva~ı almıştır. Bu vasıflandırma, Hz. Peygam­ber'in bir hadisine dayanmaktadır. Ebu Davud'un «Sünenııinde· yer alan bu hadiste Hz. Peygamber, cıAilah Teala'nın her yüz se­nenin başmda dini yenileyecek bir ınüceddid gönderecektirıı (2) buyurpıaktadır. Bu hadis kitabını şerheden Abduralıman Mah­mud Osman, ccAvniı~l Ma'budıı adil eserinde, Suyuti (ö. 911/1505') den naklen Gazali'nin 5. asrın müceddidi olduğurı,u söyler (3). Suyuti'ye göre Bakıliani (ö. 403/1013) dördüncü asrın, Fal-ired­elin er-Razi .ise (ö. 606/1209) altıncı asrın dini müceddidi sayıl­

maktadır (4). Hiç şüphesiz buriun böyle olması, kesin değildir, sadece ihtimallerden biridir. Bir ihtimal ele olsa, Gazali'nin elini ınücedclicller arasında sayılması, O'nun değerini ve önemini daha da artıİmaktadır. Yaptıkları ve günümüze olan etkisi dikkate alı­nıri;a, O'nun gerçekten dini bir müceddid olduğunu gönül rahat­lığı ile söyliyebiliriz.

Yenileme anlamına gelen c<tecdid»i, İslam'ı bozmadan ebecl1 prensiplerini değiştirmeden korumak, yeni nesillerin anliyabile­ceği ·kalıplarda O'nu ~ak, yaşamak ve yaşatmak şeklinde özet­lemek .mümltündür. Bir başka· .tarife göre tecclicl, .İslrun'.ı tatbik etmeden önce, elim esaslar~ zaman ve rnuhitin ihtiyacla.rma en uygun bir §elülde tefsir :edilmesi, ·ondan sopra bu elini ··emirlerin

.. 32

-ı

.,

l-.

· tatbik eelilmesidir (5). Bu kenuda daha pek Çok görüŞ mevcut-·. :tur. Bunların detayına burada girmek istemiyorlız. Bw:ada iki

. farklı yaklaşımı örnek olarak sunduk. Hepsinde ortak nokta ye­nilemedir. Bu yenilemenin mahiyeti ise. ihtilaflidır. Yenilemenin bikmeti ise, özet olarak, dinin devamlılık ve değ~mezlllik ilkele­riyle, değ~ebileniri beraber yürümesi ve yaşamasr nasıl mümkün olacaktır? sorusunda gizli bulunmaktadır. ictihad ve tecdid mü­esseseıeriyıe· .zarw:et prensibi, bu sualin. bir anlamda cevabı ol­maktadır. Bu müesseseler, dini mes~elelerin çözümünü ilim ve eh­liyet sahibi mü.slümru:ılara bırakmaktadır. Onlar da bu mes'elele­re ana kaynaklardan çözümler getireçeklerdir.

Dini müceddidler, topl~a canlılık ve aktivite getirmişlerdir. ~taları düzeltip diJğruyu gösterıniye çalışmışlardır. Ancak bu hareketin; . korkaklık, çekingenlik, takdir eksikliği, kötüleme, ha­sed gibi ciddi engelleri mevcuttur.' Bu engelleri aşmak ise çok zor­diır. Ama bir dini müceddid ·bu engelleri. aşmak zorundadır. İşte G~zali, bu engelleri aşaJ::ıilen nadir kişilerden biridir. Alışı!~ gel­miş. şeylerin dışına çıkan, yeni şeyler söyliyebilen ve farklı usul

. ve metodlar ge~tirerek onlan uygulay~n bir alimdir. ~au mu- . mi'd Din adlı kitabının adı ·bile O'nün yenilikci yariını göstermek-~ ted.ir-:-nını ilimler, . sistemleşmiş ve birbirinden ayrılmıŞoımaSma ı~ğinep:-o~ - ue- Tasavvüf'uve Ahal~k'i ·nu kitabında birleŞ­~iriiliş, _y~~ ve orijinal ~ir eser-ırle'Y~n­lamda O, FılGh ile Ablak-ve-Tasavvuf'u birleştirmiş veya AhJa·k 1

Ve'i'asavvüi'uniffir'ölçillerle ifade etmiye çalışmıştır. Bir anlam ~ da konu tefsiri yapmıştır. :Belki _g_e~~i!ıin süre~ oluşu, bu bir­ıeŞtirmeve--sentez"'deg!Z!!C:ili.Zira çift veya çok yönlülük, daima . tek yönlü!"" en daha etkileyici oımuşrur.- ·

İhya, .dôr~ ciltten ibarettir. Her bir ciltte 10 bölüm bulun­maktadır. :Şirinci cilt, ibadetlerden; ikinci cilt, adablardan; üçün­cü. ci.ıd, helak edici şeylerden, dördüncü cilt ise, kurtancı şeyler­den bahsetmektedir. Kitabının bu .alanda yazılan diğer eserler­d~ı:i daha farklı ve üstün olduğ:unu söyleyen Gazali, bu üstünl:ti­ğÜ şöyle açıklamaktadır: 1. Bu eserde, başka eserlerde kapalı bırakılan yerler açıklanmış ve kısa konular genişlet~tir, 2. Ka­n~ık mevzular te~iplenmiş ve bir -araya t~lanriııştır, 3. Uzatılan konular, 'lrualtılmıştır, 4. Tekrarlar· at:ılrnış ve yeniden tertiplen­miştiı; 5. Arilaşılınası güç olduğu için c!iğer kltapiarda yer alma-: yan kqnulara ~ozt\ınler getrriımiŞtir "(6) .

'33 .

~ /~ ;~

~~~ , _ ·-~

. Bu açıklal!lalıü'dan. anlaclığımı~ -H:adanyla Gazaii, Fıkıh ve · .~ Ahlak'ı gere!~ am~ç -. ve · gerekse n~etod açısınc:ıan yeniden ele al-. :, ~ mış ve alışılmışın dışında bir mew'Clla bu iki ilme canlılık getirmiş- JJ tir. Öyle saıuyoru.z ki O'nun amacı, öncelikİe kendilerinden şika- · · · .? yet ettiği alimled ıslah etmek ve bu yolla b.aıkın J.Glahını · sağla- · c

maktır-. Özellikle faki:::ıleri eleştir-en Gaz~li, ~cNice memleketler -~ var ki, ıabibleri hala gayri müslimlerdir. Halbuki fıkhın tıp . ile ~ alakah husÜslarında bunların şahitlikleri kabul edilmez. Buna · ., rağmen müslümanlardan hiç . kiinse bunları~ meşgul olıİıaz. Fı­lnh ilminde bilh.assa eectel ve hilafiyatla· uğra.Şirlar. · Memleket bu gibi olaylara fetva veren fakihler ile_ doludur» der (7).

Ga:zali'nin yenilik getirdiği bi+· başka iliııı de Kelam'dır. Ke­lrun'a getirdiği yenilik ise ona mantığı dahil etınesidk Gerçi .o, rnantık ve akıl hemen Ilemen her konuya tatbik etmiş ise de·, Ç)zel-. · likle iınani konularda tam biı· rasyon~list gibi hareket et_miştir.

(8). Mantığa büyük değer vermiş, ınantı~ta ihtisası olmıyanın il­mine itimad edileıniyeceğini söylemiş ve o gl'ınkü anlayış~a felse­feyi dini iliınlerle birleştiı·ıneye çalışmıştır. Bu husuS, daha sonra kendisine. bir tenkit olarak yöneltilecektir (9).

Gazali'ye göre, felsefe tam müstakil bir biliın değildir. Zira felse'fe; matematik, mantık, ilahiyat ve fizikten ınüteş·ekkil b.ir ilimdir (10). Bu tarif, İhya'ya göredir. el-Munkızu mine' d Dalal adlı · eserind~ ise siyaset ve ahiala bu sayıya dahil eder (ll) . · Gazali felsefeyle dini ilimleri birleştirmeye çalışml§tır, . derken felsefe dahil olan iliııılerle dini konuları yorumlama kasdedilmek­tedir. Nitekiıı'l Gazali, İhya'clan sonra te'lif ettiğ{ Cevahiru'l Kur'­an adlı eseı'inde bu kor~xtlara özelliltie yer vermektedir: Gazall'ye göre, Kur'an'ın dış mamıJarının yanında iç manaları ~a vardır. Lügat, na.hiv, kıraat, meharic-i huı-uf ve zahiri tefsir gibi bilgiler, Kur'an'ın dışını; kelam, fıkıh, t.evhid gibi ilimler se ·. Kı:rr'an·ın özünü teşkil ederler (12). Kur'an'ın _lafızları, bütün ilirnlerin k~y.: nağıclır. Fıkıh ve tefsir gibr ilimler, Kur'an'dan çıktığı gibi, tıp, astronomi_, astr.ıJ•loji, anatomi, b~yü ve tilsımlar gibi ilimiere de Kur'an'da işaret vardır. Bunların ·ilk prensipleri Kur'an'ın dışın­da değildir. Zira bütün ilimler Allah'ın. bilgi denizinden avuçlan-: mİştır. O denizin kıyısı y0ktur. Rabbının keiiınelerini yazmak için denizler mürekkep olsa, Rabbımn kelimeleri Wkenn1eclert deniz­ler tükenir, ayeti (13~ hıpıu, göstermektedir. Mesela Yüce Allalı Hz. İbrahiın'den -naklen ccBeh ha8ta olduğum · zaina1ı, :.O bana şifa ~erir»" (14) buyurmuştur. Allah,.ın şifa fiilini ancak, tıbbı gereği

'-•

gibi bilen kimseler anlıyabilir. Allah'ın ğüne.şi ye aYı bir hesaba göre yürütmesi de O'nun bir işidir. Güneş ve ay öir hesap iledir (15). Ay tutulduğu, güneş ve ay bir araya getirildiği zaman (16), Geceyi gündüze, gündüzü _de geceye sokar (17). Güneş yerleşti­rildiği yerde yürüyüp g~tmektedir. Bu güçlü ve alim olan Allah'ın

takdiridir (18), buyuruyor. Güneşin ve ayın bir hesaba göre sey­rini, bunların nasıl tutulduklarını, gecenin gündüze, gündüzün geceye· dolaninasıı:ıın mahiyetini ancak, göklerin ve yerin nasıl

. meydana geldiğini bilen kiıns~ler .anlar ki, bunu bilmek de I:ıiı·

ilimdir. Yine Kur' an' da;, Ey insan, seni yaratıp şekil veren·... (19) denilmektedir. Buİıun manasını anlamak için de insanın dış ve iç organlannı, anatomi ilmini bilmek gerekir. insan bu ayetleri okuyunc·a, bu ilimlert· öğrenmeye çalışır. Bu demektir ki, Kur'an'­da her şeyin özü vardır. Öncekilerin ve sonrakilerin ilmi onda onda toplanmıştır (20). ·

Gazali, aynca dini kabul etmiyen iliıri adamlanyla (2i), fel­sefi iliml~ri inkar etmekle eline yardım edeceğini zanneden cabil

· kişileri. şiddetle yerer (22). Bu kişilerin eline karşı büyük bir ci­nayet işlediklerini söyler. Astronoıni ve matemetik gibi ilimleri bilen, fakat inkarcı olan kişiler, ba~kalarına. da etki eder ve on­'ıarı da lı"'ıkarcı ed~bilirler. Ancak şu unutulmamalıdır ki, bir san'­atta mahir olan kişi, ·her san' atta da ·mahir demek değildir. Bir bilim dalında alim olan kişi, diğer ilim dallannda cahil olabilir (23): Bu mantıki cevap, inkarcı alimiere kapılarak inkarcı olabi­lecek. kişilere verdiği bir cevaptır. ·

Gazali'ye gö"re, ay tutulması, güneşle ayın arasına dünvarun girmesinden dola.yı, ay ışığının kaybolmasından ibarettir. Zira a:v ışığını güneşten·. almaktadır. Yer küİ-e şeklinde yuvarlaktır, ve

o o

atmosfer onu çepçevre kuşatmıştır. Ay gün~in gölgesinde kaldı­ği zaman da güneşten ışığı kesiliı·. Baııka bir ifade ile, günesjn tutulması bakan . kişi ile güneş arasına ayın giınıe~inden ib~.ret­

tir. Bu ise güneşle ayın bir dakikada aynı yerde bulunmasından

dolayıdıi (24} . . O'nun bu konudaki aÇıklamaısı. buıtüıikü aİıla:vı- . şa şaııılacak ·kadar ·yakın olduğunu göstermesi balmnuidım önem­li olduğu kadar, dünyanın yuvarlaklığını ·Koprerıük'ten seneler­ce önce kabul ettiği.ıp. göstermesi bakımından da önemlidir.

Bu açıklamalar, O'nun tefsirde, özellikle ilmi tefsirde de mü- · ced'did bir. aliın olduğunu açıkca göstermektedir. Zira fıkir ve dü­şUn~e ·haiiıı.Cie ·ve kita:pia.r ·a;rasıriaa:· aağinik bir şeklide 'var olan

o-"35

. ~

ilmi· tefsiri derleyip toplaınış ve ona yön verip şekillimdirrrıi§tir. İslami bilgilerle airu ilimleıi ~zlaştıran ve · aralarındaki ili§kiyi açıklayan veya açıklamak için akli ilimiere muhtaç olunduğunu söyliyen Gazali, · ancak Aristo felSefesi iÇinde yer · alan bazı fikir-

. leıi teı:ikid et~ ve dini esaslarla .uyuşmadığıru söylemiştir. Yoksa aklı ve akli ilimleri reddet~ediği gibi, bilakiG bunlan elini konu­lan müdafaada özellikle kÜllannuştıt. · O'nun-için önemli olan dcğrularclır, · şaluslar veya gruplar değildiı·; O nedenle O, gerçek-ler konusunda:· ve dini müdafada mezhep ve· grup ayırımı_ yapma­mış, doğtuyu nerede bulduysa almış, yaniışı ise almamıştır.

Di PN OT L AR

. ~

ı . EbU HAmid Muhammed. b. el·Gazali, İhyau· tTıunıi'd Din, Beyrut, Ta- · .--·

rihsiz, 1/1-2. 2. Ebü Daviıd, Sünen, K. Melahim, B. 1; H.N. 4291. Mahmud Osman, Av- .

nu'l Ma'büt, Şerhu Sünen-i Ebi Daviid, Medine,· 1969, 11/386. 3. Malımüd Osm<U},· a.g.e. 11/392-393. 4. Malımüd Osman, cı..g.e. 11/392-393: 5. Sait Halim Paşa, Buhranlaruruz, Neşreden: E . Düzd~ğ, İstanbul, Ta-

rihsiz, Tercüman, 1001, s. 204. 6. Gazill, İbya, 1/~. 7. Gazarı, İhya, l/21. 8. Kasım Kufralı, İA İstanbul, 1977, 4/751. 9. ·ömer Nasuhi Bilmen, Büyük Tefsir l'arihi, İstanbul, 1974, 2/450.

10. · Gazaıı; İhy,a, )/22. . · . 11. Gazili, ei-Munkızü mine'd. Da131, İstanbul, 1287 h., s. 17. 12. Gazali, Cevahiru'l Kur'an, Ayasofya No: 1753, v. ll b, 13 b 13. Kehf, 18/109. · 14. Şuara, 26/80. · 15. Rahman, 55/5. 16. Kıyamet, 75/S:.9. 17 . . Hac, 22/61. ıs. Yasi.o, 36/38. . 19. Gazill, Cev~'l Kur'an, v. 13 b-18 b. 40. Gazaü, Cevahiru'i. Kur'an v. 18 a. 21. Gazaü, el-Mun,kız, s. 18. 22. Gazını; el-Munkız, s. 19. · 23. Gazali, el-Munlaz, s: ıs: 24. Gazati, Tehafütu'l Felasife, ·l.Vlısır, ·-Ta:rihsiz, · ·s.:. ım· .. :

3$

. . ~· . \ ..

· ..