DRUŠTVENE KLASE I SOCIJALNA STRATIFIKACIJA Termin „država“ često je bio izjednačavan sa terminom „društvo“, kao posledica antičkog shvatanja države kao zajednice slobodnih gradjana, medjutim, konstituisanjem sociologije, jasno je uočeno da je društvo širi pojam od države, te tako danas razlikujemo tri shvatanja društva. Individualističko shvatanje društva podrazumeva da čovek kao pojedinac prethodi društvu, dok po realističkom shvatanju društvo prethodi pojedincu. Dijalektičko shvatanje, pak, usaglašava objektivnost društva i subjektivnost pojedinca time da je društvo veza društvenih pojava (odnosa). S toga, društvo možemo definisati kao složenu celinu koju čine različiti elementi sa svojim medjusobnim odnosima i funkcijama.

Totalnost društva i društvenih pojava ogleda se u medjusobnoj povezanosti svih struktura društva. Podrazumeva se da ne postoje jasne granice izmedju sastavnih delova strukture i da su one misaona konstrukcija u cilju ispravnijeg tumačenja društva i društvenih pojava.

Društvena struktura obuhvata specifične odnose medju elementima društvenog karaktera.Nju definišu odredjeni društveni elementi, medju kojima je i društvena stratifikacija.

Društvena stratifikacija ili društvena slojevitost obuhvata podelu „društvenog prostora“ na društvene slojeve, podelu slojeva i njihovo kretanje kroz društvene uloge i položaje u hijerarhiji društvenog totaliteta.

Društvena grupa je centralna sociološka kategorija koja označava skupinu ljudi na osnovu medjusobno povezanih procesa u koje su uključeni, čineći jednu celinu, zarad postizanja zajedničkih interesa i zadovoljavanja zajedničkih potreba.Posebno je značajna uloga društvenih grupa kao spone izmedju društva i individua, ujedinjavanjem pojedinaca kroz grupu, pa tako i približavanjem društvenom totalitetu.Kao kohezioni društveni faktor, društvena grupa je važan faktor društvene strukture.

Savremena sociologija beleži brojne klasifikacije društvenih grupa u zavisnosti od kriterijuma podele. Najpoznatija je klasifikacija francuskog sociologa Gurviča, koji je raspodelu društva odredio prema primeni petnaest kriterijuma, čija je sveobuhvatnost uslovila da ova klasifikacija bude najprihvatljivija. Medju tim kriterijumima, mogu se naći i podele prema obimu, rasprostranjenosti, načinu prožimanja sa globalnim društvom itd. Pored Gurvičeve klasifikacije, postoje još i Eublakova (6 kriterijuma koji obuhvataju rasnu pripadnost, nivo kulturnog razvoja, tipove strukture po grupama, funkcije, tipovi odnosa medju članovima itd.) i Tenisova (podela po karakteru odnosa medju članovima društva, normativnim i statusnim elementima itd.) od poznatijih.

Savremena marksistička sociologija, koja odgovara realističkom shvatanju društva, na osnovu kriterijuma objektivnosti razlikuje potpune i delimične društvene veze. Dok potpune društvene veze mogu obuhvatiti i celokupno čovečanstvo zahvaljujući savremenom razvoju komunikacija, delimične društvene veze se ostvaruju u uskom socijalnom krugu, pri čemu ponašanje jednog pojedinca utiče na ponašanje drugog, uz svest o medjusobnoj uslovljenosti njihovih ponašanja.

Savremeni gradjanski sociolozi društvene klase definišu kao osnovu društvene strukture, pri čemu podrazumevaju oblik stratifikacije savremenih društava i uvode podelu socijalnih klasa na višu, srednju, radničku, najnižu klasu i potklasu.Tumačenje ovih društvenih klasa ne treba poistovetiti sa marksističkim konceptom.

Najnovije studije na polju sociologije o klasifikaciji društvenih grupa uvode nove kriterijume podele u koje se ubrajaju i polna razlika, seksualnost i generacijska pripadnost.

Medju najviše diskutabilnim pitanjima u sociologiji jesu i pojam, struktura, osnove i karakteristike društvenih klasa.Na ovim pitanjima se zasnivaju razlike gradjanskog i marksističkog smera u sociologiji. Gradjanski smer se najčešće poitovećuje sa društvenim grupama, tretirajući ih kao oblik društvene stratifikacije. Klase u tom smislu predstavljaju velike društvene grupe zasnovanim prema odredjenim kriterijumima, te tako prisustvo klasa u društvu nije revolucionarno, već stratifikaciono. Prema marksističkom pravcu sociologije, klase su osnovni oblici društvenog grupisanja kroz koje se ispoljavaju krucijalni elementi društvene strukture, jer se smatra da je celokupan razvoj stanovništva, zapravo, dokaz istorijskih oblika klasnog ispoljavanja, odnosno da taj deo istorije (od robovlasništva do danas) biva odredjen kao istorija klasnih borbi koje su osnovni pokretači društvenog razvoja.

Od svih formulisanih definicija klasa, najobuhvatnija je Lenjinova definicija, koja se tretira kao marksističko odredjenje klasa, ali je i gradjanski sociolozi prihvataju (mada drugačije tumače). Osnovni elementi podeljenosti klasa po njemu jesu različito mesto u društvenoj proizvodnji, različit odnos prema sredstvima za proizvodnju, različita uloga u društvenoj organizaciji rada i različit deo društvenog proizvoda kojim raspolažu. Iz ovoga dalje sledi da su dva osnovna elementa društvene klasifikacije ekonomski i socijalni momenat.

Klasno društvo nastaje na onom stepenu razvoja ljudskog društva kada je razvoj proizvodnih snaga omogućio pojavu viška proizvoda, odnosno kada su društvene strukture bile podeljene na umni i fizički rad, eksploatatore i eksploatisane, nadredjene i podredjene itd. Ta društvena nejednakost vremenom poprima konfliktne razmere, iz čega zaključujemo da se marksističko shvatanje kasa ne uklapa u savremeni koncept gradjanskog društva, već se definiše kao teorija konflikta, dok se gradjanske funkcionalističke teorije definišu kao teorije integracije.

Pojam socijalne stratifikacije označava postojanje različitih društvenih slojeva u okviru tzv. društvenog prostora. Teorija socijalne stratifikacije predstavlja gradjansku varijantu marksističke teorije klasa. Nasuprot klasama, funkcionalisti formulišu društvene slojeve (stratume) kao osnovne oblike društvene podeljenosti, pa se tako društvene nejednakosti objašnjavaju društvenom slojevitošću, umesto klasnom podelom. Socijalna stratifikacija se zasniva na diferenciranju pojedinaca u globalnom društvu. Kako pojedinci vrše svoje funkcije, tako se rangiraju na hijerarhijskoj lestvici društvenih vrednosti i tako stečeni društveni položaj biva definisan kao ocena važnosti uloge koju ima pojedinac. Grupisanjem položaja pojedinaca, formira se društveni sloj koji čine pojedinci sličnog društvenog položaja. Razlika izmedju društvenih slojeva jeste i grupna socijalna distanca koja se naziva društvenom distancom, ali je

istu moguće preći, odnosno, pojedinac može preći iz jednog društvenog sloja u drugi, što se naziva društvenom pokretljivošću i predstavlja bitnu karakteristiku društvenog prostora i slojevitosti. Socijalna stratifikacija može predstavljati i specifičnu vezu izmedju pojedinca i društvenih podgrupa, koja se ispoljava kroz hijerarhiju društvenih položaja, te možemo primetiti dve vrste stratifikacije:

hijerarhija pojedinca, porodice i drugih društvenih grupa prema kriterijumima bogatstva, prihoda, moći, vlasti...

hijerarhija društvenih položaja koje čine grupacije pojedinaca sličnog profesionalnog položaja ili ranga.

Teorija stratifikacije definiše tri stratuma: kaste, staleže i klase. Kaste su zatvorene državne skupine bez društvene pokretljivosti, uslovljene, pre svega, društvenom podelom rada i regulisane kastinskim pravilima. Stalež je osnovna jedinica socijalne stratifikacije koja predstavlja zatvorenu, pravno odredjenu društvenu skupinu, koja pre svega pripada feudalnom društvu. Klase u ovom slučaju nisu poistovećene sa marksističkom teorijom, već predstavljaju poseban oblik stratifikacije u okviru gradjanske teorije socijalne stratifikacije. Privredni faktor je osnovno obeležje razlikovanja klasa, pa klase nisu statusne grupe, već manifest sopstvenog položaja na tržištu. Tako dolazimo do zaključka da je odredjivanje statusnih grupa bitnije za socijalnu diferencijaciju od klasa.

Savremena stratifikacija vezuje se za zanimanje pojedinca. U urbanim sredinama, osnovni kriterijumi su prihod, bogatstvo i naučno znanje, dok su u ruralnim sredinama to faktori nasledja, rodjenja i ugleda. Tu se često primenjuje Varnerova studija o šest podeljenih stratuma (gornja klasa, viša i niža; srednja klasa, viša i niža; donja klasa, viša i niža).

Poznata je i studija Milsa koja razlikuje staru srednju klasu (preduzimači i sitni sopstvenici) i novu srednju klasu, službenike i nemanuelne radnike.

Medju savremenim koncepcijama, posebno se izdvaja koncepcija Danijela Bela, koji značaj društvenog sloja odredjuje na osnovu stepena zaposlenosti i dohotka na osnovu vrste znanja, te nas tako uvodi u teoriju o trima klasama budućnosti:

kreativna elita naučnika srednja klasa inženjera i profesora tehničari, srednjoškolci i studenti.

Literatura:1) Radenović. P., OPŠTA SOCIOLOGIJA, op. cit., str. 291.2)Machonin Pavel i grupa saradnika, MOĆ I SOCIJALNA SLOJEVITOST, Bratislava 1969.3)Bell Daniel, THE COMING OF POSTINDUSTRIAL SOCIETY, New York, 1974.4)Sills D., INTERNATIONAL ENCYCLOPEDIA OF SOCIAL SCIENCES, str. 289.5)Prema Radenović P., OPŠTA SOCIOLOGIJA, op. cit., str. 272.