346

CHÖÔNG 7

ÑOÄC HOÏC MOÂI TRÖÔØNG ARSEN (''')

(Ecotoxicology of Arsen)

7.1 MÔÛ ÑAÀU

Caâu chuyeän veà caùi cheát cuûa Napoleon Bonapac ñaùng kính cuûa nöôùc Phaùp ñaõ ñi vaøo lòch söû nhö moät huyeàn thoaïi. Ngöôøi ta nghi ngôø: OÂng ta coù bò ñaàu ñoäc baèng As hay khoâng khi nhöõng phaân tích trong toùc töø thi theå oâng cho thaáy coù löôïng As raát cao. Sau nhieàu naêm nghieân cöùu, tranh luaän, ngöôøi ta keát luaän: OÂng ta cheát vì As nhöng khoâng phaûi laø bò ñaàu ñoäc maø do thôøi gian daøi goäi ñaàu baèng daàu goäi chöùa haøm löôïng As cao.

Khoa hoïc ngaøy nay cho bieát, khaùc vôùi cadmium, arsen laø moät nguyeân toá vi löôïng caàn thieát cho cô theå, nhöng ôû lieàu löôïng cao thì raát ñoäc. Ñoäc tính naøy cuûa arsen ñaõ ñöôïc loaøi ngöôøi bieát töø laâu. Trong söï phaùt trieån cuûa theá giôùi ngaøy nay ñang hình thaønh vaø toàn taïi nhieàu khu vöïc coù nguy cô nhieãm ñoäc arsen. As, coøn goïi laø "Thaïch tín", thöôøng ñöôïc cheá laøm thuoác chuoät.

Khoaûng 10 naêm gaàn ñaây caùc nhaø khoa hoïc ñaõ thaáy raèng, nhieàu nöôùc ñang gaëp phaûi vaán ñeà oâ nhieãm arsen aûnh höôûng nghieâm troïng ñeán söùc khoûe coäng ñoàng. Phaàn lôùn söï nhieãm ñoäc arsen thoâng qua vieäc söû duïng nguoàn nöôùc, löông thöïc, thöïc phaåm ôû nhöõng vuøng ñaát vaø khoâng khí oâ nhieãm arsen.

347

Vaán ñeà nguoàn nöôùc ngaàm bò nhieãm As trôû thaønh moät vaán ñeà quan taâm ôû nhieàu quoác gia khaép theá giôùi. As trong nöôùc ngaàm taïo ra moái ñe daïo söùc khoûe ôû nhieàu daïng beänh: khi nhieãm As noàng ñoä vöôït quaù möùc, noù laø taùc nhaân gaây beänh lôû loeùt, khoái u aùc tính, ung thö vaø nhieàu baát lôïi khaùc cho söùc khoûe con ngöôøi.

Nhöõng aûnh höôûng xaáu cuûa As ñöôïc bieát ñeán ôû Bangladesh vaø phía taây AÁn Ñoä (Baênggan), nhöõng nôi coù haøm löôïng As trong nöôùc ngaàm hieån thò lôùn hôn hoaëc baèng 1mg/l. Trong khi ñoù, noàng ñoä As trong nöôùc töï nhieân bieán ñoåi giöõa 1–2μ/l. Theo nghieân cöùu gaàn ñaây ñaõ thöïc hieän ôû mieàn Baéc Vieät Nam thì noàng ñoä As bieán ñoåi töø 1–3050μg/l ñoái vôùi nöôùc ngaàm. Tieâu chuaån Vieät Nam quy ñònh As trong nöôùc ngaàm laø 50μg/l. Toå chöùc WHO thì khuyeân neân haïn cheá möùc tieâu chuaån treân maø ñeà ra tieâu chuaån laø 10μg/l, giôùi haïn tieâu chuaån As trong nöôùc ngaàm naøy cuõng baèng vôùi giôùi haïn tieâu chuaån ôû chaâu AÂu. Caùc nöôùc phaùt trieån ñang heát söùc coá gaéng ñeå ñaït ñeán tieâu chuaån 50μg/l ñoái vôùi khu bò oâ nhieãm As.

(‘’’: Baøi vieát coù söï coäng taùc cuûa Nguyeãn Thò Myõ Haïnh)

Ñieàu kieän ôû Nam Vieät Nam cuõng gioáng nhö ñieàu kieïân ôû Banglades vaø vuøng Bangan. Ñaây laø lyù do taïi sao vuøng chaâu thoå soâng Meâkoâng trôû neân ñaùng quan taâm. Coù haøng trieäu ngöôøi Vieät Nam ñang söû duïng nguoàn nöôùc coù haøm löôïng giaøu As vaøo naêm 2001 qua. Taïi chaâu thoå soâng Meâkoâng, ñaát chua chieám dieän tích lôùn nhaát theá giôùi, laø moät trong nhöõng moâi tröôøng ñaát xaáu nhaát so vôùi moïi nôi, vì trong ñaát chua pheøn chieám 1,8 trieäu ha cuûa chaâu thoå. Moâi tröôøng ñaát chua chöùa H2SO4 sinh ra H2S Al3+ vaø Fe2+ daãn ñeán giaûm pH xuoáng coøn 2,0. Ñieàu naøy aûnh höôûng ñeán ñôøi soáng cuûa nhieàu loaøi ñoäng thöïc vaät treân caïn laøm cho sinh vaät chaäm phaùt trieån, trôû neân yeáu ôùt ñi. Quaù trình phaân tích chaát raén trong moâi tröôøng ñaát chua ôû chaâu thoå soâng Meâkoâng ñaõ khaùm phaù ra noàng ñoä As laø 10 – 30mg/kg. Vôùi noàng ñoä naøy, noù cao hôn gaàn 4 – 6 laàn noàng ñoä ñoái vôùi ñaát bình thöôøng vaø noàng ñoä trung bình cuûa As trong ñaát thöôøng chæ khoaûng 1,8 – 5 mg/kg.

Nhieãm ñoäc arsen gaây ra nhöõng beänh hieåm ngheøo cho con ngöôøi vaø ñaùng lo ngaïi laø hieän nay chöa coù phöông phaùp hieäu quaû naøo ñeå ñieàu trò nhöõng caên beänh ung thö quaùi aùc naøy.

348

7.2. CAÙC ÑAËC ÑIEÅM LYÙ HOÙA CUÛA ARSEN

As laø nguyeân toá hình thaønh töï nhieân trong voû traùi ñaát. As nguyeân chaát laø kim loaïi maøu xaùm, nhöng daïng naøy ít toàn taïi trong thieân nhieân. Ngöôøi ta thöôøng tìm thaáy As toàn taïi döôùi daïng hôïp chaát vôùi moät hay moät soá nguyeân toá khaùc nhö oxy, clo vaø löu huyønh,... As keát hôïp vôùi nhöõng nguyeân toá treân taïo thaønh caùc hôïp chaát As voâ cô nhö caùc khoaùng vaät: ñaù thieân thaïch, Reagal (AsS), Orpiment (As2S3), Arsenolite (As2O3), Arsenopyrite (FeAs2) FeAsS, AsSb) … Hôïp chaát cuûa As vôùi carbon vaø hyñro goïi laø hôïp chaát As höõu cô. Caùc hôïp chaát chöùa As, caû voâ cô vaø höõu cô coù nguoàn goác töï nhieân hay nhaân taïo. Caùc daïng hôïp chaát höõu cô cuûa As thöôøng ít ñoäc haïi so vôùi caùc hôïp chaát As voâ cô.

7.2.1. Tính chaát cuûa arsen vaø caùc hôïp chaát voâ cô cuûa arsen

Arsen vaø caùc hôïp chaát voâ cô cuûa noù laø nhöõng chaát raát ñoäc, chuùng toàn taïi phoå bieán trong thieân nhieân vaø cuõng coù maët trong saûn xuaát coâng nghieäp. Arsen laø moät aù kim maøu xaùm traéng, muøi toûi, tyû troïng laø 5,7 (tyû troïng cuûa nöôùc baèng 1). Khi laøm noùng arsen chaûy ra vaø thaêng hoa ôû nhieät ñoä 6130C. Noù laø thöù phaåm cuûa coâng nghieäp luyeän kim (nhö: Cu, Pb, Zn, Sn, Au… ) vì trong caùc quaëng kim loaïi coù chöùa arsen nhö moät taïp chaát.

Arsen tinh khieát ñöôïc xem laø khoâng ñoäc, nhöng trong ñieàu kieän bình thöôøng arsen khoâng bao giôø ôû traïng thaùi tinh khieát vì khi tieáp xuùc vôùi khoâng khí moät phaàn arsen ñaõ bò phaân hoùa thaønh oxit raát ñoäc. Arsen chaùy trong khoâng khí taïo thaønh khoùi traéng laø trioxit arsen raát ñoäc.

7.2.2. Hôïp chaát cuûa arsen

Caùc hôïp chaát voâ cô chính cuûa arsen ñöôïc duøng trong coâng nghieäp, arsen coù hai daïng thuø hình, moät daïng maøu vaøng vaø moät daïng maøu ñen. Arsen coù theå taïo thaønh ba oxit laø trioxit arsen, tetrioxit arsen vaø pentoxit arsen.

• Trioxit arsen (As2O3) coøn goïi laø oxit arsenô hay anhidrit arsenô. Ñoù laø daïng boät keát tinh hoaëc daïng voâ ñònh hình. Boät trioxit arsen thoâ thu ñöôïc töø caùc quaëng chöùa arsen ñöôïc laøm thaêng hoa, haøm löôïng As2O3 trong boät thoâ laø 97%. Trioxit arsen laø nguyeân lieäu ñeå cheá

349

taïo caùc hôïp chaát arsen, ñöôïc söû duïng trong kyõ ngheä thuûy tinh, kyõ ngheä da, laøm caùc hoùa chaát dieät con truøng … Trioxit arsen phaûn öùng vôùi nöôùc taïo thaønh axit arsenô (H3AsO4); töø axit naøy taïo thaønh caùc muoái arsenit.

• Pentoxit arsen (As2O5) hay anhidrit arsenic laø daïng boät maøu traéng ñöôïc söû duïng trong kyõ ngheä thuûy tinh, laøm caùc hoùa chaát tröø saâu haïi… Pentoxit arsen phaûn öùng vôùi nöôùc taïo thaønh axit arsenic (H3AsO4) vaø töø ñoù taïo thaønh caùc muoái arsenat…

• Clorua arsen (AsCl3) laø dung dòch daàu, maøu vaøng nhaït, ñöôïc söû duïng trong kyõ ngheä goám. Moät soá quaëng arsen cuõng ñöôïc söû duïng, ví duï sunfua arsen goàm sunfua ñoû (As2S2) coù teân laø reanga (realgar) vaø sunfua vaøng (As2S3) coù teân laø opimen (orpiment) ……

7.3. ÑAËC ÑIEÅM PHAÂN BOÁ As TRONG CAÙC THAØNH PHAÀN MOÂI TRÖÔØNG TÖÏ NHIEÂN

Döôùi taùc ñoäng cuûa caùc quaù trình töï nhieân vaø nhaân sinh khaùc nhau maø coù theå di chuyeån töø caùc hôïp phaàn moâi tröôøng naøy sang hôïp phaàn moâi tröôøng khaùc daãn ñeán söï phaân boá phöùc taïp cuûa caùc nguyeân toá trong moâi tröôøng töï nhieân.

7.3.1 Nguoàn goác gaây oâ nhieãm moâi tröôøng

7.3.1.1. Töø hoaït ñoäng coâng nghieäp

Ñaõ töø laâu, chuùng ta nhaän ra raèng quaù trình noùng chaûy kim loaïi maøu vaø saûn xuaát naêng löôïng töø daàu moû laø hai nguyeân nhaân chính cuûa quaù trình coâng nghieäp daãn ñeán laøm oâ nhieãm arsenic cho khoâng khí, nöôùc vaø ñaát. Nguoàn oâ nhieãm khaùc laø saûn xuaát vaø duøng thuoác tröø saâu coù arsenic vaø baûo quaûn goã baèng arsenic. Chaát thaûi töø hoaït ñoäng khai thaùc moû cuõng laø nguoàn gaây nhieãm ñaùng keå vaø coù theå daãn ñeán oâ nhieãm taàng ñaát noâng nghieäp vaø coù theå laø nguoàn nöôùc ngaàm do quaù trình thaám. ÔÛ Anh, löôïng arsenic thaûi ra (Hutton & Symon, 1986) laø 650 taán/naêm töø coâng nghieäp kim loaïi maøu, 9 taán/ naêm vaøo khoâng khí vaø 197 taán/ naêm vaøo ñaát töø ngaønh theùp, vaø 297 taán/naêm vaøo khoâng khí vaø 838 taán/ naêm vaøo ñaát töø ñoát daàu moû.

350

Arsenic coù maët trong ñaù phosphate duøng trong saûn xuaát phaân boùn vaø chaát taåy röûa. Naêm 1982, Anh nhaäp 1324*103 taán ñaù phosphate vôùi löôïng chöùa arsenic naëng khoaûng 10,2 taán (Hutton& Symon, 1986).

7.3.1.2 Töø dö löôïng thuoác Baûo veä thöïc vaät

Naêm 1983, thuoác tröø saâu chöùa arsenic laø moät trong nhöõng loaïi thuoác duøng nhieàu taïi Myõ. Töø naêm 1960 ñaõ coù söï thay ñoåi, trong thuoác dieät coû, töø hôïp chaát voâ cô arsenic (bao goàm chì, canxi arsenate vaø ñoàng aceto–arsenate) qua hôïp chaát voâ cô vaø höõu cô arsenic (arsenic acid, sodium arsenate, MMA, DMA). Toång löôïng thuoác saâu chöùa arsenic taïi thôøi ñieåm ñoù (1983) laø 7–11*103 taán As/ naêm. Löôïng chì arsenate duøng vaøo vöôøn caây aên quaû ôû Myõ töø 32–700 kg As/ha. Löôïng dö trong ñaát ôû vöôøn caây aên quaû cao möùc 2500mg/kg, nhöng trung bình trong khoaûng töø 100– 200 mg/kg. ÔÛ Autralia, töø 1900 ñeán 1950 As2O3

duøng roäng raûi trong vieäc dieät boï ôû ñoäng vaät, keát quaû laø oâ nhieãm arsenic treân dieän roäng.

7.3.1.3 Töø vieäc söû duïng quaù roäng raõi As

Trong nhöõng naêm thaäp nieân 1960s, ôû Myõ söû duïng khoaûng 77% As2 O3 trong thuoác tröø saâu, 18% duøng saûn xuaát kính, 4% duøng trong coâng nghieäp hoùa vaø 1% duøng trong döôïc phaåm. Tuy nhieân, tình hình hieän nay ñaõ thay ñoåi, hôïp chaát arsenic duøng trong xöû lyù goã xaây döïng taêng nhanh töø naêm 1980. Treân theá giôùi trong nhöõng naêm ñaàu 1980 16000 taán As/naêm cho thuoác dieät coû, 12000 taán As/naêm cho laøm khoâ boâng vaø 16000 taán As/naêm ñöôïc duøng cho baûo quaûn goã (Chilves & Peterson, 1987). Ñeán 1990, ôû Myõ arsenic ñöôïc duøng trong baûo quaûn goã laø 70%, trong hoùa noâng nghieäp laø 22%, trong coâng nghieäp kính laø 4%, 2% trong luyeän hôïp kim maøu vaø 2% cho caùc ngaønh khaùc bao goàm coâng nghieäp baùn daãn. Oxide arsenic hoùa trò 5 vaø As2 O3 ñöôïc duøng nhö chaát phuï gia trong hôïp kim, ñaëc bieät trong hôïp kim chì vaø ñoàng, arsenic vaø As2O3 duøng trong saûn xuaát kính. Arsenic kim loaïi vaø gali sieâu saïch duøng trong baùn daãn.

7.3.2. As trong ñaù vaø quaëng

Haøm löôïng As trong caùc ñaù magma töø 0,5 – 2,8 ppm, caùc ñaù carbonat – 2,0 ppm, ñaù caùt keát –1,2 ppm, thaáp hôn trong caùc ñaù traàm

351

tích (6,6 ppm) (A.P Vinogradov, 1962). Arsen ñöôïc taäp trung trong caùc thaønh taïo giaøu vaät chaát höõu cô nhö trong caùc ñaù phieán ôû chaâu AÂu vaø Nhaät Baûn (13ppm), ñaù phieán ñen ôû Myõ (5–17 ppm). As laø moät trong nhöõng nguyeân toá coù nhieàu khoaùng vaät nhaát, tôùi 368 daïng, trong ñoù caùc nhoùm hydroarsenat vaø arsenat – vôùi 213 khoaùng vaät, sulfurarsenat – 73 khoaùng vaät, intemetallit – 40 khoaùng vaät... Trong caùc ñaù phieán seùt phaàn lôùn As toàn taïi trong silicat (85.5–92,5%), phaàn nhoû coøn laïi ôû daïng hôïp chaát khaùc nhö oxit sulfur, arsenua (khoaûng 7–14,5%).

ÔÛ Vieät Nam, chöa coù nhieàu nghieân cöùu chuyeân saâu vaø toaøn dieän veà As trong caùc thaønh taïo töï nhieân. Tröôùc ñaây, trong coâng taùc laäp baûn ñoà ñòa chaát vaø tìm kieám khoaùng saûn thöôøng duøng phöông phaùp phaân tích quang phoå phaùt xaï vôùi ñoä nhaïy raát thaáp neân khoù phaùt hieän As. Baèng phöông phaùp maãu giaû ñaõi ñaõ tìm thaáy trong nhieàu phöùc heä ñaù xaâm nhaäp coù chöùa arsenopyrit vôùi möùc haøm löôïng As töø <l00ppm tôùi l000ppm (Nguyeân Kinh Quoác, 1985).

Nhìn chung, haøm löôïng As trong moät soá vuøng moû nguoàn goác nhieät dòch cao hôn so vôùi khu vöïc khoâng coù khoaùng hoùa. Coù theå thaáy, nhieàu quaëng hoùa nguoàn goác nhieät dòch giaøu arsen, heä soá laøm giaøu cuûa chuùng so vôùi ñaù vaây quanh töø haøng chuïc tôùi haøng traêm laàn vaø ñöông nhieân ñoäc tính sinh thaùi cuûa caùc quaëng naøy laø lôùn. Trong thaønh phaàn quaëng vaøng nhieät dòch ñeàu coù söï tham gia cuûa moät soá khoaùnh vaät As nhö arsenopyrit (FeAsS), realgar (AsS), orpimen (As2S3), lôlingit (FeAs2)…

7.3.3. Arsen trong ñaát vaø voû phong hoùa

Haøm löôïng trung bình cuûa As trong ñaát töø 5ppm (A.P Vinogradov, 1957) – 6ppm (K.Bowen, 1979). Arsen coù xu höôùng ñöôïc tích tuï trong quaù trình phong hoùa. Trong nhieàu kieåu ñaát ôû caùc caûnh quan ñòa hoùa khaùc nhau coù theå coù haøm löôïng As giaøu hôn trong ñaù meï.

Trong nhieàu maët caét voû phong hoùa vaø ñaát thöôøng thaáy As taäp trung ôû phaàn treân, chuû yeáu laø taàng A – B vaø taàng B do As bò haáp thuï bôûi vaät lieäu höõu cô, keo hydroxit Fe vaø seùt. Trong moâi tröôøng khí haäu khoâ, caùc hôïp chaát As thöôøng toàn taïi ôû daïng ít linh ñoäng. Coøn trong ñieàu kieän khí haäu aåm öôùt, caùc hoùa chaát cuûa arsen sulfur hoøa tan vaø bò

352

röûa troâi. Löôïng As trong ñaát chuyeån vaøo nöôùc khoaûng 5 – 10% toång haøm löôïng trong ñaát.

7.3.4. As trong nöôùc

Haøm löôïng As trong nöôùc möa (μg/1) ôû Thaùi Bình Döông laø 0,6, ôû Nhaät 1,6, ôû Thuïy Ñieån 2,5, vuøng khoâng bò nhieãm ôû Baéc AÂu laø 0,005– 0,018 (trung bình 0,08), vuøng oâ nhieãm ôû Baéc AÂu laø 3,6–84 (trung bình 12,3). Haøm löôïng arsen (μg/l) trong nöôùc bieån theá giôùi khoaûng 3,7; nöôùc soâng theá giôùi 4; nöôùc soâng ôû Myõ 1,5; Nhaät 1,7; Lieân bang Ñöùc 3,6; Thuïy Ñieån 0,2–10; Anh 15. Haøm löôïng arsen trong nöôùc döôùi ñaát (μg/l) ôû Na Uy 0,002–11; Ireland 0,2–0,4; Lieân Xoâ 3; Nhaät 0,3–3,4; Myõ 1–6; Thuïy Ñieån 0,08–22.

Haøm löôïng As trong nöôùc döôùi ñaát phuï thuoäc raát nhieàu vaøo tính chaát vaø traïng thaùi moâi tröôøng ñòa hoøa. Daïng As toàn taïi chuû yeáu trong nöôùc döôùi ñaát laø H2AsO4

–1 (trong moâi tröôøng pH axit ñeán gaàn trung tính), HAsO4

2–(trong moâi tröôøng kieàm). Hôïp chaát H3AsO3 ñöôïc hình thaønh chuû yeáu trong moâi tröôøng oxy hoùa – khöû yeáu. Caùc hôïp chaát cuûa As vôùi Na coù tính hoøa tan raát cao, coøn nhöõng muoái cuûa As vôùi Ca, Mg vaø caùc hôïp chaát arsen höõu cô trong moâi tröôøng pH gaàn trung tính vaø ngheøo Ca thì ñoä hoøa tan keùm hôn caùc hôïp chaát arsen höõu cô, ñaëc bieät laø arsen – axit fulvic raát beàn vöõng, coù xu theá taêng theo chieàu taêng cuûa ñoä pH vaø tæ leä As – axit fulvic. Caùc hôïp chaát cuûa As5+ ñöôïc hình thaønh theo phöông thöùc naøy. Phöùc chaát As nhö vaäy coù theå chieám tôùi 80% caùc daïng hôïp chaát As toàn taïi trong nöôùc döôùi ñaát. As trong nöôùc döôùi ñaát thöôøng taäp trung cao trong kieåu nöôùc bicarbonat, nhö bicarbonat Cl, Na. B. Si. Nöôùc döôùi ñaát trong vuøng traàm tích nuùi löûa, moät soá khu vöïc quaëng hoùa nguoàn goác nhieät dòch, daàu moû – khí, moû than,... thöôøng giaøu As.

Baûng 7.1. Maät ñoä chung cuûa arsenic trong nöôùc bieån

Ñòa ñieåm Thôøi kyø

Daïng hoùa chaát Noàng ñoä (ng/m3)b

Nguoàn Taøi lieäu

Vònh Mexico NS Ñöôïc loïc ôû 0.2 μm 0.04 Chakraborti et al.

Thaùi Bình Döông NS Khoâng thaáy As 1.8 (1.6 – 2.1) Bodewig (1982)

Nöôùc ven bieån, Nam UÙc

NS Hoøa tan; As ôû döôùi giôùi haïn ñieàu tra)

1.3 (1.1 – 1.6) Maher (1985a)

353

Baûng 7.2. Maät ñoä arsenic trong nöôùc ngaàm

Ñòa ñieåm Thôøi kyø Nguoàn Noàng ñoä (ng/m3)b Nguoàn taøi lieäu

Hungary NS Nöôùc ngaàm saâu 68 (1–174) Varsanyi (1989)

New Jersey, Myõ 1977–79 Nöôùc gieáng 1 (trung bình) Page (1981)

Kuitun–Usum, Xinjiang, TQ

1980 Nöôùc gieáng 850 (lôùn nhaát) Wang et al. (1993)

Hsinchu, ÑL NS Nöôùc gieáng < 0.7 Chen et al. (1994)

Calcutta, India 1990–1997 Gaàn hoùa chaát baûo veä thöïc vaät

< 50–23 080 (khoaûng)

Chakraborti et al. (1998)

Bangladesh 1996–1997 Nöôùc gieáng < 10–> 1000 (khoaûng) Dhar et al. (1997)

Pampa, Cordoba, Argentina

NS 2–15 m, 61¼45â–63¼W; 32¼20–35¼00âS

100–3810 (khoaûng) Nicolli et al. (1989)

Kuitun–Usum, Xinjiang, TQ

1980 Nöôùc gieáng 850 (lôùn nhaát) Wang et al. (1993)

Hsinchu, ÑL NS Nöôùc gieáng < 0.7 Chen et al. (1994)

Taây Bengal, India

NS Giaøu traàm tích 193–737 (khoaûng trung bình)

Chatterjee et al. (1995)

a Trung bình cuûa toång caùc maãu, ngoaïi tröø maãu dò thöôøng

NS = khoâng ñöôïc lieät keâ

7.3.5. Arsen löu chuyeån trong khí quyeån

Chuùng ta bieát raèng arsen khoâng töï phaân huûy maø chæ chuyeån hoùa töø daïng naøy sang daïng khaùc (coù theå töø daïng ñoäc sang daïng ít ñoäc hôn hoaëc taêng tính ñoäc). Khí quyeån laø moâi tröôøng ñoäng neân arsen coù theå di chuyeån ñeán nhöõng nôi xa hôn. Arsen coù nguoàn goác töï nhieân neân hoaït ñoäng nuùi löûa laø nguoàn quan troïng taïo ra löôïng lôùn arsen.

Arsen chaùy trong khoâng khí taïo thaønh khoùi traéng laø trioxit arsen raát ñoäc. Haøm löôïng As trong khoâng khí (ng/m3) cuûa theá giôùi

354

khoaûng 0,007–2,3 (trung bình 0,5), vuøng oââ nhieãm laø 1,5–190 (trung bình 15); chaâu Phi 0,6–1,2; Nam Myõ 0,9–1,6; chaâu AÂu, Baéc Myõ 2,4; Nhaät Baûn 0,3–150.

Caùc hoaït ñoäng goùp phaàn ñaùng keå (khoaûng 20%) laøm taêng löôïng arsen trong khí quyeån nhö: luyeän ñoàng, ñoát than ñaù. Löôïng phaùt thaûi tuøy thuoäc vaøo chính saùch coâng nghieäp cuûa töøng quoác gia vaø möùc ñoä kieåm soaùt oâ nhieãm. Tuy nhieân, caùc nghieân cöùu cho thaáy raèng khoaûng 35% arsen töø khí quyeån boå sung cho ñaát. Hieän nay, löôïng arsen ôû nhieàu vuøng noâng thoân ñaõ ñaït ñeán 0,8–5,5 mg/m2/naêm. Löôïng Arsen theo doøng khí quyeån khoaûng 73.540 taán/naêm, vôùi tyû leä 60:40 giöõa nguoàn goác töï nhieân vaø nhaân taïo. Nhìn chung, löôïng arsenic trong khoâng khí hieän nay laø 0,2–1,5 ng/m3 vuøng thaønh thò vaø gaàn 50 ng/m3 vuøng gaàn khu coâng nghieäp.

Baûng 7.3: Noàng ñoä arsenic trong khoâng khí

Ñòa ñieåm Thôøi kyø Daïng hoùa chaát

Noàng ñoä (ng/m3)b Nguoàn taøi lieäu

Bieån Nam Cöïc Oc5 Asi 0.05 (0.01–0.2) Nakamura et al. (1990)

1988–1989 Aso 0.002 (single sample) Nakamura et al. (1990)

Baéc Thaùi Bình Döông

1981–1987 Asi 0.1 (0.01–0.95) Nakamura et al. (1990)

1981–1987 Aso 0.008 (0.001–0.03) Nakamura et al. (1990)

Baéc Ñaïi Taây Döông

1989 Asi 0.1 (0.01–0.45) Nakamura et al. (1990)

1989 Aso 0.007 (0.001–0.3) Nakamura et al. (1990)

Bieån Baltic 1985 1.1 (0.3–3.7) Hsnen et al. (1990)

a As = As voâ cô; As = As höõu cô; NS = khoâng ñeà caäp b Trung bình cuûa toång caùc maãu, ngoaïi tröø maãu dò thöôøng

355

Baûng 7.4: Noàng ñoä arsenic khoâng khí ngoaøi trôøi gaàn thaønh thò vaø khu coâng nghieäp

Ñòa ñieåm Khoaûng caùch töø nguoàn (km)

Thôøi kyø Daïng hoùa chaát

Noàng ñoä (ng/m3)b

Nguoàn taøi lieäu

Khu coâng nghieäp ôû Anh Quoác

NS 1972–1973 NS 1.2–24 (ng/kg, range of means)

Peirson et al. (1974)

Calcutta, India NS NS 0.45 μm 180 (91–512) Chakraborti et al. (1992)

Baùn ñaûo Kola, Nga (gaàn Nhaät Baûn)

NS 1993 particulate 28 Kelley et al. (1995)

a Trung bình cuûa toång caùc maãu, ngoaïi tröø maãu dò thöôøng

7.3.6. As trong sinh vaät

Theo keát quaû nghieân cöùu cuûa caùc nhaø khoa hoïc treân theá giôùi, caây troàng cuõng chöùa moät löôïng As nhaát ñònh, ñoâi khi khaù cao. As tích tuï chuû yeáu ôû reã, ôû nhöõng khu vöïc ñaát bò oâ nhieãm thì reã caây haáp thuï khaù nhieàu As (1000 – 6000ppm), coøn phaàn thaân laù treân maët ñaát chöùa 100 ppm. Raát ñaùng löu taâm laø (K.William, 1940) haøm löôïng As trong rau tröôùc ñaây (0,1 – 2,7 ppm trung bình 0,3 – 0,5 ppm) thaáp hôn trong rau hieän nay. Phaûi chaêng ñaây laø haäu quaû cuûa söï oâ nhieãm moâi tröôøng ñaát, nöôùc bôûi As.

Caây troàng cuõng chöùa moät löôïng arsen nhaát ñònh, ñoâi khi khaù cao. Nhö ôû Myõ, haøm löôïng arsen trong coû chaên nuoâi 0,06–0,7ppm; trong luùa khoâ 110–200ppm; ngoâ 30–40ppm; baép caûi 20–50ppm; haønh töôi 50–200ppm; caø chua töôi 9–12000ppm. Arsen chuû yeáu tích tuï ôû reã, ôû nhöõng khu vöïc ñaát bò oâ nhieãm thì reã caây haáp thuï khaù nhieàu arsen 1.000–6.000ppm, coøn phaàn treân maët ñaát laø 100ppm. Nhieàu nghieân cöùu cho thaáy raèng haøm löôïng arsen trong luùa thöôøng cao hôn trong ngoâ vaø saén (Ñoã Vaên AÙi, 1995).

Sinh vaät bieån noùi chung thöôøng giaøu As, haøm löôïng trung bình cuûa As trong caù bieån töø 0,6–4,7 ppm (trung bình 2,7 ppm), coøn caù nöôùc ngoït laø 0,54ppm. As taäp trung trong gan vaø môõ caù.

356

7.4. ARSEN TRONG MOÂI TRÖÔØNG NOÂNG NGHIEÄP

7.4.1 Toång quan

Caùch ñaây khoaûng 300 naêm, arsen ñöôïc con ngöôøi söû duïng nhö moät chaát coù ích do chöa bieát ñeán taùc haïi to lôùn cuûa noù; noù ñöôïc duøng nhö thuoác dieät coû, dieät coân truøng. Ñeán thaäp nieân 70 vaø 80 con ngöôøi daàn daàn thaáy ñöôïc tính ñoäc haïi cuûa noù vì theá saûn löôïng saûn xuaát baét ñaàu giaûm. Vieäc toàn löu arsen trong ñaát vaø caùc chaát caën baõ laéng xuoáng ñaùy hoà gaây ra oâ nhieãm lôùn. Caây troàng cuõng chöùa moät löôïng arsen nhaát ñònh, ñoâi khi khaù cao (ÔÛ Myõ, As tích luõy trong luùa 110–200ppm; ngoâ 30–40ppm; haønh 50–200ppm; caø chua 9–1200ppm; arsen tích tuï chuû yeáu ôû reã).

Ngaøy nay, theá giôùi vaãn duøng arsen ñeå saûn xuaát thuoác tröø saâu nhöng vôùi lieàu löôïng haïn cheá. Löôïng arsen duøng ñeå saûn xuaát thuoác dieät coû haøng naêm tính treân toaøn theá giôùi chieám khoaûng 8.000 taán; 12.000 taán laøm khoâ boâng vaûi vaø 16.000 taán baûo veä goã. Moät löôïng nhoû phöùc chaát arsen höõu cô ñöôïc duøng laøm thöùc aên cho gia suùc.

Baûng 7.5. Keát quaû ñieàu tra phaân tích haøm löôïng arsen trong thöùc aên gia caàm taïi moät soá ñòa phöông taïi Vieät Nam vaøo naêm 1998–1999 (mg/kg vaät chaát khoâ)

TT TEÂN MAÃU THÖÙC AÊN CHO GAØ NÔI LAÁY MAÃU HAØM LÖÔÏNG ARSEN 1 CP 310 (cho gaø con) Haø Taây 0,11 2 CP 310 (cho gaø con) Haø Taây 0,24 3 CP 512(cho gaø con) Haø Taây 0,68 4 CP 512 (cho gaø con) Haø Taây 0,26 5 Proconco 20– Bieân Hoøa 0,35 6 Proconco 28B– Bieân Hoøa 0,27 7 Proconco (gaø con) Bieân Hoøa 0,11 8 Proconco (gaø thòt) Bieân Hoøa 0,17 9 151. Vieät Trung – Haø Noäi 0,18 10 151. Vieät Trung – Haø Noäi 0,23 11 A.28 (gaø con) Phuù Quoác 1,31 12 102 Ñaøi Baéc (gaø doø) Baéc Ninh 0,41 13 A21B (vòt nhôõ) Phuù Quoác 1,49

357

Baûng 7.5 cho thaáy haøm löôïng arsen trong thöùc aên gia caàm treân thò tröôøng dao ñoäng trong giôùi haïn töø 0,11–1,49 mg/kg. Caùc giaù trò naøy vaãn ñaït tieâu chuaån cho pheùp cuûa Vieät Nam.

Trong phaân boùn cuõng chöùa moät löôïng arsen nhaát ñònh. Ñieàu kieän bình thöôøng cuûa arsen cho ñaát troàng troït trong phaân khoaûng 0,12mg/m2. Möùc ñoä cuûa arsen trong phaân N vaø K seõ khoâng ñaùng keå vaø tính chaát arsen theâm vaøo phaân boùn cuõng seõ nhoû, phaûn aùnh moät löôïng arsen ñöôïc tìm thaáy trong ñaù voâi lôùn hôn noàng ñoä arsen trong phaân boùn seõ aûnh höôûng ñeán thöïc vaät. Tuy nhieân, khoâng phaûi thöïc vaät naøo cuõng haáp thuï arsen maø tuøy theo loaøi thöïc vaät maø löôïng arsen haáp thu nhieàu hay ít. Ñoái vôùi ñoäng vaät, söï taùc ñoäng, tích luõy vaø bieán ñoåi cuûa ñoäc chaát arsen trong cô theå coù caùc daïng: taùc duïng toaøn thaân, taùc duïng cuïc boä, taùc duïng choïn loïc.

Nghieân cöùu gaàn ñaây veà thaønh phaàn As trong moät soá loaïi caây löông thöïc vuøng Sôn La cho thaáy, haøm löôïng trung bình cuûa As (troïng löôïng khoâ) trong luùa, ngoâ haït, saén cuû töông öùng laø 0,97; 0,78; 0,22 (ppm). Haøm löôïng As trong luùa thöôøng cao hôn trong ngoâ vaø saén (Ñoã Vaên AÙi, 1995). Nhö vaäy, haøm löôïng As trong caây troàng treân nöông raãy cuûa nöôùc ta hieän nay khaù thaáp vaø töông ñöông caây troàng cuûa caùc nöôùc treân theá giôùi tröôùc naêm 1940.

7.4.2. AÛnh höôûng cuûa arsen ñoái vôùi caây luùa

Nghieân cöùu cuûa Leâ Huy Baù, Nguyeãn Vaên Ñeä, Nguyeãn Xuaân Töù, vaø caùc coäng söï trong caùc thí nghieäm nhaø kính nhaø löôùi vaø ñoàng ruoäng ñaõ cho keát quaû toùm löôïc döôùi ñaây.

7.4.2.1. AÛnh höôûng arsen (III) leân sinh tröôûng cuûa laù thaät thöù 1

Arsen (III) coù noàng ñoä lôùn hôn 0,01ppm khoâng coù taùc duïng kích thích maø bieåu hieän öùc cheá söï phaùt trieån cuûa laù thaät thöù nhaát cuûa laù thaät 1. Noàng ñoä caøng cao thì khaû naêng öùc cheá caøng maïnh, laù khoâng phaùt trieån chieàu daøi vaø sôùm bò khoâ ñoït. Caây luùa bò aûnh höôûng arsen coù maøu traéng vaø xanh nhaït trong suoát quaù trình toàn taïi, laù khoâng coù khaû naêng toång hôïp dieäp luïc toá, khoâng coù khaû naêng quang hôïp vaø sôùm bò khoâ ñoït.

358

7.4.2.2. AÛnh höôûng arsen (III) leân sinh tröôûng cuûa laù thaät thöù 2 vaø 3

Arsen (III) aûnh höôûng maïnh leân laù thaät 2, caû veà thôøi gian xuaát hieän, toàn taïi, laãn chieàu daøi laù. Nhöõng laù thaät 2 khoâng coù khaû naêng phaùt trieån, sôùm bò khoâ ñoït, thôøi gian toàn taïi chæ trong voøng 7 ngaøy. ÔÛ laù thaät 2 cuûa luùa cuõng coù maøu traéng vaø hôi xanh nhaït nhö laù thaät 1.

Maëc duø arsen (III) aûnh höôûng ñeán laù thaät 1 vaø 2 nhöng laù thaät 3 sau khi xuaát hieän cuõng nhanh choùng bò khoâ ñoït sau 2–3 ngaøy.

7.4.2.3. AÛnh höôûng cuûa arsen treân reã luùa

Khi caây luùa bò aûnh höôûng arsen (III) thì reã luùa bò vaøng, cöùng vaø co laïi. Arsen (III) khoâng nhöõng taùc ñoäng leân chieàu daøi cuûa reã maø aûnh höôûng ñeán söï sinh reã cuûa luùa. Ngay tuaàn thöù 1, ñoái vôùi caùc noàng ñoä thí nghieäm thì soá reã luùa treân moät caây ñeàu thaáp hôn so vôùi ñoái chöùng. Sang tuaàn leã thöù 2, soá reã treân moät caây chæ baèng 1/3 so vôùi ñoái chöùng vaø con soá naøy haàu nhö khoâng ñoåi ôû tuaàn tieáp theo cho ñeán khi caây cheát. Soá reã ít, chieàu daøi reã ngaén, boä reã phaùt trieån khoâng bình thöôøng laø nguyeân nhaân laøm cho khaû naêng sinh tröôûng cuûa caây luùa trong moâi tröôøng dung dòch coù arsen keùm ñi.

7.4.2.4. AÛnh höôûng cuûa arsen (III) leân troïng löôïng khoâ cuûa caây luùa theo thôøi gian sinh tröôûng

Arsen (III) ôû noàng ñoä thaáp 2,50ppm aûnh höôûng leân söï sinh tröôûng cuûa caây luùa, theå hieän qua hieän töôïng caây luùa khoâng taêng tröôûng chieàu cao vaø troïng löôïng khoâ nhoû hôn so vôùi ñoái chöùng. Noàng ñoä arsen (III) coù söï töông quan vôùi söï sinh tröôûng cuûa caây luùa: khi noàng ñoä arsen (III) caøng cao thì troïng löôïng khoâ cuûa caây luùa caøng nhoû, caây luùa phaùt trieån trong moâi tröôøng coù arsen soáng caàm cöï ôû tuaàn thöù 2 vaø 3, sau ñoù cheát gaàn nhö hoaøn toaøn ôû tuaàn thöù 4 vaø khoâng tích luõy chaát khoâ.

Toùm laïi, arsen (III) ôû taát caû caùc noàng ñoä thöû nghieäm ñeàu aûnh höôûng ñeán chieàu cao cuûa caây luùa: thaáp hôn so vôùi ñoái chöùng vaø sau ñoù döøng laïi ôû ngaøy thöù 18. Caây luùa khoâng coù khaû naêng phaùt trieån veà chieàu cao, caùc laù coù maøu traéng vaø sôùm bò khoâ ñoït. Coù theå ñaây laø

359

phöông thöùc maø caây luùa choáng chòu vôùi ñoäc toá arsen (III) trong moâi tröôøng hoaëc coù theå arsen (III) ñaõ aûnh höôûng ñeán söï toång hôïp dieäp luïc toá cuûa laù laøm cho caây maát khaû naêng quang hôïp, khoâng phaùt trieån bình thöôøng.

7.5. OÂ NHIEÃM ARSEN TREÂN THEÁ GIÔÙI VAØ VIEÄT NAM

Nguoàn As oâ nhieãm trong moâi tröôøng coù theå laø caùc quaù trình töï nhieân (phun traøo nuùi löûa, hoaït ñoäng magma: nhieät dòch, phong hoøa....) vaø ñaëc bieät laø hoaït ñoäng nhaân sinh (ñoát nhieân lieäu hoùa thaïch, ñoát raùc, naáu chaûy quaëng, luyeän kim, khai thaùc vaø cheá bieán quaëng, nhaát laø quaëng sulfur vaø arsenua, saûn xuaát vaø söû duïng thuoác tröø saâu dieät coû, phaân hoùa hoïc, vuõ khí hoùa hoïc....).

7.5.1. OÂ nhieãm arsen treân theá giôùi

ÔÛ Lieân Xoâ tröôùc ñaây vieäc ñoát than laøm nhieät naêng ñaõ thaûi vaøo khoâng khí khoaûng 3000 taán As/naêm. Ngöôøi ta ñaõ phaùt hieän nhieàu vuøng oâ nhieãm ñaát, nöôùc, thöïc vaät bôûi As ôû Baênglañet, AÁn Ñoä, Myõ, Italia, Nhaät,... Vöøa qua ñaõ phaùt hieän ñöôïc haøng traêm ngaøn ngöôøi ôû Taây Bengan (AÁn Ñoä) vaø ôû Baênglañet bò nhieãm ñoäc As. Öôùc tính coù tôùi haøng chuïc trieäu ngöôøi treân theá giôùi ñang soáng trong nhöõng vuøng moâi tröôøng giaøu As coù nguy cô ñe doaï söùc khoûe vaø tính maïng. Taïi Baênglañet coù khoaûng 2–4 trieäu gieáng khoan khai thaùc nöôùc. Thöû nghieäm 8000 gieáng khoan ôû 60 trong 64 tænh caû nöôùc cho thaáy tôùi 51% soá maãu nöôùc coù haøm löôïng As vöôït quaù 0,05mg/1 (ngöôõng quy ñònh cuûa toå chöùc WHO laø 0,01 mg/1), öôùc tính tôùi 50 trieäu daân Baênglañet uoáng nöôùc bò oâ nhieãm As. Ngöôøi ta xaùc ñònh ñöôïc nöôùc ngaàm bò oâ nhieãm As cao nhaát trong taàng ôû ñoä saâu khoaûng 20–50m cuûa traàm tích Ñeä töù (Q). Nguyeân nhaân khieán cho nöôùc ngaàm coù haøm löôïng As cao laø do söï oâxy hoùa arsenopyrit, pyrit trong caùc taàng seùt vaø lôùp keïp than buøn trong boài tích cuõng nhö giaûi phoùng As daïng haáp thuï khi khöû keo hydroxyt Fe3+ bôûi caùc hôïp chaát höõu cô vaø vi sinh vaät. Nhöõng khaûo saùt dòch teã hoïc trong coäng ñoàng soáng treân khu vöïc coù haøm löôïng As trong nöôùc gieáng khoan cao hôn 0,05mg/1 cho thaáy tôùi 20% daân cö bò maéc beänh saïm da, daày bieåu bì vaø coù hieän töôïng ung thö da.

360

Söï oâ nhieãm As trong nöôùc döôùi ñaát ôû vuøng Ronphiboon (Thaùi Lan) laïi coù nguyeân nhaân do nöôùc thaûi giaøu arsenopyrit töø nhöõng khu vöïc khai thaùc cheá bieán quaëng thieác–volfram ñaõ ngaám vaøo loøng ñaát. Ñieàu tra chi tieát khu vöïc Ronphiboon cho thaáy, haøm löôïng trung bình cuûa As trong ñaát töø 15–300 ppm, trong ñoù lôùp ñaát taàng A töø 50–5000 ppm. Nöôùc ôû nhöõng loã khoan saâu coù haøm löôïng As nhoû hôn 0,05 mg/1 trong luùc ñoù ôû nhöõng loâ khoan taàng noâng vaø caùc gieáng ñaøo thì haøm löôïng As tôùi 1,62 mg/1 (dao ñoäng 0.08 – 9 mg/1). Neáu nöôùc döôùi ñaát khoâng coù oâxy thì caùc hôïp chaát arsenat ñöôïc khöû thaønh arsenua chaát naøy coù ñoäc tính gaáp 4 laàn arsenat. Trong tröôøng hôïp taàng ñaát giaøu chaát höõu cô vaø saét thì khaû naêng haáp thuï As toát khieán tieàm naêng oâ nhieãm seõ cao hôn. Quaù trình phaùt trieån coâng nghieäp, noâng nghieäp vaø ñoâ thò cuøng vôùi söï khai thaùc nöôùc döôùi ñaát moät caùch khoâng khoa hoïc vaø söï phaù huyû moâi tröôøng töï nhieân laø nhöõng yeáu toá cöôøng hoùa oâ nhieãm As. Phaàn lôùn cö daân trong vuøng duøng nöôùc gieáng noâng töø 2 ñeán 3 m ñoâi khi 8 m vôùi haøm löôïng As trong nöôùc thöôøng ñaït treân 1mg/1. Haøm löôïng As trong maùu cuûa ngöôøi daân trong coäng ñoàng ôûû ñaây khaù cao, gaây hoäi chöùng xaïm da, beänh söøng hoùa baåm sinh gan baøn chaân (palmoplantar hyperkeratosis), caùc beänh khaùc veà da vaø ung thö da.

Hieän töôïng oâ nhieãm As trong moâi tröôøng ñaõ ñöôïc phaùt hieän ôû nhieàu nôi treân theá giôùi, trong ñoù coù nhöõng khu vöïc haøm löôïng As raát cao, nhö ôû Anh trong ñaát tôùi 2%, ôû Myõ trong nöôùc tôùi 8 mg/1, Chileâ – 800 mg/1, Gana – 175 mg/1, Taây Bengan – 2000 mg/1. Ñaøi Loan – 600.

7.5.2. OÂ nhieãm arsen ôû Vieät Nam

7.5.2.1. Toång quan

Nöôùc ta coù nhieàu nhaø maùy nhieät ñieän (Phaû Laïi. Uoång Bí, Ninh Bình.....); caùc nhaø maùy xi maêng ñoát than ñaù laøm naêng löôïng (Chinfon – Haûi Phoøng, Hoaøng Thaïch, Nghi Sôn, Haø Tieân,....); nhieàu nhaø maùy luyeän kim (Thaùi Nguyeân....) cuõng laø nguoàn cung caáp As cho moâi tröôøng. Haøm löôïng As (ppm) trong phaân phosphat ñaït 2–1200, phaân nitô 2–120, phaân höõu cô 3–25, thuoác baûo veä thöïc vaät 22–60. Laø moät nöôùc noâng nghieäp, Vieät Nam söû duïng löôïng raát lôùn phaân boùn, thuoác baûo veä thöïc vaät chöùa As, thuùc ñaåy phaùt taùn As vaøo moâi tröôøng nöôùc

361

vaø traàm tích. Trong chieán tranh keû thuø ñaõ söû duïng nhieàu hoùa chaát ñoäc haïi chöùa As ôû Vieät Nam, cöôøng hoùa oâ nhieãm ñaát, nöôùc, traàm tích bôûi nguyeân toá naøy.

Döïa vaøo nguoàn goác vaø ñaëc ñieåm di chuyeån, taäp trung cuûa As coù theå chia laõnh thoå Vieät Nam ra ba kieåu vuøng coù khaû naêng oâ nhieãm As chuû yeáu nhö sau: mieàn nuùi, ñoàng baèng, ñôùi duyeân haûi. Trong caùc caáu truùc ñòa chaát ôû nöôùc ta coù tôùi haøng traêm caùc dò thöôøng As lieân quan ñeán caùc khoaùng hoùa nguoàn goác nhieät dòch, chuùng ta coøn chöa xaùc ñònh ñöôïc khaû naêng oâ nhieãm As trong ñaát vaø nöôùc ôû vuøng than Ñoâng Baéc vaø moät soá nôi khaùc trong nöôùc. Caùc dò thöôøng ñòa hoùa As lieân quan ñeán caùc khoaùng hoùa nhieät dòch laø vuøng coù tieàm naêng oââ nhieãm As raát cao. Nhieàu vuøng moû magnheâsit thuoäc thöôïng löu Soâng Maõ coù haøm löôïng As trong ñaù bieán ñoåi listvenil trung bình töø 34–176 ppm, trong ñaát töø 51 – 76 ppm. coøn trong nöôùc suoái töø 0,43 – 1,14 mg/1 (Ñaëng Vaên Can, 1992). Caùc dò thöôøng As trong ñaát vaø voû phong hoùa khu vöïc moû vaøng Ñoài Buø (Hoøa Bình), Khau AÂu (Baéc Caïn), khu vöïc moû chì–keõm Chôï Ñoàn coù tieàm naêng oâ nhieãm naëng bôûi As. Nhöõng khu vöïc dò thöôøng As nhö vaäy laø cô sôû hình thaønh caùc tænh sinh ñòa hoùa dö thöøa As ôû Vieät Nam. Trong coâng taùc phaân vuøng ñòa hoùa thöù sinh Vieät Nam ñaõ xaùc laäp ñöôïc moät soá dò thöôøng ñòa hoùa ôû caùc khu vöïc nhö ôûû ñôùi Loâ–Gaâm töø 100–200 ppm, ñôùi Soâng Ñaø vaø ñôùi Ngheä Tónh 100 – 300 ppm, ñôùi Khaâm Ñöùc 200–300 ppm. vaø ñaëc bieät laø ñôùi Soâng Maõ 100–500 ppm (Nguyeãn Vaên Chöông, 1998; Nguyeãn Tieán Duõng. 1996). Theo Ñaëng Vaên Can (1997), nöôùc suoái ôû khu vöïc Baûn Phuùng (thöôïng nguoàn soâng Maõ) bò oâ nhieãm bôûi As, vôùi haøm löôïng baèng 0,43 – 1,114 mg/1. Caùc dò thöôøng As naøy thöôøng lieân quan ñeán caùc khoaùng hoùa nguoàn goác nhieät dòch.

Nhöõng vuøng khai thaùc vaø cheá bieán quaëng, ñaëc bieät laø quaëng sulfur ña kim, quaûng vuøng, khai thaùc than,... coù theå laø nhöõng vuøng oâ nhieãm naëng As, caàn coù söï ñieàu tra ñaùnh giaù. Veà maët ñòa sinh thaùi thì nhöõng khu vöïc dò thöôøng As naøy laø baát lôïi cho söùc khoûe con ngöôøi cuõng nhö caây troàng, vaät nuoâi. Mieàn ñoàng baèng nöôùc ta cuõng coù bieåu hieän oâ nhieãm As ñaùng quan taâm. Tröôùc tieân laø Haø Noäi. Thaønh phoá coù hôn 2 trieäu ngöôøi sinh soáng vôùi hôn 1000 nhaø maùy, xí nghieäp,... haøng

362

ngaøy thaûi ra moâi tröôøng moät löôïng lôùn caùc chaát ñoäc haïi, trong ñoù coù As. Nhöõng khu vöïc noâng nghieäp ñan xen noäi ngoaïi thaønh söû duïng moät löôïng lôùn phaân boùn vaø thuoác tröø saâu coù As. Moät phaàn nhoû chaát ñi vaøo khoâng khí, coøn ña phaàn theo nöôùc taäp trung veà nhöõng khu vöïc ñòa hình thaáp, xaâm taùn vaøo taàng ñaát vaø traàm tích maø tröôùc tieân laø taàng Holocen. Hieän coù haøng chuïc ngaøn gieáng khoan gia ñình ñang khai thaùc nguoàn nöôùc trong taàng Holocen (QIV) moät caùch thieáu tính toaùn ñaõ khoâng nhöõng laøm taêng khaû naêng trao ñoåi nöôùc giöõa taàng maët vaø taàng döôùi saâu maø coøn laøm thay ñoåi traïng thaùi moâi tröôøng ñòa hoùa khu vöïc. Ñaây laø moät trong nhöõng nguyeân nhaân thuùc ñaåy xaâm nhaäp As töø traàm tích vaøo nöôùc ngaàm, laøm taêng nguy cô oâ nhieãm As trong nöôùc döôùi ñaát. Keát quaû ñieàu tra böôùc ñaàu cho thaáy: haøm löôïng As trong nöôùc taàng Holocen ôû Haø Noäi khoaûng 0,034 mg/1 (0,0001 – 0,132 mg/1), trong ñoù moät soá gieáng coù haøm löôïng trung bình As treân 0,6 mg/1. Taàng chöùa nöôùc Pleistocen (QII–III) coù möùc haøm löôïng 0,0001–0,0937 mg/1 (Ñoã Troïng Söï, 1992). Theo Phaïm Huøng Vieät (2000), haøm löôïng As trong moät soá maãu nöôùc ngaàm laáy ôû gieáng khoan ôûø Haø Noäi vöôït Tieâu chuaån Vieät Nam (TCVN) (0,05 mg/1). Moät soá taøi lieäu ñieàu tra cho thaáy ôûû khu vöïc phía nam Haø Noäi As coù xu theá taäp trung trong taàng chöùa nöôùc Holocen vôùi caùc dò thöôøng khoaûng 0,05–0,08 mg/1, coøn ôû phía baéc moät soá dò thöôøng ñöôïc phaùt hieän trong taàng Pleistocen thuoäc khu vöïc giöõa Soâng Hoàng vaø Soâng Ñuoáng.

Ngoaøi Haø Noäi, moät soá thaønh phoá vaø thò xaõ thuoäc ñoàng baèng Baéc Boä vaø phuï caän cuõng coù bieåu hieän nöôùc döôùi ñaát bò oâ nhieãm As. Vieät Trì laø moät khu coâng nghieäp, chuû yeáu laø coâng nghieäp hoùa chaát. Haøm löôïng trung bình cuûa As trong nöôùc döôùi ñaát taïi moät soá nôi vöôït tieâu chuaån WHO. Söï oâ nhieãm xaûy ra ngay trong taàng chöùa nöôùc phong hoùa ñaù goác vaø boài tích ven soâng. Vôùi ñòa hình ñoài goø neân caùc taàng ñaát vaø voû phong hoùa ôû ñaây thuaän lôïi cho khaû naêng trao ñoåi nöôùc, caùc quaù trình ñòa hoùa xaûy ra maïnh meõ, ñaëc bieät laø quaù trình oâxy hoùa giaûi phoùng As laøm taêng ñoäc tính cuûa nguoàn nöôùc. Nöôùc döôùi ñaát ôû soá khu vöïc thuoäc Haûi Phoøng, Baéc Giang, Thanh Hoaù, Nam Ñònh cuõng coù hieän töôïng oâ nhieãm As vôùi haøm löôïng dò thöôøng cao hôn tieâu chuaån WHO (Ñoã Troïng Söï, 1996; Traàn Höõu Hoan, 1999).

363

Vaán ñeà oâ nhieãm As oû vuøng ñoàng baèng Nam Boä vaø moät soá ñòa phöông khaùc, laø nhöõng vuøng daân cö taäp trung vôùi nhieàu thò xaõ vaø thaønh phoá lôùn coù hoaït ñoäng coâng nghieäp, noâng nghieäp raát maïnh meõ, taäp trung, chöa ñöôïc nghieân cöùu chi tieát. Nhöõng naêm gaàn ñaây soá löôïng gieáng khoan gia ñình taêng leân raát nhanh. Taïi Thaønh phoá Hoà Chí Minh, coù nôi nhö quaän Phuù Nhuaän maät ñoä gieáng khoan tôùi 900 gieáng/km2. Vieäc khoan gieáng vaø khai thaùc nöôùc döôùi ñaát khoâng coù keá hoaïch seõ laøm taêng khaû naêng oâ nhieãm vaø suy thoaùi chaát löôïng nguoàn nöôùc döôùi ñaát. Moät soá taøi lieäu böôùc ñaàu cho thaáy haøm löôïng neàn cuûa As trong nöôùc döôùi ñaát ñoàng baèng Nam Boä khoâng cao, thöôøng döôùi TCVN, nhöng trong ñoù vaãn coù moät soá ñieåm caàn löu yù nhö Traø Vinh, Caàn Thô, Beán Tre, TP Hoà Chí Minh.

Keát quaû ñieàu tra nghieân cöùu cuûa Trung taâm Ñòa chaát khoaùng saûn bieån vaø Ñaïi hoïc Khoa hoïc töï nhieân, ÑHQG Haø Noäi (Mai Troïng Nhuaän, Ñaøo Maïnh Tieán, 1999) cho thaáy, nöôùc bieån ven bôø Vieät Nam coù bieåu hieän oâ nhieãm As: Ñoâng–Nam cöûa Geành Haøo (Caø Mau), As – 0,36–0,4 mg/1. Traàm tích bieån ven bôø cuûa nhieàu vuøng Vieät Nam chöa coù bieåu hieän oâ nhieãm As: Ñoâng–Nam raïch Ba Quan, Vaøm Caùi Coâng, Nam Hoøn Bung (Caø Mau, Baïc Lieâu), haøm löôïng ion haáp thuï As = 2–3,5ppm, Nam cöûa Haøm Luoâng, cöûa Cung Haàu (4,4 ppm), cöûa Traàn Ñeà, cöûa Ñònh An (3–5 ppm), Ñoâng–Nam Vuõng Taøu (As = 26 ppm). Tuy nhieân phía ñoâng Hoøn Traâu (Phuù Yeân), ñoâng muõi An Hoøa (Quaûng Ngaõi), haøm löôïng As (daïng ion hoøa tan) 190–200ppm.

7.5.2.2. Dò bieán arsen ôû Ñaàm Hoàng

Theo khaûo saùt cuûa caùc nhaø ñòa hoùa (Vieän Ñòa chaát khoaùng saûn, 1998), vuøng moû Ñaàm Hoàng naèm ôû ñòa hình ñoài–nuùi coù ñoä cao tuyeät ñoái töø 45 ñeán 450m. Ñòa hình phaân caét maïnh, maïng soâng suoái phaùt trieån. Muøa möa töø thaùng 5 ñeán thaùng 10, möa lôùn vaøo thaùng 6. Neàn nhieät ñoä khaù cao, nhieät ñoä cao nhaát coù theå ñeán 400C. Muøa khoâ töø thaùng 11 ñeán thaùng 4 naêm sau, nhieät ñoä thaáp nhaát coù theå tôùi 50C.

Vuøng moû antimon – vaøng ôû Ñaàm Hoàng goàm ba ñieåm quaëng: Laøng Vaøi, Khuoân Puïc vaø Khuoân Vai. Caùc ñöùt gaõy kieán taïo coù lieân quan chaët cheõ vôùi vieäc hình thaønh quaëng. Quaëng naèm trong ñôùi vôõ

364

vuïn cuûa ñaù carbonat vaø ñöôïc chaén treân bôûi ñaù phieán sericit vaø quarzit. Quaëng hoùa taäp trung thaønh töøng ñôùi, moãi ñôùi coù moät hoaëc nhieàu maïch quaëng, chieàu daøi thay ñoåi töø vaøi traêm ñeán haøng nghìn met, roäng töø 5 – 6cm ñeán 5 – 6m. Haøm löôïng quaëng phaân boá khoâng ñeàu. Thaân quaëng coù nhieàu hình daïng: daïng maïch, thaáu kính vaø daïng oå. Thaønh phaàn khoaùng vaät quaëng chuû yeáu laø antimonit, arsenopyrit, pyrit, sphalerit, galenit … Keát quaû xaùc ñònh haøm löôïng nguyeân toá trong caùc maãu ñaát nhö sau.

Baûng 7.6: Haøm löôïng nguyeân toá trong ñaát ôû vuøng Ñaàm Hoàng

Nguyeân toá Haøm löôïng trung bình trong voû quaû ñaát (%)

Haøm löôïng trong ñaát vuøng Ñaàm Hoàng (%)

As 5x10–4 0.003 – 1

Sb 4x10–3 0.01 – 3

Pb 1x10–3 0.001 – 0.1

Ag 1x10–3 Veát – 0.001

Zn 5x10–3 0.003 – 0.1

(Nguoàn: Vieän Ñòa chaát khoaùng saûn, 1998)

Ngoaøi vieäc oâ nhieãm As do khai thaùc quaëng treân beà maët ñaát, chuùng ta cuõng coù theå khaûo saùt möùc ñoä oâ nhieãm As ôû loøng soâng suoái taïi Ñaàm Hoàng, nhaèm ñaùnh giaù haøm löôïng As haáp thuï beà maët ôû caùc haït seùt coù kích thöôùc nhoû. Tieán haønh treân dieän tích 15 km2 ôû ba khu chöùa quaëng: Laøng Vaøi, Khuoân Puïc vaø Khuoân Vai. Keát quaû cho thaáy: nöôùc khe nöùt trong caùt keát, ñaù phieán sericit vaø quarzit coù ñoä pH<6.5, ñoä toång khoaùng hoùa M ≥ 0,3g/l; haøm löôïng ion SO4

2– ≥ 40mg/l; trong nöôùc khe nöùt karst cuûa ñaù carbonat: pH töø 6,8 – 7,2; M > 0,5g/l; ion SO4

2– ≥ 20mg/l.

365

Baûng 7.7: Haøm löôïng moät soá nguyeân toá trong nöôùc vaø trong buøn vuøng Ñaàm Hoàng

Tyû leä maãu gaëp (%)

Haøm löôïng trong nöôùc

(μg/l)

Haøm löôïng trong buøn (%)

Nguyeân toá

Haøm löôïng t.b trong nöôùc töï nhieân

(mkg/l)

Hoaït tính hoùa hoïc

ion

Heä soá di chuyeån nöôùc

(nx10–4)

Trong nöôùc

Trong buøn

Trung bình

Cao nhaát

Thaáp nhaát

Cao nhaát

As 2 4.35 10 3.9 6.8 30 140 0.01 0.3

Ag 0.12 0.82 6 19.7 0.4 40 1500 0.001

Zn 13 2.41 1.7 0.7 36 2 150 0.02 0.3

Cu 10.3 1.04 1.5 100 91 9.9 620 0.001 0.1

Pb 1.5 1.0 67 56 6 57 0.001 0.1

Sb 0.025 3.33 0.9 17 8 25 760 0.01 0.1

(Nguoàn: Vieän Ñòa chaát khoaùng saûn, 1998)

7.6. CHU TRÌNH SINH–ÑÒA–HOÙA MOÂI TRÖÔØNG CUÛA ARSEN (33As74,9216)

7.6.1 Khaùi quaùt

Trong töï nhieân coù theå gaëp As ôû caùc hoùa trò khaùc nhau:

As+5 (AsO4)23 vaø As+3(As2O3), hieám hôn As+2 (AsS). Baùn kính cuûa

As+5 laø 0,40A cuûa As+3 laø 0,058

0A , deã daøng thay theá ñoàng hình cho S,

Sb, Bi, v.v… As laø nguyeân toá chancofil, deã cho hôïp chaát vôùi S, Se, Te taïo thaønh caùc sunfua, sunfo muoái; ñaëc bieät laø vôùi Cu, Fe, Ni, Co, As coù 140 khoaùng vaät ñoäc laäp, trong ñoù quan troïng nhaát laø Acsenopirit (FeAsS), reagar (AsS) vaø ocpimen (AsS3). Ngoaøi ra As coøn coù maët trong caùc khoaùng vaät nhö pyrit, v.v….

Haøm löôïng cuûa As trong thieân thaïch saét laø 0,036%; thieân thaïch ñaù 20.104%, trong ñaù sieâu bazô 5.10–5%, ñaù bazô 2,4.10–4%, ñaù trung tính 2,4.10–4%, ñaù axit 1,5.10–4%, ñaù traàm tích 6,6.10–4%, trong ñaát 5.10–4%. As ñöôïc taäp trung trong caùc thaønh taïo giaøu vaät lieäu höõu cô nhö phieán seùt (5–15.10–4%), phieán seùt laãn thaân, ñaëc bieät laø buøn bieån

366

(1.10–3%). Haøm löôïng As trong ñaát ñen giaøu chaát muøn cao hôn ñaát podzol. Nöôùc bieån ngheøo As (3,7.10–7%)

Nguoàn caáp As chuû yeáu trong moâi tröôøng laø caùc moû, caùc ñaù vaø khoaùng vaät chöùa As cuõng nhö hoaït ñoäng nuùi löûa. Trong quaù trình phaân hoùa caùc ñaù vaø quaëng, As theå hieän tích chaát hai maët cuûa mình: Moät maët As (nhaát laø As+5) raát linh ñoäng, maët khaùc As coù khaû naêng töông taùc vôùi nhieàu nguyeân toá taïo caùc hôïp chaát coù ñoä hoøa tan khaùc nhau. Moät phaàn As linh ñoäng ñöôïc hoøa tan, ra khoûi caùc khoaùng chaát, vaøo nöôùc maët, nöôùc ngaàm vaø ra bieån.

Phaàn khaùc cuûa As taïo caùc khoaùng vaät thöù sinh taäp trung trong VPH (voû phong hoaù) nhö skorodit (FeAsO4.2HO), arsenat cuûa Pb (minnetzit), cuûa Ni (Annabergit), v.v…. Söï coù maët H2SO4, Fe2 (SO4)3 vaø H3 AsO1 thuùc ñaåy söï di chuyeån vaø phaân taùn As vì taïo vôùi As; coøn Pb, Ni, Co vaø keo hydroxyt Fe3+ kìm haõm di chuyeån As vì taïo vôùi As hôïp chaát khoù hoøa tan. Vaät chaát höõu cô cuõng coù khaû naêng haáp thuï vaø tích luyõ arsen. Ñieàu ñoù giaûi thích vì sao As taäp trung cao trong taàng muøn cuûa ñaát ñen, trong caùc ñaù phieán seùt than v.v… Ñaát vaø nöôùc vuøng coù nuùi löûa, nhaát laø coù nöôùc khoaùng ñi keøm, thöôøng giaøu As hôn caùc vuøng khaùc. Quaù trình khöû keo hydroxyt Fe3+ hoaëc oâxy hoùa caùc chaát khoaùng vaät chöùa As trong traàm tích thöôøng laø nguoàn caáp As cho nöôùc ngaàm nhö ñoái vôùi vuøng Haø Noäi vaø vuøng taây Bengal.

Hoaït ñoäng con ngöôøi cuõng thuùc ñaåy söï phaân taùn As. Khai thaùc, cheá bieán, vaän chuyeån quaëng chöùa As phaân taùn As vôùi khoái löôïng lôùn. As ñöôïc duøng roäng raõi trong luyeän kim, coâng nghieäp baùn daãn, nhaân quang ñieän, thuoác chöõa beänh, thuoác tröø saâu, dieät coû vaø chaát ñoäc hoùa hoïc. Vieäc söû duïng As vaøo caùc muïc ñích naøy ñaõ phaùt taùn vaø laøm oâ nhieãm moâi tröôøng bôûi As treân dieän tích roäng lôùn. Ñaát xung quanh caùc nhaø maùy ñieän duøng than thöôøng bò oâ nhieãm naëng bôûi As. Arsen töø moâi tröôøng thaâm nhaäp vaøo cô theå ngöôøi chuû yeáu qua chuoãi thöùc aên vaø nöôùc uoáng.

Do baûn chaát hoùa hoïc vaø sinh hoùa hoïc maø As ñöôïc söû duïng vaøo hai muïc ñích traùi ngöôïc nhau: laøm thuoác chöõa beänh khoâng theå thay theá ñöôïc vaø laøm chaát ñoäc ñaëc bieät nguy hieåm. Arsen döôùi daïng hôïp

367

chaát cô kim ñöôïc duøng laøm thuoác (nhö xanvarxan novapreâcnol, miapcenol) chöõa beänh thöông haøn, soát reùt, thuoác ñaëc trò saâu raêng, thuoác chöõa beänh ngoaøi da. Caùc hôïp chaát voâ cô cuûa As nhö arsenit kali

Hình 7.1. Sô ñoà voøng tuaàn hoaøn cuûa arsen trong moâi tröôøng.

(KAsO3), hidroarsenat natri (Na2HasO4.7H2O), anhuñrdarsen (AsO3) coù taùc duïng kìm haõm bôùt quaù trình oxy hoùa trong cô theå, thuùc ñaåy quaù trình taïo maùu. Nöôùc khoaùng chöùa As vôùi haøm löôïng vöøa phaûi laø loaïi nöôùc khoaùng quyù hieám ñöôïc duøng raát nhieàu ñeå chöõa beänh vaø taêng cöôøng söùc khoeû. Ñieàu ñaëc bieät laø As laïi coøn ñöôïc duøng taïo ra caùc hôïp chaát coù ñoäc tính cöïc cao trong raát nhieàu loaïi thuoác ñoäc, vuõ khí hoùa hoïc. Trong soá caùc hôïp chaát cuûa arsen thì As3+ coù tính ñoäc cao nhaát.

As trong ñaù, quaëng (AS2+,AS3+,AS5+

Khí quyeån

Ñoäng vaät

Thöïc vaätVPH, ñaát(AS+5)

Nöôùc ngaàm

Hoaït ñoäng nuùi löûa

As5+

Nöôùc maët luïc ñòa (As5+)

Sinh vaät döôùi nöôùc

Con ngöôøi vaø hoaït ñoäng nhaân sinh

Traàm tích

Ñaù traàm tích

Nöôùc bieån

368

Ba taùc duïng sinh hoùa chính cuûa As ñoäc tính cao laø: taïo phöùc vôùi coenzym; phaù huûy quaù trình phoát phaùt hoaù; laøm ñoâng tuï protein (Phaïm Huøng Vieät, 1996).

7.6.2. Nguoàn taïo ra As

As xuaát hieän trong maãu chaát cuûa ñòa chaát vaø ñaát. Nguoàn As trong ñaát laø phaàn chính töø trong khoaùng vaät cuûa ñaù, ñoù laø nôi baét nguoàn phaùt sinh As. As ñöôïc keát tuï vôùi MgSO4 vaø quaëng Fe. Arsen trong ñaát coù theå keát hôïp caùc chaát tieàm aån trong ñaát moät caùch chaäm chaïp neáu khoaùng chaát khoâng ñöôïc hoøa laãn hoaëc khoâng bò quaáy troän bôûi quaù trình phong hoaù, nöôùc röûa troâi. Söï xuaát hieän As trong moâi tröôøng töï nhieân thöôøng laø keát hôïp vôùi ñaù cuoâïi do traàm laéng trong nöôùc, hay löu hoùa ñaù theo thôøi tieát, nhieân lieäu hoùa thaïch, laéng ñoïng khoaùng chaát, raùc thaûi, caùc chaát söû duïng trong noâng nghieäp, hoaëc nöôùc töôùi tieâu.

As ñöôïc phoùng thích vaøo moâi tröôøng töï nhieân qua quaù trình töï nhieân nhö do thôøi tieát, söï ngöng tuï, vaø söï boác hôi nöôùc treân moät quaõng ñöôøng daøi. Arsen coù theå chuyeån S thaønh FeSù2 hoaëc coù theå taùch ra khoûi FeAsS. Trong quaù trình laéng tuï hôïp chaát chöùa As tham gia phaûn öùng vôùi Fe2+, Fe3+, Al3+ vaø MgO.

Söï oxy hoùa cuûa FeAsS dieãn ra nhö sau: (caû O2 vaø Fe3+ coù theå oxy hoùa FeAsS)

FeAsS (s) + 13 Fe3+ + 8 H2O ↔ 14 Fe2+ + SO42– + 13H+ + H3AsO4(aq)

4 FeAsS (s) + 13 O2 + 6 H2O ↔ 4 SO42– + 4 AsO4

3 – + 4 Fe3+ + 12 H+

Ngoaøi ra, As coøn ñöôïc sinh ra töø hoaït ñoäng cuûa con ngöôøi. As coù theå tích luõy trong ñaát töø vieäc söû duïng thuoác tröø saâu coù chöùa As vaø thuoác dieät coû, trong nöôùc töôùi tieâu, do oâ nhieãm bôûi ñoát nhieân lieäu hoùa thaïch, khí thaûi coâng nghieäp, raùc ñoäng vaät. Hoaït ñoäng coâng nghieäp laø nguoàn thaûi As nhieàu vaø ñaùng quan taâm vì noù thaûi khoái löôïng lôùn vaø khueáùch taùn nhanh vaø khaép nôi.

7.6.3. Haønh vi hoùa hoïc vaø tính löu ñoäng cuûa As

AÛnh höôûng cuûa sinh vaät hoïc vaø chaát ñoäc cuûa As phuï thuoäc vaøo caáu taïo hoùa hoïc cuûa noù. As(III) raát ñoäc vaø deã tan, linh ñoäng hôn As (V).

369

As voâ cô phaûn öùng nhö H2AsO4–/ HAsO4

2–, H3AsO3/H2AsO3–.

Trong ñaát khoâng toàn taïi As3+. Arsen hieän dieän trong moâi tröôøng ñaát chuû yeáu ôû daïng H2AsO4

– nôi ñaát coù nhieàu axit hoaëc HAsO42–. Do

phuï thuoäc vaøo quaù trình oxy hoùa khöû tieàm taøng vaø pH ñaát, tính löu ñoäng vaø ñoäc tính cuûa As ñoái vôùi moâi tröôøng ñaát cuõng khaùc nhau.

Söï phoùng thích As töø FeAsS goàm caû söï thuûy phaân vaø söï oxy hoùa. Arsen phoùng thích töø khoaùng coù nhieàu phaûn öùng xaûy ra maïnh meõ laø nhôø aûnh höôûng cuûa pH. Söï thay ñoåi theá oxy hoùa – khöû Eh (redox), pH aûnh höôûng tröïc tieáp ñeán tính chaát hoùa hoïc cuûa As. Khi giaù trò Eh cao, As(V) toàn taïi H3AsO4

–, H2AsO42– vaø AsO4

3–. Giaù trò Eh thaáp, As(III) toàn taïi vôùi daïng AsS2

–. Thaønh phaàn khoaùng seùt vaø höõu cô trong ñaát goùp phaàn cho As ñöôïc giöõ laïi vaø oxy hoùa vôùi Al, Fe, Mn. Vi khuaån, thöïc vaät, ñoäng vaät coù theå chuyeån ñoåi As voâ cô thaønh caùc daïng hôïp chaát cô–kim. Söï thay ñoåi As voâ cô thaønh As höõu cô khoâng oån ñònh döôùi ñieàu kieän oxy hoùa vaø noù coù theå trôû veà daïng voâ cô trong moâi tröôøng ñaát.

Caùc quaù trình chuyeån hoùa As trong ñaát coù theå laø: oxy hoaù, söï coâ ñaëc vaø söï haáp phuï, hoøa tan, taïo keát tuûa vaø caùc quaù trình sinh hoùa. Moät soá phaûn öùng trong moâi tröôøng ñaát laø söï keát hôïp vôùi caùc vi khuaån vaø vi naám. As höõu cô ñöôïc xem nhö cöïc ñoäc. Söï bieán ñoåi As trong moâi tröôøng nöôùc coù hai daïng:

– Haáp thuï

– Khoâng haáp thuï

Hay coøn goïi laø quaù trình keát tuûa vaø quaù trình hoøa tan. Söï keát hôïp As vôùi Fe2O3 treân beà maët ñaát laø moät ví duï cuûa söï haáp thuï. Ngöôïc laïi, As taùch ra khoûi beà maët chöùa oxit Fe, ñoù laø phaûn öùng phaân taùch. Söï keát tuûa laø söï hình thaønh cuûa pha raén töø caùc nhaân toá hieän dieän hoøa tan trong moâi tröôøng nöôùc.

Nhieàu giaû thuyeát ñöa ra nhaèm giaûi thích söï thay ñoåi cuûa As trong moâi tröôøng laø giaû thuyeát veà chaân khoâng vaø giaû thuyeát veà khoâng khí. Tuy nhieân coù moät quaù trình thöù 3 ñöôïc ñaët ra ñeå giaûi thích söï thay ñoåi cuûa As ñoù laø quaù trình hoaït ñoäng cuûa vi khuaån nhöng noù ñöôïc coi laø ít taùc ñoäng:

370

– Giaû thuyeát hieáu khí

Haàu heát As toàn taïi döôùi daïng caùc khoaùng FeAsS vaø FeS2. Khi caùc khoaùng naøy ñöôïc chuyeån ñoäng leân beà maët ñaát bôûi söï haï thaáp möïc nöôùc, ñieàu kieän hieáu khí ñöôïc dieãn ra. Söï coù maët O2, H2O vaø vi khuaån taïo ra caùc phaûn öùng maø keát quaû laø oxy hoùa seõ phoùng thích H+, Fe2+, Fe3+, SO4

2– vaø caùc nguyeân toá vi löôïng khaùc. Thöïc vaät coù theå haáp thuï As töø söï phoùng thích caùc khoaùng chöùa S töø beà maët ñaát, nöôùc. Caùc chaát phoùng thích naøy tích luyõ treân beà maët ñaát, caây coù theå haáp thuï theo chaát dinh döôõng vaøo cô theå ngöôøi, sinh vaät vaø gaây ñoäc.

– Giaû thuyeát veà kî khí

Möïc nöôùc ngaàm bò haï thaáp trong moät moâi tröôøng loûng, ôû ñaây As seõ thay ñoåi döôùi daïng kî khí. Arsen coù theå sinh ra töø söï phaân taùch, giaûm ñoä hoøa tan caùc chaát raén nhö Fe3+, Al2O3, MnO.Fe(OH), Fe(OH)2, quaù trình khöû Fe3+ thaønh Fe2+ bôûi söï phaân raõ chaäm cuûa caùc chaát höõu cô trong ñaát. Tröôøng hôïp trong nöôùc ngaàm coù Fe haøm löôïng cao thì söï hieän dieän cuûa As trong nöôùc ngaàm cuõng cao.

– Giaû thuyeát Quaù trình hoaït ñoäng cuûa vi sinh vaät

Khi nghieân cöùu chaát löôïng nöôùc maët ôû Phaùp, Leblanc tìm thaáy moät soá loaïi vi khuaån soáng trong moät soá moû kim loaïi naëng gaây ra haøm löôïng As cao trong nöôùc. Nhöõng soá lieäu phaân tích cho thaáy khi haï thaáp ñoä pH töø 2,5 – 3,5, As töông öùng laø 100 – 300 mg/l. Taùc giaû cho raèng, söï hoaït ñoäng cuûa vi sinh vaät laø xuùc taùc vaø cung caáp O2 cho söï oxy hoùa kim loaïi xaûy ra, saûn sinh ra H2SO4 vaø kim loaïi. Axit sau ñoù seõ aên moøn kim loaïi ñeå taïo ra kim loaïi sulfate vaø phoùng thích As vaøo moâi tröôøng nöôùc.

7.6.4. Hieäu öùng hoùa sinh gaây ñoäc cuûa arsen

As3+ theå hieän tính ñoäc baèng vieäc taán coâng leân caùc nhoùm – SH cuûa caùc enzym, laøm caûn trôû hoaït ñoäng cuûa enzym. Caùc enzym saûn sinh naêng löôïng cuûa teá baøo trong chu trình cuûa axit citric bò aûnh höôûng raát lôùn bôûi söï coù maët cuûa As. Enzym seõ bò öùc cheá do vieäc taïo phöùc vôùi As3+ laøm cho thuoäc tính saûn sinh phaân töû cuûa ATP (adenozin triphotphat) bò ngaên caûn. Coù theå thaáy ñöôïc hieän töôïng naøy khi

371

nghieân cöùu söï phaùt sinh hoùa cuûa chaát taïo naêng chuû yeáu laø ATP. Moät giai ñoaïn quan troïng trong quaù trình hình thaønh vaø phaùt trieån cuûa ATP laø toång hôïp enzym cuûa 1,3 – diphotpho glyxeraldehyt 3– photphat. Arsen seõ taïo ra 1–arseno–3–diphotpho glyxerat gaây caûn trôû giai ñoaïn naøy.

Ñihidrolipoic axit – protein hoùa cuûa protein vaø arsen

Quaù trình photpho hoùa ñöôïc thay baèng arsen hoøa. Quaù trình thay theá naøy keøm theo söï thuûy phaân töï nhieân taïo thaønh 3–photphoglyxerat vaø arsen nhö sô ñoà döôùi ñaây

Hình 7.2: Quaù trình taïo thaønh 3–photphoglyxerat vaø arsen

As3+ ôû noàng ñoä cao laøm ñoâng tuï caùc protein, coù leõ laø do As phaù huyû caùc lieân keát nhoùm sulphur coù chöùc naêng baûo toaøn caùc caáu truùc baäc 2 vaø 3. Trong vuõ khí hoùa hoïc, ngöôøi ta hay duøng caùc hôïp chaát cuûa As nhö apsin (AsH3). Ñaây laø chaát ñoäc nhaát trong taát caû caùc hôïp chaát cuûa arsen (neáu hít thôû khoâng khí chöùa 0,5μg AsH3/l trong nöûa giôø thì sau vaøi ngaøy seõ bò nhieãm ñoäc toaøn thaân; arsen ôû noàng ñoä 5μg/l gaây töû

CH2 – OPO32– CH2 – OPO3

2–

H C OH H C OH

C = O C = O

H OPH32–

Glyxerylaldehyt 1.3–diphotpho

3–photphat Glyxerat

CH2 OPO32–

H C OH

C = O O –

O As = O

O–

Phoát phaùt Quaù trình phu, daãn ñeán taïo thaønh ATP

Quaù trình töï phaân h ûngaên caûn vieäc taïo thaønh ATP

3photphoglyxerat arsenit

arsen

372

vong ngay laäp töùc). Caùc phaân töû AsH3 "bao vaây hoàng caàu", laøm xuaát hieän trong maùu peroxythydro (H2O2) coù taùc duïng phaù huyû maùu. Chaát naøy coøn ñaëc bieät nguy hieåm ôû choã caùc thieát bò choáng ñoäc duøng than hoaït tính khoâng ngaên caûn ñöôïc söï thaâm nhaäp cuûa AsH3 vaøo ngöôøi. Caùc arsenid vôùi kim loaïi khaùc cuõng ñöôïc coi laø vuõ khí gieát ngöôøi haøng loaït. Caùc hôïp chaát höõu cô As nhö diphenylarsin – (C6H5)2AsCl vaø diphenylsianarsin (C6H4)2AsCN cuõng ñöôïc duøng laøm chaát ñoäc hoùa hoïc, coù taùc duïng gaây kích thích raát khoù chòu. Khi bò nhieãm caùc chaát neâu treân thì nieâm maïc bò phaù huyû, chaûy nöôùc maét lieân tuïc, ho, noân möûa, gaây caûm giaùc hoaûng loaïn, laøm kieät söùc vaø cheát. Liufit cuõng laø chaát ñoäc nguy hieåm vì noù ôû daïng söông, loûng coù theå thaâm nhaäp qua da gaây ngoä ñoäc toaøn thaân cho ngöôøi. Myõ goïi liufit laø loaïi "söông cheát ngöôøi ".

Caùc chaát choáng ñoäc As laø caùc hoùa chaát coù nhoùm – SH coù khaû naêng taïo lieân keát vôùi As3+ nhö dimercaptopropanol chaúng haïn.

SH – CH2 – CH – CH2OH

SH

Söï lieân keát vôùi nhoùm – SH ñaõ laøm giaûm tính ñoäc cuûa As raát nhieàu. Caùch choáng ñoäc As toát nhaát laø quaûn lyù cöïc kyø nghieâm ngaët moïi hôïp chaát chöùa As, moïi nguoàn thaûi coù As baèng moät boä luaät ñaëc bieät.

7.6.5. Söï bieán ñoåi sinh hoïc cuûa As

Haàu heát moâi tröôøng bieán ñoåi cuûa arsenic xaûy ra trong ñaát, trong lôùp traàm tích, trong ñoäng thöïc vaät vaø trong vuøng hoaït ñoäng cuûa sinh vaät trong ñaïi döông. Quaù trình metyl hoùa vaø khöû sinh hoïc laø moâi tröôøng bieán ñoåi quan troïng nhaát cuûa phaàn töû, do chuùng coù theå taïo caùc daïng höõu cô kim loaïi oån ñònh vaø linh ñoäng trong khoâng khí vaø nöôùc. Tuy nhieân, daïng biomethyted cuûa arsenic laø thaønh phaàn chòu oxy hoùa vaø demethytion thaønh daïng voâ cô.

Coù ba daïng bieán ñoåi sinh hoïc cuûa arsenic trong moâi tröôøng: quaù trình oxy hoùa khöû giöõa arsenite vaø arsenate, söï khöû vaø methytion arsenic, sinh toång hôïp caùc hôïp chaát höõu cô arsenic.

373

7.6.5.1. Söï khöû vaø oxy hoùa coù tham gia vi sinh vaät vaø rong taûo

Quaù trình oxy hoùa laø quaù trình voâ sinh (abiotic), vôùi vai troø cuûa vi sinh vaät raát nhoû. Trong nöôùc bieån chöùa oxy hoøa tan, arsenate laø daïng oån ñònh nhieät ñoäng. Arsenic toàn taïi löôïng lôùn hôn arsenate chæ trong moâi tröôøng khöû, oxy töï do. Tuy nhieân, löôïng arsenite ñaùng keå (treân 10% toång arsenic) ñöôïc tìm thaáy trong nöôùc beà maët vaø taàng nöôùc saâu trong ñaïi döông vaø, ngöôïc laïi, arsenate coù maët trong nöôùc thieáu oxy. Söï coù maët arsenite trong nöôùc laø do quaù trình khöû arsenate vaø hôn nöõa söï khöû arsenate baèng vi khuaån cuõng xaûy ra trong ñieàu kieän phoøng. Arsenate ñöôïc khöû thaønh arsenite trong caùc ñaát bò ngaäp luõ. Söï khöû arsenate thaønh arsenite xaûy ra trong taûo nöôùc ngoït vaø nöôùc maën.

7.6.5.2. Quaù trình methyl hoùa As theo con ñöôøng sinh hoïc

Metyl hoùa sinh hoïc cuûa arsenic ñöôïc nhaän bieát laàn ñaàu tieân khi arsine ñöôïc taïo ra trong vieäc troàng naám. Sau ñoù metyl hoùa cuûa arsenic baèng vi khuaån methalnogenic vaø phaûn öùng vôùi methyl cobalamin ñöôïc thöïc hieän trong thí nghieäm. Loaïi naám Candida hunicola methy hoùa arsenate, arsenite, methyrsonate vaø DMA thaønh trimethyrsine. arsenate, arsenite, methyrsonate, DMA vaø oxides trimethyrsine laø trung gian trong quaù trình sinh toång hôïp cuûa trimethyrsine. Tuy nhieân, methyrsonate khoâng phaûi laø chaát trung gian töï do trong quaù trình chuyeån hoùa arsenate thaønh trimethyrsine. Dimethyrsine chuû yeáu ñöôïc taïo bôûi sinh vaät kî khí, trong khi trimethyrsine ñöôïc taïo ra khi methyl hoùa trong ñieàu kieän thoaùng khí.

Metyl hoùa sinh hoïc bò haïn cheá trong vuøng nöôùc maën cao vôùi söï coù maët cuûa arsenic ñaõ bò methy hoùa. Trong thöïc teá, haàu heát taûo caùt, dino hình roi vaø taûo lôùn cuõng nhö caùc caây cao nöôùc ngoït thaûi ra protein–lieân keát–arsenic laø keát quaû cuûa söï methy hoùa. Taûo xanh nöôùc ngoït coù khaû naêng methy hoùa sodium arsenic trong nöôùc hoà. Phaân tích thaáy coù MMA, DMA vaø oxide trimethyrsine, nhöng khoâng tìm thaáy arsine vaø methyrsine.

374

Chuyeån hoùa töø dimethyloxarylethythanol thaønh arsenobetaine ñoøi hoûi hai quaù trình methy khöû vaø methy oxy hoùa vaø coù trung gian cuûa vi khuaån. Arsenobetaine ñöôïc taïo do quaù trình chuyeån arsenate thaønh dimethyl arsine oxides bôûi taûo vaø chuyeån hoùa vi sinh trung gian thaønh arsenobetaine hoaëc caùc trung gian tieàn chaát cuûa noù trong lôùp traàm tích.

7.4.5.3. Söï tích luõy sinh hoïc (bioaccumulation)

Söï taäp trung sinh hoïc cuûa arsenic trong ñieàu kieän phoøng thí nghieäm xaûy ra trong caùc sinh vaät döôùi nöôùc chuû yeáu tìm thaáy trong taûo vaø sinh vaät khoâng xöông soáng caáp thaáp. Heä soá coâ ñoïng sinh hoïc BCFs (bioconcentration factors) cuûa moät soá hôïp chaát arsenic trong ñoäng vaät khoâng xöông soáng nöôùc ngoït leân tôùi 20; trong caù < 5; vaø möùc cao hôn ôû taûo. Thöïc vaät cuõng haáp thuï arsenic qua reã caây.

7.7. NHIEÃM ÑOÄC ARSEN

7.7.1. Söï phôi nhieãm

7.7.1.1. Khaùi nieäm

Ñieàu quyeát ñònh moät chaát ñoäc coù ñoäc tính laø tuøy thuoäc vaøo “lieàu” taùc duïng (dose), caùch thöùc thaâm nhaäp vaøo cô theå soáng vaø thôøi gian tieáp xuùc (goïi laø söï phôi nhieãm) (exposure). Noùi caùch khaùc, moät ñoäc chaát trôû neân ñoäc laø tuyø thuoäc vaøo söï phôi nhieãm.

7.7.1.2. Söï phôi nhieãm arsen

Söï phôi nhieãm chuû yeáu ñöôïc quan taâm laø töø nöôùc uoáng vaø khoâng khí bò oâ nhieãm vôùi noàng ñoä As cao; ngoaøi ra söï tieâu hoùa thöïc phaåm vaø döôïc phaåm cuõng coù lieân quan trong moät soá tröôøng hôïp. Caùc noàng ñoä taêng cao cuûa As laø do taùc ñoäng cuûa con ngöôøi vaø ñoâi khi cuõng do quaù trình trong töï nhieân gaây neân.

ÔÛ Taây Bengal vaø Bangladesh (Chowdhury vaø coäng söï, 1997 vaø 1999) xaûy ra phôi nhieãm töø vieäc uoáng nöôùc ngaàm ñöôïc bôm leân töø caùc "gieáng khoan". Caùc nhaø nghieân cöùu ôû Noäi Moâng ñaõ thoâng baùo veà caùc taùc haïi ñeán söùc khoûe töø vieäc söû duïng nöôùc ngaàm coù noàng ñoä As cao. ÔÛ caùc nöôùc naøy As hoøa tan trong nöôùc ngaàm coù theå coù nguoàn

375

goác töï nhieân. Nhöng moät soá nhaø nghieân cöùu ñaõ cho raèng, ôû Taây Bengal vaø Bangladesh, As lieân keát vôùi ñaù goác ñöôïc giaûi phoùng vaøo nöôùc do vieäc bôm huùt quaù nhieàu nöôùc phuïc vuï cho thuûy lôïi trong nhöõng naêm gaàn ñaây.

Nöôùc beà maët cuõng coù theå chöùa As vôùi noàng ñoä cao. Haøm löôïng As cao trong nöôùc maët ôû Thaùi Lan (Choprapawon vaø Ajjimangkul, 1999) vaø Chile (San cha, 1999) ñaõ gaây ra caùc trieäu chöùng nhieãm ñoäc As. ÔÛ Thaùi Lan, möùc As taêng cao laø do caùc chaát thaûi töø caùc hoaït ñoäng khai thaùc moû thieác.

Noàng ñoä As gia taêng trong khoâng khí coù theå do vieäc ñoát than coù chöùa As cao, nhö ôû Slovakia (Bencko, 1997) vaø Trung Quoác (Sun vaø coäng söï, 1999) duøng than cho nhaø maùy nhieät ñieän. Coù moät tröôøng hôïp thuù vò "töï mình laïi haïi mình" nhö ôû tænh Guizhou, Trung Quoác, vì khoâng bieát neân caùc gia ñình ñeàu duøng loaïi than coù chöùa haøm löôïng As cao ñeå saáy khoâ caùc noâng phaåm ñöôïc treo treân traàn nhaø. Hoï ñoát than trong moät caùi hoá döôùi neàn nhaø hoaëc trong moät caùi loø khoâng coù oáng khoùi hoaëc oáng xaû. Ñieàu naøy daãn tôùi noàng ñoä As raát cao trong khoâng khí trong nhaø vaø thaám saâu vaøo caùc thöïc phaåm.

Nguoàn phôi nhieãm As coù theå laø ñaát hoaëc caây coái troàng treân ñaát bò oâ nhieãm, hoaëc töø vieäc tình côø aên phaûi ñaát (ñaây laø moät vaán ñeà ñoái vôùi treû em tröôùc tuoåi ñeán tröôøng). Söï oâ nhieãm ñaát coù theå xaûy ra do tieáp xuùc vôùi caùc chaát thaûi raén nhö chaát thaûi haàm moû, hay vôùi buøn coáng coù As noàng ñoä cao. Ñaát bò nhieãm As cao cuõng coù theå do söû duïng töôùi tieâu baèng nöôùc coù chöùa nhieàu As, hay töø vieäc söû duïng caùc thuoác tröø saâu hay dieät coû chöùa As (Folkcs, 2001). Moät trong caùc moái quan taâm coù theå xaûy ra laø caùc loaïi ñaát naøy coù theå gaây oâ nhieãm cho caùc loaïi caây löông thöïc maø con ngöôøi hay vaät nuoâi aên phaûi. Moät moái quan taâm khaùc laø khaû naêng ñoäc toá As coù theå laøm giaûm naêng suaát muøa maøng.

As laø moät nguyeân toá veát toàn taïi trong töï nhieân vaø coù theå ñöôïc tìm thaáy trong baát kyø maãu vaät chaát naøo neáu nhö söû duïng moät phöông phaùp phaân tích ñuû nhaïy. Taát caû thöïc phaåm ñeàu chöùa As. Thoâng thöôøng As daïng voâ cô coù ñoäc tính cao gaáp raát nhieàu laàn so vôùi daïng höõu cô. Trong thöïc phaåm, phaàn lôùn As ôû daïng höõu cô vaø chæ moät

376

löôïng nhoû As ôû daïng voâ cô. Haøm löôïng As voâ cô cao nhaát ñöôïc phaùt hieän trong luùa, boät mì, nöôùc nho vaø rau caûi boù xoâi (Borum vaø Albemathy, 1994). Ngöôøi ta öôùc löôïng raèng, moät ngöôøi lôùn trung bình ôû Myõ tieâu hoùa töø 11 ñeán 14 mg As voâ cô trong caùc böõa aên haøng ngaøy. Döôïc phaåm cuõng coù theå laø moät nguoàn phôi nhieãm As.

7.7.2. Ñoäc tính cuûa arsen

Veà maët sinh hoïc, As laø moät chaát ñoäc coù theå gaây 19 beänh khaùc nhau trong ñoù coù ung thö da vaø phoåi. Maët khaùc As coù vai troø trong trao ñoåi nuclein, toång hôïp protit vaø hemoglobin. As aûnh höôûng ñeán thöïc vaät nhö moät chaát caûn trao ñoåi chaát, laøm giaûm maïnh naêng suaát, ñaëc bieät trong moâi tröôøng thieáu phospho. Ñoäc tính cuûa caùc hôïp chaát As ñoái vôùi sinh vaät döôùi nöôùc taêng daàn theo daõy arsen → arsenat → arsenit → hôïp chaát As höõu cô.

Trong moâi tröôøng sinh thaùi, caùc daïng hôïp chaát As hoùa trò 3 coù ñoäc tính cao hôn daïng hoùa trò 5. Moâi tröôøng khöû laø ñieàu kieän thuaän lôïi ñeå cho nhieàu hôïp chaát As hoùa trò 5 chuyeån sang As hoùa trò 3. Trong nhöõng hôïp chaát As thì H3AsO3 ñoäc hôn H3AsO4. Döôùi taùc duïng cuûa caùc yeáu toá oâxy hoùa trong ñaát thì H3AsO3 coù theå chuyeån thaønh daïng H3AsO4. Theá oâxy hoùa – khöû, ñoä pH cuûa moâi tröôøng vaø löôïng kaloit giaøu Fe3+ laø nhöõng yeáu toá quan troïng taùc ñoäng ñeán quaù trình oâxy hoùa – khöû caùc hôïp chaát As trong töï nhieân. Nhöõng yeáu toá naøy coù yù nghóa laøm taêng hay giaûm söï ñoäc haïi cuûa caùc hôïp chaát As trong moâi tröôøng soáng.

Söï nhieãm ñoäc As coøn goïi laø arsenicosis xuaát hieän nhö moät tai hoaï moâi tröôøng ñoái vôùi söùc khoûe con ngöôøi treân theá giôùi. Caùc bieåu hieän ñaàu tieân cuûa beänh nhieãm ñoäc As laø chöùng saïm da (melanosis), daày bieåu bì (keratosis), töø ñoù daãn ñeán hoaïi thö hay ung thö da. Hieän chöa coù phöông phaùp höõu hieäu chöõa beänh nhieãm ñoäc As. Caùc trieäu chöùng coå ñieån cuûa nhieãm ñoäc As nhö: saäm maøu da, taêng söøng hoùa vaø ung thö da ñaõ ñöôïc bieát ñeán töø laâu. Töø nhöõng naêm 1970 vaø ñaëc bieät trong thaäp kyû qua, nhieàu taùc ñoäng tieâu cöïc khaùc tôùi söùc khoûe coù lieân quan ñeán vieäc phôi nhieãm As gia taêng. Coù nhieàu chöùng cöù veà nhöõng taùc ñoäng naøy bao goàm beänh veà heä maïch maùu ngoaïi bieân (chaân ñen) (Guo vaø coäng söï, 1994) vaø caùc taùc ñoäng ñeán heä thaàn kinh ngoaïi bieân (Kilburn, 1997). Caùc chöùng cöù ngaøy caøng taêng vôùi nhieàu haäu quaû xaáu

377

tôùi söùc khoûe nhö caùc beänh: to chöôùng gan, caùc taùc ñoäng tôùi heä thaàn kinh trung öông, beänh ñaùi ñöôøng, cao huyeát aùp, beänh tim, beänh xô gan beänh vieâm cuoáng phoåi vaø caùc beänh hoâ haáp khaùc, (Abernathy, Calderon vaø Chapell, 1997; Chappell, Abernathyvaø Calderon, 1999). Tröôùc ñaây chæ môùi phaùt hieän ra As coù lieân quan ñeán beänh ung thö da, nay coù raát nhieàu beänh ung thö ñeàu do As gaây ra nhö: ung thö phoåi, ung thö baøng quang, ung thö thaän, ung thö muõi, ung thö ruoät keát.

As ôû daïng hôïp chaát voâ cô ñöôïc söû duïng laøm chaát ñoäc (thaïch tín) töø thôøi xa xöa. Moät löôïng lôùn As loaïi naøy coù theå gaây cheát ngöôøi. Möùc ñoä oâ nhieãm nheï hôn coù theå daãn ñeán thöông toån caùc moâ hay caùc heä thoáng cuûa cô theå. Moät taùc ñoäng ñaëc tröng khi bò nhieãm ñoäc As daïng hôïp chaát voâ cô qua ñöôøng mieäng laø söï xuaát hieän caùc veát maøu ñen vaø saùng treân da, nhöõng "haït ngoâ" nhoû trong loøng baøn tay, loøng baøn chaân vaø treân mình naïn nhaân; Neáu khoâng ñöôïc chöõa trò ñuùng caùch vaø kòp thôøi, nhöõng haït nhoû naøy coù theå seõ bieán chöùng gaây ung thö da, ung thö trong cô theå, nhaát laø ôû gan, thaän,baøng quan vaø phoåi.

Nhieãm ñoäc caùc hôïp chaát As voâ cô qua ñöôøng hoâ haáp cuõng coù theå gaây caùc trieäu tröùng vaø caùc beänh nhö treân, nhöng thöôøng ôû möùc ñoä nheï hôn. Nguy cô ñaùng ngaïi nhaát cuûa oâ nhieãm As qua ñöôøng hoâ haáp laø beänh ung thö phoåi, thöôøng gaëp nhieàu ôû nhöõng ngöôøi bò oâ nhieãm As trong khoâng khí vôùi noàng ñoä cao nhö ôû trong caùc loø luyeän quaëng, gang, theùp, hoaëc khu vöïc xung quanh. EPA quy tính noàng ñoä giôùi haïn cho pheùp cuûa As trong nöôùc uoáng laø 50 μg/1. Cô quan veà An toaøn ñònh cö vaø söùc khoûe cuûa Myõ (OSHA) quy ñònh noàng ñoä giôùi haïn cho pheùp cuûa As trong khoâng khí ôû trong caùc phaân xöôûng laø 10 μg/m3 ñoái vôùi As voâ cô vaø 500 μg/m3 ñoái vôùi As höõu cô. Gaàn ñaây, Toå chöùc Y teá theá giôùi WHO ñaõ haï thaáp noàng ñoä giôùi haïn cho pheùp cuûa As trong nöôùc caáp uoáng tröïc tieáp xuoáng 10 μg/1. USEPA vaø Coäng ñoàng chaâu AÂu cuõng ñaõ ñeà xuaát höôùng tôùi ñaït tieâu chuaån As trong nöôùc caáp uoáng tröïc tieáp ñöôïc laø 2–20 μg/1. Tieâu chuaån nöôùc uoáng cuûa Ñöùc ñaõ haï thaáp noàng ñoä giôùi haïn cuûa As xuoáng coøn 10 μg/1 töø 1/1996 (Driehaus W. et.al, 1998).

As ñi vaøo cô theå con ngöôøi trong moät ngaøy ñeâm thoâng qua chuoãi thöùc aên khoaûng 1 mg; qua buïi khoâng khí 1,4 μg; caùc ñöôøng khaùc 0,04

378

– 1.4μg. As haáp thuï vaøo cô theå qua ñöôøng daï daøy, nhöng cuõng deã bò thaûi ra. Haøm löôïng As trong cô theå ngöôøi khoaûng 0,08–0,2 ppm, toång löôïng As coù trong ngöôøi bình thöôøng khoaûng 1,4 mg. As taäp trung trong gan, thaän, hoàng caàu, homoglobin vaø ñaëc bieät taäp trung trong naõo, xöông, da, phoåi, toùc. Hieän nay ngöôøi ta coù theå döïa vaøo haøm löôïng As trong cô theå con ngöôøi ñeå tìm hieåu hoaøn caûnh vaø moâi tröôøng soáng. nhö haøm löôïng As trong toùc nhoùm daân cö khu vöïc noâng thoân trung bình laø 0.4–1.7 ppm, khu vöïc thaønh phoá coâng nghieäp 0.4–2.1 ppm, coøn khu vöïc oâ nhieãm naëng 0.6–4.9 ppm.

7.8. TIEÁP XUÙC VÔÙI ARSEN VAØ HÔÏP CHAÁT ARSEN TRONG COÂNG NGHIEÄP

Caùc hôïp chaát voâ cô chính cuûa As thöôøng ñöôïc duøng trong coâng nghieäp. As coù hai daïng thuø hình, moät daïng maøu vaøng vaø moät daïng maøu ñen. As coù theå taïo thaønh ba oxit laø trioxit arsen, tetroxit arsen vaø pentoxit arsen.

Trioxit arsen (As2O3) coøn ñöôïc goïi laø oxit arsenô hay anhidrit arsenô. Ñoù laø daïng boät keát tinh hoaëc daïng voâ ñònh hình. Boät trioxit arsen thoâ thu ñöôïc töø caùc quaëng chöùa arsen ñöôïc laøm thaêng hoa, haøm löôïng As2O3 trong boät thoâ laø 97%.

Trioxit arsen laø nguyeân lieäu ñeå cheá taïo caùc hôïp chaát As, ñöôïc söû duïng trong kyõ ngheä thuûy tinh, kyõ ngheä ñuùc, laøm caùc hoùa chaát dieät coân truøng,...

Trioxit arsen phaûn öùng vôùi nöôùc taïo thaønh axit arsenô (H3AsO-3), töø axít naøy taïo thaønh caùc muoái arsenit.

Pentoxit arsen (As2O5) hay anhidrit arsenic laø daïng boät maøu traéng ñöôïc söû duïng trong kyõ ngheä thuûy tinh, laøm caùc hoùa chaát tröø dòch haïi…

Pentoxit arsen phaûn öùng vôùi nöôùc taïo thaønh axit arsenic (H3AsO4) vaø töø ñoù taïo thaønh caùc muoái arsenat.

Clorua arsen (AsCl3) laø dung dòch daàu, maøu vaøng nhaït ñöôïc söû duïng trong kyõ ngheä goám …

379

Moät soá quaëng arsen cuõng ñöôïc söû duïng, ví duï: sunfua arsen goàm sunfua ñoû (As2S2) coù teân laø opimen (orpiment)…Asin (AsH3) laø moät hôïp chaát voâ cô cuûa As ôû theå khí, nhöng khoâng coù yù nghóa veà maët kinh teá. Arsen laø moät khí cöïc ñoäc thöôøng phaùt sinh vaø gaây nhieãm ñoäc baát ngôø trong saûn xuaát.

Caùc nguoàn tieáp xuùc arsen vaø hôïp chaát arsen trong coâng nghieäp:

• Xöû lyù quaëng As, chieát xuaát As töø caùc quaëng chöùa noù …

• Luyeän kim maøu Cu, Zn, Pb, Ca, Sb. Arsen laø chaát trong caùc quaëng kim loaïi keå treân, laøm oâ nhieãm moâi tröôøng lao ñoäng döôùi daïng As2O3 thöôøng laø caùc haït nhoû döôùi daïng buïi mòn raát deã xaâm nhaäp cô theå.

• Cheá taïo, saûn xuaát vaø söû duïng caùc hoùa chaát baûo veä thöïc vaät (tröø saâu, dieät coû, tröø naám …) nhö trioxit arsen, caùc hôïp chaát muoái cuûa arsen vôùi Pb, Ca, Na …. Hieän nay ñaõ coù nhieàu hoùa chaát khaùc ít ñoäc hôn ñöôïc duøng thay theá caùc hôïp chaát arsen, tuy nhieân ngöôøi ta nhaän thaáy caùc hoùa chaát dieät coû chöùa arsen coù khuynh höôùng söû duïng taêng leân.

• Kyõ ngheä saûn xuaát vaø söû duïng chaát maøu chöùa arsen, ví duï maøu xanh Schweinfurt laø hôïp chaát ñoàng axetoarsenat coù chöùa 50% arsen. Maøu xanh Scheele hay maøu xanh paris laø hôïp chaát ñoàng metaarsenit, chaát naøy cuõng ñöôïc duøng laøm saéc toá cho giaáy daùn töôøng, in hoa, baûo quaûn goã, nhöng nay ít duøng vì noù giaûi phoùng ra khí ñoäc ñimetylasin do taùc ñoäng cuûa caùc moác. Saéc toá maøu ñoû vaø vaøng laø hai loaïi sunfua arsen coù teân rieâng ñaõ neâu treân.

• Arsen ñöôïc luyeän vôùi kim loaïi khaùc (vôùi Pb ñeå laøm ñaïn chì trong suùng saên …)

• Trong kyõ ngheä thuoäc da söû duïng pheøn, ngöôøi ta söû duïng opimen (As2 O3) ñeå laøm ruïng loâng ôû da.

• As2 O3 ñöôïc duøng ñeå xöû lyù caùc con thuù nhoài rôm vaø baûo quaûn caùc saûn phaåm da thuoäc.

• Kyõ ngheä thuûy tinh, moät soá hôïp chaát arsen ñöôïc duøng ñeå caûi tieán chaát löôïng saûn phaåm.

380

7.9. HAÁP THUÏ VAØ CHUYEÅN HOÙA ARSEN TRONG CÔ THEÅ

7.9.1. Haáp thuï arsen

Arsen coù trong thaønh phaàn caáu taïo cuûa cô theå con ngöôøi vì As ñöôïc phaân boá trong thieân nhieân vaø haøng ngaøy ngöôøi ta haáp thuï moät löôïng nhoû As qua nöôùc uoáng thöùc aên … Vì vaäy noàng ñoä bình thöôøng cuûa arsen trong nöôùc tieåu noùi chung döôùi 40ug/l, noàng ñoä arsen taêng trong nöôùc tieåu khi ngöôøi ta aên toâm, cua vaø caùc haûi saûn khaùc. Tuy nhieân cuõng coù nôi treân theá giôùi nhö Baênglañeùt, nöôùc sinh hoaït ôû vaøi ñòa phöông chöùa As noàng ñoä cao gaây beänh cho coäng ñoàng daân cö...

Trong saûn xuaát coâng nghieäp, arsen töø khoùi vaø buïi coù theå vaøo cô theå qua ñöôøng hoâ haáp, moät soá buïi ñoïng laïi ñöôøng hoâ haáp treân nhö muõi, pheá quaûn, moät soá buïi vaøo tôùi vuøng tuùi döôùi cuûa phoåi roài töø ñoù chuùng ñöôïc haáp thuï. Söï haáp thuï cuõng xaûy ra trong daï daøy – ruoät khi caùc haït buïi ñöôïc thanh loïc khoûi ñöôøng hoâ haáp treân roài ñöôïc nuoát vaøo. Arsen vaø hôïp chaát cuõng coù theå qua da khi xaûy ra söï tieáp xuùc vôùi choã da bò toån thöông, traày xöôùc. Ñaëc bieät caùc loaïi axit cuûa As coù theå haáp thuï qua da nguyeân laønh.

Ngöôøi ta thaáy As (III) ñöôïc haáp thuï deã hôn vaø thaûi loaïi nhanh hôn As hoùa trò V. Arsen laø moät chaát ñoäc tích luyõ. Sau khi ñöôïc haáp thuï, arsen vaøo gan, thaän, tim, xöông, loâng, toùc, da, moùng vaø naõo... Sau khi ñöôïc thaûi loaïi, moät phaàn arsen vaãn coøn laïi trong caùc toå chöùc ñoù. Arsen trong cô theå gaây nhieãm ñoäc do noù keát hôïp vôùi caùc nhoùm – SH cuûa caùc chaát trong cô theå ñeå taïo thaønh phöùc chaát thioarsen, phong beá hoaït ñoäng bình thöôøng cuûa caùc heä thoáng men vaø caùc chaát lieân quan …

7.9.2. Chuyeån hoùa cuûa arsen ôû ngöôøi

Arsen voâ cô sau khi ñöôïc haáp thuï seõ chuyeån hoùa vaø ñöôïc thaän thaûi qua nöôùc tieåu döôùi daïng axit metylasonic (dimethy larsinic acid) vaø axit ñoù laàn löôït laø 67% vaø 20%. Moät phaàn As ñöôïc thaûi qua phaân, moät phaàn ñöôïc thaûi qua da do söï bong da haøng ngaøy. ÔÛ ngöôøi khoâng tieáp xuùc tröïc tieáp vôùi As, löôïng As thaûi ra haøng ngaøy töø 0,1 ñeán 0,2 mg/ngaøy.

381

7.10. TRIEÄU CHÖÙNG NHIEÃM ÑOÄC As

7.10.1. Nhieãm ñoäc caáp tính

Coù theå do caùc nguyeân nhaân sau ñaây:

a) Do haáp thuï chaát ñoäc arsen qua ñöôøng tieâu hoaù

Tröôøng hôïp naøy hieám xaûy ra, neáu xaûy ra thöôøng laø do anhidrit arsenô hoaëc coù theå laø do chì arsenat ñöôïc nuoát vaøo. Trieäu chöùng nhieãm ñoäc thöôøng gaëp laø roái loaïn tieâu hoùa (ñau buïng, noân, boûng vaø khoâ mieäng, tieâu chaûy nhieàu vaø cô theå bò maát nöôùc … ). Caùc trieäu chöùng xaûy ra trong giôø ñaàu tieân sau khi nuoát phaûi arsen. Beänh cuõng töông töï nhö beänh taû, coù theå daãn tôùi töû vong trong voøng 12 ñeán 18 giôø. Tröôøng hôïp soáng soùt thì naïn nhaân coù theå bò vieâm da troùc vaûy vaø vieâm daây thaàn kinh ngoaïi vi.

b) Do hít thôû khoâng khí coù buïi, khoùi hoaëc hôi chöùa As

Caùc trieäu chöùng thöôøng gaëp laø:

• Kích öùng caùc ñöôøng hoâ haáp vôùi bieåu hieän ho, ñau, khi hít vaøo thaáy khoù thôû.

• Roái loaïn thaàn kinh nhö nhöùc ñaàu, choùng maët, ñau caùc chi.

• Roái loaïn tieâu hoùa thöôøng xaûy ra raát chaäm so vôùi tröôøng hôïp nuoát phaûi arsen, vôùi caùc bieåu hieän buoàn noân, noân, tieâu chaûy, ñau vuøng buïng

• Hieän töôïng xanh tím maët ñöôïc cho laø coù taùc duïng gaây lieät cuûa arsen ñoái vôùi mao maïch.

• Caùc toån thöông ôû maét nhö vieâm da mi maét, vieâm keát maïc …

c) Khi da tieáp xuùc vôùi arsen: coù theå gaây ra vieâm da tieáp xuùc, vieâm nang loâng, loeùt …..

7.10.2. Nhieãm ñoäc maõn tính

Nhieãm ñoäc arsen maõn tính coù theå gaây ra caùc taùc duïng toaøn thaân vaø cuïc boä. Caùc trieäu chöùng cuûa nhieãm ñoäc arsen maõn tính xaûy ra nhö sau:

382

• Toån thöông da, vôùi caùc bieåu hieän ban ñoû, saàn vaø muïn nöôùc, caùc toån thöông kieåu loeùt nhaát laø caùc phaàn da hôû, taêng söøng hoùa gan baøn tay vaø baøn chaân, nhieãm saéc (ñen da do arsen ), caùc vaân traéng ôû moùng (goïi laø ñaùm vaân Mees). Thöôøng keøm theo vieâm nhieàu daây thaàn kinh do arsen.

• Toån thöông caùc nieâm maïc, nhö vieâm keát – giaùc maïc, kích öùng caùc ñöôøng hoâ haáp treân. Coù theå laøm thuûng vaùch ngaên muõi.

• Roái loaïn daï daøy – ruoät (ít gaëp trong coâng nghieäp) bao goàm buoàn noân, ñau buïng, tieâu chaûy vaø taùo boùn luaân phieâu nhau, loeùt daï daøy.

• Roái loaïn thaàn kinh coù caùc bieåu hieän nhö vieâm daây thaàn kinh ngoaïi vi caûm giaùc – vaän ñoäng; ñaây coù theå laø bieåu hieän duy nhaát cuûa nhieãm ñoäc arsen maõn tính. Coù theå coù caùc bieåu hieän khaùc nhö teâ caùc ñaàu chi, ñau caùc chi (traùi vôùi vieâm daây thaàn kinh do chì), böôùc ñi khoù khaên, suy nhöôïc cô (chuû yeáu ôû caùc cô duoãi ngoùn tay vaø ngoùn chaân). Moãi khi xuaát hieän vieâm daây thaàn kinh sau khi tieáp xuùc ñoàng thôøi vôùi Pb vaø As thì caàn caên cöù vaøo caùc trieäu chöùng keát hôïp nhö treân ñeå chaån ñoaùn phaân bieät nhieãm ñoäc giöõa Pb vaø As.

• Taùc ñoäng ñeán gan. Nuoát hoaëc hít phaûi arsen trong khoâng khí moät caùch thöôøng xuyeân, lieân tieáp coù theå daãn tôùi caùc toån thöông thoaùi hoùa gan, töø ñoù coù theå daãn ñeán xô gan nhö ñaõ thaáy ôû nhöõng coâng nhaân duøng caùc chaát lieäu coân truøng coù chöùa arsen.

• Taùc ñoäng ñeán tim do arsen coù theå taùc ñoäng treân cô tim (bieåu hieän ôû caùc roái loaïn ñieän tim).

• Ung thö da coù theå xaûy ra khi tieáp xuùc vôùi arsen nhö thöôøng xuyeân nuoát phaûi trong thôøi gian daøi hoaëc da lieân tuïc tieáp xuùc vôùi arsen. Arsen cuõng ñöôïc cho laø nguyeân nhaân cuûa nhieàu beänh ung thö khaùc ví duï nhö beänh ung thö phoåi.

• Roái loaïn toaøn thaân ôû ngöôøi tieáp xuùc vôùi arsen laøm gaày moøn, chaùn aên. Ngoaøi caùc taùc duïng toaøn thaân neâu treân, arsen coøn gaây ra taùc duïng cuïc boä treân cô theå ngöôøi tieáp xuùc do tính chaát aên da cuûa caùc hôïp chaát arsen, vôùi caùc trieäu chöùng nhö loeùt da gaây ñau ñôùn ôû nhöõng vò trí

383

SH Cl H H S H H L + As C = C L As – C = C – Cl + 2HCl SH Cl Cl S Axit lipoic Lewisite Phöùc chaát L – As

(2–lovinydicloasin)

tieáp xuùc trong thôøi gian daøi vôùi arsen hoaëc loeùt nieâm maïc muõi, coù theå daãn ñeán thuûng vaùch ngaên muõi.

7.11. ÑIEÀU TRÒ

7.11.1. Ñieàu trò nhieãm ñoäc caáp tính arsen tieâu hoùa

• Röûa daï daøy ngay töùc khaéc vôùi nöôùc pha loøng traéng tröùng hoaëc vôùi dung dòch 1% natri thiosunfat trong nöôùc aám hay söõa.

• Cho thuoác giaûi ñoäc B.A.L, tieâm baép (theo R, Lauwerys cho töø 1,5 ñeán 3 mg cho moät kg theå troïng, cöù 04 giôø moät laàn trong hai ngaøy ñaàu vaø tieáp tuïc cöù 12 giôø moät laàn, toång coäng 12 ngaøy).

Khi duøng B.A.L coù theå gaây ra caùc phaûn öùng nhaát thôøi coù tính chaát toaøn thaân cho naïn nhaân nhö caûm giaùc boûng mieäng vaø maét, ñau toaøn thaân vaø buoàn noân, co khít ngöïc, nhöùc ñaàu, taêng huyeát aùp, tim ñaäp nhanh, do ñoù caàn thaän troïng trong söû duïng B.A.L cho nhöõng ngöôøi cao huyeát aùp. Ephedrin laø döôïc phaåm coù theå ngaên chaën moät soá taùc duïng khoâng mong muoán cuûa B.A.L. Ñeå döï phoøng caùc di chöùng thaàn kinh ngöôøi ta khuyeân neân duøng theâm vitamin B – Complex vaø nhaát laø vitamin B6 (cho uoáng töø 250 ñeán 750 mg moãi ngaøy).

B.A.L laø vieát taét cuûa British Anti–Lewisite, teân cuûa hoùa chaát coù teân khoa hoïc laø 2–2 dimecapropanol. B.A.L laø thuoác giaûi ñoäc ñöôïc duøng ñeå choáng nhieãm ñoäc bôûi chaát Lewisite, moät khí ñoäc chieán tranh ñöôïc duøng trong theá chieán thöù I coù teân khoa hoïc laø 2– Clovinydicloasin coù chöùa As. Cô cheá nhieãm ñoäc arsen laø phong beá caùc chaát trong cô theå coù nhoùm – SH, gaây ra söï öùc cheá quaù trình chuyeån hoùa cuûa cô theå. Ví duï axit lipoic coù hai nhoùm – SH vieát taét laø: L – SH. Nhoùm – SH khi bò lewisite phong beá seõ taïo thaønh phöùc chaát khoâng coøn hoaït tính sinh hoïc bình thöôøng nöõa, theo phaûn öùng sau:

384

Khi ñöa B.A.L vaøo cô theå bò nhieãm ñoäc As, vì B.A.L coù hai chöùc – SH neân noù coù khaû naêng gaén vôùi As töï do hoaëc As ñaõ keát hôïp vôùi nhoùm thiol trong cô theå taïo thaønh phöùc chaát B.A.L – As vaø phöùc chaát naøy ñöôïc thaûi loaïi qua nöôùc tieåu.

7.11.2. Ñieàu trò nhieãm ñoäc maõn tính

• Cho duøng B.A.L ñeå taïo thuaän lôïi cho söï thaûi loaïi arsen khoûi cô theå. Tröôøng hôïp vieâm nhieàu daây thaàn kinh thì cho theâm caùc vitamin B1 vaø B6. Tröôøng hôïp thieáu maùu thì cho theâm vitamin B12 …

• Tröôøng hôïp coù caùc toån thöông cuïc boä coù theå boâi caùc loaïi thuoác.

Hình 7.3. Cô cheá khöû ñoäc tính cuûa As söû duïng B.A.L

7.12. PHOØNG TRAÙNH NGOÄ ÑOÄC As

Ñeå phoøng ngöøa nhieãm ñoäc hoaëc caùc taùc haïi cuûa arsen noùi rieâng vaø caùc hoùa chaát khaùc noùi chung, phaûi ñaûm baûo noàng ñoä chaát ñoäc khoâng vöôït quaù noàng ñoä cho pheùp baèng caùch öùng duïng caùc bieän phaùp kyõ thuaät, trong ñoù bao goàm caû bieän phaùp phoøng hoä caù nhaân. Ngöôøi lao ñoäng ñöôïc tuyeån duïng phaûi ñaït caùc tieâu chuaån söùc khoûe nhaát ñònh ñeå boá trí vaøo caùc vò trí laøm vieäc thích hôïp vaø ñöôïc kieåm tra söùc khoûe ñònh kyø theo luaät ñònh nhaèm phaùt hieän kòp thôøi caùc bieán ñoåi söùc khoûe

H2C – SH S H2C – SH + L As – C = C – Cl H2C – OH S B.A.L Phöùc chaát L – As (2–3 Dimecaptopanol) H2C – S H H SH HC – S As – C = C – Cl +L H2C – OH SH Phöù c chaát B.A.L – As Axit lipoit (ñöôïc giaûi phoùng)

H2C – SH S H2C – SH + L As – C = C – Cl H2C – OH S B.A.L Phöùc chaát L – As (2–3 Dimecaptopanol) H2C – S H H SH H2C – S As – C = C – Cl + L H2C – OH SH Phöùc chaát B.A.L – As Axit lipoit (ñöôïc giaûi phoùng)

385

do tieáp xuùc vôùi chaát ñoäc vaø xöû lyù keát quaû theo yeâu caàu cuûa y hoïc. Ñoái vôùi arsen, caùc bieän phaùp döï phoøng nhö sau:

7.12.1. Noàng ñoä cho pheùp

Vieät Nam quy ñònh noàng ñoä toái ña cho pheùp (NÑTÑCP) cuûa As laø 0,003mg/l (cho As2O3 vaø As2O5).

Lieân Xoâ (cuõ ) quy ñònh NÑTÑCP laø 0,01mg/m3

Myõ aùp duïng trò soá giôùi haïn ngöôõng (TLV) do Hoäi nghò caùc nhaø veä sinh coâng nghieäp chính phuû Myõ (ACGIH) ñöa ra ñoái vôùi arsen laø:

TLV (ACGIH 1969): 0,5 mg/m3

TLV (ACGIH 1989): 0,2 mg/m3

TLV (ACGIH 1999): 0,01 mg/m3

7.12.2. Bieän phaùp kyõ thuaät

Arsen vaø caùc hôïp chaát As thuoäc loaïi chaát coù ñoäc tính cao nhaát trong coâng nghieäp, vì vaäy caùc nguyeân lieäu vaø caùc saûn phaåm chöùa As phaûi ñöôïc quaûn lyù nghieâm ngaët. Arsen vaø hôïp chaát arsen trong ngaønh y teá ñöôïc caát giöõ trong tuû coù tôùi hai khoùa baûo veä vaø thuoäc nhoùm thuoác ñoäc baûng A.

Heä thoáng saûn xuaát phaûi hôïp lyù baûo ñaûm kín ñeå hôïp chaát As khoâng thoaùt ra ngoaøi, thieát keá heä thoáng huùt buïi "ñi xuoáng" vaø phaûi giöõ laïi vaø baûo quaûn buïi ñoù.

Ngöôøi lao ñoäng phaûi ñöôïc trang bò ñaày ñuû phöông tieän baûo hoä lao ñoäng ñeå baûo veä cô theå, nhaát laø maët naï choáng hôi khí ñoäc vaø buïi, khoùi,... phaûi tuyeät ñoái chaáp haønh caùc quy trình laøm vieäc cuõng nhö caùc bieän phaùp veä sinh caù nhaân trong vaø sau lao ñoäng …

7.12.3. Bieän phaùp y hoïc

Khaùm söùc khoûe khi tuyeån duïng ñeå xaùc ñònh caùc ñoái töôïng khoâng ñöôïc tieáp xuùc vôùi chaát ñoäc nhö nhöõng ngöôøi bò beänh ngoaøi da, bò toån thöông thaàn kinh, bò caùc beänh veà gan vaø thaän. Söùc khoûe thuoäc caùc chuyeân khoa khaùc taát nhieân cuõng caàn ñöôïc kieåm tra.

Khaùm söùc khoûe ñònh kyø, caàn chuù yù ñaëc bieät ñeán caùc ñoái töôïng coù caùc roái loaïn tieâu hoaù, caùc bieåu hieän ngoaøi da, caùc daáu hieäu kích öùng

386

keát maïc vaø ñöôøng hoâ haáp cuõng nhö caùc daáu hieäu sôùm cuûa vieâm ña daây thaàn kinh.

Theo Toå chöùc Y teá theá giôùi (WHO) muïc ñích cuûa vieäc khaùm söùc khoûe ñònh kyø laø nhaèm ñaûm baûo cho ngöôøi tieáp xuùc khoâng bò maéc caùc beänh da maõn tính hoaëc caùc beänh veà hoâ haáp vaø phaùt hieän sôùm ung thö tieåu pheá quaûn. ÔÛ nhöõng nôi laøm vieäc coù noàng ñoä As trong khoâng khí cao caàn phaûi ñònh löôïng As trong nöôùc tieåu ba thaùng moät laàn hoaëc ít nhaát moãi naêm moät laàn …

ÔÛ Vieät Nam, beänh nhieãm ñoäc arsen vaø hôïp chaát arsen trong moâi tröôøng lao ñoäng ñöôïc qui ñònh laø beänh ngheà nghieäp, ñöôïc baûo hieåm vaø Boä Y teá ñaõ ban haønh vaên baûn höôùng daãn chaån ñoaùn vaø giaùm ñònh beänh ngheà nghieäp naøy.

7.12.4. Moät soá phöông phaùp khöû arsen

a. Ñoái vôùi ñaát troàng

Theo Vieän Thoâng tin y hoïc trung öông veà thöïc vaät bieán ñoåi gen laøm saïch, moät nhoùm caùc nhaø nghieân cöùu Tröôøng ñaïi hoïc Georgia ñaõ taïo ra loaïi caây bieán ñoåi gen coù theå haáp thu löôïng arsen thöøa vaøo laù. Coù theå duøng nhöõng caây naøy ñeå laáy ñi arsen töø ñaát, sau ñoù chuùng seõ ñöôïc thu hoaïch vaø xöû lí thích hôïp.

Caùc nhaø nghieân cöùu ñaõ ñöa hai gen rieâng bieät laáy töø vi khuaån Escherichia coli vaøo boä gen cuûa caây Arabidopsis thaliana. Gen taïo ra nhöõng protein cho pheùp caây tích luõy löôïng arsen nhieàu hôn bình thöôøng vaø cuõng laøm caây ít maãn caûm vôùi nhieãm ñoäc arsen hôn. Khi nuoâi caáy caây bieán ñoåi gen treân ñóa thí nghieäm, caùc nhaø nghieân cöùu thaáy raèng nhöõng caây naøy coù khoái löôïng maàm töôi gaáp 4–17 laàn vaø tích luõy ñöôïc löôïng arsen/1g moâ gaáp 2–3 laàn so vôùi nhöõng caây Arabidopsis thaliana khoâng bieán ñoåi gen.

b. Coâng ngheä khöû arsen trong nöôùc

– Taïo keát tuûa / Laéng

– Keo tuï / Laéng

– Loïc

387

– Söû duïng naêng löôïng aùnh saùng maët trôøi

– Haáp thuï

– Oxy hoùa

– Loïc maøng

7.13. KEÁT LUAÄN

Naïn oâ nhieãm As, qua keát quaû ñieàu tra ban ñaàu, ñang trôû thaønh vaán ñeà moâi tröôøng ñaùng quan taâm. Tuy vôùi möùc ñoä nghieân cöùu hieän nay chöa theå ñöa ra söï ñaùnh giaù ñaày ñuû chính xaùc veà quy moâ, cöôøng ñoä vaø taùc haïi cuûa noù treân phaïm vi khu vöïc, toaøn quoác hay theá giôùi. Nhöng xeùt tính chaát nghieâm troïng cuûa vaán ñeà vaø vôùi phöông chaâm "phoøng beänh hôn chöõa beänh" vaán ñeà oâ nhieãm As caàn ñöôïc söï quan taâm ñuùng möùc cuûa caùc cô quan höõu traùch vaø söï ñaàu tö thích ñaùng cuûa nhaø nöôùc ñeå tieáp tuïc ñöôïc nghieân cöùu moät caùch chi tieát hôn treân phaïm vi roäng hôn; nhaèm coù bieän phaùp cheá ngöï, phoøng ngöøa kòp thôøi. Sau ñaây laø moät soá phöông höôùng nhaèm naâng cao coâng taùc kieåm soaùt vaø ñieàu chænh quaù trình oâ nhieãm arsen.

• Xaây döïng caùc chieán löôïc vôùi muïc tieâu chuû yeáu laø quaûn lyù vaø giaûm thieåu taùc ñoäng oâ nhieãm As ñoái vôùi moâi tröôøng vaø con ngöôøi.

• Caùc bieän phaùp kieåm soaùt vaø xöû lyù oâ nhieãm caàn ña daïng, nhöng phaûi thích hôïp vôùi hoaøn caûnh kinh teá.

• Quy moâ xöû lyù oâ nhieãm coù theå töø möùc gia ñình cho tôùi khu coâng nghieäp vaø ñoâ thò lôùn.

• Vieäc thöïc hieän coâng taùc quaûn lyù vaø giaûm thieåu taùc ñoäng oâ nhieãm caàn coù söï phoái hôïp cuûa caùc cô quan höõu traùch vaø caùc chuyeân gia trong caùc lónh vöïc lieân quan.

• Trong quaûn lyù caàn aùp duïng ñoàng boä caùc bieän phaùp khoa hoïc – coâng ngheä, kinh teá, luaät phaùp vaø tuyeân truyeàn giaùo duïc.

Caâu hoûi:

1. Haõy neâu caùc daïng toàn taïi cuûa Arsen trong töï nhieân ? 2. Söï toàn taïi cuûa Arsen trong coâng nghieäp nhö theá naøo ?

388

3. Trình baøy ñaëc ñieåm phaân boá Arsen trong caùc thaønh phaàn moâi tröôøng töï nhieân ?

4. Haõy giôùi thieäu chu trình sinh – ñòa – hoùa cuûa Asen trong moâi tröôøng ? 5. Söï toàn taïi cuûa Arsen trong moâi tröôøng noâng nghieäp vaø aûnh höôûng cuûa noù

ñoái vôùi caây troàng, ñaëc bieät laø ñoái vôùi caây luùa ? 6. Haõy trình baøy quaù trình haáp thuï vaø chuyeån hoùa Arsen ôû cô theå ngöôøi ? 7. Söï nhieãm ñoäc Arsen vaø ñoäc tính cuûa noù ñoái vôùi con ngöôøi laø nhö theá naøo

? 8. Haõy cho bieát trieäu chöùng nhieãm ñoäc Arsen. Caùch ñieàu trò vaø phöông

phaùp phoøng traùnh ngoäc ñoäc Asen ? 9. Hieän traïng oâ nhieãm Arsen ôû Theá giôùi noùi chung vaø ôû Vieät Nam noùi

rieâng hieän nay nhö theá naøo ? 10. Haõy trình baøy phöông phaùp khoáng cheá vaø xöû lyù oâ nhieãm Arsen trong

moâi tröôøng ?

TAØI LIEÄU THAM KHAÛO

1. Charkraborti et.al., Arsenic in ground water in six districts of West Bengal, India, Environmental Geochemistry and Health, 18, 5–15, 1996.

2. Tsushima, Sachi, Arsenic contamination in ground water in Bangladesh, Asia Arsenic Network.

3. Nature: Arsenic Poisoning of Bangladesh groundwater, Volume 395, 338, September 24, 1998.

4. Le Blanc et al., Mineral deposits – from their environmental impacts, Bulkema, Rotterdam, 1995.

5. La Force M.J., Trace Element Cycling in Nature

6. http://www.inchern.org/ document/ehc/ehc/ehc 224.htm

7. http://www.epa.gov/ceppo.

8. http://www.osha.gov

389

CHÖÔNG 8

ÑOÄC HOÏC THUÛY NGAÂN (Ecotoxicology of Mercury)

8.1. GIÔÙI THIEÄU

Thuûy ngaân vaø caùc hôïp chaát cuûa thuûy ngaân laø nhöõng chaát ñoäc maïnh. Tính ñoäc cuûa chuùng ñaõ ñöôïc bieát ñeán töø raát laâu nhöng chuùng vaãn ñöôïc söû duïng trong caùc loaïi thuoác chöõa beänh. Ñaëc bieät vaøo theá kyû thöù 16, thuûy ngaân trôû neân quan troïng vì noù ñöôïc söû duïng trong thuoác chöõa beänh giang mai. Caùch ñieàu trò naøy chöõa ñöôïc moät soá beänh xaõ hoäi nhöng cuõng mang laïi söï nhieãm ñoäc khoâng traùnh khoûi. Trong quaù khöù, nhieãm ñoäc ngheà nghieäp ñaõ ñöôïc moâ taû moät caùch sinh ñoäng qua nhöõng ghi nhaän cuûa Ramazzini caùch ñaây 300 naêm veà nhöõng ngöôøi thôï laøm göông soi: “ÔÛ Venice, treân moät hoøn ñaûo teân laø Murano, nôi saûn xuaát raát nhieàu göông soi, ngöôøi ta coù theå thaáy nhöõng ngöôøi thôï naøy nhìn vaøo aûnh cuûa hoï trong göông moät caùch löôõng löï hay cau coù, giaän döõ vaø hoï nguyeàn ruûa ngheà nghieäp maø hoï ñang laøm”. Lòch söû coå ñaïi La Maõ cuõng cho bieát nhöõng ngöôøi khai thaùc moû thuûy ngaân (sunfua thuûy ngaân) ñaõ bò nhieãm ñoäc. Treân theá giôùi, hieän töôïng nhieãm ñoäc thuûy ngaân khaù phoå bieán (sau chì vaø benzen). Beänh Minamata (Nhaät) ñaõ ñi vaøo lòch söû ñoäc hoïc nhö moät ñieån hình cho oâ nhieãm vaø gaây ñoäc cuûa Hg.

Thuûy ngaân laø moät kim loaïi ñaëc bieät. Noù laø kim loaïi duy nhaát ôû theå loûng ôû 0oC, maøu traéng baïc, soâi ôû 3750C, tyû troïng 13,6, troïng löôïng phaân töû 200,61. Trong thieân nhieân, Hg coù trong caùc quaëng sunfua goïi laø cinabre vôùi haøm löôïng 0,1–4%. Caùc nöôùc coù nhieàu Hg nhö Nga, My,õ Taây Ban Nha. Ñeå trong khoâng khí, beà maêt Hg bò xaïm ñi do Hg bò oxi hoùa taïo thaønh oxít

390

thuûy ngaân raát ñoäc, ôûû daïng boät raát mòn, raát deã thaâm nhaäp vaøo cô theå. Hg raát deã bay hôi vì nhieät ñoä bay hôi cuûa noù raát thaáp. ÔÛ 200C, noàng ñoä baõo hoøa cuûa hôi thuûy ngaân tôùi 20mg/m3, raát nguy hieåm. Thuûy ngaân cuõng coù theå boác hôi ñöôïc caû trong moâi tröôøng laïnh. ÔÛ nhieät ñoä thöôøng, Hg bò oxi hoùa thaønh Hg2O ôû treân beà maët, neáu ñun noùng taïo thaønh HgO. Hg taùc duïng vôùi caùc axit taïo thaønh muoái Hg. Vôùi H2SO4 vaø HNO3 taïo thaønh Hg(NO3)2 vaø NO2... Vôùi caùc kim loaïi, noù taïo thaønh hoãn hôïp (amalgame), do ñoù Hg vaø hôi cuûa noù coù taùc duïng aên moøn kim loaïi raát maïnh.

Caùc hôïp chaát Hg laø nhöõng chaát ñoäc maïnh vaø nhieãm ñoäc Hg ñaõ ñöôïc bieát ñeán töø theá kyû XVI, nhaát laø ñoái vôùi nhöõng ngöôøi duøng thuoác coù chöùa Hg ñeå chöõa beänh giang mai. Theo lòch söû coå ñaïi La Maõ, ngöôøi ta ñaõ khai thaùc moû thuûy ngaân (sunfua thuûy ngaân) vaø ñaõ coù nhöõng ngöôøi nhieãm ñoäc. Beänh nhieãm ñoäc Hg ôû nöôùc ta ñöôïc baûo hieåm. ÔÛ Vieät Nam, tieáp xuùc ngheà nghieäp Hg vaø hôïp chaát Hg ngaøy caøng nhieàu, nhöng phaùt hieän nhieãm ñoäc Hg coøn raát ít.

Hg thöôøng coù trong nöôùc beà maët vaø nöôùc ngaàm ôû daïng voâ cô vôùi noàng ñoä thöôøng nhoû hôn 0,5 μg/lit. Löôïng Hg trong khoâng khí khoaûng 2–10 μg/ m3. Hg trong moâi tröôøng nöôùc coù theå haáp thuï vaøo cô theå sinh vaät caù vaø caùc loaïi ñoäng vaät khoâng xöông soáng. Caù haáp thuï Hg ôû daïng meâtyl Hg raát ñoäc ñoái vôùi cô theå ngöôøi. Hg voâ cô taùc ñoäng chuû yeáu ñeán thaän, trong khi ñoù meâtyl Hg laïi aûnh höôûng chính ñeán heä thaàn kinh trung öông. Sau khi nhieãm ñoäc ngöôøi beänh deã bò kích thích, caùu gaét, xuùc ñoäng roái loaïn tieâu hoaù, roái loaïn thaàn kinh, vieâm lôïi, run chaân. Nhieãm ñoäc naëng seõ daãn ñeán töû vong. Ñoäc tính do Hg taùc duïng leân nhoùm Sulphydryl (–SH) cuûa caùc heä thoáng enzim. Söï lieân keát Hg vôùi maøng teá baøo ngaên caûn vaän chuyeån ñöôøng qua maøng vaø cho pheùp dòch chuyeån kali tôùi maøng. Ñieàu naøy daãn ñeán thieáu huït naêng löôïng trong teá baøo vaø gaây roái loaïn thaàn kinh. Ñaây laø nhöõng cô sôû ñeå giaûi thích vì sao treû sô sinh töø meï nhieãm metyl thuûy ngaân bò toån thöông heä thaàn kinh trung öông (taâm thaàn phaân lieät, keùm phaùt trieån trí tueä vaø co giaät). Nhieãm ñoäc metyl Hg coøn daãn ñeán phaân laäp nhieãm saéc, phaù vôõ nhieãm saéc theå vaø ngaên caûn phaân chia teá baøo. Naêm 1972 JECFA ñaõ thieát laäp giaù trò taïm thôøi cho löôïng tieáp nhaän haèng tuaàn cô theå chòu ñöïng ñöôïc ñoái vôùi Hg laø 5 μg/kg theå traïng.

391

8.1.1. Thuûy ngaân trong lòch söû

Ngöôøi ta ñaõ söû duïng thuûy ngaân caùch ñaây khoaûng 3500 naêm. Nöôùc Ai Caäp coå xöa ñaõ bieát caùch pha troän thuûy ngaân vôùi Sn vaø Cu raát sôùm, khoaûng theá kyû thöù 6 sau Coâng nguyeân. Caùch söû duïng kim loaïi Hg vaø thaàn sa trong y khoa ñaõ töøng toàn taïi ôû Trung Quoác vaø AÁn Ñoä ôû cuøng thôøi ñieåm. Ngöôøi Hy Laïp ñaõ quen thuoäc vôùi kó thuaät taùch Hg töø caùc quaëng kim loaïi duøng laøm thuoác. Ngöôøi La Maõ ñaõ thöøa keá haàu heát caùc kieán thöùc naøy vaø raát taäp trung vaøo vieäc ñaùnh giaù tính chaát thöông maïi cuûa kim loaïi. Haàu heát Hg ñaõ bò ngöôøi La Maõ tieâu thuï vaø cheá taïo chaát maøu ñoû cuûa thaàn sa, nhöng Hg cuõng ñöôïc söû duïng ñeå ñieàu trò nhieàu thöù beänh khaùc. Sau söï suïp ñoå cuûa ñeá quoác La Maõ, tieâu duøng Hg chuû yeáu ñöôïc giôùi haïn ñeå baøo cheá thuoác; cho ñeán khi nhöõng duïng cuï khoa hoïc ñöôïc phaùt minh, nhö laø vaøo naêm 1643, Torricelli phaùt minh ra duïng cuï ño nhieät goïi laø nhieät keá sô khôûi. Ñeán naêm 1720, Fahrenheit giôùi thieäu nhieät keá Hg vaø ñöa vaøo nghieân cöùu khoa hoïc.

Ngaøy xöa, con ngöôøi ñaõ bieát khai thaùc thuûy ngaân phuïc vuï ñôøi soáng. Khai thaùc moû gaén lieàn vôùi söï nhieãm ñoäc. Ví duï, moät moû thuûy ngaân coå coù teân Khaiñacan (“moû vó ñaïi”) naèm trong thung luõng Fergana thuoäc nöôùc coäng hoøa Kirghizia. ÔÛ ñaây coøn nhieàu veát tích cuûa coâng trình khai thaùc coå xöa: nhöõng haàm loø lôùn, nhöõng caùi neâm baèng kim loaïi, chaân neán, bình baèng ñaát seùt ñeå nung thaàn sa, haøng ñoáng maåu neán ñaõ chaùy gaàn heát. Caùc cuoäc khaûo saùt cho bieát thuûy ngaân ôû ñaây ñaõ ñöôïc khai thaùc trong nhieàu theá kyû, maõi cho ñeán theá kyû XIII–XVI, sau khi Thaønh Caùt Tö Haõn vaø nhöõng keû keá vò cuûa y huûy dieät caùc trung taâm coâng nghieäp vaø buoân baùn ôû ñaây, daân chuùng môùi chuyeån sang loái soáng du muïc vaø vieäc khai thaùc thuûy ngaân môùi döøng laïi.

Lao ñoäng tröôùc ñaây raát naëng nhoïc vaø ñoäc haïi. Nhaø vaên R.Kipling ñaõ vieát nhöõng doøng nhö sau: “Toâi thaø choïn caùi cheát toài teä coøn hôn phaûi laøm vieäc trong moû thuûy ngaân, nôi maø raêng bò muïc daàn trong mieäng...”. Cho ñeán nay trong caùc haàm loø quanh co, nôi maø xöa kia khai thaùc thuûy ngaân, coù theå tìm thaáy voâ soá boä xöông ngöôøi. Ngöôøi xöa ñaõ phaûi traû moät giaù raát ñaét, haøng ngaøn sinh maïng ñeå ñoåi laáy thöù ñaù ñoû döôøng nhö ñaõ nhuoám maùu taát caû nhöõng ai töøng tham gia khai thaùc.

392

8.1.2. Thuûy ngaân thôøi nay

Ngaøy nay, kim loaïi ñöôïc söû duïng nhieàu trong coâng nghieäp nhö trong teá baøo chaát cöïc aâm, chaát ñieän phaân, trong quaù trình ñieàu cheá Chlorate kali. Caùc hôïp chaát Hg ñöôïc söû duïng trong noâng nghieäp, baøo cheá thuoác vaø thöïc hieän nhöõng thí nghieäm toång quaùt. Caây troàng caàn moät löôïng nhoû Hg, chaát traùm raêng cuõng vaäy. Nhu caàu lôùn veà Hg cuûa ngöôøi Myõ ñaõ ñöôïc leân keá hoaïch ñeå saûn xuaát vaø löu haønh moät löôïng Hg an toaøn cho nhöõng thaäp nieân tôùi.

Caùc hôïp chaát thuûy ngaân ñöôïc söû duïng laøm thuoác tröø naám (thí duï duøng ñeå tröø naám cho caùc loaïi haït gioáng), cuõng nhö duøng trong coâng nghieäp saûn xuaát giaáy vaø laøm chaát xuùc taùc trong quaù trình toång hôïp caùc chaát deûo. Caùc hôïp chaát thuûy ngaân khaùc nhau ôû tính ñoäc vaø ñoä beàn vöõng. Cuøng vôùi nhöõng chaát thaûi saûn xuaát, thuûy ngaân ôû daïng kim loaïi hoaëc coäng lieân keát ñöôïc chuyeån vaøo nöôùc thaûi coâng nghieäp hoaëc vaøo khoâng khí (vaø töø ñoù tan vaøo trong nöôùc).

Khoâng coù moät loaïi chaát naøo, tröø sinh vaät, ñöôïc nghieân cöùu nhieàu nhö thuûy ngaân trong quan heä tuaàn hoaøn cuûa noù vôùi chuoãi thöïc phaåm. Nhöõng nguy hieåm do noù gaây ra ñoái vôùi con ngöôøi vaø ñoäng vaät. Ñieàu naøy lieân quan tröôùc heát ñeán metyl Hg, chaát dieät naám coù hieäu quaû ñaëc bieät nhöng cuõng laø chaát raát ñoäc ñoái vôùi ñoäng vaät maùu noùng vaø raát beàn vöõng. Löôïng thuûy ngaân maø chuùng ta nhaän ñöôïc töø thöïc phaåm goàm khoaûng gaàn 1/2 laø töø caùc thöïc phaåm coù nguoàn goác töø ñoäng vaät vaø 1/3 coù nguoàn goác töø thöïc vaät. Theo Ruyt, haøm löôïng thuûy ngaân cao nhaát, xaùc ñònh baèng phöông phaùp phaân tích thoâng thöôøng caùc loaïi thöïc phaåm, laø 1mg/1kg (trong cheø vaø caùc saûn phaåm cuûa cheø).

Moãi naêm toaøn theá giôùi saûn xuaát ra 9000 taán thuûy ngaân, trong ñoù 5000 taán rôi vaøo caùc ñaïi döông. Trong hoà Oasinton, trong 100 naêm trôû laïi ñaây löôïng thuûy ngaân trong buøn taêng leân gaáp 100 laàn. Haøm thuûy ngaân cao thöôøng thaáy ôû caùc loaïi caù thôøn bôn bieån Atlantích; ñoâi khi haøm löôïng thuûy ngaân coøn cao hôn ôû moät soá loaøi caù maäp.

Ñoái vôùi caùc loaïi thuù röøng haøm löôïng thuûy ngaân cao thöôøng thaáy ôû lôïn röøng cuõng nhö ôû thoû röøng. Boä y teá Coäng hoøa lieân bang Ñöùc khoâng cho pheùp duøng quaû baàu duïc vaø gan thoû ñeå cheá bieán thöùc aên. ÔÛ moät soá

393

vuøng thuoäc Coäng hoøa lieân bang Ñöùc haøm löôïng thuûy ngaân trong gan vaø baàu duïc caùc loaïi suùc vaät naøy raát cao, gaáp 4 laàn caùc loaïi thöùc aên khaùc.

Thí nghieäm vôùi chuoät, ngöôøi ta thaáy raèng ôû nhöõng con chuoät do meï bò tieâm clo–metyl thuûy ngaân sinh ra, cô theå bò giaûm khaû naêng sinh nhieät. Caøng taêng löôïng thuûy ngaân, hieäu öùng naøy caøng maïnh. Khi tieâm cho caùc con vaät thí nghieäm moät löôïng metyl thuûy ngaân 0,04mg/1kg troïng löôïng cô theå thì khaû naêng sinh nhieät giaûm roõ reät so vôùi nhöõng con vaät ñoái chöùng. Söï sai leäch chæ khoâng nhaän thaáy ñoái vôùi nhoùm tieâm 0,02mg/kg troïng löôïng cô theå.

8.2. NGUOÀN PHAÙT SINH THUÛY NGAÂN

8.2.1. Toång quan nguoàn thuûy ngaân

Nguoàn Hg tinh khieát haàu heát taäp trung trong caùc loaïi khoaùng ñaù. Maët ñaát coù khaû naêng tieáp nhaän Hg töø baàu khí quyeån cuõng laø nguoàn Hg raát coù yù nghóa. Ñaát noâng nghieäp ñöôïc söû duïng phaân boùn (phaân toång hôïp, raùc coáng, voâi vaø Hg). Söï laéng ñoïng töø baàu khí quyeån chuû yeáu laø Hg vaø(CH3)2Hg coù theå laø do quaù trình hoùa sinh. Thôøi gian toàn taïi cuûa Hg trong baàu khí quyeån khoaûng hôn 1 naêm. Haàu heát Hg trong baàu khí quyeån laø do hoaït ñoäng cuûa con ngöôøi. Brosse ñaõ phaùt hieän 50% Hg phaùt ra töø ñaát than ñaù vaø sau ñoù laø töø thöïc vaät.

Khu vöïc coâng nghieäp hoùa bò oâ nhieãm hoãn hôïp heát söùc cao, aûnh höôûng ñeán söï hình thaønh caùc quaù trình oxide hoùa Hg. Hg di chuyeån töø baàu khí quyeån bôûi söï aåm öôùt deã laéng ñoïng. Tieâu bieåu laø Hg xuaát hieän trong möa tuyeát töø 2–10mg/lit. Tuy nhieân, möùc ñoä oâ nhieãm cao nhaát trong khu vöïc, coù theå cao nhaát vaøo luùc 5h saùng, trong vuøng coâng nghieäp. Haøng naêm, löôïng möa tuyeát 100 mm coù möùc Hg trung bình laø 20mg/lit. Söï laéng ñoïng naøy coù theå taïo ra moät löôïng 200μg Hg/m2 maët ñaát.

Löôïng Hg coù theå theâm vaøo ôû vuøng ñaát noâng nghieäp khi boùn phaân vaø boùn voâi. Haàu heát nhöõng phaân boùn hoùa hoïc chöùa döôùi 50mg/g nhöng giaù trò cao hôn coù trong phaân laân. Thuûy ngaân coù theå ñöôïc laáy töø ñaù phosphate hoaëc töø nhöõng quaù trình hoøa tan phosphate bôûi acid H2SO4, Hg coù trong moät soá hôïp chaát voâi giaù trò ñaït tôùi 20m/g, khi phaân boùn ôû möùc 100mg/g. Vaøo ñaàu theá kyû 20, Hg ñöôïc söû duïng trong

394

ngaønh noâng nghieäp nhö laø thuoác dieät naám, thuoác taåy haït gioáng. Hg ñaõ ñöôïc söû duïng trong nhöõng naêm 1945–1970, taïo ra nhöõng nguoàn cung caáp Hg cho loøng ñaát raát cao, 1mg/m2.

Ngaøy nay, lieàu Hg ñöôïc duøng hôïp lyù hôn, khoaûng 200–300mg/m2/naêm cho loaïi ñaát troàng nguõ coác. Tuy nhieân, toång soá Hg ñaõ hieän dieän treân 20cm beà maët ñaát troàng vaø coù theå ñöôïc xem laø nhieàu hôn löôïng Hg ñöôïc cung caáp bôûi söï laéng tuï töø khí quyeån. Nguoàn thuûy ngaân töø coáng raõnh cuõng ñoùng goùp phaàn Hg ñaùng keå. Aderson cho raèng, möùc 5–10 μg/g Hg laø ñaëc tröng cuûa buøn. Coù giaû thuyeát cho raèng trong 50 taán buøn/ha ñöôïc cho vaøo ñaát troàng, soá löôïng Hg theâm vaøo ñoù laø 50mg/m2.

8.2.2. Nguoàn goác ñòa hoùa hoïc cuûa thuûy ngaân

Trong thieân nhieân khoâng coù nhieàu thuûy ngaân, ñoâi khi baét gaëp noù ôû daïng töï sinh – döôùi daïng nhöõng gioït nhoû li ti. Khoaùng vaät chuû yeáu cuûa thuûy ngaân laø thaàn sa (HgS). Ñoù laø moät thöù ñaù ñeïp, töïa nhö ñöôïc bao phuû bôûi nhöõng veát maùu ñoû töôi. Thaàn sa laø söï keát hôïp bình thöôøng cuûa oxide vaø thôøi tieát, hoøa tan toát trong nöôùc. Coù tôùi 99,98% thuûy ngaân toàn taïi ôû daïng phaân taùn, chæ coù 0,02% thuûy ngaân toàn taïi döôùi daïng khoaùng vaät. Trong soá 20 khoaùng vaät cuûa thuûy ngaân thì thaàn sa laø phoå bieán nhaát. Toång tröõ löôïng thuûy ngaân ôû trong voû traùi ñaát laø 1,6.1012 taán. Thuûy ngaân phaân boá khaù ñeàu trong caùc ñaù magma nhö sieâu bazô (1.10–6%), bazô ( 9.10–6%), trung tính (6.10–6%) vaø acid (8.10–6%).

Thuûy ngaân taäp trung trong caùc quaëng nhieät dòch nhieät ñoä thaáp (150o–50o). Vì seùt haáp thuï nhieàu thuûy ngaân neân haøm löôïng thuûy ngaân trong ñaù traàm tích seùt khaù cao (9.10–5%) nhöng traàm tích buøn bieån laïi ngheøo thuûy ngaân. Haøm löôïng thuûy ngaân trong nöôùc beà maët khoaûng 1.10–7%. Thuûy ngaân deã bay hôi neân luoân coù maët trong khoâng khí. Caùc ñoàng vò nheï cuûa thuûy ngaân thöôøng taäp trung nhieàu hôn trong khí quyeån vuøng nuùi löûa vaø suoái nöôùc noùng vôùi noàng ñoä ñeán 0,02 μg/m3.

Moû thuûy ngaân lôùn nhaát theá giôùi laø ôû Anmaden (thuoäc Taây Ban Nha). Cho ñeán gaàn ñaây, moû naøy ñaõ cung caáp gaàn 80% löôïng thuûy ngaân khai thaùc ñöôïc treân toaøn theá giôùi. Trong caùc taùc phaåm cuûa mình, Plini Boá coù keå moãi naêm La Maõ mua cuûa Taây Ban Nha vaøi taán

395

thuûy ngaân. Moû Nikitop (ôû Ñoânbat) laø moät trong nhöõng moû thuûy ngaân coå xöa nhaát Lieân Xoâ. Ôû ñaây vôùi nhöõng ñoä saâu khaùc nhau (ñeán 20m) ñaõ phaùt hieän nhöõng haàm loø coå vôùi nhöõng coâng cuï lao ñoäng nhö nhöõng chieác buùa baèng ñaù.

Maëc duø coù hai loaïi Hg trong caùc thaønh phaàn khoaùng khaùc nhau ñöôïc bieát ñeán trong töï nhieân vaø saûn xuaát Hg coù tính thöông maïi, Hg cuõng xuaát hieän ôû beà maët traùi ñaát nhö laø hôïp chaát sulfid vôùi Zn, Fe vaø caùc kim loaïi khaùc, nhöng chæ laø xu höôùng nhoû nhö kim loaïi töï nhieân. Hg coù theå chuyeån hoùa töø hôïp chaát sulfid hoaëc hôïp chaát chlorid. ÔÛ noàng ñoä trung bình, Hg khoaûng 50mg/g hoaëc coù theå thaáp hôn. Nguoàn goác chính cuûa Hg laø töø trong ñaát, ñaù. Thaàn sa laø söï keát hôïp bình thöôøng cuûa oxit vaø thôøi tieát, hoøa tan toát trong nöôùc. Do ñoù, voøng ñòa–sinh–hoùa laø hình thöùc chuyeån hoùa ñaëc bieät. Nguoàn quan troïng ñeå giaûi phoùng Hg laø caùc ñaù coù chöùa Hg. Vaøi nguoàn khí cuõng coù theå cung caáp theâm Hg. Caùc hôïp chaát chuû yeáu cuûa Hg ôû quaù trình ñòa–sinh–hoùa cuûa caùc yeáu toá ñöôïc phaân loaïi sau ñaây:

• Caùc hôïp chaát vaø nguyeân toá: Hg0 , (CH3)2Hg.

• Caùc loaïi phaûn öùng: Hg2+, HgX2, HgX–3 , HgX2–

4 vôùi X = OH–, Cl –, Br–; HgO trong caùc daïng Sol khí: Hg 2+ taïo phöùc vôùi caùc hôïp chaát höõu cô.

• Daïng ít coù phaûn öùng: metyl Hg (CH3Hg+, CH3HgCl, CH3HgOH) vaø caùc hôïp chaát höõu cô khaùc: Hg(CN)2

• HgS: Hg2+ keát hôïp vôùi S2– trong vaät chaát muøn.

Noàng ñoä trung bình trong khoâng khí ño ñöôïc khoaûng 3mg/m3 trong khoaûng 10 naêm qua ôû treân ñaát lieàn vaø thaáp hôn ôû treân bieån; haàu heát laø ôû daïng Hg0. ÔÛ trong nöôùc, möùc taäp trung tieâu bieåu töø 0,5 –3 mg/lit ôû trong ñaïi döông vaø 1 – 3mg/lit ôû soâng vaø hoà; haàu heát laø caùc loaïi voâ cô.

8.3. OÂ NHIEÃM Hg TRONG MOÂI TRÖÔØNG VAØ TAÙC ÑOÄNG ÑOÄC HAÏI CUÛA NOÙ

8.3.1. Caùc nguoàn gaây oâ nhieãm thuûy ngaân

Hg ñi vaøo trong khí quyeån qua quaù trình bay hôi do chöng caát caùc hôïp chaát thuûy ngaân töø beà maët traùi ñaát. Thuûy ngaân naøy ôû daïng

396

Hgo. Ngoaøi ra, thuûy ngaân coù trong caùc quaëng sunfua goïi laø cinabre vôùi haøm löôïng 0,1–4%. Caùc nöôùc coù nhieàu Hg laø Lieân Xoâ cuõ, Myõ, Taây Ban Nha vaø YÙ. Ngöôøi ta öôùc löôïng nguoàn thaûi Hg töï nhieân khoaûng 2700 ñeán 6000T haøng naêm (Lindberg et al.,1987). Hoaït ñoäng cuûa con ngöôøi ñaõ ñoùng goùp khoaûng 2000 ñeán 4500T vaøo toång löôïng thuûy ngaân thaûi ra haøng naêm treân theá giôùi. Thuûy ngaân ñöôïc thaûi ra töø caùc phaân xöôûng cuûa nhaø maùy saûn xuaát Hg, luyeän Hg töø quaëng, töø caùc ngaønh saûn xuaát coâng nghieäp, beänh vieän, quaù trình ñoát than ñaù, ñoát raùc thaûi. Trong thaäp nieân vöøa qua, vieäc tieâu thuï thuûy ngaân trong coâng nghieäp, saûn xuaát ñaõ giaûm 75%.

Moät soá ngaønh coâng nghieäp söû duïng thuûy ngaân:

• Caùc ngaønh cheá taïo caùc duïng cuï nghieân cöùu khoa hoïc vaø duïng cuï phoøng thí nghieäm (nhieät keá, aùp keá)

• Caùc ngaønh thuoäc kyõ ngheä ñieän. Thuûy ngaân laø hoùa chaát quan troïng ñeå cheá taïo caùc ñeøn hôi thuûy ngaân, caùc maùy naén vaø ngaét doøng, caùc thieát bò kieåm tra coâng ngheä.

• Trong caùc phöông tieän ñoå khuoân duøng Hg ñoâng cöùng

• Trong quaù trình laøm bieån baùo phaùt saùng

• Quaù trình cheá taïo hôïp chaát hoùa hoïc coù Hg

Ngaønh cheá taïo hoãn hoáng söû duïng trong caùc coâng vieäc:

• Trong nha khoa ñeå haøn traùm raêng

• Cheá taïo aéc quy saét–niken

• Caùc hoãn hoáng vôùi vaøng vaø baïc tröôùc kia ñöôïc duøng ñeå maï vaøng, maï baïc theo phöông phaùp hoùa hoïc, ngaøy nay ñöôïc thay theá baèng caùc phöông phaùp ñieän phaân.

• Taùch vaøng vaø baïch kim khoûi quaëng cuûa chuùng baèng caùc taïo ra hoãn hoáng vôùi Hg.

ÔÛ thôøi ñieåm hieän taïi, nhöõng hoaït ñoäng cuûa con ngöôøi laøm gia taêng oâ nhieãm Hg vaøo ñaát, nöôùc vaø sau ñoù laø xuaát hieän trong khoâng khí, goàm coù:

+ Ñaøo vaø khai thaùc moû kim loaïi, ñaëc bieät laø Cu, Zn

397

+ Nguyeân lieäu chaát ñoát chuû yeáu laø than

+ Quaù trình saûn xuaát coâng nghieäp, ñaëc bieät laø quaù trình saûn xuaát chlorate, kali coù lieân quan tôùi Hg, clo vaø chaát aên da soda

+ Söï lan roäng lieân quan ñeán tieâu duøng bao goàm laõng phí chaát ñoát xaûy ra nhanh choùng ôû caùc nöôùc.

Saûn xuaát vaø phaân phoái caùc saûn phaåm chöùa Hg ñaõ phaùt trieån roäng khaép theá giôùi keùo theo söï phaùt thaûi oâ nhieãm Hg ra khí quyeån vaø moâi tröôøng xung quanh. Theo ñoù, haøng naêm con ngöôøi ñaõ laõng phí Hg treân toaøn caàu khoaûng 3.000.000 kg vaøo nhöõng naêm 1900 vaø ñaõ taêng gaáp 3 laàn suoát nhöõng naêm 1970. Khoaûng 45% soá ñoù ñaõ ñi vaøo khoâng khí, 7% vaøo nöôùc vaø 48% vaøo ñaát. Söï tieâu duøng toaøn caàu cuûa Hg khoaûng 18.000.000kg haøng naêm, ñieàu naøy coù nghóa laø hoaït ñoäng cuûa con ngöôøi hieän nay ñang gaây trôû ngaïi moät caùch maïnh meõ cho chu kyø cuûa Hg töï nhieân. Naêm 1973, nöôùc Myõ taïo ra hôn 30% gaùnh naëng Hg cho khí quyeån.

Thuûy ngaân laø moät trong nhöõng nguyeân toá ñoäc nhaát ñoái vôùi con ngöôøi vaø nhieàu ñoäng vaät baäc cao. Maëc duø Hg coù tính ñoäc döôùi daïng ion, muoái Hg coù tính ñoäc cao vôùi söï nguy hieåm khaùc nhau. Ñoäc chaát Hg trong moâi tröôøng thöïc söï ñaõ trôû thaønh vaán ñeà nghieâm troïng sau tröôøng hôïp ñaàu tieân ñöôïc xaùc ñònh ôû Nhaät Baûn vaøo naêm 1950. Nguôøi daân ôû moät tænh nhoû cuûa Mirnamata ñaõ bò ngoä ñoäc khi aên caù coù chöùa möùc metyl Hg cao. Hay moät vaøi tröôøng hôïp thuù hoang daïi bò ngoä ñoäc khi aên laù caây coù chöùa metyl Hg ôû Ñöùc vaøo naêm 1948–1965. ÔÛ Canada, nhöõng döï aùn Hydroâ Queùbec lôùn vaø nhöõng nhaø maùy boät giaáy khoång loà duøng Hg (ñeå saûn xuaát clo taåy traéng giaáy ñaõ laøm cho ngöôøi Anh–Ñieâng aên caù chöùa nhieàu kim loaïi ñoäc haïi gaây neân caùc chöùng ruïng toùc, run raåy...)

Tröôøng hôïp voâ nhaân ñaïo xaûy ra vôùi boä laïc Ojibwa ôû Ontario do Myõ gaây neân khi Hg ñöôïc thaûi ra töø caùc nhaø maùy giaáy ôû phía thöôïng löu soâng Wabigoon khieán con soâng bò oâ nhieãm tôùi 50 naêm trong khi ñaây laø nôi ñem laïi phaàn lôùn nguoàn thu nhaäp cho boä laïc ñaõ khieán baây giôø hoï phaûi soáng nhôø tieàn vieän trôï cuûa chính phuû lieân bang. Moät ngöôøi giaø ñaõ moâ taû thuûy ngaân: “Chuùng toâi goïi noù laø pijibowin, nghóa laø chaát ñoäc ôû Oijbwa. Anh khoâng theå neám ñöôïc noù, nhöng anh bieát noù

398

ôû ñoù. Anh bieát laø noù coù theå gaây toån thöông cho anh, laøm cho chaân tay anh ueå oaûi vaø gaây beänh loaïn trí naõo cuûa anh. Nhöõng ñieàu naøy thì toâi hieåu. Ñieàu toâi khoâng hieåu laø vì sao maø caû traùi ñaát laïi coù theå choáng laïi chuùng toâi”. Thuûy ngaân khoâng chæ laøm nhieãm ñoäc cô theå maø coøn gaây ra nhöõng khoù khaên veà maët kinh teá – xaõ hoäi. Chaát metyl Hg huyû hoaïi caû taâm lyù, laøm rung chuyeån cô cheá saâu kín nhaát cuûa taâm hoàn, laøm lung lay caû nieàm tin, tín ngöôõng cuûa caùc naïn nhaân.

Moät tôø baùo ôû Lisbon (Cananda) ñaõ tieát loä: “Toùc cuûa caùc baø meï vaø treû em ôû Camara treân ñaûo Madeira coù noàng ñoä Hg vöôït quaù xa ngöôõng ñöôïc quoác teá chaáp nhaän”. Tôø baùo naøy ñaõ toá caùo, coù leõ do caù kieám ñen – nguoàn thöùc aên chính cuûa daân chuùng – ñaõ bò nhieãm ñoäc vaø moät phaàn Hg coù trong ñaát vaø chaéc chaén hôn heát laø Hg coù nguoàn goác töø coâng nghieäp vaø do caùc chaát thaûi ñoå leùn luùt ra bieån. Cuõng nhö caùc tröôøng hôïp töông töï, caùc nhaø chöùc traùch phaûn öùng baèng caùch coâng nhaän hieän töôïng naøy vaø sau ñoù chæ khuyeân daân chuùng neân thay ñoåi moùn aên khaùc. ÔÛ Phaàn Lan, ngöôøi ta ñaõ phaùt hieän söï song song toàn taïi vieäc tieâu thuï caù nöôùc ngoït, ít môõ vaø haøm löôïng Hg caû asen vaø xelen trong toùc gaây ra hieän töôïng nhoài maùu cô tim caáp.

Ñeå traû lôøi caùc caâu hoûi cuûa caùc nhaø pheâ bình, caùc nhaø nghieân cöùu Phaàn Lan nhaán maïnh: “Treân cô sôû caùc keát quaû ñaõ ñöôïc coâng boá vaø chöa ñöôïc coâng boá, chuùng toâi coù caûm töôûng nhöõng taùc ñoäng cuûa Hg trong ñoà aên ñoái vôùi söùc khoeû ñaõ bò ñaùnh giaù thaáp”. Naêm 1994 nhoùm ngöôøi Anh ñöôïc cöû ñi nghieân cöùu ôû Nam Cöïc ñaõ xem xeùt söï hieän dieän cuûa 16 kim loaïi trong gan cuûa 11 con haûi caåu caùi coù loâng Arctocephalus gazella, töø 3–11 tuoåi. Nhoùm nghieân cöùu ñaõ phaùt hieän möùc ñoä nhieãm ñoäc cao nhaát chöa töøng thaáy ôû caùc loaøi ñoäng vaät coù xöông soáng ôû bieån ñieàu ñaùng lo ngaïi nhaát laø noàng ñoä Hg tôùi 215 mg/kg troïng löôïng khoâ.

8.3.2. Tính ñoäc cuûa caùc hôïp chaát Hg trong moâi tröôøng sinh thaùi

8.3.2.1 Hôi thuûy ngaân kim loaïi

Thuûy ngaân ôû daïng kim loaïi nguyeân chaát khoâng ñoäc nhöng daïng hôi vaø ion laïi raát ñoäc. Thuûy ngaân laø moät chaát ñoäc ñoái vôùi teá baøo; taùc

399

ñoäng cuûa noù raát phöùc taïp. Thuûy ngaân gaây thoaùi hoùa toå chöùc, taïo thaønh caùc hôïp chaát protein raát deã tan laøm teâ lieät chöùc naêng cuûa caùc nhoùm thiol (–SH), caùc heä thoáng men cô baûn vaø oxi hoùa–khöû cuûa teá baøo. Hít, thôû khoâng khí coù noàng ñoä thuûy ngaân 1mg/m3 trong thôøi gian daøi coù theå bò nhieãm ñoäc (töø 1–3mg/m3 coù theå gaây vieâm phoåi caáp).

Ngöôøi tieáp xuùc laâu daøi vôùi noàng ñoä thuûy ngaân 0,1mg/m3 coù nguy cô nhieãm ñoäc vôùi trieäu chöùng coå ñieån nhö run ... Soá lieäu nghieân cöùu khaùc cho thaáy thuûy ngaân ôû noàng ñoä thaáp, töø 0,06–0,1mg/m3, gaây ra caùc trieäu chöùng nhö maát nguû, aên keùm ngon. Ngöôøi tieáp xuùc 8 giôø/ngaøy trong 225 ngaøy lao ñoäng/naêm vôùi noàng ñoä töø 0,1–0,2mg/m3 coù trieäu chöùng run, coøn vôùi noàng ñoä khoaûng 0,05mg/m3 chöa gaây ra aûnh höôûng ñaùng keå.

8.3.2.2. Caùc hôïp chaát voâ cô cuûa thuûy ngaân

Trong coâng nghieäp thöôøng gaëp caùc hôïp chaát thuûy ngaân sau:

• Oxit thuûy ngaân ñoû (HgO) laøm chaát xuùc taùc trong coâng nghieäp pha sôn choáng haø baùm ngoaøi taøu, thuyeàn ñi bieån...

• Clorua thuûy ngaân I (Hg2 Cl2) coøn goïi laø Calomel hay thuûy ngaân ñuïc, laø boät traéng, khoâng muøi vò, laøm thuoác taåy giun (laõi) döôùi daïng Santonin–calomel, coù theå gaây ngoä ñoäc cho ngöôøi duøng.

• Clorua thuûy ngaân II (HgCl2) coøn goïi laø Sublimeâ aên moøn, keát tinh traéng, laø chaát ñoäc. Noù coù taùc duïng aên moøn vaø kích öùng. HgCl2 taùc duïng vôùi kim loaïi, coù vò cay, laøm saên da raát deã chòu.

Clorua Hg laø hôïp chaát voâ cô cuûa thuûy ngaân thöôøng gaëp, coù ñoäc tính raát cao. Theo Douris, ñoäc tính cuûa clorua thuûy ngaân qua ñöôøng mieäng nhö sau:

- Töø 1g trôû leân, moät laàn: gaây nhieãm ñoäc sieâu caáp tính, töû vong nhanh.

- Töø 150–200mg, moät laàn: gaây nhieãm ñoäc caáp tính, thöôøng töû vong.

- Töø 0,5–1,4mg, trong 24 giôø: gaây nhieãm ñoäc maõn tính.

- 0,007mg trong 24 giôø: coù theå gaây nhieãm ñoäc cho ngöôøi keùm söùc chòu ñöïng.

400

• Ioâdua thuûy ngaân I (Hg2I2) laø boät maøu xanh luïc.

• Nitrat thuûy ngaân II [(Hg(NO3)2.8H2O)] laø chaát loûng, aên da maïnh neân raát nguy hieåm khi thao taùc, ñöôïc duøng trong y khoa ñeå trò muïn nhoït, söû duïng trong coâng ngheä cheá bieán loâng laøm muû phôùt (feutre).

• Xianua thuûy ngaân [(Hg(CN)2)]: laø tinh theå, khan, khoâng maøu, muøi vò gaây buoàn noân, raát ñoäc. Moät ngöôøi khoûe maïnh cho uoáng 0,13 g xianua thuûy ngaân coù theå cheát sau 9 ngaøy vôùi caùc trieäu chöùng nhieãm ñoäc thuûy ngaân.

• Sunfua thuûy ngaân: duøng laøm boät maøu.

• Fulminat thuûy ngaân [Hg(CNO)2]: ñöôïc duøng trong coâng ngheä cheá taïo thuoác noå, duøng laøm haït noå, kíp noå. Hôi khoùi töø ngoøi noå fulminat thuûy ngaân coù theå gaây nhieãm ñoäc.

8.3.2.3. Moät soá hôïp chaát thuûy ngaân höõu cô

Caùc loaïi hôïp chaát thuûy ngaân höõu cô döôùi daïng döôïc phaåm ñöôïc duøng trong y teá nhö:

+ Neptal: thuoác lôïi nieäu.

+ Mecurocrom: thuoác saùt truøng, duøng ngoaøi da, neáu duøng beân trong veát thöông coù theå bò nhieãm ñoäc.

Tröôùc ñaây moät soá hôïp chaát thuûy ngaân höõu cô cuõng ñöôïc duøng laøm hoùa chaát tröø dòch haïi nhö tröø naám (ví du:ï ñeå xöû lyù naám ôû thoùc gioáng tröôùc khi gieo haït...) nhöng vì caùc hoùa chaát ñoù gaây nhieãm ñoäc cho ngöôøi duøng vaø löu toàn laâu daøi trong moâi tröôøng töï nhieân neân nay ñaõ bò caám söû duïng ôû Vieät Nam töø naêm 1996. Noùi chung, caùc hôïp chaát höõu cô thuûy ngaân coù ñoäc tính ít hôn ion thuûy ngaân vaø hôïp chaát thuûy ngaân voâ cô. Chuùng thöôøng gaây ra caùc roái loaïn tieâu hoùa, thaän vaø thaàn kinh. Ví duï: Hg(CH3)2 ñöôïc duøng trong noâng nghieäp. Theo Yoshino, metyl thuûy ngaân laøm giaûm söï toång hôïp protein cuûa teá baøo thaàn kinh in vitro tröôùc khi xuaát hieän caùc trieäu chöùng veà thaàn kinh.

401

Baûng 8.1. Daïng toàn taïi vaø tính ñoäc haïi cuûa thuûy ngaân trong moâi tröôøng

Daïng toàn taïi Tính ñoäc

Hg (kim loaïi) Trô vaø khoâng ñoäc

Hg (hôi) Ñoä bay hôi cao, raát ñoäc (ñoái vôùi naõo)

Hg22+(phoå bieán laø Hg2Cl2) Taïo hôïp chaát khoâng tan vôùi clorua, ñoäc tính thaáp

Hg2+ Raát ñoäc, khoù di chuyeån qua maøng sinh hoïc

RHg+(hôïp chaát thuûy ngaân höõu cô)

Ñoäc tính cao, ñaëc bieät ôû daïng CH3Hg+, gaây nguy hieåm cho heä thaàn kinh moät chieàu, nguy hieåm cho naõo, deã chui qua maøng teá baøo sinh hoïc, cö truù trong moâ môõ.

Baûng 8.2: Öôùc löôïng haøm löôïng thuûy ngaân trung bình haèng ngaøy (ng/ ngaøy)

Hôi thuûy ngaân Hôïp chaát thuûy ngaân voâ cô Methyl thuûy ngaân

Khoâng khí

Thöùc aên

Ñoà bieån

Thöôøng

Nöôùc uoáng

Chaát traùm raêng

40– 200 (30 – 160)

0

0

0

3800 – 21000

(3000 – 17000)

0

600( 60)

3600(360)

50 (5)

0

0

2400 (2300)

0

0

Toång coäng 3900 – 21000

(3100 – 17000)

4200 (420) 2400 (2300)

(Nguoàn: WHO, 1999)

(Trong ñoù coù ñeán 80% thuûy ngaân toàn taïi trong caù laø methyl thuûy ngaân, 20% laø thuûy ngaân ôû daïng voâ cô)

8.4. THUÛY NGAÂN TRONG MOÂI TRÖÔØNG KHOÂNG KHÍ

Caùc phöông tieän phaân tích hieän ñaïi ñaõ cung caáp cho chuùng ta nhöõng döõ lieäu chính xaùc veà thaønh phaàn hoùa hoïc cuûa khí quyeån trong nhieàu theá kyû, thaäm chí trong haøng nghìn naêm. Vì theá ngöôøi ta coù theå bieát ñöôïc haøm löôïng chì, selen, sulfat vaø thuûy ngaân trong baêng vaø qua ñoù coù theå bieát ñöôïc thaønh phaàn khí quyeån.

402

ÔÛ chaâu AÂu, taïi moät soá vuøng xa khu coâng nghieäp, löôïng Hg trong khoâng khí khoaûng 2 ñeán 3 ng/m3 vaøo muøa heø vaø töø 3 ñeán 4 ng/m3 vaøo muøa ñoâng. Löôïng thuûy ngaân trong khoâng khí ôû thaønh phoá thöôøng cao hôn gaáp 3 laàn giaù trò trung bình (Sweet and Vermette,1993). Ñænh ñieåm cao nhaát laø vaøo khoaûng 10.000ng/m3ôû khu coâng nghieäp hay ôû nhöõng nôi söû duïng roäng raõi thuoác dieät naám coù chöùa Hg (Fujimura,1964). Hôi Hg coù theå boác leân töø caùc loaïi sôn coù chöùa hôïp chaát Hg. Löôïng hôi Hg naøy coù theå ñaït noàng ñoä: 300 ñeán 1500 ng/m3(Beusterien et al.,1991). Khi löôïng Hg trong khoâng khí ôû noâng thoân khoaûng 2ng/m3 vaø khoaûng 10ng/m3 ôû thaønh phoá thì löôïng Hg haáp thu vaøo maùu ôû ngöôøi lôùn haøng ngaøy trong vuøng noâng thoân laø 32ng vaø trong vuøng thaønh thò laø 160 ng.

8.5. OÂ NHIEÃM VAØ GAÂY ÑOÄC CUÛA THUÛY NGAÂN TRONG MOÂI TRÖÔØNG NÖÔÙC

8.5.1. Hg trong moâi tröôøng nöôùc

OÂ nhieãm thuûy ngaân cuûa caùc hoà nöôùc ôû vuøng heûo laùnh ñöôïc xem nhö haäu quaû cuûa söï gia taêng noàng ñoä thuûy ngaân trong khoâng khí. Ñeå kieåm chöùng ñieàu ñoù, ngöôøi ta ñaõ nghieân cöùu 07 hoà nöôùc ôû caùc vuøng bieân giôùi Minnesota vaø Wissconsin. Hoï ñaõ xaùc ñònh ñöôïc toác ñoä gia taêng thuûy ngaân trong khoâng khí hieän nay vaø trong thôøi kì tieàn coâng nghieäp.

OÂ nhieãm thuûy ngaân ôû caùc hoà nöôùc naøy laø hieän töôïng phoå bieán taïi Phaàn Lan, Canada, Thuïy Ñieån vaø Myõ. Maëc duø caùc hoà nöôùc naøy naèm ôû nhöõng ñòa ñieåm coù raát ít, thaäm chí khoâng heà coù söï hoaït ñoäng cuûa con ngöôøi, nhöng chuùng laø nôi sinh soáng cuûa caùc loaøi caù coù noàng ñoä thuûy ngaân leân cao ñeán möùc coù theå gaây taùc haïi nghieâm troïng cho söùc khoûe. Vieäc phaân tích caùc lôùp traàn tích cho thaáy söï gia taêng cuûa thuûy ngaân chæ trong khoaûng 1–2 traêm naêm nay. Phaàn lôùn caùc nhaø nghieân cöùu cho raèng tình traïng oâ nhieãm naøy chuû yeáu baét nguoàn töø khoâng khí. Löôïng thuûy ngaân trong khoâng khí ñaõ gia taêng nhöng ngöôøi ta chöa so saùnh ñöôïc haøm löôïng naøy so vôùi thuûy ngaân coù nguoàn goác töï nhieân khaùc (phaùt sinh töø nuùi löûa, ñaïi döông...). Hôn nöõa, ñoái vôùi nhöõng hoà nöôùc ôû caùc nôi heûo laùnh, ngöôøi ta khoâng coù ñöôïc nhieàu

403

thoâng tin veà löôïng thuûy ngaân tröïc tieáp rôi treân maët nöôùc cuõng nhö veà löôïng thuûy ngaân coù nguoàn goác töø boàn ñòa thuûy vaên. Ñeå tìm hieåu veà taát caû nhöõng vaán ñeà ñoù, caùc nhaø khoa hoïc ñaõ tieán haønh nghieân cöùu 07 hoà nöôùc ôû nhöõng vuøng röøng nuùi, ñoàng thôøi tieán haønh so saùnh nhöõng cuû caø roát moïc ôû ñaát traàm tích cuûa chuùng vôùi caø roát töø nhöõng hoà khaùc ôû moät khu vöïc ñòa lyù khaùc. Taát caû nhöõng hoà khaûo saùt ñeàu nhoû, noâng vaø ít bò con ngöôøi laøm xaùo ñoäng. Keát quaû phaân tích cho thaáy trong 140 naêm gaàn ñaây, löôïng thuûy ngaân ñaõ taêng leân töø 3 ñeán 4 laàn. Caùc döõ lieäu cuõng cho thaáy khoái löôïng thuûy ngaân rôi töø khoâng khí xuoáng hoà lôùn hôn löôïng thuûy ngaân coù töø nhöõng nguoàn goác töï nhieân khaùc vaøo khoaûng naêm 1850 vaø taêng leân nhieàu töø naêm 1920 ñeán naêm 1950.

Trong thôøi gian 140 naêm gaàn ñaây, moãi naêm löôïng thuûy ngaân taêng trung bìng 2%. Taïi khu vöïc coù nhöõng hoà ñöôïc nghieân cöùu, caùc keát quaû thu ñöôïc cho pheùp khaúng ñònh raèng löôïng thuûy ngaân do khoâng khí mang laïi ñaõ gia taêng theo moät tyû leä töông ñoái oån ñònh vaø hieän nay noàng ñoä thuûy ngaân taïi nhöõng ñòa ñieåm naøy ñeàu töông töï nhö nhau.

Haøm löôïng thuûy ngaân trong ñaát taïi nhöõng khu röøng chöa coù söï can thieäp cuûa con ngöôøi cuõng töông ñoái thuaàn nhaát, maëc duø haøm löôïng naøy coù xu höôùng gia taêng ôû nhöõng nôi gaàn caùc khu coâng nghieäp. Caùc nhaø nghieân cöùu Scandinavia cuõng ñaõ nhaän thaáy nhöõng daáu hieäu cuûa xu höôùng naøy. Ñieàu ñoù chöùng toû taùc ñoäng cuûa caùc khu coâng nghieäp ñeán tình traïng oâ nhieãm. Hôn nöõa, caùc nhaø nghieân cöùu Myõ ñaõ chæ ra nhöõng ñieàu sau ñaây: löôïng thuûy ngaân coù nguoàn goác ôû boàn hoà laø khoâng ñaùng keå, thuûy ngaân tích tuï trong hoà vaø löôïng thaát thoaùt laø khoâng ñaùng keå. Thuûy ngaân ñöôïc tích tuï trong nöôùc hoà vaø toàn taïi laâu daøi ôû ñoù. Hoï cuõng thaáy hieän nay nhö trong thôøi kyø tieàn coâng nghieäp, noùi chung coù moät tyû leä khoâng ñoåi giöõa löôïng thuûy ngaân do khoâng khí ñöa laïi vaø löôïng thuûy ngaân coù nguoàn goác laø boàn hoà.

Khi ñaõ ñöôïc ñöa tôùi caùc hoà nöôùc, thuûy ngaân khoâng theå bay hôi ñeå trôû laïi khí quyeån vaø cuõng khoâng ñöôïc löu giöõ ôû ñaát quanh hoà. Chaát höõu cô ôû vuøng ñaát naøy coù moät aùi löïc maïnh ñoái vôùi thuûy ngaân, ñieàu naøy khaùc vôùi caùc kim loaïi khaùc. Ñaëc bieät, aùi löïc naøy seõ taêng daàn khi nöôùc möa coù nhieàu axit. Nhö vaäy, ngoaøi nhöõng taùc haïi khaùc gaây ra cho caùc khu röøng,

404

nhöõng traän möa axit seõ goùp phaàn taêng cöôøng quaù trình bieán ñoåi thuûy ngaân do taùc ñoäng cuûa caùc vi sinh vaät trong ñaát. Khi ñoù, thuûy ngaân seõ trôû thaønh nhöõng thaønh phaàn höõa cô vaø coù ñieàu kieän thuaän lôïi hôn ñeå xaâm nhaäp vaøo chuoãi thöùc aên. Vì vaäy, khoâng coù gì ñaùng ngaïc nhieân khi noàng ñoä thuûy ngaân trong caù ôû caùc hoà naøy taêng leân tôùi möùc ñoä raát cao. Nhö vaäy, Edward Swain vaø coäng söï ñaõ coù theå khaúng ñònh raèng löôïng thuûy ngaân do khoâng khí ñöa laïi laø nguyeân nhaân chính cuûa hieän töôïng tích tuï thuûy ngaân taïi nhöõng hoà nöôùc heûo laùnh ôû Baéc Myõ. Ñaëc ñieåm ñòa chaát ñòa phöông döôøng nhö khoâng aûnh höôûng gì maáy ñeán söï tích tuï thuûy ngaân ôû caùc hoà naøy vaø thuûy ngaân “töï nhieân” chæ chieám 25% trong noàng ñoä hieän thôøi cuûa Hg trong khoâng khí.

Söï gia taêng thuûy ngaân ñaõ tích tuï noùi treân dieãn ra töông ñoái ñoàng ñeàu trong toaøn khu vöïc ñöôïc khaûo saùt. Ñieàu ñoù coù nghóa laø coù nhöõng nguoàn thuûy ngaân ôû khu vöïc, thaäm chí treân toaøn caàu, gaây ra tình traïng oâ nhieãm ôû caû nhöõng nôi heûo laùnh nhö vaäy. Thöïc ra, ôû ñaây ngöôøi ta chæ khaúng ñònh laïi moät hieän töôïng ñaõ bieát töø tröôùc. Naêm 1971, caùc nhaø nghieân cöùu taïi Vieän ñaïi döông hoïc Scripps ôû La Jolla, Myõ cho raèng, ngaøy nay do con ngöôøi söû duïng thuûy ngaân neân Greenland khoâng coøn giöõ ñöôïc maøu traéng thanh khieát cuûa noù. Trong nhöõng thaäp nieân gaàn ñaây, vì coù nhöõng hoaït ñoäng coâng nghieäp thaûi ra thuûy ngaân neân haøm löôïng thuûy ngaân trong caùc lôùp baêng vónh cöûu treân ñaûo naøy ñaõ khoâng ngöøng gia taêng. Weiss vaø coäng söï ñaõ tieán haønh phaân tích thaønh phaàn cuûa caùc lôùp baêng ôû Greenland töø naêm 800 tröôùc CN ñeán naêm 1965. Haøm löôïng thuûy ngaân trung bình ôû lôùp baêng tröôùc naêm 1952 laø 60ng/kg, vaø ôû caùc lôùp baêng töø naêm 1952 ñeán 1965 laø 125ng/kg. Nhö vaäy sau 13 naêm, löôïng thuûy ngaân phaùt sinh ñaõ taêng gaáp ñoâi. Caùc pheùp tính cuûa Weiss cho thaáy raèng haøng naêm caùc luïc ñòa ñaõ ñöa vaøo khí quyeån töø 150.000 ñeán 250.000 taán thuûy ngaân, trong khi ñoù caùc doøng soâng chæ ñöa ra bieån moät löôïng thuûy ngaân côõ 3.800 taán.

Caên cöù vaøo thôøi gian thuûy ngaân löu laïi caùc lôùp nöôùc bieån beà maët (5 naêm) vaø löôïng thuûy ngaân treân toaøn caàu, caùc taùc giaû suy ra raèng, do chuoãi thöùc aên bò oâ nhieãm, noàng ñoä Hg ôû thòt caù ngöø vaø caù kieám cuõng taêng gaáp ñoâi. Xin löu yù raèng, ñaây laø soá lieäu naêm 1971. Töø ñoù trôû ñi, ôû Myõ, ngöôøi daân ñaõ ñöôïc khuyeán caùo laø khoâng neân tieâu thuï caù ngöø quaù

405

moät möùc nhaát ñònh trong moät tuaàn ñeå haïn cheá löôïng thuûy ngaân tích tuï trong cô theå vì kim loaïi naøy khoù bò ñaøo thaûi. Taïi Myõ, nhöõng con caù coù noàng ñoä thuûy ngaân cao hôn 1μg/g ñöôïc xem nhö nguy hieåm ñoái vôùi ngöôøi vaø khoâng ñöôïc baùn treân thò tröôøng trong nöôùc.

Thuûy ngaân coù theå gaây taùc haïi cho caùc cô cheá taùi sinh cuûa moâi tröôøng töï nhieân. Gaàn ñaây, ngöôøi ta ñaõ phaùt hieän ra raèng, noù coù theå laøm taêng khaû naêng phaùt sinh nhöõng taùc haïi do phoùng xaï gaây ra ñoái vôùi chöùc naêng di truyeàn ôû loaøi caù. Taïi nhaø maùy xöû lyù raùc thaûi vuõ khí haït nhaân Savannah River, ngöôøi ta ñaõ nhaän thaáy ôû boàn hoà vôùi noàng ñoä phoùng xaï nheï, do taùc ñoäng cuûa phoùng xaï, treân caùc maãu AND cuûa loaøi caù soùi xuaát hieän nhieàu veát ñöùt hôn. Khi coù theâm thuûy ngaân ôû caùc hoà naøy thì caùc hieäu öùng phoùng xaï coøn xaáu hôn. Döôøng nhö kim loaïi naøy ngaên caûn söï hoaït ñoäng cuûa caùc cô cheá ñieàu chænh AND töï nhieân trong caùc teá baøo. Neáu nhö nhöõng cô cheá töï ñieàu chænh vaø hoài phuïc nhö vaäy bò phaù vôõ, haäu quaû seõ thaät laø tai haïi. Vaán ñeà quan troïng coù theå ñöôïc ñaët ra: “laøm theá naøo ñeå haïn cheá ñöôïc thuûy ngaân trong moät phaïm vi thích hôïp sao cho noù coù theå ñaûm baûo ñöôïc nhöõng ñieàu kieän bình thöôøng cho quaù trình sinh saûn?”.

8.5.2. Söï chuyeån hoùa thuûy ngaân trong moâi tröôøng nöôùc

Khi thuûy ngaân xaâm nhaäp vaøo nöôùc, bò caùc vi sinh vaät metyl hoùa vaø taïo thaønh methyl thuûy ngaân, hôïp chaát naøy tan trong chaát beùo vaø gaây ñoäc maïnh taïi ñaây. Vì theá, noù laø moät trong nhöõng daïng hôïp chaát thuûy ngaân nguy hieåm nhaát. Ñeå deã hieåu, quaù trình ñöôïc bieåu dieãn baèng moät sô ñoà ñöôïc ñôn giaûn hoùa (hình 8.1)

Pheânyl thuûy ngaân Metyl thuûy ngaân C6H5Hg+ CH3Hg+

Hg0 Hg2+ (CH3)2)Hg

Hình 8.1: Giaûn ñoà chuyeån hoùa thuûy ngaân trong nöôùc

406

Trong hình 8.1 ta thaáy, taát caû caùc daïng thuûy ngaân trong nöôùc duø baèng con ñöôøng tröïc tieáp hay giaùn tieáp ñeàu bieán thaønh metyl thuûy ngaân. ÔÛ ñaïi döông, Hg tích tuï trong cô theå caù, töø ñoù xaâm nhaäp vaøo chim, caùc ñoäng vaät coù vuù aên caù. Moät soá loaøi caù trong hoà lôùn ôû Baéc Myõ bò nhieãm moät löôïng lôùn Hg: caù kieám Ñaïi Taây Döông (Xiphias gladius), caù xanh Thaùi Bình Döông (Makaira ampla), caù ngöø vaây xanh (Thunnus thynnus), caù ngöø vaây vaøng (Thunnusalbacaces), caù ngöø (Euthunnus pelamis), caù bôn Thaùi Bình Döông vaø Ñaïi Taây Döông (Hippoglossus hippoglossus and H.stenolepis), haûi caåu vaø caùc loaøi caù maäp khaùc. Hieän töôïng caù bò nhieãm ñoäc Hg ñaõ thaáy töø laâu. Söï oâ nhieãm Hg ôû caù ngöø hieän nay so vôùi 07 loaïi maãu caù ngöø thu ñöôïc töø 1878 vaø 1903 (G.E.Miller et.al.,1972) hay ôû caùc loaøi chim bieån baét ñöôïc tröôùc 1930 vaø sau 1980 ôû baéc Ñaïi Taây Döông (Thomson et al., 1992) laø nhö nhau. Trong cuøng moät loaøi caù thì caùc con coù kích thöôùc lôùn hay laø soáng laâu naêm hôn seõ coù xu höôùng tích tuï Hg töông ñoái nhieàu hôn caùc con khaùc. Ví duï: trong loaïi caù kieám Ñòa Trung Haûi, haøm löôïng Hg trung bình treân töøng theå troïng nhoû hôn 23kg laø 0,55ppm, cho nhöõng con giöõa 23 vaø 45kg laø 0,86ppm, vaø vôùi nhöõng con naëng treân 45kg laø 1,1ppm (Amstrong, 1979). Haàu heát Hg haáp thu trong nöôùc ñeàu ôû daïng methyl thuûy ngaân. Daïng hôïp chaát naøy coù tính ñoäc nhöng trong cô theå caù noù chieám moät tyû leä nhoû. Ngoaøi ra, löôïng selen trong cô theå coù theå bieán ñoåi tyû leä Hg naøy moät caùch ñaùng keå giuùp ñoäc tính cuûa noù giaûm ñi ôû caù cuõng nhö ôû caùc ñoäng vaät aên caù. Caùc ñoäng vaät bieån coù vuù khi aên caù chöùa Hg thì cuõng bò nhieãm ñoäc. Ví duï: haûi caåu tröôûng thaønh (Phocagroenlandica) ôû bieån Ñòa Trung Haûi Canada coù löôïng Hg trong moâ cô baép laø 0,34ppm, trong gan laø 5,1ppm.

8.5.3. Metyl thuûy ngaân trong chuoãi thöïc phaåm trong moâi tröôøng nöôùc

Thuûy ngaân coù theå xaâm nhaäp vaøo nguoàn nöôùc döôùi nhieàu hình thöùc vaø töø nhieàu nguoàn khaùc nhau. Veà maët soá löôïng, chieám vò trí haøng ñaàu laø nguoàn nöôùc thaûi coâng nghieäp, ñaëc bieät laø caùc nhaø maùy hoùa chaát. Tuy nhieân, khoâng ngoaïi tröø nöôùc möa röûa troâi caùc hoùa chaát duøng khi gieo troàng thì moät phaàn ñaùng keå thuûy ngaân cuoái cuøng cuõng

407

chuyeån hoùa veà daïng Metyl thuûy ngaân neân trong chuoãi thöïc phaåm nöôùc, hôïp chaát naøy xuaát hieän laø chuû yeáu.

Thuûy ngaân tích tuï trong caùc loaïi rong taûo; cua aên rong taûo; caù aên cua roài ñeán phieân chim aên caùc loaïi caù. Maét xích cuoái cuøng cuûa chuoãi thöïc phaåm naøy laø caùc loaøi chim haûi aâu, moøng bieån, eùn bieån ... Trong sô ñoà chung vöøa noùi treân, caùc loaøi boï, thaân meàm coù theå giöõ vai troø cuûa caùc loaïi cua. Con ngöôøi coù theå naèm trong baát kyø giai ñoaïn naøo vaø coù theå laø maét xích cuoái cuøng, ñieàu naøy phaàn lôùn xaûy ra laø do ngöôøi aên caù.

Löôïng thuûy ngaân gaây cheát ñoái vôùi caùc loaïi caù laø 20mg/kg. Haøm löôïng thuûy ngaân töï nhieân trong caù laø 0,1 ñeán 0,2mg/kg. Toå chöùc WHO ñöa ra ñeà nghò noàng ñoä thuûy ngaân giôùi haïn cho pheùp laø 1 mg/kg, haøm löôïng naøy laø quaù cao. Vì vaäy, ôû Phaàn Lan, ngöôøi ta khuyeân chæ neân aên caù töø moät ñeán hai laàn trong moät tuaàn, phuï nöõ mang thai thì noùi chung laø khoâng neân aên caù. Caùc chuyeân gia veà vi sinh thöïc phaåm ôû Thuïy Ñieån yeâu caàu giaûm haøm löôïng thuûy ngaân trong caù ôû bieån Ban Tích xuoáng 0,5 thaäm chí xuoáng 0,2 mg/kg bôûi vì giôùi haïn 1mg/kg chæ laø cho con ngöôøi khoâng bò trieäu chöùng ngoä ñoäc caáp tính chöù khoâng baûo ñaûm laø con ngöôøi seõ khoâng chòu haäu quaû khaùc do thuûy ngaân gaây ra nhö caùc teá baøo bò cheát hay toån thöông do di truyeàn.

ÔÛû Nhaät, trong moâi tröôøng töï nhieân, haøm löôïng thuûy ngaân cho pheùp trong caù laø 0.1mg/kg, ôû Phaàn Lan laø 0,2mg/kg. Ñoái vôùi caùc loaøi caù aên thòt thì haøm löôïng thuûy ngaân cao hôn. Neáu caù maêng coù troïng löôïng 500g, haøm löôïng thuûy ngaân laø 0,2mg/kg thì khi noù caøng lôùn, haøm löôïng thuûy ngaân trong thòt caù caøng taêng leân. Ví duï khi caù maêng ñaït troïng löôïng 3kg, haøng löôïng Hg trong caù laø 0,8mg/kg. Ñieåm khôûi ñaàu caøng cao bao nhieâu thì ñöôøng cong caøng doác baáy nhieâu.

8.6. THUÛY NGAÂN TRONG MOÂI TRÖÔØNG ÑAÁT

8.6.1. Toång quan

Trong ñaát, thuûy ngaân toàn taïi ôû daïng Hg2+. Hoaït ñoäng cuûa thuûy ngaân trong ñaát phuï thuoäc vaøo ñoä pH vaø noàng ñoä Cl–. Ngoaøi ra, trong ñaát, nhôø hoaït ñoäng cuûa vi khuaån maø traïng thaùi vaø tính chaát cuûa thuûy ngaân coù theå thay ñoåi. Caùc hôïp chaát cuûa Hg thöôøng thaáy trong ñaát laø

408

HgCl2, Hg(OH)2. Ngay caû döôùi lôùp ñaát saâu 20cm, ngöôøi ta vaãn tìm thaáy HgCl2. Söï di chuyeån cuûa thuûy ngaân trong ñaát cuõng töông töï nhö quaù trình loïc cuûa thuûy ngaân trong than buøn. Trong ñieàu kieän thôøi tieát khoâ, caùc veát nöùt coù theå cho pheùp thuûy ngaân tuï laïi thaønh chaát keo thaám qua coät nöôùc. Söï tích luõy cuûa thuûy ngaân trong ñaát phuï thuoäc vaøo caùc yeáu toá: daïng hoùa hoïc cuûa thuûy ngaân, maët phaân chia trong ñaát, haøm löôïng voâ cô, höõu cô töï nhieân trong keo ñaát, ñoä pH, söï hoøa tan, ñaëc bieät laø hình thöùc sulfit.

Theo Anderson, trong moâi tröôøng trung tính, methylmercuric chloride vaø phenyl mercuric ñöôïc tích luõy maïnh trong ñaát. Khi pH > 5,5, caùc chaát khoaùng trong ñaát seùt aûnh höôûng nhieàu tôùi söï tích luõy thuûy ngaân. pH < 5,5 laø ñieàu kieän ñeå HgCl2 hoøa tan nhanh vaøo trong dung dòch ñaát. Nhôø quan saùt caùc vi sinh vaät coù theå metyl hoùa thuûy ngaân trong traàm tích töï nhieân ôû hoà maø caùc nhaø nghieân cöùu ñaõ ñeà xuaát saûn xuaát mono vaø dimetyl thuûy ngaân trong moâi tröôøng nöôùc vaø ñaát. Daïng toàn taïi cuûa metyl thuûy ngaân trong caùc ñieàu kieän khaùc nhau coù lieân quan ñeán söï metyl hoùa sinh hoïc vaø söï phaân chia axit fulvic trong ñaát.

Löôïng thuûy ngaân trung bình trong ñaát höõu cô cao hôn trong ñaát khoaùng. Thuûy ngaân toàn taïi trong ñaát seõ aûnh höôûng ñeán troàng troït. Khi nghieân cöùu veà söï haáp thuï thuûy ngaân töø ñaát coâng nghieäp gaàn moû thuûy ngaân, Linberg vaø coäng söï nhaän thaáy, löôïng thuûy ngaân trong reã caây cao hôn khoaûng 20 laàn so vôùi thuûy ngaân tích luõy trong thaân. Trong moät soá tröôøng hôïp, thuûy ngaân ñöôïc tích luõy trong haït nguõ coác thaáp hôn tích luõy trong rau töø 3 ñeán 10 laàn. Ví duï: Thuûy ngaân trong luùa maïch laø 1 ñeán 2mg/g luùa.

8.6.2. Traïng thaùi vaø söï beàn vöõng cuûa loaïi Hg voâ cô trong ñaát

Döïa vaøo ñieàu kieän coù saün, Hg coù theå xuaát hieän trong ba daïng khaùc nhau laø Hg0, Hg2

+2 vaø Hg2+; trong ñoù, Hg2+ laø traïng thaùi thöôøng ñöôïc ñöa vaøo ñaát. Ngoaøi ra, vai troø cuûa pH vaø Cl– laø chìa khoùa ño löôøng trong vieäc quyeát ñònh tính tieàm taøng cuûa Hg trong ñaát. Hôn nöõa, Hg coøn ñoùng moät vai troø quan troïng trong y hoïc vaø nhöõng thay ñoåi cuûa Hg coù theå gaây ra bôûi nhöõng hoaït ñoäng cuûa vi khuaån. Döïa vaøo

409

khaû naêng maïnh meõ ñeå hình thaønh nhöõng tính chaát phöùc taïp, Hg2+ ít hình thaønh nhöõng ion töï do döôùi nhöõng ñieàu kieän töï nhieân. Trong dung dòch acid, Hg2+ oån ñònh ôû Eh treân 0,4V vaø thöôøng ôû daïng HgCl02. Khi pH = 7, Hg(OH)02 laø moät daïng oån ñònh. Hg2+ cuõng ñöôïc hình thaønh moät caùch maïnh meõ do ñoä aåm.

Moät tính chaát quan troïng cuûa Hg laø khaû naêng lieân keát vôùi ion sulfua ôû moät ñieàu kieän oån ñònh vaø maïnh: Hg ñöôïc coá ñònh trong söï coù maët cuûa Hg2Cl hoaëc HS–, nhöng ôû moät ñieàu kieän cao hôn HgS– seõ laøm keát tuûa chaát kieàm maïnh trong ñaát, ion HgS2

2– seõ ñöôïc hình thaønh. Ñieàu ñoù seõ mang ñeán cho chuùng ta keát quaû veà oxy hoùa cuûa sulfur vaø sulfate nhöng ôû ñieåm naøy thì möùc ñoä tieàm taøng vaãn chöa ñuû ñeå ngaên ngöøa söï giaûm bôùt HgO. Quaù trình bieán ñoåi seõ oån ñònh ôû traïng thaùi caân baèng khi Hg coù hoùa trò döông hai (+2) ñöôïc tìm thaáy trong beà maët ñaát.

8.6.3. OÂ nhieãm Hg trong ñaát

Ngoaøi HgCl2,, methyl mercurie chloride cuõng ñöôïc tìm thaáy döôùi lôùp ñaát saâu khoaûng 20 cm. Lodenius ñaõ nghieân cöùu quaù trình loïc cuûa Hg ôû trong than buøn vaø tìm thaáy söï coù maët cuûa Hg trong phaân boùn coù goác chloric. OÂ nhieãm xaûy ra trong ñieàu kieän thôøi tieát khoâ, khi ñoù, caùc veát nöùt coù theå cho pheùp Hg tuï laïi thaønh chaát keo thaám qua coät nöôùc.

8.6.4. Tích luõy thuûy ngaân trong ñaát

Quaù trình tích luõy naøy phuï thuoäc vaøo moät soá yeáu toá, bao goàm: daïng hoùa hoïc cuûa Hg, maët phaân chia trong ñaát, soá löôïng töï nhieân cuûa voâ cô vaø höõu cô trong keo ñaát, pH, theá naêng cuûa ñaát. Ngoaøi ra, Hg phuï thuoäc vaøo söï hoøa tan thaáp, ñaët bieät laø hình thöùc sulfit. Söï tích luõy Hg2+trong ñaát, theo Andersson, trong ñieàu kieän trung tính: Al(OH)3 < Kaolinite < montmonillonite < illtic clay soil < lateritic soil < organic soil < Fe2O3.nH2O. pH döôùi 5,5 laø ñieàu kieän ñeå HgCl2 hoøa tan nhanh hôn nguoàn voâ cô, coù theå chòu traùch nhieäm chính trong söï hoøa tan Hg. Söï duy trì Hg ôû trong ñaát höõu cô thì khoâng coù yù nghóa khi pH < 4; ÔÛ ñaát trung tính pH > 5,5, oxit Fe vaø caùc chaát khoaùng trong ñaát seùt aûnh höôûng nhieàu tôùi söï tích luõy cuûa Hg. Söï tích luõy Hg cao nhaát khi pH = 7, nôi maø HgOHCl laø loaïi troäi hôn. Ngoaøi ra, coøn coù caùc hôïp chaát khaùc nhau, chaúng haïn nhö: metylmercuric chloride vaø

410

phenylmercuric ñöôïc tích luõy maïnh trong ñaát khi maø pH ôû möùc trung tính. Caùc chaát khoaùng trong ñaát seùt xuaát hieän coù yù nghóa trong moái lieân quan naøy, nhöng chæ khi möùc pH oån ñònh vaø khi maø caùc hôïp chaát hieän dieän ñuû nhoû.

8.6.5. Söï metyl hoùa thuûy ngaân trong ñaát

Keå töø khi quan saùt ñöôïc caùc vi sinh vaät trong traàm tích töï nhieân ôû trong hoà coù theå metyl hoùa Hg, moät soá nhaø nghieân cöùu ñaõ ñeà caäp ñeán vieäc saûn xuaát mono vaø dimethyl thuûy ngaân ôû trong nöôùc vaø moâi tröôøng ñaát. Haàu heát caùc taøi lieäu coù lieân quan ñeán metyl hoùa thuûy ngaân trong ñaát ñaõ ñöôïc trình baøy bôûi Adriano. Quan ñieåm ñoù cho raèng, metyl thuûy ngaân coù theå daïng ôû trong ñaát trong caùc ñieàu kieän khaùc nhau bao goàm söï metyl hoùa sinh hoïc keát hôïp vôùi söï phaân chia acid fulvic ôû trong ñaát.

8.6.6. Söï taäp trung vaø phaân taùn Hg trong ñaát

Haøm löôïng Hg khaùc nhau raát xa giöõa caùc loaïi ñaát. Trong ñaát höõu cô coù möùc Hg trung bình taäp trung cao hôn ñaát khoaùng. Lag vaø Steinnes ñaõ tìm ra moái töông quan coù yù nghóa giöõa Hg vaø höõu cô taäp trung trong lôùp ñaát maët cuûa ñaát röøng. Adersson ñaõ nghieân cöùu Hg ôû beà maët nghieâng cuûa ñaát thuaàn taäp trung ôû moái töông quan maät thieát giöõa thuûy ngaân vaø nguoàn höõu cô taäp trung ôû ñaát axit. Trong ñaát trung tính (pH > 6) nôi maø loaïi HgOHCl vaø Hg(OH)2 troäi hôn HgCl2, söï khaùc nhau giöõa Hg vôùi Fe thì maïnh hôn giöõa thuûy ngaân vaø nguoàn höõu cô.

8.7. THUÛY NGAÂN TRONG CHUOÃI THÖÏC PHAÅM TREÂN CAÏN

8.7.1. Toång quan

Ngay töø sau naêm 1940 ôû Thuïy Ñieån, do tieán haønh khöû truøng cho caùc loaïi haït gioáng nguõ coác baèng metyl dixyanua thuûy ngaân vôùi quy moâ ngaøy caøng taêng, noàng ñoä thuûy ngaân trong haït gioáng leân tôùi 15 ñeán 20mg/kg. Ñeán ñaàu nhöõng naêm 50, ngöôøi ta phaùt hieän ra raát nhieàu loaøi chim aên phaûi haït thoùc coù xöû lyù hoùa chaát treân ñaõ bieán maát, trong ñoù coù caùc gioáng chim boà caâu, gaø, chim tró, gaø goâ xaùm, chim ri ñaù.

Maét xích thöù hai cuûa chuoãi thöïc phaåm treân caïn bò nhieãm ñoäc thuûy ngaân laø nhöõng loaøi chim aên thòt vaø caùc loaøi cuù aên phaûi haït nguõ

411

coác ñaõ xöû lyù hoùa chaát: ñaïi baøng, chim caét, dieàu haâu, chim öng nuùi. Nhöõng loaøi chim naøy thöôøng cheát hoaëc khoâng phaùt trieån nöõa. Moät soá gioáng ñaïi baøng ôû Thuïy Ñieån ñaõ cheát heát, soá löôïng caùc loaøi chim öng nuùi vaø dieàu haâu thì giaûm roõ reät. Trong tröôøng hôïp naøy, neáu thuûy ngaân khoâng phaûi laø nguyeân nhaân duy nhaát (coù theå coù söï taùc ñoäng cuûa caùc loaïi thuoác tröø sinh vaät hay caùc yeáu toá moâi tröôøng) thì cuõng ñoùng vai troø chính trong thaûm hoïa naøy.

Ngöôøi ta söû duïng phenyl thuûy ngaân ôû Ñan Maïch vaø ôû Phaàn Lan ôû daïng ancoxy ankylat thuûy ngaân. Maëc duø hôïp chaát naøy khoâng quaù ñoäc nhö metyl thuûy ngaân nhöng noù nhanh choùng trao ñoåi chaát trong cô theå. Vì theá, ôû Nauy vaø Ñan Maïch, ngöôøi ta khoâng nhaän thaáy caùc loaøi chim aên nguõ coác ñaõ taåm hoùa chaát bò cheát hay ôû loâng caùc con chim tró Ñan Maïch ngaøy nay löôïng thuûy ngaân khoâng cao hôn so vôùi loâng cuûa nhöõng con chim caùch ñaây 100 naêm. Nhöng loâng chim tró ôû Thuïy Ñieån thì coù löôïng thuûy ngaân cao hôn nhieàu. Ñoái vôùi nhöõng con chim Scopa môùi sinh ôû Thuïy Ñieån, taát caû loâng caùnh cuûa chuùng ñeàu chöùa raát nhieàu Hg vì noù aên caù soáng trong caùc vuøng nöôùc ôû Thuïy Ñieån maø caùc loaøi caù naøy thöôøng coù haøm löôïng Hg cao. Khi nghieân cöùu Scopa bay töø chaâu Phi veà nöôùc naøy vaøo muøa xuaân, ngöôøi ta thaáy ôû caùc loâng caùnh thöù 4 vaø thöù 8 cuõng chöùa moät löôïng Hg raát cao. Ñoù chính laø nhöõng caùi loâng ñaõ moïc ôû Thuïy Ñieån vaøo naêm tröôùc. Coøn nhöõng chieác loâng caùnh 1; 2; 3; 5; 7 thì haàu nhö khoâng coù Hg. Ñoù laø do nhöõng loâng ñaõ thay trong muøa ñoâng ôû chaâu Phi, nôi caù khoâng coù Hg.

ÔÛ Myõ, tình traïng cuõng töông töï nhö ôû Thuïy Ñieån, nhöõng ngöôøi thôï saên khoâng daùm aên thòt chim do chính hoï saên ñöôïc. Chuoãi thöïc phaåm ñöôïc moâ taû ôû treân laø moät ví duï veà daïng chuoãi ngaén. Trong caùc tröôøng hôïp khaùc, sô ñoà ñöôïc bieåu thò nhö sau: ñaát – thöïc vaät – ñoäng vaät – con ngöôøi. Söï tích tuï thuûy ngaân trong loâng coù theå ñöôïc giaûi thích laø caùch baûo veä cô theå khoûi caùc chaát ñoäc.

Eme thoâng baùo veà tình traïng chim ñaïi baøng ñuoâi traéng bò ngoä ñoäc maø nguoàn goác laø thoâng qua chuoãi thöïc phaåm töông öùng, ñoù laø nhöõng haït nguõ coác ñöôïc xöû lyù metyl thuûy ngaân. ÔÛ ñaây, ngöôøi ta nhaän thaáy noàng ñoä raát cao cuûa dö löôïng thuûy ngaân trong caùc cô quan khaùc nhau (haøm löôïng thuûy ngaân trong thaän laø 115,5mg/kg troïng löôïng

412

töôi). Khi nghieân cöùu giaûi phaãu beänh, caùc nhaø khoa hoïc ñaõ tìm thaáy trong phuû taïng caùc loaøi chim trôøi coù haøm löôïng thuûy ngaân cao. Hieän töôïng nhieãm ñoäc thuûy ngaân töø haït gioáng noùi treân cuõng gaëp ôû thoû.

8.7.2. Caâu chuyeän veà nhöõng con caù maêng

ÔÛ Nhaät, trong moâi tröôøng töï nhieân, haøm löôïng thuûy ngaân cho pheùp trong caù laø 0,1mg/kg, ôû Phaàn Lan laø 0,2mg/kg. Ñoái vôùi caùc loaïi caù aên thòt thì haøm löôïng thuûy ngaân cao hôn. Neáu caù maêng troïng löôïng 500g chöùa haøm löôïng thuûy ngaân laø 0,2mg/kg, thì ñeán khi noù caøng lôùn, haøm löôïng thuûy ngaân trong thòt cuûa noù caøng taêng; thí duï: khi con caù maêng ñaït troïng löôïng 3kg thì haøm löông thuûy ngaân ñaït ñeán 0,8mg/kg. Nhöõng con caù maêng trong thòt löôøn coù chöùa haøm löôïng thuûy ngaân cao hôn 0,9mg/kg seõ bò cheát. Ñieàu naøy hoaøn toaøn khoâng maâu thuaãn vôùi nhöõng soá lieäu tröôùc ñaây cho raèng “nhöõng con caù deã bò cheát” laø nhöõng con caù chöùa haøm löôïng thuûy ngaân tôùi 20mg/kg. Coù khaû naêng, nhöõng loaøi caù khaùc nhau seõ coù nhöõng bieåu hieän khaùc nhau vaø ñieàu naøy caàn ñöôïc laøm saùng toû. Vôùi haøm löôïng thuûy ngaân cao nhö vaäy (0,9mg/kg), caù maêng coù troïng löôïng 1kg seõ khoâng coù khaû naêng taêng troïng löôïng nöõa. Chuùng ta ñaõ bieát, caùc loaïi thuoác tröø saâu khaùc coù theå phaù vôõ töông quan giöõa löôïng thöïc phaåm tieâu thuï vaø söï chuyeån hoùa thöïc phaåm trong cô theå caù.

8.7.3. Haøm löôïng thuûy ngaân trong cô theå ñoäng vaät

Haøm löôïng metyl thuûy ngaân trong caù bieån Ban Tích vaø Baéc Kinh (tính baèng mg/kg): ÔÛ caù mang Phaàn Lan laø: 3, Thuïy Ñieån: 5–6, Haø Lan: 2; ôû caù roâ Phaàn Lan laø 2. Caùc loaøi caù coù haøm löôïng thuûy ngaân baèng 20 mg/kg coi nhö saép cheát.

• Haøm löôïng thuûy ngaân trong gan caùc loaøi chim ôû Thuïy Ñieån (tính baèng mg/kg): chim ñaïi baøng – 80% soá chim lôùn hôn 2; 50% – lôùn hôn 25; ôû chim Buteovulgaris laø 10; ôû vòt trôøi laø 60.

• Haøm löôïng thuûy ngaân trong loâng caùnh caùc loaøi chim ôû Thuïy Ñieån (tính baèng mg/kg): loaøi Scoâpa gaàn 15 (löôïng gaây töû vong laø gaàn 20mg/kg), coù nghóa laø vôùi haøm löôïng thuûy ngaân trong loâng caùnh cao nhö vaäy thì nhöõng con chim naøy seõ cheát vì ngoä ñoäc thuûy ngaân; ôû chim ñaïi baøng nuùi: 50; loaøi chim ñaïi baøng ñuoâi traéng: ñeán 60; ôû chim phöôïng hoaøng: 20–40. Trong khi caùc loaøi chim aên caù vaø aên caùc loaïi haït nguõ coác xöû lyù hoùa chaát tích tuï thuûy ngaân trong cô theå ôû möùc ñoä

413

baùo ñoäng, thì cô theå caùc loaøi gaø goâ traéng vaø chim ñaïi baøng hoaøn toaøn khoâng coù thuûy ngaân vì chuùng khoâng aên caù cuõng nhö nhöõng haït gieo treân caùnh ñoàng.

• Caù trong soâng Ranh ôû gaàn Cac–xô–rueâ coù haøm löôïng thuûy ngaân laø 0.4mg/kg, coøn ôû gaàn Man–khaây laø 1,3. ÔÛ Myõ, 811 trong soá 853 con caù kieám ñöôïc nghieân cöùu coù haøm löôïng thuûy ngaân quaù cao. Thòt caù ngöø ñoùng hoäp (ôû Myõ) coù haøm löôïng thuûy ngaân leân tôùi 1,3mg/kg.

• ÔÛ vuøng bôø bieån New zealand, trong caùc maãu thöû ôû taàng ñaùy, thuûy ngaân coù haøm löôïng döôùi 1mg/kg; trong caùc loaøi nhuyeãn theå laø 0,02; coøn caùc loaøi soø (tích tuï raát nhieàu thuûy ngaân) leân tôùi 0,08mg.kg. Haøm löôïng töï nhieân cuûa thuûy ngaân trong caù ôû Nhaät Baûn laø 0,1; ôû Phaàn Lan laø 0,2mg/kg. Caùc loaïi caù coù theå tích luõy thuûy ngaân trong cô theå, nhaän thuûy ngaân khoâng nhöõng thoâng qua chuoãi thöïc phaåm maø coøn tröïc tieáp töø nöôùc.

• ÔÛ loaøi sôn döông, haøm löôïng thuûy ngaân trong thaän cuûa chuùng töø thaùng 5 ñeán thaùng 10 chæ baèng 1/4 löôïng thuûy ngaân xaùc ñònh ñöôïc trong nhöõng thaùng muøa ñoâng, khi chuùng soáng treân thung luõng cuûa vuøng nuùi An–pô.

8.8. MÖÙC ÑOÄ NGUY HIEÅM CUÛA THUÛY NGAÂN ÑOÁI VÔÙI CON NGÖÔØI

8.8.1.Con ñöôøng xaâm nhaäp vaøo cô theå

Thoâng qua thöïc nghieäm, caùc nhaø khoa hoïc ñaõ khaúng ñònh laàn ñaàu tieân veà vieäc moät hôïp chaát khoâng phaûi thuoác khaùng sinh, cuï theå laø thuûy ngaân, laø nguyeân nhaân cuûa hieän töôïng nhôøn thuoác khaùng sinh. Keát luaän naøy raát quan troïng vì hieän töôïng nhôøn thuoác khaùng sinh xaûy ra ngaøy caøng nhieàu, moät maët do nhöõng taùc nhaân gaây beänh thoâng thöôøng vaø maët khaùc do tình traïng moâi tröôøng toaøn caàu bò oâ nhieãm thuûy ngaân. Ngoaøi ra, gaàn ñaây, nhieàu nhaø thaàn kinh hoïc coøn cho raèng thuûy ngaân trong hoãn hoáng nha khoa laø nguyeân nhaân cuûa nhieàu chöùng beänh cuûa naõo. Qua khaùm nghieäm töû thi, Wenstrup vaø coäng söï ñaõ nhaän thaáy raèng caùc beänh nhaân maéc beänh Alzheimer coù haøm löôïng thuûy ngaân trong naõo khaù cao vaø ñaëc bieät ôû vuøng coù lieân quan ñeán trí nhôù.

414

Nhöõng thoâng tin nhö vaäy ñaõ gaây ra nhöõng phaûn öùng taïi moät soá nöôùc. Naêm 1987, moät uûy ban cuûa Thuïy Ñieån ñaõ keát luaän raèng hoãn hoáng nha khoa “khoâng an toaøn veà phöông dieän ñoäc toá hoïc” vaø do ñoù ñeán thaùng 8 naêm 1992, Boä Y teá Thuïy Ñieån ñaõ coâng boá moät chöông trình loaïi boû caùc chaát naøy trong nha khoa vaø traùnh söû duïng chuùng cho phuï nöõ coù thai. Cuõng vaøo naêm ñoù, Boä Y teá Ñöùc ñaõ thoâng baùo cho caùc doanh nghieäp veà döï ñònh caám söû duïng caùc chaát naøy vaø khuyeán caùo veà vieäc traùnh söû duïng chuùng cho nhöõng ngöôøi bò beänh thaän, treû em döôùi 6 tuoåi vaø phuï nöõ coù thai. Veà vaán ñeà naøy caùc, caùc baùc só nha khoa ñaõ neâu ra caâu hoûi: “Laøm sao coù theå giaûi thích cho caùc beänh nhaân khaùc raèng hoãn hoáng khoâng ñoäc haïi cho hoï? Thaùng 7–1993, Thuïy Ñieån ñaõ caám söû duïng hoãn hoáng ñeå chöõa raêng cho treû em, ñeán thaùng 7 –1995 thì caám söû duïng chuùng cho nhöõng ngöôøi lôùn vaø ñeán naêm 1997 thì hoãn hoáng bò caám hoaøn toaøn. Taïi Aùo, hoãn hoáng bò caám söû duïng vaøo naêm 2000.

Trong coâng nghieäp, Hg thöôøng xuyeân xaâm nhaäp vaøo cô theå ngöôøi lao ñoäng qua ñöôøng hoâ haáp, ví duï:

• Hg kim loaïi bay hôi ôû nhieät ñoä thöôøng, neân khi ñeå trong khoâng khí Hg seõ laøm oâ nhieãm moâi tröôøng khoâng khí xung quanh.

• Noàng ñoä Hg boác ra phuï thuoäc nhieät ñoä khoâng khí, beà maët tieáp xuùc cuûa Hg vaø möùc ñoä thoâng gioù cuûa moâi tröôøng.

• Moät m3 khoâng khí baõo hoøa hôi Hg ôû 200C chöùa khoaûng 15mg Hg töùc laø gaáp 1500 laàn noàng ñoä cho pheùp. ÔÛ 400C khoâng khí baõo hoøa hôi thuûy ngaân chöùa 68mg/m3.

• Khi thao taùc baèng tay laøm rôi vaõi thuûy ngaân, noù seõ phaân taùn thaønh nhieàu gioït, caùc gioït ñoù baùm vaøo buïi laïi phaân taùn nhoû hôn nöõa laøm cho dieän tích tieáp xuùc cuûa Hg vôùi khoâng khí taêng leân voâ taän, taïo ñieàu kieän cho noù boác hôi vaø xaâm nhaäp vaøo cô theå, raát nguy hieåm.

Da cuõng coù khaû naêng haáp thuï Hg vaø hôïp chaát Hg tuy khoâng maïnh baèng ñöôøng hoâ haáp. Maët khaùc, chaát ñoäc Hg baùm treân da coù theå vaøo cô theå qua mieäng. Ví duï, duøng tay traàn chuïm laïi ñeå giöõ Hg, sau khi Hg chaûy ñi noù coøn ñeå laïi oxit thuûy ngaân raát nhoû mòn, maét thöôøng khoâng troâng thaáy, töø ñoù chaát ñoäc coù theå vaøo cô theå qua mieäng.

415

Ñöôøng tieâu hoaù: thuûy ngaân coù theå nhieãm qua mieäng, tích luõy trong cô theå ñeå gaây ñoäc. Vôùi vieäc con ngöôøi aên nhieàu caù nhö hieän nay thì ngay caû khi noàng ñoä meâtyl thuûy ngaân töông ñoái thaáp (ôû caù chình laø 0,8mg/kg vaø ôû caù maêng laø 1,6mg/kg) thì cuõng ñeå laïi löôïng thuûy ngaân trong toùc laø 50mg/kg. Vôùi haøm löôïng thuûy ngaân trong toùc nhö vaäy (cuõng coù theå aên ít caù hôn neáu noàng ñoä thuûy ngaân trong caù maêng leân tôùi 2mg/kg), thì con ngöôøi ñaõ baét ñaàu coù nhöõng daáu hieäu roõ reät cuûa beänh taät. Neáu trong toùc coù tôùi 300mg/kg thì cuoäc soáng cuûa con ngöôøi seõ bò ñe doaï.

8.8.2. Nguoàn tieáp xuùc vaø nhieãm ñoäc

Thuûy ngaân kim loaïi tuy coù nhieàu öùng duïng trong saûn xuaát, nhöng coù theå gaây nhieãm ñoäc trong caùc quaù trình nhö:

a. Luyeän Hg töø quaëng

Taïi caùc phaân xöôûng cuûa caùc nhaø maùy saûn xuaát thuûy ngaân.

b. Söû duïng thuûy ngaân trong caùc quaù trình coâng nghieäp nhö:

• Cheá taïo caùc duïng cuï nghieân cöùu khoa hoïc vaø duïng cuï trong phoøng thí nghieäm (nhieät keá, aùp keá...).

• Trong kyõ ngheä ñieän Hg laø hoùa chaát raát quan troïng ñeå cheá taïo caùc ñeøn hôi Hg, caùc maùy naén vaø ngaét doøng, caùc thieát bò kieåm tra coâng ngheä.

• Cheá taïo caùc hoãn hoáng söû duïng trong caùc coâng vieäc nhö sau:

+ Trong nha khoa ñeå laøm traùm raêng

+ Trong cheá taïo aéc quy Fe –Ni

+ Caùc hoãn hoáng vôùi vaøng vaø baïc tröôùc kia ñöôïc duøng ñeå maï vaøng, maï baïc theo phöông phaùp hoùa hoïc, ngaøy nay ñöôïc thay theá baèng phöông phaùp ñieän phaân.

• Taùch vaøng vaø baïc khoûi quaëng cuûa chuùng baèng caùch taïo ra hoãn hoáng vôùi Hg.

• Phöông tieän ñoå khuoân duøng Hg ñoâng cöùng.

416

• Laøm caùc bieån baùo phaùt saùng.

• Cheá taïo caùc hôïp chaát hoùa hoïc coù chöùa Hg

8.8.3. Quaù trình chuyeån hoùa cuûa thuûy ngaân trong cô theå ngöôøi vaø ñoäng vaät maùu noùng

a. Haáp thuï

Thuûy ngaân chuû yeáu vaøo cô theå qua ñöôøng hoâ haáp. Gaàn 80% hôi Hg hít vaøo ñöôïc giöõ laïi vaø thaám vaøo cô theå tuyø thuoäc ñoä hoøa tan cuûa noù. Thuûy ngaân kim loaïi ít bò haáp thuï qua ñöôøng tieâu hoaù. Thuûy ngaân ñöôïc thaûi loaïi ôû ngöôøi bình thöôøng laø 10mg/24 giôø qua nöôùc tieåu vaø 10 mg/ngaøy qua phaân.

Trong nha khoa, hoãn hoáng thuûy ngaân laøm beänh nhaân taêng baøi tieát Hg trong khoaûng 10 ngaøy, nhöng khoâng nguy hieåm cho beânh nhaân. Ngöôøi ta chöa thaáy roõ moái lieân quan giöõa quaù trình thaûi loaïi Hg trong nöôùc tieåu vôùi caùc daáu hieäu laâm saøng trong nhieãm ñoäc Hg. ÔÛ nhöõng ngöôøi nhieãm ñoäc coù theå thaáy Hg nieäu cao hoaëc thaáp (gioáng nhö tröôøng hôïp nhieãm ñoäc chì). Noàng ñoä cao cuûa Hg nieäu khoâng coù yù nghóa laâm saøng. Tuy nhieân ñònh löôïng Hg nieäu laø moät chæ soá höõu ích ñeå phaùt hieän tieáp xuùc quaù möùc vôùi Hg. Ngöôøi ta thaáy sau khi ngöøng tieáp xuùc haàu nhö Hg vaãn coøn toàn taïi dai daúng trong maùu vaø nöôùc tieåu ôû caùc coâng nhaân tieáp xuùc vôùi Hg trong nhieàu naêm.

Giöõa noàng ñoä thuûy ngaân trong khoâng khí vaø Hg trong cô theå coù moái töông quan Theo keát quaû nghieân cöùu cuûa Smith vaø coäng taùc vieân, khi noàng ñoä Hg trong khoâng khí laø 50 μg/m3 thì noàng ñoä Hg trong maùu laø 35 μg/lit vaø trong nöôùc tieåu laø 150 μg/lit. Trong ñôøi soáng, nhieàu ngöôøi khoâng tieáp xuùc ngheà nghieäp vôùi Hg nhöng trong maùu vaãn coù Hg, nguyeân nhaân laø do aên caù. Döôùi ñaây laø moät soá keát quaû ñöôïc coâng boá.

Ngöôøi khoâng tieáp xuùc ngheà nghieäp, khoâng aên caù: <= 5 μg/lit

Ngöôøi aên caù nhieàu: 100 – 200 μg/lit

Ngöôøi aên ít caù: vaøi mg/kg

b. Chuyeån hoaù

417

Sau khi vaøo cô theå, Hg kim loaïi bò oxi hoùa thaønh ion Hg2+ vaø coù theå lieân keát vôùi caùc protein cuûa maùu vaø caùc moâ. Ion Hg2+ bieán ñoåi ñöôïc, ñieàu naøy giaûi thích hieäu quaû cuûa BAL thaûi loaïi Hg voâ cô cuûa cô theå. Neáu ñöa Hg voâ cô vaøo cô theå qua tónh maïch, döôùi da vaø mieäng, noù chuû yeáu ñöôïc tích luõy ôû thaän.

Xaáp xæ 80% löôïng hôi thuûy ngaân hít vaøo cô theå phaûi ñöôïc haáp thuï qua phoåi. Möùc ñoä haáp thuï cuûa hôïp chaát thuûy ngaân hít phaûi phuï thuoäc vaøo kích côõ vaø thaønh phaàn hoùa hoïc cuûa noù. Haáp thuï cuûa hôïp chaát thuûy ngaân kim loaïi qua daï daøy vaø ñöôøng ruoät khoâng ñaùng keå, nhöng haáp thuï thuûy ngaân metyl thì raát lôùn.

Caùc muoái thuûy ngaân haàu heát khoâng tan vaø phaûi ñöôïc oxi hoùa thì môùi haáp thuï ñöôïc. Gaàn 15% löôïng muoái thuûy ngaân voâ cô ñöôïc haáp thuï qua ruoät; caën laéng thì ñöôïc ñaøo thaûi qua ñöôøng phaân. Sau khi haáp thuï, muoái thuûy ngaân ñöôïc phaân boá khaép cô theå vaø mau choùng ñöôïc oxi hoùa vaø ôû trong caùc moâ. Thuûy ngaân vöøa ñöôïc oxi hoùa thì keát hôïp vôùi protein vaø bieán thaønh thuûy ngaân höõu cô. Thuûy ngaân khoâng ngaám qua vaùch ngaên maïch maùu naõo nhöng phaân boá khaép caùc moâ, moät soá hôïp chaát thuûy ngaân höõu cô, ñaëc bieät laø hôïp chaát pheânyl vaø ancoxyankyl, nhanh choùng chuyeån sang daïng höõu cô. Quaù trình chuyeån hoùa cuûa thuûy ngaân etyl sang daïng höõu cô raát chaäm, coøn söï chuyeån hoùa cuûa thuûy ngaân metyl thì khoâng heà xaûy ra. Hôïp chaát thuûy ngaân voâ cô thaám vaøo maøng maùu naõo moät caùch nhanh choùng vaø chuyeån qua nhau thai moät caùch deã daøng. Thaän chöùa moät löôïng thuûy ngaân nhieàu nhaát, chuû yeáu ôû nhöõng vuøng voû hoaëc baùn voû, hôn 50% löôïng thuûy ngaân nguyeân toá vaø caùc hôïp chaát thuûy ngaân ankyl. Laù laùch cuõng chöùa moät löôïng lôùn thuûy ngaân nhö naõo. Sau khi gaëp thuûy ngaân nguyeân toá, hôïp chaát voâ cô thuûy ngaân aryl hoaëc ancoxyankyl, thuûy ngaân ñöôïc baøi tieát qua ñöôøng nöôùc tieåu. Tuyeán baøi tieát chính cuûa thuûy ngaân metyl laø theo ñöôøng phaân thaûi, nhöng toác ñoä baøi tieát raát chaäm, thôøi gian baùn phaân huûy cuûa caùc hôïp chaát thuûy ngaân ankyl trong cô theå ngöôøi khoaûng 70 –80 ngaøy. Thuûy ngaân cuõng ñöôïc baøi tieát qua ñöôøng moà hoâi vaø nöôùc boït, trong khi ñoù, hôi thuûy ngaân ñöôïc thaûi qua phoåi. Thuûy ngaân metyl coù theå qua tuyeán söõa vaø treû em buù söõa meï bò nhieãm thuûy ngaân thì cuõng nhieãm moät löôïng thuûy ngaân ñaùng keå. Tuy nhieân, khi cho suùc vaät tieáp

418

xuùc vôùi hôi Hg kim loaïi thì naõo cuûa chuùng tích luõy Hg gaáp 10 laàn so vôùi muoái Hg ñöa vaøo tónh maïch.

Moät soá chuyeån hoùa cuûa Hg vaø hôïp chaát Hg nhö sau:

• Trong maùu: Trong khi Hg cuûa hôïp chaát voâ cô chuû yeáu keát hôïp vôùi protein huyeát thanh thì Hg cuûa hôïp chaát höõu cô laïi gaén vaøo hoàng caàu.

• Trong thaän: Hg tích luõy ôû phaàn ñaàu xa cuûa oáng löôïn gaàn vaø quai Henleù. Noù khoâng tích luõy trong caùc cuoän tieåu caàu.

• Trong naõo: Hg khu truù nhieàu trong caùc teá baøo thaàn kinh cuûa chaát xaùm

c. Thaûi loaïi

Hg voâ cô thaûi loaïi qua keát traøng vaø thaän. Moät tyû leä nhoû ñöôïc thaûi qua da vaø nöôùc boït. Ngöôøi bò beänh thaän maø nhieãm Hg thì söï thaûi loaïi Hg bò caûn trôû. Yeáu toá naøy coù theå ñoùng vai troø quan troïng trong nhöõng tröôøng hôïp khoâng thaáy töông quan giöõa tyû leä ñaøo thaûi qua nöôùc tieåu vaø caùc daáu hieäu nhieãm ñoäc.

8.8.4. Caùc daïng nhieãm ñoäc ôû ngöôøi

Tuøy theo ñieàu kieän vaø noàng ñoä Hg xaâm nhaäp cô theå, coù theå xaûy ra nhieãm ñoäc caáp tính, baùn caáp tính vaø maõn tính. Nhieãm ñoäc maõn tính do Hg laø nhieãm ñoäc Hg ngheà nghieäp.

8.8.4.1. Nhieãm ñoäc caáp tính

a. Tình traïng: thöôøng do tai naïn, ví duï:

• Naêm 1803, ôû Italia do hoaû hoaïn hôi Hg boác leân toaû ra moät vuøng roäng nhieàu caây soá gaây ra nhieãm ñoäc 900 ngöôøi.

• Naêm 1910 taøu bieån Triumph chôû thuûy ngaân bình chöùa bò vôõ do tai naïn laøm Hg chaûy ra haàm taøu roài boác hôi gaây nhieãm ñoäc 200 ngöôøi vaø laøm 3 ngöôøi cheát...

Caùc trieäu chöùng nhieãm ñoäc caáp tính nhö sau: vieâm daï daøy – ruoät non caáp tính, vieâm mieäng vaø vieâm keát traøng, lôû loeùt, xuaát huyeát, noân, tieát nhieàu nöôùc boït. Voâ nieäu vôùi taêng ureâ huyeát, tieáp theo laø hoaïi töû caùc oáng löôïn xa cuûa thaän, thöôøng xuyeân soác. ÔÛ noàng ñoä cao, hôi thuûy

419

ngaân coù theå gaây ra kích öùng phoåi, daãn tôùi vieâm phoåi hoùa hoïc, neáu khoâng ñöôïc ñieàu trò seõ bò töû vong.

Popper ñaõ neâu tröôøng hôïp moät nöõ y taù bò thöông ôû da do vôõ nhieät keá. Veát thöông khoûi vaø khoâng ñeå laïi daáu veát gì nhöng sau 4 naêm thuøy treân cuûa phoåi traùi phaûi caét ñi sau khi bò caùc cô vieâm pheá quaûn vaø vieâm phoåi trôû laïi. Johnson vaø Koumides moâ taû tröôøng hôïp moät kó thuaät vieân phoøng thí nghieäm ñaõ tieâm 1– 2 ml Hg vaøo caúng tay vaø ñaõ cheát sau 1 thaùng. Ngöôøi ta ñaõ phaùt hieän thaáy nhieàu gioït Hg li ti trong phoåi vaø trong caùc moâ khaùc. Thaän vaø cô tim coù caùc daáu hieäu hoaïi töû traûi roäng vaø nhieàu teá baøo cuûa caùc söøng tröôùc cuûa tuyû soáng bò thoaùi hoaù.

Caùch xöû lyù caùc tröôøng hôïp bò tai naïn laø neáu Hg ôû laïi taïi tim hoaëc khu truù trong caùc moâ meàm thì söï can thieäp phaãu thuaät coù theå cho pheùp laáy ñi, ñoàng thôøi cho duøng BAL ñeå döï phoøng caùc bieåu hieän Hg caáp tính.

b. Trieäu chöùng cuïc boä

Chuû yeáu laø vieâm da Fulminat. Thuûy ngaân gaây vieâm da vôùi ban ñoû, ngöùa döõ doäi, phuø, saàn, muïn muû vaø loeùt saâu ôû ñaàu ngoùn tay. HgCl2, Hg(NO3)2 vaø HgI2 ñeàu gaây kích öùng da. Thuûy ngaân kim loaïi gaây dò öùng da.

Nhieãm ñoäc caáp tính naëng thöôøng xaûy ra khi coâng nhaân tieáp xuùc vôùi thuûy ngaân bò nung noùng trong phoøng kín. Caùc trieäu chöùng nhieãm ñoäc nhö ho, khoù thôû, thôû gaáp, soát, buoàn noân, noân möûa, chöùng nguû lòm vaø caûm giaùc co thaét ngöïc. Coù nhöõng beänh nhaân thì coù trieäu chöùng reùt run, coù nhöõng beänh nhaân bò tím taùi. Trong nhöõng tröôøng hôïp nheï thì caùc trieäu chöùng bieán maát nhanh choùng maëc duø hieän töôïng co thaét ngöïc vaø khoù thôû coù theå keùo daøi moät tuaàn hoaëc hôn. Ngoä ñoäc naëng coù theå xaûy ra khi aên phaûi moät löôïng lôùn thuûy ngaân, coù nhöõng ca ngoä ñoäc laø do uoáng thuoác coù chöùa löôïng thuûy ngaân lôùn. Sau khi aên phaûi ngöôøi beänh coù trieäu chöùng ñau daï daøy, buoàn noân, noân möûa, choaùng vaùng, tröôøng hôïp naëng coù theå ngaát lòm roài daãn ñeán töû vong.

c. Ñieàu trò

Neáu beänh nhaân nuoát phaûi chaát ñoäc, caàn phaûi:

420

• Röûa daï daøy baèng nöôùc anbumin coù bicacbonat cho ngöôøi môùi bò tai naïn ñöôøng mieäng hoaëc ñaõ ñöôïc gaây noân töø tröôùc.

• Giaûi ñoäc baèng thuoác ñaëc hieäu:

+ BAL (British Anti–Lewisite) teân laø dimecapto –2,3 – propanol, chaát naøy coù hai nhoùm thiol (– SH) neân coù aùi löïc vôùi Hg, thuoác lieân keát vôùi Hg ñang phong beá enzim (enzim caàn thieát cho cô theå, coù nhoùm thiol) vaø giaûi phoùng enzim. Lieàu löôïng söû duïng BAL nhö sau: Cho töø 3–4 mg/kg, tieâm baép, caùch nhau 4 giôø 1 laàn trong 2 ngaøy ñaàu vaø tieáp tuïc caùch 12 giôø tieâm 1 laàn trong 10 ngaøy. Sô ñoà quaù trình giaûi ñoäc cuûa BAL trong nhieãm ñoäc caáp tính do thuûy ngaân nhö sau:

R – SH R – S

+ HgCl2 Hg + 2HCl

R – SH R – S

+ UNITION: 2 – 3 dimecaptopropansunphonat dinatri, tieâm döôùi da hoaëc tieâm baép dung dòch 5% 1ml/10kg theå troïng Ngaøy 1: 3 – 4 muõi, caùch 6–8 giôø; Ngaøy 2: 2 – 3 muõi, caùch 12 – 8 giôø; Ngaøy tieáp theo: 1 – 2 muõi trong 24 giôø

• Ñieàu trò trieäu chöùng: ñieàu trò soác, ñoàng thôøi cho caùc khaùng sinh ñeå choáng nhieãm khuaån...

H H H C – OH H C – OH H C – SH + – S – Hg – S – H C – S + H – S – S – H Hg H C – SH H C – S H H (BAL) (BAL – Hg) (enzim)

Hình 8.2: Cô cheá giaûi ñoäc thuûy ngaân cuûa BAL

421

8.8.4.2. Nhieãm ñoäc baùn caáp tính

Coù theå xaûy ra trong coâng nghieäp ñoái vôùi nhöõng coâng nhaân laøm veä sinh, coï röûa caàu coáng, oáng khoùi vaø caùc loø xöû lyù quaëng hoaëc lao ñoäng trong baàu khoâng khí baõo hoøa hôi thuûy ngaân.

Ñaëc ñieåm cuûa nhieãm ñoäc baùn caáp tính do Hg laø:

– Trieäu chöùng hoâ haáp: ho, kích öùng pheá quaûn.

– Trieäu chöùng daï daøy–ruoät (tieâu hoaù): noân, tieâu chaûy.

– Ñau do vieâm lôïi.

– Loeùt trong mieäng; Ñoâi khi taêng anbumin nieäu.

8.8.4.3. Nhieãm ñoäc maõn tính

a. Tình traïng nhieãm ñoäc maõn tính

Nhieãm ñoäc thuûy ngaân kinh nieân coù taùc ñoäng nghieâm troïng vaøo heä thaàn kinh, haønh vi vaø thaän. Caùc hieän töôïng nhieãm ñoäc thuûy ngaân kinh nieân coù theå do caùc hôïp chaát höõu cô hoaëc voâ cô gaây ra. Nhöõng trieäu chöùng ñaàu tieân khoâng roõ reät nhö: vaøng da, roái loaïn tieâu hoùa ñau ñaàu sau ñoù vieâm lôïi vaø tieát nhieàu nöôùc boït. Raêng coù theå bò long vaø ruïng, nhöõng chieác coøn laïi bò ñen xæn vaø moøn veït. Treân bôø lôïi coù nhöõng” ñöôøng vieàn thuûy ngaân“, nhöõng ñöôøng naøy gioáng nhö nhöõng “ñöôøng chì” nhöng thöôøng saãm maøu hôn. Neáu thöôøng xuyeân tieáp xuùc vôùi caùc hôïp chaát thuûy ngaân voâ cô thì seõ bò saïm da. Nhöõng beänh boät phaùt goàm coù: nhöùc, ngöùa, vieâm da, lôû loeùt.

Nhöõng bieåu hieän veà roái loaïn thaàn kinh do bò nhieãm ñoäc thuûy ngaân kinh nieân nhö run tay, ban ñaàu run tay sau ñoù ñeán mí maét, moâi, löôõi vaø cuoái cuøng ñeán caùnh tay, chaân. Beänh run tay ngöôøi ta thöôøng goïi laø beänh cuûa thôï laøm muõ. Ñaây laø trieäu chöùng roái loaïn taâm thaàn do nhieãm ñoäc thuûy ngaân höõu cô, maø hieän töôïng naøy ñaõ coù thôøi raát phoå bieán trong coâng nghieäp laøm muõ; vì theá môùi coù thaønh ngöõ “ñieân nhö thôï laøm muõ”. Thaønh ngöõ naøy ñöôïc duøng moâ taû traïng thaùi e deø baát thöôøng. Nhöõng bieåu hieän ñaëc tröng cuûa hoäi chöùng ngoä ñoäc höõu cô nhö laø böïc doïc, voâ caûm, ñaàn ñoän vaø ñau ñaàu lieân mieân. Coù caùc tröôøng hôïp noùi laãn, ban ñaàu laø löôõng löï khi baét ñaàu moät caâu noùi vaø phaùt aâm khoù

422

khaên. Ngoä ñoäc thuûy ngaân höõu cô thì caû hai tröôøng hôïp treân ñeàu nghieâm troïng hôn so vôùi ngoä ñoäc thuûy ngaân voâ cô. Roái loaïn thaàn kinh caûm giaùc vaø chæ huy cuõng laø moät phaàn cuûa hoäi chöùng thaàn kinh. Daùng ñi co cöùng vaø roái loaïn tieåu naõo laø tröôøng hôïp nhieãm ñoäc höõu cô caáp tính. Caùc phaûn xaï gaân coát bò roái loaïn, ñaëc bieät ñaàu goái co giaät nhieàu, vaø phaûn xaï gan baøn chaân coù theå taêng leân.

Roái loaïn caûm giaùc bao goàm: roái loaïn giaùc quan, thay ñoåi vò giaùc, khöùu giaùc, maát caûm giaùc ôû caùc ôû caùc ngoùn tay vaø ngoùn chaân, khi chaïm phaûi thöôøng thaáy ñau. Coù nhöõng beänh nhaân khoâng nghe roõ tröø khi töøng lôøi ñöôïc noùi chaäm raõi vaø roõ raøng; qua nhieàu naêm ngoä ñoäc ngöôøi ta coù theå bò ñieác. Ngoä ñoäc thuûy ngaân höõu cô gaây co thaét thaàn kinh ngoaïi bieân thò giaùc trong nhöõng tröôøng hôïp nghieâm troïng thì toån thöông beänh lyù nguy hieåm nhaát laø teo voû tieåu naõo vôùi raát nhieàu trieäu chöùng.

Trong saûn xuaát, nhieãm ñoäc Hg maõn tính khôûi ñaàu moät caùch aâm thaàm hôn so vôùi nhieãm ñoäc do duøng thuoác coù Hg, vaø coù caùc bieåu hieän:

• Vieâm lôïi, vieâm mieäng (tieâu hoaù) vôùi caùc ñaëc ñieåm sau: daáu hieäu ñaàu tieân laø tieát nöôùc boït quaù nhieàu vaø ñau lôïi cuøng vôùi caùc nieâm maïc mieäng khaùc. Lôïi bò söng taáy ñoû vaø deã chaûy maùu. Ñoâi khi thaáy ñöôøng vieàn xanh xaùm nhö trong nhieãm ñoäc chì maõn tính. Naïn nhaân caûm thaáy coù muøi kim loaïi trong mieäng mình.

• Run laø trieäu chöùng ñaëc tröng nhaát: Baét ñaàu töø ngoùn tay, mi maét, löôõi vaø moâi ñeàu run nheï, bieåu hieän ñaëc ñieåm veà chöõ vieát vôùi caùc neùt chöõ bò run. Tieáp ñeán caùc chi ñeàu run vaø caùc böôùc ñi raát khoù khaên gioáng beänh Parkinson.

• Roái loaïn tính tình vaø nhaân caùch:

+ Ngöôïng nguøng, xaáu hoå, e leä quaù ñaùng, maát töï chuû, maát töï kieåm soaùt; coù khuynh höôùng hay caõi loän vaø cheånh maûng trong lao ñoäng vaø vieäc trong gia ñình...

+ Deã caùu gaét, ñaûo loän nhòp nguû

+ Maát trí nhôù

+ AÛo giaùc

423

+ Caùc côn höng caûm (manies)

+ Roái loaïn veà noùi

• Caùc trieäu chöùng veà maét: Phaàn tröôùc thuûy tinh coù theå bieán maøu (nhöõng daáu hieäu laâm saøng ñaàu tieân veà nhieãm ñoäc Hg do Atkinson tìm ra naêm 1943) töø xaùm nhaït sang xaùm ñoû nhaït ôû maét (do caùc haït Hg ñoïng laïi), tuy nhieân thò löïc khoâng thay ñoåi, daáu hieäu naøy coù teân “mercurialentis”.

• Trong nhieãm ñoäc maõn tính, thaän khoâng bò toån thöông, traùi laïi vôùi nhieãm ñoäc caáp tính, tuy nhieân coù theå thaáy taêng nheï protein nieäu. Moät soá taùc giaû neâu hoäi chöùng hö thaän vaø trong moät soá ca coù vieâm thaän maõn tính. Trong soá nhöõng ngöôøi tieáp xuùc thöôøng xuyeân vôùi thuûy ngaân coù 5% ñöôïc tìm thaáy protein–nieäu, nhöng khi khoâng coøn tieáp xuùc nöõa thì tæ leä naøy bieán maát

b. Ñieàu trò

Chöa coù thuoác ñaëc trò nhieãm ñoäc maõn tính. BAL chæ taùc duïng trong nhieãm ñoäc caáp tính, khoâng coù hieäu quaû trong nhieãm ñoäc maõn tính. Neáu coù trieäu chöùng nhieãm ñoäc maõn tính, caàn caùch ly beänh nhaân, khoâng tieáp xuùc vôùi Hg. Caùc thuoác coù hieäu quaû trong ñieàu trò nhieãm ñoäc maõn tính do Hg laø: Penixilamin, versenat (EDTA CaNa2)...Ngoaøi ra caàn ñieàu trò caùc trieäu chöùng khaùc.

8.8.5. Phoøng traùnh vaø xöû lyù nhieãm ñoäc ôû ngöôøi

8.8.5.1. Noàng ñoä toái ña cho pheùp (NÑTÑCP)

Vieät Nam quy ñònh (NÑTÑCP) ñoái vôùi:

Hg kim loaïi: 0,00001 mg/l

Muoái Hg voâ cô: 0,0001 mg/l

Theo tieâu chuaån cuûa Myõ, TLV (ACGIH, 1998) cuûa Hg nhö sau:

Hôïp chaát ankyl: 0,01 mg/m3, hôïp chaát aryl: 0,1mg/m3, Hg vaø hôïp chaát voâ cô Hg: 0,025 mg/m3

Lieân Xoâ cuõ quy ñònh NÑTÑCP cuûa Hg höõu cô laø: etyl thuûy ngaân clorua – 0.005 mg/m3; Dietyl thuûy ngaân – 0.005 mg/m3; etyl thuûy ngaân phoát phaùt – 0.005 mg/m3.

424

8.8.5.2. Bieän phaùp kyõ thuaät

• Thay Hg baèng hoùa chaát khaùc neáu ñöôïc.

• Choáng Hg bay hôi vaø buïi Hg baèng thoâng gioù hôïp lyù.

• Laøm vieäc vôùi Hg ôû nôi coù baøn, neàn, töôøng phaûi thaät nhaün, coù theå röûa nöôùc ñeå giöõ Hg khoâng boác hôi vaø thu hoài Hg.

• Döï kieán tình huoáng tai naïn neáu Hg rôi vaõi.

• Toå chöùc keá hoaïch vaø keá hoaïch hoùa lao ñoäng ñeå giaûm tieáp xuùc vôùi Hg. Kieåm tra chaët cheõ thöôøng xuyeân thuûy ngaân vaø hôïp chaát cuûa noù trong khoâng khí nôi laøm vieäc; neáu noàng ñoä Hg cao maø khoâng theå khaéc phuïc ñöôïc thì phaûi giaûm giôø tieáp xuùc.

8.8.5.3. Bieän phaùp phoøng hoä caù nhaân

• Ngöôøi lao ñoäng phaûi ñöôïc trang bò caùc phöông tieän phoøng hoä caù nhaân ñaày ñuû vaø toát. Khi tieáp xuùc vôùi noàng ñoä Hg cao trong khoâng khí, phaûi ñeo maët naï; khoâng ñeå da hôû tieáp xuùc vôùi Hg.

• Taïo thoùi quen laøm vieäc vôùi yù thöùc phoøng choáng nhieãm ñoäc Hg vaø hôïp chaát Hg.

• Veä sinh caù nhaân toát: khoâng maëc quaàn aùo oâ nhieãm, taém sau lao ñoäng, khoâng aên uoáng, huùt thuoác ôû nôi laøm vieäc, röûa tay kyõ tröôùc khi aên uoáng...

8.8.5.4. Bieän phaùp Y hoïc

• Khaùm ñoät xuaát: Nhöõng ngöôøi tieáp xuùc vôùi Hg vaø hôïp chaát Hg caàn ñöôïc kieåm tra söùc khoeû toaøn dieän. Khoâng cho laøm vieäc vôùi Hg ñoái vôùi caùc ñoái töôïng sau: nöõ döôùi 18 tuoåi, nhöõng ngöôøi bò beänh thaàn kinh, tieâu hoaù, gan, thaän, ngöôøi nghieän röôïu.

• Khaùm ñònh kyø: Phaûi thöïc hieän 6 thaùng 1 laàn, ngoaøi kieåm tra laâm saøng theo quy ñònh, caàn thieát phaûi cho ñoái töôïng laøm xeùt nghieäm thuûy ngaân nieäu.

8.8.6. Coâng ngheä xöû lyù hôi thuûy ngaân

Nguoàn phaùt thaûi hôi thuûy ngaân vaøo khí quyeån laø caùc nhaø maùy saûn xuaát thuûy ngaân, nhaø maùy hoùa chaát, döôïc phaåm, nhaø maùy saûn

425

xuaát duïng cuï ño, ñeøn thuûy ngaân, caùc traïm bieán ñieän coù duøng thieát bò naén doøng baèng thuûy ngaân.

8.8.6.1. Xöû lyù hôi thuûy ngaân baèng manganat hoaëc pecmanganat kali

Kalimanganat (K2MnO4) hoaëc pecmanganat (KMnO4) trong dung dòch nöôùc 0,05–0,6% coù khaû naêng haáp thuï thuûy ngaân theo caùc phaûn öùng:

3 K2MnO4 + 2 CO2 = MnO2 + 2 KMnO4 + 2 K2CO3

2 KMnO4 + CO2 = MnO2 + K2CO3 + 3/2 O2

2 Hg + MnO2 = Hg2MnO2

Hg + 1/2O2 = HgO

Thuûy ngaân bò haáp thuï baèng dung dòch noùi treân hoaøn toaøn naèm trong phaàn caën nhaõo cuûa dung dòch thoaùt ra khoûi scrubo (MnO2). Coù theå taùch thuûy ngaân ra ngoaøi baèng dung dòch acid sunfuaric 5%. Theo soá lieäu cuûa NIIOGAS, löôïng kalipecmanganat caàn duøng khoaûng 6g cho 1000m3 khí caàn xöû lyù. Vaän toác khí trong scrubo: 0,6 metyl/s. Söùc caûn khí ñoäng cuûa scrubo: 20 mm H2O. Noàng ñoä hôi thuûy ngaân trong khí sau khi loïc ñaït 0,0003 mg/m3.

8.8.6.2. Xöû lyù hôi thuûy ngaân baèng chaát haáp thuï piroluzit (phöông phaùp khoâ vaø öôùt phoái hôïp)

Piroluzit laø moät loaïi quaëng coù chöùa dioxit mangan (MnO2) vaø coù khaû naêng haáp thuï hôi thuûy ngaân taïo thaønh chaát HgMnO4. Piroluzit duøng ñeå khöû thuûy ngaân caàn coù haøm löôïng MnO2 treân 50%, ñöôïc nghieàn ra vaø saøng loïc ñeå coù côõ haït 3–12 mm. Beà daøy cuûa lôùp haáp thuï coù theå naèm trong khoaûng 150–850 mm. Dung löôïng haáp thuï coù theå naèm trong khoaûng 0,8–1,8% khoái löôïng baùn thaân. Xöû lyù hôi thuûy ngaân theo phöông phaùp khoâ coù theå ñaït 97–100%.

Chaát haáp thuï ñaõ baõo hoøa thuûy ngaân vaãn söû duïng ñöôïc cho quaù trình saûn xuaát mangan.

8.9. KEÁT LUAÄN

Beân caïnh maët tích cöïc, thuûy ngaân luoân laø moät moái ñe doïa cho nhaân loaïi. Noäi dung cuûa chöông giuùp ta thöïc söï nhaän ra ñieàu naøy. Noù

426

toàn taïi ôû caùc daïng hôïp chaát nguy hieåm. Hôn theá nöõa noù raát deã boác hôi vaø lan chuyeàn nhanh choùng khi coù söï coá, khoâng moät chuùt an toaøn gì cho ngöôøi tieáp xuùc moâi tröôøng coù thuûy ngaân. Moät khi thieáu söï caûnh giaùc thì vieäc phaùt hieän ra moâi tröôøng naøo coù thuûy ngaân laø ñieàu heát söùc khoù khaên. Vì vaäy, ñeå traùnh bò nhieãm ñoäc thuûy ngaân, chuùng ta caàn coù söï caûnh giaùc cao moïi luùc moïi nôi.

Hieän nay nhieàu nhaø saûn xuaát vì muïc ñích lôïi nhuaän kinh teá maø phôùt lôø ñi tính ñoäc haïi cuûa thuûy ngaân, tieáp tuïc cho thuûy ngaân vaøo saûn phaåm cuûa mình roài tung ra thò tröôøng. Haäu quaû laïi laø ngöôøi daân höùng chòu. Coù theå noùi, noù laø moät loaïi vuõ khí gieát ngöôøi khoâng caàn göôm dao. Ñeå loaïi boû noù, tieâu chuaån ñeå kieåm tra haøng hoùa caàn nghieâm ngaët hôn nöõa, coù bieän phaùp tröøng trò nhöõng keû coá tình vi phaïm. Tuyeân truyeàn thoâng tin veà chaát ñoäc thuûy ngaân cho moïi ngöôøi hieåu saâu hôn vaø coù bieän phaùp phoøng traùnh thích hôïp.

Caâu hoûi: Caâu 1: Nguoàn xuaát phaùt cuûa thuyû ngaân? Caâu 2: Nhöõng söï kieän nhieãm ñoäc thuyû ngaân noåi tieáng trong lòch söû? Caâu 3:Caùc öùng duïng cuûa thuyû ngaân? Caâu 4: Thuoäc tính cuûa thuyû ngaân? Caâu 5: Caùc ñoàng vò cuûa thuyû ngaân? Caâu 6: Caùc vaán ñeà moâi tröôøng cuûa thuyû ngaân? Caâu 7: Nguy cô oâ nhieãm thuyû ngaân töø caùc ngaønh saûn xuaát? Caâu 8 : Thuyû ngaân ôû daïng khí xaâm nhaäp vaøo cô theå ngöôøi nhö theá naøo? Caâu 9: Bieán ñoåi ñoäc tính cuûa thuyû ngaân theo caùc daïng toàn taïi? Caâu 10: Thuyû ngaân xaâm nhaäp vaøo cô theå aûnh höôûng ñeán söùc khoeû nhö theá naøo? Caâu 11: Thuyû ngaân coù theå hoaø tan ñöôïc kim loaïi khoâng?

TAØI LIEÄU THAM KHAÛO

1. Leâ Huy Baù (2002), Ñoäc hoïc moâi tröôøng, trang 255–256, NXB. Ñaïi hoïc Quoác gia TP Hoà Chí Minh. TP Hoà Chí Minh.

2. Leâ Huy Baù (2000), Moâi tröôøng cô baûn, NXB. Ñaïi hoïc Quoác gia TP Hoà Chí Minh. TP Hoà Chí Minh

3. Hoaøng Höng (2000), Con ngöôøi vaø moâi tröôøng, trang 198–202. NXB Treû TP Hoà Chí Minh. TP Hoà Chí Minh.

427

4. Nguyeãn Quang Phoå (1998), Ñòa hoùa hoïc, trang 452–453, NXB Khoa hoïc vaø kyõ Thuaät. TP Hoà Chí Minh.

5. IARC (1994), Mercury and Mercury Compounds. IARC Monograps on the Evaluation of Carcinogenic Risk to Humans, vol. 58. Lyon: IARC.

6. Lindberg, S., P. Stokes, E.Goidberg, and C. Wren (1987) Group report: Mercury. In lead, Mercury, Cadmium and Arsenic in Environment, eds.T.W. Hutchinson, and K.M. Meena, pp. 17–34.New York: Wiley.

7. Mohamed Larbi Bouguerer (2000), Naïn oâ nhieãm voâ hình: 326–344, NXB Haø Noäi, Haø Noäi.

8. Morton Lippman (2000), Environmental Toxicants (Humant exposures and their health effects).

9. Nielsen, J. B. and O. Andersen (1992), Mental Compounds in Environment and Life, page 341–348 Science and Technology Letter.Middlesex, U.K.

10. www.cfia–acia.agr.ca/english/corpaffr/factsheets/mercury.html

11. www.fda–gov/opacom/catalog/mercury.html

428

CHÖÔNG 9

ÑOÄC HOÏC MOÂI TRÖÔØNG CUÛA LÖU HUYØNH VAØ HÔÏP CHAÁT CUÛA NOÙ

(Ecotoxicology of Sulfur and its compounds)

9.1. GIÔÙI THIEÄU CHUNG

9.1.1. Chu trình sinh – ñòa – hoùa löu huyønh (S) trong moâi tröôøng sinh thaùi

Löu huyønh laø nguyeân toá khaù phoå bieán ôû haønh tinh cuûa chuùng ta, chieám 4.7*10–2% toång soá khoái löôïng cuûa voû traùi ñaát. Ta coù theå gaëp S ôû daïng töï sinh nhöng phaàn lôùn tröõ löôïng S ôû daïng hôïp chaát sulfua vaø sulfat. Nhöõng hôïp chaát chuû yeáu trong caùc hôïp chaát ñoù laø pyrit (FeS2), thaïch cao (CaSO4.2H2O),...

Trong moâi tröôøng ñaát, S coù maët ôû daïng SO42–, SO3

2– hoaëc SO2. Chuùng ñöôïc taïo thaønh do nuùi löûa phun leân, laø traàm tích cuûa bieån vaø caùc daïng maãu chaát chöùa pyrit (FeS2, FeS2n, FeS2n+1, CuFe2), töø chaát thaûi cuûa saûn xuaát coâng nghieäp, noâng nghieäp, giao thoâng vaän taûi... phaùt taùn vaøo khoâng khí sau ñoù theo möa thaám vaøo ñaát.

Reã thöïc vaät haáp thuï S ñeå toång hôïp caùc axit amin chöùa S nhö: xistin, methionin. Thöïc vaät tích luõy S vaøo cô theå, ñaëc bieät laø thöïc vaät röøng ngaäp maën. Thöïc vaät röøng chòu maën tích luõy raát cao S. Ñoäng vaät aên thöïc vaät tích luõy S coøn ngöôøi aên thöïc vaät, ñoäng vaät. Sau khi cheát ñi thöïc vaät, ñoäng vaät, con ngöôøi traû laïi S cho ñaát... moät phaàn S bieán thaønh SO2 bay ra khoûi maët ñaát vaøo khoâng khí theo daïng H2S hay SO2.

429

Ngaøy nay, hoaït ñoäng coâng nghieäp phaùt trieån, nöôùc thaûi coâng nghieäp ñaõ cung caáp cho ñaát töø 100–250 kg SO2/ha naêm. Trong moâi tröôøng ñaát, caùc chu trình phuï thuoäc theå hieän thoâng qua caùc quaù trình sulfat hoùa vaø phaûn öùng sulfat hoùa nhaát thieát phaûi coù söï tham gia cuûa vi sinh vaät:

H2S + O2 2H2O + S2 + Q

S2 + 3O2 2H2SO4 + Q

FeS2 + 7O2 2FeSO4 + 2H2SO4 + Q

Hình 9.1: Chu trình sinh ñòa hoùa S vaø hôïp chaát cuûa noù trong moâi tröôøng

Chuù daãn hình:

Waste Organic Matter Organic S: vaät lieäu thaûi löu huyønh höõu cô Anaerobic bacteria: vi khuaån kî khí; Aerobic bacteria: vi khuaån hieáu khí Plant food: thöùc aên thöïc vaät; Animal food: thöùc aên ñoäng vaät Decomposition: quaù trình phaân huûy; Death fecal matter: xaùc cheát sinh vaät, phaân Animal protein organic S: S–höõu cô trong protein cuûa ñoäng vaät Plant protein organic S: S–höõu cô trong protein cuûa thöïc vaät S coù theå troâi ra bieån, ôû ñaây chuùng ñöôïc caùc sinh vaät haáp thuï hoaêïc chuyeån

thaønh daïng traàm tích ñeå roài thoâng qua haûi saûn vaø thöïc vaät ven bieån maø chu trình S laïi tieáp tuïc...

430

9.1.2. Caùc chaát khí goác löu huyønh

Caùc chaát khí goác löu huyønh ñöôïc chuyeån thaønh axit sunfuric baèng söï oxi hoùa, ñeå roài sau ñoù taïo thaønh caùc haït buïi sunfat. Chuùng laøm thay ñoåi tuùi böùc xaï cuûa traùi ñaát baèng nhieàu caùch khaùc nhau:

• Tröïc tieáp, baèng caùch taùc ñoäng vaøo luoàng aùnh saùng maët trôøi, thoâng qua khaû naêng phaân taùn cuûa chuùng.

• Giaùn tieáp, baèng caùch taùc ñoäng vaøo caùc quaù trình ngöng tuï taïo maây, do ñoù aûnh höôûng ñeán ñoä phaân taùn cuûa ñaùm maây.

• Tröïc tieáp, baèng caùch taùc ñoäng ñeán caùc quaù trình hoùa hoïc phöùc taïp, nhaát laø trong taàng bình löu, taïo neân söï phöùc taïp cuûa taàng ozone.

Caùc hôïp chaát quan troïng trong taàng bình löu vaø ñoái löu laø: sulfur dioxide (SO2), dimethyl sulfide (DME), hydrogen sulfide (H2S) vaø cacbon sulfide (COS). Nhöõng chaát naøy ñöôïc taïo ra treân beà maët traùi ñaát baèng nhöõng caùch thöùc khaùc nhau, roài ñöôïc thaûi vaøo khí quyeån. Caùc nguoàn nhaân taïo chuû yeáu taïo ra caùc chaát naøy laø caùc hoaït ñoäng coâng nghieäp. Ngoaøi ra, chuùng coøn ñöôïc sinh ra töø caùc hoaït ñoäng vi sinh vaät trong töï nhieân hoaëc ñöôïc thaûi töø caùc hoaït ñoäng phun traøo nuùi löûa. Ngoaïi tröø COS, söï phaân boá theo chieàu ngang vaø chieàu thaúng ñöùng cuûa hôïp chaát sulfur raát khaùc nhau.

Tuoåi thoï cuûa DMS vaø H2S trong taàng ñoái löu raát ngaén (do söï phaân huûy quaù nhanh) neân caùc hôïp chaát naøy khoâng theå ñi ñeán taàng bình löu ñöôïc. Khí thaûi SO2 cuõng ñöôïc bieán thaønh caùc haït buïi sulfat trong taàng ñoái löu vaø bò möa cuoán ñi. Tuy nhieân, nhöõng traän phun nuùi löûa lôùn laïi coù theå ñöa löôïng lôùn SO2 vaø H2S vaøo taàng bình löu, laøm taêng haøm löôïng buïi trong taàng naøy.

9.1.3. Söï chuyeån hoùa vi sinh hoïc cuûa löu huyønh Caùc hôïp chaát cuûa löu huyønh luoân hieän dieän trong nöôùc. SO4

2– hieän dieän vôùi caùc noàng ñoä khaùc nhau trong moïi loaïi nöôùc töï nhieân. Caùc hôïp chaát höõu cô chöùa löu huyønh coù nguoàn goác töï nhieân hoaëc laø do nhaân taïo–caû hai ñeàu luoân hieän dieän vaø söï phaân huûy cuûa chuùng laø moät quaù trình vi sinh quan troïng. Ñoâi khi saûn phaåm phaân huûy nhö H2S gaây oâ

431

nhieãm nghieâm troïng. Caùc nhaø khoa hoïc cho raèng, coù söï töông töï ñaùng keå giöõa löu huyønh vaø nitô trong moâi tröôøng: chuùng laø nhöõng taùc nhaân höõu cô khi ôû daïng –HS vaø –NH2; caùc chaát höõu cô chöùa löu huyønh vaø nitô khi bò vi sinh phaân huûy, taïo thaønh töông öùng H2S vaø NH3 hoaëc NH4

+. Hoaøn toaøn nhö moät soá vi sinh coù theå chuyeån hoùa hôïp chaát chöùa nitô thaønh nitô nguyeân toá, moät soá vi sinh cuõng coù theå saûn xuaát vaø löu tröõ löu huyønh nguyeân toá töø caùc hôïp chaát höõu cô coù chöùa löu huyønh.

Vi khuaån “Desulfovibrio” laøm nhieäm vuï chuyeån hoùa SO42– thaønh

H2S nhôø phaûn öùng:

SO42– + 2{CH2O} + 2H+ = H2S + 2CO2 + 2H2O

Thöïc ra ngoaøi vi khuaån “Desulfovibrio”, coøn coù loaøi vi khuaån khaùc phuø trôï ñeå oxi hoùa vaät theå höõu cô cuoái cuøng thaønh CO2. Rieâng vi khuaån Desulfovibrio chæ oxi hoùa ñeán giai ñoaïn taïo ra axit acetic CH3COOH, chuùng tích tuï ôû ñaùy hoà. Söï taïo thaønh H2S taïi moät soá nôi gaây oâ nhieãm naëng neà vaø cuõng laø nguoàn löu huyønh trong thaønh phaàn khí quyeån. Taïi nôi sinh ra H2S trong nöôùc coù theå taïo thaønh caùc lôùp traàm tích maøu ñen, chính laø FeS. Ngoaøi ra, toàn taïi moät soá vi khuaån khaùc laøm nhieäm vuï trung gian chuyeån hoùa CaSO4 thaønh löu huyønh nguyeân toá vaø oxy hoùa S vaø H2S thaønh SO4

2– theo phöông trình (9.1), (9.2) vaø (9.3)

2CaSO4 + 3 {CH2O} = 2CaCO3 + 2S + CO2 + 2H2O (9.1)

2H2S + O2 = 2S + 2H2O (9.2)

(Döôùi taùc duïng cuûa vi khuaån löu huyønh khoâng maøu)

2S + 2H2O + 3O2 = 4H+ + 2SO42– (9.3)

(Döôùi taùc duïng cuûa vi khuaån Thiobacillus thiooxydams)

9.2. MOÄT SOÁ NGAØNH SAÛN XUAÁT GAÂY ÑOÄC ÑOÁI VÔÙI MOÂI TRÖÔØNG VAØ CON NGÖÔØI LIEÂN QUAN ÑEÁN LÖU HUYØNH

9.2.1. Ngaønh hoùa chaát vaø saûn phaåm hoùa chaát

Ngaønh coâng nghieäp hoùa chaát raát ña daïng, bao goàm nhieàu loaïi hình coâng nghieäp saûn xuaát ra caùc saûn phaåm lieân quan ñeán caùc loaïi hoùa chaát khaùc nhau. Caùc loaïi hình coâng nghieäp hoùa chaát phoå bieán nhaát ôû Vieät Nam goàm:

432

- Hoùa chaát voâ cô cô baûn.

- Phaân boùn hoùa hoïc.

- Ngaønh sôn, vecni.

- Cao su, nhöïa vaø saûn phaåm treân cô sôû cao su vaø nhöïa.

- Chaát taåy röûa vaø ñoà myõ phaåm.

- AÉc quy vaø pin.

- Thuoác tröø saâu.

- Khí coâng nghieäp.

Ngaønh coâng nghieäp hoùa chaát laø moät trong caùc ngaønh söû duïng nhieàu hoùa chaát nhaát, ña daïng nhaát. Veà phöông dieän thaûi ñoäc chaát vaøo moâi tröôøng thì ngaønh hoùa chaát laø ngaønh ñoùng goùp nhieàu nhaát ôû Vieät Nam, nhaát laø ngaønh saûn xuaát hoùa chaát voâ cô cô baûn vaø phaân boùn. Hai ngaønh naøy ñaõ hình thaønh töø raát sôùm cuûa thôøi kyø coâng nghieäp hoùa vaø söû duïng coâng ngheä vaø thieát bò cuûa Lieân Xoâ (cuõ) vaø Trung Quoác töø nhöõng naêm 1960, Haàu heát caùc thieát bò cuûa ngaønh hoùa chaát Vieät Nam ñaõ quaù cuõ hoaëc neáu môùi cuõng khoâng ñoàng boä (do thieáu kinh phí ñaàu tö) neân hieäu quaû söû duïng nguyeân lieäu vaø naêng löôïng thaáp, daãn ñeán vieäc thaát thoaùt vaøo moâi tröôøng lao ñoäng vaø moâi tröôøng chung, gaây aûnh höôûng tröïc tieáp ñeán söùc khoûe vaø moâi tröôøng.

* Saûn xuaát axit sunphuric

Cho ñeán nay axit sunphuric laø moät trong nhöõng saûn phaåm quan troïng nhaát cuûa coâng nghieäp hoùa chaát cuûa Vieät Nam vì noù gaén lieàn vôùi vieäc saûn xuaát phaân laân, nguoàn phaân boùn hoùa hoïc quan troïng cuûa saûn xuaát noâng nghieäp ôû Vieät Nam. Saûn xuaát phaân laân hieän ñang ñöôïc phaùt trieån raát maïnh. Cheá phaåm ñaàu tieân ñeå saûn xuaát axit sunfuric laø SO2. Töø SO2 qua giai ñoaïn oxy hoùa ñeå chuyeån thaønh SO3 vaø sau ñoù SO3 ñöôïc haáp thuï vaøo nöôùc chuyeån thaønh H2SO4. Nhö vaäy, phöông trình toång quaùt cuûa caùc phöông trình hoùa hoïc seõ nhö sau:

SO2 + 12

O2 → SO3

SO3 + H2O → H2SO4

433

Ñeå coù ñöôïc SO2, hoaëc phaûi söû duïng löu huyønh nguyeân toá, hoaëc phaûi ñoát quaëng pyrit. Quaëng pyrit laø quaëng coù chöùa sulfua saét. Quaù trình ñoát chaùy löu huyønh hay sulphua saét (pyrit) ñöôïc tieán haønh trong loø vôùi nhieät ñoä cao. Löu huyønh trong quaù trình chaùy chuyeån hoùa thaønh SO2, ñoàng thôøi moät löôïng nhoû H2S seõ hình thaønh trong moâi tröôøng khöû cuûa quaù trình tinh cheá SO2. Do vieäc ñoát löu huyønh hay pyrit baèng nguoàn oxy trong khoâng khí neân luoân luoân coù maët caùc loaïi oxit nitô.

Caùc chaát SO2, SO3, caùc oxit nitô vaø H2S trong daây chuyeàn laø nhöõng chaát ñoäc coù khaû naêng kích thích toái ña nieâm maïc vaø heä thoáng hoâ haáp cuõng nhö heä thoáng tieâu hoùa. Ñaùng chuù yù laø caùc chaát naøy luoân luoân coù nguy cô ñoái vôùi coâng nhaân laøm vieäc trong xöôûng saûn xuaát axit sunphuric vì chuùng luoân toàn taïi ôû haøm löôïng cöïc cao. Noàng ñoä SO2 khoaûng 0,06mg/l ñaõ coù theå daãn ñeán ngoä ñoäc naëng. Hieän taïi ngöôøi ta quy ñònh noàng ñoä SO2 toái ña cho pheùp taïi xöôûng saûn xuaát SO2 laø 20mg/m3, vôùi SO3 noàng ñoä toái ña cho pheùp laø 2mg/m3. Noàng ñoä toái ña cho pheùp cuûa H2S taïi phaân xöôûng laøm vieäc laø 10mg/m3. Caùc chaát khí naøy, veà nguyeân taéc chæ ñöôïc tuaàn hoaøn trong daây chuyeån saûn xuaát, hoaëc thaûi ra moâi tröôøng qua oáng khoùi cuûa caùc thaùp SO2 hay thaùp chuyeån hoùa vaø haáp thuï. Tuy nhieân, treân thöïc teá, nhaø maùy saûn xuaát axit sunphuric taïi Vieät Nam (Laâm Thao) coù heä thoáng thieát bò töø thôøi Lieân Xoâ (cuõ) vaø ít ñöôïc baûo döôõng ñaày ñuû neân caùc chaát khí naøy coù theå bò roø ræ vaøo moâi tröôøng lao ñoäng, laøm taêng nguy cô bò tieáp xuùc ñoái vôùi coâng nhaân thao taùc trong phaân xöôûng, ñaëc bieät ñoái vôùi soá coâng nhaân phaûi thöôøng xuyeân laøm coâng vieäc vaän haønh caùc van, ñöôøng oáng, thaùp phaûn öùng vaø thay naïp xuùc taùc trong caùc thaùp phaûn öùng.

Khi saûn xuaát axit sunphuric töø quaëng pyrit, trong xæ thaûi töø loø ñoát pyrit luoân coù chöùa asen vì asen luoân luoân toàn taïi song haønh vôùi quaëng saét. Khi bò oxy hoùa ôû nhieät ñoä cao, asen cuõng chuyeån hoùa thaønh oxit vaø sau ñoù thaønh muoái. Haøm löôïng asen trong xæ thaûi töø loø ñoát pyrit vaøo khoaûng 0,15%. Ñeå saûn xuaát 1 taán axit sunphuric ñaëc, löôïng xæ thaûi töø vieäc ñoát pyrit seõ vaøo khoaûng 1,3 ñeán 1,4 taán. Ñieàu ñoù coù nghóa laø löôïng asen thaûi theo xæ vaø khoaûng 2kg asen (nguyeân toá). Löôïng asen naøy seõ bay hôi vaøo khí quyeån quanh khu vöïc döôùi daïng

434

buïi xæ pyrit. Ngöôøi ta öôùc tính khoaûng treân 70% löôïng asen naøy ñaõ phaân taùn vaøo moâi tröôøng khu vöïc döôùi daïng asen bay hôi, buïi xæ hay tan vaøo nöôùc vaø ñaát do bò röûa troâi.

Baûng 9.1: SO2 vaø H2S sinh ra trong caùc ngaønh saûn xuaát coâng nghieäp

Ngaønh saûn xuaát CN Nguoàn sinh ra chaát oâ nhieãm

Loaïi vaø chaát oâ nhieãm

Quaù trình coác hoùa Buoàng loø ñoát Buïi, CO, NH3, H2S, CmHn Saûn xuaát ximaêng Loø quay Buïi, NO vaø moät ít khí SO2 Saûn xuaát thuûy tinh Loø naáu thuûy tinh Buïi, NOx, SO2 Luyeän gang

• Loø naáu • Loø luyeän

Buïi chöùa kim loaïi naëng, SO2, NOx, CO . HCl, HF, buïi, (Pb, Zn, Cd, H2S ...)

Saûn xuaát daàu moû Thieát bò ñoát, bieán ñoåi vaø taùch kho cung caáp phaân phoái

SO4, NOx, buïi höõu cô, H2S

Saûn xuaát giaáy Thieát bò dung dòch sunfit

SO2, SO3, RSH

Saûn xuaát H2SO4 Thaùp tieáp xuùc SO2, SO3 CN ñöôøng Loø naáu SO2, NOx, buïi

9.3. ÑOÄC TÍNH CUÛA H2S

9.3.1 Giôùi thieäu

H2S laø moät khí ñoäc raát nguy hieåm vì ôû noàng ñoä thaáp noù coù muøi cuûa tröùng thoái, nhöng ôû noàng ñoä cao khoâng coøn phaùt hieän ñöôïc muøi cuûa noù. Sôû dó coù ñieàu naøy laø vì khöùu giaùc ñaõ bò teâ lieät. Vì vaäy, H2S laø moät trong nhöõng khí ñoäc ñaõ töøng gaây ra nhieàu thaûm hoïa nhieãm ñoäc cheát ngöôøi haøng loaït. H2S laø moät chaát gaây oâ nhieãm moâi tröôøng. H2S thuoäc loaïi chaát ñoäc theo baûn chaát, laø chaát ñoäc coù khaû naêng gaây ñoäc ôû moïi noàng ñoä duø thaáp hay cao.

9.3.2. Nguoàn goác H2S

Trong moâi tröôøng thieân nhieân: Coù nhieàu ñieàu kieän ñeå taïo ra H2S nhö: trong khí ôû caùc veát nöùt nuùi löûa hoaëc laø trong khí nuùi löûa phun ra.

435

H2S coøn ñöôïc hình thaønh ôû caùc vuøng aåm thaáp do vi khuaån phaân huûy caùc chaát höõu cô chöùa löu huyønh, ñaëc bieät laø ôû caùc nôi nöôùc caïn, bôø bieån vaø soâng hoà caïn (coáng raõnh, keânh raïch coù ngöôøi ôû vaø nuoâi suùc vaät...), trong caùc quaù trình saûn xuaát coù lieân quan ñeán moâi tröôøng..., trong ñaát. Ngoaøi ra H2S coøn coù trong khí than coác, khí thieân nhieân...

Hình 9.1. Moät trong nhöõng nguyeân nhaân sinh ra khí H2S trong töï nhieân: nuùi löûa phun

Nhö vaäy, H2S coù theå thoaùt ra töø nguoàn ñòa nhieät vaø khoan thaêm doø daàu khí. Trong quaù trình coâng nghieäp: H2S ñöôïc saûn sinh ra do quaù trình söû duïng nguyeân toá S vaø caùc hôïp chaát chöùa S (tieáp xuùc vôùi vaät lieäu höõu cô ôû nhieät ñoä cao). H2S laø thöù phaåm cuûa nhieàu quaù trình khaùc nhau nhö trong coâng nghieäp loïc daàu coù laãn taïp chaát löu huyønh trong daàu thoâ nguyeân lieäu; trong caùc silo; trong caùc loø coác, khí ñoát; trong coâng nghieäp cheá taïo tô nhaân taïo viscoâ (viscose); cheá taïo muoái bari, thuoác nhuoäm vaø saéc toá, trong kyõ ngheä cao su, thuoäc da, saûn xuaát ñöôøng, xöû lyù nöôùc thaûi; trong caùc haàm moû, nhaát laø moû than; trong saûn xuaát hoùa chaát vaø döôïc phaåm, trong thöïc nghieäm hoùa hoïc vaø trong saûn xuaát hydrosunfua...

436

Thaønh phaàn H2S trong moät soá theå khí thöôøng gaëp: trong khí loø coác: 0,1%, khí than öôùt: 0,3–1.5%, trong khí loø than aåm: 0,7–1%, trong khí nhieân lieäu: 0,5%...

9.3.3. Tính chaát H2S

a. Lyù tính

H2S laø khí khoâng maøu, muøi tröùng thoái, tyû troïng vôùi khoâng khí laø 1:19. Khöùu giaùc coù theå nhaän bieát ñöôïc muøi H2S ôû noàng ñoä 0,025 ppm. H2S chaùy vôùi ngoïn löûa maøu xanh nhaït, H2S coù theå bò oxi hoùa taïo ra SO2, töï boác chaùy ôû 2600C, giôùi haïn gaây noå töø 4,3–46% (hoãn hôïp vôùi khoâng khí). H2S tan trong nöôùc ôû 100C, 1g H2S tan trong 187 ml H2O; ôû 200C, 1g H2S tan trong 242ml; ôû 300C: 394ml,...H2S tan trong coàn, ete, glyxeton, caùc dung dòch amin, cacbonat kieàm vaø axit.

b. Hoùa tính

H2S tham gia nhieàu phaûn öùng oxi hoùa khaùc nhau vaø tuøy theo ñieàu kieän seõ taïo ra caùc saûn phaåm chính nhö SO2, H2SO4. H2S deã hoøa tan trong nöôùc taïo thaønh axit yeáu: axit sulfur hydric. H2S tan trong nöôùc vaø phaân li theo phöông trình döôùi ñaây:

H2S HS– + H+

HS– S2– + H+

Caùc dung dòch cuûa Cl2, Br2, I2 taùc duïng vôùi H2S cho S nguyeân toá. H2S bò phaân huûy nhieät thaønh H2 vaø S, khi cho H2S taùc duïng vôùi chaát moài löûa nhö axit nitric thì seõ taïo ra phaûn öùng maïnh vaø boác chaùy töùc thì. H2S khi gaëp caùc oxit nitô taïo ra SO2 hoaëc H2SO4. Trong khi ñoù vôùi H2S ôû daïng dung dòch (pH = 5–6) saûn phaåm chính thu ñöôïc laïi laø S nguyeân toá. Söï phaân ly H2S trong dung dòch nöôùc cho ra hai loaïi ion HS– vaø S2–.

c. Ñoäc tính H2S

c.1. Taùc ñoäng leân ngöôøi

Haáp thuï vaø chuyeån hoùa

437

• Xaâm nhaäp, haáp thuï: Trong tieáp xuùc ngheà nghieäp, H2S chæ xaâm nhaäp vaø haáp thuï qua ñöôøng hoâ haáp, khoâng coù hieän töôïng tích luõy H2S trong cô theå.

• Cô cheá: H2S öùc cheá hoâ haáp teá baøo, ngaên chaën söû duïng O2.

Naõo laø cô quan nhaïy caûm nhaát bò toån thöông, vôùi bieåu hieän hoân meâ, töû vong

• Chuyeån hoùa sinh hoïc: H2S vaøo cô theå nhanh choùng bò oxi hoùa thaønh caùc sulfat laø caùc hôïp chaát coù ñoäc tính thaáp. Maët khaùc, H2S coù taùc duïng öùc cheá men xytochromoxidaza (men hoâ haáp) gaây ngaït.

• Thaûi loaïi: Chæ coù moät phaàn nhoû, döôùi 10%, löôïng H2S ñaõ haáp thuï ñöôïc thaûi loaïi nguyeân veïn döôùi daïng H2S trong khoâng khí thôû ra, coøn caùc chaát chuyeån hoùa cuûa H2S nhö sulfat, thiosulfat ñuôïc thaûi loaïi qua nöôùc tieåu.

Gaây ñoäc:

• Taùc ñoäng cuïc boä: khi tieáp xuùc vôùi cô theå, H2S coù theå gaây kích öùng caùc nieâm maïc, keát maïc vaø ñöôøng hoâ haáp.

• Taùc ñoäng toaøn thaân: coù ba taùc ñoäng toaøn thaân laø:

+ Gaây kích öùng roài laøm suy suïp heä thaàn kinh trung öông, ñaëc bieät laø ñoái vôùi trung taâm hoâ haáp;

+ ÖÙc cheá men hoâ haáp xytochromoxidaza daãn ñeán ngaït thôû vaø töû vong; vaø

+ Chuyeån hoùa hemoglobin cuûa maùu thaønh simflemoglobin, chaát naøy coù ñoäc tính khoâng ñaùng keå.

c.2. Trieäu chöùng nhieãm ñoäc H2S

H2S ôû noàng ñoä thaáp coù muøi tröùng thoái, noàng ñoä taêng cao thì khoâng coøn nhaän thaáy muøi vaø ñoù chính laø nguy cô gaây nhieãm ñoäc baát ngôø. H2S coù theå gaây ra nhöõng loaïi nhieãm ñoäc nhö sau:

Nhieãm ñoäc sieâu caáp tính (noàng ñoä 700–900 ppm): Loaïi nhieãm ñoäc naøy gaây ra raát nhanh, tính theo giaây vaø phuùt, chæ moät laàn tieáp xuùc duy nhaát vôùi noàng ñoä cao nhö theá cuûa H2S thì H2S seõ nhanh

438

choùng xuyeân qua maøng phoåi vaø thaâm nhaäp vaøo maïch maùu gaây thieáu oxi, daãn ñeán töû vong do ngaït. Ngöôøi bò nhieãm ñoäc trong tröôøng hôïp naøy coù theå coù moät soá bieåu hieän nhieãm ñoäc nhö sau:

– Maát tri giaùc baát ngôø, co giaät vaø giaõn ñoàng töû.

– Coù theå gaëp tröôøng hôïp co giaät, naïn nhaân ñoå guïc, maát tri giaùc vaø cheát ngay

– Loaïi nhieãm ñoäc naøy thöôøng gaëp ôû coâng nhaân naïo veùt coáng, ñaëc bieät coáng ngaàm, ñoå thuøng...

Nhieãm ñoäc caáp tính: Thöôøng xaûy ra khi H2S ôû noàng ñoä 400–700 ppm. Ngöôøi bò nhieãm ñoäc bò maát khöùu giaùc hoaøn toaøn vaø coù bieåu hieän veà caùc trieäu chöùng hoâ haáp, thaàn kinh nhö sau:

– Ho thöôøng khaïc ra maùu

– Thôû nhanh

– ÖÙ tieát pheá quaûn

– Ñoâi khi coù trieäu chöùng phuø phoåi caáp tính

– Caûm giaùc yeáu meät, nhöùc ñaàu, buoàn noân, noân

– Taêng tính höng phaán, co giaät, coù theå daãn ñeán töû vong

Baûng 9.2. Haäu quaû ñoäc haïi do tieáp xuùc vôùi H2S

Noàng ñoä H2S Haäu quaû mg/m3 ppm

Thôøi gian tieáp xuùc

Ngöôõng khöùu giaùc 0,0007–0,2 0,0005–0,13 Töø vaøi giaây ñeán 1 phuùt Ngöôõng kích öùng maét 16–32 10,5–21 Töø 6–7h Vieâm keát giaùc maïc 75–150 50–100 Treân 1h Maát khöùu giaùc 225–300 150–200 2–15 phuùt Caùc trieäu chöùng toaøn thaân vaø cheát trong voøng 1h

1,350 900 Döôùi 30 phuùt

Cheát 2,250 1,500 15–30 phuùt

Nguoàn: WHO (1992), trích töø Hoaøng Vaên Bính, 1998

Nhieãm ñoäc baùn caáp tính: Thöôøng xaûy ra vôùi H2S ôû noàng ñoä 10–330 ppm.

439

– Toån thöông maét: vieâm giaùc – keát maïc vôùi loeùt beà maët giaùc maïc keøm theo caûm giaùc nhö caùt bay vaøo maét, caùc vaàng saùng thò giaùc, chöùng sôï aùnh saùng. Loaïi vieâm naøy coù theå khoûi trong vaøi ngaøy nhöng phaûi nghæ laøm vieäc. Ñaây laø tröôøng hôïp ñaõ gaëp ôû coâng nhaân keùo sôïi visco.

– Kích thích caùc ñöôøng hoâ haáp: vieâm pheá quaûn keøm theo khaïc ra ñaøm laãn maùu.

– Roái loaïn tieâu hoùa: buoàn noân, noân, ñi tieâu chaûy.

– Roái loaïn thaàn kinh–taâm lyù: cô cöùng, nhöùc ñaàu, choùng maët, nguû gaø, li bì, maát trí nhôù, hoang töôûng, meâ saûng.

Nhieãm ñoäc maõn tính: chöa coù nhaän ñònh thoáng nhaát veà noàng ñoä gaây ngoä ñoäc maõn tính. Tuy nhieân, moät ñieàu chaéc chaén laø H2S gaây vieâm pheá quaûn maõn tính vaø coù theå aûnh höôûng ñeán thaàn kinh, taâm thaàn, gaây roái loaïn tieâu hoùa.

9.3.4. Caáp cöùu, ñieàu trò nhieãm ñoäc H2S

Ñoái vôùi loaïi nhieãm ñoäc caáp tính thì tröôùc tieân neân nhanh choùng ñöa naïn nhaân ra khoûi nôi oâ nhieãm, roài laøm hoâ haáp nhaân taïo vaø cho thôû O2. Kích thích trung taâm hoâ haáp baèng caùch tieâm cobelin 1 ml hoaëc niketamit 5ml. Coù theå tieâm vitamin C vaøo tónh maïch. Neáu H2S vaøo maét, coù theå chöõa baèng dung dòch axit bonic hoaëc dung dòch muoái ñaúng tröông.

9.3.5. Phoøng traùnh nhieãm ñoäc H2S

Noàng ñoä cho pheùp:

Noàng ñoä toái ña cho pheùp cuûa Vieät Nam laø 0,01 mg/l

Noàng ñoä cho pheùp cuûa Myõ laø 10 ppm.

Bieän phaùp kyõ thuaät: theo nguyeân taéc thì nhöõng bieän phaùp kyõ thuaät phaûi tuaân thuû caùc noäi dung nhö sau:

– Baûo ñaûm quy trình khoâng toûa ra H2S ôû nôi laøm vieäc.

– Thöôøng xuyeân giaùm saùt moâi tröôøng lao ñoäng. Tröôùc khi vaøo laøm vieäc taïi nôi nghi coù H2S phaûi kieåm tra tröôùc. Neáu coù H2S phaûi

440

duøng trang thieát bò ñeå baûo veä cô theå (maët naï, kính...) neáu caàn phaûi coù nhoùm cöùu naïn.

– Ñeà phoøng chaùy noå khi laøm vieäc trong moâi tröôøng coù H2S.

– Trong thaønh phaàn cuûa nöôùc röûa baûo veä khoûi ñoäc chaát H2S caàn pha theâm canxi clorua trong hoãn hôïp Fe (II) sunfat vaø voâi ñeå coù taùc duïng trung hoøa chaát ñoäc.

Bieän phaùp y hoïc: Khaùm tuyeån (tieàn söû beänh taät, khaùm theå löïc, ñaëc bieät chuù yù ñeán maét, thaàn kinh, tim – maïch vaø hoâ haáp). Coù theå ño chöùc naêng hoâ haáp (dieän tích soáng, theå tích thôû toái ña/giaây). Khaùm ñònh kì vôùi noäi dung nhö khaùm tuyeån, toå chöùc moãi naêm moät laàn.

9.3.6. Taùc ñoäng ñoäc cuûa H2S leân thöïc vaät, ñoäng vaät vaø moâi tröôøng

Taùc ñoäng leân ñoäng vaø thöïc vaät

H2S gaây haïi ñoái vôùi söï phaùt trieån cuûa maàm, choài caây; noù laøm chaùy seùm choài non vaø laù caây. Thöôøng ñoái vôùi loaïi caây troàng choáng chòu toát, noàng ñoä H2S leân ñeán 400 ppm taùc duïng lieân tuïc trong 5 giôø môùi gaây haïi roõ reät. Khí H2S gaây taùc haïi maïnh hôn ñoái vôùi ngöôøi do muøi hoâi thoái cuûa noù so vôùi taùc haïi ñoái vôùi thöïc vaät. H2S coù taùc duïng laøm thöông toån laù caây, laøm ruïng laù vaø laøm thöïc vaät sinh tröôûng chaäm. Noàng ñoä H2S trong ñaát cao seõ laøm laù luùa vaø moät soá nhoùm thöïc vaät bò ngoä ñoäc, caây phaùt trieån keùm vaø cheát. H2S ñöôïc taïo ra trong moâi tröôøng ñaát pheøn, moâi tröôøng yeám khí coù söï taùc ñoäng cuûa vi sinh vaät. H2S coù theå chuyeån thaønh FeS baùm vaøo reã caây laøm veït choùp reã vaø laøm ñen reã caây trong nöôùc. Maët khaùc, H2S coù theå bieán thaønh axit sunfuric laøm cho moâi tröôøng trôû neân chua, gaây aên moøn ñieän hoùa hoïc maïnh.

Quaù trình gley hoùa ñaõ laøm cho moâi tröôøng ñaát bò chua hoùa do quaù trình khöû sinh ra moät soá axit höõu cô. H2S laøm ngoä ñoäc reã thöïc vaät, gaây cheát cho ñoäng vaät vaø moät soá vi sinh vaät hieáu khí trong moâi tröôøng ñaát. Muøi hoâi thoái cuûa H2S cuõng laø moät trong nhöõng nguyeân nhaân gaây soác, ñoâi khi daãn ñeán cheát cho ñoäng vaät. Moät soá taùc haïi cuûa H2S trong caùc moâi tröôøng leân thöïc vaät, ñoäng vaät seõ ñöôïc trình baøy roõ hôn ôû phaàn taùc ñoäng leân moâi tröôøng.

441

Noàng ñoä H2S trong ao nuoâi cho pheùp laø 0,02 mg/l. Ñaõ coù moät tröôøng hôïp ngoä ñoäc H2S xaûy ra ôû nöôùc ta laø: naêm 1990–1994, khu vöïc nuoâi caù traém coû loàng treân soâng Nhueä ôû Haø Noäi vaø Haø Taây coù haøm löôïng H2S trong nöôùc raát cao (1–3 mg/l), coù muøi thoái cuûa H2S. Ñaây laø moät trong nhöõng nguyeân nhaân gaây cho caù traém coû bò soác vaø daãn ñeán yeáu vaø cheát. H2S keát hôïp vôùi ion saét trong maùu, laøm saéc toá maùu giaûm, caù hoâ haáp khoù khaên, thieáu O2, neáu vöôït quaù giôùi haïn cho pheùp seõ daãn ñeán laøm cho caù cheát; ôû nhieät ñoä 300C haøm löôïng H2S trong nöôùc laø 1,93 mg/l seõ laøm cho caù traém coû, caù höông cheát, thöôøng trong nöôùc haøm löôïng H2S töø 3 mg/l trôû leân laøm cho nhieàu loaïi toâm, caù bò cheát.

Hình 9.2. Ñaøn caù bò cheát do aûnh höôûng cuûa H2S

Ñeå phoøng ngöøa caù bò ngoä ñoäc do H2S quaù nhieàu trong thuûy vöïc nuoâi caù, nöôùc thaûi duøng ñeå nuoâi thuûy saûn caàn xöû lyù tröôùc luùc cho vaøo hoà. Nhöõng thuûy vöïc nuoâi caù coù nhieàu muøn baõ höõu cô caàn naïo veùt bôùt, neáu naïo veùt thì vaøo muøa heø nhieät ñoä cao, luùc möa gioâng caàn theo doõi thay nöôùc kòp thôøi.

Taùc ñoäng leân moâi tröôøng

• Moâi tröôøng ñaát: Quaù trình gley hoùa ñaõ laøm cho moâi tröôøng ñaát bò chua do quaù trình khöû sinh ra moät soá axit höõu cô; saûn phaåm cuoái cuøng cuûa quaù trình gley hoùa laø FeS vaø H2S. Chính H2S gaây huûy

442

hoaïi moâi tröôøng ñaát, laøm ngoä ñoäc reã caây, nhaát laø reã luùa, gieát cheát ñoäng vaät vaø moät soá vi sinh vaät hieáu khí trong moâi tröôøng ñaát.

Caùc phaûn öùng taïo ra khí H2S dieãn ra trong ñaát ngaäp nöôùc:

NaSO4 + CH4 2 Na+ + S2– + CO2 +H2O

S2– + H2O HS + OH– HS + OH– H2S + OH–

• Moâi tröôøng nöôùc: Moâi tröôøng nöôùc tinh khieát khoâng coù muøi nhöng khi bò oâ nhieãm thöôøng coù muøi, do caùc chaát höõu cô phaân giaûi yeám khí taïo neân muøi hoâi tanh cuûa H2S vaø moät soá chaát khí khaùc. Khi löôïng oxi hoøa tan giaûm töø 63% xuoáng coøn 10% ñoä baõo hoøa thì H2S seõ taêng ñoäc tính leân 1,4 laàn. Töông töï nhö vaäy, ñoä pH cuõng raát quan troïng ví duï nhö ôû pH 8,4 daïng H2S chæ chieám 4% toång soá nhöng khi giaûm pH xuoáng coøn 6,0 thì daïng H2S taêng leân hôn 90%, coù nghóa laø ñoä ñoäc cuõng taêng leân.

• Moâi tröôøng khoâng khí: H2S coù muøi tröùng thoái, do ñoù noù coù theå daãn ñeán oâ nhieãm muøi, aûnh höôûng ñeán söùc khoûe con ngöôøi, ñoäng vaät, thöïc vaät nhö ñaõ ñeà caäp ôû treân. Ñoàng thôøi H2S coøn gaây aûnh höôûng ñeán moâi tröôøng myõ quan ... Thöû hoûi xem laøm sao coù theå chaáp nhaän ñöôïc vieäc moät khu du lòch, moät caûnh quan tuyeät ñeïp laïi boác leân moät muøi hoâi thoái cho ñöôïc? Laøm sao maø coù theå du khaùch coù theå vui veû ngaém caûnh, daïo chôi trong baàu khoâng khí oâ nhieãm ñoù ñöôïc? Luùc ñoù coù leõ soá löôïng khaùch du lòch seõ giaûm vaø coù theå seõ aûnh höôûng ñeán tieàm naêng du lòch, roài töø ñoù coù leõ seõ aûnh höôûng ñeán neàn kinh teá...

• Taùc ñoäng ñeán caùc coâng trình, vaät lieäu: Khí H2S thoaùt ra ngoaøi khoâng khí treân beà maët nöôùc thaûi, nöôùc coáng. Moät phaàn khí naøy tích tuï laïi ôû nhöõng hoác treân beà maët nhaùm cuûa oáng daãn vaø coù theå bò oxi hoùa sinh hoïc thaønh H2SO4, axit naøy seõ aên moøn oáng daãn. Ñoái vôùi vaät lieäu sôn: Khí H2S trong khoâng khí oâ nhieãm coù phaûn öùng tröïc tieáp vôùi caùc hôïp chaát cuûa chì trong sôn ñeå taïo thaønh chì sunfua (PbS) laøm cho maøu sôn bò xæn toái vaø deã bò boùc sôn; töø ñoù coù theå aûnh höôûng ñeán caùc coâng trình xaây döïng... Ngoaøi ra, H2S coøn gaây taùc haïi ñaùng keå cho ñoà may maëc, noù laøm cho quaàn aùo choùng ñen baån, choùng bò maøi moøn.

443

Moät trong nhöõng taùc ñoäng nguy haïi ñeán moâi tröôøng vaø con ngöôøi laø H2S cuõng goùp phaàn vaøo quaù trình sa laéng axit. Sa laéng axit coù theå gaây ra nhöõng taùc haïi nghieâm troïng ñeán caùc loaïi taøi nguyeân nhö: heä sinh thaùi nöôùc vaø ñaát (theo thôøi gian, khi noàng ñoä acid vöôït quaù khaû naêng chòu taûi thì ñaát vaø nöôùc maët daàn daàn bò acid hoùa, phaù huûy quaù trình sinh hoùa cuûa caùc cô theå soáng trong ñaát vaø nöôùc. Caùc loaøi seõ coù theå bò suy giaûm nhanh khi acid phaù huûy chu trình sinh saûn cuûa chuùng...) vaø khoâng khoûi taùc ñoäng ñeán con ngöôøi (vöøa qua khoâng khí vöøa thoâng qua chuoãi thöùc aên).

9.4. KHÍ ÑOÄC SO2

9.4.1 Giôùi thieäu

SO2 coøn ñöôïc goïi laø khí sunfurô, dioxit löu huyønh, anhidrit sunfurô. SO2 khoâng phaûi thaønh phaàn töï nhieân trong khoâng khí. Loaïi khí naøy coù maët trong khí quyeån traùi ñaát laø do hoaït ñoäng cuûa con ngöôøi nhö ñoát nhieân lieäu hoùa thaïch chöùa löu huyønh, naïn ñoát röøng vaø cuõng laø do hoaït ñoäng trong thieân nhieân nhö nuùi löûa phun (nhöng chæ chieám phaàn nhoû). SO2 ñöôïc xem laø chaát ñoäc haøng ñaàu trong hoï SOx, tuy raèng anhydric (SO3) ñöôïc saûn sinh ra cuõng phoå bieán, nhöng soá löôïng khoâng nhieàu, thöôøng chæ chieám moät vaøi phaàn traêm cuûa löôïng SO2 ñöôïc thaûi ra.

9.4.2. Nguoàn goác SO2

a. Trong coâng nghieäp

+ Cheá taïo H2SO4 (ôû Vieät Nam) ñi töø quaëng pyrit giaøu S ñeå thaønh SO2 baèng nung ñoát trong loø; SO2 ñöôïc tinh cheá vaø oxi hoùa thaønh SO3 vôùi chaát xuùc taùc V2O5; SO3 ñöôïc haáp thuï vaøo dung dòch H2SO4 loaõng ñeå SO3 keát hôïp vôùi H2O thaønh H2SO4:

4FeS3 + 11O2 2Fe2O3 + 8SO2

2 SO2 + O2 SO3

SO3 + H2O H2SO4

+ Cheá taïo vaø söû duïng caùc hoùa chaát coù chöùa S nhö Na2SO3, bisunfit (Na2S2O3), hidrosunfit .. .Trong caùc ñieàu kieän nhaát ñònh, coù theå phaùt sinh SO2 trong khoâng khí. Caùc ngaønh coâng nghieäp söû duïng

444

caùc nhieân lieäu chöùa S nhö nhieät ñieän, caùc loø hôi ñoát than hoaëc daàu ... Trong than, tyû leä S coù theå töø 1–5% tuyø loaïi than. Daàu ñoát F.O. coù tôùi 3% S.

+ Trong coâng nghieäp daàu moû (loïc daàu)

+ SO2 laøm chaát taåy traéng trong coâng nghieäp giaáy, ñöôøng, sôïi, da...

+ Laøm chaát baûo quaûn

+ Laøm chaát xoâng hôi trong saùt truøng, taåy ueá, dieät chuoät, dieät coân truøng...

+ Duøng trong coâng nghieäp luyeän kim, sôn, thuûy tinh...

+ SO2 ñuôïc duøng trong caùc maùy laïnh.

+ SO2 thöôøng ñöôïc thoaùt ra töø oáng khoùi hoaëc heä thoáng thoâng gioù

+ SO2 coøn ñöôïc thaûi ra thoâng qua hoaït ñoäng giao thoâng, vaän taûi.

Giao thoâng, vaän taûi baèng ñöôøng haøng khoâng coù söû duïng daàu Kerosine laøm nhieân lieäu, nhieân lieäu naøy coù chöùa S, khi chaùy noù seõ cho saûn phaåm laø SO2.

b. Trong moâi tröôøng töï nhieân

Trong töï nhieân SO2 coøn ñöôïc saûn sinh ra do hoaït ñoäng cuûa nuùi löûa. Ngoaøi ra, khí SO2 cuõng coù theå ñöôïc saûn sinh töø söï muïc naùt cuûa caùc loaøi thöïc vaät ñaõ cheát töø laâu. Khí SO2 coù nguoàn goác thieân nhieân chæ chieám moät tyû leä raát nhoû (khoaûng 1/10) so vôùi nguoàn goác nhaân taïo.

9.4.3. Thöïc traïng cuûa oâ nhieãm SO2

Nhö ñaõ trình baøy ôû treân, nguyeân nhaân phaùt sinh chaát thaûi SO2 chuû yeáu laø do con ngöôøi, thieân nhieân chæ chieám moät phaàn raát nhoû (khoaûng 1/10 so vôùi nguoàn nhaân taïo). Chuùng ta bieát raèng vaán ñeà SO2

naûy sinh laø do con ngöôøi ñoát caùc nhieân lieäu hoùa thaïch, caùc nhieân lieäu khoaùng vaø cheá bieán caùc loaïi quaëng coù chöùa S laøm noù bay vaøo khoâng khí. Theâm vaøo ñoù, caùc nhaø maùy saûn xuaát cenllulo cuõng xaû vaøo khoâng khí haøng taán SO2.

445

Ngöôøi ta tính raèng moãi naêm Myõ xaû vaøo khí quyeån 26 trieäu taán (trong ñoù trung taâm ôû Ohio cuûa Myõ haøng naêm ñaõ thaûi vaøo khí quyeån 380000 taán khí SO2 qua nhöõng oáng khoùi cao 336m), töông töï nhö vaäy chaâu AÂu xaû ra 60 trieäu taán. Do ñoù, töø naêm 1960–1965, khoái löôïng SO2 trong khí quyeån taêng leân gaáp ñoâi. Theo soá lieäu thoáng keâ cuûa lieân hôïp quoác, söï phaùt thaûi SO2 cuûa Baéc Myõ naêm 1979 laø 19,1 trieäu taán vaø hieän nay ñaõ taêng leân nhieàu.

9.4.4. Tính chaát SO2

9.4.4.1 Lyù tính

SO2 laø moät khí khoâng maøu, khoâng chaùy, coù muøi haêng cay khi ôû noàng ñoä trong khoâng khí khoâng quaù 1ppm, coù vò haêng cay maïnh vaø coù muøi gaây kích thích ôû noàng ñoä 3 ppm, khí naøy gaây phaûn xaï ngaït thôû, coù vò chua cuûa axit. Naëng hôn khoâng khí, d = 2.279. ÔÛ nhieät ñoä 200C, p = 3atm SO2 seõ ngöng tuï thaønh chaát loûng trong suoát trong khoâng khí. SO2 deã hoùa loûng döôùi aùp suaát cao hoaëc laøm laïnh ôû –150C. 1 lít SO2 loûng cho 500 lít SO2 khí. Khi SO2 loûng boác hôi thu ñöôïc nhieàu nhieät neân ñöôïc duøng trong maùy laïnh.

9.4.4.2. Hoùa tính

SO2 coù tính hoøa tan vaøo trong nöôùc cao. ÔÛ 200, 1V nöôùc coù theå hoøa tan 40V khí SO2; khi hoøa tan trong nöôùc moät phaàn khí naøy seõ keát hôïp vôùi nöôùc taïo thaønh H2SO3 (axit sunfurô), H2SO3 bò oxi hoùa töø töø thaønh H2SO4 döôùi taùc duïng cuûa O2 hoøa tan. SO2 coù tính khöû, öùng duïng trong coâng nghieäp ñeå taåy maøu vaø trong caùc phaûn öùng phaân tích hoùa hoïc. Trong nhöõng ñieàu kieän bình thöôøng, khí SO2 khoâng keát hôïp vôùi O2 neân coù khaû naêng laøm taét caùc ñaùm chaùy... Tuy nhieân, trong moät soá ñieàu kieän nhö coù chaát xuùc taùc, ñoä aåm, haït raén ... SO2 bò oxi hoùa thaønh SO3 roài thaønh H2SO4 ôû traïng thaùi khí dung trong khoâng khí.

9.4.5. Ñoäc tính SO2

9.4.5.1. Taùc ñoäng SO2 leân ngöôøi

SO2 laø loaïi khí deã hoøa tan trong nöôùc vaø ñöôïc haáp thuï hoaøn toaøn vaø raát nhanh khi hít thôû ôû ñoaïn treân cuûa ñöôøng hoâ haáp. Trong laõnh vöïc oâ nhieãm khoâng khí, SO2 laø chaát oâ nhieãm haøng ñaàu, thöôøng ñöôïc

446

quy keát laø moät trong nhöõng nguyeân nhaân quan troïng gaây taùc haïi ñeán söùc khoûe cho nhaân daân soáng ôû caùc khu vöïc ñoâ thò vaø caùc khu coâng nghieäp.

a. Haáp thuï vaø chuyeån hoùa trong cô theå ngöôøi sau khi bò nhieãm

• Xaâm nhaäp vaø bieán ñoåi: SO2 xaâm nhaäp vaøo cô theå qua ñöôøng hoâ haáp vaø qua con ñöôøng tieáp xuùc vôùi nieâm maïc aåm öôùt nhanh choùng taïo thaønh caùc axit H2SO4 vaø H2SO3.

• Tích luõy: Do tính chaát deã tan trong nöôùc neân SO2 sau khi ñöôïc hít vaøo cô theå seõ phaân taùn trong maùu tuaàn hoaøn. Trong maùu, H2SO4 chuyeån hoùa thaønh sunfat vaø thaûi ra nöôùc tieåu.

• Gaây ñoäc: Khi tieáp xuùc vôùi nhöõng nôi aåm öôùt treân cô theå ngöôøi, tröôùc heát khí SO2 chuyeån thaønh H2SO3 roài chuyeån thaønh H2SO4. Nhö ñaõ bieát SO2 raát deã hoøa tan trong nöôùc neân chuû yeáu SO2 seõ taùc duïng ñeán ñöôøng hoâ haáp treân vaø treân nieâm maïc maét.

b. Taùc haïi cuûa SO2 treân cô theå ngöôøi

SO2 aûnh höôûng ñeán con ngöôøi raát nhieàu. Khí SO2 kích öùng caùc nieâm maïc maét vaø caùc ñöôøng hoâ haáp treân; ôû noàng ñoä raát cao SO2 gaây vieâm keát maïc, boûng, ñuïc giaùc maïc.

Chuùng ta ñaõ bieát raèng SO2 laø loaïi khí deã hoøa tan trong nöôùc vaø ñöôïc haáp thuï hoaøn toaøn raát nhanh khi hít ôû ñoaïn treân cuûa ñöôøng hoâ haáp. Ngöôøi ta quan saùt thaáy: khi hít thôû khoâng khí coù chöùa SO2 vôùi noàng ñoä thaáp (1–5 ppm) xuaát hieän söï co thaét taïm thôøi cuûa khí quaûn. ÔÛ noàng ñoä cao hôn, SO2 gaây xuaát tieát nöôùc nhaày vaø vieâm taáy thaønh pheá quaûn, laøm taêng söùc caûn ñoái vôùi söï löu thoâng khoâng khí cuûa ñöôøng hoâ haáp, töùc laø gaây khoù thôû.

Khí SO2 coù muøi haêng kheùt, ngoät ngaït. Ngöôøi nhaïy caûm vôùi SO2 nhaän bieát ñöôïc ôû noàng ñoä 0,56 ppm, töông ñöông vôùi 1,6 mg/m3, coøn ngöôøi bình thöôøng ít nhaïy caûm vôùi SO2 thì nhaän bieát muøi cuûa noù ôû noàng ñoä 2–3 ppm. Toùm laïi, coù theå noùi raèng, noàng ñoä 1 ppm cuûa khí SO2 trong khoâng khí laø ngöôõng xuaát hieän caùc phaûn öùng sinh lí cuûa cô theå; ôû noàng ñoä 5 ppm ña soá naïn nhaân ñeàu nhaän bieát ñöôïc muøi vaø coù bieåu hieän beänh lí roõ raøng coøn ôû noàng ñoä 10 ppm ñeàu caûm thaáy khoù chòu do ñöôøng hoâ haáp bò co thaét nghieâm troïng. Tröôøng hôïp tieáp xuùc

447

aøo aït vôùi SO2 coù theå laøm cheát ngöôøi do ngöøng hoâ haáp. Neáu ñöôïc cöùu thoaùt cheát, naïn nhaân bò vieâm pheá quaûn, vieâm pheá quaûn–phoåi, hoaëc vieâm tieåu pheá quaûn sô traéc.

Taùc haïi cuûa SO2 ñoái vôùi chöùc naêng phoåi noùi chung raát maïnh khi coù laãn caùc haït buïi trong khoâng khí thôû. SO2 trong khoâng khí hít vaøo nhanh choùng bò haáp thuï khi tieáp xuùc vôùi beà maët aåm öôùt cuûa ñöôøng hoâ haáp, chuyeån thaønh caùc daïng hoùa chaát khaùc nhau (H2SO3, SO3

2–) roài vaøo heä tuaàn hoaøn, nhöng taùc duïng chính gaây ra laø ôû ñöôøng hoâ haáp. Ngöôøi ta cho raèng SO2 hít vaøo phaàn lôùn ñöôïc giaûi ñoäc trong caùc cô quan bôûi caùc men thaønh thisunfonat thaáy trong huyeát töông vaø sunfat thaáy trong nöôùc tieåu. Ñoäc tính cuûa khí SO2 ñöôïc trình trong baûng döôùi ñaây:

Baûng 9.3. Ñoäc tính cuûa khí SO2 ñoái vôùi con ngöôøi

Theo Henderson–Haggard Theo Lemann Trieäu chöùng

mg/m3 ppm ppm

Cheát nhanh töø 30 phuùt –1 giôø

Nguy hieåm sau khi hít thôû 30 phuùt–1 giôø

Kích öùng ñöôøng ñuôøng hoâ haáp

Giôùi haïn ñoäc tính

Giôùi haïn ngöûi thaáy muøi

1300–1000

260–130

50

30–20

13–8

500–400

100–50

20

12–8

5–3

665–565

165–130

–

10

–

[Nguoàn: WHO (1992), trích töø Hoaøng Vaên Bính. 1998]

Ñoái vôùi SO2 loûng, taùc haïi chuû yeáu do tieáp xuùc va chaïm. Ví duï, va chaïm vôùi da laøm phuø da, phoûng da, coù theå daãn tôùi hoaïi töû, va chaïm maét laøm hoûng mi maét, toån thöông giaùc maïc vaø keát maïc...SO2 loûng baén vaøo maét laøm con ngöôi bò cöùng hoùa.

c. Trieäu chöùng nhieãm ñoäc SO2

• Nhieãm ñoäc caáp tính: Ta thöôøng gaëp trieäu chöùng nhieãm ñoäc caáp tính khi ngöôøi naøo ñoù hít phaûi khí SO2 ôû noàng ñoä khaù cao. ÔÛ noàng ñoä naøy noù gaây kích öùng döõ doäi maét vaø nieâm maïc ñöôøng hoâ haáp treân, khoù thôû, tím taùi, naïn nhaân nhanh choùng bò roái loaïn tri giaùc.

448

Nhöõng trieäu chöùng naøy (kích thích nieâm maïc ñöôøng hoâ haáp...) xuaát hieän raát nhanh neân vieäc chuaån ñoaùn caáp tính khoâng khoù. Töû vong coù theå xaûy ra do soác naëng hoaëc do ngaït thôû vì phaûn xaï co thaét thanh quaûn, tuaàn hoaøn phoåi ngöøng ñoät ngoät. Coøn ñoái vôùi nhöõng haït buïi coù laãn SO2 thì ñoäc tính cuûa noù cuõng raát maïnh, chuùng coù theå laøm taêng ñoäc tính cuûa nhöõng haït buïi leân nhieàu laàn (kích thöôùc haït, noàng ñoä, baûn chaát hoùa hoïc cuûa buïi). Moät chaát khí trong ñieàu kieän thöôøng chæ kích öùng ñöôøng hoâ haáp treân, nhöng khi coù maët cuûa khí dung buïi laïi gaây vieâm caùc tieåu pheá quaûn vaø caùc pheá nang phoåi.

• Nhieãm ñoäc maõn tính: Gioáng nhö caùc chaát khí kích thích khaùc, bieåu hieän thöôøng gaëp laø roái loaïn chöùc naêng hoâ haáp. Caùc trieäu chöùng chuû quan thöôøng gaëp laø kích öùng cuïc boä nieâm maïc mieäng, caûm giaùc noùng boûng, khoâ raùt vaø ñau muõi–hoïng, taêng tieát dòch, ho, ñau ngöïc, khoù thôû, chaûy nöôùc maét, cay maét, caûm giaùc noùng thöïc quaûn vaø daï daøy, buoàn noân vaø ñoâi khi noân. Trieäu chöùng khaùch quan thöôøng gaëp laø xung huyeát, phuø neà nieâm maïc muõi, thaønh hoïng, thanh quaûn ... Nieâm maïc coù hieän töôïng teo, giaõn maïch, loeùt vaùch ngaên muõi ... Vieâm keát maïc maõn tính, toån thöông raêng vaø da. Ñaëc bieät ôû phuï nöõ, chöùc naêng tuyeán giaùp bò öùc cheá vaø coù theå bò roái loaïn kinh nguyeät. Neáu tieáp xuùc laâu daøi vôùi SO2 ôû noàng ñoä cao coù theå bò xô cöùng phoåi, khí thuõng, aûnh höôûng chöùc naêng hoâ haáp.

d. Caáp cöùu, ñieàu trò nhieãm ñoäc SO2

• Caáp cöùu nhieãm ñoäc caáp tính: Gioáng nhöõng tröôøng hôïp nhieãm ñoäc caáp tính ñoái vôùi caùc chaát gaây ngaït, caàn ñöa ngay naïn nhaân ra nôi khoâng khí trong saïch vaø cho thôû O2. Neáu maét bò toån thöông caàn röûa baèng dung dòch NaSO3 2%. Nhoû muõi baèng dung dòch epherin 2–3%. Neáu khoù thôû coù theå cho thuoác giaõn pheá quaûn. Theo doõi naïn nhaân vaø ñieàu trò trieäu chöùng.

• Ñieàu trò nhieãm ñoäc maõn tính: Cho ngöôøi bò nhieãm ñoâïc ngöøng tieáp xuùc vôùi SO2 vaø moâi tröôøng ñoäc haïi, chuyeån laøm caùc vieäc khaùc. Höôùng daãn coâng nhaân taäp thôû coù heä thoáng ñeå luyeän cô quan hoâ haáp ngoaøi thôøi gian lao ñoäng. Ñieàu trò caùc côn co thaét neáu xaûy ra ôû coâng nhaân. Nhöõng ngöôøi bò toån thöông muõi hoïng caàn haïn cheá tieáp xuùc vôùi

449

SO2 vaø ñieàu trò baèng phöông phaùp thích hôïp. Coù theå cho duøng khaùng sinh khi caàn thieát vaø taêng cöôøng vitamin C. Caùc nhaø khoa hoïc khuyeân raèng, ngöôøi thöôøng xuyeân tieáp xuùc vôùi SO2 neân aên cheá ñoä nhieàu protein hoaëc duøng söõa, ñöôøng ñeå laøm taêng khaû naêng choáng ñoäc cuûa cô theå vôùi SO2.

e. Phoøng traùnh ngoä ñoäc SO2

Noàng ñoä cho pheùp: Vieät Nam quy ñònh noàng ñoä toái ña cho pheùp cuûa SO2 laø 0,02 mg/l; Myõ (1998) noàng ñoä toái ña cho pheùp laø 2 ppm.

Bieän phaùp kyõ thuaät: Baûo ñaûm quy trình kín, SO2 khoâng thoaùt ra trong khoâng khí nôi laøm vieäc, thoâng gioù toát...Noàng ñoä SO2 khoâng ñöôïc vöôït quaù quy ñònh cho pheùp.

Bieän phaùp phoøng hoä caù nhaân: Phaûi duøng maët naï choáng SO2 khi tieáp xuùc vôùi noàng ñoä cao cuûa SO2. Baûo veä da baèng quaàn aùo khoâng haáp thuï SO2, duøng kem baûo veä nhöõng phaàn da hôû ... Baûo veä raêng mieäng, thöôøng xuyeân suùc mieäng baèng dung dòch Na2SO3 10% trong khi laøm vieäc coù tieáp xuùc vôùi SO2. Veä sinh cô theå, taém, ñaùnh raêng sau lao ñoäng. Duy trì luyeän taäp cô quan hoâ haáp.. AÊn nhieàu chaát ñaïm vaø vitamin.

Bieän phaùp y hoïc: Khoâng tuyeån duïng hoaëc boá trí coâng vieäc coù tieáp xuùc vôùi SO2 nhöõng ñoái töôïng sau: nöõ döôùi 18 tuoåi, nhöõng ngöôøi bò vieâm thanh quaûn maõn tính, khí thuõng, hen pheá quaûn, beänh tim maïch... Khaùm ñònh kì haøng naêm (1laàn/naêm), chieáu X–quang phoåi, xeùt nghieäm ñoä kieàm trong nöôùc tieåu...

9.4.5.2. Taùc ñoäng ñoäc cuûa SO2 leân thöïc vaät

Thöïc vaät coù ñoä nhaïy caûm vôùi oâ nhieãm moâi tröôøng cao hôn so vôùi con ngöôøi vaø ñoäng vaät. Söï sinh tröôûng cuûa thöïc vaät ñoøi hoûi phaûi coù ñaày ñuû caùc yeáu toá: aùnh saùng, nhieät ñoä, ñoä aåm, chaát dinh döôõng vaø traïng thaùi thích hôïp cuûa ñaát troàng. Söï maát caân baèng cuûa caùc yeáu toá treân daãn tôùi stress – “gaùnh naëng” ñoái vôùi caây coái, trong ñoù oâ nhieãm khoâng khí ñoùng vai troø quan troïng trong vieäc laøm maát caân baèng noùi treân. Trong caùc loaïi oâ nhieãm khoâng khí thöôøng gaëp thì SO2 laø chaát gaây ñoäc haïi ñaõ töøng xaûy ra ôû nhieàu nôi treân theá giôùi vaø ñöôïc nghieân

450

cöùu nhieàu nhaát. Khí SO2 thaâm nhaäp vaøo caùc moâ cuûa caây vaø keát hôïp vôùi nöôùc ñeå taïo thaønh axit sunfurô (H2SO3) gaây toån thöông maøng teá baøo vaø laøm suy giaûm khaû naêng quang hôïp. Caây seõ coù nhöõng bieåu hieän nhö: chaäm lôùn, vaøng uùa laù roài cheát. AÙnh saùng maët trôøi coù taùc duïng kích thích môû roäng caùc khoang trao ñoåi khí naèm ôû maët döôùi cuûa laù vaø vì vaäy khí SO2 cuõng nhö caùc chaát oâ nhieãm khaùc thaâm nhaäp vaøo laù caây ban ngaøy maïnh gaáp 4 laàn ban ñeâm. SO2 chuû yeáu gaây thieät haïi ñoái vôùi thöïc vaät. Moät löôïng nhoû sunfua caàn cho söï soáng vaø phaùt trieån cuûa caây, nhöng vôùi noàng ñoä cao, sunfua gaây taùc haïi nghieâm troïng. Khi thaâm nhaäp vaøo teá baøo ôû laù caây, SO2 chuyeån thaønh caùc ion sunfit (SO3

2–), sau ñoù chuyeån thaønh ion sunfat (SO42–):

SO2 SO32– SO4

2–

Trong ñoù toác ñoä bieán ñoåi töø SO2 chuyeån hoùa thaønh sunfit nhanh hôn so vôùi toác ñoä bieán ñoåi töø ion sunfit thaønh ion sunfat maø ion sunfit ñoäc haïi gaáp 30 laàn so vôùi ion sunfat. Taùc haïi caáp tính cuûa SO2 ñoái vôùi thöïc vaät chuû yeáu laø gaây thaønh ñoám naâu vaøng ôû laù caây vaø mang tính cuïc boä, choã toån thöông khoâng bao giôø hoài phuïc, nhöng nhöõng choã khoâng bò toån thöông vaãn hoaït ñoäng bình thöôøng. Sau khi bò taùc haïi cuûa SO2, choài laù non moïc ra vaãn bình thöôøng, khoâng bò aûnh höôûng.

Taùc haïi caáp tính cuûa SO2 xaûy ra khi noàng ñoä khoâng khí khoaûng 0,03 ppm. Taùc haïi maõn tính xaûy ra ôû noàng ñoä thaáp hôn. SO2 coù taùc haïi ñeán söï sinh tröôûng cuûa rau quaû. Nồng ñoä SO2 chæ ñoä 0,03 ppm ñaõ gaây aûnh huôûng ñeán söï sinh tröôûng cuûa rau quaû. Ñoái vôùi caùc loaøi thöïc vaät nhaïy caûm, giôùi haïn gaây ñoäc kinh nieân khoaûng 0,15–0,30 ppm. Nhaïy caûm nhaát vôùi SO2 laø caùc thöïc vaät baäc thaáp nhö reâu, ñòa y. ÔÛ noàng ñoä thaáp nhöng vôùi thôøi gian keùo daøi vaøi ngaøy, SO2 seõ laøm cho laù vaøng uùa vaø ruïng. Khi noàng ñoä SO2 trong khoâng khí khoaûng 1–2 ppm coù theå gaây chaán thöông ñoái vôùi laù caây sau vaøi giôø tieáp xuùc. ÔÛ noàng ñoä cao thì trong moät thôøi gian ngaén ñaõ laøm ruïng laù vaø gaây beänh cheát hoaïi ñoái vôùi thöïc vaät. Caùc loaïi thöïc vaät nhaïy caûm vôùi SO2 laø caây ñinh laêng, caây boâng vaûi, cuû caûi, baép caûi, caø roát, luùa mì, taùo ... caây troàng choáng chòu toát vôùi SO2 laø khoai taây, haønh ngoâ, döa chuoät, baàu, bí, chanh...

451

Baûng 9.4. Taùc haïi cuûa khí SO2 ñoái vôùi caây ñinh laêng phuï thuoäc vaøo noàng ñoä vaø thôøi gian tieáp xuùc

Noàng ñoä SO2, ppm öùng vôùi thôøi gian taùc ñoäng t (giôø) Daáu hieäu taùc haïi

t = 1h t = 4h t = 8h t = 12h t = 24h

Baét ñaàu heùo laù 1,18 0,48 0,36 0,32

50% laù bò heùo 3,5 1,93 1,66 1,58 1,49

100% laù bò heùo 5,8 3,4 3,0 2,87 2,73

(Traàn Ngoïc Chaán, 2000)

Ngoaøi ra, cuõng nhö caùc thaønh phaàn gaây oâ nhieãm khoâng khí khaùc, SO2 coøn laøm chaäm quaù trình sinh tröôûng cuûa thöïc vaät, noàng ñoä cao (3 ppm) laøm vaøng laù, laøm hoa quaû bò leùp, bò nöùt, bò thui vaø möùc ñoä cao hôn thì laù caây cuõng nhö hoa quaû ñeàu bò ruïng, cheát hoaïi. SO2 laøm taåy traéng loám ñoám, theo töøng veät, caây bò cheát hoaïi, chaäm phaùt trieån, nhanh ruïng laù. ÔÛ noàng ñoä 0,085 mg/m3, thöïc vaät tieáp xuùc trong thôøi gian daøi bò ruïng laù. Ngöôõng phaù hoaïi: 800 μg/ m3 trong khoaûng thôøi gian taùc duïng 8 giôø.

SO2 laø chaát chuû yeáu cuûa möa axit. Möa axit laøm toån thöông laù caây, voû caây, ngaên caûn quaù trình quang hôïp, laøm cho laù caây bò vaøng uùa vaø ruïng, phaù hoaïi caùc toå chöùc beân trong, khieán cho caây troàng moïc raát khoù khaên. Möa axit coøn caûn trôû söï sinh tröôûng cuûa boä reã laøm suy giaûm khaû naêng choáng beänh vaø saâu haïi cuûa caây. Ngoaøi ra, möa axit laøm axit hoùa ñaát, giaûi phoùng caùc ion kim loaïi gaây ñoäc cho thöïc vaät. Nöôùc möa axit giaûi phoùng ion Al3+ lieân keát vôùi nhöõng thaønh phaàn voâ cô cuûa ñaát, nhöõng ion ñoäc naøy phaù huûy heä thoáng quan troïng nuoâi döôõng caây laø boä reã vaø môû ñöôøng cho vi khuaån ñi vaøo goác vaø thaân caây. ÔÛ goác caây xuaát hieän moät beänh gaây aåm öôùt, phong toûa ñöôøng vaän chuyeån nöôùc leân caùc thaønh phaàn treân cuûa caây. Söï phaù vôõ caân baèng nöôùc naøy giaûi thích lyù do cheát daàn cuûa caây dieãn ra töø goác ñeán ngoïn, töø trong ra ngoaøi, chöù khoâng phaûi ngöôïc laïi. Vaø chæ caàn moät ñôït baêng giaù ñaäm laø caû röøng thoâng cheát daàn do nhieãm ñoäc khoùi coâng nghieäp. Ta coù theå tham khaûo baûng döôùi ñaây ñeå thaáy ñöôïc noàng ñoä giôùi haïn cho pheùp vaø moái quan heä giöõa noàng ñoä vaø thôøi gian taùc ñoäng cuûa SO2

452

ñoái vôùi caùc loaøi thöïc vaät khaùc nhau, töø ñoù xaùc ñònh ñöôïc möùc ñoä choáng chòu cuûa caùc loaïi caây, laáy möùc ñoä choáng chòu khí SO2 cuûa caây ñinh laêng laøm ñôn vò.

Baûng 9.5. Söùc choáng chòu khí SO2 cuûa caùc loaïi caây khaùc nhau so vôùi söùc choáng chòu SO2 cuûa caây ñinh laêng do O’Gara xaùc ñònh.

Loaïi caây Söùc choáng chòu töông ñoái Phaân loaïi

Ñinh laêng 1

Ñaïi maïch 1

Boâng vaûi 1

Cuû caûi 1,2

Khoai lang 1,2

Ñoã Haø Lan 1,1–1,5

Caûi baép 1,3

Bí, Baàu 1,4

Caø roát 1,5

Raát nhaïy caûm

Chuoái 1,7

Caø tím 1,7

Caø chua 1,7

Nho 1,8

Ñaøo 2,2–3,2

Mô 2,3

Nhaïy caûm

Taùo taøu 2,3

Khoai taây 3,0

Thaàu daàu 3,2

Haønh 3,8

Ngoâ 4,0

Döa chuoät 4,2

Chanh 6,5–6,9

Soài 14,0

Choáng chòu

(Traàn Ngoïc Chaán, 2000)

453

9.4.5.3. Taùc ñoäng ñoäc cuûa SO2 leân ñoäng vaät

Möùc ñoä taùc ñoäng cuûa SO2 leân ñoäng vaät cuõng gioáng nhö leân ngöôøi (ñaõ trình baøy ôû treân). Noù cuõng gaây toån thöông lôùp moâ treân cuøng cuûa heä hoâ haáp, gaây nhieàu beänh taät cho ñoäng vaät. Ví duï veà aûnh höôûng cuûa SO2 leân chuoät: Ñoái vôùi chuoät coáng noàng ñoä SO2 laø 1 ppm vaø thôøi gian tieáp xuùc laø 18 ngaøy baét ñaàu gaây aûnh höôûng ñeán hoaït ñoäng cuûa lôùp mao treân maøng nhaày cuûa pheá nang phoåi, taêng xuaát tieát nöôùc nhaày vaø vieâm ñoû khí quaûn; ôû noàng ñoä 25 ppm phoåi bò toån thöông naëng.

Vieäc nghieân cöùu caùc taøi lieäu veà ñoäng vaät bò cheát trong caùc ñôït xaûy ra söï coá moâi tröôøng raát coù lôïi cho vieäc phaân tích taùc ñoäng oâ nhieãm khoâng khí ñoái vôùi ñoäng vaät. Ví duï trong söï coá moâi tröôøng xaûy ra ôû Anh vaøo naêm 1952 coù raát nhieàu boø bò cheát. Keát quaû nghieân cöùu treân xaùc ñoäng vaät cheát, ngöôøi ta khaúng ñònh nguyeân nhaân gaây cheát laø beänh vieâm phoåi, khí thuõng vaø suy tim maø taùc nhaân chính cuûa söï coá laø khí SO2. Ñoäc tính chung cuûa SO2 treân ñoäng vaät laø roái loaïn chuyeån hoùa protein vaø ñöôøng, thieáu vitamin B vaø C, öùc cheá enzyme oxydaze. Haáp thuï löôïng lôùn SO2 coù theå gaây beänh cho ñöôøng taïo huyeát vaø taïo ra methemoglobin taêng cöôøng quaù trình oxy hoùa Fe2+ thaønh Fe3+.

9.4.5.4. Taùc ñoäng ñeán moâi tröôøng

• Möa axit: Taùc ñoäng lôùn nhaát, theå hieän roõ nhaát ñoä ñoäc cuûa SO2 ôû choã, noù laø moät trong nhöõng chaát goùp phaàn gaây neân möa axit. Chuùng ta bieát raèng moät trong nhöõng tính chaát quan troïng cuûa SO2 laø tan ñöôïc toát trong nöôùc. Do ñoù, khi khí SO2 vaø moät soá oxit khaùc ñöôïc thaûi ra ngoaøi khoâng khí thì chuùng seõ nhanh choùng hoøa tan trong nöôùc. Trong quaù trình möa, döôùi taùc duïng cuûa böùc xaï moâi tröôøng, caùc oxit naøy seõ phaûn öùng vôùi hôi nöôùc trong khí quyeån ñeå hình thaønh caùc axit nhö H2SO4, axit sunfur, axit nitric. Chuùng laïi rôi xuoáng maët ñaát cuøng vôùi haït möa hay löu laïi trong khí quyeån cuøng maây treân trôøi. Chính caùc axit naøy ñaõ laøm cho nöôùc möa coù tính axit.

Nhöõng aûnh höôûng cuûa möa axit mang tính khu vöïc. Möa axit coù theå xuaát hieän ôû nôi raát xa nguoàn phaùt thaûi caùc chaát gaây möa axit. Sôû dó coù hieän töôïng nhö vaäy laø do quaù trình caùc khí axit tham gia vaøo quaù trình bieán ñoåi hoùa hoïc, vaät lyù trong khí quyeån ñeå taïo thaønh möa

454

axit keùo daøi tôùi vaøi ngaøy. Trong thôøi gian ñoù chuùng ñaõ bò gioù ñöa ñi xa nguoàn thaûi tôùi vaøi daëm hoaëc vaøi ngaøn km.

Hình 9.3. Röøng bò aûnh höôûng cuûa möa axit

Moät ví duï veà ñoä ñoäc haïi cuûa SO2 (taïo thaønh möa axit) leân caùc coâng trình xaây döïng laø: Nhöõng kieán truùc coå ñaïi Acropon ôû Aten trong voøng töø 1960–1980 ñaõ bò nhieãm baån do khoâng khí baèng khoaûng thôøi gian 2500 naêm tröôùc ñoù. Nguyeân nhaân laø do khí SO2 thaûi ra töø nhaø maùy xi maêng vaø caùc nhaø maùy saûn xuaát hôi ñoát, caùc thaønh phaàn hoùa chaát cuøng vôùi nöôùc möa taïo thaønh axit sunfuric rôi xuoáng vaø bieán nhöõng taùc phaåm ngheä thuaät coå ñieån baèng ñaù caåm thaïch thaønh nhöõng maûnh thaïch cao vuïn.

• Taùc haïi ñoái vôùi vaät lieäu

+ Ñoái vôùi vaät lieäu kim loaïi: Khí SO2 laø taùc nhaân gaây han gæ raát maïnh ñoái vôùi vaät lieäu kim loaïi. Khi gaëp aåm trong khoâng khí hoaëc treân beà maët vaät lieäu, SO2 bieán thaønh axit sunfuric vaø taùc duïng vôùi kim loaïi ñeå taïo thaønh muoái sunfat cuûa vaät lieäu bò taùc ñoäng – ñoù laø quaù trình han gæ. Ngöôøi ta quan saùt thaáy raèng, khoâng khí bò oâ nhieãm bôûi khí SO2 gaây han gæ kim loaïi maïnh hôn laø khoâng khí coù nhieàu tinh theå muoái ôû vuøng bieån.

455

+ Ñoái vôùi vaät lieäu xaây döïng, caùc coâng trình xaây döïng: Caùc chaát oâ nhieãm nhö SO2, CO2 coù taùc haïi raát lôùn ñoái vôùi vaät lieäu xaây döïng coù nguoàn goác ñaù voâi. Khi gaëp aåm vaø oxy, caùc chaát oâ nhieãm noùi treân keát hôïp vôùi ñaù voâi (CaCO3) vaø taïo thaønh muoái sunfat canxi CaSO4 tan ñöôïc trong nöôùc laøm cho coâng trình coù theå bò hö hoûng naëng. Caùc phaûn öùng xaûy ra nhö sau:

CaCO3 + SO2 = CaSO3 + CO2

CaSO3 +1/2 O2 = CaSO4

CaCO3 + CO2+H2O = Ca(HCO3)2

Ca(HCO3)2 + SO2 + 1/2O2 = CaSO4 + 2CO2 + H2O

Ñeå ñaùnh giaù taùc ñoäng cuûa caùc coâng trình xaây döïng, Vieän Xoâlec thuoäc Baûo taøng ñòa chaát Ñöùc ñaõ tieán haønh coâng trình sau: gaàn nhöõng coâng trình kieán truùc lòch söû, ngöôøi ta ñeå nhöõng maãu thöû maø moät naêm trung bình coù 126 mg SO2/m3 khoâng khí trong moät ngaøy ñeâm), treân maãu thöû xuaát hieän nhöõng veát nöùt vaø veát xaâm thöïc. Trong moät naêm maãu thöû ñaõ maát 3–4% troïng löôïng.

+ Ñoái vôùi vaät lieäu giaáy, da thuoäc: Khí SO2 gaây taùc haïi maïnh ñoái vôùi giaáy, thuoäc da, laøm cho ñoä beàn, ñoä dai cuûa chuùng giaûm suùt.

+ Ñoái vôùi vaät lieäu deät: Boâng, len, sôïi toång hôïp laø nhöõng vaät lieäu nhaïy caûm vôùi caùc chaát oâ nhieãm goác axit trong saûn phaåm chaùy. Khí SO2 laøm giaûm ñoä beàn deûo cuûa sôïi vaûi. Khí SO2 cuõng coù phaûn öùng vôùi thuoác nhuoäm laøm thuoác nhuoäm keùm chaát löôïng, khoâng ñaït maøu nhö mong muoán hoaëc hö hoûng.

+ SO2 laøm khoâ doøn vaø deã gaõy, laøm maát nöôùc boùng vaø thaäm chí laøm phai maøu caùc saûn phaåm hoäi hoïa.

+ Ngoaøi ra, cuõng nhö H2S, SO2 gaây taùc haïi ñaùng keå cho ñoà may maëc, laøm cho quaàn aùo choùng ñen baån, choùng bò maøi moøn...

+ Trong giao thoâng vaän taûi: Chuùng ta bieát raèng, daàu löûa Kerosine duøng laøm nhieân lieäu maùy bay thöôøng coù chöùa sulfur. Sulfur naøy khi bò ñoát chaùy ñöôïc thaûi ra ôû daïng SO2. Taùc haïi cuûa khí thaûi naøy khoâng phuï thuoäc vaøo löôïng khí thaûi maø phuï thuoäc vaøo ñoä cao ñöôïc thaûi.

456

Treân ñoä cao cuûa maùy bay, taùc haïi cuûa khí thaûi lôùn hôn nhieàu so vôùi maët ñaát vì ôû ñoä cao ñoù, SO2 coù tuoåi thoï daøi hôn. Söï taäp trung cuûa SO2 nhieàu hôn. Hoaït ñoäng cuûa böùc xaï nhieàu hôn. Do ñoù, ñaõ hình thaønh caùc vaät ngöng tuï vaø coù khaû naêng thay ñoåi maët caét cuûa ozone ôû treân taàng ñoái löu vaø döôùi taàng bình löu. ÔÛ vuøng cöïc thì vuøng trôøi deã bò nhaïy caûm hôn. Caùc ñoä cao ñöôøng bay laø nôi taàng ozone deã bò huûy dieät nhaát. Löôïng SO2 do maùy bay thaûi ra ñuû lôùn ñeå daãn ñeán tình traïng laøm taêng noàng ñoä caùc haït sulfat moät caùch maïnh meõ, trong taàng bình löu. Haäu quaû laø taàng ozone bò phaù huûy. Khí thaûi SO2 do quaù trình saûn xuaát (nhaân taïo) cuõng coù gaây aûnh höôûng buø tröø vaøo hieäu öùng nhaø kính. Caùc haït “buïi” sulfat (Sulfur aerosol) ñöôïc hình thaønh trong khí quyeån cuõng laøm taêng tyû leä böùc xaï toûa saùng töông öùng ôû caùc taàng thaáp cuûa khí quyeån. Khi ñöôïc keát laïi trong quaù trình ngöng tuï, chuùng laøm taêng phaûn xaï cuûa maây. Tuy nhieân, ñaây laø hieän töôïng phuï thuoäc vaøo vó ñoä vaø chæ xaûy ra ôû Baéc baùn caàu. Coù theå ñaây laø nhöõng haäu quaû giuùp buø tröø moät phaàn noùng leân do hieäu öùng nhaø kính ôû vuøng oân ñôùi phía Baéc. Tuy nhieân, taùc ñoäng naøy cuûa SO2 chæ toàn taïi trong thôøi gian ngaén trong vaøi tuaàn roài maát daàn aûnh höôûng, khi löôïng khí thaûi giaûm xuoáng.

9.4.5.5 Moät soá söï kieän noåi baät do SO2 gaây ra

a. Söï kieän söông muø gaây cheát ngöôøi ôû London

Chaéc coù leõ khoâng ai coù theå queân ñöôïc söï kieän söông muø gaây cheát ngöôøi ôû London naêm 1952. Söï kieän söông muø London gaây chaán ñoäng theá giôùi phaùt sinh ngaøy 5 thaùng 12 naêm 1952. Hoâm ñoù baét ñaàu töø saùng sôùm, caû thaønh phoá London bao truøm trong söông muø. Khi tieáng chuoâng vang leân, nhieät ñoä giaûm xuoáng nhanh choùng. Khoâng khí aåm öôùt naëng gioáng nhö moät khoái chì ñeø leân khoâng trung thaønh phoá, söông muø daøy ñaëc khoâng loaõng ra ñöôïc, khoâng theå nhìn thaáy maët trôøi. Trong luùc ñoù haøng ngaøn, haøng vaïn oáng khoùi gia ñình vaø nhaø maùy tieáp tuïc nhaû vaøo baàu trôøi nhöõng cuoän khoùi ñen nhö cuõ. Maët ñaát khoâng heà coù gioù, khoùi buïi khoâng theå khuyeách taùn ñöôïc. Trong khoâng khí noàng ñoä cuûa buïi khoùi vaø khí SO2 khoâng ngöøng taêng leân. Khaép caùc ngoõ heûm traøn ñaày khí SO2 vaø buïi than. OÂtoâ baät ñeøn heát coâng suaát, nhöng aùnh saùng maøu vaøng khoâng xuyeân noåi söông muø, caûnh saùt giao

457

thoâng buoäc phaûi ñeo khaåu trang phoøng ñoäc, ngöôøi qua ñöôøng ngaøy caøng ho nhieàu vaø chaûy nöôùc maét. Ñeán chaäp toái ngaøy thöù naêm, söông muø môùi baét ñaàu nhaït daàn. Nhöng luùc ñoù traän söông muø keùo daøi naêm ngaøy naøy ñaõ cöôùp ñi sinh maïng cuûa hôn 4000 ngöôøi, ba thaùng sau ñoù laïi tieáp tuïc gaây cheát theâm 8000 ngöôøi.

Vaäy taïi sao traän söông muø naøy laïi gaây cheát ngöôøi, noù coù gioáng nhö caùc traän söông muø khaùc vaãn thöôøng xaûy ra ôû xöù sôû ñöôïc goïi laø xöù sôû cuûa söông muø naøy hay khoâng? Thaät ra thì khí SO2 vaø nhöõng gioït nöôùc cuøng taùc duïng vôùi buïi trong khoâng khí ñaõ hình thaønh neân traän söông muø khuûng khieáp naøy, caùc haït buïi chuû yeáu laø do caùc haït trong khoùi than gaây neân, chuùng chöùa khí SO2, oxit silic, oxit nhoâm laøm thaønh nhöõng haït nhaân cuûa caùc gioït muø xuùc taùc khí SO2 trong khoâng khí, khieán cho caùc phaûn öùng oxy hoùa xaûy ra, hình thaønh neân SO3, gaây nguy haïi cho söùc khoûe con ngöôøi, uy hieáp söï soáng. Trong moät traän söông muø, haøm löôïng axít sunfuric raát lôùn chöùa nhieàu khí ñoäc haïi vaø buïi, laøm cho trong phoåi cuûa con ngöôøi xuaát hieän caùc boït nhoû treân nieâm maïc vaø hình thaønh daàn daàn nhöõng maûng lôùn. Chuùng thaâm nhaäp vaøo maùu, chaûy khaép toaøn thaân gaây nguy hieåm ñeán tính maïng.

Moät trong nhöõng nguyeân nhaân goùp phaàn vaøo vieäc hình thaønh traän söông muø khuûng khieáp naøy laø ñieàu kieän khí haäu. Traän söông muø naøy xaûy ra vaøo moät ngaøy coù moät luoàng aùp cao ngöng treä laïi, laøm cho maët ñaát hoaøn toaøn khoâng coù gioù. Vì ban ñeâm maët ñaát böùc xaï raát maïnh neân phaàn lôùn nhieät löôïng ñaõ maát ñi, do ñoù nhieät ñoä gaàn maët ñaát raát thaáp so vôùi nhieät ñoä treân cao, vì vaäy hình thaønh moät lôùp nghòch ñaûo nhieät. Hôi nöôùc trong lôùp nghòch ñaûo nhieät raát thuaän lôïi cho vieäc hình thaønh lôùp söông muø. Chính lôùp nghòch ñaûo nhieät naøy ñaõ laøm cho buïi khoùi vaø khí SO2 töø caùc oáng khoùi cuûa nhaø maùy vaø gia ñình thaûi ra bò phong toaû ôû beân döôùi khoâng khuyeách taùn ra ñöôïc, caùc chaát oâ nhieãm tích tuï ngaøy caøng nhieàu, laïi coù söông muø laøm chaát xuùc taùc neân ñaõ gaây ra thaûm kòch khuûng khieáp aáy.

b. Hieän töôïng hình thaønh dòch hen ôû thaønh phoá Xörö ôû Nhaät

Trong thaäp kyû 50 cuûa theá kyû 20, coâng nghieäp daàu moû cuûa Nhaät trong ñoù coù caû thaønh phoá Xörö phaùt trieån maïnh meõ, Naêm 1961,

458

thaønh phoá Xörö boãng xuaát hieän dòch hen suyeãn. Trong moät thôøi gian ngaén, beänh vieän ôû ñaây thu nhaän nhieàu beänh nhaân coù trieäu chöùng cuûa beänh hen. Coù moät ñieàu kì laï laø heã baát cöù khi naøo beänh nhaân ra khoûi thaønh phoá thì beänh tình thuyeân giaûm töø töø roài bôùt haún, nhöng khi beänh nhaân trôû veà thì tieáp tuïc bò beänh trôû laïi. Ñieàu naøy quaû laø khoâng bình thöôøng vaø ñaõ gaây chuù yù raát nhieàu cho giôùi chuyeân moân ôû nhieàu laõnh vöïc luùc baáy giôø vaø hoï ñaõ môû nhieàu cuoäc ñieàu tra, nghieân cöùu. Keát quaû thu ñöôïc laø: ngöôøi ta phaùt hieän ôû khu vöïc ñoàng muoái bò oâ nhieãm khoâng khí, soá ngöôøi bò nhieãm beänh nhieàu hôn bình thöôøng, gaáp 2–3 laàn nhöõng nôi khaùc. Nhö moïi ngöôøi ñeàu bieát, nguyeân nhaân cuûa beänh hen laø do nhaïy caûm vôùi buïi. Theá nhöng khi môû nhöõng cuoäc nghieân cöùu treân nhöõng beänh nhaân bò hen naøy thì keát quaû khoâng phaûi nhö vaäy. Nhöõng baùc só, chuyeân gia ñi vaøo nghieân cöùu thì phaùt hieän ra raèng soá beänh nhaân hen taêng leân vaø caùc trieäu chöùng cuûa beäng taêng laø do noàng ñoä cuûa khí SO2 trong khoâng khí taêng leân. Ngöôøi ta khaùm nghieäm töû thi nhöõng ngöôøi bò beänh naøy thì tìm ñöôïc nguyeân nhaân maéc beänh hen vaø laøm cho hoï bò cheát laø do khoâng khí bò oâ nhieãm SO2. Trong khoâng khí bò oâ nhieãm, SO2 vaø buïi taùc duïng laãn nhau, taïo neân nhöõng chaát nhö acid sunfuric daãn ñeán beänh hen. Daân cö thaønh phoá Xörö ñaõ hít thôû laâu daøi chaát khí hoãn hôïp goàm SO2, acid sunfuric, chì... Sau khi nhöõng chaát khí naøy xaâm nhaäp vaøo cô theå seõ hình thaønh axít sunfuric treân nieâm maïc. Axít naøy laøm toån thöông nieâm maïc ñöôøng hoâ haáp, giaûm thaáp söùc ñeà khaùng, nhaïy caûm vôùi caûm nhieãm, cuoái cuøng daãn tôùi beänh hen... Naêm 1964 thaønh phoá Xörö maáy ngaøy lieân tuïc xaûy ra söông muø, nhöõng beänh nhaân hen baét ñaàu bò cheát. Ñeán 1967 moät soá beänh nhaân vì khoâng chòu noåi ñau khoå maø töï saùt. Dòch hen löu haønh ôû thaønh phoá Xörö ñaõ khieán hôn 10 ngöôøi cheát, hôn 800 ngöôøi chòu haäu quaû nghieâm troïng...

9.5. NHEÃM ÑOÄC CAÙC CHAÁT DIEÄT NAÁM LAØ HÔÏP CHAÁT CUÛA LÖU HUYØNH

Caùc chaát dieät naám bao goàm nhieàu loaïi hoùa chaát khaùc nhau veà maët hoùa hoïc. Ñoäc tính caáp tính ñoái vôùi ngöôøi cuûa caùc chaát dieät naám ñöôïc xem laø thaáp. Tieáp xuùc lieân tieáp vôùi caùc cheá phaåm daïng buïi hay loûng coù theå bò kích öùng da, vieâm da tieáp xuùc... Caùc chaát dieät naám gaây

459

kích öùng maïnh ñoái vôùi nieâm maïc maét, muõi, hoïng... Chuùng laø nhöõng chaát ñoäc teá baøo, moät soá gaây aûnh höôûng sinh saûn, gaây quaùi thai hoaëc ung thö. Tính gaây ñoät bieán cuûa chuùng coù theå lieân quan ñeán chaát goác ban ñaàu, caùc saûn phaåm chuyeån hoùa sinh hoïc hoaëc do taïp chaát laãn vaøo... Sau ñaây laø moät soá chaát dieät naám ñaùng löu yù.

9.5.1. Caùc hôïp chaát dithiocacbamat

Chuùng laø caùc chaát dieät naám coù taùc duïng roäng, ñöôïc chia laøm caùc phaân nhoùm sau:

– Thiurams: Thiram (ñoäc loaïi III), methiram, disulfiram.

– Ñimetyldithiocacbamat (DMDC): Ferbam, Ziram.

– Etylenbisdithiocacbamat (EBDC): Mancozeb, Maneb, Nabam, Zineb.

Ñoäc tính cuûa caùc dithiocacbamat chöa ñöôïc bieát roõ. Trong thöïc nghieäm ñoäng vaät, chuùng khoâng tích luõy trong caùc moâ, ñöôïc thaûi loaïi khaù nhanh. Chuùng coù aûnh höôûng ñeán tuyeán giaùp, laøm giaûm khaû naêng taäp trung iot cuûa tuyeán giaùp daãn tôùi quaù saûn tuyeán giaùp. Thiocacbamat cuõng laøm toån thöông heä thaàn kinh trung öông, coù leõ qua caùc chaát chuyeån hoùa cuûa chuùng (caùc daãn xuaát sunfua). Söï giaûm chuyeån hoùa cuûa maïch noái disunfua cuûa dithiocacbamat laøm öùc cheá nhieàu men ôû gan vaø cuõng öùc cheá söï chuyeån hoùa cuûa nhieàu chaát khaùc nhö etanol. Caùc dithiocacbamat gaây maãn caûm da. Caùc EBDC vaøo cô theå ngöôøi bò chuyeån hoùa thaønh ETU vaø thaûi loaïi qua nöôùc tieåu vaø laø chaát chuyeån hoùa quan troïng nhaát veà maët ñoäc chaát hoïc. Coù theå ñònh löôïng ETU trong nöôùc tieåu baèng phöông phaùp saéc kyù loûng cao aùp. Caùc dithiocacbamat töông taùc vôùi etanol, öùc cheá söï chuyeån hoùa etanol ôû gan. Vì vaäy, khi duøng chaát dieät naám naøy thì ngöôøi tieáp xuùc khoâng ñöôïc uoáng röôïu (coù theå coù phaûn öùng nhö ban ñoû...). Noùi chung nhöõng ngöôøi nghieàn röôïu khoâng ñöôïc tieáp xuùc vôùi caùc dithiocacbamat. Cuõng coù theå xaûy ra nhieãm ñoäc caáp tính khi moät löôïng lôùn dithiocacbamat vaøo ñöôøng tieâu hoùa vaø coù theå xuaát hieän caùc trieäu chöùng nhö co giaät, suy thaän, toån thöông chöùc naêng tuyeán giaùp. Caùc trieäu chöùng khaùc nhö laø buoàn noân, noân, tieâu chaûy, nhöùc ñaàu, maát ñieàu hoøa, laãn vaø meät moûi...

460

Hieän nay chöa coù thuoác ñaëc trò nhieãm ñoäc dithiocacbamat, chuû yeáu laø ñieàu trò trieäu chöùng. Döï phoøng trong tieáp xuùc ngheà nghieäp ñoái vôùi caùc ñoái töôïng bò beänh da, nghieän röôïu, sinh saûn, roái loaïn tuyeán giaùp vaø thaän. Giaùm saùt sinh hoïc trong tieáp xuùc vôùi caùc dithiocacbamat döïa treân ñònh löôïng sunfua cacbon (CS2) trong nöôùc tieåu ñöôïc xem laø chæ tieâu ñaùnh giaù tieáp xuùc ngheà nghieäp. CS2 laø chaát chuyeån hoùa cuûa haàu heát dithiocacbamat. Neáu tieáp xuùc vôùi caùc etylenbisdithiocacbamat (EBDC) thì ñònh löôïng ETU nieäu.

9.5.2. Moät soá dithiocacbamat thöôøng duøng

9.5.2.1. Ferbam (coøn goïi laø Fermate) (C9H18FeN3S6: Dimetyldithiocacbamat saét)

Ferbam laø boät maøu ñen, ít tan trong nöôùc, tan nhieàu trong caùc dung moâi höõu cô. Ñöôïc duøng ñeå tröø naám. Ñoäc tính loaïi IV. Ferbam tuy ít ñoäc nhöng coù theå gaây roái loaïn chöùc naêng thaän. Noù kích öùng maøng tieáp hôïp, caùc nieâm maïc muõi vaø ñöôøng hoâ haáp treân, kích öùng da.

9.5.2.2. Ziram (C6H12N2S6Zn: Dimetyldithiocacbamat keõm.); Teân khaùc: Milbam, Zerlate, Fuklasin.

Ziram laø moät boät khoâng maøu, ít tan trong nöôùc, tan nhieàu trong caùc dung moâi höõu cô, phaân huûy trong moâi tröôøng axit. Ñöôïc duøng nhieàu ñeå tröø naám beänh cho caây troàng. Ñoäc tính loaïi III. Ziram laø chaát kích öùng raát maïnh ñoái vôùi maét noùi chung, maøng tieáp hôïp, caùc nieâm maïc muõi vaø ñöôøng hoâ haáp treân. Noù gaây kích öùng da, gaây ñau döõ doäi vôùi maét. Ziram gaây roái loaïn chöùc naêng gan. Noù laø moät chaát ñoäc cho thai vaø gaây quaùi thai.

9.5.2.3. Maneb [(C4H6Mn2S4)x: Etylenbisdithiocacbamat mangan]; Teân khaùc: Dithame M.

Maneb ôû daïng tinh theå maøu vaøng, khoâng tan trong nöôùc vaø trong haàu heát caùc dung moâi höõu cô. Noùng vaø aåm laøm cho maneb maát hieäu quaû dieät naám. Ñoäc tính loaïi IV. Ñoái vôùi gia caàm, maneb gaây tieâu chaûy vaø ñeû tröùng loûng. Ñöôïc söû duïng roäng raõi ñeå tröø beänh moác söông vaø beänh thoái cho rau, traùi caây... Maneb gaây kích öùng maét, muõi, thanh quaûn, coù haïi cho söùc khoûe... Maneb vaøo cô theå qua ñöôøng hoâ haáp vaø tieâu hoùa.

461

9.5.2.4. Zineb [(C4H6N2S4Zn)x: Etylenbisdithiocacbamat keõm]; Teân khaùc: Phytox, Dithane Z78: Laø boät khoâng maøu, ít tan trong nöôùc vaø trong nhieàu dung moâi höõu cô, tan trong CS2, ñoäc tính loaïi IV. Zineb ñöôïc duøng ñeå dieät naám. Ñoäc tính töông töï nhö maneb.

9.6. TAÙC HAÏI ÑOÄC CHAÁT CARBON SUNFUA (CS2)

9.6.1. Giôùi thieäu chung

Cacbon sunfua laø moät chaát loûng khoâng maøu, coù muøi eâte dòu khi ôû traïng thaùi nguyeân chaát. Caùc saûn phaåm kyõ thuaät ñeàu coù muøi hoâi. CS2 ít tan trong nöôùc, tan nhieàu trong coàn eâtylic. Tyû troïng laø 1,26, noùng chaûy ôû –110,8oC, soâi ôû 46,5oC, tyû troïng hôi laø 2,67. Ngay ôû nhieät ñoä 20oC, CS2 trong khoâng khí cuõng raát nguy hieåm. CS2 töï boác chaùy ôû 100oC, nhieät ñoä chaùy laø –30oC, giôùi haïn noå töø 1,3 – 50%, ñöôïc xem laø coù tính boác chaùy raát cao. CS2 coù theå töï boác chaùy khi tieáp xuùc vôùi khoâng khí taïo ra SO2 vaø CO2. Khi tieáp xuùc vôùi beà maët noùng hoaëc ngoïn löûa, noù cuõng phaân huûy thaønh SO2 vaø CO2.

9.6.2. Taùc ñoäng ñoäc haïi cuûa CS2

CS2 laø moät chaát ñoäc thaàn kinh, vì vaäy nhöõng trieäu chöùng vaø toån thöông heä thaàn kinh trung öông vaø ngoaïi bieân laø quan troïng nhaát. Noàng ñoä gaây nhieãm ñoäc caáp tính cuûa CS2 nhö sau :

• Töø 0,5 – 0,7 mg/l (160 – 230 ppm): chöa thaáy trieäu chöùng caáp tính ôû ngöôøi tieáp xuùc.

• Töø 1 – 1,2 mg/l (320 – 390 ppm): gaây caûm giaùc khoù chòu, nhöùc ñaàu sau 8 giôø tieáp xuùc, nhöng coøn chòu ñöôïc.

• Noàng ñoä 3,6 mg/l (1150 ppm) : gaây choaùng vaùng.

• Noàng ñoä töø 6,4 – 10 mg/l (2000 – 3200 ppm) : gaây nhieãm ñoäc nheï, dò caûm, thôû khoâng ñeàu trong 30 phuùt ñeán 1 giôø.

• Noàng ñoä 15 mg/l (4800 ppm) : gaây cheát ngöôøi sau 30 phuùt.

• Vôùi nhöõng noàng ñoä cao hôn, naïn nhaân chæ hít moät vaøi laàn laø bò ngaát ngay ...

Caùc bieåu hieän nhieãm ñoäc CS2 khi tieáp xuùc ngaén haïn laø kích öùng da vaø maét. Hôi cuûa CS2 cuõng kích öùng da, maét, ñöôøng hoâ haáp roài tieáp

462

theo laø gaây khoù thôû, phuø phoåi. Nuoát phaûi CS2 coù theå laøm cho phoåi bò beänh vieâm phoåi hoùa hoïc vaø caùc trieäu chöùng veà thaàn kinh trung öông. Tieáp xuùc lieân tieáp daøi haïn vôùi CS2 töø 10 mg/m3 trôû leân cho thaáy coù nhöõng aûnh höôûng coù haïi cho söùc khoûe. Caùc bieåu hieän thöôøng gaëp laø vieâm da tieáp xuùc, maát môõ ôû da, caùc aûnh höôûng phoåi vaø thaàn kinh trung öông, ngoaïi vi, noäi tieát vaø tim maïch, gaây roái loaïn taâm thaàn, loaïn chöùc naêng tuyeán giaùp, aûnh höôûng sinh saûn. CS2 coù theå gaây khuyeát taät baåm sinh ...

9.6.3. Söï chuyeån hoùa vaø taùc haïi cuûa CS2

CS2 sau khi vaøo cô theå chæ coù 30% ñöôïc giöõ laïi, moät phaàn ñöôïc thaûi qua ñöôøng hoâ haáp, moät phaàn thaûi qua da. CS2 haáp thuï qua ñöôøng hoâ haáp nhieàu hôn qua da. CS2 trong cô theå ñöôïc chuyeån hoùa thaønh dithiocacbamat vaø thiazolidan cuøng nhieàu chaát khaùc vì CS2 phaûn öùng ñaëc bieät vôùi caùc nhoùm –SH, –CH vaø –NH2. Trong nöôùc tieåu chæ coù khoaûng 1% löôïng CS2 ñaõ haáp thuï ñöôïc thaûi ra nguyeân veïn, moät phaàn ñöôïc thaûi ra döôùi daïng sunfat voâ cô vaø höõu cô cuøng caùc chaát chöa bieát... Dithiocacbamat cuøng moät soá chaát chuyeån hoùa khaùc coù khaû naêng taïo phöùc vôùi caùc kim loaïi trong cô theå roài bò thaûi ra ngoaøi theo nöôùc tieåu. CS2 coù taùc duïng vôùi moät soá enzim, can thieäp vaøo moät soá quaù trình cuûa cô theå nhö chuyeån hoùa serotonin, söï thaûi môõ ôû huyeát töông lieân quan ñeán xô vöõa ñoäng maïch... Noù cuõng gaây ra caùc bieán ñoåi thoaùi hoùa ôû thaàn kinh trung öông vaø ngoaïi vi. Ñònh löôïng caùc chaát chuyeån hoùa cuûa CS2 trong nöôùc tieåu laø moät thí nghieäm kieåm tra coù giaù trò trong coâng taùc giaùm saùt sinh hoïc nhöõng ngöôøi tieáp xuùc vôùi CS2 nhaèm döï phoøng nhieãm ñoäc CS2.

9.6.4. ÖÙng duïng cuûa CS2

Maëc duø coù ñoäc tính cao nhöng CS2 vaãn ñöôïc söû duïng nhieàu. Ngöôøi ta ñaùnh giaù noù laø moät dung moâi tuyeät vôøi, coù vai troø quan troïng trong caùc ngaønh cao su, daàu môõ, nhöïa, matit,... CS2 cuõng ñöôïc duøng ñeå saûn xuaát kính quang hoïc, ñeå chieát xuaát daàu, löu hoùa cao su,... Cacbon sunfua ñöôïc duøng nhieàu trong kyõ ngheä tô nhaân taïo visco. Moät kg visco ñöôïc saûn xuaát ra seõ laøm thoaùt ra töø 20 – 30 g CS2, ñoàng thôøi giaûi phoùng töø 4 – 6 g H2S. Trong saûn xuaát, CS2 xaâm nhaäp vaøo cô theå qua

463

ñöôøng hoâ haáp laø chuû yeáu, noù cuõng coù khaû naêng thaám qua da nguyeân veïn. Hieám gaëp tai naïn do CS2 qua ñöôøng tieâu hoùa ...

9.6.5. Caùc trieäu chöùng nhieãm ñoäc cuûa CS2

9.6.5.1. Nhieãm ñoäc caáp tính

Nhieãm ñoäc caáp tính do CS2 laø tai naïn lao ñoäng, xaûy ra khi ngöôøi ta hít thôû khoâng khí coù CS2 ôû noàng ñoä cao. Naïn nhaân coù theå guïc ngay taïi choã, hoaëc maát tri giaùc, hoân meâ, maát phaûn xaï ñoàng töû vaø chæ sau moät thôøi gian ngaén maát phaûn xaï gaân, trung taâm hoâ haáp bò phong beá vaø coù theå daãn ñeán töû vong. Neáu naïn nhaân hoài tænh ñöôïc thì seõ ôû trong tình traïng vaät vaõ, maát phöông höôùng. Caùc di chöùng toàn taïi khaù laâu sau khi naïn nhaân ñöôïc phuïc hoài nhö : roái loaïn taâm thaàn, roái loaïn heä thaàn kinh trung öông vaø ngoaïi vi...

Nhieãm ñoäc baùn caáp tính thöôøng xaûy ra khi tieáp xuùc vôùi noàng ñoä CS2 treân 2 mg/l, vôùi caùc bieåu hieän chính laø roái loaïn taâm thaàn, theå traàm uaát – thao cuoàng. Tieáp xuùc vôùi nhöõng noàng ñoä thaáp hôn thöôøng thaáy vieâm nhieàu daây thaàn kinh.

9.6.5.2. Nhieãm ñoäc maõn tính

Beänh khôûi phaùt vôùi caùc trieäu chöùng yeáu meät, ñau ñaàu, nguû keùm vaø hay coù côn aùc moäng, dò caûm, yeáu chi döôùi, aên keùm ngon, ñau daï daøy. Coù trieäu chöùng vieâm thaàn kinh thöïc vaät. Neáu tieáp xuùc trong lao ñoäng laâu ngaøy (vaøi naêm) vôùi noàng ñoä CS2 töø 0,3 – 0,5 mg/l coù theå bò vieâm nhieàu daây thaàn kinh. Trieäu chöùng xuaát hieän sôùm laø giaûm phaûn xaï gaân chi döôùi. Coù theå vieâm thaàn kinh thò giaùc vaø roái loaïn tieàn ñình, roái loaïn khöùu giaùc, giaûm toác ñoä daãn truyeàn thaàn kinh ... Beänh nhaân ñau vuøng thöôïng vò, khoù chòu, noân oùi do vieâm teo daï daøy, loeùt taù traøng, thieáu maùu nheï, thôøi gian ñoâng maùu keùo daøi. ÔÛ phuï nöõ coù theå thaáy vieâm töû cung maõn tính, ñau buïng kinh vaø rong kinh, maát nhieàu maùu vaø xaûy thai. CS2 qua ñöôïc nhau thai vaø aûnh höôûng ñeán baøo thai. Ngöôøi ta thaáy coù moái lieân quan giöõa tieáp xuùc vôùi CS2 vôùi moät soá beänh nhö xô vöõa ñoäng maïch, xô cöùng caàu thaän, beänh ñoäng maïch vaønh ôû nam coâng nhaân, thoaùi hoùa môõ ôû gan ...

464

9.6.6. Chuaån ñoaùn vaø ñieàu trò

9.6.6.1. Chuaån ñoaùn nhieãm ñoäc CS2

Caàn döïa vaøo yeáu toá tieáp xuùc vaø caùc trieäu chöùng laâm saøng ñaõ neâu. Chaån ñoaùn phaân bieät vôùi caùc beänh xô vöõa ñoäng maïch do nguyeân nhaân khaùc, beänh Parkison, u naõo, giang mai, xô cöùng nhieàu nôi, beänh taâm thaàn do caùc nguyeân nhaân khaùc ...

Ngaøy nay, xeùt nghieäm chaån ñoaùn phaân bieät ñöôïc döïa treân nghieäm phaùp ioât – azit (test tieáp xuùc). Ñoù laø ñònh löôïng chaát chuyeån hoùa cuûa CS2 trong nöôùc tieåu baèng caùch ño thôøi gian laøm maát maøu thuoác thöû ioât – azit khi cho vaøo nöôùc tieåu. Maøu caøng maát nhanh khi noàng ñoä chaát chuyeån hoùa cuûa CS2 caøng cao, vì chaát chuyeån hoùa xuùc taùc söï maát maøu theo phaûn öùng sau ñaây:

2NaN3 + I2 chaát chuyeån hoùa cuûa CS2 2NaI + 3N2

Natri azit Natri iodua

(maøu naâu) (khoâng maøu)

9.6.6.2. Ñieàu trò

Trong tröôøng hôïp nhieãm ñoäc caáp tính, tröôùc heát phaûi cho ngöøng tieáp xuùc, giöõ aám cô theå naïn nhaân, cho hoài söùc neáu caàn ...Tröôøng hôïp nhieãm ñoäc maõn tính neân caùch ly beänh nhaân khoûi moâi tröôøng gaây nhieãm. Neáu heä thaàn kinh trung öông hoaëc ngoaïi bieân bò toån thöông thì khaû naêng khoûi hoaøn toaøn laø khoù khaên, caàn phaûi theo doõi nhieàu naêm. Noùi chung chæ caàn ñieàu trò trieäu chöùng, khoâng coù ñieàu trò ñaëc bieät.

9.6.7. Phoøng traùnh

9.6.7.1. Noàng ñoä cho pheùp

Vieät Nam quy ñònh NÑTÑCP cuûa CS2 laø 0,01mg/l; Myõ quy ñònh TLV (1998) laø 10 ppm (31 mg/m3); WHO (1981) khuyeán caùo giôùi haïn tieáp xuùc ngaén haïn trong 15 phuùt khoâng neân vöôït quaù 60 mg/m3 trong ngaøy laøm vieäc, noàng ñoä trung bình cho pheùp laø 10 mg/m3 ñoái vôùi nam coâng nhaân vaø 3 mg/m3 ñoái vôùi nöõ coâng nhaân ôû tuoåi sinh ñeû.

465

9.6.7.2. Bieän phaùp kyõ thuaät

Quan troïng nhaát laø quy trình saûn xuaát phaûi kín, coù heä thoáng huùt hôi taïi choã, thöïc hieän thoâng gioù toaøn boä vaø cuïc boä. Khi coù theå phaûi thay CS2 baèng caùc dung moâi khaùc ít ñoäc hôn. Coù bieän phaùp töï hoaøn chænh kyõ thuaät moâi tröôøng qua kieåm tra noàng ñoä CS2 trong khoâng khí nôi laøm vieäc...

9.6.7.3. Bieän phaùp baûo veä: Coâng nhaân laøm vieäc coù tieáp xuùc vôùi CS2 phaûi ñöôïc trang bò ñaày ñuû caùc phöông tieän baûo veä coù hieäu quaû.

9.6.7.4. Bieän phaùp y hoïc

Quan troïng nhaát laø giaùm saùt moâi tröôøng vaø giaùm saùt sinh hoïc. Khi tuyeån duïng lao ñoäng, khoâng boá trí coâng vieäc tieáp xuùc vôùi CS2 vôùi nhöõng ngöôøi coù caùc beänh taâm thaàn, gan, phoåi, daï daøy, xô vöõa ñoäng maïch ... Khoâng ñeå phuï nöõ tieáp xuùc vôùi CS2, nhaát laø nhöõng ngöôøi döôùi 18 tuoåi, ñang cho con buù, kinh nguyeät khoâng ñeàu, hay bò xaûy thai,... Khaùm ñònh kyø phuï thuoäc vaøo ñieàu kieän tieáp xuùc vaø noàng ñoä chaát ñoäc, neáu tieáp xuùc nhieàu thì soá laàn khaùm trong naêm phaûi taêng leân. Caàn khaùm vaø laøm xeùt nghieäm caùc chuyeân khoa coù lieân quan ... Neáu phaùt hieän coù tröôøng hôïp nhieãm ñoäc thì phaûi cho ngöøng tieáp xuùc ngay, cho chuyeån laøm coâng taùc khaùc khoâng tieáp xuùc vôùi CS2.

9.7. ÑOÄC TÍNH CUÛA CAÙC POLYME CHÖÙA LÖU HUYØNH

Ngöôøi ta thöôøng chia caùc polyme toång hôïp chính laøm ba nhoùm:

Caùc chaát deûo: laø caùc chaát coù khaû naêng chòu ñöôïc caùc bieán daïng laâu beàn.

Caùc nhöïa ñaøn hoài: laø caùc chaát coù khaû naêng chòu ñöôïc caùc bieán daïng thuaän nghòch.

Caùc sôïi toång hôïp: laø caùc polyme coù theå coù daïng sôïi vaø coù tính beàn cô hoïc cao ñoái vôùi söï keùo daøi.

Nhöïa thioureâ: ñi töø thioureâ vaø formaldehit.

466

Ñoäc tính: Caùc monome vaø caùc chaát phuï gia khaùc nhau nhö phenol, HCHO, caùc aldehit khaùc, hexametylen tetramin gaây nguy hieåm do nhieãm ñoäc. Caùc saûn phaåm nhöïa naøy phaân huûy khi ôû nhieät ñoä cao (+5000C), ñaëc bieät do caùc chaát CO, NH3, HCN gaây nguy hieåm trong tieáp xuùc vaø nhieãm ñoäc.

Caùc phenol vaø HCHO vöøa laø caùc chaát kích öùng vöøa laø caùc chaát gaây dò öùng. Hexametylen tetramin laø moät taùc nhaân gaây maãn caûm. Hôn nöõa döôùi taùc duïng nhieät, noù phaân huûy thaønh HCHO vaø NH3. Nhieàu tröôøng hôïp maãn caûm da trong cheá taïo vaø söû duïng nhöïa, caùc nhöïa chöa ñöôïc löu hoùa hoaøn toaøn.

9.8. NOÀNG ÑOÄ TOÁI ÑA CHO PHEÙP CUÛA MOÄT SOÁ CHAÁT ÑOÄC HAÏI TRONG KHOÂNG KHÍ XUNG QUANH ÔÛ KHU VÖÏC DAÂN CÖ (TCVN 5938 – 1995)

(mg/m3)

TT Teân chaát Coâng thöùc hoùa hoïc

Trung bình ngaøy ñeâm 1 laàn toái ña

1 Axit sunfuric H2SO4 0,1 0,3

2 Cacbon disunfua CS2 0,005 0,03

3 Hydrosunfua H2S 0,008 0,008

4 Sulphua dioxyt SO2 0,5

Caâu hoûi Caâu 1: Caùc yeáu toá laøm bieán ñoåi chu trình sinh ñòa hoùa cuûa S trong moâi tröôøng sinh thaùi?

C S

NH2

NH2

Thioureâ

467

Caâu 2: ÔÛ Vieät Nam caùc ngaønh saûn xuaát naøo gaây ñoäc ñoái vôùi moâi tröôøng vaø con ngöôøi lieân quan ñeán löu huyønh? Vaø ngaønh naøo taïo ra nhieàu ñoäc chaát cuûa caùc hôïp chaát S nhaát? Caâu 3: Trong caùc haàm moû, ñaëc bieät laø moû than H2S ñöôïc sinh ra töø ñaâu? Vaø ñeà ra bieän phaùp xöû lyù chuùng? Caâu 4: Nguyeân nhaân gaây ra söï kieän söông muø gaây cheát ngöôøi ôû LonDon? Taïi sao söï kieän ñoù laïi keùo daøi trong nhieàu ngaøy? Caâu 5: Caùc chi tieát kieán truùc cuûa ñeân Tamara cuûa AÁn Ñoä ngaøy caøng môø ñi vaø bò oá vaøng laø do nguyeân nhaân naøo lieân quan ñeán caùc hôïp chaát löu huyønh? Caâu 6: Nguoàn goác phaùt sinh khí CS2? So vôùi H2S thì CS2 coù tính ñoäc cao hôn hay thaáp hôn? Caâu 7: Caùc bieän phaùp xöû lyù caùc hôïp chaát löu huyønh trong ñaát pheøn? Ngöôøi ta duøng tro ñeå khöû pheøn taùc duïng nhö theá naøo ñeán caùc hôïp chaát löu huyønh? Caâu 8: Taïi sao phaûi giaûm löôïng löu huyønh coù trong xaêng daàu xuoáng möùc thaáp nhaát coù theå? Hieän nay möùc löu huyønh trong xaêng laø 5%, ñieàu naøy coù yù nghóa gì? Caâu 9: Than Vieät Nam toát nhaát Ñoâng Nam AÙ, nhöng vì sao chæ xuaát khaåu ôû Trung Quoác? Giaûi thích veà phöông dieän kyõ thuaät (khoâng lieân quan vaán ñeà quaûn lyù vaø chính trò xaõ hoäi)? Caâu 10: Khí CO ñoäc hôn khí CO2, vaäy khí SO2 coù ñoäc hôn SO3 khoâng?vì sao? Caâu 11: Taïi sao ngöôøi nghieän röôïu khoâng ñöôïc tieáp xuùc vôùi caùc ñithiocacbamat (thuoác dieät naám chöùa hôïp chaát S)?

TAØI LIEÄU THAM KHAÛO

1. Hoaøng Vaên Bính (1996), Ñoäc chaát hoïc coâng nghieäp (taäp 1), NXB Khoa hoïc Kyõ thuaät, Haø Noäi.

2. Leâ Töø Vaên, Khuùc Xuyeàn (1998), Beänh da ngheà nghieäp, NXB Y hoïc.

3. Traàn Caåm Vaân, Vi sinh vaät hoïc moâi tröôøng, 2001.

4. Taêng Vaên Ñoaøn, Traàn Ñöùc Haï (2001), Kyõ thuaät moâi tröôøng, NXB Giaùo Duïc.

468

5. Vuõ Ñaêng Boä (1999), Hoùa hoïc vaø söï oâ nhieãm moâi tröôøng, NXB Giaùo duïc.

6. Nguyeãn Ñöùc Khieån (2002), Moâi tröôøng vaø söùc khoûe, NXB Lao ñoäng – Xaõ hoäi, Haø Noäi.

7. Traàn Ngoïc Chaán (2001), OÂ nhieãm khoâng khí vaø xöû lyù nöôùc thaûi (taäp 1), NXB Khoa hoïc Kyõ thuaät.

8. Phaïm Vaên Thöôûng, Ñaëng Ñình Thanh, Cô sôû hoùa hoïc moâi tröôøng, NXB Khoa hoïc Kyõ thuaät, Haø Noäi.

9. Enqucte Commission, Preventive Measurese to protect the Earth’s atmosphere, 1990.

10. United Nation, 1990.

11. www. Epa.gov/airmarkets/acidrain/effects/health.html.

12. www.epa.gov/airmarkets/acidrain/effects/visibility.hmtl.

13. www.epa.gov/airmarkets/acidrain/effects/materials.hmtl.

468

CHÖÔNG 10

ÑOÄC HOÏC MOÂI TRÖÔØNG AMIAÊNG (Ecotoxicology of Asbestos)

10.1. TOÅNG QUAN VEÀ AMIAÊNG

10.1.1. Khaùi nieäm

Amiaêng laø moät nhoùm caùc chaát khoaùng Silicate trong thieân nhieân, ôû daïng sôïi vaø chuùng coù khaû naêng chia nhoû thaønh nhieàu sôïi maûnh hôn. Nhöõng sôïi amiaêng naøy coù ñaëc tính beàn, dai, coù khaû naêng choáng chòu löûa, choáng chòu toát vôùi aên moøn hoaù hoïc vaø caùch nhieät. Vôùi nhöõng ñaëc tính treân thì sôïi amiaêng coù theå taïo ra caùc vaät lieäu beàn vöõng vaø deûo dai nhö deät quaàn aùo, caùc vaät lieäu gia coá trong xaây döïng…

10.1.2. Phaân loaïi amiaêng

Coù hai nhoùm amiaêng chính laø Serpentine vaø Amphiboles. Loaïi phoå bieán nhaát hieän nay laø Chrysotiles (chieám 90% saûn löôïng treân theá giôùi) thuoäc nhoùm Serpentine, coøn Crocidolite (thuoäc nhoùm Amphiboles) laø loaïi coù khaû naêng gaây ung thö cao nhaát.

Nhoùm Amphibole: laø moät nhoùm chaát khoaùng coù caáu truùc Silicate, trong ñoù caùc khoái töù dieän SiO4 lieân keát vôùi nhau baèng caùch phaân chia chung caùc oxy ñeå taïo ra caùc maïch thaúng daøi voâ haïn (inosilicates). Chuùng toàn taïi phoå bieán döôùi daïng khoaùng chaát trong ñaù nhö caùc loaïi ñaù bieán chaát vaø ñaù hoaû thaønh. Nhoùm Amphiboles hieän coù khoaûng hôn 60 loaïi khaùc nhau ñöôïc ghi nhaän vaø haàu heát laø chuùng coù thaønh phaàn hoaù hoïc khaùc nhau.

469

Coâng thöùc chung: XY2Z5(Si, Al, Ti)8O22(OH, F)2

X: ñaïi dieän cho caùc ion Na+ hoaëc K+.

Y: ñaïi dieän cho caùc ion nhö Na+, Ca2+, Fe2+, Li+, Mn2+, Al3+, Mg2+, Zn2+, Ni2+, Co2+.

Z: ñaïi dieän cho caùc ion nhö Fe3+, Mn3+, Cr3+, Al3+, Ti4+, Fe2+, Li2+, Mn2+.

Moät soá loaïi khoaùng thuoäc nhoùm naøy:

- Amosite: 5,5FeO 1,5MgO 8SiO2 H2O (Amiaêng naâu)

- Actinolite: Ca2(Mg, Fe+2)5 Si8O22(OH)2

- Anthophyllite: (Mg, Fe)7 Si8O22(OH)2

- Arfvedsonite: Na3(Fe+2)4Fe+3 Si8O22(OH)2

- Crocidolite: Na2Fe2+3Fe3+Si8O22(OH)2 (Amiaêng xanh)

- Cummingtonite: Mg7 Si8O22(OH)2

- Edenite: NaCa2Mg5 Si8O22(OH)2

- Fluorrichterite: Na(CaNa)Mg5 Si8O22F2

- Glaucophane: Na2(Mg3Al2) Si8O22(OH)2

- Hornblende: Ca2(Mg, Fe+2)4 (Al, Fe+3)Si7AlO22(OH)2

- Riebeckite: Na2Fe+23 Fe+3

2Si8O22(OH)2

- Tremolite: Ca2Mg5 Si8O22(OH)2

Nhoùm Serpentine: laø moät loaïi ñaù goác ñònh hình döôùi daïng khoaùng vaø ñöôïc tìm thaáy trong thaønh phaàn cuûa nhieàu loaïi ñaù bieán chaát vaø ñaù hoaû thaønh. Haàu heát caùc loaïi ñaù naøy coù maøu xanh. Serpentine laø moät teân goïi chung ñöôïc öùng duïng cho moät vaøi thaønh phaàn cuûa nhoùm Polymorphic. Nhöõng khoaùng chaát naøy coù khaû naêng cuøng coâng thöùc hoaù hoïc nhöng khaùc coâng thöùc caáu taïo.

470

Thuoäc lôùp: Silicates

Phaân lôùp: Phyllosilicates

Nhoùm: Kalolinite – Serpentine

Coâng thöùc chung: (Mg,Fe)3 Si2O5(OH)4

Moät soá loaïi khoaùng thuoäc nhoùm naøy:

- Antigorite: (Mg,Fe)3Si2O5(OH)4

- Clinochrysotile: Mg3Si2O5(OH)4

- Lizardite: Mg3Si2O5(OH)4

- Orthochrysotile: Mg3Si2O5(OH)4

- Parachrysotile: (Mg,Fe)3Si2O5(OH)4 ÖÙng duïng: ñöôïc söû duïng nhieàu trong coâng nghieäp (saûn xuaát boá

thaéng, sôïi chòu nhieät, ñaù trang söùc).

10.1.3. Tính chaát hoaù lí cuûa Amiaêng Laø chaát caùch nhieät, caùch ñieän, chòu axit, ít aên moøn, coù ñoä dai vaø

beàn (nhaát laø amiaêng traéng), choáng chaùy toát do coù ñieåm noùng chaûy cao. Coù caáu truùc daïng sôïi raát mòn buïi amiaêng deã phaùt taùn trong khoâng khí vaø xaâm nhaäp vaøo cô theå con ngöôøi gaây ung thö. Amiaêng hoaø tan ñöôïc trong axit hidrofloric. Khoâng coù tính phoùng xaï Radon, beàn trong moâi tröôøng khoâng khí. Maøu saéc: xanh, traéng, naâu…

Ñoái vôùi nhoùm Serpentine:

ÔÛ daïng tinh theå thì trong môø vaø ôû daïng khoái thì môø ñuïc; Ñoä cöùng: 3 – 4.5; Tyû troïng: 2.2 – 2.6. Caáu truùc maïng tinh theå hay bieán ñoåi, maïng tinh theå thöôøng gaëp khoâng bao giôø ôû daïng moät maïng tinh theå lôùn, ñoäc laäp maø chuùng thöôøng keát thaønh khoái vaø coù thôù; Khi ôû daïng thoâ, chuùng raát meàm vaø deûo. Nhöõng hôïp chaát coù theå lieân keát vôùi nhoùm Serpentine: cromite, olivin, garnat, talc, calcite…

10.1.4. Tính chaát ñaëc tröng cuûa moät vaøi loaïi khoaùng Amiaêng 10.1.4.1. Amiaêng traéng (Chrysotile) Laø moät loaïi khoaùng khoâng chaùy hoaëc muïc naùt, khoâng bò aûnh

höôûng bôûi nhieàu loaïi hoaù chaát khaùc, raát meàm deûo vaø ñoä co giaõn toát.

471

Söï keát hôïp nhöõng ñaëc tính treân ñaõ laøm cho sôïi amiaêng traéng trôû thaønh moät vaät lieäu ñöôïc söû duïng nhieàu trong nhöõng thaäp nieân qua vaø noù trôû thaønh nguyeân lieäu chính trong vaät lieäu gia coá nhö ximaêng, saûn phaåm chòu ma saùt lôùn, nhöõng mieáng roaêng vaø trong nhieàu öùng duïng khaùc. Amiaêng traéng ñaõ ñöôïc bieát caùch ñaây hôn 2000 naêm. Ban ñaàu, noù ñöôïc söû duïng laøm sôïi baác ñeøn hoaëc nhöõng vaät lieäu sôïi khaùc. Nhöng vaøo theá kyû 19, nhöõng moû amiaêng traéng ôû daõy nuùi Ural (Nga) laàn ñaàu tieân ñöôïc thöông maïi hoaù taïi YÙ, Canada.

Hieän nay, amiaêng traéng ñang ñöôïc söû duïng raát phoå bieán treân theá giôùi vaø ôû nöôùc ta. Rieâng ngaønh saûn xuaát taám lôïp Fibro ximaêng ôû nöôùc ta ñaõ söû duïng gaàn 6 vaïn taán amiaêng moãi naêm.

10.1.4.2. Amiaêng xanh (Crocidolite)

Laø moät loaïi khoaùng maøu xanh thuoäc nhoùm Amphibole vaø gaàn gioáng vôùi loaïi khoaùng Riebeckite. Noù ñöôïc moâ taû vaøo naêm 1815 bôûi M.H. Klaproth döôùi caùi teân Blaueisenstein (quaëng saét coù maøu xanh); vaø ñeán naêm 1831, J.F Hausmann ñaõ ñaët teân laïi cho noù laø amiaêng xanh nhö hieän nay. Veà phöông dieän hoaù hoïc, ñoù laø moät hoãn hôïp Silicate vôùi Na vaø Fe. Sôïi khoaùng naøy coù ñoä cöùng cao khi beà ngoaøi cuûa noù boùng nhaün vaø coù nhieàu maøu saéc oùng aùnh; ñoù laø do caáu truùc sôïi cuûa noù. Do ñoù, loaïi ñaù naøy chuû yeáu ñöôïc söû duïng laøm ñoà trang söùc.

Ví duï: moät maãu amiaêng xanh coù troïng löôïng xaùc ñònh laø 3,195 g vaø coù ñoä cöùng töø 2,5 – 2,75 ñaõ ñöôïc phaân tích bôûi Mr. Bauer. Döôùi aùnh saùng huyønh quang, Mr. Bauer thaáy coù söï hieän dieän cuûa vilimite (Zn2SiO4), vì vaäy oxit keõm (ZnO) phaûi ñöôïc tröø ñi moät löôïng baèng vôùi 8,91% vilimite ñeå pheùp phaân tích naøy ñöôïc chính xaùc.

Baûng 10.1. Thaønh phaàn caùc hôïp chaát trong amiaêng xanh

1 2 3

SiO2 53,61 56,20 0,937 = 20 x 0,047

Fe2O3 18,45 20,25 0,127* 0,151 = 3 x 0,050

Al2O3 2,23 2,44 0,024*

472

FeO 2,16 2,36 0,033† 0,286 = 6 x 0,048

MgO 9,11 10,00 0,248†

CaO 0,24 0,26 0,005†

ZnO 6,50

Na2O 4,86 5,33 0,086 = 2 x 0,043

Saûn phaåm chaùy 2,90 3,17 0,177 = 4 x 0,044

100,06 100,01

*: nhöõng con soá töông öùng vôùi giaù trò 0.151.

†: nhöõng con soá töông öùng vôùi giaù trò 0.286.

1. Do L.H. Bauer phaân tích.

2. Öôùc tính ñeán 100% sau khi giaûm 8.91% vilimite, töông ñöông vôùi löôïng ZnO.

3. Tæ leä phaân töû ñöôïc öôùc tính töø söï phaân tích.

10.1.4.3. Amiaêng naâu (Amosite)

Grunerite laø moät ñònh danh ñöôïc duøng ñeå chæ moät loaïi khoaùng cumingtonit – grunerite coù thaønh phaàn saét (Fe) chieám chuû yeáu (>70%), coøn laïi laø Mg. Trong thöông maïi, loaïi khoaùng naøy ñöôïc söû duïng laøm vaät lieäu xaây döïng, neân thöôøng ñöôïc bieát döôùi caùi teân laø amiaêng naâu. Söï saép xeáp caùc tinh theå hình hoïc cuûa amiaêng naâu khaù ña daïng, töø nhöõng hình truï phaúng ñeán hình kim, hình sôïi raát daøi, moûng vaø ôû daïng boù. Nhöõng boù sôïi naøy töông töï nhö moät ñuoâi choåi (“broom tails”). Amiaêng naâu ôû nhieät ñoä cao trong moät thôøi gian daøi thì seõ ñöôïc gia nhieät vaø coù söï thay ñoåi maøu saéc, hình thaùi so vôùi amiaêng ôû nhieät ñoä thöôøng. Maøu saéc cuûa amiaêng naâu sau khi ñöôïc gia nhieät thöôøng coù moät daûi maøu töø vaøng nhaït ñeán ñoû naâu.

Amiaêng naâu ñöôïc söû duïng ít phoå bieán hôn amiaêng traéng. Haàu heát amiaêng naâu ñöôïc söû duïng ôû Myõ, vaø nguoàn khai thaùc chuû yeáu laø töø Nam Phi. Moät vaøi thoâng soá cuûa amiaêng naâu.

Nhoùm: Amphiboles

473

Maïng tinh theå: heä ñôn nghieâng.

Hình thaùi: töø daïng sôïi ñeán nhöõng phieán moûng.

Thôù cheû: thöôøng theo hai höôùng (khoaûng 1250 ), vaø khoâng ñeàu.

Ñoä cöùng: 5 – 6

Maät ñoä: 3,44 – 3,60

Maøu saéc: naâu nhaït, xanh ñen hoaëc xaùm, hôi môø cho ñeán ñuïc

10.1.5 Söï phaân boá amiaêng treân theá giôùi

Amiaêng traéng coù phaàn lôùn ôû Canada vaø ñöôïc söû duïng chuû yeáu ôû Myõ. Naêm 1995, sau moät khôûi ñaàu chaäm chaïp thì saûn löôïng khai thaùc amiaêng cuûa Canada ñaõ ñaït ñeán 1.120.000 taán.

Amiaêng naâu coù nguoàn goác töø Nam Phi

Amiaêng xanh thöôøng coù nguoàn goác töø Nam Phi vaø Australia.

Taïi Vieät Nam, caùc moû amiaêng chuû yeáu phaân boá ôû caùc tænh Cao Baèng, Phuù Thoï, Hoaø Bình.

474

10.2. AMIAÊNG TRONG MOÂI TRÖÔØNG

10.2.1. Amiaêng trong moâi tröôøng bieån Thoâng tin naøy coù töø moät baûn baùo caùo cuûa toå chöùc laøm saïch moâi

tröôøng bieån COA gôûi ñeán toå chöùc GTFAR (Governor’s Task Force on Artificial Reefs). Trong cuoäc hoïp, vaán ñeà quan taâm lôùn nhaát ñoù laø söï hieän dieän cuûa amiaêng trong “ñaù ngaàm nhaân taïo” vaø ñaùnh giaù möùc ñoä nguy hieåm cuûa amiaêng ñoái vôùi moâi tröôøng bieån. COA ñaõ baøy toû moái quan taâm veà söï thaät cuûa amiaêng trong moâi tröôøng bieån maø ñaëc bieät coù lieân heä tröïc tieáp ñeán con ngöôøi. Ví duï: xe oâtoâ ñaõ bò hö hoûng, hoaït ñoäng cuûa con ngöôøi ôû ven bieån, hoaït ñoäng ñaùnh baét thuyû haûi saûn…ñaõ tröïc tieáp ñöa vaøo moâi tröôøng bieån nhöõng chaát gaây oâ nhieãm. Ngoaøi ra, coøn coù nhieàu hoaït ñoäng khaùc cuûa con ngöôøi nhöng chöa ñöôïc laøm roõ, nhöng chaéc raèng vaán ñeà naøy caàn phaûi ñöôïc quan taâm hôn. Söï ñaùnh giaù naøy yeâu caàu phaûi coù moät kieán thöùc chuyeân saâu, hieåu bieát ñoái vôùi vaät lieäu maø ñaëc bieät laø vaät lieäu coù chöùa amiaêng trong oâtoâ vaø nhöõng raùc thaûi treân bôø bieån.

10.2.1.1. Nhöõng moái quan taâm veà aûnh höôûng cuûa amiaêng ñeán cuoäc soáng cuûa sinh vaät bieån

Trong nhöõng cuoäc thaûo luaän tröôùc, COA ñaõ coù quan taâm veà vieäc phaùt thaûi amiaêng töø caùc thieát bò cuûa oâtoâ sau khi bò thaûi xuoáng bieån. Nhöõng sinh vaät bieån soáng ôû nhöõng khu vöïc naøy seõ söû duïng nhöõng sôïi amiaêng nhö laø moät nguoàn thöùc aên chính. Vôùi ñieàu naøy, chaéc chaén raèng seõ coù nhöõng caâu hoûi veà vieäc ñaùnh giaù möùc ñoä nguy hieåm coù lieân quan ñeán amiaêng trong “nhöõng daûi san hoâ nhaân taïo” nhö:

- Möùc ñoä hieän dieän cuûa amiaêng trong nöôùc bieån?

- Nhöõng loaïi amiaêng naøo coù maët trong nöôùc bieån ?

- Nhöõng boä phaän, thieát bò naøo cuûa oâtoâ coù theå phaùt thaûi amiaêng ?

- Amiaêng ñaõ gaây nhöõng aûnh höôûng gì ôû nhöõng khu vöïc naøy ?

- Quaù trình phaùt thaûi amiaêng ?

- Trong bao laâu thì nhöõng daûi “ñaù ngaàm nhaân taïo” seõ phaùt thaûi amiaêng gaây nguy hieåm ñeán sinh vaät bieån taïi ñaây?

475

- ÔÛ möùc ñoä naøo thì amiaêng seõ gaây aûnh höôûng ñeán sinh vaät bieån ôû khu vöïc naøy vaø nhöõng tieâu chuaån ñeå ñaùnh giaù chuùng ? Moät soá tieâu chuaån ñaùnh giaù nhö sau:

Thôøi gian duy trì tình traïng nguyeân veïn cuûa nhöõng thieát bò coù chöùa amiaêng (taám loùt saøn, voû xe…) laø bao laâu ?

Nhöõng loaøi sinh vaät naøo soáng taïi nhöõng khu vöïc naøy ?

10.2.1.2. Taùc ñoäng cuûa amiaêng ñeán sinh vaät bieån

Ñaõ coù raát nhieàu nghieân cöùu veà aûnh höôûng cuûa amiaêng ñeán sinh vaät bieån. Döôùi ñaây laø nhöõng keát quaû thu ñöôïc töø vieäc thöïc hieän coâng vieäc naøy. Vaø nhöõng trích daãn töø nhöõng keát quaû naøy seõ chöùng minh ñöôïc aûnh höôûng cuûa amiaêng ñeán sinh vaät bieån.

Batterman, A.R., P.M Cook, 1981. “Xaùc ñònh noàng ñoä cuûa sôïi khoaùng amiaêng trong caùc moâ ôû caù”. Nghieân cöùu naøy ñaõ chæ ra raèng: tieâu hoaù laø con ñöôøng chính gaây neân söï tích luyõ amiaêng vaø ñöôïc giöõ laïi chuû yeáu trong caùc moâ thaän ôû caù. Nguyeân nhaân laø nhöõng sinh vaät naøy ñaõ aên nhöõng thöùc aên coù amiaêng. Ñieàu naøy cuõng ñaõ ñöôïc kieåm nghieäm trong phoøng thí nghieäm vaø hoï ñaõ phaùt hieän ra raèng nhöõng loaøi caù hoài chaám hoàng Baéc Cöïc ñaõ haáp thuï khoaûng 230,5 mg sôïi amiaêng trong caùc moâ ôû thaän khi soáng trong moät moâi tröôøng coù noàng ñoä caùc sôïi amiaêng cao ñeán 6,7x108 sôïi/L”.

Belanger, S.E, D.S Cherry, J.Cairns (1990): “Söï suy yeáu veà chöùc naêng vaø nhöõng beänh lyù cuûa loaøi caù Medaka, Nhaät Baûn, khi tieáp xuùc vôùi amiaêng traéng trong moät thôøi gian daøi”. Söï ñaùnh giaù aûnh höôûng cuûa amiaêng traéng trong töøng thôøi kì ñoái vôùi loaøi caù Medaka, Nhaät Baûn bao goàm: giai ñoaïn phoâi thai, töø aáu truøng ñeán luùc tröôûng thaønh, söï ñaáu tranh sinh toàn, moâ beänh hoïc vaø giai ñoaïn tích luyõ amiaêng trong cô theå. Vôùi noàng ñoä 106 – 108 sôïi/L amiaêng ñaõ aûnh höôûng leân nhöõng giai ñoaïn phaùt trieån quan troïng nhö giai ñoaïn phoâi thai, giai ñoaïn tröôûng thaønh; ôû noàng ñoä 1010 sôïi/L vaø thôøi gian tieáp xuùc laø 56 ngaøy thì 100% caù ñeàu bò cheát. Söï sinh saûn cuûa nhöõng loaøi caù tröôûng thaønh giaûm khi tieáp xuùc vôùi amiaêng ôû noàng ñoä töø 104 – 108 sôïi/L. Sôïi amiaêng ñaõ ñöôïc tìm thaáy trong caùc moâ cuøng luùc vôùi nhöõng toån thöông cuûa teá baøo. Taùc giaû ñaõ keát luaän raèng: “Söï tieáp xuùc thöôøng

476

xuyeân ôû noàng ñoä 106 – 108 sôïi/L aûnh höôûng xaáu ñeán loaøi caù Medaka vaø ôû noàng ñoä 1010 sôïi/L raát nguy hieåm ñeán nhieàu loaøi (gaàn 100% loaøi caù tröôûng thaønh ñaõ bò cheát sau thôøi gian 7 tuaàn tieáp xuùc lieân tuïc). Nhöõng noàng ñoä giôùi haïn (106 – 108 sôïi/L) ñaõ ñöôïc xaùc nhaän coù trong nhieàu nguoàn nöôùc hoà vaø soâng (theo Millette et al. (1980); Batterman vaø Cook (1981) vaø Scheier et al. (1987)). Nhöõng nghieân cöùu ñaõ chæ ra raèng sôïi amiaêng laø moät taùc nhaân gaây oâ nhieãm moâi tröôøng nöôùc caàn phaûi ñöôïc quan taâm…. Öu tieân cho vieäc nghieân cöùu nhöõng boå sung vaø taùi kieåm tra laø caàn thieát ñeå xaùc ñònh roõ taùc haïi nguy hieåm cuûa amiaêng ñoái vôùi sinh vaät thuyû sinh”.

Glovinova, E., M. Kucera, J. Pavel (1994). “Ñaùnh giaù möùc ñoä nguy hieåm cuûa sôïi amiaêng trong caùc moâ ñoäng vaät bieån”. Trích “Toxicological and Environmental Chemistry. 43:13–17”. “Phaàn naøy trình baøy döïa treân moät phöông phaùp phoå bieán ñeå xaùc ñònh löôïng amiaêng (RAF: Respirable asbestos fibers) trong moâ ñoäng vaät khoâng xöông soáng (oác seân vaø giun) qua hoâ haáp, vaø keát luaän raèng löôïng amiaêng hieän dieän taïi nôi ôû cuûa ñoäng vaät khoâng xöông soáng treân moät dieän roäng. Nhöõng sôïi amiaêng trong moâ cuûa oác seân cho ta thaáy söï töông quan giöõa möùc ñoä nhieãm amiaêng vaø nôi soáng cuûa chuùng, vaø phöông phaùp naøy coù theå ñöôïc söû duïng ñeå ño ñoä nhieãm baån amiaêng trong moâi tröôøng”.

Lauth, J. and K. Schurr (1983). “Moät vaøi aûnh höôûng cuûa amiaêng traéng ñoái vôùi loaøi taûo Cryptomonas erosa”. Nghieân cöùu ñaõ chæ ra raèng nhöõng sôïi amiaêng coù maët trong teá baøo taûo raát coù theå laø do ñieän tích döông treân beà maët cuûa nhöõng sôïi amiaêng taïi pH < 11,8, vaø coù theå do vieäc chuùng keát vaøo thaønh töøng khoái. Taùc giaû cho raèng vieäc naøy coù theå gieát cheát nhöõng teá baøo taûo vì khoái naøy seõ chìm xuoáng ñaùy. Nghieân cöùu naøy ñöôïc duøng ñeå chöùng minh cho yù kieán raèng nhöõng sôïi amiaêng ñöôïc taäp trung bôûi vi sinh vaät (bôûi löïc huùt cuûa nhöõng sôïi amiaêng ñoái vôùi teá baøo taûo), sau ñoù chuùng bò caùc sinh vaät döôùi nöôùc khaùc tieâu hoaù.”

Webber, J.S., J.R. Covey. 1991. “Amiaêng trong nöôùc”. Trích Critical Reviews in Environmental Control. 21: 331–371. “Taïp chí naøy toång keát caùc loaïi amiaêng vaø nguoàn goác tìm thaáy chuùng nhö: amiaêng

477

trong nöôùc uoáng gaây aûnh höôûng ñeán söùc khoeû con ngöôøi, amiaêng trong heä sinh thaùi döôùi nöôùc gaây aûnh ñeán sinh vaät thuyû sinh. Ngoaøi ra, amiaêng ñöôïc tìm thaáy qua caùc pheùp phaân tích, kieåm soaùt ño löôøng. Phaàn giôùi thieäu ñaõ nhaán maïnh veà aûnh höôûng cuûa amiaêng ñeán söùc khoeû con ngöôøi vaø muïc ñieåm laïi neâu leân söï aûnh höôûng cuûa amiaêng ñeán heä sinh thaùi döôùi nöôùc nhö sau: “nhöõng nghieân cöùu treân cho ta thaáy raèng vieäc gia taêng chuyeân chôû nhöõng nguyeân lieäu amiaêng baèng ñöôøng thuyû coù theå aûnh höôûng xaáu ñeán nhieàu loaøi sinh vaät bieån. Nhöõng aûnh höôûng töùc thôøi trong chuoãi thöùc aên thì khoâng roõ raøng, nhöng toaøn boä heä sinh thaùi ñeàu bò aûnh höôûng trong moät thôøi gian daøi. Trong khi ñoù, nhöõng aûnh höôûng thöù caáp cuûa vieäc tích luyõ amiaêng trong caù leân ngöôøi chaéc chaén laø raát nhoû vì amiaêng tích luyõ trong thaän caù thöôøng khoâng ñöôïc duøng ñeán, söï tích luyõ amiaêng trong cô theå ngöôøi ñieån hình laø do aên phaûi nhöõng con soø soáng ôû vuøng nöôùc oâ nhieãm amiaêng”.

10.2.2. Amiaêng trong nöôùc uoáng

Haàu heát moïi ngöôøi ñaõ nhaän thaáy ñöôïc söï nguy hieåm do hít phaûi nhöõng sôïi amiaêng trong caùc taám lôïp hay vaät lieäu caùch ly,… Nhöng hieän nay, amiaêng laïi ñöôïc phaùt hieän trong nöôùc vaø coù theå gaây nguy hieåm ñeán söùc khoeû con ngöôøi. Amiaêng laø moät loaïi sôïi khoaùng ñöôïc söû duïng laøm vaät lieäu caùch nhieät, taêng ñoä keát dính trong ximaêng vaø trong caùc ñöôøng oáng daãn nöôùc. Amiaêng thöôøng ñöôïc tìm thaáy trong moät vaøi loaïi ñaù, gieáng nöôùc vaø ôû treân beà maët gaàn nhöõng moû khai thaùc amiaêng ñang hoaït ñoäng.

Ngaøy nay, EPA (Environmental Protection Agency) ñaõ coù nhöõng qui ñònh veà amiaêng trong nöôùc uoáng. Tuy nhieân, noù vaãn ñöôïc tìm thaáy ôû khaép Hoa Kyø, töø nhöõng thaønh phoá lôùn ñeán nhöõng vuøng noâng thoân. Amiaêng ñöôïc bieát laø coù khaû naêng gaây ra moät soá loaïi ung thö nhö ung thö bieåu moâ vaø ung thö ruoät keát. Amiaêng coù theå thaâm nhaäp vaøo cô theå qua hoâ haáp hoaëc ñöôøng mieäng. Maëc duø qua ñöôøng hoâ haáp thì khaû naêng ung thö cao hôn; tuy nhieân, qua ñöôøng thöùc aên cuõng raát nguy hieåm.

10.2.2.1 Amiaêng thaâm nhaäp vaøo trong nöôùc nhö theá naøo?

Amiaêng ñi vaøo moâi tröôøng nöôùc theo moät vaøi caùch khaùc nhau. Ñaëc tính cuûa nöôùc seõ bò aûnh höôûng nhieàu khi amiaêng coù maët trong

478

nöôùc. Khi nöôùc di chuyeån trong caùc oáng baèng ximaêng, söï aên moøn coù theå giaûi phoùng nhieàu sôïi amiaêng töø thaønh oáng, vaø nhöõng sôïi amiaêng seõ ñöôïc mang ñeán voøi nöôùc nhaø baïn. Khi nöôùc ñöôïc phaùt hieän coù amiaêng, chuùng ta seõ phaûi coù nhöõng thay ñoåi veà hoaù hoïc trong nöôùc ñeå giaûm bôùt söï aên moøn vaø ngaên chaën söï giaûi phoùng amiaêng.

10.2.2.2. Phaùt hieän amiaêng trong nöôùc uoáng.

Amiaêng khoâng theå ñöôïc phaùt hieän baèng caùc giaùc quan. Caùch toát nhaát ñeå xaùc ñònh söï hieän dieän cuûa noù laø yeâu caàu nhaø maùy nöôùc cho bieát baûn phaân tích gaàn ñaây nhaát veà chaát löôïng nöôùc. Vieäc phaân tích nhöõng maãu nöôùc ñeå xaùc ñònh thaønh phaàn amiaêng thöôøng ñöôïc boû qua do giaù thaønh phaân tích maãu leân ñeán vaøi traêm USD cho moät maãu. Vì vaäy, neáu nghi ngôø thì caùch toát nhaát laø söû duïng thieát bò loïc ñeå loaïi boû aûnh höôûng.

10.2.2.3. Nhöõng bieän phaùp loaïi boû Amiaêng trong nöôùc

Caùch toát nhaát ñeå choáng laïi amiaêng laø loaïi boû chuùng ra khoûi nöôùc. Ñieàu naøy coù theå ñöôïc thöïc hieän moät caùch deã daøng bôûi heä thoáng loïc POU (point of use). Heä thoáng naøy ñaõ ñöôïc chöùng nhaän bôûi toå chöùc quoác teá NSF. Heä thoáng POU ñôn giaûn vaø coù hieäu quaû trong vieäc loaïi boû amiaêng trong nöôùc vaø nhieàu loaïi nöôùc oâ nhieãm khaùc.

10.2.2.4. Nhöõng aûnh höôûng do amiaêng trong nöôùc uoáng gaây ra

Moät vieãn caûnh ñaùng sôï: theo öôùc tính, khoaûng 20 trieäu ngöôøi ñang bò beänh ung thö do tieáp xuùc vôùi amiaêng khi laøm vieäc. Trong 20 – 30 naêm tôùi, ba traêm ngaøn ngöôøi Myõ seõ cheát vì bò ung thö do nhieãm amiaêng. Vaäy maø, hieän nay, chaát ñoäc cheát ngöôøi naøy ñang hieän dieän trong nöôùc uoáng treân khaép luïc ñòa Baéc Myõ. Hieän nay, möùc ñoä baùo ñoäng cuûa chaát ñoäc naøy khoâng theå thaáy heát ñöôïc; nhöõng sôïi amiaêng ñaõ vaø ñang ñöôïc tìm thaáy trong ñöôøng oáng daãn nöôùc. Theo nghieân cöùu, phaàn lôùn chuùng coù nguoàn goác töø oáng nöôùc laøm baèng xi maêng coù amiaêng ñöôïc choân döôùi haøng traêm thaønh phoá ôû Baéc Myõ, nhöõng oáng naøy daøi khoaûng 400.000 daëm, moät ñoä daøi ñuû ñeå bao quanh traùi ñaát 16 laàn.

Cho ñeán baây giôø, caùc nhaø khoa hoïc vaø coâng chöùc cuûa Chính phuû cuõng chöa theå thoáng nhaát vôùi nhau veà thöïc teá moái nguy hieåm naøy

479

nghieâm troïng nhö theá naøo vaø ñaâu laø möùc ñoä coù theå chaáp nhaän ñöôïc. Theo lôøi moät nhaân vieân cuûa EPA, Dave Ryan, noùi “chuùng toâi tin raèng hít phaûi amiaêng laø moät nguyeân nhaân gaây ra beänh ung thö, nhöng theo nhö löôïng amiaêng coù trong nöôùc thì noù chöa ñeán luùc phaûi baùo ñoäng (?)”. Nhöõng ngöôøi ôû Woodstock, New York nhaän thaáy moái nguy hieåm naøy tröôùc tieân. Cuoái naêm 1985 coù raát nhieàu amiaêng ñöôïc tìm thaáy trong voøi nöôùc vaø noù laøm ngheõn ñöôøng oáng nöôùc cuûa thaønh phoá naøy. Nhaân vieân cuûa toå chöùc söùc khoeû ñaõ caûnh baùo ngöôøi daân khoâng neân uoáng nöôùc, haïn cheá taém vaø khoâng cho nöôùc bò oâ nhieãm amiaêng ñi vaøo maùy ñieàu hoaø khoâng khí.

Tara Roberts, 31 tuoåi, laøm ngheà buoân baùn, laø ngöôøi daãn ñaàu toå chöùc “Woodstock khoâng coù amiaêng”. Laàn ñaàu tieân khi coâ nghe lôøi caûnh baùo cuûa toå chöùc söùc khoeû Woodstock, coâ nghó ngay ñeán coâ con gaùi moät tuoåi cuûa mình ñang bò beänh caûm. Theo lôøi khuyeân cuûa baùc só khoa nhi, coâ phuû giöôøng cuûa con laïi vaø ñaët moät caùi maùy laøm bay hôi beân caïnh. Hôn moät naêm nay coâ phaûi chôû haøng ngaøn lít nöôùc saïch veà nhaø, ñem quaàn aùo baån ñeán tieäm giaët uûi (söû duïng nöôùc saïch), vaø taém ôû nhaø moät ngöôøi baïn. Roberts tuyeân boá “baát kyø moät coäng ñoàng ngöôøi naøo söû duïng oáng nöôùc baèng xi maêng coù amiaêng thì sôùm hay muoän gì cuõng seõ gaëp vaán ñeà vôùi noù”.

Vaøo thaäp kyû tröôùc, nöôùc uoáng bò nhieãm amiaêng ñaõ ñöôïc phaùt hieän ôû nhöõng nöôùc Baéc Myõ. Naêm 1982, toå chöùc chaêm soùc söùc khoeû vaø con ngöôøi ñaõ kieåm tra 538 caên nhaø cuûa ngöôøi Myõ ôû thaønh phoá vaø keát quaû cho thaáy 60% trong soá ñoù coù nöôùc bò nhieãm amiaêng, 9% coù möùc ñoä nhieãm amiaêng caàn phaûi quan taâm.

ÔÛ Connecticut (moät bang ôû Myõ) ngöôøi ta ñaõ caám söû duïng oáng xi maêng coù amiaêng töø 7 naêm tröôùc. Tuy nhieân, vaãn coøn nhöõng ñöôøng oáng ngaàm trong ñaát daøi 900 daëm mang ñaày amiaêng, ñöôøng oáng naøy ñang cung caáp nöôùc uoáng cho hôn 600.000 ngöôøi. Baùo Detroit News cuõng ñaõ ñöa ra thoâng tin laø coù moät ñöôøng oáng daøi 1.100 daëm ñaët ngaàm döôùi ñaát ñang cung caáp nöôùc cho 4 trieäu ngöôøi söû duïng, trong ñoù cöù 1,14 lít nöôùc thì coù 3 trieäu sôïi amiaêng. Nhöõng oáng daãn nöôùc baèng xi maêng coù amiaêng hieän dieän ôû baát kyø nôi ñaâu ôû Baéc Myõ, töø

480

Winnipeg, Canada ñeán Texas, vaø tuyø theo tình traïng cuûa chuùng maø chuùng gaây beänh naëng hay nheï.

Baùc só Philip Landrigan, giaùm ñoác khoa y hoïc ngheà nghieäp vaø moâi tröôøng cuûa tröôøng Y khoa Mount Sinai, New York, phaùt bieåu: “Nhöõng caên nhaø ñöôïc xaây döïng töø naêm 1950 ñeán 1980, giai ñoaïn maø oáng nöôùc baèng xi maêng ñang thònh haønh, thì ngöôøi ta söû duïng chuùng raát nhieàu, vaø coù moät ñieàu chaéc chaén raèng ta chöa theå thoáng keâ heát ñöôïc soá löôïng naøy”. Nhöng thaät ñaùng tieác, coâng vieäc naøy laïi nhaän ñöôïc raát ít söï uûng hoä. Lôïi ích cuûa nöôùc ñaõ laøm môø ñi nhöõng nguy cô gaây ra hieåm hoaï, noù laøm cho ngöôøi ta queân ñi raèng hoï ñang söû duïng oáng daãn nöôùc baèng xi maêng coù amiaêng.

Hai thaäp kyû tröôùc, nhöõng nhaø saûn xuaát oáng nöôùc baèng xi maêng coù chöùa amiaêng, trong ñoù coù caû nhöõng coâng ty lôùn nhö Johns – Manville, ñaõ noã löïc ñeå giaûi quyeát vaán ñeà treân. Ñöôïc söï chaáp thuaän cuûa UÛy ban an toaøn thöïc phaåm vaø döôïc phaåm (Food and Drug Administration), hoï ñaõ phuû moät lôùp vinyl beân trong oáng daãn nöôùc vaø saûn phaåm môùi naøy ñaõ ñöôïc tieâu thuï khaép vuøng Ñoâng – Baéc Myõ. Vaøi naêm sau, moät chaát hoaù hoïc gaây beänh ung thö treân nhöõng ñoäng vaät thí nghieäm laø tetrachloroethylen ñöôïc phaùt hieän trong caùc oáng nöôùc coù phuû moät lôùp vinyl naøy. Vaøo naêm 1980, khi Manville khoâng coøn saûn xuaát loaïi oáng daãn nöôùc naøy nöõa, thì ñaõ coù 1.000 daëm oáng loaïi naøy ñöôïc choân döôùi caùc bang ôû New England vaø New York. Nhöõng nhaø saûn xuaát oáng daãn nöôùc baèng ximaêng coù chöùa amiaêng ñaõ phaûi thanh toaùn nhöõng bieân lai xöû lyù nöôùc coù tính axit vì axit coù theå phaân huyû ximaêng vaø neáu vaäy thì amiaêng ñöôïc giaûi phoùng ra. Möôøi saùu naêm tröôùc, baùc só Francis Konopasek, giaùo sö vaät lyù taïi ñaïi hoïc Manitoba ñaõ nghieân cöùu veà löôïng amiaêng coù trong röôïu vaø bia. OÂng töï hoûi khoaùng vaät laøm cheát ngöôøi naøy coù theå xaâm nhaäp vaøo nöôùc uoáng cuûa thaønh phoá Winnipeg’s nhö theá naøo. Vôùi nhöõng caùi tìm toøi ñöôïc, oâng ñaõ phaùt bieåu raèng nhöõng oáng daãn coù amiaêng chæ ñöôïc söû duïng ñeå vaän chuyeån nöôùc thaûi chöù khoâng phaûi duøng ñeå daãn nöôùc, nhöng ñieàu naøy ñaõ bò phuû nhaän. Naêm 1979, moät baùo caùo cuûa chính phuû Canada ñaõ chæ ra raèng nöôùc uoáng cuûa thaønh phoá Winnipeg thöïc söï bò oâ nhieãm amiaêng. Thaønh phoá ñaõ söû duïng gaàn 400 daëm ñöôøng oáng daãn xi maêng

481

coù amiaêng ñöôïc choân döôùi loøng ñaát gaàn nöûa theá kyû nay. Vaøi naêm sau, Winnipeg ñaõ kieåm tra löôïng amiaêng trong nöôùc uoáng cuûa hoï. Naêm 1983, moät naêm sau khi vieäc laáy maãu keát thuùc, ngöôøi ta cho bieát cöù 1,14 lít nöôùc uoáng ôû Winnipeg thì coù 12 trieäu sôïi amaêng.

Muøa ñoâng naêm 1986, khi phaûi ñoái ñaàu vôùi söï phaûn ñoái kòch lieät cuûa coâng chuùng, cuoái cuøng Thaønh phoá cuõng caám khoâng laép ñaët theâm oáng daãn nöôùc baèng ximaêng nöõa. Ñieàu ñoù cuõng thích hôïp vôùi mong muoán cuûa Joseph Cotruvo, giaùm ñoác phuï traùch veà tieâu chuaån cuûa EPA, ngöôøi ñöa ra hoaøi nghi raèng: “Haøng trieäu ñoâ la ñoå vaøo vieäc nghieân cöùu ñeå tìm ra söï thaät vaø baèng chöùng laø löôïng amiaêng ñöôïc haáp thuï vaø gaây ra beänh ung thö laø khoâng ñaùng keå”. Khoâng coù gì phaûi ngaïc nhieân caû vì nhöõng nhaø moâi tröôøng vaãn coøn ñang hoaøi nghi. Nhöng thaät ñaùng tieác, giôùi quan chöùc trong Chính phuû vaø Boä Coâng nghieäp ñaõ che daáu söï thaät laø khoâng coù moät nghieân cöùu ñaày ñuû naøo veà vieäc döï lieäu möùc ñoä thuyeân giaûm nhöõng aûnh höôûng cuûa nöôùc uoáng nhieãm amiaêng. Baùc só Irving Selikoff, chuyeân gia ñöùng ñaàu toå chöùc nghieân cöùu nhöõng loaïi beänh coù lieân quan ñeán amiaêng cuûa theá giôùi, noùi raèng: coù nhöõng lyù do raát khoa hoïc ñeå nghi ngôø raèng amiaêng trong nöôùc uoáng gaây beänh ung thö.

Vaøo thaùng 11/1985, toå chöùc EPA ñöa ra tieâu chuaån quoác gia quy ñònh veà haøm löôïng amiaêng coù trong nöôùc uoáng, theo ñoù, löôïng amiaêng coù trong nöôùc uoáng khoâng ñöôïc vöôït quaù 6 trieäu sôïi/1,14 lit nöôùc, vaø ñoä daøi cuûa chuùng khoâng vöôït quaù 10 mm ñeå ñaûm baûo an toaøn cho ngöôøi tieâu duøng. Maët khaùc, EPA cuõng cam ñoan vôùi moïi ngöôøi raèng haøng ngaøn trieäu sôïi amiaêng ngaén hôn 10 mm ñöôïc ñöa vaøo cô theå qua ñöôøng aên uoáng thì khoâng coù gì ñaùng ngaïi caû! Ñeå baét ñaàu laøm roõ nhöõng laäp luaän coøn mô hoà tröôùc ñaây, toå chöùc EPA ñaõ chuyeån sang moät höôùng khaùc ñoù laø töï ñaùnh giaù nhöõng nguy hieåm do amiaêng gaây ra, döôùi söï tö vaán cuûa caùc nhaø khoa hoïc vaø yù kieán cuûa Hoäi ñoàng nghieân cöùu quoác gia. Thay vì nghieân cöùu treân nhöõng loaøi chuoät ñöôïc cho aên thöùc aên daïng vieân coù chöùa amiaêng, thì tieán haønh nghieân cöùu treân môû roäng ñoái vôùi nhöõng loaøi ñoäng vaät ñoäc thaân. Taùc giaû cuûa nghieân cöùu ñoù, oâng Ernest McConnell, thuoäc chöông trình nghieân cöùu ñoäc chaát quoác gia ñaõ thöøa nhaän “Döïa treân nhöõng khaùm phaù cuûa toâi,

482

chuùng toâi seõ khoâng bao giôø ñieàu chænh laïi tieâu chuaån veà ñoä daøi cuûa nhöõng sôïi amiaêng caû ”. Theo baùc só Landrigan cuûa tröôøng Mount Sinai’s, EPA ñaõ coù nhöõng sai soùt trong chính nhöõng nghieân cöùu cuûa hoï khi cho raèng nhöõng sôïi amiaêng ñoù khoâng nguy hieåm. Hôn nöõa, Hoäi ñoàng baûo veä taøi nguyeân thieân nhieân, bao goàm moät nhoùm caùc nhaø khoa hoïc vaø luaät sö, ñaõ coù moät hoà sô raát thuyeát phuïc ñeå ñaáu tranh ñoøi ñöôïc cung caáp nöôùc saïch, ñeàn buø thieät haïi do EPA ñaõ gaây ra. Cuõng vaøo thaùng 11/1985, EPA ñaõ chính thöùc thöøa nhaän raèng maùy giöõ aåm khoâng khí coù theå laøm taêng theâm moái nguy hieåm bôûi söû duïng nöôùc bò nhieãm amiaêng.

Ngöôøi uoáng nöôùc coù nhieãm amiaêng coù theå bò ung thö hay khoâng laø do löôïng amiaêng coù trong nöôùc ñöôïc uoáng vaøo. Khi moät löôïng nhoû amiaêng ñöôïc ñöa vaøo cô theå, noù seõ ñöôïc chuyeån ñeán nhöõng boä phaän khaùc cuûa cô theå, chöù khoâng taäp trung nhieàu ôû baát kyø moät boä phaän naøo, vì theá treân lyù thuyeát thì möùc ñoä nguy hieåm coù theå thaáp. Tuy nhieân, amiaêng seõ trôû thaønh chaát nguy hieåm khi noù ñöôïc tích luyõ trong cô theå – nhöõng sôïi amiaêng cöïc nhoû naèm trong moâ naøy gioáng nhö moät quaû bom heïn giôø vaø noù seõ gaây ra beänh ung thö trong nhöõng naêm sau naøy. Khi coù amiaêng tích luyõ trong cô theå; ñoái vôùi thanh nieân thì caàn ñöôïc baûo veä vì, theo nhö lôøi baùc só Landrigan, ngöôøi lôùn ñaõ coù khoaûng ba hay boán thaäp kyû ñeå tieán trieån beänh ung thö tröôùc khi noù bieåu hieän ra, coøn ñoái vôùi treû em saùu, baûy tuoåi thì chæ moät lieàu nhoû chaát gaây ung thö naøy cuõng ñuû gaây nguy hieåm ñeán chuùng. Vì theá ñeå kieåm soaùt amiaêng thì nhöõng tieâu chuaån caàn phaûi ñöôïc ñem ra thaûo luaän. ÔÛ Woodstock, nhöõng ñöôøng oáng daãn nöôùc ñaõ bò xuoáng caáp vaø tieâu chuaån ñöa ra khoâng phuø hôïp. Chaúng haïn vaøo naêm 1985, cöù trong 1,14 lit nöôùc ngöôøi ta ñaõ tìm thaáy 300 trieäu sôïi amiaêng daøi.

Khi haøng ngaøn ngöôøi Baéc Myõ khaùc trôû neân nghi ngôø veà löôïng amiaêng coù trong nöôùc uoáng cuûa hoï thì moät caâu hoûi lôùn ñöôïc ñaët ra laø laøm sao ñeå coù bieän phaùp phoøng ngöøa hieäu quaû. Ít nhaát thì phaûi ban haønh luaät leä ñoái vôùi nhöõng vuøng coù nöôùc ñeå nhöõng ngöôøi söû duïng bieát ñöôïc loaïi oáng ñöôïc duøng ñeå vaän chuyeån nguoàn nöôùc quyù giaù cuûa hoï laø gì, vaø tröôùc khi vaán ñeà chính naûy sinh thì hoï caàn phaûi ñöôïc kieåm tra laïi nguoàn nöôùc. Neáu caàn thieát, phaûi coù luaät quy ñònh thaùo boû ñöôøng

483

oáng daãn nöôùc ôû nhöõng vuøng naøy, ñoàng thôøi yeâu caàu caùc tröôøng hoïc loaïi boû vaø caùch ly ñöôøng oáng daãn nöôùc vaø taám lôïp coù amiaêng. Neáu khoâng thöïc hieän ñieàu naøy, haøng trieäu ngöôøi baát haïnh seõ trôû thaønh vaät thí nghieäm cho nhöõng cuoäc thöû nghieäm sinh hoïc ñoà soä coù lieân quan ñeán chaát gaây ung thö naøy.

10.2.2.5 Nhöõng phöông phaùp nghieân cöùu amiaêng trong nöôùc uoáng

Tröôùc khi coù nhöõng thoáng keâ veà amiaêng trong nöôùc uoáng, thì moái quan taâm chính cuûa chuùng ta laø noàng ñoä cuûa amiaêng trong nöôùc uoáng. Vì khaû naêng aûnh höôûng ñeán söùc khoeû con ngöôøi do söï tieáp xuùc amiaêng qua ñöôøng tieâu hoaù laø chöa roõ raøng, neân ñaõ coù nhieàu cuoäc nghieân cöùu ñöôïc tieán haønh. Ví duï moät cuoäc nghieân cöùu ñöôïc tieán haønh vôùi söï hôïp taùc cuûa Boä moâi tröôøng trong giai ñoaïn töø 4/1977 – 3/1982 ôû Anh. Muïc ñích laø thöïc hieän ba muïc tieâu chính:

Ñaùnh giaù phöông phaùp laáy maãu vaø phaân tích thaønh phaàn amiaêng trong nöôùc.

Xaùc ñònh noàng ñoä vaø phaân loaïi amiaêng trong nöôùc tröôùc vaø sau khi xöû lyù.

Xaùc ñònh möùc ñoä gaây aûnh höôûng cuûa amiaêng trong caùc oáng daãn nöôùc ñeán ngöôøi tieâu duøng.

Nhöõng muïc tieâu treân ñaõ ñöôïc söï uûng hoä cuûa nhieàu toå chöùc vaø quoác gia. Vieäc phaân tích amiaêng toàn taïi trong moâi tröôøng ñaõ coù söï hôïp taùc cuûa Quó nghieân cöùu Ontario, Canada vaø nhieàu phoøng thí nghieäm ôû Canada vaø Myõ. Nhöõng phöông thöùc laáy maãu vaø phaân tích maãu ñöôïc söû duïng trong nhöõng döï aùn tröôùc ñaây caàn phaûi ñöôïc so saùnh vôùi nhöõng phöông phaùp söû duïng môùi nhaát. Vieäc xaùc ñònh noàng ñoä amiaêng trong nöôùc bao goàm vieäc laáy 144 maãu trong soá 65 vò trí laáy maãu ñöôïc xaùc ñònh moät caùch caån thaän theo nhöõng giai ñoaïn khaùc nhau vaø theo muïc ñích yeâu caàu. Nhöõng keát quaû ñöa ra laø haàu heát nöôùc uoáng ôû Anh ñeàu coù chöùa sôïi amiaêng vôùi noàng ñoä coù theå leân ñeán 1,5x106 sôïi/L. Noàng ñoä naøy töông töï vôùi noàng ñoä tieâu chuaån ôû Baéc Myõ vaø thaáp hôn so vôùi nhöõng khu vöïc coù söï hieän dieän cuûa amiaêng trong ñaù, maø ñaëc bieät laø taïi caùc moû.

484

Noàng ñoä cuûa amiaêng thuoäc nhoùm Amphibole ñöôïc tìm thaáy trong nöôùc uoáng thaáp hôn 106 sôïi/L. Ñoái vôùi amiaêng traéng chæ coù 12 trong soá 82 maãu ñaïi dieän vôùi noàng ñoä laø 106 sôïi/L vaø chæ coù 4 maãu (trong 3 vò trí laáy maãu) coù noàng ñoä nhieàu hôn 3x106 sôïi/L vaø 95% sôïi amiaêng ñeàu coù chieàu daøi ngaén hôn 2μm. Hieän nay, coù ba vaán ñeà ñaõ ñöôïc xaùc ñònh vaø caàn phaûi coù nhöõng nghieân cöùu cuï theå hôn, ñoù laø:

Vieäc söû duïng nhöõng boàn chöùa nöôùc baèng xi maêng coù chöùa amiaêng ñeå löu tröõ nöôùc uoáng.

Vieäc söû duïng nhöõng sôïi caùp coù chöùa amiaêng hay Grafit trong vieäc xaây döïng caùc heä thoáng oáng nöôùc gia ñình.

Phaïm vi vaø möùc ñoä aûnh höôûng cuûa nöôùc thaûi coù chöùa amiaêng ñeán moâi tröôøng ñaát.

10.2.3. Amiaêng trong nhaø

Haàu heát caùc saûn phaåm ngaøy nay ñeàu khoâng chöùa ñöïng amiaêng. Chæ coù moät soá ít caùc saûn phaåm coù chöùa amiaêng gaây aûnh höôûng ñeán con ngöôøi thì thöôøng ñöôïc yeâu caàu phaûi gaén nhaõn kieåm tra. Tuy nhieân, trong nhöõng naêm 1970, nhöõng vaät lieäu xaây döïng vaø vaät lieäu caùch aâm trong nhaø ñeàu coù chöùa amiaêng. Nhöõng thieát bò coù theå chöùa amiaêng bao goàm:

- OÁng daãn hôi nöôùc, noài ñun, oáng daãn nhieät cuûa caùc loø söôûi thöôøng coù phuû moät lôùp amiaêng. Nhöõng thieát bò naøy coù theå phoùng thích ra nhöõng sôïi amiaêng trong khoâng khí khi chuùng bò höng hoûng, söûa chöõa, vöùt boû khoâng ñuùng caùch.

- Vaät lieäu loùt saøn coù tính ñaøn hoài (nhöïa Vinyl, nhöïa ñöôøng vaø cao su)

- Nhöõng vaät lieäu caùch nhieät cuûa loø söôûi vaø loø goám nhö taám lôïp, bìa cöùng vaø giaáy. Vieäc söûa chöõa hoaëc vöùt boû caùc thieát bò treân coù theå laøm phaùt taùn sôïi amiaêng. Vì vaäy caàn coù söï baûo ñaûm an toaøn cho caùc hoaït ñoäng treân.

- Mieáng ñeäm ôû cöûa cuûa nhöõng loø söôûi ñieän, loø söôûi baèng cuûi vaø baèng than khi bò moøn, hoûng coù theå phaùt thaûi nhöõng sôïi amiaêng.

485

Hình 9.1. Caùc thieát bò – ñoà duøng trong nhaø coù chöùa amiaêng

- Vaät lieäu caùch aâm hoaëc vaät lieäu ñeå trang trí nhaø cöûa nhö sôn, voâi, boät treùt töôøng. Khi khoâng coøn khaû naêng baùm dính, chuùng seõ bò vôõ vuïn vaø gaây oâ nhieãm. Tuy nhieân, naêm 1977, nhöõng saûn phaåm coù pha troän vôùi amiaêng ñaõ bò caám.

- Taám lôïp, vaùn oáp töôøng vaø lôùp vaùn goã cuûa giaøn khung laø nhöõng saûn phaåm haàu nhö khoâng phaùt taùn buïi amiaêng tröø khi chuùng ta cöa, khoan hoaëc caét noù ra.

486

- Taøn tro hay than nhaân taïo ñöôïc baùn cho nhöõng loø ñoát vaän haønh baèng chaát khí. Ngoaøi ra, coøn coù nhöõng vaät phaåm cuõ trong nhaø nhö: gaêng tay chòu nhieät, maùy saáy toùc… coù theå coù chöùa amiaêng.

- Nhöõng mieáng ñeäm trong boä phaän haõm cuûa xe oâtoâ, voû xe.

- Nhöõng caên nhaø ñöôïc xaây döïng trong nhöõng naêm 1930 – 1950 thöôøng söû duïng vaät lieäu caùch aâm coù chöùa amiaêng.

10.2.3.1. Laøm sao coù theå xaùc ñònh caùc vaät chaát coù chöùa amiaêng ?

Baïn seõ khoâng theå coù moät keát luaän naøo ñoái vôùi caùc saûn phaåm coù chöùa amiaêng ñôn giaûn qua vieäc quan saùt noù, tröø khi baûn thaân saûn phaåm ñöôïc daùn nhaõn. Khi nghi ngôø, baïn cöù xem caùc saûn phaåm naøy nhö theå coù chöùa amiaêng hoaëc coù theå laáy maãu vaø nhôø moät chuyeân vieân phaân tích. Chuyeân vieân naøy seõ phaân tích maãu vaø ñaùnh giaù keát quaû. Ta phaûi laøm ñieàu naøy bôûi vì, khi amiaêng phaùt taùn ra moâi tröôøng seõ gaây nhieàu moái nguy haïi aûnh höôûng ñeán söùc khoeû con ngöôøi. Thaät söï, neáu baïn khoâng bieát roõ veà caùc saûn phaåm naøy, baïn coù theå laøm cho noù ñoäc hôn so vôùi khi chuùng ôû traïng thaùi baûn chaát cuûa noù. Vieäc baïn laáy maãu nhö theá naøo thì khoâng ñöôïc ñeà caäp ôû ñaây. Tuy nhieân, neáu baïn quyeát ñònh töï laáy maãu nhöng chöa xaùc ñònh roõ thaønh phaàn thì haõy caån thaän bôûi vì nhöõng sôïi amiaêng coù theå phaùt taùn vaøo trong khoâng khí hoaëc vaøo cô theå cuûa baïn qua ñöôøng hoâ haáp. Khi laáy nhöõng maãu nguyeân lieäu coù khaû naêng chöùa ñöïng amiaêng, baïn neân thu thaäp nhieàu thoâng tin lieân quan ñeå haïn cheá toái thieåu caùc taùc haïi. Baïn neân tuaân theo moät soá nguyeân taéc sau:

- Chaéc chaén raèng khoâng moät ai ôû cuøng baïn khi baïn ñang tieán haønh laáy maãu.

- Mang gaêng tay duøng moät laàn vaø röûa tay sau khi laáy maãu.

- Taét caùc thieát bò nhö maùy laïnh hoaëc maùy söôûi ñeå giaûm thieåu khaû naêng phaùt taùn sôïi trong khoâng khí.

- Chæ neân taùc ñoäng ñeán maãu caàn laáy.

487

- Loùt moät taám nhöïa phía döôùi vò trí laáy maãu.

- Laøm öôùt vaät lieäu baèng caùch phuû leân moät lôùp nöôùc moûng coù chöùa xaø phoøng tröôùc khi laáy. Lôùp nöôùc moûng coù taùc duïng laøm giaûm khaû naêng phaùt taùn sôïi amiaêng.

- Caét moät caùch caån thaän neáu ta buoäc phaûi laáy maãu coù kích thöôùc nhoû. Ñaët maãu naøy vaøo trong moät bình saïch (ví duï: hoäp thuyû tinh nhoû, hoäp nhöïa hoaëc tuùi nilon).

- Nieâm phong maãu sau khi laáy.

- Ñoái vôùi taám nhöïa duøng ñeå loùt phaûi ñöôïc xöû lí moät caùch caån thaän.

- Söû duïng khaên aåm ñeå laøm saïch beân ngoaøi hoäp chöùa maãu vaø khu vöïc xung quanh. Gôûi maãu theo nhöõng thuû tuïc cuûa lieân bang hoaëc ñòa phöông.

- Nhaõn ñöôïc daùn treân maãu phaûi ghi ñaày ñuû thoâng tin veà thôøi gian, ñòa ñieåm laáy maãu.

- Gôûi maãu ñeán EPA ñeå ñöôïc phaân tích. Vieän tieâu chuaån vaø kó thuaät quoác gia (NIST) coù danh saùch nhöõng phoøng thí nghieäm maø baïn coù theå gôûi maãu ñeán.

Hình 10.2. Tæ leä phaàn traêm amiaêng trong caùc chip maùy tính

488

10.2.3.2. Keát luaän veà taùc ñoäng cuûa amiaêng trong nhaø ñeán söùc khoeû con ngöôøi

Nhöõng hoài chuoâng caûnh baùo cho söï gia taêng tæ leä ngöôøi maéc beänh do amiaêng ôû nhieàu nöôùc treân theá giôùi maø ñaëc bieät laø caùc nöôùc phía Baéc AÂu. Taát caû nhöõng caên beänh do amiaêng gaây ra ñeàu coù thôøi gian uû beänh töø khoaûng 20 – 40 naêm. Sau thôøi gian naøy, nhöõng trieäu chöùng ban ñaàu cuûa beänh môùi coù nhöõng bieåu hieän. Nhöng do ñieàu kieän laøm vieäc coøn laïc haäu, kinh teá coøn chöa phaùt trieån, caùc beänh taät thöôøng ñöôïc boû qua, nhöõng khoaùng thuoäc nhoùm Amphiboles vaãn tieáp tuïc ñöôïc söû duïng cho ñeán thaäp nieân 70. Nhöõng coâng nhaân laøm vieäc taïi caùc xöôûng ñoùng taøu, caùc coâng ty xaây döïng thöôøng hít phaûi buïi amiaêng cao gaáp töø 100 – 200 laàn tieâu chuaån vaø coù nguy cô ung thö phoåi vaø ung thö bieåu moâ raát cao. Maõi ñeán nhieàu naêm sau, vaán ñeà veà söùc khoeû môùi thaät söï ñöôïc quan taâm. Nhöõng leänh caám söû duïng amiaêng ñaõ ñöôïc ban haønh vaø thueá quan ñaõ ñaùnh maïnh leân caùc nhaø maùy saûn xuaát saûn phaåm coù chöùa amiaêng.

Nhieàu nghieân cöùu veà söï oâ nhieãm amiaêng trong nhaø ñaõ ñöôïc thöïc hieän. Nhöõng nghieân cöùu naøy ñaõ chöùng minh möùc ñoä buïi amiaêng trong khoâng khí taïi nhöõng toaø nhaø khoâng coù söï cheânh leäch lôùn so vôùi moâi tröôøng beân ngoaøi (0,1 – 1 sôïi/L). Keát quaû laø EPA vaø chính quyeàn Myõ ñaõ coù keát luaän raèng neáu trong ñieàu kieän toát, caùc saûn phaåm khoâng coù aûnh höôûng ñeán söùc khoeû con ngöôøi. Tuy nhieân, nhöõng chöông trình kieåm soaùt bao goàm thanh tra vaø ñaùnh giaù taùc ñoäng vaãn luoân ñöôïc tieán haønh cho nhöõng ngoâi nhaø coù chöùa amiaêng.

10.2.4. Amiaêng trong ñaát

Amiaêng coù maët trong ñaát xaây döïng, ñaát noâng nghieäp, ñaát taïi khu vöïc khai thaùc moû… Ñaây laø loaïi hình gaây oâ nhieãm phoå bieán ôû khaép nôi trong khu ñoâ thò, töông töï nhö chì vaø PAHs. Vieäc kieåm soaùt amiaêng trong ñaát raát khoù thöïc hieän, ngay trong nhöõng döï aùn xaây döïng vaán ñeà kieåm soaùt oâ nhieãm amiaêng trong ñaát cuõng ñaõ khoâng ñöôïc thöïc hieän toát. Caùc sôïi amiaêng phaùt taùn trong khoâng khí gaây beänh phoåi vaø ung thö khí quaûn. Laøm saïch ñaát oâ nhieãm quanh caùc moû vaø nhaø maùy amiaêng ñaõ ngöøng hoaït ñoäng coøn khoù hôn nhieàu vieäc dôõ

489

caùc taám amiaêng ra khoûi caùc toaø nhaø. Hieän taïi, chöa coù caùch naøo thöïc söï toát ñeå laøm saïch nhöõng ñòa ñieåm naøy.

Caùc nhaø nghieân cöùu thuoäc Ñaïi hoïc Torino, Italia, ñaõ tìm ra moät soá loaïi naám giuùp laøm saïch ñaát bò oâ nhieãm amiaêng. Thaäm chí noù coøn coù theå chuyeån gene taán coâng amiaêng cho caùc vi sinh vaät khaùc trong ñaát. Caùc vi sinh vaät ñaõ ñöôïc söû duïng ñeå laøm saïch daàu traøn vaø ñang ñöôïc nghieân cöùu ñeå laøm saïch ñaát cuõng nhö nöôùc chöùa kim loaïi naëng, ñoäc haïi, chaúng haïn nhö chì. Döôøng nhö amiaêng laø muïc tieâu tieáp theo cuûa chuùng. Sôïi amiaêng ñoäc haïi moät phaàn bôûi chuùng chöùa saét. Saét coù theå daãn tôùi vieäc hình thaønh nhöõng hoaù chaát phaûn öùng maïnh ñöôïc goïi laø caùc goác töï do. Goác töï do laøm toån thöông ADN vaø gaây ung thö. Neáu loaïi boû saét, amiaêng trôû neân ít ñoäc haïi hôn raát nhieàu.

Thaät may laø haàu heát caùc vi sinh vaät trong ñaát caàn saét ñeå taïo naêng löôïng. Vì theá cho neân moät soá vi sinh vaät coù nhöõng caùch raát hieäu quaû tìm saét töø moâi tröôøng soáng cuûa chuùng. Luõ sinh vaät ñoù baét giöõ caùc nguyeân töû saét töø khoaùng chaát trong ñaát vaø coâ ñaëc baèng caùch söû duïng caùc moùc hoaù hoïc coù teân laø siderophores. Perotto vaø ñoàng nghieäp chæ ra raèng moät soá loaïi naám haáp thuï saét töø crocidolite – moät trong nhöõng daïng amiaêng gaây ung thö maïnh nhaát. Sôïi amiaêng maát saét khoâng theå taïo ra caùc goác töï do gaây ung thö. Nhöõng loaïi naám haáp thuï saét toát nhaát laø Fusarium oxysporum – thuû phaïm gaây thoái röõa thöïc vaät – Mortierella hyalina vaø Oidiodendron maius. Oidiodendron maius taán coâng caây thaân goã, caây buïi vaø coù theå soáng trong moâi tröôøng oâ nhieãm kim loaïi naëng. Nhoùm nghieân cöùu raát ngaïc nhieân khi thaáy löôïng saét maø nhöõng loaïi naám naøy haáp thuï töø amiaêng. Moät soá loaïi vaãn haáp thuï saét sau hôn 7 tuaàn. Ngoaøi ra chuùng buoäc caùc sôïi amiaêng thaønh moät loaïi maïng goàm nhöõng daûi nhoû, laøm cho sôïi coù ít khaû naêng thoaùt vaøo trong khoâng khí neáu ñaát oâ nhieãm amiaêng bò xôùi leân. Ñeå söû duïng nhöõng vi sinh vaät naøy laøm saïch ñaát oâ nhieãm, caàn phaûi ''gieo'' moät soá baøo töû naám vaøo ñaát vaø boå sung chaát dinh döôõng maø chuùng caàn cho sinh tröôûng.

10.3. MOÄT SOÁ TIEÂU CHUAÅN ÑOÁI VÔÙI AMIAÊNG

Töø nhöõng naêm ñaàu cuûa theá kyû 20, caùc nhaø khoa hoïc Anh, Phaùp, Myõ ñaõ phaùt hieän ra raèng, tieáp xuùc, hít thôû phaûi buïi amiaêng coù theå

490

gaây beänh buïi phoåi atbet, laøm ñaày vaø canxi hoùa maøng phoåi, laø nguyeân nhaân gaây beänh ung thö, ñaëc bieät laø ung thö phoåi vaø ung thö trung bieåu moâ.

Do caáu truùc sôïi raát mòn, buïi amiaêng raát deã phaùt taùn trong khoâng khí vaø xaâm nhaäp vaøo cô theå con ngöôøi. Amiaêng ñöôïc coi nhö moät chaát gaây ung thö loaïi moät vaø chaát thaûi amiaêng laø “chaát thaûi ñoäc haïi vaø nguy hieåm” caàn ñöôïc quaûn lyù chaët cheõ. Toå chöùc Y teá theá giôùi (WHO) ñaõ khuyeán caùo aùp duïng moät giôùi haïn cho coâng nhaân tieáp xuùc vôùi buïi amiaêng – chrysotile laø 2 sôïi/ml khoâng khí trong thôøi gian 8 giôø vaø neân nhanh choùng ñöa giôùi haïn naøy xuoáng 1 sôïi/ml. Taïi nhieàu nöôùc treân theá giôùi, amiaêng ñöôïc xeáp vaøo danh muïc nhöõng hoùa chaát ñoäc haïi gaây aûnh höôûng xaáu ñeán söùc khoûe con ngöôøi. Phaùp laø nöôùc ñaàu tieân treân theá giôùi caám hoaøn toaøn vieäc saûn xuaát, nhaäp khaåu vaø baùn caùc saûn phaåm chöùa amiaêng. Caùc nöôùc nhö Bæ, Thuïy Só, Ñöùc... vaø caû Vieät Nam ñaõ caám hoaøn toaøn söû duïng caùc loaïi amiaêng thuoäc nhoùm Amphibole vaø haïn cheá söû duïng amiaêng Chrysotile.

Trong danh muïc caùc chaát thaûi nguy haïi (danh muïc A) cuûa Vieät Nam, amiaêng daïng buïi vaø sôïi coù maõ soá A2050 vôùi baát kyø moät löôïng thaûi naøo cuõng bò coi laø nguy haïi. Giôùi haïn toái ña cho pheùp ñoái vôùi amiaêng vaø hoãn hôïp treân 10% amiaêng laø 2 mg/m3. Theo quy ñònh, caàn phaûi xöû lyù noù baèng phöông phaùp choân laáp ñaëc bieät ñeå ñaûm baûo veä sinh moâi tröôøng. Tuy nhieân, hieän nay vaán ñeà naøy vaãn coøn boû ngoû.

Giôùi haïn toái ña cho pheùp ôû Anh, noàng ñoä trung bình cuûa amiaêng traéng, amiaêng naâu vaø anthophylit trong 10 phuùt laáy maãu khoâng ñöôïc quaù 2 sôïi/cm3 khoâng khí hay 0 – 1 mg/m3 ñoái vôùi sôïi daøi 5 – 100 mm. Neáu noàng ñoä buïi amiaêng quaù 12 sôïi/mL, phaûi maëc quaàn aùo baûo veä, ñeo trang bò baûo veä hoâ haáp. Tröôøng hôïp buïi amiaêng xanh, phaûi ñeo maët naï neáu noàng ñoä buïi naøy ôû vuøng thôû quaù 0–2 sôïi/ml hoaëc 0 – 1 mg/m3 trong 10 phuùt laáy maãu. ÔÛ Hoa Kyø, giôùi haïn toái ña cho pheùp cho moïi loaïi buïi amiaêng trong 8 giôø laáy maãu laø 5 sôïi/ml, loaïi sôïi daøi treân 5 micromet vaø keå töø thaùng 6–1976, soá sôïi ruùt xuoáng laø 2 sôïi/ml (Utidjian, 1973). EPA ñaõ yeâu caàu thöôøng xuyeân kieåm tra söï coù maët cuûa sôïi amiaêng taïi caùc voøi nöôùc vaø ñaõ coù moät chæ tieâu MCL (möùc ñoä toái ña cho pheùp) laø 7.106 sôïi amiaêng coù kích daøi hôn 10mm trong nöôùc uoáng.

491

10.4. ÑOÄC TÍNH AMIAÊNG

10.4.1. Cô cheá sinh beänh

Cô cheá sinh beänh buïi phoåi atbet (hay buïi phoåi amiaêng) khaùc vôùi beänh buïi phoåi silic vaø beänh buïi phoåi than. Sôïi amiaêng ngaén (döôùi 5 micromet) deã bò thöïc baøo. Caùc sôïi amiaêng traéng daøi treân 10 micromet cuõng bò thöïc baøo, nhöng moät phaàn ôû ngoaøi ñaïi thöïc baøo vaø laøm taêng söï thaåm thaáu cuûa maøng teá baøo. Maët khaùc, trong tröôøng hôïp nhö vaäy, coù theå nhieàu ñaïi thöïc baøo gaén vaøo caùc sôïi amiaêng quaù daøi. Khaùc vôùi taùc duïng cuûa buïi thaïch anh, buïi amiaêng khoâng coù hoaëc coù raát ít ñoäc tính vôùi ñaïi thöïc baøo, khoâng coù söï tieâu huûy ñaïi thöïc baøo sau khi thöïc baøo, nhöng söï xô hoùa vaãn xuaát hieän. Taùc duïng ñoäc haïi ñoái vôùi teá baøo cuûa amiaêng traéng coøn khaùc thaïch anh ôû choã polyvinyl pyridin – N – oxyt khoâng coù taùc duïng öùc cheá leân chrysotil in vitro (trong oáng nghieäm) vaø in vivo (trong cô theå). Ñieàu bí aån cuûa quaù trình xô hoaù nhö vaäy coøn chöa ñöôïc giaûi quyeát. ÔÛ beänh nhaân bò buïi phoåi atbet, löôïng buïi amiaêng trong phoåi raát ít, chæ khoaûng 0,1– 0,6% troïng löôïng phoåi (Nagelschmidt, 1965), vaø khoâng coù lieân quan roõ reät vôùi tình traïng xô hoaù.

Qua nghieân cöùu thöïc nghieäm, chæ thaáy sôïi amiaêng traéng (chrysotil) ngaén hôn 20 micromet bò thöïc baøo vaø gaây xô hoaù ôû chuoät (Donna vaø Cappa, 1967). Söï kích thích gaây xô hoaù chöa ñöôïc bieát roõ, nhöng coù leõ do moät vaøi yeáu toá ñöôïc ñaïi thöïc baøo chöùa buïi (dust–laden–macrophages) giaûi phoùng. Chæ khi thôû, hít buïi amiaêng xanh (crocidolite), buïi vaøo tôùi pheá nang vaø caùc ñaïi thöïc baøo tuï taäp ôû pheá nang, caùc pheá quaûn nhoû bò vieâm nhieãm, caùc sôïi löôùi hình thaønh ôû pheá nang roài sau ñoù bieán thaønh caùc sôïi taïo keo. Vì cô cheá xô hoaù phoåi coøn chöa roõ, coù ngöôøi cho raèng thaïch anh coù lieân quan tôùi vaø laø nguyeân nhaân xô hoaù trong beänh buïi phoåi atbet (ñaëc bieät ôû Nam Phi, haøm löôïng silic töï do trong amiaêng khaù cao).

10.4.2. Giaûi phaãu beänh lyù

a. Ñaïi theå

Khi beänh naëng, phoåi nhoû laïi, taùi nhôït, raén chaéc nhö cao su. Maøng phoåi daøy leân, maát ñoä trong do xô hoaù, gaëp nhieàu ôû phaàn döôùi.

492

Coù theå töøng vuøng bò xô hoùa trong, suïn cöùng. Khi caét phoåi, do xô hoùa maøng phoåi neân caùc bôø maøng phoåi roõ reät, caùc choã xô hoùa maøu xaùm. Trong vuøng xô hoùa, coù caùc hoác nhoû khoaûng 3 – 8 mm.

b. Vi theå

Trong caùc pheá nang vaø pheá quaûn nhoû, coù söï taäp trung caùc sôïi amiaêng vaø ñaïi thöïc baøo. Caùc sôïi löôùi bao boïc ñaïi thöïc baøo vaø buïi amiaêng. Söï xô hoaù taïo keo thay theá caùc sôïi löôùi vaø laøm taéc caùc pheá nang. Caùc pheá quaûn nhoû ôû tình traïng vieâm taéc. ÔÛ nhöõng vuøng xô hoaù daøy ñaëc, caáu truùc pheá nang hoaøn toaøn laø moät khoái taïo keo. Nhieàu ñaïi thöïc baøo, moät soá chöùa caùc sôïi amiaêng ngaén ôû trong caùc pheá nang laân caän, vaùch caùc pheá nang naøy cuõng daøy leân do xô hoaù vaø thaám nhieãm teá baøo. Caùc toån thöông xô hoaù phaàn lôùn laø xô hoaù trong lan toaû, ñoàng taâm, ñoâi khi coù theå bò hoaïi töû, hoaëc voâi hoaù vaø keát hôïp vôùi vieâm noäi maïc ñoäng maïch. Giöõa caùc thuyø phoåi, coù khí thuõng. Trong caùc haïch, roán phoåi coù ít buïi vaø xô hoaù ít.

c. Theå amiaêng

Fahr vaø Feigel moâ taû laàn ñaàu tieân naêm 1914. Theå amiaêng coù theå thaáy ôû phoåi sau 2 thaùng tieáp xuùc. Caáu truùc theå amiaêng daøi 50–150 mm, daøy 5–l0 mm, maøu vaøng hoaëc naâu, goàm sôïi amiaêng boïc xung quanh töøng phaàn hoaëc toaøn phaàn baèng moät lôùp protein coù chöùa saét, nhuoäm xanh baèng thuoác thöû Perl. Theå amiaêng thöôøng thaét ñoaïn, hai ñaàu troøn, hôi phình ra. Veà sau, caùc theå naøy phaân giaûi, phaàn ñaàu naèm trong ñaïi thöïc baøo, phaàn ngoaøi maøu naâu xaãm. Coù ba loaïi buïi amiaêng (amiaêng traéng, amiaêng naâu, amiaêng xanh) ñeàu phaùt sinh caùc theå amiaêng. Theå amiaêng coù theå ôû ñôøm. Ñôøm cuõng deã bò nuoát ñi vaø theå amiaêng chòu ñöïng ñöôïc caùc enzym tieâu hoaù neân coøn thaáy ôû caû trong phaân.

10.4.3. Trieäu chöùng

Trong ñieàu kieän tieáp xuùc maõnh lieät vôùi buïi amiaêng, beänh xuaát hieän sau 5 – 10 naêm, coøn noùi chung sau 10 – 20 naêm tieáp xuùc. Trieäu chöùng laâm saøng chuû yeáu laø khoù thôû, luùc ñaàu laø khoù thôû gaéng söùc. Ñau ngöïc coù theå xuaát hieän do phaûn öùng maøng phoåi. ÔÛ giai ñoaïn sôùm, cuõng gaëp söï kích thích pheá quaûn hay vieâm pheá quaûn maõn phoái hôïp, ho vaø khaïc ít ñôøm. Luùc ñaàu thöôøng ho khan. Chöùc naêng hoâ haáp bieán ñoåi;

493

giaûm dung tích phoåi toaøn phaàn hay dung tích soáng laø chuû yeáu, khoâng coù daáu hieäu taéc ngheõn. Khaùm laâm saøng phaùt hieän ñöôïc:

- Giôùi haïn cöû ñoäng loàng ngöïc.

- Giaûm rì raøo pheá nang.

- Ñoâi khi thaáy caùc ran noå ôû hai ñaùy phoåi (chieám 2/3 caùc tröôøng hôïp).

Trieäu chöùng X quang cho thaáy, hình aûnh X quang beänh buïi phoåi atbet hay thay ñoåi vaø khoâng ñaëc hieäu nhö caùc beänh buïi phoåi khaùc.

- Caùc ñaùm môø khoâng ñeàu, nhoû: caùc ñaùm môø ñaàu tieân xuaát hieän ôû ñaùy phoåi. Hình aûnh xô hoaù phoåi nhö taám löôùi, caùc maét löôùi raát mau, nhö maïng nheän thöôøng khu truù 2/3 phoåi döôùi, nhaát laø goùc söôøn hoaønh phaûi. Ñænh phoåi khoâng bao giôø bò toån thöông. Xô hoùa phoåi thaønh töøng ñöôøng thaúng khaùc vôùi xô hoaù kieåu haït nhö trong beänh buïi phoåi silic. Caùc hình aûnh ñeàu khoâng roõ, nhö nhìn döôùi lôùp kính môø, khoâng bao giôø roõ neùt nhö caùc haït trong beänh buïi phoåi silic theå p.

- Bôø traùi cuûa tim môø ñi, ôû tröôøng hôïp naëng, xung quanh tim hình tua tuûa nhö loâng nhím.

Phoåi bò beänh

u trung bieåu moâ

Caùc maûng maøng phoåi bò voâi hoaù

Hình 10.3. AÛnh X–quang cuûa phoåi do taùc nhaân amiaêng gaây ra

494

Caùc hình aûnh X quang treân ñaëc tröng cho beänh buïi phoåi atbet, nhöng ñoâi khi gaëp hình aûnh phoåi gioáng beänh naøy ôû nhöõng ngöôøi tieáp xuùc vôùi buïi chaát deûo, buïi boâng hay buïi goã. Maøng phoåi voâi hoaù laø moät hieän töôïng ñaëc bieät, thöôøng gaëp ñoái xöùng hai beân, ít khi xuaát hieän tröôùc 20 naêm keå töø naêm tieáp xuùc ñaàu tieân. Nhieàu khi chæ gaëp söï voâi hoaù naøy maø khoâng coù moät bieåu hieän laâm saøng naøo khaùc hay moät toån thöông naøo ôû nhu moâ phoåi. Nhö vaäy coù nghóa laø chæ trong moät soá ít tröôøng hôïp coù söï toàn taïi song song söï voâi hoaù maøng phoåi vaø xô hoaù phoåi. Voâi hoaù thöôøng chæ gaëp ôû nhöõng ngöôøi khoâng coù xô hoaù, nhöõng ngöôøi tieáp xuùc laâu daøi trong moâi tröôøng oâ nhieãm buïi amiaêng noàng ñoä thaáp. Söï voâi hoaù khu truù ôû maøng phoåi (laù thaønh), maøng xung quanh tim, trung thaát vaø ñaëc bieät coøn gaëp phaàn sau voøm cô hoaønh. Hieám gaëp söï voâi hoaù ôû maøng phoåi lieân thuøy. Caùc maûng maøng phoåi (plaques pleurales) raûi raùc khaép phoåi, deã thaáy, hình khoâng ñeàu, maät ñoä cuõng khoâng gioáng nhau, ñoâi khi coù hình traøng hoa. Daøy maøng phoåi: xuaát hieän sôùm vaø ñoâi khi laø hình aûnh toån thöông duy nhaát do tieáp xuùc amiaêng. Maøng phoåi daøy ôû hai beân, xuaát hieän nhö moät ñöôøng nhoû, daøy vaøi milimet, doïc theo thaønh ngöïc treân phim chuïp tö theá sau tröôùc.

10.4.4. Caùc theå beänh do buïi amiaêng gaây ra

10.4.4.1. Theå xô hoaù phoåi

Ñaây laø theå beänh theo moâ taû coå ñieån. Theå naøy thöôøng gaëp ôû nhöõng coâng nhaân lao ñoäng trong moâi tröôøng oâ nhieãm buïi nghieâm troïng. Söï xuaát hieän sôùm hay muoän caùc daáu hieäu laâm saøng vaø X quang tuøy thuoäc vaøo noàng ñoä buïi.

10.4.4.2. Toån thöông maøng phoåi laønh tính

Theå naøy thöôøng gaëp ôû ngöôøi tieáp xuùc vôùi noàng ñoä buïi vöøa phaûi vaø thöôøng gaëp rieâng, khoâng phoái hôïp vôùi caùc toån thöông khaùc. Caùc toån thöông maøng phoåi coù theå gaëp laø:

– Traøn dòch pheá maïc fibrin huyeát hay xuaát huyeát, tieán trieån baùn caáp, hay taùi phaùt.

– Caùc maûng maøng phoåi.

– Voâi hoaù maøng phoåi, daøy maøng phoåi.

495

10.4.4.3. U aùc tính

Vai troø gaây ung thö cuûa amiaêng ñöôïc bieát töø khoaûng 50 naêm nay.

- Ung thö pheá quaûn: Ung thö pheá quaûn gaëp ôû beänh nhaân beänh buïi phoåi atbet vaø ôû caû nhöõng coâng nhaân tieáp xuùc amiaêng nhöng khoâng bò xô hoaù phoåi. Ung thö ôû daïng bieåu bì hoaëc giaûm bieät hoaù (anaplasique), thöôøng gaëp ôû thuyø phoåi döôùi hay giöõa. Nhieàu taùc giaû ôû Ñöùc coi ñaây laø bieán chöùng cuûa beänh buïi phoåi atbet.

- U trung bieåu moâ (Mesothelioma): Ñaây laø loaïi ung thö lan toaû ôû beà maët phoåi (maøng phoåi) vaø phuû taïng (maøng buïng). Loaïi u aùc tính naøy hay gaëp. ÔÛ nhieàu nöôùc, caùc taùc giaû ñaõ xaùc ñònh u trung bieåu moâ xuaát hieän sau khi tieáp xuùc buïi amiaêng. Khoâng phaûi chæ Crocidolit gaây ung thö maø coøn phaûi keå ñeán Anthophylit vaø Chrysotil. ÔÛ nhöõng ngöôøi coù u trung bieåu moâ naøy thöôøng khoâng coù beänh buïi phoåi atbet. Khoaûng caùch töø naêm tieáp xuùc ñaàu tieân vôùi buïi amiaêng ñeán naêm phaùt trieån ung thö ít khi döôùi 20 naêm vaø trung bình laø 40 naêm.

U trung bieåu moâ maøng phoåi gaây traøn dòch vaø khoù thôû taêng nhanh, ñau ngöïc; khi phaùt trieån ñeán maøng buïng, thöôøng keøm theo ñau, coå chöôùng vaø caùc trieäu chöùng taéc ruoät. Beänh tieán trieån nhanh; voâ phöông ñieàu trò. Moái lieân quan giöõa daøy maøng phoåi, phaùt hieän qua X quang, vaø söï phaùt trieån caùc khoái u trung bieåu moâ chöa roõ raøng. ÔÛ Phaàn Lan, caùc taùc giaû baùo caùo nhieàu tröôøng hôïp daøy maøng phoåi, voâi hoaù maøng phoåi nhöng u trung bieåu moâ laïi raát hieám. Ngöôøi ta cuõng chöa bieát chaéc chaén amiaêng ñeán ñöôïc maøng buïng baèng caùch naøo.

10.4.4.4. Chai da

Caùc sôïi amiaêng qua da deã daøng, ñaëc bieät qua da ngoùn tay coâng nhaân khi boác amiaêng vaøo bao. Da tay bò kích thích, hình thaønh chai da, phaûi trích. Khoâng gaëp tröôøng hoïp naøo ung thö da.

10.4.5. Bieán chöùng cuûa beänh buïi phoåi

10.4.5.1. Ung thö phoåi (ung thö thöôïng bì carcinoma)

Giöõa beänh buïi phoåi–atbet vaø ung thö phoåi coù moái lieân quan. ÔÛ Anh naêm 1949, 14,% coâng nhaân nam giôùi maéc beänh buïi phoåi–atbet bò cheát vì ung thö phoåi. Thoâng thöôøng, khoái u phaùt trieån ôû gaàn vuøng xô

496

hoaù neân chuû yeáu gaëp ôû thuøy döôùi. Ngoaøi ra, ngöôøi ta thaáy tyû leä töû vong do ung thö daï daøy vaø ruoät giaø cao ôû coâng nhaân tieáp xuùc vôùi amiaêng (Selikoff, Hammond vaø Churg, 1970) nhöng cuõng chöa theå noùi ñöôïc ñaây laø bieán chöùng cuûa beänh buïi phoåi–atbet. Keal (1960) vaø Graham (1967) cho thaáy, tæ leä ung thö buoàng tröùng gaëp nhieàu ôû coâng nhaân tieáp xuùc amiaêng.

10.4.5.2. Roái loaïn heä thoáng taïo huyeát

ÔÛ nhöõng beänh nhaân beänh buïi phoåi–atbet, gaëp khaù nhieàu roái loaïn aùc tính heä thoáng taïo huyeát nhö u tuyû, beänh baïch caàu lymphoâ, beänh baïch caàu caáp tính, u nguyeân baøo lymphoâ...

10.4.5.3. Taâm pheá maõn vaø suy hoâ haáp

Khi beänh buïi phoåi–atbet phaùt trieån, bieán chöùng hay gaëp laø suy tim phaûi vaø beänh nhaân töû vong do suy tim xung huyeát. Caùc bieán chöùng vieâm phoåi do vi khuaån hoaëc virut raát coù theå laøm taêng nhanh tình traïng suy hoâ haáp coù keøm theo suy tim xung huyeát hoaëc khoâng.

10.4.5.4. Beänh lao

Trong nhöõng naêm 1930 vaø 1940 tyû leä lao phoåi raát cao ôû beänh nhaân buïi phoåi–atbet (Smither, 1965). Nhöng gaàn ñaây, tyû leä lao ôû beänh nhaân buïi phoåi–atbet khoâng cao hôn trong nhaân daân noùi chung. Hieän nay, cuõng chöa chöùng minh ñöôïc beänh buïi phoåi–atbet hoaëc söï tieáp xuùc buïi amiaêng taïo ñieàu kieän thuaän lôïi cho söï phaùt trieån lao hoaëc aûnh höôûng ñeán hieäu quaû cuûa thuoác ñieàu trò lao.

10.4.5.5. Vieâm pheá quaûn vaø khí thuõng

Ñeán nay, cuõng chöa roõ vieâm pheá quaûn taéc ngheõn maõn tính coù phaûi laø bieán chöùng cuûa beänh buïi phoåi–atbet khoâng. Maët khaùc, beänh khoâng gaây khí thuõng nhö moät soá saùch giaùo khoa ñaõ neâu.

10.4.5.6. Giaõn pheá quaûn

Ñoâi khi giaõn pheá quaûn phaùt trieån ôû nhöõng vuøng coù toån thöông beänh buïi phoåi–atbet, do seïo co keùo caùc vaùch pheá quaûn nhöng cuõng chöa ñeán möùc gaây neân nhöõng daáu hieäu laâm saøng ñieån hình cuûa giaõn pheá quaûn.

497

10.4.6. Tieán trieån cuûa beänh buïi phoåi–atbet

Thôøi gian tieán trieån cuûa beänh buïi phoåi–atbet raát thay ñoåi vaø thöôøng raát laâu ñoái vôùi toån thöông maøng phoåi. Thôøi gian naøy laïi caøng laâu töø naêm ñaàu tieáp xuùc ñeán khi phaùt sinh ung thö. Caùc toån thöông vónh vieãn khoâng hoài phuïc, nhöng khoâng coù khuynh höôùng phaùt trieån khi ñaõ ngöøng tieáp xuùc. Giai ñoaïn keát thuùc beänh raát ngaén: beänh nhaân töû vong do vieâm phoåi – pheá quaûn hoaëc suy tim vaø ñoâi khi coøn do khoái u phaùt trieån ñeán maøng tim. Noùi chung, tieân löôïng beänh raát xaáu. Phaàn lôùn beänh nhaân coù khoái u maøng phoåi hoaëc maøng buïng töû vong trong khoaûng 12 – 18 thaùng. Theo Whitwell vaø Rawcliffe (1971) thôøi gian soáng töø khi xuaát hieän trieäu chöùng ung thö maøng phoåi coù theå keùo daøi 4–5 naêm.

Caùc sôïi amiaêng coù theå deã daøng xaâm nhaäp qua da, ñaëc bieät qua da ngoùn tay coâng nhaân khi boác amiaêng vaøo bao. Beân caïnh ñoù, amiaêng cuõng xaâm nhaäp qua ñöôøng hoâ haáp gaây xô hoaù phoåi, maøng phoåi vaø coù theå daãn ñeán ung thö. Tuy nhieân, gaàn ñaây ngöôøi ta tìm ra raèng, taùc ñoäng gaây ung thö cuûa sôïi amiaêng khoâng phaûi ôû baûn chaát kim loaïi maø laø ôû ñoä daøi sôïi. Chæ coù nhöõng sôïi coù chieàu daøi töø 5–250 micromet vaø döôùi 3 micromet (ñaëc bieät döôùi 1 micromet) môùi coù khaû naêng taùc ñoäng ñoäc haïi ñoái vôùi phoåi. Beänh bieåu hieän bôûi nhöõng toån thöông ña daïng hôn beänh Silicosis ôû phoåi, maøng phoåi vaø pheá quaûn.

Ñaëc ñieåm laâm saøng: khoù thôû, thieáu oâxi maõn tính nhö tím taùi, ngoùn tay duøi troáng. Ho cuõng laø trieäu chöùng thöôøng gaëp. Trieäu chöùng quan troïng nhaát coù theå phaùt hieän ñöôïc laø ran noå nhoû haït nghe ñöôïc ôû cuoái thì thôû vaø gaéng söùc ôû vuøng ñaùy phoåi. Khi beänh tieán trieån, beänh nhaân suùt caân. Tröôøng hôïp u maøng phoåi, ñau ngöïc döõ doäi, khoù thôû ngaøy caøng taêng. Tröôøng hôïp ung thö maøng buïng, coå chöôùng xuaát hieän, beänh nhaân suy dinh döôõng vaø maát thaêng baèng ñieän giaûi do aên keùm ngon vaø noân nhieàu. Beänh nhaân cuõng töû vong do vieâm phoåi – pheá quaûn.

10.5. CAÙC BIEÄN PHAÙP KHAÉC PHUÏC OÂ NHIEÃM VAØ GAÂU ÑOÄC

10.5.1. Bieän phaùp kyõ thuaät

• Phaûi ngaên ngöøa söï taïo thaønh buïi ngay töø nôi phaùt sinh. Khi naøo buïi ñaõ oâ nhieãm moâi tröôøng lao ñoäng roài thì moïi coá gaéng ñeàu ít hieäu quaû.

498

• Thay theá amiaêng baèng caùc nguyeân lieäu khaùc, ví duï ñeå caùch ly coù theå duøng boâng thuyû tinh. ÔÛ Anh, töø naêm 1970, crocidolit ñöôïc thay baèng chrysotil ít ñoäc hôn. Crocidolit bò caám söû duïng ôû nhieàu nöôùc. Chrysotil coù theå ñöôïc söû duïng, nhöng giôùi haïn cho pheùp laø 2 sôïi/ml.

• Laøm aåm öôùt quaù trình saûn xuaát khi saûn xuaát ximaêng–amiaêng.

• Saûn xuaát trong quy trình kín töøng phaàn hoaëc toaøn phaàn (nhö khi xay nghieàn).

• Neáu khoâng theå laøm kín, phaûi toå chöùc thoâng huùt gioù taïi choã vaø phaûi coù boä phaän thu laïi khí.

10.5.2. Bieän phaùp caù nhaân vaø veä sinh

• Ñeo maët naï choáng buïi thaät khít vaøo maët khi lao ñoäng ôû nôi nhieàu buïi.

• Phaûi maëc quaàn aùo lao ñoäng rieâng vaø phaûi thay khi ra veà.

• Phaûi giaûi quyeát caû buïi treân neàn phaân xöôûng.

10.5.3. Bieän phaùp y teá

• Toå chöùc khaùm tuyeån ñeå loaïi nhöõng ngöôøi coù toån thöông phoåi, deã maéc vaø deã nhaàm vôùi beänh buïi phoåi–atbet.

• Toå chöùc khaùm ñònh kyø haøng naêm hoaëc hai naêm moät laàn. Phaûi chuïp X quang phim to côõ 30 x 40 cm, vaø ño chöùc naêng hoâ haáp.

• Phaûi giaùm saùt tình traïng oâ nhieãm buïi amiaêng ôû moâi tröôøng lao ñoäng. Coù hai caùch: duøng duïng cuï laáy maãu caù nhaân cho coâng nhaân ñeo ôû vuøng thôû cuûa hoï vaø duïng cuï laáy maãu chung cho phaân xöôûng. Trong ñieàu kieän xí nghieäp, thöôøng xaùc ñònh soá sôïi trong 1cm3. Ñoái vôùi khu daân cö xung quanh nhaø maùy, coù theå duøng phöông phaùp troïng löôïng.

• Giôùi haïn toái ña cho pheùp: ÔÛ Anh, noàng ñoä trung bình chrysotil, amosit vaø anthophylit trong 10 phuùt laáy maãu khoâng ñöôïc quaù 2 sôïi/cm3 khoâng khí hay 0 – 1 mg/m3 ñoái vôùi sôïi daøi 5 – 100 micromet.

• Neáu noàng ñoä buïi amiaêng quaù 12 sôïi/ml, phaûi maëc quaàn aùo baûo veä, ñeo trang bò baûo veä hoâ haáp. Tröôøng hôïp buïi crocidolit, phaûi ñeo maët naï neáu noàng ñoä buïi naøy ôû vuøng thôû quaù 0 – 2 sôïi/ml hoaëc 0 – 0,1 mg/m3 trong 10 phuùt laáy maãu.

499

• ÔÛ Hoa Kyø, giôùi haïn toái ña cho pheùp cho moïi loaïi buïi amiaêng trong 8 giôø laáy maãu laø 5 sôïi/ml, loaïi sôïi daøi treân 5 micromet vaø keå töø thaùng 6–1976, soá sôïi ruùt xuoáng laø 2 sôïi/ml (Utidjian, 1973).

• ÔÛ Vieät Nam, giôùi haïn toái ña cho pheùp ñoái vôùi amiaêng vaø hoãn hôïp treân 10% amiaêng laø 2 mg/m3.

10.5.4. Giaûi phaùp thay theá cho amiaêng

10.5.4.1. Goám toå ong caùch ñieän vaø chòu nhieät

Sau nhieàu naêm thöû nghieäm, Gideon Grader vaø coäng söï thuoäc Vieän Coâng ngheä Israel ñaõ ñöa ra saùng kieán saûn xuaát loaïi goám toå ong laøm chaát caùch ñieän, thay cho amiaêng, chaát caùch ñieän ñöôïc coi laø nguyeân nhaân gaây ra beänh phoåi, suy tim vaø ung thö hieän nay. Goám toå ong coù thaønh phaàn goàm 4–5% oxit nhoâm, 94–95% khoâng khí. Nhôø caáu truùc nhieàu loã, goám xoáp nheï, reû tieàn, an toaøn hôn amiaêng vaø caùc vaät lieäu hieän ñang söû duïng. Ngoaøi khaû naêng caùch ñieän, caùch aâm, goám toå ong coøn chòu ñöôïc nhieät ñoä 1.700 ñoä C vaø haáp thuï caùc chaát oâ nhieãm moâi tröôøng nhö buïi, khoùi xe… Thaùng 6 naêm nay, goám toå ong seõ ñöôïc saûn xuaát haøng loaït ñeå laøm maãu vaø thöû nghieäm taïi nhieàu nôi ôû Australia vaø chaâu AÂu.

Hôn 3.000 saûn phaåm caùch nhieät, caùch aâm maø chuùng ta söû duïng hieän nay ñeàu coù chöùa amiaêng. Theo caùc nhaø khoa hoïc, chaát naøy raát nguy haïi cho söùc khoeû con ngöôøi. Caùc kyõ sö ñaõ thöû duøng sôïi goám Cellaris thay theá cho amiaêng, tuy nhieân buïi goám cuõng ñoäc haïi khoâng keùm.

10.5.4.2. Taám lôïp thöïc vaät

Sôïi khoaùng Wollastonite vaø vaät lieäu boå sung laø sôïi ñay, sôïi tre, boät giaáy... ñaõ ñöôïc nghieân cöùu vaø saûn xuaát thöû nghieäm thaønh coâng ôû Vieät Nam. Chuùng coù khaû naêng thay theá amiaêng, loaïi vaät lieäu maø Toå chöùc Y teá theá giôùi khaúng ñònh laø moät trong nhöõng taùc nhaân gaây beänh ung thö phoåi vaø trung bieåu moâ.

Caùc loaïi sôïi thöïc vaät ñöôïc nghieân cöùu vaø öùng duïng trong döï aùn “Nghieân cöùu hieän traïng söû duïng amiaêng vaø thöû nghieäm vaät lieäu thay theá taïi Vieät Nam” raát saün coù taïi Vieät Nam nhö boät giaáy, boät tre, sôïi ñay. Veà maët coâng ngheä, ñaây laø thöû nghieäm ñaàu tieân ñoái vôùi vieäc öùng

500

duïng sôïi thöïc vaät trong saûn xuaát vaät lieäu xaây döïng baèng coâng ngheä xeo caùn. Do khoái löôïng rieâng cuûa sôïi thöïc vaät khaù thaáp neân taám lôïp saûn xuaát ra nheï (1,35 m2 naëng khoaûng 11,5–12,5 kg). Caùc taám lôïp coù beà maët nhaün, hôi boùng, maøu ghi nhaït vaø deã daøng sôn phuû maøu ñeå trang trí theo sôû thích ngöôøi söû duïng. Theo ñaùnh giaù cuûa caùc chuyeân gia, chaát löôïng saûn phaåm sôïi thöïc vaät böôùc ñaàu ñaõ ñaùp öùng ñöôïc ña soá tieâu chuaån Vieät Nam. Nhöng ñieàu quan troïng hôn caû laø vaãn taän duïng ñöôïc daây chuyeàn saûn xuaát taám amiaêng – ximaêng saün coù maø khoâng caàn thay ñoåi nhieàu coâng ngheä cuõ. Beân caïnh ñoù, nguoàn nguyeân lieäu sôïi thöïc vaät ôû Vieät Nam khaù phong phuù, goàm caùc sôïi xô goã sinh ra töø quaù trình cheá bieán goã, caùc phuï phaåm noâng nghieäp nhö sôïi caây ngoâ, rôm raï...

10.5.4.3. Söû duïng sôïi PVA

Vieän Khoa hoïc coâng ngheä vaät lieäu xaây döïng ñaõ phoái hôïp vôùi coâng ty Nam Vieät (Thuû Ñöùc – TP HCM), saûn xuaát thöû nghieäm 1.500 taám lôïp vaø 500 taám phaúng söû duïng sôïi PVA. OÂng Traàn Quoác Teá, taùc giaû cuûa loaïi vaät lieäu môùi naøy, cho bieát, PVA laø vaät lieäu deûo coù ñoä beàn cao, baùm dính toát vôùi ximaêng vaø coù khaû naêng chòu ñöïng ñieàu kieän khí haäu khaéc nghieät cuûa nöôùc ta. Ñoái vôùi ngaønh taám lôïp Vieät Nam, saûn xuaát fibro ximaêng hay taám lôïp PVA ñeàu phaûi nhaäp khaåu sôïi nguyeân lieäu, oâng Teá cho raèng neân nhaäp PVA laø thöù khoâng gaây tranh caõi thì hôn. Nhöõng taám lôïp saûn xuaát thöû taïi Coâng ty Nam Vieät ñaõ ñöôïc kieåm nghieäm theo TCVN 4434/2000 cho taám lôïp fibro ximaêng. Vì sôïi PVA coù nhöôïc ñieåm laø khaû naêng giöõ haït ximaêng keùm nhieàu laàn so vôùi sôïi amiaêng neân nhoùm nghieân cöùu ñaõ boå sung phuï gia daøn sôïi (boät giaáy) vaø phuï gia trôï loïc TT–01. Treân cô sôû quy trình saûn xuaát fibro ximaêng hieän nay, chæ caàn ñaàu tö theâm hai cuïm thieát bò ñaùnh nhuyeãn boät giaáy vaø pha cheá phuï gia trôï loïc. Tuy nhieân giaù thaønh cho saûn xuaát taám lôïp laø khaù cao, cheânh leäch chi phí nhaäp khaåu vaät lieäu PVA laø 45.000 ñoàng/kg; trong khi fibro ximaêng chæ coù 5.000 ñoàng/kg.

Nhö vaäy, ba yeáu toá caàn hoäi ñuû ñeå moät vaät lieäu môùi coù theå thay theá fibro ximaêng treân thò tröôøng laø giaù chaáp nhaän ñöôïc, ñoä beàn baèng hoaëc hôn taám lôïp naøy vaø khoâng ñoäc haïi. Nhöng hieän nay chöa coù saûn phaåm naøo coù ñuû caû ba yeáu toá ñoù. Vì theá, neáu caám saûn xuaát fibro

501

ximaêng vaøo naêm 2004 maø chöa coù vaät lieäu thay theá höõu hieäu, thò tröôøng taám lôïp seõ coù nhöõng bieán ñoäng lôùn.

10.5.4.4. Söû duïng sôïi thuûy tinh kieàm

Sau khi Thuû töôùng Chính phuû kyù quyeát ñònh 115, moät soá nhaø khoa hoïc – ñi tieân phong laø thaïc só Traàn Ngoïc Myõ – ñaõ nghieân cöùu thöû nghieäm vaø saûn xuaát sôïi thuyû tinh kieàm chaát löôïng cao thay theá sôïi amiaêng. Keát quaû ñeà taøi naøy ñöôïc Vieän Vaät lieäu (Boä Xaây döïng) caáp giaáy chöùng nhaän soá 195 VLXD/P14 vaø ñaõ coù nhaän xeùt: “Ñaây laø loaïi thuyû tinh kieàm chaát löôïng cao coù theå söû duïng caùc loaïi vaät lieäu coù tính keát dính laø ximaêng, caùc loaïi keo höõu cô vaø söû duïng tröïc tieáp laøm vaät lieäu caùch aâm, caùch aåm, caùch nhieät. Trong quaù trình chuyeån ñoåi coâng ngheä coù theå giöõ nguyeân daây chuyeàn thieát bò cuõ, chæ caàn boå sung thieát bò ôû coâng ñoaïn phoái troän phuï gia vôùi nguyeân lieäu chính. Qua thöû nghieäm, caùc nhaø khoa hoïc tính toaùn khi chuyeån ñoåi coâng ngheä thì chæ caàn ñaàu tö theâm 420 trieäu ñoàng cho daây chuyeàn coâng suaát 1 – 1,5 trieäu m2/naêm vaø thôøi gian oån ñònh coâng ngheä naøy trong voøng ba thaùng. Nhö vaäy chi phí giaù thaønh duøng taám lôïp thuûy tinh seõ reû hôn taám lôïp Proximaêng coát sôïi amiaêng töø 6.300 ñoàng/taám xuoáng 4.800 ñoàng/taám. Nguoàn nguyeân lieäu saûn xuaát ñöôïc taän duïng thuûy tinh pheá lieäu töø kính vôõ, chai loï vaø caùc phuï gia hoùa chaát coù trong thò tröôøng nöôùc ta.” Keát quaû nghieân cöùu thaønh coâng cho thaáy chuùng ta hoaøn toaøn coù theå khaúng ñònh raèng naêm 2004 vaät lieäu amiaêng seõ ñöôïc thay theá nhö tinh thaàn Quyeát ñònh 115 cuûa Chính phuû.

10.5.4.5. Duøng ñinh höông ñeå trung hoøa amiaêng

Tröôùc ñaây, amiaêng (moät loaïi chaát sôïi ñoäc haïi coù theå gaây ung thö phoåi) thöôøng ñöôïc duøng laøm vaät lieäu choáng chaùy trong caùc toøa nhaø. Thoâng thöôøng khi dôõ boû caùc toøa nhaø, ngöôøi ta phaûi phong toûa chuùng vaø ngaên khoâng cho caùc sôïi amiaêng ñoäc haïi loït ra ngoaøi. Giôø ñaây, caùc nhaø khoa hoïc Italy ñaõ tìm ñöôïc caùch trung hoøa chuùng baèng caùch söû duïng moät chaát chieát xuaát töø caây ñinh höông. Khi chaát loûng naøy chaïm vaøo beà maët amiaêng, ngay laäp töùc noù seõ laøm amiaêng raén laïi thaønh moät loaïi polymer, khoâng theå lô löûng ra ngoaøi khoâng khí.

502

10.5.5. Xöû lyù chaát thaûi töø caùc nhaø maùy saûn xuaát taám lôïp fibro–ximaêng

Trong quaù trình saûn xuaát, caùc nhaø maùy ñaõ thaûi ra gaàn 10 ngaøn taán chaát thaûi raén döôùi daïng cuïc vaø maûnh vôõ. Ñaây laø moät hoãn hôïp goàm 10% sôïi amiaêng traéng vaø 90% ximaêng Pooclaêng gaây aûnh höôûng xaáu ñeán moâi tröôøng vaø söùc khoeû coäng ñoàng. Ñeå xöû lyù chaát thaûi naøy, moät soá ít nhaø maùy ñaõ chôû chaát thaûi ñi nôi khaùc ñeå choân laáp nhö choân laáp raùc thaûi; moät soá khaùc thì taän duïng laïi moät phaàn ñeå laøm taám lôïp, coøn haàu heát thì doàn thaønh ñoáng, löu tröõ vaø chöa coù höôùng giaûi quyeát cô baûn. Ngay caû vieäc choân laáp cuõng khoâng theå duy trì maõi ñöôïc, cuõng nhö vieäc choân laáp raùc thaûi vaäy. Noäi dung, yù töôûng naøy laø coù theå taän thu ñeå xöû lyù löôïng chaát thaûi naøy ñeå taùi cheá clinke vaø phaân boùn cho caây troàng. YÙ töôûng naøy coù theå aùp duïng ñeå xöû lyù chaát thaûi taïi caùc nhaø maùy saûn xuaát vaät lieäu caùch ñieän, baûo oân vaø saûn xuaát maù phanh oâtoâ. Quaù trình xöû lyù nhö sau:

Xöû lyù sôïi amiaêng traéng: Amiaêng ñoäc laø do caáu truùc daïng sôïi, neáu phaù vôõ caáu truùc ñoù thì seõ phaù vôõ ñöôïc khaû naêng gaây nguy hieåm cuûa noù. Nhö ta ñaõ bieát, amiaêng traéng coù coâng thöùc laø 3MgO.2SiO2.2H2O, trong ñoù caáu truùc (H2O) chieám 13%. Neáu nung amiaêng traéng ñeán nhieät ñoä treân 7500C thì löôïng treân seõ maát hoaøn toaøn. Neáu soi qua kính hieån vi ñieän töû thì thaáy amiaêng traéng coù daïng “daõ sôïi” (gioáng nhö treân taøn höông, taøn thuoác laù) khoâng coøn tích chaát sôïi nöõa. Keát quaû phaân tích Rôngen cho thaáy trong hoãn hôïp chæ coøn coù khoaùng MgO, SiO2 chieám khoaûng 90%.

Taän thu mua chaát thaûi ñeå taùi cheá clinke: nhö treân ñaõ trình baøy, trong chaát thaûi raén naøy coù 90% laø caùc thaønh phaàn ximaêng pooclaêng, vì vaäy neáu tieáp tuùc nung (trong loø tunel) ñeán nhieät ñoä treân 1000C vaø duy trì trong 1 giôø thì caùc oxit chuû yeáu seõ keát hôïp vôùi nhau taïo thaønh caùc khoaùng vaät Silicate–Canxi, Aluminat canxi ôû daïng caáu truùc tinh theå hoaëc voâ ñònh hình. Ñaây laø nguyeân lieäu cho clinke ximaêng pooùclaêng.

Taän thu pheá thaûi laøm phaân boùn: Neáu trong pheá thaûi thaønh phaàn caën coù chöùa nhieàu MgO hôn (treân 10%) thì khi nung seõ taïo ra

503

olivin vaø SiO2, coù theå boå sung moät ít khoaùng vaät khaùc ñeå laøm phaân boùn cho luùa hay caûi taïo ñaát, choáng saâu beänh.

10.6. MOÄT SOÁ ÑIEÀU LUAÄT CAÁM SÖÛ DUÏNG AMIAÊNG ÔÛ NÖÔÙC TA

Vôùi nhöõng hieåu bieát veà taùc haïi cuûa amiaêng ñeán ñôøi soáng vaø söùc khoeû con ngöôøi, hieän nay, Chính phuû ñaõ ban haønh nhöõng ñieàu luaät nghieâm ngaët trong vieäc caám söû duïng saûn phaåm vaät lieäu coù chöùa amiaêng. Saûn phaåm vaät lieäu coù chöùa amiaêng thuoäc nhoùm Amphiboles cuõng naèm trong danh muïc caùc maët haøng caám nhaäp khaåu, caám xuaát khaåu khi ngöôøi Vieät Nam vaø ngöôøi nöôùc ngoaøi nhaäp caûnh, xuaát caûnh Vieät Nam.

Döôùi ñaây laø ñoaïn trích: “Thoâng tö lieân tòch soá 1529/1998/TTLT/ BKHCNMT–BXD ngaøy 17–10–1998 veà vieäc höôùng daãn ñaûm baûo moâi tröôøng trong söû duïng amiaêng vaøo saûn xuaát caùc saûn phaåm, vaät lieäu vaø xaây döïng”

10.6.1 Söû duïng amiaêng vaøo saûn xuaát caùc saûn phaåm, vaät lieäu xaây döïng

1. Caám saûn xuaát döôùi baát kyø hình thöùc, quy moâ khoái löôïng naøo caùc saûn phaåm coù chöùa amiaêng, nguyeân lieäu amiaêng thuoäc nhoùm khoaùng vaät Amphibole bao goàm: Actinolite, Crocidolite, Amosite, Anthophylite vaø Tremolite.

2. Caùc cô sôû söû duïng amiaêng vaø saûn xuaát caùc saûn phaåm, vaät lieäu coù chöùa amiaêng phaûi tuaân thuû caùc quy ñònh sau:

a) Chæ söû duïng amiaêng Chrysotile laøm nguyeân lieäu cung caáp cho saûn xuaát caùc saûn phaåm vaø vaät lieäu coù chöùa amiaêng.

b) Baûo ñaûm noàng ñoä sôïi amiaêng Chrysotile trong khu vöïc saûn xuaát khoâng vöôït quaù 1 sôïi/ml khoâng khí (trung bình 8 giôø) vaø 2 sôïi/ml khoâng khí (trung bình 1 giôø).

c) Khoâng ñeå raùch vôõ bao, rôi vaõi khi vaän chuyeån nguyeân lieäu amiaêng Chrysotile.

d) Toå chöùc theo doõi khaùm söùc khoûe, chuïp X–quang ñònh kyø theo quy ñònh hieän haønh cuûa Boä Y teá cho toaøn boä caùn boä, coâng nhaân vaø löu giöõ keát quaû taïi cô sôû.

504

e) Laäp vaø trình noäp Baùo caùo ñaùnh giaù taùc ñoäng moâi tröôøng cho cô quan quaûn lyù nhaø nöôùc veà baûo veä moâi tröôøng ñeå thaåm ñònh theo luaät ñònh tröôùc ngaøy 31 thaùng 3 naêm 1999.

10.6.2. Söû duïng amiaêng Chrysotile vaø caùc saûn phaåm, vaät lieäu chöùa amiaêng Chrysotile trong xaây döïng

1. Khoâng söû duïng amiaêng Chrysotile laøm vaät lieäu nhoài, cheøn, caùch nhieät trong coâng trình xaây döïng. Caàn söû duïng caùc chaát keát dính nhaèm ñaûm baûo sôïi amiaêng Chrysotile khoâng khueách taùn vaøo khoâng khí ñoái vôùi nhöõng coâng trình, thieát bò coâng nghieäp coù yeâu caàu caùch nhieät vaø chòu löûa baèng amiaêng Chrysotile.

2. Phaûi aùp duïng caùc bieän phaùp caàn thieát ñeå khoáng cheá vieäc phaùt sinh buïi amiaêng Chrysotile khi thöïc hieän caùc coâng vieäc nhö cöa, maøi, ñuïc, caét... caùc saûn phaåm coù chöùa amiaêng Chrysotile.

3. Phaûi laäp phöông aùn baûo veä moâi tröôøng tröôùc khi tieán haønh vieäc phaù vôõ, söûa chöõa, caûi taïo caùc coâng trình, thieát bò coâng nghieäp coù chöùa amiaêng Chrysotile.

4. Phaûi thu gom vaø chuyeån vaøo nôi quy ñònh caùc pheá thaûi coù chöùa amiaêng Chrysotile, caùc pheá thaûi loaïi naøy khoâng ñöôïc duøng laøm nguyeân lieäu raûi ñöôøng.

Caâu hoûi: 1. Nhöõng boä phaän thieát bò naøo trong oâtoâ ñaõ phaùt thaûi amiaêng xuoáng bieån

vaø phaùt thaûi loaïi amiaêng naøo? Möùc ñoä phaùt thaûi laø bao nhieâu? Chuùng gaây aûnh höôûng gì cho sinh vaät soáng ôû khu vöïc naøy? Quaù trình phaùt thaûi amiaêng töø caùc thieát bò oâtoâ?

2. Toàn taïi nhöõng sinh vaät naøo trong khu vöïc nhieãm amiaêng? Vôùi möùc ñoä oâ nhieãm bao nhieâu thì caùc sinh vaät naøy coù theå toàn taïi ñöôïc?

3. Coâng thöùc chung cuûa nhoùm Amphibole: XY2Z5(Si, Al, Ti)8O22(OH, F)2 vaø coâng thöùc chung cuûa nhoùm Serpentine laø (Mg, Fe)3 Si2O5(OH)4. Thaønh phaàn naøo gaây ñoäc, gaây beänh cho sinh vaät?

4. EPA ñaõ coù qui ñònh veà amiaêng trong nöôùc uoáng, noàng ñoä toái ña laø 7.106 sôïi amiaêng coù kích thöôùc daøi hôn 10 miromet. Vaäy khi nöôùc uoáng coù noàng ñoä amiaêng nhoû hôn 7.106 vaø nhöõng sôïi amiaêng ngaén hôn coù gaây aûnh höôûng gì khoâng?

505

5. Khi nöôùc coù nhöõng bieåu hieän naøo, ñaëc tính gì thì coù theå nghi ngôø nöôùc nhieãm amiaêng?

6. Cô cheá gaây beänh cuûa amiaêng vaø cô cheá laøm saïch ñaát nhieãm amiaêng trong ñaát töø naám vaø vi sinh vaät?

7. Hieän trang söû duïng nhöõng thieát bò chöùa amiaêng ôû nöôùc ta hieän nay? Vaø ñaõ coù nhöõng vaät lieäu naøo thay theá cho nhöõng thieát bò ñoù chöa?

8. Taïi sao nhöõng sôïi amiaêng daøi hôn 10 miromet môùi gaây haïi, nhöõng sôïi ngaén hôn coù gaây haïi khoâng?

9. Hieän nay vaãn coøn söû duïng oáng ximaêng thoaùt nöôùc thaûi? Nöôùc thaûi coù chöùa amiaêng coù gaây aûnh höôûng gì ñeán moâi tröôøng ñaát khoâng?

10. Laøm theá naøo ñeå xaùc ñònh vaät chaát ñoù coù chöùa amiaêng?

506

TAØI LIEÄU THAM KHAÛO

1. Leâ Huy Baù (2002), Ñoäc hoïc moâi tröôøng, Nhaø xuaát baûn Ñaïi hoïc Quoác gia Thaønh Phoá Hoà Chí Minh.

2. Nguyeãn Ñöùc Khieån (2002), Moâi tröôøng vaø söùc khoûe, Nhaø xuaát baûn Lao ñoäng – Xaõ hoäi, Haø Noäi.

3. Trònh Thò Thanh (2000), Ñoäc hoïc, moâi tröôøng vaø söùc khoeû con ngöôøi, Nhaø xuaát baûn Ñaïi hoïc Quoác gia Haø Noäi.

4. http://www.oshvn.net/vubhld/WebSO&H/BENH_21_02.HTM

5. http://www.vietpharm.com.vn/ungthu/cacloaiungthu/UT–phoi.htm

6. http://www.vtv.org.vn/ft8.cfm?content_id=XH30701155230&topic_id=XH

7. http://www.moste.gov.vn/vanbanphapqui/moitruong%5Ctap1%5C3–4.html

8. http://www.arb.ca.gov/toxics/asbestos.htm

9. http://www.chrysotile.com/en/chryso.htm

10. http://mineral.galleries.com

11. http://www.braytonlaw.com/asbestos/asbestos.htm

12. http://www.mesothelioma–attorney.com/ma_asbestos.cfm

13. http://www.cleanoceanaction.org/TakeAction/SubwayCars/Asbestos_updated.htm

14. http://www.asbestos.biz

15. http://www.asbestos–institute.ca/main.html

16. http://www.epa.gov/iaq/asbestos.html

17. http://www.alewife.org/grace/links.html

18. http://www.mesoinfo.com/asbestos/amosite.html

19. http://www.danamark.com/AsbestosinWater.htm

20. http://www.wholly–water.com

507

21. http://www.fwr.org/waterq/dwi0073.htm

22. http://seattlepi.nwsource.com/national/36409_libby24.shtml

23. http://simplethinking.com/palache/crocidolite.stm

24. http://100.1911encyclopedia.org/C/CR/CROCIDOLITE.htm

25. http://simplethinking.com/palache/crocidolite.stm

26. http://www.geology.neab.net/minerals/grunerit.htm

27. www.osha–slc.gov/SLTC/asbestos/standards.html

28. http://www.fibrecount.com/home/044.html

29. http://www.worksafe.org/Traning/wherefind.shtml

Ghi nhaän: Coù söï coäng taùc cuûa Phaïm Vieät Anh

507

CHÖÔNG 11

ÑOÄC HOÏC MOÂI TRÖÔØNG VEÀ BUÏI (Ecotoxicology of Dust)

11.1. GIÔÙI THIEÄU

Buïi ñöôïc coi laø vaät lieäu quyù baùu trong hoaït ñoäng cuûa con ngöôøi qua nhieàu thôøi ñaïi, mang nhieàu yù nghóa khaùc nhau. Neáu khoâng coù buïi thì seõ khoâng coù haït nhaân ngöng keát ñoàng nghóa vôùi khoâng coù maây, möa treân traùi ñaát. Khoa hoïc – kyõ thuaät phaùt trieån, saûn xuaát coâng nghieäp phaùt trieån maïnh meõ, giao thoâng ñoâ thò vaø noâng thoân raàm roä ngaøy ñeâm treân khaép moïi neûo ñöôøng, con ngöôøi taêng cöôøng khai thaùc taøi nguyeân ñaõ thaûi vaøo moâi tröôøng voâ soá buïi, gaây oâ nhieãm vaø ñoäc haïi. Buïi gaây ra nhieàu beänh ngheà nghieäp, beänh ñöôøng phoá, beänh phoåi nghieâm troïng cuõng nhö taùc ñoäng leân moâi tröôøng sinh thaùi.

Nöôùc ta ñang treân ñaø phaùt trieån maïnh meõ, ñang thöïc hieän coâng nghieäp hoùa, ñoâ thò hoùa. Daân soá ñoâ thò Vieät Nam naêm 1990 laø khoaûng 13 trieäu ngöôøi (chieám tæ leä 20%), naêm 1995 tæ leä daân soá ñoâ thò chieám 20,75%, naêm 2000 chieám 25% vaø döï baùo ñeán naêm 2010 taêng leân 33%, naêm 2020 chieám 45%. Söï phaùt trieån ñoâ thò keùo theo söï phaùt trieån cuûa ngaønh xaây döïng vaø ñöông nhieân caû buïi xaây döïng. Nghóa laø ñuû caùc loaïi buïi ñoäc haïi ñua nhau taêng tröôûng. Khaåu trang bòt maët, choáng buïi coù ích gì nöõa khoâng...!? Döôùi goùc ñoä Ñoäc hoïc moâi tröôøng, chöông naøy seõ ñeà caäp ñeán oâ nhieãm buïi vaø aûnh höôûng cuûa noù ñeán söùc khoûe con ngöôøi vaø moâi tröôøng sinh thaùi.

508

11.2. TÍNH CHẤT LÝ HÓA CỦA BỤI TRONG KHÔNG KHÍ 11.2.1. Kích thước hạt

Ñöôïc xaùc ñònh theo ñöôøng kính haït. Ngöôøi ta quy öôùc ñöôøng kính cuûa haït buïi laø ñöôøng kính cuûa haït hình caàu coù tyû troïng ñôn vò laø 1g/cm3 vaø ñöôïc goïi laø ñöôøng kính khí ñoäng töông ñöông. Caùc haït buïi coù kích thöôùc raát khaùc nhau, töø 1 ñeán 200 micromet (μm). Nhöõng haït buïi coù kích thöôùc treân 1 μm coù theå nhìn thaáy ñöôïc baèng maét thöôøng, neáu nhoû hôn nöõa thì khoù nhìn thaáy. Döôùi ñaây laø kích thöôùc cuûa moät soá loaïi buïi:

Söông muø : 0,01 – >1.0 μm

Khoùi thuoác laù : 0,01 – 1.0 μm

Chaát maøu cuûa sôn : 0,1 – 10 μm

Buïi xi maêng : > 0,1 – 100 μm

Buïi than : 1.0 – 100 μm

Thuoác tröø saâu : 1.0 – 10 μm

Phaán hoa : 10 – 100 μm

Hình 11.1: Kích thước một số loại hạt bụi trong khoâng khí

(Nguồn: “Nguồn gốc và ảnh hưởng các hạt trong không khí của P.F. Fenncly “American Scientist” No 1–2/1976)

509

11.2.2. Hình daùng haït

Veà maët sinh hoïc, ngoaøi kích thöôùc haït, hình daïng, ñoä xoáp vaø ñoä goà gheà, nhoïn saéc cuûa haït cuõng aûnh höôûng ñeán cô theå.

Hình daïng haït do baûn chaát vaät lieäu vaø caùch hình thaønh taïo neân, ví duï:

- Haït hình caàu: tro bay, phaán hoa, boà hoùng, oxit saét…

- Haït khoái laêng truï: saét, thaïch anh…

- Haït hình sôïi: amian, boâng, len, thuûy tinh…

- Phieán moûng: cheø, thuoác laù, mica…

Sôïi ñöôïc ñònh nghóa laø caùc haït coù tyû soá chieàu daøi treân chieàu roäng ít nhaát baèng 3.

Hình 11.2: Hình daïng buïi trong khoâng khí

11.2.3. Dieän tích beà maët vaø theå tích haït buïi

Caùc haït khoâng gioáng hình caàu maø thöôøng coù dieän tích beà maët lôùn hôn haït hình caàu. Dieän tích beà maët bao goàm toaøn boä beà maët cuûa haït, keå caû caùc keõ hôû hoaëc loã beân trong haït. Moät haït lôùn bò vôõ nhoû ra thì toång dieän tích beà maët cuûa caùc haït nhoû lôùn hôn nhieàu so vôùi dieän tích beà maët cuûa haït lôùn. Hoaït tính cuûa haït taêng leân khi kích thöôùc cuûa haït caøng nhoû. Haït coù theå haáp phuï hôi, khí, tích ñieän vaø gaây noå.

11.2.4. Tính hoøa tan

Khi tieáp xuùc vôùi cô theå thì buïi caøng deã hoøa tan caøng nguy hieåm vì chuùng coù theå gaây nhieãm ñoäc hoaëc gaây kích öùng, tuøy theo loaïi buïi.

510

11.2.5. Thaønh phaàn caáu taïo

Thaønh phaàn cuûa buïi coù aûnh höôûng tröïc tieáp ñeán söùc khoûe ngöôøi tieáp xuùc. Tuøy loaïi buïi, noù coù theå chöùa thaønh phaàn raát khaùc nhau. Caùc yeáu toá trong khoâng khí (nhö ñoä aåm) coù aûnh höôûng ñeán thaønh phaàn buïi.

11.2.6. Tính phoùng xaï

Moät soá ngaønh saûn xuaát coù theå taïo ra buïi coù tính phoùng xaï nhö khai thaùc quaëng coù taïp chaát phoùng xaï, trong coâng nghieäp naêng löôïng nguyeân töû, trong caùc phoøng thí nghieäm phoùng xaï. Trong dòch teã hoïc moâi tröôøng ngöôøi ta coøn löu yù ñeán tính phoùng xaï cuûa caùc vaät lieäu xaây döïng.

11.2.7. Tính daãn ñieän cuûa buïi

Buïi coù theå tích ñieän. Döôùi taùc duïng cuûa ñieän tröôøng, buïi seõ bò phaân ly, bò huùt veà caùc cöïc khaùc daáu vaø tính chaát ñoù ñöôïc öùng duïng ñeå khöû, loïc buïi trong coâng nghieäp.

Ba#ng 11.1. Toác ñoä buïi döôùi ñieän tröôøng 3000 Volt

Ñöôøng kính (μm) Toác ñoä (cm/s)

100

10

1

0,1

885

88,5

8,85

0,88

(Nguoaøn: McHill, 1998)

11.2.8. Tính chaùy noå cuûa buïi

Khi noàng ñoä buïi trong khoâng khí ñaït tôùi moät möùc ñoä naøo ñoù maø gaëp tia löûa chuùng coù theå chaùy noå, ñaëc bieät laø caùc buïi höõu cô (than, ñay, sôïi boâng, boät nguõ coác...). Buïi caøng nhoû, dieän tích tieáp xuùc toång coäng vôùi oxi caøng lôùn thì caøng deã boác chaùy, deã gaây noå.

11.3. PHAÂN LOAÏI BUÏI

Ñeå phuïc vuï cho muïc ñích nghieân cöùu khaùc nhau, ngöôøi ta coù nhöõng chæ tieâu phaân loaïi khaùc nhau, do ñoù, cuõng coù nhöõng baûng phaân loaïi khaùc nhau.

511

11.3.1. Phaân loaïi döïa vaøo kích thöôùc

• Buïi: nhöõng haït coù kích thöôùt töø 1 ñeán 200 micromet ñöôïc taïo thaønh do söï phaân raõ töï nhieân cuûa ñaát vaø ñaù hoaëc töø caùc quy trình cô hoïc nhö nghieàn vaø phun, coù toác ñoä laéng lôùn vaø coù theå ñöôïc taùch ra khoûi khí quyeån nhôø troïng löïc vaø caùc löïc quaùn tính. Buïi mòn ñoùng vai troø trung taâm xuùc taùc cho caùc phaûn öùng hoùa hoïc xaûy ra trong khí quyeån.

• Khoùi: goàm caùc haït coù kích thöôùc töø 0,01 ñeán 1 micromet, coù theå ôû daïng raén hay loûng, ñöôïc taïo ra töø quaù trình ñoát hay caùc quaù trình hoùa hoïc khaùc.

• Khoùi muoäi: caùc haït raén coù kích thöôùc töø 0,1 ñeán 1 micromet, ñöôïc thaûi ra töø caùc quaù trình hoùa hoïc hay luyeän kim.

• Söông: taïo thaønh töø caùc gioït chaát loûng coù kích thöôùc nhoû hôn 10 micromet, do söï ngöng tuï trong khí quyeån hay töø caùc hoaït ñoäng coâng nghieäp.

• Muø: laø caùc haït söông coù khaû naêng taïo thaønh nöôùc vôùi ñoä ñaäm ñaëc coù theå caûn trôû taàm nhìn.

• Sol khí: loaïi naøy bao goàm taát caû caùc chaát raén hay loûng lô löûng trong khoâng khí; chuùng coù kích thöôùc nhoû hôn 1 micromet.

11.3.2. Phaân loaïi döïa vaøo nguoàn goác

Buïi höõu cô: buïi thöïc vaät, ñoäng vaät; buïi voâ cô: khoaùng chaát thaïch anh, buïi kim loaïi, buïi toång hôïp: Coù theå chia thaønh hai loaïi laø buïi töï nhieân vaø buïi nhaân taïo.

11.3.3. Phaân loaïi döïa vaøo taùc haïi

Caên cöù vaøo taùc haïi buïi ñöôïc chia thaønh naêm loaïi:

• Buïi gaây nhieãm ñoäc chung: chì, thuûy ngaân, benzen.

• Buïi gaây dò öùng nhö vieâm muõi, hen, suyeãn, noåi ban: buïi boâng gai, phaán hoa.

• Buïi gaây ung thö: buïi quaëng, buïi phoùng xaï, hôïp chaát crom.

• Buïi gaây nhieãm truøng: loâng, toùc.

512

• Buïi gaây xô phoåi: buïi amiaêng, buïi thaïch anh.

11.3.4. Phaân loaïi döïa vaøo thaønh phaàn hoùa hoïc

Coù nhöõng loaïi sau:

• Buïi florua: Buïi Florua ñöôïc phaùt sinh gioáng nhö khí florua.

• Buïi chì: Vieäc phaùt minh ra ñoäng cô ñoát trong vaø söï phaùt trieån maïnh meõ cuûa noù töø nhöõng thaäp nieân ñaàu cuûa theá kæ hai möôi tôùi nay ñaõ ñaåy maïnh nhu caàu tieâu thuï xaêng daàu. Söï noå sôùm trong silinder ñaõ ñöôïc giaûi quyeát töø khi tìm ra alkyl chì (tetrametyl vaø tetraetyl chì) vaøo ñaàu nhöõng naêm 1920 vaø ñeán naêm 1923 thì xaêng pha chì ñaõ trôû thaønh phoå bieán trong coâng ngheä xe maùy. Tuy nhieân vieäc söû duïng xaêng pha chì laøm naûy sinh vaán ñeà lôùn veà moâi tröôøng. Ñoù laø khoùi buïi thaûi ra töø xe coä söû duïng xaêng pha chì gaây oâ nhieãm chì trong moâi tröôøng.

Khí buïi thaûi cuûa caùc loaïi oâtoâ laø nguoàn gaây buïi chì chính trong khoâng khí. Hôi chì vaø buïi chì chuû yeáu laø do giao thoâng duøng xaêng daàu pha chì gaây ra. ÔÛ Myõ, töø naêm 1984 ngöôøi ta ñaõ quy ñònh giaûm haøm löôïng chì trong xaêng töø 1,1 xuoáng 0,1 g/gal vaø do ñoù löôïng thaûi buïi hôi chì ôû Thaønh phoá naêm 1996 ñaõ giaûm ñi 95% so vôùi naêm 1970, Caây coái hai beân ñöôøng, chuoät ñoàng cuõng nhö gia suùc aên caây coû soáng ôû caïnh caùc ñöôøng giao thoâng lôùn ñeàu coù chöùa noàng ñoä chì ñaùng keå trong caùc moâ vaø teá baøo trong cô theå chuùng, vaø söùc khoûe cuûa chuùng bò aûnh höôûng. Nhöõng ngöôøi thöôøng xuyeân tieáp xuùc vôùi giao thoâng nhö laùi xe, coâng an giao thoâng, baùn xaêng daàu, v.v... thöôøng coù haøm löôïng chì trong ngöôøi cao hôn ngöôøi khaùc. Ngöôøi ta nghieân cöùu thaáy raèng 30 – 50% hôi chì ñöôïc hoâ haáp vaøo cô theå seõ haáp thuï trong ngöôøi, trong maùu tuaàn hoaøn, do ñoù thôû hít khoâng khí coù buïi chì seõ bò ngoä ñoäc chì. Möùc chì vaøo khoaûng 0,2 – 0,4 ppm thì chöa gaây taùc haïi gì ñaùng keå, nhöng neáu haøm löôïng ñoù leân ñeán 0,8 ppm thì seõ phaùt sinh beänh thieáu maùu, hoàng caàu giaûm roõ reät vaø gaây roái loaïn ñoái vôùi thaän. Treû em vaø phuï nöõ haáp thuï chì raát maïnh. Ñoái vôùi treû em, noàng ñoä chì 0,6 ppm trong maùu coù theå gaây ra ngoä ñoäc.

513

Theo ñaùnh giaù thì löôïng buïi chì ôû nöôùc ta chöa ñeán möùc oâ nhieãm nhöng ôû caùc nuùt giao thoâng chính thì noàng ñoä chì vöôït quaù TCCP. ÔÛ Ngaõ Tö Voïng (Haø Noäi ) möùc ñoä buïi chì vöôït TCCP 1,6 laàn, ôû ngaõ tö Ñieän Bieân Phuû (TP Hoà Chí Minh) thì xaáp xæ TCCP.

• Buïi xi maêng: Buïi cuûa loø xi maêng vaø maùy nghieàn clinke ximaêng gaây aûnh höôûng xaáu ñoái vôùi söùc khoûe cuûa con ngöôøi, cuõng nhö aûnh höôûng xaáu ñoái vôùi ñoäng vaät vaø thöïc vaät. Ñoái vôùi thöïc vaät noù laøm ruïng laù nhanh, caây choùng giaø, hình thaønh caùc khí khoång trong quaû, giaûm troïng löôïng quaû vaø haït, vaø noùi chung laøm cho thöïc vaät bò caèn coãi. Buïi caùc ñaù töø caùc maùy nghieàn nguyeân lieäu laøm xi maêng thì khoâng nguy hieåm laém.

• Buïi natri clorua: Buïi natri clorua (NaCl ) thöôøng ñöôïc keát hôïp vôùi hôi nöôùc vaø ñöôïc cuoán theo gioù. Loaïi buïi muoái naøy cuõng gaây taùc haïi ñoái vôùi thöïc vaät nhö laøm ruïng laù, trieät hoa quaû vaø gieát cheát maàm non.

• Buïi than, buïi amiaêng vaø buïi baøo moøn loáp vaø ñöôøng oâtoâ: OÂtoâ chaïy treân ñöôøng, ñaëc bieät laø khi phanh oâtoâ, caùc baùnh xe seõ ma saùt maïnh vôùi maët ñöôøng laøm moøn ñöôøng vaø baùnh xe, gaây ra buïi ñaù vaø buïi cao su, buïi sôïi amiaêng. Caùc loaïi buïi naøy cuøng vôùi buïi than, buïi ñaù, buïi amiaêng khaùc ñeàu aûnh höôûng xaáu tôùi con ngöôøi, ñoäng vaät vaø thöïc vaät. Ñoái vôùi thöïc vaät noù cuõng gaây ra beänh cheát hoaïi, laøm ruïng laù, laøm giaûm hoa quaû vaø naêng suaát caây troàng.

• Buïi vi sinh vaät: Khí haäu nöôùc ta noùng aåm; ñaát thöôøng aåm thaáp; Thaønh phoá thoaùt nöôùc keùm; maët ñöôøng, væa heø nhieàu raùc baån, raûi raùc khaép Thaønh phoá ñeàu coù caùc chôï baùn rau xanh vaø thöïc phaåm töôi soáng, ñoù laø caùc ñieàu kieän thuaän lôïi ñeå vi sinh vaät phaùt trieån. Caùc haït buïi hay caùc sol khí vaø loûng coù mang theo vi sinh vaät, vi truøng, vi khuaån ñöôïc goïi laø buïi vi sinh vaät. Buïi vi sinh vaät coù aûnh höôûng tröïc tieáp ñeán söùc khoûe cuûa con ngöôøi, nhieàu khi noù laø nguyeân nhaân cuûa caùc dòch beänh veà ñöôøng hoâ haáp, beänh ñau maét vaø beänh ñöôøng tieâu hoùa. Caùc nöôùc khaùc khoâng phaûi quan taâm ñeán caùc vaán ñeà naøy, vì thoâng thöôøng moâi tröôøng khoâng khí cuûa hoï khoâng bò oâ nhieãm buïi vi sinh

514

vaät. Ngöôïc laïi, nöôùc ta coù khí haäu nhieät ñôùi aåm neân caàn quan taâm ñeán vaán ñeà naøy. Vi sinh vaät baùm vaøo buïi khoâng khí thöôøng coù ba loaïi:

• Vi khuaån nhö laø pheá caàu, tuï caàu vaøng, tröïc khuaån lao, tröïc khuaån haïch, …

• Sieâu vi khuaån nhö laø vi khuaån cuùm, beänh sôûi, ñaäu muøa, quai bò,…

• Naám moác, v.v…

ÔÛ nhöõng choã thoâng thoaùng coù aùnh saùng maët trôøi, caùc vi sinh vaät seõ bò tieâu dieät, ngöôïc laïi ôû caùc ngoõ phoá chaät heïp aåm thaáp, u aùm nhö caùc ngoõ phoá ôû khu phoá coå thì löôïng vi sinh vaät ñoäc haïi trong khoâng khí caøng nhieàu, caøng maát veä sinh. Ño löôøng thöïc teá caùc naêm 1987 – 1988 ôû moät soá ñöôøng phoá phía nam thuû ñoâ Haø Noäi cho thaáy trong 10 lít khoâng khí chöùa 282 – 386 con vi khuaån, trong khi ñoù ôû Thaønh phoá Berlin, trong thôøi kyø ngay sau ñaïi chieán theá giôùi laàn thöù hai, Thaønh phoá chöa phuïc hoài maø chæ coù 1 con vi khuaån trong 10 lít khoâng khí.

11.3.5. Phaân loaïi theo nguoàn phaùt sinh

11.3.5.1. Buïi trong nhaø

Coù theå bao goàm caùc chaát sau ñaây:

• Caùc chaát voâ cô: töø ñaát, caùt vaø buïi trong khoâng khí (buïi lô löûng)

• Caùc chaát höõu cô:

o Nguoàn goác ñoäng vaät: loâng, toùc, gaøu, loâng vuõ, caën baõ, chaát thaûi

o Nguoàn goác thöïc vaät: phaán hoa (kích thöôùc nhoû nhaát laø 10μm), caùc maûnh caây coû ñaëc bieät nhö boâng, ñay, gai, goã, coû, luùa….

o Nguoàn goác sinh vaät khaùc: baøo töû (10–35μm), vi khuaån (0,3–35 μm), sôïi naám…

11.3.5.2. Buïi ñöôøng phoá ôû ñoâ thò

Trong moâi tröôøng ñòa phöông hoaëc coäng ñoàng ôû caùc ñoâ thò, buïi trong khoâng khí coù theå do ñaát, caùt treân ñöôøng phoá, ñaëc bieät trong quaù

515

trình xaây döïng ñoâ thò. Buïi do xe coä ñi laïi ngoaøi vieäc laøm tung buïi ñaát caùt coøn taïo ra buïi nhöïa ñöôøng coù thaønh phaàn laø hidrocacbon ña voøng phaân töû löôïng cao coù theå gaây ung thö. Thaéng xe cuõng coù theå taïo ra buïi amiaêng. Khoùi do ñoäng cô caùc loaïi xe thaûi ra coù khi laø caën thaûi döôùi daïng haït buïi, ñaëc bieät laø chì.

11.3.5.3. Buïi coâng nghieäp

Buïi trong moâi tröôøng saûn xuaát coâng nghieäp raát quan troïng vaø raát phöùc taïp. Coù theå phaân loaïi theo caùc caùch sau:

Theo caùch phaùt sinh:

o Buïi phaùt sinh töø söï chia nhoû caùc vaät lieäu raén do taùc duïng cô hoïc hoaëc coù saün trong töï nhieân (xay, nghieàn, ñaäp, vaän chuyeån…)

o Khoùi naëng: laø khí dung ngöng tuï phaùt sinh töø caùc vaät theå raén bò laøm noùng ñeán boác hôi roài ngöng tuï laïi, thöôøng gaëp trong caùc cô sôû ñuùc kim loaïi, luyeän kim, haøn ñieän, caét kim loaïi baèng moû haøn…

o Khoùi nheï laø do söï ñoát chaùy caùc vaät lieäu coù cacbon, caùc chaát höõu cô noùi chung, thöôøng gaëp nhieàu trong khoâng khí ñoâ thò.

Theo nguoàn goác:

o Buïi höõu cô: laø caùc buïi hoùa chaát, chaát toång hôïp, caùc loaïi buïi thöïc vaät (buïi boâng, buïi ñay, buïi gai…), ñoäng vaät, caùc loaïi naám moác,… coù ôû trong caùc nhaø maùy hoùa chaát, hoùa myõ phaåm (daàu goäi ñaàu, boät giaët, kem ñaùnh raêng…), caùc nhaø maùy cheá bieán thuûy saûn –noâng saûn – thöïc phaåm (cafe, söõa, boät ngoït) vaø trong nhaø maùy deät, may, da giaøy hoaëc saûn xuaát caùc maët haøng tieâu duøng khaùc. Ñaëc ñieån chung cuûa buïi höõu cô phaùt sinh trong caùc nhaø maùy naøy laø coù thaønh phaàn phöùc taïp. Tyû leä kích thöôùc buïi döôùi 10μm vaøo khoaûng 40–85% löôïng buïi coù kích thöôùc nhoû hôn 10μm khoâng nhieàu.

o Buïi voâ cô: laø caùc loaïi buïi khoaùng chaát nhö caùt, ñaù, than ... vaø caùc buïi kim loaïi nhö saét, nhoâm, chì coù trong caùc nhaø maùy cô khí luyeän kim, caùc nhaø maùy vaät lieäu goám söù vaø vaät lieäu xaây döïng

o Buïi ñoäng vaät

o Buïi nhaân taïo

516

o Buïi hoãn hôïp: buïi maøi

Theo kích thöôùc: Döïa vaøo kích thöôùc hình hoïc ngöôøi ta phaân chia thaønh caùc loaïi buïi nhö sau:

o Buïi naëng (coøn goïi laø buïi laéng ñoïng) laø loaïi buïi coù ñöôøng kính d > 100μm. Döôùi taùc duïng cuûa löïc troïng tröôøng, loaïi buïi naøy thöôøng coù vaän toác rôi lôùn hôn khoâng. Caùc loaïi buïi naëng laø buïi ñaát, ñaù, buïi kim loaïi.

o Buïi lô löûng laø loaïi buïi coù ñöôøng kính d ≤ 100μm. Loaïi buïi naøy chòu aûnh höôûng khoâng ñaùng keå cuûa löïc troïng tröôøng vì vaäy chuùng thöôøng bay lô löûng trong khoâng gian trong moät thôøi gian khaù laâu, töông töï nhö caùc phaân töû khí khaùc.

Theo möùc ñoä xaâm nhaäp ñöôøng hoâ haáp

o Buïi hoâ haáp: thöôøng khoâng troâng thaáy

Buïi döôùi 0,1μm: khoâng ôû laïi trong pheá nang

Buïi töø 0,1–5μm: ôû laïi phoåi töø 80–90%

o Buïi khoâng hoâ haáp:

Töø 5–10μm: bò ngaên caûn ôû ñöôøng hoâ haáp treân

Treân 10μm: thöôøng ñoïng laïi ôû muõi, hoïng...

Theo taùc haïi söùc khoûe

o Buïi gaây nhieãm ñoäc: chì, Hg, Mg…

o Buïi gaây dò öùng, vieâm muõi, noåi ban: buïi boâng, gai, buïi hoùa hoïc, buïi goã….

o Buïi gaây ung thö: quaëng phoùng xaï hoaëc buïi chöùa chaát phoùng xaï, buïi croâm (VI), As

o Buïi gaây xô hoùa phoåi: buïi silic, amiaêng

Döïa vaøo hình daùng: coù hai loaïi

• Buïi haït laø loaïi buïi coù tyû leä chieàu roäng haït buïi treân chieàu daøi haït buïi ≤ 3

517

• Buïi sôïi laø loaïi buïi coù tyû leä chieàu roäng haït buïi treân chieàu daøi haït buïi > 3

• Buïi do phun xuaát nuùi löûa

Treân möùc ñoä toaøn caàu, haøng naêm haøng chuïc nuùi löûa ñaõ phun leân baàu trôøi haøng traêm trieäu taán buïi, ñaëc bieät laø buïi löu huyønh. Chuùng daàn daàn rôi xuoáng maët ñaát gaây oâ nhieãm khí quyeån naëng neà, keùo daøi ôû nhöõng vuøng xung quanh gaàn nuùi löûa. Chaúng haïn, traän phun xuaát nuùi löûa Krakatoa ôû Indonexia naêm 1883 ñaõ phun leân khí quyeån 120 taán haït buïi raát nhoû.

Baát kì nôi naøo treân theá giôùi coù hoaït ñoäng nuùi löûa thì caùc vuøng xung quanh ñoù ñeàu bò oâ nhieãm buïi. Caùch ñaây chöøng 5 naêm, nuùi löûa Pinatupo ôû Philippin, sau 635 naêm nguû yeân, ñaõ thöùc daäy vaø phun roøng raõ maáy thaùng trôøi vaøo khí quyeån haøng chuïc ngaøn taán buïi xaùm, chöùa 20 trieäu taán khí SO2, taïo thaønh moät lôùp maây khoång loà laøm baàu trôøi moät vuøng toái ñen ñaày buïi trong nhieàu thaùng. Sau ñoù, moãi laàn gaëp möa buïi laïi taïo ra luõ buøn raát kinh khuûng. Tai hoïa naøy coù leõ ñeán naêm 2010 môùi khaéc phuïc heát! Hieän nay nuùi löûa Pinatupo vaãn rình raäp chôø phun löûa. Buïi nuùi löûa chöùa zeolit gaây ra caùc beänh ung thö trung bieåu moâ nhö amiaêng. Khoaûng 20 trieäu taán dioxyt löu huyønh phun vaøo khí quyeån ôû ñoä cao 40 km do nuùi löûa Pinatupo hoaït ñoäng laïi ngaøy 14/7/1991, ñaõ rôi veà traùi ñaát. Maøn buïi aáy chöùa axit sunfuric, tröôùc heát hình thaønh moät daûi heïp treân xích ñaïo. Tieáp ñoù, ñaùm maây naøy phaûi maát 2 thaùng ñeå raûi ra vaø ñi leân phía Nam Hoa Kyø vaø trung taâm Chaâu AÂu. Tröôøng Ñaïi Hoïc Geneve ghi ñöôïc ñoä giaûm cuûa tia maët trôøi chieáu tröïc tieáp vaøo naêm 1991 laø 21%, naêm 1992 laø 17%. Naêm 1994, ñoäi vaät lyù öùng duïng veà naêng löôïng cuûa Tröôøng Ñaïi hoïc Geneve döï ñoaùn raèng, ñoä giaûm aáy chæ coøn 7 hay 9 %. Nhöng theo Pierre Ineichen cuõng ôû trong ñoäi aáy thì “khoù maø ño ñöôïc trò giaù naøy, vì noù cuøng baäc vôùi nhöõng thay ñoåi haøng naêm ôû treân vó ñoä cuûa chuùng ta“. Ñaùùm maây Pinatupo ñaõ gaây thieät haïi cho Hoa Kyø haøng trieäu ñoâ la. Taïi sa maïc Mosave, ôû California, hai trung taâm ñoà soä veà naêng löôïng maët trôøi môùi ñöôïc môû roäng ñaõ bò thieät haïi maát 30% hieäu suaát (280 MW) do buïi nuùi

518

löûa Pinatupo che maát aùnh saùng maët trôøi treân vuøng trôøi cuûa trung taâm naêng löôïng California.

11.3.5.4. OÂ nhieãm buïi thieân thaïch

Buïi thieân thaïch hay coøn goïi laø buïi vuõ truï thöôøng gaây oâ nhieãm cho khoâng khí ôû taàng cao vaø vai troø cuûa noù cuõng nhoû hôn. Theo öôùc tính cuûa caùc nhaø khoa hoïc Nga A. Ivanov vaø K. Florenxki, haøng naêm traùi ñaát nhaän ñöôïc moät khoái löôïng buïi thieân thaïch leân tôùi khoaûng 2–5 trieäu taán, so vôùi khoái löôïng buïi gaây oâ nhieãm khoâng khí thöôøng xuyeân laø 9–10 trieäu taán. Buïi vuõ truï coù theå rôi daàn xuoáng maët ñaát vaø ñieàu caàn löu yù laø chuùng coù theå coù phoùng xaï, goùp phaàn gaây oâ nhieãm khí quyeån.

11.4. CAÙC LOAÏI BUÏI GAÂY OÂ NHIEÃM VAØ GAÂY ÑOÄC ÑIEÅN HÌNH

11.4.1. Buïi ñöôøng phoá

Trong moâi tröôøng ñòa phöông hoaëc coäng ñoàng ôû caùc ñoâ thò, buïi trong khoâng khí coù theå do ñaát, caùt treân ñöôøng phoá, ñaëc bieät quaù trình xaây döïng ñoâ thò. Buïi do xe coä ñi laïi, ngoaøi vieäc laøm tung buïi ñaát caùt coøn taïo ra buïi nhöïa ñöôøng coù thaønh phaàn laø hidrocacbon ña voøng phaân töû löôïng cao, coù theå gaây ung thö. Thaéng xe coù theå taïo ra buïi amiaêng, buïi löu huyønh, cao su nguy hieåm cho söùc khoûe. Khoùi do ñoäng cô caùc loaïi xe thaûi ra coù khi laø caën thaûi döôùi daïng haït buïi, ñaëc bieät laø chì. Ñaùng löu yù nhaát laø noàng ñoä chì do giao thoâng cao hôn quy ñònh vaø trong buïi coù caùc nguyeân toá khaùc nhö: Zn, Cd, Sb, Hg, Cr, Ni, Se, C, Si.... Caùc phöông tieän giao thoâng vaän taûi trong ñoâ thò, söû duïng naêng löôïng hoùa thaïch laø xaêng daàu, ñaõ thaûi vaøo khoâng khí caùc khí thaûi nhö khí CO2, caùc oxit cacbon … vaø moät löôïng buïi ñoäc haïi goàm coù buïi chì vaø buïi muoäi than.

Taùc haïi cuûa buïi ñöôøng phoá: gaây baån noùi chung, laøm maát veä sinh vaø myõ quan ñoái vôùi nhaø cöûa, ñoà ñaïc...

Theo baùo caùo môùi ñaây cuûa Sôû Taøi nguyeân vaø moâi tröôøng TPHCM (2004), soá lieäu quan traéc taïi voøng xoay Haøng Xanh, voøng xoay Phuù Laâm, giao loä Ñinh Tieân Hoaøng – Ñieän Bieân Phuû cho thaáy noàng ñoä buïi

519

luoân vöôït möùc cho pheùp töø 1,2 – 2,5 laàn tuøy nôi, maëc duø so vôùi nhöõng naêm tröôùc noàng ñoä buïi trung bình taïi caùc nuùt giao loä naøy ñeàu coù giaûm moät chuùt. Beân caïnh ñoù, nhöõng tuyeán ñöôøng nhö ñöôøng Xuyeân AÙ, Taân Kì – Taân Quí, quoác loä 13 töø caàu Bình Trieäu trôû ra … cuõng coù haøm löôïng buïi vöôït chuaån cho pheùp nhieàu laàn.

Taïi Haø Noäi, vaøo giôø cao ñieåm (14 giôø), moãi meùt vuoâng khoâng khí ôû xaõ ngoaïi thaønh Quaûng An chöùa 1.100,000 haït buïi, 8.845 vi khuaån, trong khi con soá naøy ôû noäi thaønh laø 1.200,000 haït buïi, 88.775 vi truøng. Möùc ñoä oâ nhieãm naøy cao hôn raát nhieàu so vôùi Taây AÂu (moät meùt vuoâng khoâng khí ôû noâng thoân coù 8.000 haït buïi, coøn ôû Thaønh phoá laø 200,000 haït buïi). Ngoaøi ra, coøn raát nhieàu khu vöïc trong Thaønh phoá bò oâ nhieãm buïi naëng nhöng chöa theå naøo ñaùnh giaù heát vì soá traïm quan traéc coù haïn.

Ba#ng 11.2: Thaønh phaàn caùc chaát ñoäc thaûi ra khi söû duïng nhieân lieäu ôû caùc phöông tieän giao thoâng

STT Chaát thaûi (g/kg) Xaêng Ñieâzen

1 CO 20,81 1,146

2 CO2 172,83 175,64

3 CmHn 29,1 5,74

4 SOx 2,325 3,8

5 NOx 19,7875 24,581

6 R – COOH 1,432 1,327

7 R – CHO 1,125 0,944

8 Muoäi (C) 1,25 6,250

9 Chì (Pb) 0,625 0,00

10 Buïi 3,902 117,06

11.4.2. Buïi silic

11.4.2.1. Buïi chöùa silic dioxyt

Buïi naøy xuaát phaùt töø caùc nguyeân lieäu chöùa caùt, thaïch anh, vaät lieäu xaây döïng cuûa caùc xí nghieäp khai thaùc than ñaù, saûn xuaát saønh söù,

520

gaïch ngoùi, xi maêng, maøi ñaù, caùc coâng ty ñaøo ñöôøng haàm, caùc cô sôû chaïm khaéc ñoà ñaù…

Phuù Sôn bò oâ nhieãm buïi ñaù naëng do caùc ñôn vò khai thaùc ñaù thuoäc coâng ty Quaûn lyù vaø söûa chöõa ñöôøng boä Bình Ñònh, coâng ty TNHH 28/7 Bình Ñònh vaø Coâng ty Quaûn lyù giao thoâng thuûy boä Bình Ñònh gaây ra. Naïn oâ nhieãm moâi tröôøng nôi ñaây, khoâng phaûi laø môùi xaûy ra maø ñaõ coù töø nhieàu naêm tröôùc ñaây…, laøm khoâng khí ngoät ngaït, nhöõng vöôøn caây aên quaû bò lôùp buïi ñaù phuû traéng xoùa khoâng theå phaùt trieån, nhieàu ngoâi nhaø vöøa ñöôïc xaây döïng xong ñaõ coù daáu hieäu xuoáng caáp.

Silic dioxyt deã gaây ra caùc beänh buïi phoåi silic (silicosis) do noù lieân keát vôùi caùc chaát höõu cô vaø chuyeån thaønh caùc hôïp chaát höõu cô kích thích söï taïo moâ lieân keát trong phoåi. Caùc veát chai seïo xuaát hieän sau ñoù seõ bít heïp daàn maïch maùu, gaây quaù taûi cho tim, cuoái cuøng coù theå daãn ñeán töû vong. Buïi silicat (ñaát ñaù, nguyeân lieäu xi maêng) cuõng gaây taùc haïi töông töï nhöng yeáu hôn. Buïi thuûy tinh coù haøm löôïng silic cao, ñoàng thôøi haït buïi coù caáu truùc saéc nhoïn, deã gaây thöông toån cô hoïc cho heä hoâ haáp.

11.4.2.2. Buïi sôïi thuûy tinh

Raát nguy hieåm vì chuùng coù theå ñi qua da vaøo heä thoáng tuaàn hoaøn vaø caùc cô.

11.4.2.3 . Buïi amiaêng

(Xem theâm Chöông 10, Ñoäc hoïc Amiaêng)

Coù moät loaïi vaät lieäu xaây döïng maø cho maõi ñeán nay ngöôøi ta môùi phaùt hieän heát taùc haïi cuûa noù, ñoù laø amiaêng. Ngöôøi ta ví amiaêng (thaïch mieân) laø quaû bom noå chaäm. Xöa kia amiaêng ñöôïc xem laø moät vaät lieäu thaàn kì ñöôïc söû duïng roäng raõi vì noù khoâng chaùy, coù khaû naêng choáng noùng, nheï... Thaïch mieân ñöôïc duøng laøm vaät lieäu caùch nhieät, caùch aâm. Thaïch mieân vaø xi maêng troän laïi laøm toân xi maêng hay fibroximaêng. Amiaêng cuøng vôùi thaïch cao duøng ñeå bao boïc caùc coát saét trong caùc coâng trình xaây döïng cao taàng, laøm maù phanh, laøm boä ly hôïp (embrayage) trong oâ toâ, laøm loø nöôùng baùnh, væ nöôùng thòt caù...

521

Xuaát phaùt töø caùc vaät lieäu chöùa khoaùng amiaêng, ñaây laø moät khoaùng magie silicat coù caáu truùc sôïi. Khi cheá bieán vaø xöû lyù amiaêng seõ xuaát hieän buïi mòn, raát ñoäc. Buïi amiaêng coù khaû naêng kích thích söï sinh saûn caùc teá baøo moâ lieân keát trong hoïng vaø phoåi, gaây beänh buïi phoåi (töông töï nhö tröôøng hôïp vôùi silic dioxyt) vaø gaây khoù thôû naëng. Hieän nay buïi amiaêng coøn ñöôïc xaùc ñònh laø moät taùc nhaân gaây ung thö. Theo thoâng tö lieân tòch cuûa Boä KHCN & MT vaø Boä xaây döïng ngaøy 17/10/1998, chæ coù amiaêng traéng (thuoäc nhoùm khoaùng secpentin) ñöôïc pheùp söû duïng coøn amian naâu vaø xanh (thuoäc nhoùm khoaùng amphibolit) hoaøn toaøn bò caám.

Haäu quaû cuûa vieäc tieáp xuùc laâu ngaøy vôùi amiaêng seõ sinh ra caùc beänh:

- Ung thö maøng phoåi

- Beänh buïi phoåi (asbestose) gaây xô phoåi.

- Ung thö phoåi.

Nhöõng ngöôøi nghieän thuoác laù thì nguy cô daãn ñeán caùc beänh treân seõ xuaát hieän sôùm hôn.

11.4.3. Buïi kim loaïi

11.4.3.1. Buïi nhoâm

Boät nhoâm ñöôïc duøng nhieàu trong coâng ngheä sôn, chaát deûo, saûn xuaát xuùc taùc vaø thuoác phoøng dòch beänh, thuoác dieät chuoät...Ñaây laø loaïi boät raát mòn (daïng nhuõ) neân khaû naêng phaùt taùn buïi raát lôùn. Buïi nhoâm coù theå gaây ra beänh phoåi do nhoâm (aluminosis) cuõng nguy hieåm nhö beänh buïi phoåi do silic.

11.4.3.2. Buïi chì

Trong khoâng khí, khí buïi thaûi cuûa caùc loaïi oâ toâ laø nguoàn gaây oâ nhieãm buïi chì chính, chuû yeáu do giao thoâng duøng xaêng daàu pha chì gaây ra. ÔÛ Myõ, töø naêm 1984 ñaõ quy ñònh giaûm haøm löôïng chì trong xaêng töø 1,1 xuoáng 0,1g/gal vaø do ñoù löôïng thaûi buïi hôi chì ôû Thaønh phoá naêm 1986 ñaõ giaûm ñi 95% so vôùi naêm 1970. Caây coái hai beân ñöôøng, chuoät ñoàng cuõng nhö gia suùc aên caây coû soáng ôû caïnh caùc ñöôøng giao thoâng lôùn ñeàu coù chöùa noàng ñoä chì ñaùng keå trong caùc moâ vaø teá

522

baøo trong cô theå chuùng, vaø söùc khoûe cuûa chuùng bò aûnh höôûng. Nhöõng ngöôøi thöôøng xuyeân tieáp xuùc vôùi giao thoâng nhö laùi xe, coâng an giao thoâng, ngöôøi baùn xaêng daàu, v.v... thöôøng coù haøm löôïng chì trong ngöôøi cao hôn ngöôøi khaùc. Ngöôøi ta nghieân cöùu thaáy raèng 30–50% hôi chì ñöôïc hoâ haáp vaøo cô theå seõ haáp thu trong ngöôøi, trong maùu tuaàn hoaøn. Do ñoù thôû hít khoâng khí coù buïi chì lôùn seõ bò ngoä ñoäc chì.

Chì xaâm nhaäp vaøo cô theå con ngöôøi qua ñöôøng hoâ haáp, tieâu hoùa vaø qua da khi tieáp xuùc. Neáu 100 ml maùu coù chöùa hôn 50 mg chì thì seõ bò ñau ñaàu, ngaát, aên uoáng khoâng ngon, trí nhôù suy giaûm. Ngoaøi ra chì coøn gaây toån haïi cho heä thaàn kinh vaø toå chöùc ñaïi naõo, daàn daàn thay theá canxi trong xöông coát, daãn ñeán nhieàu beänh taät maõn tính. Phuï nöõ coù thai neáu nhieãm ñoäc chì coøn coù theå daãn tôùi saåy thai, thai cheát löu... Ngoä ñoäc buïi chì caáp tính vaø maïn tính ñeàu luoân gaây aûnh höôûng xaáu ñeán chöùc naêng cuûa heä taïo maùu, heä xöông raêng vaø heä thaàn kinh. Möùc chì vaøo khoaûng 20–40 μg/ 100g maùu (0,2–0,4 ppm) thì chöa gaây taùc haïi gì ñaùng keå, nhöng neáu haøm löôïng ñoù leân tôùi 0,8 ppm thì seõ phaùt sinh beänh thieáu maùu, hoàng caàu giaûm roõ reät vaø gaây roái loaïn ñoái vôùi thaän. Treû em vaø phuï nöõ haáp thuï chì raát maïnh. Ñoái vôùi treû em, noàng ñoä chì 0,6 ppm trong maùu ñaõ coù theå gaây ngoä ñoäc.

Ngoaøi ra, buïi chì coøn thöôøng xuaát hieän ôû caùc khu vöïc nghieàn vaø söû duïng boät chì, trong daây chuyeàn saûn xuaát söôøn cöïc acquy chì (ñaây laø nguoàn tieáp xuùc gaây nhieãm ñoäc chì nhieàu nhaát Vieät Nam), trong gia coâng chì kim loaïi vaø hôïp kim chì, ñuùc chöõ vaø saép in chöõ chì, haøn oáng chì, cheá taïo maøn chaén böùc xaï, sôn, luyeän kim, söù, thuûy tinh (men chì), cao su, chaát deûo ... ÔÛ Ñoâng Mai, moãi ngaøy töø 25 loø taùi cheá chì naáu ñöôïc 10 taán chì vaø cuõng thaûi vaøo khoâng khí hôn 500 kiloâgam buïi chì, gaáp 4.600 laàn so vôùi tieâu chuaån cho pheùp. Ngöôøi ta ñaõ tính ra raèng haøm löôïng chì thaûi ra ôû laøng Ñoâng Mai (khoâng khí, ao hoà, nguoàn nöôùc ngaàm) laø quaù lôùn, vöôït treân giôùi haïn cho pheùp raát nhieàu laàn. Coù theå tính ñeán moät vaøi chæ soá sau:

Löôïng chì thaûi vaøo nguoàn nöôùc laø 0,77mg/l, vöôït tieâu chuaån cho pheùp 15 laàn.

Löôïng chì ôû ao ñaõi chì vaø ñoå xæ coù haøm löôïng 3,278 mg/l, vöôït quaù tieâu chuaån cho pheùp 65 laàn.

523

Buïi chì trong khoâng khí laø 26,332 mg/m3 ñeán 46,414 mg/m3 gaáp 4.600 laàn so vôùi tieâu chuaån cho pheùp.

Nhöõng con soá naøy khieán ngöôøi ta ruøng mình, nhaát laø khi ai cuõng hieåu chì laø moät chaát raát ñoäc cho cô theå. Ñoù laø chöa keå tôùi haøm löôïng buïi chì coù trong khoâng khí taïi caùc khu vöïc daân cö cao hôn haøng chuïc laàn so vôùi tieâu chuaån cho pheùp. Tröôùc söï bung ra maïnh meõ cuûa caùc loø taùi cheá chì vaø tình traïng ngoät ngaït do buïi chì ñaõ ñeán möùc khoâng theå chòu ñöôïc, caùc loø chì ñaõ chuyeån sang saûn xuaát vaøo ban ñeâm.

11.4.3.3. Buïi caùc kim loaïi khaùc

Trong coâng nghieäp cuõng söû duïng boät moät soá kim loaïi laøm nguyeân lieäu saûn xuaát: boät keõm trong coâng nghieäp khai thaùc vaøng, boät ñoàng, ñoàng thau vaø niken trong coâng nghieäp sôn vaø cheá taïo xuùc taùc... Noùi chung buïi xuaát phaùt töø caùc loaïi boät kim loaïi naøy cuõng gaây aûnh höôûng tieâu cöïc ñeán söùc khoûe con ngöôøi, ñieån hình laø caùc beänh soát phaûn veä, caùc beänh ñöôøng hoâ haáp.

11.4.4. Buïi caùc khoaùng chaát vaø caùc hoùa chaát raén khaùc

11.4.4.1. Buïi mangan dioxyt ( MnO2)

MnO2 thöôøng ñöôïc söû duïng trong coâng ngheä saûn xuaát pin ñieän, saûn xuaát cheá phaåm xöû lyù nöôùc, caùc hôïp chaát chöùa mangan vaø trong nhieàu coâng ngheä khaùc. Buïi MnO2 coù theå xuaát phaùt töø khu vöïc söû duïng chaát naøy cuõng nhö trong daây chuyeàn nghieàn tuyeån quaëng pyrolusit. Buïi mangan dioxyt taùc ñoäng tôùi heä thoáng thaàn kinh neáu hít phaûi trong thôøi gian daøi.

11.4.4.2. Buïi asen oxyt (As2O3 vaø As2O5) vaø caùc hôïp chaát chöùa asen

Thöôøng ñöôïc duøng trong saûn xuaát döôïc phaåm vaø trong moät soá cheá phaåm tröø dòch haïi, xöû lyù quaëng, luyeän kim maøu, chaát thuoäc da, thuoäc pheøn, thuûy tinh (caûi tieán chaát löôïng saûn phaåm). Buïi cuûa caùc asen oxyt vaø caùc hôïp chaát chöùa asen raát ñoäc khi hít phaûi vaø caû khi tieáp xuùc qua da hoaëc khi haáp thuï qua ñöôøng tieâu hoùa. Do keát hôïp vôùi nhoùm –SH cuûa caùc chaát trong cô theå, taïo thaønh phöùc chaát thioasen, phong beá caùc hoaït ñoäng bình thöôøng cuûa heä thoáng men vaø caùc chaát lieân quan. Buïi caùc asen oxyt vaø caùc hôïp chaát chöùa asen gaây caùc beänh

524

veà maùu, thaàn kinh, da, cô, xöông khôùp vaø haøng loaït roái loaïn chöùc naêng cuûa cô theå neân coù theå daãn ñeán töû vong. Asen trioxyt (As2O3–

thaïch tín) laø chaát ñoäc coù ñoäc tính raát cao.

11.4.4.3. Buïi cryolit (Na3AlF6)

Laø chaát ñöôïc söû duïng vôùi khoái löôïng lôùn trong coâng ngheä saûn xuaát nhoâm. Buïi cryolit khi haáp thuï qua ñöôøng hoâ haáp seõ daãn ñeán nhöõng thay ñoåi ñaëc bieät trong cô theå vôùi caùc côn ñau daïng thaáp khôùp, hôi thôû gaáp, meät nhoïc vaø cô theå trôû neân naëng neà, trì treä.

11.4.4.4. Buïi photpho

Photpho ñöôïc duøng trong saûn xuaát dieâm, thuoác tröø dòch beänh vaø nhieàu loaïi hoùa chaát khaùc. Photpho cuõng coù maët trong coâng ngheä saûn xuaát photpho töø quaëng apatit. Buïi photpho traéng vaø vaøng laø nhöõng loaïi buïi cöïc ñoäc. Khi thaâm nhaäp vaøo cô theå qua heä hoâ haáp hoaëc qua da chuùng seõ gaây boûng, huûy hoaïi chöùc naêng cuûa vuøng tieáp xuùc vaø caû nhöõng vuøng saâu hôn. Ngöôøi bò ngoä ñoäc maïn tính bôûi buïi photpho traéng vaø vaøng seõ bò chöùng hoaïi töû xöông. Buïi photpho ñoû ít ñoäc hôn.

11.4.4.5. Buïi florua

Ñöôïc phaùt sinh gioáng nhö khí florua. Noù coù aûnh höôûng ñoái vôùi thöïc vaät, laøm taêng phaân löôïng florua trong laù caây vaø maàm caây, nhöng khoâng gaây aûnh höôûng lôùn ñoái vôùi söï taêng tröôûng vaø saûn xuaát cuûa caây. Suùc vaät aên phaûi hoãn hôïp florua seõ choùng giaø hôn, laøm giaûm haøm löôïng canxi trong xöông vaø raêng vaø haäu quaû laø laøm giaûm troïng löôïng.

11.4.4.6. Buïi natri clorua

Thöôøng keát hôïp vôùi hôi nöôùc vaø ñöôïc cuoán theo gioù. Loaïi buïi muoái naøy cuõng gaây taùc haïi ñoái vôùi thöïc vaät va# laøm ruïng laù, trieät hoa quaû vaø gieát cheát maàm non.

11.4.4.7. Buïi cuûa loø xi maêng

Buïi cuûa loø xi maêng vaø maùy nghieàn clinke ximaêng gaây aûnh höôûng xaáu ñoái vôùi söùc khoûe cuûa con ngöôøi, cuõng nhö aûnh höôûng xaáu ñoái vôùi ñoäng vaät vaø thöïc vaät. Ñoái vôùi thöïc vaät, noù laøm ruïng laù nhanh, caây choùng giaø, hình thaønh caùc khí khoång trong quaû, giaûm troïng löôïng quaû vaø haït, noùi chung laøm cho thöïc vaät bò caèn coãi. Buïi ñaát ñaù töø caùc maùy

525

nghieàn nguyeân lieäu laøm ximaêng thì khoâng gaây nguy hieåm laém. Theo thoáng keâ trong ngaønh coâng ngheä vaät lieäu xaây döïng ñaõ cho thaáy: Toång nhieân lieäu than ñaù naêm 1994 tieâu hao cho ngaønh VLXD laø 1.85 trieäu taán than (trong ñoù xi maêng laø 0,7 trieäu taán) taïo ra buïi bay theo khoùi laø 0,125 trieäu taán/naêm.

Khu vöïc phöôøng Thöôïng Lyù, quaän Hoàng Baøng (Haûi Phoøng) cuõng ñang bò oâ nhieãm buïi töø nhaø maùy xi maêng Haûi Phoøng. Haøng ngaøy, khoùi buïi töø oáng khoùi nhaø maùy ñöôïc thaûi töï do vaøo khoâng khí. Nguyeân nhaân laø do caû 5 loø nung cuûa Nhaø maùy xi maêng Haûi Phoøng ñeàu khoâng coù thieát bò loïc buïi, khoâng thöïc hieän baát cöù moät bieän phaùp naøo ñeå giaûm thieåu oâ nhieãm, thaäm chí Nhaø maùy coøn taêng coâng suaát leân cao. Naêm 1994, khi coâng suaát nhaø maùy laø 300 nghìn taán/naêm, löôïng buïi thaûi ra moâi tröôøng moãi ngaøy ñaõ laø 176 taán. Hieän nay, toång coâng suaát nhaø maùy laø 500 nghìn taán/naêm, neân löôïng buïi cuõng taêng leân töông öùng, khoaûng 200 taán moãi ngaøy.

11.4.4.8. Buïi muoäi than

Muoäi than goàm caùc haït cacbon mòn ñöôïc taïo ra do quaù trình chaùy khoâng hoaøn toaøn (ñoát thieáu oxy) caùc chaát höõu cô. Trong thöïc teá ngöôøi ta saûn xuaát muoäi than töø axetylen, khí daàu moû, daàu caën hoaëc cao su pheá thaûi … Muoäi than ñöôïc söû duïng trong nhieàu lónh vöïc saûn xuaát cao su, saêm loáp vaø pin ñieän. Buïi muoäi than khi tieáp xuùc seõ laøm da bò khoâ vaø nöùt neû. Muoäi than toàn taïi ôû daïng lô löûng trong khoâng khí coù kích thöôùc 0,1– 0,3 μm neân deã thaâm nhaäp saâu vaøo phoåi, qua thôøi gian daøi coù theå gaây beänh buïi phoåi.

11.4.4.9. Buïi nhöïa than

Nhöïa than laø saûn phaåm coøn laïi sau khi chöng caát haéc ín, ñöôïc söû duïng trong saûn xuaát sôn, giaáy daàu, laøm ñöôøng giao thoâng … Caùc haït nhöïa than mòn vaø saéc coù theå laøm hö haïi da, gaây haäu quaû laø caùc beänh da kinh nieân vaø ung thö da. Vì vaäy khi laøm vieäc vôùi nhöïa than caàn maëc quaàn aùo baûo hoä lao ñoäng baèng vaûi daày, xoa tay baèng kem baûo veä. Nhöõng ngöôøi nhaïy caûm vôùi nhöïa than khoâng ñöôïc laøm caùc coâng vieäc coù lieân quan ñeán noù.

526

11.4.5. Buïi vi sinh vaät

Khí haäu nöôùc ta noùng aåm, ñaát thöôøng aåm thaáp, Thaønh phoá thoaùt nöôùc keùm, maët ñöôøng, væa heø nhieàu raùc baån, raûi raùc khaép phoá phöôøng ñeàu coù caùc chôï baùn rau xanh vaø thöïc phaåm töôi soáng, ñoù laø caùc ñieàu kieän thuaän lôïi cho vi sinh vaät phaùt trieån. Caùc haït buïi hay caùc sol khí vaø loûng coù mang theo vi sinh vaät, vi truøng, vi khuaån ñöôïc goïi laø buïi vi sinh vaät. Buïi vi sinh vaät aûnh höôûng tröïc tieáp ñeán söùc khoûe con ngöôøi, nhieàu khi noù laø nguyeân nhaân cuûa caùc dòch beänh veà ñöôøng hoâ haáp, beänh ñau maét vaø beänh veà ñöôøng tieâu hoùa. Trong sinh hoaït haèng ngaøy, buïi nhieãm khuaån töø raùc thaûi sinh hoaït daãn ñeán soá löôïng beänh nhaân nhieãm truøng ñöôøng hoâ haáp nhö lao phoåi, vieâm pheá quaûn... ngaøy caøng gia taêng. Khaåu trang chæ che ñöôïc caùc loaïi buïi thoâng thöôøng; ñeå ngaên chaën buïi hoaù chaát phaûi söû duïng khaåu trang coù than hoaït tính. Theá nhöng, khoâng khí bò oâ nhieãm thì khoâng moät loaïi khaåu trang naøo coù theå ngaên caûn vi khuaån xaâm nhaäp. Chæ coù caùch laøm saïch moâi tröôøng.

ÔÛ nhöõng choã thoâng thoaùng coù aùnh naéng maët trôøi, caùc vi sinh vaät seõ bò tieâu dieät, ngöôïc laïi ôû caùc ngoõ phoá chaät heïp thieáu aùnh naéng, aåm thaáp, u aùm nhö caùc ngoõ phoá ôû khu phoá coå thì löôïng vi sinh vaät ñoäc haïi trong khoâng khí caøng nhieàu, caøng maát veä sinh. Naêm 1995, caùc baùc só ôû Bangkok (Thaùi Lan) ñaõ phaùt hieän 13 loaøi naám gaây beänh vaø 16 loaøi vi khuaån trong lôùp buïi ôû Thaønh phoá naøy. Cöù 6 ngöôøi daân ôû Bangkok thì coù 1 ngöôøi bò dò öùng do caùc loaøi naám vaø vi khuaån ñoù gaây ra. Giaûi phaùp duy nhaát ngaên ngöøa tình traïng beänh nhaân nhieãm truøng hoâ haáp, ung thö phoåi ngaøy caøng gia taêng laø laøm saïch khoâng khí vaø nguoàn nöôùc.

11.4.6. Buïi phoùng xaï do bom nguyeân töû

Buïi phoùng xaï xaâm nhaäp tôùi beà maët traùi ñaát töø khí quyeån. Nguoàn goác cuûa loaïi buïi naøy laø nhöõng vuï noå thöû vuõ khí haït nhaân. Caùc vuï noå haït nhaân nhö caùc vuï neùm bom nguyeân töû cuûa Myõ xuoáng hai Thaønh phoá Hiroshima ngaøy 6–8–1945 vaø Nagasaki ngaøy 9–8–1945 cuûa Nhaät Baûn ñaõ taïo neân nhöõng naám khoùi buïi phoùng xaï khoång loà treân baàu trôøi hai Thaønh phoá naøy vaø tung leân cao ñeán taàng bình löu haøng ngaøn taán

527

buïi phoùng xaï vaø chuùng rôi töø töø xuoáng nhöõng vuøng roäng lôùn quanh hai Thaønh phoá ñoù. Trong buïi naøy chöùa caùc chaát phoùng xaï Strongti 90 vaø Cesi 137 gaây nhieãm phoùng xaï cheát ngöôøi.

Vuï thöû bom nguyeân töû cuûa Anh “Cuoäc haønh quaân Totem I” ôû vuøng sa maïc EÂmuphinlô taïi mieàn Trung Australia ngaøy 15–10–1953 ñaõ laøm tung leân khí quyeån ôû vuøng naøy haøng ngaøn taán buïi vaø khoùi maøu ñen laøm mòt muø khoâng gian maø haäu quaû laø gaây muø maét vaø gaây cheát haøng ngaøn ngöôøi trong vuøng thí nghieäm.

Vuï thöû bom H cuûa Myõ taïi vuøng ñaûo Bikini ôû Thaùi Bình Döông ngaøy 1–3–1954 laøm moät taøu ñaùnh caù Nhaät Baûn bò taém trong moät traän möa buïi phoùng xaï cheát ngöôøi.

Söï coá Trecnobyl 10/05/1986 trôû thaønh söï coá toài teä nhaát haønh tinh. Ngoaøi vieäc tung vaøo khí quyeån buïi phoùng xaï laøm cheát hôn 150,000 ngöôøi, noù coøn tung cao caû nhöõng taám beâ toâng 4.000 taán, nhieät ñoä khi xaûy ra söï coá laø 3600oC.

Tröôùc khi Hieäp öôùc caám thöû vuõ khí haït nhaân coù hieäu löïc, nguôøi ta öôùc tính ñaõ coù gaàn 200 trieäu m3 buïi phoùng xaï do caùc cuoäc thöû bom nguyeân töû vaø haït nhaân ñöôïc tung vaøo khí quyeån traùi ñaát.

11.4.7. Buïi nhöõng ñaùm chaùy

Nhöõng vuï chaùy mang theo moät löôïng khoùi buïi vaøo khoâng khí, nhöõng ñaùm chaùy röøng vôùi nhieàu chaát ñoäc haïi boác leân vaø lan toaû ra moät khu vöïc roäng lôùn, nhieàu khi vöôït ra khoûi bieân giôùi cuûa quoác gia bò chaùy röøng, lan sang nhöõng nöôùc laân caän mang theo moät löôïng lôùn chaát ñoäc haïi nhö khoùi, buïi, khí SO2ø, khí CO, …), buïi coù nguoàn goác do baõo caùt. Hieän töôïng baõo caùt thöôøng xaûy ra ôû vuøng ñaát trô vaø khoâng ñöôïc che phuû bôûi thaûm thöïc vaät, ñaët bieät laø caùc vuøng xa maïc. Gioù maïnh laøm boác caùt buïi töø nhöõng vuøng hoang hoùa, sa maïc vaø mang ñi raát xa gaây oâ nhieãm baàu khí quyeån trong moät khu vöïc roäng lôùn, aûnh höôûng ñoàng thôøi ñeán nhieàu nöôùc trong khu vöïc chòu taùc ñoäng. Ví duï nhö hieän töôïng möa buïi trong moät phaïm vi roäng lôùn ôû mieàn nam nöôùc Anh vaøo muøa heø naêm 1968 laø haäu quaû cuûa caùc ñôït baõo caùt xaûy ra ôû Baéc Phi. Buïi caùt töø sa maïc Thar ôû AÁn Ñoä laø nguyeân nhaân gaây ra

528

tình traïng oâ nhieãm buïi traàm troïng ôû phía Baéc AÁn Ñoä. Ngoaøi vieäc gaây oâ nhieãm khoâng khí, baõo caùt coøn laøm cho taàm nhìn bò giaûm töø ñoù gaây ra nhieàu taùc haïi to lôùn. Chæ coù möa keùo daøi nhieàu giôø hoaëc nhieàu ngaøy môùi goäi saïch ñöôïc buïi trong khoâng khí do baõo caùt gaây ra.

11.4.8. Buïi coù nguoàn goác do ñaïi döông

Söông muø töø maët bieån boác leân vaø buïi nöôùc do soùng ñaäp vaøo bôø ñöôïc gioù mang töø ñaïi döông thoåi vaøo ñaát lieàn chöùa nhieàu tinh theå muoái chuû yeáu laø NaCl coøn laïi laø MgCl2, CaCl2, KBr … Loaïi oâ nhieãm naøy ñoùng vai troø chuû yeáu trong vieäc gaây hen gæ vaät lieäu, phaù huyû caùc coâng trình xaây döïng.

Baûng 11.3. Giôùi haïn cho pheùp cuûa buïi vaø caùc chaát voâ cô trong khí thaûi coâng nghieäp

(mg/m3)

Gi¸ trÞ giíi h¹n

TT

Th«ng sè A B

1 Bôi khãi:

– nÊu kim lo¹i 400 200

– bª t«ng nhùa 500 200

– xi m¨ng 400 100

– c¸c nguån kh¸c 600 400

2 Bôi:

– chøa silic 100 50

– chøa ami¨ng kh«ng kh«ng

3 Antimon 40 25

4 Asen 30 10

5 Cadmi 20 1

6 Ch× 30 10

7 §ång 150 20

8 KÏm 150 30

9 Clo 250 20

529

10 HCI 500 200

11 Flo, axit HF (c¸c nguån) 100 10

12 H2S 6 2

13 CO 1500 500

14 SO2 1500 500

15 NOx (c¸c nguån) 2500 1000

16 NOx (c¬ së s¶n xuÊt axit) 4000 1000

17 H2SO4 (c¸c nguån) 300 35

18 HNO3 2000 70

19 Amoniac 300 100

11.5. SÖÏ XAÂM NHAÄP BUÏI VAØO CÔ THEÅ

Buïi vaøo ñöôøng hoâ haáp coù theå gaây taùc duïng taïi choã vôùi phoåi (xô hoùa) vaø caùc thaønh phaàn khaùc cuûa heä hoâ haáp (kích öùng ñöôøng hoâ haáp treân) hoaëc vaøo maùu gaây nhieãm ñoäc ... Rieâng ñoái vôùi buïi khoâng tan thì vò trí laéng ñoïng ôû heä hoâ haáp raát quan troïng, phuï thuoäc vaøo caùch thôû, tính chaát khí ñoäng cuûa haït, hình daïng vaø ñöôøng kính haït.

11.5.1. Qua ñöôøng hoâ haáp

Veà phöông dieän caáu truùc, ngöôøi ta chia heä hoâ haáp thaønh ba phaàn nhö sau:

Muõi–hoïng: phaàn naøy baét ñaàu töø loã muõi tröôùc keùo daøi tôùi hoïng tröôùc, voøng ra sau vaø ñi xuoáng hoïng sau (mieäng) tôùi phaàn cuûa thanh quaûn hay naép thanh quaûn.

Khoang tieáp theo goàm khí quaûn vaø boä pheá quaûn, keå caû tieåu pheá quaûn taän cuøng.

Khoang thöù ba laø phoåi, goàm tieåu pheá quaûn hoâ haáp, oáng pheá nang, pheá nang vaø tuùi pheá nang. Vuøng naøy coù theå ñöôïc xem laø boä phaän chöùc naêng (khoang trao ñoåi khí) cuûa phoåi. Beà maët cuûa chuùng khoâng coù loâng, coù teá baøo bieåu moâ aåm öôùt, nhöng khoâng coù yeáu toá tieát dòch nhö ôû boä khí – pheá quaûn.

530

Bieåu moâ cuûa ñöôøng hoâ haáp tôùi caùc tieåu pheá quaûn taän cuøng thì coù loâng, coøn bieåu moâ cuûa caùc khoang phoåi khoâng coù loâng.

11.5.2. Quaù trình laéng ñoïng buïi

Coù boán cô cheá cuûa söï laéng ñoïng buïi ôû ñöôøng hoâ haáp nhö sau:

Söï traàm laéng: trong ñoù söï ñoïng buïi tyû leä vôùi toác ñoä rôi cuûa haït vaø thôøi gian laéng.

Söï va ñaäp theo quaùn tính: Khi thay ñoåi höôùng cuûa doøng khí laøm cho buïi ñoïng laïi.

Söï di chuyeån theo chuyeån ñoäng Brown: chæ rieâng ñoái vôùi caùc haït döôùi 1 μm trong khoang phoåi.

Söï ngaên chaën: xaûy ra khi kích thöôùc hình hoïc cuûa haït trong doøng khí ngaên caûn noù vöôït qua chöôùng ngaïi.

11.5.3. Söï thanh loïc buïi

Ñoù laø cô cheá baûo veä heä hoâ haáp cuûa cô theå, bao goàm:

Söï loïc ôû muõi: Caùc haït buïi theo khoâng khí vaøo muõi bò ñoïng laïi trong muõi nhôø söï loïc cuûa loâng muõi vaø söï va ñaäp cuûa doøng khoâng khí hít vaøo bò chuyeån höôùng. Söï löu giöõ buïi nhôø maøng nhaày ôû muõi. Bieåu moâ coù loâng ñöôïc phuû maøng nhaày (nieâm maïc) ôû loái vaøo muõi (tröø phaàn tröôùc) goùp phaàn laáy ñi caùc haït buïi baèng caùch ñaåy chuùng xuoáng hoïng, sau ñoù caùc haït ñöôïc nuoát vaøo theo ñöôøng tieâu hoùa.

Söï thanh loïc cuûa nieâm maïc loâng: töø khí quaûn # pheá quaûn # caùc tieåu pheá quaûn ñeàu coù lôùp bieåu moâ coù loâng phuû moät lôùp maøng nhaày. Loâng chuyeån ñoäng ñoàng boä, lieân tuïc, laøm cho lôùp maøng nhaày chuyeån ñoäng ñi lieân tuïc vôùi toác ñoä 10–30 mm/phuùt. Vì vaäy caùc haït laéng ñoïng treân lôùp ñoù ñöôïc chuyeån tôùi naép thanh quaûn roài ñöôïc nuoát vaøo hoaëc khaïc nhoå ra.

Nhu ñoäng cuûa tieåu pheá quaûn taän cuøng, ho vaø haét hôi: Nhu ñoäng naøy ñaåy caùc haït tôùi ñöôøng hoâ haáp treân. Phaûn xaï ho vaø haét hôi taïo ra moät luoàng khí maïnh töø beân trong ñöôøng hoâ haáp, giuùp laøm saïch ñöôøng khí.

531

Söï thöïc baøo: Caùc haït buïi ôû khoang phoåi bò caùc ñaïi thöïc baøo nuoát, sau ñoù ñaïi thöïc baøo coù theå di chuyeån tôùi lôùp bieåu moâ coù loâng vaø ñöôïc chuyeån vaän ñi leân, ñöa ra ngoaøi heä hoâ haáp, hoaëc ôû laïi caùc khoang phoåi, hoaëc vaøo caùc heä thoáng baïch huyeát...

11.5.4. Keát quaû thöïc nghieäm söï laéng ñoïng buïi

Ngöôøi ta ñaõ thöïc nghieäm vaø thaáy nhöõng yeáu toá chính veà söï xaâm nhaäp vaø laéng ñoïng caùc haït buïi trong heä hoâ haáp, keát quaû coù theå toùm taét nhö sau:

• Nhöõng haït buïi coù ñöôøng kính khoaûng 10 μm khoâng xaâm nhaäp vaøo ñöôïc heä thoáng hoâ haáp vaø noùi chung khoâng lieân quan ñeán söùc khoûe cuûa ngöôøi, chuùng bò luoàng khoâng khí thôû ra ñaåy ra ngoaøi, nhöng chuùng coù theå gaây khoù chòu.

• Caùc haït döôùi 10 μm deã xaâm nhaäp, kích thöôùc haït caøng nhoû thì söï xaâm nhaäp caøng taêng. Giôùi haïn kích thöôùc treân ñoái vôùi nhöõng haït xaâm nhaäp pheá nang vaøo khoaûng 10 μm nhöng raát ít caùc haït côõ naøy coù theå tôùi ñöôïc phoåi. Trong khi ñoù caùc haït buïi coù kích thöôùc döôùi 1 μm coù theå ñoïng laïi ôû ñöôøng hoâ haáp saâu laø caùc nhaùnh pheá quaûn vaø vuøng pheá nang. Tuy nhieân, haàu nhö 100% caùc haït 2 μm laéng ñoïng trong phoåi. Söï laéng ñoïng naøy giaûm daàn ñoái vôùi caùc haït nhoû vaø giaûm tôùi möùc toái thieåu ñoái vôùi caùc haït khoaûng 0,5 μm. Ngöôøi ta thaáy vôùi caùc haït töø 0,5 ñeán 1 μm laéng ñoïng ít, khoaûng 10 ñeán 15%. Söï laéng ñoïng caùc haït döôùi 0,5 μm taêng daàn do chuyeån ñoäng Brown taêng leân.

• Do ñoù, caùc haït buïi nhoû hôn nöõa, khoaûng 0,01 μm, theo chuyeån ñoäng Brown coù theå deã daøng khueách taùn khi tieáp xuùc vôùi beà maët pheá quaûn vaø pheá nang.

Toùm taét keát quaû caùc nghieân cöùu thöïc nghieäm cho thaáy ñoái vôùi caùc haït ñöôøng kính 3 μm coù töø 60–70% bò laéng ñoïng ôû muõi, 25–30% ñoïng laïi ôû caùc gian phoåi vaø 5–10% ñoïng laïi ôû caùc ñöôøng khí phuû teá baøo coù loâng (söï laéng ñoïng ôû khí – pheá quaûn). Ngöôøi ta thaáy raèng söï laéng ñoïng buïi phuï thuoäc vaøo toác ñoä thôû.

11.6. TAÙC ÑOÄNG ÑOÄC HAÛI CUÛA BUÏI TÔÙI SÖÙC KHOÛE CON NGÖÔØI

Caùc loaïi buïi coù tính chaát ñaëc bieät nguy hieåm thöôøng coù moät trong caùc tính chaát sau:

532

• Haït buïi coù caáu truùc saéc nhoïn, cöùng vaø khoâng tan trong nöôùc, luùc ñaàu thöôøng gaây ra vieâm muõi laøm cho nieâm maïc ñaày leân, tieát nhieàu nieâm dòch, hít thôû khoù. Sau vaøi naêm chuyeån thaønh vieâm muõi teo, giaûm chöùc naêng loïc giöõ buïi cuûa muõi, gaây ra beänh phoåi nhieãm buïi. Thuoäc loaïi naøy laø buïi thuûy tinh, buïi sôïi thuûy tinh, buïi ñaù maøi...

• Vaät chaát caáu taïo haït buïi coù haøm löôïng silic (döôùi daïng silic dioxyt, silicat) cao. Loaïi naøy goàm coù buïi nguyeân lieäu cuûa coâng ngheä saûn xuaát xi maêng vaø vaät lieäu xaây döïng, buïi xæ loø...

• Buïi töø caùc chaát coù taùc ñoäng kích thích caùc giaùc quan hoaëc coù ñoäc tính cao. Thuoäc loaïi naøy laø buïi moät soá loaïi hoùa chaát, buïi kim loaïi...

11.6.1. Taùc haïi beân trong ñöôøng hoâ haáp do hít phaûi buïi

Khi xaâm nhaäp ñöôøng hoâ haáp, moät phaàn buïi bò giöõ laïi ôû caùc hoác muõi do nieâm dòch muõi hoaëc bò ñaåy ra ngoaøi khoâng khí do caùc phaûn öùng ho, haét hôi, moät soá khaùc bò hoøa tan bôûi caùc teá baøo cuûa heä thöïc baøo mieãn dòch. Nhöõng haït buïi ñoïng ñöôïc laïi trong heä hoâ haáp, löu laïi laâu daøi ôû ñoù vaø gaây neân nhöõng phaûn öùng tröôøng dieãn ñoái vôùi caùc toå chöùc. Nhöõng haït buïi ñoù coù theå xaâm nhaäp vaøo heä baïch huyeát, heä maùu vaø ñöôïc vaän chuyeån ñeán caùc noäi quan trong cô theå, tích ñoïng laïi ñoù, trôû neân nguy hieåm vaø coù theå gaây ra haäu quaû beänh lyù. Caùc haäu quaû tieàm taøng do taùc haïi cuûa caùc haït buïi caøng taêng leân neáu caùc haït buïi ñoù chöùa caùc chaát hoùa hoïc ñoäc haïi (buïi chì, buïi phoùng xaï) hoaëc haáp phuï caùc chaát ñoäc hay khí ñoäc coù trong moâi tröôøng vaø chuùng khoâng bò ngaên chaën vaø phaù huûy bôûi caùc heä thoáng mieãn dòch thì chuùng coù theå löu laïi trong cô theå vaø gaây beänh.

11.6.2. Caùc beänh buïi phoåi

Coù theå noùi beänh ngheà nghieäp ñöôïc quan taâm nhieàu nhaát gaây ra do buïi laø beänh buïi phoåi. Ñoù laø moät nhoùm beänh phoåi do haäu quaû cuûa söï hít thôû phaûi moät soá loaïi buïi gaây ra. Söï phaân boá töï nhieân cuûa caùc haït buïi trong khoâng khí quanh ta ñaõ khieán cho moät phaàn ba löôïng buïi ñöôïc giöõ laïi ôû phoåi do hoâ haáp vaø roõ raøng phoåi laø moät cöûa chính ñi vaøo cô theå cuûa caùc nguyeân toá ñoäc haïi coù trong khoâng khí (Nguyeãn Thò

533

Thìn – Tuaán Lan, 2001). Caùc beänh thuoäc loaïi quan troïng nhaát laø nhöõng beänh daãn ñeán caùc xô hoùa phoåi nhö beänh buïi phoåi silic, beänh buïi phoåi atbet…Caùc beänh buïi phoåi khaùc do hít phaûi nhieàu buïi nhö beänh buïi phoåi ôû thôï moû than, beänh buïi phoåi – bery, beänh buïi phoåi – saét…

11.6.3. Beänh nhieãm ñoäc maoõn tính

Ñoù laø caùc beänh nhieãm ñoäc do hít phaûi caùc buïi ñoäc nhö chì, Mn, Cd, v.v…

11.6.3.1. Beänh ung thö

Caùc beänh coù theå gaây beänh ung thö nhö As vaø caùc hôïp chaát cuûa As, cromat, nhöïa ñöôøng, boà hoùng, Ni, amiaêng vaø buïi phoùng xaï.

11.6.3.2. Kích öùng vaø caùc toån thöông vieâm nhieãm phoåi

Nhieàu chaát kích öùng ôû daïng buïi coù theå gaây vieâm pheá quaûn, vieâm phoåi vaø phuø phoåi nhö:

- Cd daïng söông (vieâm phoåi, phuø phoåi).

- Be (vieâm phoåi hoùa hoïc caáp tính) vaø caùc chaát khaùc nhö V2O5, ZnCl2, bo hidrua, muøi axit, florua…

- Nhieàu buïi thaûo moäc cuõng kích öùng ñöôøng hoâ haáp treân nhö buïi moät soá loaïi goã coù chöùa hoaït chaát, gaây vieâm pheá quaûn maõn tính, khí thuõng maõn tính…

11.6.3.3. Dò öùng vaø caùc ñaùp öùng caûm öùng khaùc

Bao goàm caùc loaïi buïi sau ñaây:

• Buïi höõu cô toång hôïp…

• Buïi thaûo moäc nhö buïi baõ mía, nguõ coác, boâng, gai, ñay, rôm, cheø, thuoác laù, goã…, laø nhöõng chaát gaây dò öùng, hen, soát coû rôm khoâ, ban maøy ñay, dò öùng vôùi caø pheâ.

Hai loaïi beänh do tieáp xuùc vôùi buïi thöïc vaät thöôøng gaëp laø: hen ngheà nghieäp vaø vieâm pheá nang dò öùng ngoaïi lai, ví duï beänh phoåi nhaø noâng (farmer‘s lung) do trong buïi coù Micropolyspora faeni vaø Thermoactinomyces vulgaris; beänh buïi phoåi – baõ mía (bagassosis) do trong buïi coù

534

Thermoactinomyces vulgaris; beänh phoåi coâng nhaân caø pheâ (coffee worker’s lung) do buïi caø pheâ v.v…

11.6.3.4. Beänh buïi phoåi – boâng

Buïi höõu cô nhö boâng, gai, ñay dính vaøo nieâm maïc gaây vieâm phuø thuûng, tieát nhieàu nieâm dòch, veà laâu daøi buïi gai lanh coù theå gaây vieâm loeùt loøng khí pheá quaûn.

11.6.3.5. Beänh soát kim loaïi

Do tieáp xuùc vôùi hôi kim loaïi nhö oxit keõm, oxit magieâ. Buïi crom, asen gaây vieâm loeùt thuûng vaùch muõi vuøng tröôùc suïn laù mía.

11.6.3.6. Beänh nhieãm khuaån

Coù theå do hít phaûi buïi nhö caùc haït buïi chöùa naám, virut hoaëc caùc maàm beänh coù vai troø trong söï lan truyeàn caùc beänh nhieãm khuaån; Beänh than theå phoåi do hít phaûi buïi chöùa nha baøo than…

11.6.4. Taùc haïi beân ngoaøi ñöôøng hoâ haáp do tieáp xuùc vôùi buïi

Khi buïi tieáp xuùc beân ngoaøi ñöôøng hoâ haáp chuùng coù theå gaây ra caùc haäu quaû sau ñaây:

• Toån thöông da vaø nieâm maïc:

o Kích öùng, vieâm da do tieáp xuùc vôùi buïi kieàm, acid, thaûo moäc, goã…

o Buïi baùm treân da seõ laøm taéc caùc tuyeán tieát chaát nhôøn vaø tuyeán tieát moà hoâi, taïo ñieàu kieän cho vi khuaån, naám beänh phaùt trieån, gaây vieâm loeùt da.

o U haït döôùi da do Be.

o Ung thö do As vaø hôïp chaát cuûa As

o Thuûng vaùch muõi do Cr.

o Vieâm da hoaëc coù theå gaây ung thö da do muø daàu khoaùng.

• Toån thöông raêng, moøn raêng do muø acid, buïi ñöôøng (saccharose…).

• Buïi qua da vaø daï daày cuõng coù theå gaây beänh.

535

• Toån thöông maét do caùc buïi gaây kích öùng vaø ñoäc.

Ba#ng 11.3: Buïi coù noàng ñoä cao hôn quy ñònh coù theå aûnh höôûng xaáu ñeán söùc khoûe

Teân Trung bình 1 giôø (mg/m3) Trung bình 24 giôø (mg/m3)

Buïi lô löûng

Buïi amiaêng

Chì tetraetyl

Mn vaø hôïp chaát (MnO2)

Ni vaø hôïp chaát

Hg vaø hôïp chaát

0,3

0

0,005

0,01

0,001

0,0003

0,2

0

0

Baûng 11.4: Nguoàn goác vaø taùc ñoäng ñoäc chaát kim loaïi naëng trong khí quyeån

Kim loaïi Nguoàn goác AÛnh höôûng

Ni

Be

B

As

Se

Hg

CN hoùa chaát vaø cheá bieán than, daàu moû

Cheá bieán than vaø kyõ thuaät haït nhaân

Cheá bieán than, saûn xuaát kính

Gia coâng than, thuoác tröø saâu, chaát taåy

Gia coâng than, saûn xuaát axit sunfuric

Coâng nghieäp hoùa chaát, ñieän töû

Gaây ung thö

Nhieãm ñoäc pheá quaûn

Nhieãm ñoäc ôû noàng ñoä cao

Gaây ung thö

Ñoäc, gaây ung thö

Ñoäc cao

V

Cd

Pb

Cu

Mn

Cr

Ag

Coâng nghieäp daàu moû, hoùa chaát

Coâng nghieäp luyeän kim

Giao thoâng, boät maøu

Khoùi thaûi, coâng nghieäp luyeän ñoàng

Coâng nghieäp moû

Coâng nghieäp maï

Phim aûnh

Coâng nghieäp luyeän kim maøu, khí thaûi

Ñoäc

Roái loaïn trao ñoåi chaát, haïi thaän, haïi men tieâu hoùa

Nhieãm ñoäc phoåi, thaàn kinh

Ñoäc

Ñoäc

Gaây ung thö (Cr6+ )

Thay ñoåi maøu da

Gaây ñoäc ôû noàng ñoä cao

536

Baûng 11.5: Noàng ñoä toái ña cho pheùp cuûa moät soá chaát ñoäc haïi trong khoâng khí xung quanh

(Nguoàn: TCVN 5938–1995 veà chaát löôïng khoâng khí)

Haøm löôïng buïi Loaïi buïi

Phöông phaùp ñeám

( haït/m3)

Phöông phaùp tính khoái löôïng (mg/m3)

Xi maêng, ñaát seùt, buïi voâ cô vaø hôïp chaát khoâng coù SiO2

Thuoác laù, cheø

Boät eùp vaø aminoplast

Buïi khaùc

–

–

–

1000

6

3

6

–

11.7. TAÙC ÑOÄNG ÑOÄC HAÏI CUÛA BUÏI ÑOÁI VÔÙI MOÂI TRÖÔØNG

11.7.1. Gaây oâ nhieãm, haáp thuï böùc xaï, laøm giaûm taàm nhìn

Phaàn lôùn phaàn töû oâ nhieãm nhoû beù (buïi) loaïi lôùn vaø trung bình seõ rôøi khoûi khí quyeån vaø rôi xuoáng ñaát theo quy luaät troïng löïc. Quaù trình lô löûng roài laéng tuï gaây ra oâ nhieãm vaø aûnh höôûng moâi tröôøng, maø tröôùc heát laø haïn cheá taàm nhìn.

Noàng ñoä caùc phaàn töû buïi beù nhoû trong khoâng khí ôû vuøng ñoâ thò lôùn hôn vuøng noâng thoân raát nhieàu laàn, sol khí vaø buïi khoâng khí ôû ñoâ thò coøn aûnh höôûng ñeán moâi tröôøng noâng thoân xung quanh. Caùc sol khí vaø buïi lô löûng coù taùc duïng haáp thuï vaø khueách taùn aùnh saùng maët trôøi, laøm giaûm ñoä trong suoát cuûa khí quyeån, töùc laø laøm giaûm bôùt taàm nhìn.

ÔÛ caùc ñoâ thò lôùn, coâng nghieäp phaùt trieån, böùc xaï maët trôøi chieáu xuoáng nhoû hôn vuøng noâng thoân 15 – 20 % vaø buïi coù theå laøm giaûm aùnh saùng töï nhieân töø 1/3 veà muøa heø vaø 2/3 vaøo muøa ñoâng, laøm giaûm ñoä nhìn thaáy vaø giaûm ñoä töông phaûn giöõa vaät vaø neàn. Vôùi noàng ñoä buïi trong khoâng khí bò oâ nhieãm laø 0,1 mg/m3, taàm nhìn xa chæ coøn 12 km (trong khi ñoù taàm nhìn xa lôùn nhaát laø 36 km, vaø nhoû nhaát laø 6 km). Giaûm ñoä nhìn thaáy seõ gaây nguy hieåm cho caùc phöông tieän giao thoâng ñöôøng boä, ñöôøng thuûy cuõng nhö ñöôøng khoâng.

537

11.7.2. Ñoùng vai troø trong söï thay ñoåi thôøi tieát

Caùc haït buïi trong khoâng khí ñoùng vai troø trong söï thay ñoåi thôøi tieát. Moät trong nhöõng aûnh höôûng roõ reät nhaát laø ngaên caûn böùc xaï Maët Trôøi. Caùc haït buïi trong khí quyeån coù theå phaùt taùn vaø haáp thuï naêng löôïng Maët Trôøi vaø naêng löôïng phaùt ra töø Traùi Ñaát. Caùc haït buïi ôû daïng lô löûng trong taàng bình löu laøm giaûm cöôøng ñoä böùc xaï Maët Trôøi vaø gaây neân hieän töôïng laøm laïnh nheï taàng khí quyeån thaáp.

11.7.3. Gaây aên moøn ñieän hoùa hoïc caùc coâng trình xaây döïng

Söï ngöng ñoïng cuûa caùc haït buïi vaø hoaït ñoäng baøo moøn cuûa chuùng seõ gia taêng neáu nhö coù söï haáp thuï caùc khí aên moøn nhö khí sunfurô, khí nitric. Loaïi oâ nhieãm naøy coøn gaây taùc haïi laøm gæ kim loaïi khi khoâng khí aåm öôùt, aên moøn vaø laøm baån nhaø cöûa, tranh aûnh, töôïng ñaøi, laøm baån quaàn aùo, vaûi voùc, ñaëc bieät thöôøng gaây taùc haïi ñoái vôùi thieát bò vaø moái haøn ñieän.

11.7.4. Gaây haïi coâng nghieäp thöïc phaåm vaø coâng ngheä voâ truøng

Buïi lô löûng coù theå ñi “du lòch” qua haøng nghìn km, xuyeân qua caû bieån vaø luïc ñòa. Khaûo saùt thaáy khoâng khí ñaõ mang buïi caùt lô löûng cuûa xa maïc Sahara xuyeân qua bieån Arabian ñeå ñeán AÁn Ñoä. Caùc buïi lô löûng cuõng laø caùc haït nhaân taïo thaønh maây treân trôøi. Buïi lô löûng gaây thieät haïi cho moät soá coâng nghieäp caàn voâ truøng nhö coâng nghieäp döôïc phaåm vaø coâng nghieäp thöïc phaåm.

11.7.5. Gaây haïi thöïc, ñoäng vaät

Buïi florua phaùt sinh trong quaù trình saûn xuaát khí florua: aûnh höôûng ñoái vôùi thöïc vaät, laøm taêng löôïng florua trong laù caây vaø maàm caây nhöng khoâng gaây aûnh höôûng lôùn ñoái vôùi söï taêng tröôûng vaø saûn löôïng cuûa caây. Suùc vaät aên phaûi hoãn hôïp florua seõ choùng “giaø“ hôn, laøm giaûm haøm löôïng canxi trong xöông vaø raêng. Vaø haäu quaû laø laøm giaûm troïng löôïng cuûa thöïc, ñoäng vaät.

Buïi cuûa loø xi maêng: gaây aûnh höôûng xaáu ñoái vôùi söùc khoûe con ngöôøi, cuõng nhö aûnh höôûng xaáu ñoái vôùi ñoäng vaät vaø thöïc vaät. Ñoái vôùi thöïc vaät, noù laøm ruïng laù nhanh, caây choùng giaø, hình thaønh caùc khí khoång trong quaû, giaûm troïng löôïng quaû vaø haït, noùi chung laøm cho

538

thöïc vaät bò caèn coãi. Buïi xi maêng khi gaëp nöôùc möa seõ trôû thaønh chaát kieàm maïnh, laøm boûng caønh non, laù non, huûy hoaïi chaát dieäp luïc. Buïi ñaát ñaù töø maùy nghieàn nguyeân lieäu laøm xi maêng thì khoâng nguy hieåm laém.

Muoái kali (potassium salt): loaïi muoái kali chuû yeáu phaùt sinh töø nôi khai thaùc muoái kali. Noù laøm cheát caùc maàm non, gaây ra beänh uaù vaøng laù vaø beänh cheát hoaïi cuûa laù caây.

Buïi natri clorua: thöôøng keát hôïp vôùi hôi nöôùc vaø ñöôïc cuoán theo gioù. Loaïi buïi muoái naøy cuõng gaây taùc haïi ñoái vôùi thöïc vaät nhö laøm ruïng laù, trieät hoa quaû vaø gieát cheát maàm non.

Buïi sol khí: taùc haïi oâ nhieãm cuûa buïi vaø sol khí laø ôû choã chuùng coù khaû naêng taïo hôïp chaát vôùi moät soá ñoäc chaát kim loaïi naëng. Noàng ñoä cuûa chuùng ñöôïc xaùc ñònh bôûi aùp suaát baõo hoøa cuûa caùc hôïp chaát töông öùng. Moät soá kim loaïi nhö Cd, Pb, Zn, Cu, Sb... thöôøng tích tuï trong caùc haït nhoû (ñöôøng kính nhoû hôn hoaëc baèng 0,25 micromet), nhöõng kim loaïi khaùc (Fe, Mn, Cr) tích tuï trong haït lôùn hôn. Buïi vaø sol khí laø phöông tieän chính ñeå chöùa kim loaïi naëng trong khí quyeån vaø gaây aûnh höôûng khoâng nhöõng leân söùc khoûe con ngöôøi, haïn cheá taàm nhìn, gaây tai naïn giao thoâng maø coøn gaây taùc haïi traàm troïng leân vi sinh vaät, ñoäng thöïc vaät saùt maët ñaát, vaø trong khí quyeån..

Caùc taùc haïi cuûa buïi ñeán caây troàng vaät nuoâi: Buïi than khoâng nhöõng ngaên caûn aùnh saùng, laøm caûn trôû quaù trình quang hôïp cuûa caây maø coøn coù theå laøm cho caây cheát khoâ. Buïi trong chaên nuoâi coâng nghieäp ñaõ laøm taêng caùc beänh ñöôøng hoâ haáp cho gia suùc. Caùc nhaø thuù y ôû Anh cho bieát caùc beänh phoåi cuûa gia suùc, gia caàm thöôøng laø do buïi cuûa moâi tröôøng khoâng khí chuoàng traïi, trong ñoù chöùa moät phaàn caùc haït nhoû thöùc aên, loâng mao, loâng vuõ, chaát thaûi cuûa ñoäng vaät, phaân khoâ vaø caùc vi sinh vaät. Khoa hoïc thuù y ñaõ chæ roõ taùc haïi cuûa buïi nhö moät vaät trung gian truyeàn beänh, ñaõ laøm lan truyeàn caùc beänh truyeàn nhieãm nhö beänh Niucatxôn gia caàm, beänh baïi huyeát do caùc caàu khuaån Streptococcus, Staphylococcuc ôû gia suùc, caùc baøo töû naám gaây beänh vaø caùc taùc nhaân gaây beänh khaùc. Buïi cuûa moâi tröôøng khoâng khí coù theå gaây ra dò öùng (nhö buïi phaán hoa) hoaëc phaûn öùng töï veä ôû gia suùc. Khi

539

gia suùc, gia caàm soáng trong moâi tröôøng coù haøm löôïng buïi cao thì bò aûnh höôûng ñeán söùc khoûe vaø giaûm khaû naêng taêng troïng. ÔÛ caùc traïi chaên nuoâi boø söõa naèm doïc theo caùc xa loä, khoâng khí bò oâ nhieãm buïi chì cuûa xaêng daàu laøm söõa boø chöùa haøm löôïng chì cao, gaây ñoäc haïi tôùi söùc khoûe cuûa ngöôøi khi tieâu thuï loaïi söõa naøy keùo daøi.

11.7.6. Gaây haïi coâng nghieäp ñieän töû

Trong caùc nhaø maùy cheá taïo vaø saûn xuaát linh kieän ñieän töû – baùn daãn, ngöôøi ta ñaõ aùp duïng moïi bieän phaùp nhaèm loaïi tröø buïi baån ra khoûi daây chuyeàn saûn xuaát. Vieäc saûn xuaát linh kieän hieän ñaïi, tinh vi caøng ñoøi hoûi söï “voâ truøng“ hay saïch seõ moät caùch khaét khe hôn nhieàu. Theo Steven Myers, moät chuyeân gia nghieân cöùu ñieän töû ôû Toâkyoâ, cho bieát: “söï nhieãm buïi baån laø vaán ñeà cô baûn caàn phaûi xöû lyù trong quaù trình saûn xuaát coâng nghieäp. Baïn seõ thaønh coâng neáu nhö tìm ra bieän phaùp khaéc phuïc noù, hoaëc laø baïn seõ thaát baïi trong quaù trình caïnh tranh gay gaét treân thò tröôøng”. Chính vì vaäy, caùc coâng ty ñieän töû ñaõ phaûi chi khoâng ít tieàn cuûa nhaèm nghieân cöùu phaùt hieän vaø ngaên chaën buïi trong daây chuyeàn saûn xuaát cuûa mình.

Theo caùc chuyeân gia kieåm soaùt nhieãm baån coâng nghieäp, moät haït buïi coù kích côõ khoâng lôùn hôn 1/1000 beà daøy cuûa sôïi toùc ngöôøi cuõng coù theå gaây taéc ngheõn cho moät linh kieän 4 meâgabit. George Burns thuoäc haõng Dataquest, moät haõng nghieân cöùu thò tröôøng ôû California, cho raèng, caùc haït buïi nhoû naøy seõ gaây ra caùc veät xöôùc vaø ñeå laïi dò taät trong linh kieän ñieän töû. Do vaäy ñeå saûn xuaát moät linh kieän 64 meâgabit, ngöôøi ta phaûi aùp duïng moät bieän phaùp nghieâm ngaët ngaên vi khuaån laøm nhieãm baån daây chuyeàn saûn xuaát. Tadahiro Ohmi, moät chuyeân gia kieåm soaùt nhieãm baån coâng nghieäp cuûa Tröôøng ñaïi hoïc Tohoku ôû Sandai, thuoäc mieàn ñoâng baéc Nhaät Baûn, coøn cho raèng, con ngöôøi cuõng laø moät trong nhöõng nguoàn gaây baån raát lôùn. Theo tính toaùn, trung bình moät phuùt con ngöôøi thaûi ra 100,000 chaát buïi, trong ñoù coù caùc teá baøo da, toùc vaø caû hôi thôû ñaõ gaây nhieãm baån khoâng nhoû tôùi caùc linh kieän ñieän töû.

Tuy nhieân theo Ohmi, vieäc söû duïng maùy huùt buïi vaø maùy khöû buïi cuõng gaây nhieàu phieàn toaùi, ñaëc bieät laø chöa thích hôïp vôùi nhu caàu saûn

540

xuaát lôùn theo daây chuyeàn. Do vaäy buïi coâng nghieäp vaãn ñang laø moät “toàn taïi“ laøm ñau ñaàu caû caùc nhaø nghieân cöùu – cheá taïo cuõng nhö caùc nhaø saûn xuaát – kinh doanh.

11.7.7. Taùc haïi cuûa buïi khi bò chaùy noå trong khoâng khí

Kích thöôùc ban ñaàu cuûa caùc haït buïi caøng nhoû thì beà maët toång coäng haït buïi treân moät ñôn vò khoái löôïng hoaëc theå tích caøng lôùn. Neáu trong khí buïi coù oxy thì khí naøy seõ ñöôïc caùc haït buïi haáp thuï qua beà maët vaø oxy hoùa moät soá chaát coù trong haït buïi nhö C, S, sunfit. Do haït buïi bò dính keát coù heä soá daãn nhieät thaáp, nhieät phaûn öùng toûa ra laøm taêng nhieät ñoä cuïc boä, vì vaäy laøm taêng phaûn öùng oxi hoùa khí quyeån, sinh ra quaù trình töï chaùy noå caùc haït buïi vaø taïo thaønh hoãn hôïp noå vôùi khoâng khí. Söï noå buïi lô löûng trong khoâng khí seõ laøm taêng aùp suaát ñoät ngoät. Cöôøng ñoä noå buïi phuï thuoäc vaøo thaønh phaàn hoùa nhieät cuûa buïi, kích thöôùc vaø hình daïng cuûa haït, noàng ñoä buïi trong khoâng khí, ñoä aåm vaø thaønh phaàn cuûa khí, kích thöôùc vaø nhieät ñoä cuûa nguoàn baét löûa. Noàng ñoä nhoû nhaát cuûa buïi trong khoâng khí coù theå nguy hieåm do noå khoaûng 20 – 50 g/m3; coøn noàng ñoä lôùn nhaát ñeå gaây noå laø 700 – 900 g/m3.

11.8. HIEÄN TRAÏNG OÂ NHIEÃM BUÏI

10,8.1. Treân theá giôùi

Nhìn chung treân theá giôùi coù tôùi 60% daân cö phaûi soáng trong baàu khoâng khí coù haøm löôïng buïi vöôït quaù giôùi haïn cho pheùp. Nhieàu Thaønh phoá vaên minh nhaát theá giôùi nhö NewYork, Pitsburg ôû Myõ, London, Tokyo, Marseille, Mehico City... ñeàu ngaâm mình trong bieån buïi thoaùt ra töø caùc oáng khoùi cuûa nhöõng nhaø maùy coâng nghieäp vaø cuûa haøng trieäu oâtoâ. ÔÛ nhöõng nôi ñaây, löôïng buïi caùc loaïi gaây oâ nhieãm moâi tröôøng ñaõ ñaït tôùi 500 taán/km2, vöôït quaù xa tieâu chuaån ñoäc haïi. Hieän nay, Baêngcoác ñöôïc xem laø ñoâ thò nhieãm buïi nhieàu nhaát treân theá giôùi khieán cho ñöôøng phoá nhö coù söông muø vaø tai naïn oâ toâ xaûy ra raát nhieàu. ÔÛ Thaønh phoá Gelasdan cuûa Anh, bình quaân treân moät ha ñaát coù 82 nghìn taán buïi/naêm; ôû Thaønh phoá Munich laø 15 nghìn taán/naêm. Khoâng khí treân nöôùc Ñöùc chöùa 2,5 trieäu taán buïi.

541

Moät nhaø maùy luyeän saét hôïp kim (naêm 2004) haøng ngaøy coù theå nhaû ra khoaûng 400 taán buïi saét hôïp kim, moät nhaø maùy nhieät ñieän moãi ngaøy laøm oâ nhieãm khoâng khí bôûi 1500 taán buïi löu huyønh, 80 taán buïi vaø khí sunfuro (neáu haøm löôïng khí naøy leân tôùi 20mg/m2 khoâng khí thì ngöôøi coù theå bò cheát vì nhieãm ñoäc) vaø 45 taán muoäi than. Tieâu chuaån cuûa WHO quy ñònh möùc ñoä buïi cho pheùp laø 120 μg/m2 khoâng khí, nhöng ôû Thaùi Lan chæ soá naøy laø 330, rieâng ôû thuû ñoâ Baêngcoác laø 340,

11.8.2. Tình traïng oâ nhieãm khoâng khí do buïi taïi moät soá Thaønh phoá lôùn ôû Vieät Nam

a. Tình hình chung

Haàu heát caùc ñoâ thò ñeàu oâ nhieãm buïi, nhieàu ñoâ thò bò oâ nhieãm ôû möùc traàm troïng, tôùi möùc baùo ñoäng. Noàng ñoä buïi ôû caùc khu daân cö beân caïnh caùc nhaø maùy, xí nghieäp hoaëc gaàn caùc ñöôøng giao thoâng lôùn ñeàu vöôït trò soá tieâu chuaån cho pheùp töø 1,5 ñeán 3 laàn, tröôøng hôïp caù bieät, gaàn nhaø maùy gaïch vaø bia Laøo Cai noàng ñoä buïi vöôït tieâu chuaån cho pheùp tôùi 5 laàn. Nôi oâ nhieãm lôùn nhaát laø khu daân cö gaàn caùc nhaø maùy xi maêng Haûi Phoøng, nhaø maùy VICASA Bieân Hoøa, khu Coâng nghieäp Taân Bình (TP HCM), nhaø maùy tuyeån than Hoøn Gai (TP Haï Long).

OÂ nhieãm buïi thöôøng gaëp ôû caùc ngaønh coâng nghieäp ñieän (do söû duïng than, daàu FO vaø khí töï nhieân), coâng nghieäp saûn xuaát xi maêng vaø vaät lieäu xaây döïng, coâng nghieäp khai thaùc khoaùng saûn, coâng nghieäp saûn xuaát giaáy,…Theo tính toaùn sô boä, toång löôïng buïi chöa xöû lyù thaûi ra töø caùc nhaø maùy nhieät ñieän khoaûng 100 – 280 nghìn taán/naêm (chuû yeáu laø caùc nhaø maùy cuõ nhö nhö Uoâng Bí, Ninh Bình, Phaû Laïi). Nhaø maùy xi maêng Long Thoï, Hueá, trò soá trung bình cuûa noàng ñoä buïi caùc ñôït ño trong naêm 1995 –1999 dao ñoäng trong khoaûng 0,34 – 0,72mg/m3 vaø trung bình caû giai ñoaïn laø 0,44mg/m3, gaáp 2,2 laàn tieâu chuaån cho pheùp. Taïi khu coâng nghieäp Bieân Hoøa II, taát caû caùc ñieåm ño ñaïc ñeàu coù noàng ñoä buïi lô löûng vaøo muøa khoâ vaø muøa möa naêm 1999 vöôït tieâu chuaån cho pheùp töø 8,2 – 48 laàn, maëc duø nhieàu xí nghieäp trong khu coâng nghieäp coù phaùt sinh khí, buïi thaûi ñaõ trang bò heä thoáng xöû lyù tröôùc khi thaûi vaøo moâi tröôøng.

542

Keát quaû khaûo saùt naêm 1998 – 1999 taïi 17 khu coâng nghieäp cuõ cuûa caùc Thaønh phoá Haø Noäi, Haûi Phoøng, Laøo Cai, Haï Long, Vinh, Hueá, Ñaø Naüng, Bieân Hoøa vaø TP Hoà Chí Minh cho thaáy oâ nhieãm buïi trong khoâng khí phoå bieán laø vöôït trò soá tieâu chuaån cho pheùp töø 0,5 – 3 laàn (trò soá tieâu chuaån cho pheùp veà noàng ñoä buïi = 0,2mg/m3). Noàng ñoä buïi trong caùc cô sôû saûn xuaát cuûa nhieàu ngaønh coâng nghieäp quaù cao laøm aûnh höôûng tôùi hieäu suaát lao ñoäng vaø gaây ra caùc beänh ngheà nghieäp. Caùc soá lieäu ñieàu tra kieåm ñònh cuûa Vieän Baûo hoä lao ñoäng, Vieän Y hoïc lao ñoäng vaø Trung taâm y teá – moâi tröôøng lao ñoäng trong 5 naêm qua cho thaáy: Noàng ñoä buïi ôû moät soá nhaø maùy saûn xuaát vaät lieäu xaây döïng vöôït tieâu chuaån cho pheùp töø 20 – 400 laàn (nhaø maùy gaïch chòu löûa Caàu Ñuoáng, caùc nhaø maùy xi maêng loø ñöùng,..). Taïi caùc nhaø maùy luyeän kim (caùn theùp VICADA, SADAKIM, Gia Saøng,..), noàng ñoä buïi vöôït tieâu chuaån cho pheùp töø 5 – 125 laàn. Taïi caùc cô sôû khai thaùc vaø cheá bieán khoaùng saûn nhö than, ñaù, apatit, cao lanh, … noàng ñoä buïi vöôït tieâu chuaån cho pheùp trung bình khoaûng 170 laàn. Taïi caùc nhaø maùy cô khí, ñoùng taøu, … noàng ñoä buïi vöôït tieâu chuaån töø 10 – 15 laàn, taïi caùc phaân xöôûng ñuùc cuûa nhaø maùy bôm Haûi Döông noàng ñoä buïi vöôït tieâu chuaån cho pheùp töø 4 –22 laàn. ÔÛ caùc nhaø maùy deät Nam Ñònh, deät Vieät Thaéng,… noàng ñoä buïi sôïi boâng vöôït tieâu chuaån cho pheùp töø 3 – 5 laàn. Do oâ nhieãm buïi trong moâi tröôøng lao ñoäng cao neân tyû leä coâng nhaân bò beänh buïi phoåi silic ôû moät soá ngaønh taêng leân raát cao: 39,9% ôû ngaønh vaät lieäu chòu löûa; 28,8% ôû cô sôû xay khoaùng saûn; 27,7% ôû ngaønh khai thaùc ñaù; 25,5% ôû ngaønh ñuùc; 24,8% ôû ngaønh luyeän kim vaø 12,3% ôû ngaønh khai thaùc than.

b. Haø Noäi

Noàng ñoä buïi baån ôû Haø Noäi ngaøy moät nhieàu hôn. Trung bình ôû caùc nôi coâng coäng trong Thaønh phoá noàng ñoä buïi vöôït quaù chuaån cho pheùp töø 2 ñeán 4 laàn (theo tieâu chuaån cuûa caùc nöôùc phaùt trieån ôû chaâu AÂu, chaâu Myõ, noàng ñoä buïi ôû caùc Thaønh phoá chæ ñöôïc pheùp vöôït quaù tieâu chuaån cho pheùp 1–2 laàn). Höùng chòu nhieàu nhaát laø caùc khu vöïc ñang xaây döïng, caûi taïo, söûa chöõa: Mai Ñoäng, Thöôïng Ñình, ngaõ tö Voïng, Caàu Dieãn, Baéc Thaêng Long, Cheøm, Vaên Ñieån, Laùng – Hoaø Laïc, Traàn Duy Höng..., vôùi möùc vöôït quaù chuaån cho pheùp 5 laàn. Noàng ñoä

543

caùc chaát oâ nhieãm khaùc ñeàu vöôït chuaån nhieàu laàn, cöïc ñoäc coù Pb, SO2. OÂ nhieãm do buïi cao nhaát laø vaøo hoâm trôøi hanh, gioù maïnh.

Ngoaøi chuyeän ñoå raùc böøa baõi cuûa daân, thì pheá thaûi raén trong xaây döïng (ñaát, ñaù, soûi...), vaät lieäu thi coâng ñöôïc coi laø taùc nhaân chính gaây buïi baån. Töø trung taâm ñeán ngoaïi oâ, töø caùc truïc giao thoâng chính ñeán ngoõ ngaùch, ñaâu ñaâu cuõng thaáy xaây döïng. Thaønh phoá ñaõ quy ñònh veà baûo ñaûm veä sinh, traùnh buïi baån, caùc coâng trình xaây döïng nhaø ôû phaûi ñöôïc che chaén kyõ, nhöng khoâng ít chuû coâng trình ñaõ lôø ñi. Nhieàu chuû phöông tieän chôû vaät lieäu, pheá thaûi khoâng che ñaäy kín, chôû quaù taûi troïng, phoùng nhanh laøm rôi vaõi ra ñöôøng phoá. Beân caïnh ñoù coøn coù buïi, khoùi töø caùc khu coâng nghieäp taäp trung (cuõ vaø môùi), töø oâ toâ, xe maùy. Ña phaàn caùc cô sôû söû duïng coâng ngheä laïc haäu, duøng than ñaù maø khoâng coù thieát bò thu gom xöû lyù buïi. Caùc nhaø maùy ñan xen vôùi daân cö, cô sôû haï taàng khoâng ñöôïc xaây döïng ñoàng boä cuõng gaây oâ nhieãm naëng.

Ngoaøi ra söï phaùt trieån thieáu haøi hoaø giöõa soá löôïng vaø chuûng loaïi cuûa caùc phöông tieän giao thoâng vôùi heä thoáng cô sôû haï taàng ñoâ thò theå hieän nhieàu baát caäp, chöa caân ñoái vaø hôïp lyù. Heä thoáng cô sôû haï taàng tuy phaùt trieån nhanh vaø daàn daàn ñöôïc hieän ñaïi hoaù nhöng khoâng theo kòp vôùi toác ñoä phaùt trieån nhanh ñeán möùc khoâng theå kieåm soaùt noåi cuûa caùc phöông tieän giao thoâng. Chính vì theá heä thoáng cô sôû haï taàng ñoâ thò vaãn nhanh choùng bò quaù taûi vaø xuoáng caáp nghieâm troïng. Ñieàu naøy theå hieän roõ qua caùc söï coá taéc ñöôøng lieân tuïc xaûy ra trong vaø ngoaøi giôø cao ñieåm taïi raát nhieàu ñieåm treân caùc tuyeán ñöôøng giao thoâng ôû Haø Noäi trong thôøi gian gaàn ñaây. Nhöõng söï coá aùch taéc giao thoâng xaûy ra ñeàu gaây neân haäu quaû nghieâm troïng veà nhieàu maët. Veà maët moâi tröôøng, coù theå coi ñaây laø moät nguoàn thaûi maët töông ñoái roäng vaø thaûi ra moät löôïng raát lôùn caùc khí thaûi ñoäc haïi, aûnh höôûng tôùi moâi tröôøng vaø söùc khoeû con ngöôøi. Caùc khí naøy thöôøng coù noàng ñoä cao hôn nhieàu laàn so vôùi tieâu chuaån cho pheùp vaø do ñoù chuùng taùc ñoäng raát lôùn tôùi söùc khoeû cuûa khoâng chæ nhöõng ngöôøi coù maët taïi ñieåm aùch taéc maø coøn tôùi caû nhöõng coäng ñoàng daân cö ôû caùc khu vöïc xung quanh.

Theo tính toaùn, noàng ñoä khí thaûi töø caùc phöông tieän giao thoâng taïi nhöõng ñieåm bò aùch taéc giao thoâng ñöôïc trình baøy trong baûng 11.6.

544

Baûng 11.6: Noàng ñoä khí thaûi töø caùc phöông tieän giao thoâng taïi nhöõng ñieåm aùch taéc giao thoâng ôû Haø Noäi

Ngaõ tö Sôû Ngaõ ba TC – TTT Ngaõ tö Voïng STT Chaát thaûi (mg/m3) Noàng ñoä Vöôït TC Noàng ñoä Vöôït TC Noàng ñoä Vöôït TC

1 CO 23,87 0,6 14,89 0,4 12,07 0,3

2 CO2 294,9 – 129,0 – 103,4 –

3 CmHm 2,55 5,1 1,46 2,29 1,09 2,18

4 SOx 19,60 49 10,48 26,2 7,48 18,7

5 NOx 27,06 – 14,04 – 10,43 –

6 R–COOH 1,46 24,3 0,79 13,2 0,58 9,7

7 R–CHO 1,09 90,8 0,58 48,3 0,42 35

8 Muoäi (C) 1,55 – 0,86 – 0,60 –

9 Chì (Pb) 0,56 56 0,31 31 0,22 22

10 Buïi 13,78 45,9 9,12 30,7 7,03 23,4

Nhö vaäy, ngoaøi CO2, CmHm, muoäi hieän nay chöa coù tieâu chuaån; CO cho pheùp trong heä thoáng TCVN coøn cao; coøn laïi caùc chaát khí khaùc ñeàu vöôït TCCP nhieàu laàn ngay caû trong tröôøng hôïp coù gioù töông ñoái maïnh. Vôùi noàng ñoä quaù cao nhö vaäy, baûn thaân nhöõng ngöôøi coù maët taïi ñieåm taéc ñöôøng phaûi chòu ñöïng moät löôïng chaát ñoäc raát lôùn, coù theå daãn tôùi haäu quaû xaáu nhö caùc chaát ñoäc xaâm nhaäp vaøo cô theå, taùc duïng leân ñöôøng tieâu hoaù, hoâ haáp, tuaàn hoaøn, taêng cöôøng löôïng chì trong maùu, öùc cheá khaû naêng vaän chuyeån oxi trong maùu, khoáng cheá hoaït ñoäng cuûa moät soá loaïi hoocmon, laøm roái loaïn hoaït ñoäng cuûa moät soá cô quan chöùc naêng. Ñieàu naøy trong thöïc teá daãn ñeán hieän töôïng hoa maét, choùng maët, nhöùc ñaàu ôû raát nhieàu ngöôøi soáng trong khu vöïc vaø nhöõng ngöôøi thöôøng xuyeân ñi laïi treân caùc tuyeán ñöôøng giao thoâng, ñaëc bieät taïi caùc ñieåm taéc ngheõn. Theo y hoïc, ñaây chính laø nhöõng trieäu chöùng nhieãm ñoäc nheï. Trong tröôøng hôïp tieáp xuùc nhieàu, lieân tuïc coù theå daãn tôùi nhieàu trieäu tröùng nhieãm ñoäc naëng nhö: buoàn noân, meät moûi, xanh xao, vieâm pheá quaûn ... Hôn nöõa, khaû naêng aûnh höôûng, taùc ñoäng tôùi heä

545

thaàn kinh, heä tieâu hoaù, hoâ haáp cuûa caùc chaát ñoäc naøy veà laâu daøi laø raát nguy hieåm. Do ñoù xaùc suaát bò caùc beänh ñöôøng hoâ haáp, tim maïch cuûa coäng ñoàng daân cö xung quanh caùc khu vöïc coù maät ñoä giao thoâng cao, thöôøng xaûy ra aùch taéc raát lôùn, ñaëc bieät laø caùc beänh veà phoåi.

c. Thaønh phoá Hoà Chí Minh vaø vuøng kinh teá troïng ñieåm phía Nam

Theo thoáng keâ moät caùch chöa ñaày ñuû chuùng ta coù theå xaùc ñònh caùc nguoàn gaây oâ nhieãm khoâng khí chuû yeáu nhö sau:

Khoùi thaûi töø caùc nguoàn ñoát nhieân lieäu: Haàu heát caùc ngaønh coâng nghieäp ñeàu söû duïng caùc loaïi nguyeân lieäu khaùc nhau ñeå laøm chaát ñoát nhaèm cung caáp naêng löôïng cho saûn xuaát. Do ñaëc ñieåm kinh teá ñòa lyù, haàu nhö caùc nhaø maùy ôû khu vöïc TP Hoà Chí Minh vaø caùc tænh phía Nam ñeàu söû duïng daàu ñeå laøm nguyeân lieäu. Nguoàn thaûi do chaát ñoát daàu (chuû yeáu laø daàu F.O) ñöôïc xem laø nguoàn thaûi quan troïng nhaát vì khoái löôïng, thaønh phaàn cuûa noù. Vôùi nguoàn nhieân lieäu naøy, chæ rieâng nhaø maùy ñieän Hieäp Phöôùc trong khu coâng nghieäp Hieäp Phöôùc vôùi coâng suaát 675 MW khi xaây döïng xong, moãi giôø seõ thaûi vaøo khí quyeån moät khoái löôïng lôùn caùc chaát oâ nhieãm khoâng khí nhö sau: löu löôïng khoùi: 3.578.000m3; SO2: 8.721 kg; NO2: 438 kg; SO3: 108 kg; Buïi, 43kg. Ngoaøi nhieân lieäu chuû yeáu laø daàu F.O caùc nguyeân lieäu khaùc ñöôïc söû duïng trong khu vöïc cuõng gaây oâ nhieãm khoâng khí ñaùng keå nhö than ñaù, voû haït ñieàu.

Khí thaûi töø coâng nghieäp luyeän kim: Khí thaûi töø nhaø maùy luyeän theùp coù nguoàn chuû yeáu töø loø hoà quang, chuû yeáu laø buïi vôùi heä soá oâ nhieãm laø 3 – 20kg/taán saûn phaåm vaø CO vôùi heä soá oâ nhieãm laø 7 – 10kg/taán saûn phaåm. Nhö vaäy, toaøn boä caùc nhaø maùy theùp cuûa coâng ty Theùp mieàn Nam seõ thaûi vaøo moâi tröôøng haøng naêm moät löôïng buïi: 2.840 – 4.260 taán/naêm vaø CO: 994 – 1.420 taán/naêm.

Khoùi thaûi töø caùc loø ñuùc naáu kim loaïi daïng thuû coâng chöùa nhieàu khí oâ nhieãm vaø buïi.

Theo tieâu chuaån khí thaûi coâng nghieäp ñoái vôùi buïi vaø caùc chaát voâ cô thì caùc nguoàn thaûi treân ñeàu vöôït quaù tieâu chuaån cho pheùp.

546

Keát quaû quan traéc taïi caùc traïm quan traéc chaát löôïng khoâng khí xung quanh cuûa Ban quaûn lyù moâi tröôøng thaønh phoá naêm 2002 cho thaáy chaát löôïng khoâng khí taïi caùc khu daân cö Taân Sôn Nhaát (Taân Bình), Thuû Ñöùc vaø KCN Taân Bình khoâng ñaït tieâu chuaån cho pheùp do aûnh höôûng cuûa caùc hoaït ñoäng coâng nghieäp xung quanh, noàng ñoä buïi cao hôn tieâu chuaån cho pheùp töø 1,13 – 3,73 laàn. Noàng ñoä buïi taïi caùc traïm quan traéc Taân Sôn Nhaát vaø KCN Taân Bình trong naêm 2002 cao hôn naêm 2001 töông öùng töø 1,59 –1,94 laàn. Theá nhöng keát quaû quan traéc chaát löôïng khoâng khí 8 thaùng ñaàu naêm 2003 taïi caùc khu daân cö noùi treân cuõng cho thaáy noàng ñoä buïi cao hôn tieâu chuaån cho pheùp 2 – 3 laàn. Beân caïnh ñoù laø chaát löôïng khoâng khí ven ñöôøng cuõng laø ñieàu ñaùng baùo ñoäng. Quan traéc oâ nhieãm do giao thoâng taïi voøng xoay Haøng Xanh, voøng xoay Phuù Laâm vaø ngaõ tö Ñinh Tieân Hoaøng – Ñieän Bieân Phuû trong naêm 2002 cho thaáy: noàng ñoä buïi vaø CO vöôït tieâu chuaån cho pheùp töø 1,2 – 3,2 laàn. Trong 8 thaùng ñaàu naêm 2003 caùc chæ soá naøy coøn taêng cao hôn. Caùc chuyeân gia y teá cuõng nhö moâi tröôøng ñeàu xaùc ñònh noàng ñoä buïi vaø CO vöôït tieâu chuaån cho pheùp laø moät trong nhöõng “hieåm hoïa” caàn baùo ñoäng. Ñoù laø nhöõng chaát gaây oâ nhieãm moâi tröôøng chuû yeáu vaø cöïc kyø nguy haïi cho söùc khoûe ngöôøi daân Thaønh phoá, ñaëc bieät seõ laøm taêng nguy cô caùc beänh veà ñöôøng hoâ haáp, beänh phoåi.

11.9. NGUYEÂN TAÉC DÖÏ PHOØNG TAÙC HAÏI CUÛA BUÏI

Buïi coù nhieàu tính chaát vaø ñaëc ñieåm khaùc nhau, phaùt sinh trong nhieàu hoaøn caûnh khaùc nhau, vöøa coù theå gaây beänh, vöøa laøm thieät haïi kinh teá (laøm hö haïi maùy moùc, thieát bò hoaëc khi buïi laø saûn phaåm coâng nghieäp...) vaø gaây oâ nhieãm moâi tröôøng. Vì vaäy, tuøy töøng tröôøng hôïp cuï theå ngöôøi ta coù theå öùng duïng caùc bieän phaùp döï phoøng thích hôïp.

11.9.1. Bieän phaùp kyõ thuaät

Yeâu caàu laø phaûi ñaït caùc tieâu chuaån veä sinh veà buïi ñoái vôùi khoâng khí nôi laøm vieäc vaø khoâng khí xung quanh baèng caùc kó thuaät chuû yeáu laø:

• Laøm kín quy trình saûn xuaát.

• Thoâng gioù, huùt buïi

• Xaây döïng oáng khoùi ñaït yeâu caàu toûa buïi

547

• Cô giôùi hoùa vaø töï ñoäng hoùa caùc coâng ñoaïn nhieàu buïi ñeå ngöôøi lao ñoäng khoâng phaûi tieáp xuùc vôùi buïi.

• Thöôøng xuyeân kieåm tra noàng ñoä buïi trong khoâng khí nôi laøm vieäc nhaèm ñaùnh giaù caùc bieän phaùp choáng buïi baèng kó thuaät, thöïc hieän caùc bieän phaùp phoøng traùnh vaø chuaån bò caùc phöông tieän öùng cöùu thích hôïp.

• ÔÛ nhöõng nôi coù nhieàu buïi deã baét löûa caàn tuaân thuû chaët cheõ caùc quy ñònh an toaøn phoøng traùnh chaùy noå.

• Taïi nôi laøm vieäc coù nhieàu tro, buïi phaûi coù nhöõng bieän phaùp haïn cheá vaø khöû buïi, ví duï thöôøng xuyeân vaåy nöôùc, laép ñaët heä thoáng huùt buïi khoùi hoaëc che chaén choáng buïi.

• ÔÛ caùc xí nghieäp, nhaø maùy chuù yù laøm toát veä sinh moâi tröôøng ôû caùc boä phaän saûn xuaát, laép ñaët caùc thieát bò thoâng gioù vaø, khi caàn thieát, laép ñaët maùy huùt buïi. Trong caùc nhaø cao taàng laøm baèng vaät lieäu sôïi thuûy tinh, caàn laép ñaët thieát bò loïc khoâng khí. ÔÛ caùc xí nghieäp chaên nuoâi gia caàm coâng nghieäp cuõng caàn laép ñaët thieát bò coâng nghieäp ñeå loaïi tröø loâng tô.

• ÔÛ caùc cô sôû chaên nuoâi gia suùc nhaát laø caùc traïi boø söõa, caàn ñaët xa caùc truïc giao thoâng vaø caùc cô sôû xaêng daàu ñeå traùnh saûn phaåm bò oâ nhieãm buïi chì.

• ÔÛ caùc nhaø maùy in, caàn thay theá caùch saép xeáp chöõ baèng chì baèng coâng ngheä in aán môùi söû duïng maùy vi tính vaø thieát bò in ñieän töû nhaèm traùnh gaây nhieãm ñoäc chì cho coâng nhaân.

• Ngoaøi ra, ñeå laøm giaûm löôïng buïi boác leân trong khoâng khí ôû caùc thaønh phoá, trong muøa khoâ, nhaát laø caùc thaùng heø, tieán haønh phun nöôùc cho aåm ñöôøng, quy ñònh toác ñoä cho xe chaïy trong thaønh phoá, quy ñònh nhöõng ñöôøng rieâng cho xe vaän taûi phaûi chaïy qua thaønh phoá ñeå giaûm bôùt khoái löôïng ñaát, buøn mang theo töø xa vaøo thaønh phoá.

• Coâng ty veä sinh moâi tröôøng ñoâ thò caàn veä sinh toát vaø thu gom raùc röôûi cho saïch seõ ôû caùc ñöôøng phoá vaø caùc khu vöïc coâng coäng, ñoàng thôøi nhaân daân caàn coù yù thöùc giöõ gìn veä sinh vaø myõ quan cuûa ñoâ thò, khoâng vöùt raùc, chaát thaûi ra væa heø vaø loøng ñöôøng.

548

• Troàng nhieàu caây xanh ôû ñoâ thò vaø caùc cô sôû saûn xuaát laøm haøng raøo ngaên buïi vaø haáp phuï buïi, goùp phaàn caûi thieän moâi tröôøng khoâng khí ôû thaønh phoá vaø caùc khu coâng nghieäp. Moät nghieân cöùu ñaõ cho thaáy raèng moät caây xanh ñaõ laøm saïch 5.000 m3 khoâng khí, moãi hecta röøng quanh thaønh phoá seõ laøm giaûm haøng traêm taán buïi trong muøa heø. Vai troø cuûa caây xanh ôû ñoâ thò laø ñieàu hoøa nhieät ñoä vaø haáp thuï chaát oâ nhieãm. Khi theo doõi thaønh phoá Frankfurk cuûa Ñöùc, ngöôøi ta thaáy raèng löôïng buïi ñoäc giaûm theo soá löôïng caây xanh troàng ôû trong thaønh phoá: taïi trung taâm thaønh phoá trong 1(lít) khoâng khí chöùa 184.000 ñôn vò buïi ñoäc; taïi nôi khoâng coù caây xanh laø 115.000 ñôn vò buïi ñoäc; treân ñöôøng phoá coù troàng caây xanh laø 38000 ñôn vò buïi ñoäc vaø taïi coâng vieân laø 31.000 ñôn vò buïi ñoäc. Trong ñoâ thò, moãi hecta caây xanh cuûa ñöôøng phoá coù theå laøm saïch ñöôïc töø 50–70 taán buïi/naêm, nghóa laø laøm giaûm ñöôïc töø 30–40% haøm löôïng buïi trong khoâng gian ñoâ thò.

• Ñaëc bieät ñoái vôùi buïi amiaêng: Caám söû duïng caùc vaät lieäu chöùa amiaêng (coù ba loaïi amiaêng: amiaêng traéng hay chrysotil, amiaêng xanh hay crocidolit vaø amiaêng xaùm–naâu hay anosit maø hai loaïi sau toû ra ñoäc haïi hôn) ñeå saûn xuaát caùc saûn phaåm gia duïng, duø chuùng coù nhieàu öu ñieåm nhö khoâng chaùy, caùch aâm, choáng ñieän, khoâng bò huûy hoaïi ñoái vôùi vi khuaån, khoâng hö moøn, beàn hôn caû theùp vaø reû tieàn, bôûi vì buïi amiaêng gaây ung thö. Caùc nöôùc tieân tieán treân theá giôùi ñaõ caám söû duïng vaät lieäu chöùa amiaêng ñeå saûn xuaát taám lôïp nhaø (fibro ximaêng), baûng ñen nhaân taïo, boàn chöùa nöôùc, oáng daãn nöôùc, vaùch ngaên choáng chaùy vaø caùch aâm, lôùp phuû töôøng cho caùc coâng trình xaây döïng (nhaø ôû, coâng sôû, lôùp hoïc...), ngoaïi tröø boä maù phanh cuûa taøu hoûa vì chöa coù vaät lieäu thay theá. Caám khoâng ñöôïc söû duïng vaät lieäu chöùa zeâoâlit laøm chaát phuû cho heä thoáng ñöôøng saù oâtoâ, vì trong quaù trình caùc phöông tieän giao thoâng chaïy treân ñöôøng ñaõ baøo moøn vaät lieäu naøy vaø tung buïi zeâoâlit laøm oâ nhieãm ven ñöôøng caùch xa 200m, gaây ung thö maøng phoåi cho ngöôøi ôû doïc truïc giao thoâng. Khoâng neân höùng nöôùc möa töø caùc maùi lôïp baèng fibroâ–ximaêng ñeå uoáng keùo daøi, deã coù nguy cô maéc beänh ung thö maøng buïng. Nhaø lôïp baèng fibro–ximaêng, neân ñoùng traàn ñeå haïn cheá buïi amiaêng trong nhaø. Phaûi caïo boû lôùp phuû amiaêng choáng chaùy, caùch

549

nhieät giaûm aâm, treân töôøng, traàn nhaø caùc coâng trình xaây döïng. Caùc nöôùc phöông Taây ñang laøm vieäc naøy (chaúng haïn ôû tröôøng Ñaïi hoïc Jussieu ôû Pari coù 200,000 m2 töôøng ñöôïc phuû lôùp amiaêng). ÔÛ Phaùp, ñeå loaïi tröø lôùp phuû amiaêng cho caùc coâng trình, tröôøng hoïc, nhaø ôû taäp theå caàn ñeán 30–150 tyû franc.

11.9.2. Bieän phaùp phoøng hoä caù nhaân

• Khi tieáp xuùc vôùi buïi phaûi söû duïng caùc trang bò phoøng hoä caù nhaân ñuùng vaø coù hieäu quaû, chuù yù baûo veä phaàn da hôû cuõng nhö ñöôøng hoâ haáp vaø maét. Ñaëc bieät phaûi coù maët naï choáng buïi khi tieáp xuùc vôùi buïi ñoäc vaø nguy hieåm, caùc khí dung, muø...Khoâng duøng khaåu trang.

• Toân troïng vaø thöïc hieän nghieâm chænh caùc quy ñònh veà veä sinh taïi nôi laøm vieäc nhö khoâng aên, uoáng, huùt thuoác... taïi nôi laøm vieäc. Tröôùc khi aên uoáng phaûi röûa kó tay vaø mieäng. Khoâng ñeå thöùc aên ñoà uoáng vaø khoâng aên uoáng trong khu vöïc laøm vieäc. Theo kinh nghieäm, caùc hoùa chaát gaây taùc haïi maïnh hôn neáu naïn nhaân ôû traïng thaùi ñoùi, vì vaäy tröôùc khi baét ñaàu laøm vieäc neân aên saùng. Tuyeät ñoái khoâng ñöôïc uoáng röôïu, huùt thuoác trong khu vöïc laøm vieäc.

• Traùnh laøm caùc hoaù chaát boác buïi hoaëc laøm bay hôi khoâng caàn thieát, traùnh ñeå môû ngoû thuøng chöùa hoaù chaát. Neáu bò caùc hoaù chaát naøy ngaám vaøo gaêng tay hay quaàn aùo thì phaûi lau röûa ngay vaø thay baèng gaêng tay, quaàn aùo saïch.

• Giöõ gìn veä sinh thaät toát khi laøm vieäc, luoân ñaûm baûo moâi tröôøng vaø duïng cuï laøm vieäc saïch seõ. Caùc trang bò phoøng hoä caù nhaân sau lao ñoäng phaûi ñöôïc xöû lyù, laøm saïch, baûo quaûn rieâng, khoâng ñöôïc ñem veà nhaø. Caùc duïng cuï laøm vieäc bò baån ( nhö xeûng, xuùc…) caàn röûa kó tröôùc khi tieáp tuïc söû duïng.

• Veä sinh cô theå, taém röûa kó sau lao ñoäng, maëc ñoà saïch...

• Giöõ gìn da khoâng ñeå raùch xöôùc, saây saùt, nhaát laø nhöõng choã da thöôøng xuyeân hôû ra ngoaøi. Ngöôøi coù beänh ngoaøi da (muïn nhoït, gheû lôû, naám da…) khoâng neân laøm vieäc ôû nôi nhieàu tro buïi.

• Neáu caùc trieäu chöùng nhieãm ñoäc xuaát hieän, hay ngay caû khi caûm thaáy khoù chòu, ngöôøi laøm vieäc caàn baùo ngay cho ngöôøi phuï traùch vaø ñeán phoøng y teá ñeå khaùm.

550

• Mang khaåu trang coù than hoaït tính ôû nhöõng nôi oâ nhieãm buïi hoaëc khi ñi ngoaøi ñöôøng phoá.

11.9.3. Bieän phaùp y hoïc

• Giaùo duïc söùc khoûe veà buïi noùi chung vaø buïi coù theå ôû cô sôû ñang laøm vieäc.

• Khaùm tuyeån lao ñoäng, khoâng boá trí caùc ñoái töôïng coù vaán ñeà veà söùc khoûe vaøo vò trí tieáp xuùc vôùi loaïi buïi cuï theå.

• Kieåm tra söùc khoûe ñònh kì haøng naêm hoaëc 6 thaùng tuøy theo loaïi buïi tieáp xuùc. Vôùi buïi ñoäc phaûi cho ñoái töôïng laøm xeùt nghieäm caän laâm saøng caàn thieát. Vôùi buïi trô nhö buïi silic phaûi chuïp phim phoåi theo kó thuaät phaùt hieän beänh buïi phoåi...

• Giaùm saùt moâi tröôøng lao ñoäng ñònh kì.

• Giaùm ñònh beänh ngheà nghieäp do buïi, caùc bieän phaùp caàn thieát nhö ngöøng tieáp xuùc, nghæ ngôi an döôõng, chuyeån coâng vieäc, baûo hieåm xaõ hoäi...

Toùm laïi, neáu tuaân thuû toát nhöõng bieän phaùp an toaøn vaø quy trình kó thuaät thì noùi chung vieäc phoøng traùnh nhieãm ñoäc hoaù chaát seõ khoâng khoù khaên.

11.10. KEÁT LUAÄN

Buïi laø moät trong nhöõng thaønh phaàn cuûa khoâng khí. Neáu buïi chæ phaùt sinh töø nguoàn goác töï nhieân, khoâng coù söï can thieäp cuûa con ngöôøi thì söï xuaát hieän cuûa buïi trong khí quyeån laø moät hieän töôïng goùp phaàn taïo caân baèng vaø duy trì söï soáng treân traùi ñaát. Tuy nhieân, gaén vôùi hoaït ñoäng soáng cuûa con ngöôøi cuøng söï thieáu hieåu bieát, coâng ngheä laïc haäu, ... buïi trôû thaønh moät ñoäc chaát moâi tröôøng maø ngaøy nay con ngöôøi ñaõ phaûi tieâu toán bieát bao nhieâu tieàn cuûa, coâng söùc ñeå khaéc phuïc.

Buïi laø taäp hôïp nhieàu haït vaät chaát voâ cô hay höõu cô, coù kích thöôùc nhoû beù, toàn taïi trong khoâng khí döôùi daïng buïi bay, buïi laéng vaø caùc heä khí dung goàm hôi, khoùi vaø muø.

Buïi coù nguoàn goác phaùt sinh töï nhieân (nuùi löûa, baõo caùt,...) hay nhaân taïo (chuû yeáu trong saûn xuaát coâng nghieäp, tieåu thuû coâng nghieäp,

551

trong giao thoâng, xaây döïng vaø khai thaùc khoaùng saûn). Ngoaøi nhöõng khía caïnh laøm ñuïc baàu khí quyeån, gaây baån caùc coâng trình, vaät chaát,..., aûnh höôûng khí haäu,... buïi raát ñoäc haïi ñoái vôùi con ngöôøi vaø caùc sinh vaät. Möùc ñoä ñoäc haïi phuï thuoäc vaøo thaønh phaàn buïi, noàng ñoä buïi trong khoâng khí, tính chaát lyù hoùa vaø kích thöôùc haït.

Tuøy theo töøng loaïi, buïi coù taùc haïi khaùc nhau leân thöïc vaät vaø ñoäng vaät. Ñoái vôùi con ngöôøi, buïi goùp phaàn gaây neân beänh ngheà nghieäp nguy hieåm maø ñieån hình laø beänh buïi phoåi vaø caùc bieán chöùng cuûa noù.

Ngaøy nay, ñoái vôùi caùc nöôùc phaùt trieån treân theá giôùi, do nhaän thöùc ñöôïc taùc haïi cuûa buïi ñoái vôùi söùc khoûe con ngöôøi vaø cuøng vôùi neàn coâng nghieäp phaùt trieån, thieát bò maùy moùc hieän ñaïi, coâng ngheä tieân tieán, cô sôû haï taàng toát, hoï ñaõ ngaên chaën vaø giaûm thieåu raát nhieàu taùc haïi cuûa buïi ñoái vôùi con ngöôøi. Nhöng ñoái vôùi nöôùc ta vaø nhöõng nöôùc ngheøo laïc haäu, ngaên chaën buïi gaén lieàn vôùi vieäc ñaàu tö trang thieát bò hieän ñaïi, ñaàu tö cô sôû haï taàng vaät chaát,...laø caû moät baøi toaùn hoùc buùa laøm ñau ñaàu caùc nhaø saûn xuaát, nghieân cöùu cuõng nhö caùc nhaø quaûn lyù. Tuy nhieân, caàn phaûi khaúng ñònh ñaây laø vaán ñeà phaûi laøm vaø khoâng phaûi laø ta khoâng laøm ñöôïc. Baèng nhöõng chính saùch khuyeán khích phuø hôïp, nhöõng quy hoaïch hôïp lyù, vieäc thay ñoåi daàn daàn thieát bò laïc haäu, ñaàu tö xöû lyù khí thaûi... vaø ñaëc bieät laø naâng cao yù thöùc baûo veä moâi tröôøng cuûa ngöôøi daân cuøng vôùi yù thöùc töï baûo veä söùc khoûe cuûa chính mình cuûa ngöôøi lao ñoäng, thì trong töông lai buïi seõ khoâng coøn laø nguyeân nhaân chính gaây neân caùc beänh ngheà nghieäp cho ngöôøi lao ñoäng, gaây cheát vaät nuoâi, gaây cheát vaø giaûm naêng suaát caây troàng,...

MOÄT SOÁ CAÂU HOÛI 1.Moät haït chaát oâ nhieãm khi naøo ñöôïc coi laø haït buïi ? 2.Caùc nguoàn phaùt sinh buïi ? 3.Quaù trình lan truyeàn ñoäc chaát daïng buïi phuï thuoäc vaøo nhöõng yeáu toá naøo? 4.Trong caùc loaïi buïi thì buïi naøo coù tính ñoäc maïnh nhaát ? 5.Taïi sao kích thöôùc buïi caøng nhoû thì caøng nguy hieåm ñeán söùc khoûe con ngöôøi? 6.Kích thöôùc haït buïi bao nhieâu thì coù theå gaây aûnh höôûng ñeán söùc khoûe con ngöôøi? 7.Buïi PM10, PM25 laø gì? 8.Buïi sao hoûa coù gaây haïi hay khoâng neáu bay vaøo traùi ñaát?

552

9.Buïi Nix trong coâng ngheä ñoùng taøu laø gì? Tính ñoäc vaø caùch xöû lyù ra sao? 10.Nguoàn goác vaø taùc haïi cuûa buïi amiaêng ? 11.Nguoàn goác vaø taùc haïi cuûa buïi boà hoùng ?

TAØI LIEÄU THAM KHẢO

1. Hoàng Văn Bính (2002), Độc chất học công nghiệp và dự phòng nhiễm độc, NXB Khoa học – Kyõ thuật.

2. Lê Huy Bá (2002), Độc học moâi trường, NXB Đại học Quốc gia TP Hồ Chí Minh.

3. Mai Trọng Nhuận (2001), Ñoäc hoïc moâi tröôøng, NXB Đại học Quốc gia Hà Nội.

4. Nguyễn Phước Tương (1999), Tiếng kêu cứu của trái đất, NXB Giáo dục.

5. Nguyễn Thị Thìn, Tuấn Lan (2001), Ô nhiễm và hậu quả, NXB Khoa học Kỹ thuật.

6. Phạm Ngọc Đăng (1997), Môi trường không khí, NXB Khoa học Kỹ thuật.

7. Tăng Văn Đoàn, Trần Đức Hạ (2001), Kyõ thuật môi trường, NXB Giáo dục.

8. Thế Nghĩa (2000), Kyõ thuật an toàn trong sản xuất và sử dụng hóa chất, NXB Khoa học Kỹ thuật.

9. Mark J.Utell and Robert Frank, Susceptibility to inhaled pollutants, ASTM committee on publication, 1999.

10. Timothy O’Riordan, Environmental science for environmental management, the copyright Licensing Agency Ltd, 2000,

11. William P. Cunningham, Environmental science, Saiwood publication, 1999.

12. www.cypherltd.com/ds–road.php

13. www.cypherltd.com/ds–human.php

14. 16.www.google.com/ dust contamination

553

15. 17.www.yahoo.com/dust contamination/picture

16. 18. www.yahoo.com/dust contamination

Ghi chuù: Chöông naøy coù söï coäng taùc cuûa Ñaëng Thò Kim Thoa, Traàn Ñình Khoa, Nguyeãn Thò Thu Haèng, Ñoã Thò Kim Oanh, Laâm Thanh Nguyeät, Leâ Haûi Vaân, Nguyeãn Thò Minh Taâm.

553

CHÖÔNG 12

ÑOÄC HOÏC MOÂI TRÖÔØNG VEÀ THUOÁC LAÙ

(Ecotoxycology of tobacco)

12.1. GIÔÙI THIEÄU CHUNG

Thuoác laù ngaøy nay ñöôïc söû duïng khaù phoå bieán treân toaøn caàu vôùi nhieàu phöông thöùc khaùc nhau nhö: huùt thuoác ñieáu, thuoác cuoän, xì gaø, huùt boät thuoác... ÔÛ nöôùc ta: ñieáu caøy, ñieáu baùt, ñieáu oáng, aên traàu thuoác (thuoác laøo)... cuõng ñöôïc duøng töø laâu. Ngöôøi ta duøng thuoác vôùi nhieàu muïc ñích nhö giaûi trí, giaûi saàu, thö giaõn tinh thaàn, kích thích trí naõo laøm vieäc, tieáp khaùch, xaõ giao hoäi heø, cöôùi xin, ma chay, gioã teát … Vôùi ngöôøi nghieän naëng thuoác laù laïi laø ngöôøi baïn taâm tình “noái khoá”. Nhieàu ngöôøi coøn quan nieäm huùt thuoác chöùng toû lòch laõm, quyù phaùi, coù tính chaát ñaøn oâng. Vaäy thuoác laù laø gì?

Toå chöùc söùc khoûe theá giôùi (1990) ñöa ra ñònh nghóa veà thuoác laù nhö sau: “Thuoác laù laø moät loaïi caây coù ñoäc, nhaát laø nhöõng laù giaø, coù haøm löôïng nicotin cao, hoaït chaát chính cuûa thuoác laù hay thuoác laøo”. Nicotin ñöôïc ñaët theo teân moät thöông gia Phaùp, Nicot (1530–1600), ngöôøi ñaàu tieân nhaäp thuoác laù vaøo nöôùc Phaùp. Nicotin duøng vôùi lieàu thaáp seõ gaây saûng khoaùi, deã chòu, laøm giaûm côn ñoùi vaø bôùt buoàn nguû. Tuy nhieân neáu duøng laâu daøi vaø lieàu cao coù theå gaây töû vong.

Sau chieán tranh theá giôùi laàn thöù nhaát, soá ngöôøi huùt thuoác taêng kinh khuûng, nhaát laø nam giôùi, daàn daàn nöõ giôùi cuõng huùt nhieàu hôn. Nhöng haõy coi chöøng! Chuùng ta khoâng theå coi thöôøng thuoác laù ñöôïc. Thuoác laù (vaø caû thuoác laøo) laø “keû saùt nhaân thaàm laëng”.

554

12.2. THÖÏC TRAÏNG THUOÁC LAÙ VAØ TAÙC HAÏI

Theo baùo caùo cuûa Toå chöùc y teá theá giôùi:

Soá ngöôøi huùt thuoác ÔÛ caùc nöôùc phaùt trieån ÔÛ caùc nöôùc ñang phaùt trieån

Nam 30 – 40% 40 – 70%

Nöõ 20 – 40% 2 – 10%

Soá ngöôøi cheát do thuoác laù 2 trieäu 1 trieäu

Tính trung bình treân toaøn theá giôùi: Nam giôùi huùt 36%, nöõ giôùi 13% (tuoåi trung nieân).

- Tyû leä töû vong do thuoác laù: cao gaáp 23 laàn HIV/AIDS; gaáp 6 laàn tai naïn giao thoâng; gaáp 370 laàn vieâm gan do virus.

- Huùt 1 ñieáu thuoác giaûm thoï 5 phuùt ½. Huùt 20 ñieáu/ngaøy giaûm thoï moãi naêm 1 thaùng. Moät ngöôøi nghieän giaûm thoï 20 – 25 naêm.

- Ngaøy nay cöù 10 giaây coù 1 ngöôøi cheát vì beänh coù lieân quan ñeán thuoác laù.

- Ngöôøi nghieän huùt cheát cao gaáp 3 laàn ngöôøi khoâng huùt ôû moïi löùa tuoåi töø treû ñeán giaø.

- Beänh do khoùi thuoác gaây ra: ung thö phoåi: 80 – 90%, vieâm pheá quaûn maïn: 80 – 85%, beänh tim maïch: 20 – 25%.

Caùc beänh do thuoác laù gaây ra: ung thö phoåi, vieâm pheá quaûn maïn, giaõn pheá nang (hay khí pheá thuõng), beänh maïch vaønh tim, ñau töùc ngöïc, ñoät quî, ung thö thanh quaûn, ung thö thöïc quaûn, ung thö coå töû cung, ung thö daï daøy, loeùt mieäng noái daï daøy, ung thö mieäng, ung thö baøng quang, ung thö tuïy, ung thö thaän, saåy thai töï phaùt, beänh maïch ngoaïi vi, phình ñoäng maïch chuû, loaõng xöông,...

Vôùi ñaø nghieän huùt thuoác laù ngaøy moät gia taêng nhö ngaøy nay neáu khoâng ñöôïc ngaên chaën kòp thôøi vaøo khoaûng 30 – 40 naêm tôùi (sau naêm 2025) seõ coù: 3 giaây coù 1 ngöôøi cheát do thuoác laù; 10 trieäu ngöôøi cheát do thuoác laù haøng naêm, trong ñoù 7 trieäu ngöôøi ôû caùc nöôùc ñang phaùt trieån, rieâng Trung Quoác seõ coù 2 trieäu ngöôøi cheát.

555

Taïi Vieät Nam, 50% nam giôùi vaø 3,4% nöõ giôùi huùt thuoác laù (theo thoáng keâ cuûa Toå chöùc söùc khoûe theá Giôùi cao nhaát chaâu AÙ). 26% thanh thieáu nieân coù ñoä tuoåi töø 15 – 24 huùt thuoác laù. Treân 40% nam caùn boä y teá vaø 1.3 % nöõ caùn boä y teá huùt thuoác laù. Neáu khoâng coù bieän phaùp can thieäp kòp thôøi, 10% daân soá Vieät Nam, nghóa laø vaøo khoaûng 7,5 trieäu ngöôøi Vieät Nam, seõ cheát sôùm do huùt thuoác laù. Cuõng theo öôùc tính cuûa Toå chöùc söùc khoûe theá Giôùi, tôùi naêm 2020 soá ngöôøi Vieät Nam cheát do söû duïng thuoác laù seõ nhieàu hôn soá ngöôøi cheát do HIV/AIDS, lao, tai naïn giao thoâng vaø töï töû coäng laïi!

Vôùi tình hình nhö vaäy, Toå chöùc y teá theá giôùi naêm 1964 toå chöùc Hoäi nghò laàn ñaàu tieân toaøn theá giôùi vôùi tieâu ñeà “Thuoác laù hay söùc khoûe? Tuøy baïn choïn. Choïn söùc khoûe!” vaø keâu goïi caùc nöôùc neân coù “Chöông trình quoác gia kieåm soaùt thuoác laù”, phaùt trieån caùc ñôït tuyeân truyeàn laáy ngaøy 31/5 haøng naêm (1990) laøm ngaøy toaøn theá giôùi khoâng thuoác laù.

12.3. TÌM HIEÅU VEÀ THUOÁC LAÙ

12.3.1. Lòch söû thuoác laù

Ngöôøi ta ñaõ bieát thuoác laù töø laâu. ÔÛ nöôùc ta, Leâ Quyù Ñoân vieát: “vaøo naêm Canh Tyù, nieân hieäu Tónh Thoï, ñôøi vua Leâ Thaân Toâng (1691–1643) thuoác laøo do ngöôøi daân toäc Lieâu (coøn goïi laø ngöôøi Laøo hay Leøo) ñöa vaøo nöôùc ta, caû thuoác laù quaán vaø thuoác huùt ñieáu nöôùc. Caùc cuï ta hoài tröôùc tin raèng “thuoác laøo tröø thaáp taùn haøn”, phoøng “ngaõ nöôùc” nôi laâm sôn chöôùng khí, do ñoù maø goïi laø “thuoác”. Hereùdote coi thuoác laù laø moät caây thuoác. Caùc taøi lieäu Mayar ñaõ nhaéc tôùi thuoác laù töø theá kyû thöù VI vaø thöù VII. Döôùi ñaây laø moät soá söï kieän veà lòch söû söû duïng thuoác laù.

Söû ghi roõ: ñaàu thaùng 11 naêm 1492, Christophe Colomb, ngöôøi tìm ra chaâu Myõ, ñoå boä leân ñaûo Cu Ba. OÂng ta cho hai thuyû thuû teân laø Jerez vaø Torres leân bôø thaêm doø ñöôøng, vaø ñaõ ghi vaøo nhaät kyù: “Hai boä haï cuûa toâi gaëp raát nhieàu ngöôøi ñaøn oâng vaø ñaøn baø tay caàm que löûa vaø moät thöù laù duøng “huùt”.

Töø choái ñieáu thuoác höõu nghò ñoù coù nghóa laø tuyeân chieán vôùi thoå daân da ñoû, caùc thuyû thuû Boà Ñaøo Nha huùt ñieáu thuoác laù quaán moài löûa

556

“xi–ga–roâ” naøy, saëc khoùi cho ñeán chaûy nöôùc maét. Nhöng roài khoâng laâu sau, nhöõng ngöôøi khaùch töø chaâu AÂu ñeán laïi tranh nhau ñi xin töøng ñieáu “to–ba–coâ” ñeå hít khoùi.

Haït gioáng thuoác laù ñaàu tieân mang veà chaâu AÂu naêm 1510, do moät ngöôøi Taây Ban Nha teân laø Francisco Hernando de Toledo. Caùc taøu buoân thuoác laù ñi khaép nôi, vaø chính nhöõng laùi buoân Taây Ban Nha ñoù ñaõ cho thuoác laù du nhaäp ñeán AÁn Ñoä, Trung Hoa vaø caùc nöôùc khaùc ôû chaâu AÙ, trong ñoù coù Vieät Nam. Nhö vaäy, söï nghieäp thuoác laù cöù phaùt trieån khoâng ngöøng vaø ñöôïc ñieåm laïi theo caùc moác thôøi gian chính nhö sau:

• 1507 – Laàn ñaàu tieân danh töø thuoác laù ñöôïc noùi tôùi trong moät baøi vieát cuûa Vespucci, nhaø haøng haûi Italia.

• 1518 – Caùc nhaø thaùm hieåm Taây Ban Nha troâng thaáy ngöôøi Aztec vaø Mayar huùt thuoác baèng caây saäy. Hoï cuõng huùt thöû.

• 1519 – Fernand Cortez thaáy thuoác laù xuaát hieän ôû Mexico.

• 1534 – Jacques Cartier cuõng thaáy thuoác laù ôû Canada.

• 1556 – Döôùi thôøi vua Catherine de Medicis, thaày tu Andreù Thevet xöù Gascon ôû Breùsil mang thuoác laù vaøo chaâu AÂu, troàng caây “Nicotaina tabacum”.

• 1560 – Jean Nicot, ñaïi söù Phaùp ôû Boà Ñaøo Nha göûi thuoác laù veà Phaùp ñeå chöõa nhieàu beänh (haøng traêm naêm sau caùc nhaø hoùa hoïc môùi tìm vaø ñaët teân chaát ñoäc ôû laù thuoác laù laø Nicotin).

• 1605 – Jacques, ngöôøi ñaàu tieân ôû nöôùc Anh soaïn tôø rôi choáng huùt thuoác laù ôû nôi coâng coäng vaø goïi khoùi thuoác laù “caùi khoùi baát nhaân”, “muøi khoù chòu, thoùi quen chöôùng maét, khoâng toát ñoái vôùi tim vaø nguy hieåm ñoái vôùi phoåi”.

• 1619 – Chuyeán taøu ñaàu tieân chôû thuoác laù töø Baéc Myõ tôùi nöôùc Anh.

• 1620 – Laàn ñaàu tieân ôû nöôùc Phaùp xuaát hieän huùt thuoác laù baèng taåu.

• 1674 – Theo saùng kieán cuûa Colbert vieäc khai thaùc daønh cho xí nghieäp quoác doanh. Nhöõng cuoäc tranh luaän ngöôøi huùt–khoâng huùt cho huùt thuoác laù laø: “thuù vui cuûa caùc ngöôøi löông thieän, ai soáng khoâng thuoác laù khoâng ñaùng soáng”.

557

• 1762 – Putmam töø Habana trôû veà Myõ phoå bieán thuoác xì gaø ôû Connecticut.

• 1775–1780 – “Chieán tranh thuoác laù” ôû Virginie.

• 1776 – George Washington bò thua traän ôû New–York chaïy sang Anh, keâu goïi uûng hoä quaân ñoäi: “Toâi noùi, neáu baø con khoâng theå göûi tieàn ñöôïc, haõy göûi thuoác laù”.

• 1809 – Nicolas Vauquelin chieát xuaát laàn ñaàu tieân ñöôïc chaát nicotin ôû thuoác laù.

• 1840 – Xí nghieäp thuoác laù ñaàu tieân ôû Cuba ra ñôøi.

• 1841 – Napoleùon quy ñònh ñoäc quyeàn veà thuoác laù.

• 1843 – Nöôùc Phaùp baét ñaàu saûn xuaát thuoác laù.

• 1856 – Thuoác laù ñöôïc phoå bieán roäng raõi.

• 1857 – Claude Bernard ñaõ moâ taû hieäu löïc cuûa Nicotin treân heä thaàn kinh chaúng bao laâu sau khi xuaát hieän nhöõng ñieáu thuoác ñaàu tieân.

• 1870 – Nöôùc Phaùp haøng naêm tieâu thuï 24.000 taán thuoác laù.

• 1875 – Nöôùc Phaùp haøng naêm saûn xuaát 7.000 taán thuoác laù.

• 1881 – Moät baèng chöùng nhaän moät maùy thuoác laù cuoán coù theå saûn xuaát ñöôïc 120,000 ñieáu thuoác moãi ngaøy. (thôøi ñoù thuoác laù cuoán baèng tay). Naêm 1990 coù 160 nhaõn thuoác vôùi teân goïi nhö Huchy, Kuchy vaø Old Rip.

• 1916 – Coâng ty thuoác laù Myõ ñöa vaøo thò tröôøng thuoác Lucky Strike. Hoï duøng caùc danh ca daøn nhaïc giao höôûng ñeå quaûng caùo. Tenor Giovanni Martinelli veà sau tuyeân boá trong moät baøi quaûng caùo raèng “Luckies” khoâng kích thích hoïng. “Thuoác laù coù hieäu quaû gì khoâng?”, anh ta traû lôøi: “Toâi khoâng bao giôø huùt thuoác”.

• 1924 – Baùo Reader’s Digest, soá ñaàu tieân trong 100 tôø baùo phaùt haønh veà thuoác laù vaø söùc khoûe, ôû treân ñaàu kieän haøng vieát “Thuoác laù coù laøm haïi cho con ngöôøi hay khoâng?”; “Beänh ung thö phoåi gia taêng kinh khuûng”; “Ñi nhaàm ñöôøng roài baïn aï!” vaø “Neân nhôù toâi taëng anh beänh ung thö?”.

558

• 1927 – F.E. Tylecote, moät thaày thuoác ngöôøi Anh vieát trong baùo y hoïc Lancet raèng: haàu heát ngöôøi bò ung thö phoåi ñeàu ñaõ huùt thuoác.

• 1930 – Ung thö phoåi raát hieám trong caùc naêm ñoù, nhöng caùc nhaø y hoïc Hoa Kyø ñaõ coâng nhaän chính thöùc laø moät loaïi beänh rieâng bieät.

• 1936 – Caùc baùo chí quoác gia baét ñaàu quaûng caùo toaøn trang baùo “nhieàu thaày thuoác huùt Camels hôn caùc loaïi thuoác khaùc” vì Camels laø loaïi thuoác laù soá moät.

• 1938 – Vôùi moät maãu ñieàu tra 6813 ngöôøi, Raymond Pearl, giaùo sö sinh hoïc tröôøng ñaïi hoïc John Hopkins, nhaän thaáy raèng 66% ngöôøi khoâng huùt thuoác soáng treân 60 tuoåi, ngöôøi nghieän naëng chæ coù 46%. Trong khi ñoù Camels ñöôïc quaûng caùo laø laøm giaûm meät moûi, giuùp cho tieâu hoùa.

• 1941 – Trong theá chieán thöù hai toång thoáng Roosevelt tuyeân boá thuoác laù laø loaïi caây caàn thieát, ngöôøi troàng thuoác ñöôïc hoaõn quaân dòch.

• 1947 – Moät trong caùc baøi haùt phoå bieán nhaát trong naêm laø “Haõy huùt ñi! Huùt ñi! Huùt ñi! (ñoù laø huùt thuoác laù)”. Moät trong caùc caâu haùt laø “Toâi ñaõ huùt suoát ñôøi toâi tuy nhieân toâi chöa cheát” (Tex Williams).

• 1948 – Tôø Hoäi y hoïc Myõ noùi: “Theo quan ñieåm taâm lyù hoïc huùt thuoác coù theå coi laø moät daïng thö giaõn hôn laø choáng laïi noù”.

• 1954 – Hoäi nghò haøng naêm hoäi y hoïc Myõ, hoäi ung thö Myõ cho bieát: tyû leä töû vong do K (ung thö) ôû nam giôùi huùt thuoác laø 75% cao hôn ngöôøi khoâng huùt. Nhaän ñònh treân ñaõ ñöôïc baøn caõi soâi noåi trong moät phoøng hoïp ñoâng ngöôøi.

• 1955 – Tieåu bang thöông maïi lieân bang Myõ yeâu caàu caám quaûng caùo thuoác laù.

• 1957 – Moät nhoùm nghieân cöùu cuûa caùc vieän quoác gia ung thö vaø tim maïch, hoäi ung thö Myõ vaø tim maïch Myõ tuyeân boá laàn ñaàu tieân döùt khoaùt raèng coù moái lieân heä nhaân quaû giöõa huùt thuoác laù vaø ung thö phoåi.

559

• 1965 – ôû Myõ thu ñöôïc 539 tyû tieàn baùn thuoác laù cho ngöôøi treân 18 tuoåi huùt trung bình ½ goùi moãi ngaøy. Taøi töû Nat King Cole thöôøng huùt thuoác laù khi haùt tình ca nheï nhaøng, cheát vì K phoåi ôû tuoåi 45.

• 1966 – Caùc bao thuoác laù baét ñaàu ñöôïc ghi doøng chöõ : “Coi chöøng huùt thuoác laù coù haïi cho söùc khoûe”.

• 1971 – Vaøo giöõa ñeâm ngaøy ñaàu cuûa naêm môùi thuoác laù bò caám quaûng caùo treân ñaøi phaùt thanh vaø voâ tuyeán truyeàn hình. Tuy nhieân caùc coâng ty thuoác laù coøn choã ñöùng trong ngaøy boùng ñaù naêm môùi. Treân bao thuoác ñöôïc baùo ñoäng maïnh hôn: “Huùt thuoác nguy hieåm”.

• 1973 – Caùc ñöôøng bay trong nöôùc yeâu caàu ngöôøi huùt thuoác phaûi ngoài rieâng.

• 1986 – Nhaø phaãu thuaät C. Everett Koop baùo caùo raèng nhöõng ngöôøi khoâng huùt thuoác phaûi ñöông ñaàu vôùi nguy cô veà söùc khoûe do khoùi thuoác ngöôøi khaùc.

• 1989 – Hoäi phaãu thuaät Hoa Kyø baùo caùo raèng huùt thuoác laù ñaõ gieát haïi 390,000 sinh maïng moãi naêm, vaø trung bình nam giôùi huùt thuoác cheát vì K cao gaáp 15 laàn ngöôøi khoâng huùt.

• 1990 – Moät cuoäc hoäi thaûo khoa hoïc baùo caùo raèng khoùi thuoác laù phuï hay thöù phaùt gaây ung thö. Vieän thuoác laù traû lôøi raèng “caùo baùo caùo phaân tích khoa hoïc laø sai”. Nhaø phaãu thuaät Antonin Novello baùo caùo raèng 126.000 phuï nöõ Myõ cheát haøng naêm do caùc beänh lieân quan ñeán thuoác laù vaø 3.500 treû em cheát haøng naêm do meï huùt thuoác trong thôøi kyø mang thai. Thaäp kyû cuoái theá kyû 20 chính phuû Myõ caám duøng thuoác laù vaø caám huùt thuoác ôû nôi coâng coäng, trong khi ñoù cung caáp tieàn cho vay ñeå saûn xuaát vaø khuyeán khích xuaát khaåu.

Caùc nhaø kyõ ngheä thuoác laù coâng boá raèng ñaõ giaûi quyeát coâng aên vieäc laøm cho 2.3 trieäu ngöôøi Myõ, khoâng keå caùc baùo syõ, caùn boä y teá, lính cöùu hoûa, thôï giaët khoâ, caùc nhaø noäi khoa hoâ haáp, döôïc syõ, caùc nhaø doanh nghieäp nhôø coù kyõ ngheä thuoác laù ñaõ ñöôïc moät soá coâng aên vieäc laøm theâm.

12.3.2. Phaân boá nicotin treân laù thuoác Haøm löôïng nicotin trong laù thuoác chòu aûnh höôûng roõ reät taùc

ñoäng cuûa caùc bieän phaùp kyõ thuaät noâng nghieäp vaø ñieàu kieän ngoaïi

560

caûnh. Gioáng Virginia troàng ôû nhöõng vuøng khí haäu nhieät ñôùi, caây sinh tröôûng maïnh, thöôøng coù löôïng nicotin cao hôn vuøng oân ñôùi. Boùn phaân ñaïm quaù nhieàu, hoaëc boùn ñaïm khoâng caân ñoái vôùi caùc loaïi phaân khaùc, boùn quaù treã thôøi vuï… ñeàu laøm cho nicotin taêng leân ñaùng keå.

Thaønh phaàn hoùa hoïc trong laù thuoác raát phong phuù vaø ña daïng. Coù khoaûng 1000 chaát trong laù thuoác nhöng noåi baät laø nicotin. Nicotin thuoäc nhoùm alccaloide pyridin. Ngoaøi nicotin coøn coù nornicotin vaø anabasin. Nicotin laø saûn phaåm thöù caáp trong caây, ñöôïc toång hôïp ôû reã, sau ñoù vaän chuyeån vaø tích luyõ treân caùc boä phaän cuûa caây thuoác laù. Cuøng vôùi söï sinh tröôûng cuûa laù, nicotin tích luyõ taêng daàn vaø ñaït cao nhaát khi laù chín kyõ thuaät. Tröôùc ñaây ngöôøi ta quan nieäm nicotin nhö chaát “baøi tieát” cuûa caây vaø khoâng coù chöùc phaän sinh lí naøo ñoái vôùi caây. Ngaøy nay, ngöôøi ta bieát ñöôïc nicotin coù vai troø trong hoaït ñoäng soáng cuûa caây thuoác laù, khi bieán ñoåi nhoùm ankaloit pirydin.

Nicotin → Khöû CH2 → Anabasin

Caùc daïng N–oxit cuûa ankaloit coù theå deã daøng cho oxy ñeå taïo thaønh axit ascorbic, axit linonic, hydroquinol…

Nicotin coù hai daïng trong caây thuoác laù: daïng keát hôïp vaø daïng töï do.

Nicotin keát hôïp: Daïng naøy ít aûnh höôûng ñeán tính chaát huùt cuûa thuoác laù. Noù thöôøng keát hôïp vôùi caùc axit höõu cô ñeå taïo thaønh muoái axit tartric, axit limonic… Khi ñoát chaùy seõ taïo caùc haït nicotin trong khoùi, khoâng ngaäm nöôùc, bay theo khoùi ra ngoaøi, ít baùm dính vaøo mieäng vaø cô quan hoâ haáp.

Nicotin töï do: laø thaønh phaàn quan troïng quyeát ñònh ñeán ñoä naëng sinh lyù cuûa thuoác ñieáu. Khi huùt, 70% nicotin töï do bò quaù trình nhieät phaân, coøn laïi 30% coù taùc duïng kích thích. Löôïng kích thích naøy seõ vaøo cô theå 50%, coøn laïi ñöôïc thaûi theo khoùi.

Ngoaøi yeáu toá gioáng, nicotin thay ñoåi raát khaùc nhau treân caùc boä phaän caây thuoác laù, caùc vò trí vaø ngay treân cuøng moät laù. Theo Shmuk, nicotin phaân boá nhö sau:

561

Boä phaän % nicotin – Phieán laù 1,84 – 3,12 – Cuoáng laù 0,28 – Gaân phuï laù 0,18 – Goác thaân 0,32 – Giöõa thaân 0,18 – Ngoïn thaân 0,09 – Reã non 0,80 – Reã giaø 0,78

Hình 12.1: Treân moät laù thuoác, nicotin phaân boá raát khaùc nhau. Haøm löôïng nicotin giaûm daàn töø vò trí soá moät ñeán vò trí soá 9 treân laù thuoác.

12.4. ÑOÄC HAÏI CUÛA KHOÙI THUOÁC LAÙ

Ngöôøi ta phaân bieät hai nguoàn khoùi thuoác: khoùi thuoác chính, khoùi thuoác phuï.

12.4.1. Khoùi thuoác chính

Laø khoùi thuoác ngöôøi huùt hít vaøo, thôû ra chöùa tôùi hôn 4.700 chaát khaùc nhau, trong ñoù coù nhöõng chaát do nhaø maùy saûn xuaát theâm vaøo ñeå thuoác chaùy ñöôïm, taêng höông vò ñieáu thuoác. Caùc chaát trong ñieáu thuoác laù toàn taïi döôùi hai theå:

Theå hôi (92%):

– N2, O2, H2 73%

– CO2, CO 17%

– Acrolein, formaldehyt, NH3, Cyan, Hydroxit, Aceton, Isopren 2%

Theå haït (8%) hay haéc ín thoâ:

- Haéc ín hoaøn toaøn: nicotin: 0,5%, haéc ín: 6,7%

- Chaát gaây ung thö (K): 3,4 Benzopyren, Antharacen, Phenamthracen.

- Chaát boå trôï gaây (K): Cathecol, Pyren, Proncotor, Cadimi

562

- Nöôùc: 0,8%

- Nicotin (C10H14N2)

- Cacbon monoxit (CO): chieám 2–4% khoùi thuoác

- Caùc chaát kích thích (aldehyt, acid, phenol…)

• Caùc chaát gaây ung thö: ñoù laø caùc chaát cacbua ña voøng thuoäc nhoùm benzopyren, phenanthracen... Boâi chaát coâ ñaëc khoùi thuoác leân da chuoät gaây ñöôïc ung thö thöïc nghieäm. Chæ rieâng caùc chaát gaây ung thö chöa ñuû maø caàn coù taùc duïng phoái hôïp cuûa caùc chaát hoã trôï ung thö.

12.4.1. Khoùi thuoác phuï

Laø khoùi toûa ra ôû ñaàu ñieáu thuoác ñeå chaùy töï nhieân. Tyû leä thaønh phaàn chaát ñoäc chöùa ôû khoùi thuoác phuï cao hôn khoùi thuoác chính nhieàu:

Cacbon monoxit (CO) = 15 laàn

Nicotin = 21 laàn

Formaldehyt = 50 laàn

Benzo (a) pyren = 20 laàn

β–naptylamin = 39 laàn

4–Aminobiphenyl = 31 laàn

Dimethylnitrosamin = 130 laàn

Ammonia = 170 laàn

Chaát Formaldehyt öùc cheá chuyeån ñoäng loâng cuûa caùc teá baøo nieâm maïc pheá quaûn. Caùc chaát Benzo (a) pyren, β–naptylamin, 4–aminobiphenyl, dimethylnitrosamin gaây ung thö phoåi. Ammonia gaây kích thích pheá quaûn.

Nhö vaäy huùt moät ñieáu thuoác seõ giaûi phoùng hai loaïi khoùi (khoùi chính vaø khoùi phuï) sinh ra do söï phaùt xaï (ñoát chaùy) chuû yeáu vaø thöù phaùt. Phaùt xaï chuû yeáu sinh ra töø hình noùn chaùy ñoû, nhieät ñoä khoaûng 9000C. Khi ñöôïc ngöôøi huùt hít vaøo, khoùi naøy ñöôïc thôû ra sau khi ñaõ ñöôïc laù phoåi ngöôøi huùt loïc laïi. Phaùt xaï thöù phaùt cuûa khoùi sinh ra töø khoaûng xung quanh ñieáu thuoác giöõa ai hôi huùt, nhieät ñoä xuoáng khoaûng 1000C. Nhöõng thaønh phaàn ñoäc haïi cuûa thuoác laù vaø giaáy ít bò tieâu huûy

563

do nhieät ñoä khi huùt vaøo chuû ñoäng; moät soá chaát gaây ung thö saûn sinh vôùi soá löôïng lôùn khi huùt thuoác trong phaùt xaï thöù phaùt laïi nhieàu hôn laø trong phaùt xaï chuû yeáu. Caùc nitrosamin gaây ung thö ôû suùc vaät coâ ñoïng hôn trong phaùt xaï thöù phaùt, ngoaøi ra coøn coù nhöõng chaát coù noàng ñoä cao bò phaân hoùa cuûa nicotin, benzen dioxit cacbon, pyridin bay hôi, oxit azote (NO), amin bay hôi vaø amin höông lieäu. Trong beänh thuoác laù do phaùt xaï chuû ñoäng thì haït ñöôïc saûn sinh ra töø 6 tyû phaân töû trong moãi giaây, kích thöôùc phaân töû thay ñoåi töø 0,1 ñeán 0,6 micron. Trong phaùt xaï thöù phaùt, nhöõng phaân töû môùi saûn sinh ra nhoû hôn raát nhieàu, kích thöôùc khoâng lôùn quaù 0,1 micron, nhö vaäy coù nhieàu khaû naêng thaâm nhaäp saâu hôn vaøo ñöôøng hoâ haáp, teá baøo nieâm maïc pheá quaûn bò maát rung mao (do taùc haïi khoùi thuoác).

Khoùi thuoác phuï nguy hieåm hôn khoùi thuoác chính vì chaùy ôû nhieät ñoä cao vaø khoâng qua loïc. Cô quan baûo veä moâi tröôøng cuûa Myõ ñaõ xeáp khoùi thuoác phuï vaøo nhoùm A gaây ung thö phoå bieán ôû ngöôøi.

Hình 12.2: Cô cheá beänh sinh vieâm phoåi taéc ngheõn maõn tính (theo Pareù P.D. vaø cs, 1997)

Khoùi thuoác laù taùc ñoäng leân caùc pheá quaûn lôùn bò vieâm laøm taêng saûn vaø phì ñaïi caùc tuyeán tieát chaát nhaày, bieåu moâ laùt nieâm maïc pheá quaûn bò dò saûn töøng choã daïng bieåu bì, bò maát rung mao, lôùp döôùi nieâm maïc pheá quaûn bì daøy leân, thaâm nhieãm teá baøo. Chæ soá Reid (chieàu daøy tuyeán nhaày/chieàu daøy thaønh pheá quaûn) bình thöôøng töø 0,14 – 0,36,

Khoùi thuoác laù

Cô ñòa nhaïy caûmcoù tính di truyeàn

OÂ nhieãm moâi tröôøng soáng vaø do ngheà nghieäp

Nhieãm khuaån hoâ haáp luùc coøn beù

Roái loaïn thoâng khí phoåi

Vieâm nhieãm, thay ñoåi caáu truùc khí ñaïo

Bieåu hieän laâm saøng veà hoâ haáp

Ñaøn hoài nhu moâ phoåi bò giaûm

564

trung bình 0,26, nay taêng leân ≥ 0,6. Thaønh pheá quaûn trung bình bò vieâm teo laïi, caáu truùc cuõng thay ñoåi, long pheá quaûn bò giaõn, nhöng phaàn lôùn bò teo laïi, co thaét. Ñöôøng daãn khí ngoaèn ngoeøo gaây roái loaïn thoâng khí. Caùc pheá quaûn nhoû bò teo laïi co thaét vaø xoaén taïo neân vieâm tieåu pheá quaûn taän bít taéc do xô hoùa; keát hôïp vôùi nhu moâ phoåi maát tính chaát ñaøn hoài do maát caân baèng heä protease – khaùng protease, baïch caàu ña nhaân giaûi phoùng nhieàu men elastase ñöa ñeán giaõn pheá nang, hay khí pheá thuõng. Khoùi thuoác laù öùc cheá hoaït ñoäng rung mao pheá quaûn, laøm giaûm khaû naêng dieät khuaån cuûa ñaïi thöïc baøo, giaûm chaát dieän hoûa vaùch pheá nang, pheá quaûn bò giaûm khaû naêng thanh thaûi, ñaøo thaûi caùc chaát baøi tieát ra ngoaøi neân deã bò vieâm nhieãm, tình traïng vieâm nhieãm laïi laøm taêng phaûn öùng pheá quaûn gaây co thaét cô trôn thaønh pheá quaûn laøm heïp loøng pheá quaûn, nhaát laø khi coøn beù ñaõ bò vieâm nhieãm phoåi – pheá quaûn.

Khoâng nhöõng theá, coøn nhieàu yeáu toá khaùc phoái hôïp vôùi khoùi thuoác laù nhö cô ñòa nhaïy caûm mang tính chaát di truyeàn, oâ nhieãm moâi tröôøng soáng (khoùi than, cuûi, beáp...) vaø do tieáp xuùc ngheà nghieäp (khoùi xaêng daàu, hoùa chaát bay hôi...), caùc ñôït vieâm nhieãm pheá quaûn laøm thay ñoåi caáu truùc khí ñaïo nhieàu trôû thaønh beänh phoåi taéc ngheõn maõn tính, hay teá baøo nieâm maïc pheá quaûn dò saûn daãn ñeán ung thö hoùa.

Ngaøy nay phuï nöõ huùt thuoác laù ngaøy caøng nhieàu, nguy cô maéc ung thö phoåi ngaøy caøng cao. Theo keát quaû nghieân cöùu môùi ñaây, nhoùm nhaø khoa hoïc tröôøng ñaïi hoïc Pittsburg phaùt hieän ra gen GRPR ôû treân nhieãm saéc theå X, teá baøo sinh duïc nöõ coù XX. Gen naøy hoaït ñoäng maïnh ôû teá baøo phuï nöõ, bình thöôøng caëp gen ít hoaït ñoäng, nhöng nicotin laøm gen GRPR hoaït ñoäng maïnh hôn nhieàu laøm cho teá baøo ung thö phaùt trieån nhanh hôn, maïnh hôn. Ñieàu naøy caét nghóa taïi sao nguy cô ung thö phoåi ôû nöõ giôùi cuõng khaù cao.

12.4.3. Ñoäc tính moät soá chaát trong thuoác laù

12.4.3.1 Nicotin (C10H14N2)

Nicotin chuû yeáu taäp trung ôû laù, thuoác laù chöùa (2–10%), thuoác laøo chöùa 16%. Laù thuoác caøng giaø caøng chöùa nhieàu nicotin. Nicotin laø moät chaát loûng, saùnh nhö daàu, khoâng maøu, coù muøi haéc, coù vò cay noùng, tan trong nöôùc, tan maïnh trong dung moâi höõu cô, trong khoâng khí, ngoaøi

565

aùnh saùng, nicotin chuyeån thaønh maøu naâu vaø coù muøi kích öùng ñaëc bieät. Nicotin noùng chaûy ôû –80oC, soâi ôû 246oC, phaûn öùng kieàm maïnh taïo muoái beàn, keát tuûa cuûa caùc muoái kim loaïi naëng nhö Pb, Hg. Nicotin khoâng laø thuû phaïm gaây ung thö phoåi chính nhö moïi ngöôøi vaãn nghó, noù laø moät chaát gaây nghieän nhö heroin, cocain. Nicotin kích thích laøm taêng naêng löïc nhaän thöùc, khaû naêng taäp trung tö töôûng, trí tueä nhaïy beùn, giaûm stress, nhö vaäy taïo ra caûm giaùc thö giaõn trong hoaøn caûnh cam go quyeát lieät. Nicotin kích thích heä me’solimbe tieát dopamin (trung taâm naõo boä veà khoaùi laïc), laøm taêng tieát dopamin vaø laøm cho ngöôøi huùt khoan khoaùi, vaø nghieän. Tuy nhieân noù khoâng laøm cho luù laãn, roái loaïn taâm lí, caûm giaùc leân chín taàng maây nhö cocain, heroin.

Löôïng nicotin thay ñoåi tuøy theo töøng loaïi thuoác (0,05–8%), trung bình laø 2,3% (1–3mg). Nicotin coù theå gaây nhieãm ñoäc hoaëc gaây töû vong (do haáp thuï baèng ñöôøng tieâu hoùa). Moät ñieáu thuoác coù töø 1–3mg Nicotin, moät gioït nicotin coù theå gieát cheát moät con thoû hay moät con choù, 7 gioït laøm cheát moät con ngöïa, moät gioït tieâm vaøo tónh maïch gaây cheát ngöôøi. Ngöôøi lôùn cheát khi cô theå haáp thuï 15–20 g nicotin, treû con chæ caàn vaøi (g) cuõng ñuû cheát vì noù taêng beänh tim maïch, ung thö... Nicotine laøm caûn trôû ñaùp öùng thôû cuûa treû bình thöôøng, laøm giaûm caùc caûm thuï theå (nAChR ñaûm nhieäm vieäc baùo ñoäng cho cô theå tình traïng thieáu oxy khi nguû) ôû treû, nhaát laø döôùi 6 thaùng tuoåi, daãn ñeán nguy cô ñoät töû ôû treû.

Ñoái vôùi ngöôøi môùi huùt thuoác, heä phoù thaàn kinh giao caûm bò kích thích, toaùt moà hoâi, laïnh, buoàn noân, haï huyeát aùp, tim ñaäp chaäm, ngaát lòm. Ñoái vôùi ngöôøi nghieän hay ngöôøi thu hoaïch, phôi saáy thuoác laù, thuoác laøo thöôøng hay bò chaùy boûng thöïc quaûn, daï daøy, choùng maët, vaõ moà hoâi, run tay, ñau buïng, roái loaïn thò giaùc, tim ñaäp nhanh, kích thích heä giao caûm, taêng huyeát aùp, suy nhöôïc cô theå, roái loaïn cuïc boä. Nicotin gaây ñoäc caáp tính do nhai thuoác laù deã bò nhieãm caáp tính do haáp thuï nöôùc chaát töø thuoác (ngöôøi giaø aên traàu hay nhai thuoác laù, nuoát laáy caùi nöôcù, boû baõ thuoác vaø traàu, do vaäy bò say maø nhaân gian goïi laø say thuoác laøo). Khi bò nhieãm ñoäc nicotin, beänh nhaân coù caûm giaùc chaùy boûng ôû thöïc quaûn, daï daøy, buoàn noân, choùng maët, öùa nöôùc boït, moà hoâi laïnh, run tay, nhöùc ñaàu döõ doäi... Nicotin gaây ñoäc maõn tính do tieáp xuùc

566

ngheà nghieäp, do töï töû baèng nicotin nhöng khoâng cheát hay do nghieän thuoác laù, noù gaây neân nhöõng roái loaïn cuïc boä nhö kích öùng muõi, hoïng, ñaày buïng daãn ñeán vieâm mieäng, vieâm keát maïc (chaûy nöôùc maét, nhöùc maét), gaây neân nhöõng toån thöông ôû da, dò öùng. Moùng tay cuûa nhöõng ngöôøi laøm vieäc trong nhaø maùy thuoác laù coù maøu vaøng naâu, deã gaõy.

Nicotin trong cô theå tích luõy laâu ngaøy gaây neân co thaét pheá quaûn, taêng noàng ñoä acid beùo trong maùu gaây xô môõ ñoäng maïch, taêng tieåu caàu, laøm maùu choùng ñoâng, giaûm löôïng estrogen trong maùu laøm maõn kinh sôùm, gaây neân tai bieán nhö côn ñau, tim nhòp ngoaïi taâm thu, vieâm ñoäng maïch, vöõa ñoäng maïch, nhoài maùu cô tim.

Khoùi xì gaø, thuoác laøo chöùa nhieàu nicotin, kích thích hôn thuoác laù, khoâng neân nuoát khoùi. Nicotin nuoát vaøo daï daøy bò dòch vò acid ngaên caûn söï haáp thuï, xuoáng ruoät vaøo heä thoáng gan; taïi ñaây, 70% noù bò phaù huûy ngay töø laàn ñaàu ñi qua. Cô theå ngöôøi coù theå ñaøo thaûi nicotin ra nöôùc tieåu döôùi daïng cotinin vôùi thôøi gian baùn huûy keùo daøi (20 giôø). Coù theå ñònh löôïng cotinin trong nöôùc tieåu vaø trong nöôùc boït.

Beân caïnh nicotin coøn coù nornicitin, anabasin laø ñoàng phaân nicotin, ngoaøi ra coøn coù nicotenlin, nicotilin, myosmin.

12.4.3.2. Methylene chloride

Methylene chloride haáp thuï qua phoåi vaø coù theå haáp thuï qua da. Khi vaøo cô theå, noù chuyeån thaønh CO2, qua giai ñoaïn trung gian laø cacbon monixide keát hôïp vôùi hemoglobin taïo thaønh cacboxyhemoglobin. Sau khi bò ngoä ñoäc methylene chloride, khoaûng 150 ppm thì noù seõ taïo ra saûn phaåm töông ñöông cacboxyhemoglobin vaø 35ppm cacbon monixide trong cuøng moät thôøi gian. Trong caû hai tröôøng hôïp, cacboxyhemoglobin taêng leân khoaûng 5%. Löôïng cacboxyhemoglobin trong cô theå ngöôøi nghieän huùt thuoác laù seõ cao hôn nhöõng ngöôøi khoâng huùt thuoác. Ñoái vôùi ngöôøi nghieän thuoác laù, khi tieáp xuùc laâu daøi vôùi methylene chloride seõ deã maéc caùc beänh veà tim maïch.

12.4.3.3. Cacbon oxit (CO)

CO sinh ra do ñoát chaùy khoâng hoaøn toaøn ñieáu thuoác. CO chieám töø 2–4% khoùi thuoác, töùc laø moät ñieáu thuoác chaùy sinh ra khoaûng 20 ml CO. CO ôû noàng ñoä cao raát nguy hieåm, coù theå gaây töû vong.

567

Cô cheá gaây ñoäc: CO gaây haïi ñoái vôùi con ngöôøi vaø ñoäng vaät khi noù hoùa hôïp thuaän nghòch vôùi Hemoglobin (Hb) trong maùu:

HbO2 + CO HbCO + O2

Hemoglobin coù aùi löïc hoùa hoïc ñoái vôùi CO maïnh hôn ñoái vôùi O2. Noù coá ñònh Hb deã hôn O2 gaáp 250 laàn. Hoãn hôïp hemoglobin vôùi CO laøm giaûm löôïng oxy löu chuyeån trong maùu, laøm giaûm khaû naêng vaän chuyeån oxy cuûa maùu, gaây ra ngaït.

Ngoaøi ra, CO coøn taùc duïng vôùi Fe trong xytochrom–oxydaze –men hoâ haáp coù chöùc naêng hoaït hoùa oxy – laøm baát hoaït men, laøm söï thieáu oxy caøng traàm troïng. Bình thöôøng noàng ñoä COHb trong maùu ñöôïc giöõ ôû möùc 0,4% do khí CO saûn sinh trong cô theå khoâng phuï thuoäc vaøo caùc nguoàn beân ngoaøi. Trieäu chöùng cuûa cô theå öùng vôùi noàng ñoä COHb trong maùu ñöôïc theå hieän qua baûng 12.1.

Baûng 12.1: Trieäu chöùng cuûa cô theå öùng vôùi noàng ñoä COHb trong maùu

TT Trieäu chöùng %COHb trong maùu

1 2 3

4 5 6 7

8 9 10 11 12 13

Khoâng coù daáu hieäu gì Moät vaøi bieåu hieän khoâng bình thöôøng trong thaùi ñoä öùng xöû Aûnh höôûng ñeán heä thaàn kinh trung öông, giaûm khaû naêng phaân bieät veà khoaûng thôøi gian, keùm nhaïy caûm giaùc quan, keùm phaân bieät ñoä saùng vaø moät vaøi chöùc naêng taâm lyù khaùc. Chöùc naêng tim, phoåi bò aûnh höôûng Ñau ñaàu nheï, giaõn maïch maùu ngoaïi vi Ñau ñaàu, maáp maùy thaùi döông Ñau ñaàu nhieàu, meät moûi, hoa maét choùng maët, buoàn noân, noân möûa vaø suy suïp Suy suïp, ngaát, maïch ñaäp vaø nhòp thôû chaäm daàn Ngaát, giaûm maïch ñaäp vaø nhòp thôû, hoân meâ vaø co giaät töøng côn Hoân meâ, co giaät töøng côn, tim maïch suy giaûm vaø nguy cô töû vong Maïch yeáu, thôû chaäm vaø yeáu daàn roài taét thôû sau vaøi giôø Cheát trong voøng 1 tieáng ñoàng hoà Cheát trong voøng vaøi phuùt

< 1,0 1,0 – 2,0 2,0 – 5,0

5,0 – 10,0 10 – 20 20 – 30 30 – 40 40 – 50 50 – 60 60 – 70 70 – 80 80 – 90 > 90

568

Ñoái vôùi ngöôøi huùt moät ngaøy khoaûng moät bao thuoác laù thì möùc HbCO trong cô theå ñaït tôùi 5% hay chieám 1 (ml) trong 100ml maùu. Ñoái vôùi ngöôøi nghieän thuoác laù, HbCO trong maùu töø (2–10%) laøm giaûm khaû naêng lao ñoäng, giaûm thò löïc veà ñeâm, khoù thôû khi phaûi gaéng söùc cô baép, gaây beänh tim maïch, gaây xô cöùng maïch, daãn ñeán nguy cô töû vong.

• Trong khoùi thuoác chöùa 3–4% CO

Ñoái vôùi ngöôøi nghieän thuoác, trong maùu, CO coù töø 3,5–25 ml/l.

• Huùt 10 ñieáu thuoác, noàng ñoä CO trong maùu laø 6ml/l

• Huùt 20 ñieáu thuoác, noàng ñoä CO trong maùu laø 8ml/l

• Huùt 30 ñieáu thuoác, noàng ñoä CO trong maùu laø 12ml/l

• Huùt 40 ñieáu thuoác, noàng ñoä CO trong maùu laø 20ml/l

Noàng ñoä CO trong maùu treân 12 ml/l gaây nhieãm ñoäc maõn tính thöïc söï. Tröôùc khi laáy maùu ñeå ñònh löôïng CO, cho ngöôøi huùt thuoác nghæ huùt trong 24h. Löôïng CO taêng ôû ngöôøi bò tim maïch, ung thö, co thaét ñoäng maïch, hen bieán chöùc, vieâm pheá quaûn, ñaùi thaùo ñöôøng, xô gan.

12.4.3.4. Cacbondioxit (CO2)

CO2 laø chaát khí khoâng maøu, khoâng muøi, khoâng chaùy, vò chaùt, deã hoùa loûng do neùn, nhieät ñoä soâi –78oC. Bình thöôøng, CO2 trong khoâng khí chieám tæ leä thích hôïp coù taùc duïng kích thích trung taâm hoâ haáp laøm thuùc ñaåy quaù trình hoâ haáp cuûa sinh vaät. Tuy vaäy, neáu noàng ñoä CO2 trong khoâng khí leân tôùi 50–60 ml/m3 (10–110 mg/l) thì seõ laøm ngöng hoâ haáp sau 30–60 phuùt.

12.4.3.5. Amoniac (NH3)

Amoniac laø moät chaát khí coù muøi khoù chòu, gaây vieâm ñöôøng hoâ haáp, gaây loeùt giaùc maïc, thanh quaûn vaø khí quaûn. Amoniac thöôøng gaây nhieãm ñoäc caáp tính.

12.4.3.6. Xianua vaø hydrogenxianua

Cô cheá gaây ñoäc: Xianua gaây öùc cheá enzim oxy hoùa, ñoùng vai troø laø maét xích trung gian cho quaù trình duøng O2 ñeå saûn xuaát ATP. Xianua keát hôïp vôùi ferixitocrom–oxydaza–metalloprotein chöùa Fe (goïi

569

laø Fe(III) – oxit), chaát naøy bò khöû thaønh Fe(II) – oxit xitocrom oxydaza boäi glucozô, Fe(II) – oxit nhöôøng ñieän töû cho oxy, saûn phaåm quan troïng laø naêng löôïng.

Böôùc 1: Fe(III) – oxit + glucoza → Fe(II) – oxit

Böôùc 2: Fe(II) – oxit + 2 H+ + 1/2 O2 → Fe(II) – oxit + H2O

Xianua coù theå can thieäp vaøo böôùc 1 baèng caùch taïo lieân keát vôùi Fe(III) – oxit daãn ñeán thuï ñoäng hoùa phaûn öùng ôû böôùc 2 → Quaù trình saûn xuaát naêng löôïng bò ngaên caûn, CN– taïo phöùc vôùi caùc hôïp chaát hetamin khaùc, caûn trôû quaù trình vaâïn chuyeån caùc chaát trong cô theå vaø hoâ haáp teá baøo bò öùc cheá. Hidrogenxianua laø chaát laøm taêng höông vò ñieáu thuoác. Gaây ñoäc caáp tính: khoù chòu ôû muõi, nhöùc ñaàu, hoa maét; gaây ñoäc maõn tính: choùng maët, suït caân, vieâm bao töû, ruoät.

Trieäu chöùng ngoä ñoäc: traïng thaùi söõng sôø, teâ lieät daây thaàn kinh, aâm thanh, co giaät vaø hoân meâ. Khi noàng ñoä CN– khoâng theå gaây cheát, noù taùch ra khoûi caùc men vaø chuyeån thaønh SCN– khoâng ñoäc vaø bò ñaåy ra bôûi thaän.

12.4.3.7. Formaldehit

IARC ñaõ xaùc ñònh ñaây laø moät carcinogen ñoäng vaät laøm taêng tæ leä ung thö xoang muõi. Cuïc baûo veä moâi tröôøng Myõ (EPA) cho raèng, ñaây laø moät chaát coù khaû naêng gaây ung thö. Treân ngöôøi, noù coù theå gaây ung thö naõo, maùu, ñaïi traøng, hay ung thö ñöôøng hoâ haáp ñaëc bieät laø muõi hoïng, phoåi.

Cô cheá gaây ñoäc: Formaldehit tích luõy laâu daøi trong cô theå gaây beänh ung thö theo cô cheá sau: formaldehit laø moät chaát ñoäc gen, gaây bieán dò gen, maát gen, trao ñoåi theå nhieãm saéc vaø bieán daïng teá baøo. Formaldehit coù theå gaây ra chaát keát hôïp DNA môùi nhö laø hidroxymetyl DNA vaø lieân keát cheùo vôùi caùc ñaïi phaân töû sinh hoïc khaùc. Döôùi taùc duïng cuûa noù, caùc protein caáu truùc luùc bình thöôøng khoâng lieân keát vôùi DNA nhöng baây giôø lieân keát cheùo ñoàng hoùa trò vôùi DNA taïo thaønh lieân keát cheùo protein – DNA. Vì caùc lieân keát naøy khoâng thuaän nghòch neân chuùng laøm trôû ngaïi söï nhaân leân DNA maø coù theå daãn ñeán maát nguyeân lieäu di truyeàn daãn ñeán öùc cheá hoaït ñoäng cuûa gen aùp cheá ung thö P53.

570

Trong khoùi thuoác laù chöùa 0,23 – 0,27 ppm formaldehyde. Vôùi lieàu löôïng treân 0,1 ppm trong cô theå, noù gaây ñoäc maõn tính: ung thö phoåi, gan, xöông, baøng quang, thaän, Hodgkin...Vôùi lieàu löôïng treân 0,22 ppm, gaây ho keùo daøi, coù ñôøm, vieâm phoåi maõn tính, suyeãn....Maét caûm nhaän ñöôïc noàng ñoä formaldehyde ôû möùc treân 0,01 ppm, vaø khoù chòu, cay maét neáu noàng ñoä formaldehyde töø 0,05 – 0,5 ppm.

12.4.3.8. Arsenic

Arsenic ñöôïc IARC xeáp vaøo loaïi nhoùm 1 – chaát gaây ung thö cho ngöôøi. Noù laø taùc nhaân gaây ung thö phoåi, da, bieåu moâ da, pheá quaûn, caùc xoang... do arsenic vaø caùc hôïp chaát cuûa noù taùc duïng leân nhoùm –SH phaù vôõ quaù trình phosphorin hoùa.

Cô cheá gaây ñoäc: Arsenic theå hieän tính ñoäc baèng caùch taán coâng leân caùc nhoùm –SH cuûa caùc enzim, caûn trôû hoaït ñoäng cuûa enzim. Noù coù ba taùc ñoäng hoùa sinh laø laøm ñoâng tuï protein, taïo phöùc vôùi coenzym, phaù huûy quaù trình phospho hoùa. Cuõng chính nhöõng quaù trình treân daãn ñeán roái loaïn teá baøo gaây ung thö, ñaëc bieät laø ung thö phoåi vaø da.

12.4.3.9. Chì (Pb)

Pb thaâm nhieãm qua nhau thai töø tuaàn thöù 20, Treû em haáp thuï chì lôùn gaáp 4 – 5 laàn ngöôøi lôùn. Chì kìm haõm quaù trình chuyeån hoùa canxi thoâng qua söï kìm haõm chuyeån hoùa vitamin D daãn ñeán gaây ñoäc treân caû heä thoáng thaàn kinh trung öông laãn ngoaïi bieân. Chì taùc duïng leân heä thoáng enzym, nhaát laø enzym vaän chuyeån hidro, daãn ñeán roái loaïn boä phaän taïo huyeát, vieâm thaän cao huyeát aùp vónh vieãn, lieät, tai bieán naõo...., aûnh höôûng ñeán söï toång hôïp maùu, phaù vôõ hoàng caàu. Ngoaøi ra, Pb öùc cheá moät soá enzym quan troïng cuûa quaù trình toång hôïp maùu, kìm haõm vieäc söû duïng oxy vaø glucoza ñeå saûn xuaát naêng löôïng daãn ñeán thieáu maùu do thieáu hemoglobin. Chì trong maùu töø 0,5 – 0,8 mg/l gaây roái loaïn chöùc naêng thaän, phaù huûy naõo.

12.4.3.10, Cadmium

Haøm löôïng cadmium trong cô theå ngöôøi nghieän gaáp hai laàn ngöôøi bình thöôøng. Noù tích luõy trong cô theå gaây ñoäc maõn tính: soûi thaän, khí thuõng, vieâm cuoáng phoåi, ngoaøi ra cadmium cuõng laø nguy cô

571

gaây ung thö vuù ôû phuï nöõ. Ngöôøi ta thí nghieäm treân chuoät caùi vaø thaáy raèng cadmium khi vaøo cô theå chuoät caùi thì noù hoaït ñoäng nhö estrogen, laøm cho cô theå dö estrogen daãn ñeán sinh ung thö.

12.4.3.11. Phenol, Toluen, ortho – toluidine vaø Cresol

Nhöõng chaát naøy phaùt sinh trong quaù trình chaùy cuûa ñieáu thuoác, gaây ñoäc caáp tính: nhöùc ñaàu, khoù thôû; gaây ñoäc maõn tính: suy nhöôïc cô theå, vieâm thaän, baøng quang, suy nhöôïc heä thaàn kinh trung öông, gaây caùc beänh veà muõi. Cresol gaây u naõo ôû chuoät. ÔÛ ngöôøi, chaát naøy gaây ñoäc caáp tính: nhöùc ñaàu, oùi möûa; gaây ñoäc maõn tính: u naõo, ñau thaän.

12.4.3.12. Polonium – 210 (Radon)

Chaát naøy cuõng phaùt sinh töø quaù trình chaùy cuûa ñieáu thuoác, noù laø taùc nhaân gaây ung thö phoåi (ñöôïc thí nghieäm ôû chuoät).

12.4.3.13. Ethylene

Trong cô theå ngöôøi vaø ñoäng vaät, ethylene ñöôïc chuyeån hoùa thaønh ethylene oxyde. Chaát naøy laøm roái loaïn caáu truùc cuûa caùc ñaïi phaân töû protein sinh ra nhöõng chaát ung thö cô baûn. Söï toàn taïi cuûa hai heä thoáng enzym seõ giaûi ñoäc ethylene oxyde. Chính nhôø vaäy maø ethylene oxyde ñöôïc chuyeån ra ngoaøi cô theå moät caùch coù hieäu quaû.

12.4.3.14. Moät soá chaát trong thuoác laù gaây ung thö

a. Caùc nitrosamin ñaëc hieäu thuoác laù

Hieän nay ngöôøi ta ñaõ taùch ra ñöôïc 7 chaát nitrosamin ñaëc hieäu thuoác laù töø caùc chaát nicotin: NNK, NNA, NNN,NAB, NAT, NNAL, NNAC.

Trong soá caùc nitrosamin ñoù coù:

NNK = 4–(methylnitrosamino)–1 –(3 pyridyl)– 1– butanol

NNAL = 4 –(methylnitrosamino)–1 –(3 pyridyl)– 1– butanol

NNN = N’ – nitrosonornicotine

Laø nhöõng chaát gaây ung thö maïnh nhaát ôû ñoäng vaät thí nghieäm vaø chuùng ñoùng vai troø coù yù nghóa trong ung thö phoåi, thöïc quaûn, tuî, mieäng khi huùt thuoác laù.

572

Thaät ra söï hình thaønh nitrosamin xaûy ra ôû nhöõng ñoäng vaät thí nghieäm khi xöû lyù nitric vaø caùc amin baäc 2. Ngöôøi coù nitric qua thöùc aên bôûi söï khöû nitrat vaø töø oxyd nitric ñöôïc saûn xuaát noäi baøo. Caùc nghieân cöùu ñaõ chöùng minh coù söï hình thaønh nitrosamin ôû ngöôøi. Haøm löôïng chuùng taêng leân khi aên nhieàu nitrat vaø prolin vaø bò giaûm bôùt bôûi nhöõng chaát öùc cheá söï nitro hoùa nhö axid ascorbic. Söï hình thaønh nitrosoproplin thì ñöôïc lieân keát vôùi söï taêng nguy cô ung thö keát hôïp khi huùt thuoác laù.

b. Caùc hydrocacbon ña voøng thôm (PAHs)

PAHs ñöôïc taïo ra do thuoác laù ñoát chaùy khoâng hoaøn toaøn. Moät trong caùc PAHs ñoù laø benzo (x) pyren (B[α]P). Khi trong khoâng khí coù nhaân ñaäm ñaëc nhö oxit saét (Fe2O3), oxit nhoâm (Al2O3) thì laøm taêng tính beàn cuûa PAH ñoù. Ngöôøi ta thaáy raèng Fe2O3 ñöôïc lieân keát vôùi B[α]P thì laøm taêng ung thö phoåi hôn laø chæ mình B[α]P hay laø B[α]P – Al2O3. Sôû dó nhö vaäy laø vì khi B[α]P lieân keát vôùi Fe2O3 thì deã xaâm nhaäp vaøo teá baøo ñeå chòu taùc ñoäng cuûa enzyme cytochrom P450 bieán thaønh nhöõng chaát chuyeån hoùa chöùa nhoùm öa nöôùc OH – aùi löïc ñieän töû vaø do ñoù deã keát hôïp vôùi DNA nhaân ñeå gaây ra bieán dò vaø ung thö teá baøo so vôùi caùc chaát B[α]P – Al2O3 hay B[α]P.

c. Caùc amin dò voøng (heterocyclic amines)

Caùc amin dò voøng tìm thaáy trong nhöïa thuoác laù laø:

- 2 amino – 1 methyl – 6 phenylimidazo [4,5 – f] pyridin (PhIP)

- 2 amino – 3 phenylimidazol [4,5 – f] quinolin (IQ)

Caùc chaát naøy ñeàu laø nhöõng chaát gaây bieán maøu maïnh vaø sinh ra ung thö ôû nhieàu cô quan khaùc nhau nhö gan, phoåi…

d. Caùc amin thôm (aromatic amines)

Gaàn 30 amin thôm bao goàm: 2 – naphthylamin vaø 4 – aminobiphenyl ñaõ ñöôïc phaùt hieän trong löôïng nanogram trong doøng nhöïa cuûa thuoác laù. Amin thôm cuõng ñöôïc tìm thaáy trong daàu than ñaù, daàu ñaù phieán vaø caùc phaân boùn hoùa hoïc. Ngöôøi ta tìm thaáy chuùng coù khaû naêng gaây ung thö, ñaët bieät laø ung thö phoåi, tuïy, baøng quang, gaây ñoäc caáp tính:

573

nhöùc ñaàu, ueå oaûi, lôø ñôø; gaây ñoäc maõn tính: ung thö baøng quang, da xanh tím do thieáu oxy.

Hình 12.3: Caùc chaát chính coù trong thuoác laù

574

12.4.3.15. Caùc chaát kích thích (aldehyt, acid, phenol…)

Gaây vieâm pheá quaûn maõn, roái loaïn thoâng khí, taùc ñoäng theo hai caùch khaùc nhau:

• Giaûm vaän chuyeån cuûa lôùp teá baøo loâng nieâm maïc pheá quaûn gaây öù ñoïng caùc dò vaät, caùc chaát kích thích pheá quaûn, daãn ñeán phoåi bò nhieãm buïi vaø caùc chaát gaây ung thö, taêng tieát pheá quaûn do teá baøo hình ñaøi pheá quaûn bò quaù saûn, taïo nhieàu ñôøm raõi öù ñoïng laø moâi tröôøng thuaän lôïi cho nhieãm khuaån pheá quaûn, phoåi.

• Taùc ñoäng leân caùc ñaïi thöïc baøo cuûa phoåi saâu laøm taêng soá löôïng, kích thöôùc vaø moät soá lôùn caùc haït vuøi gaây suy giaûm chöùc naêng hoâ haáp.

12.4.4. Nhöõng ñaëc tính cuûa khoùi thuoác laù trong moâi tröôøng

Nhöõng ngöôøi khoâng huùt thuoác hít khoùi thuoác trong moâi tröôøng laø moät phöùc hôïp cuûa nguoàn khoùi thuoác phuï ñöôïc toaû ra töø ñaàu ñieáu thuoác ñöôïc ñoát vaø nguoàn khoùi thuoác chính do ngöôøi huùt thuoác thôû ra. Vieäc hít khoùi thuoác trong moâi tröôøng noùi chung ñöôïc goïi laø vieäc huùt thuoác laù thuï ñoäng hay coøn goïi laø huùt thuoác laù khoâng chuû yù. Vieäc huùt thuoác khoâng chuû yù vaø vieäc huùt thuoác chuû ñoäng khaùc nhau veà soá löôïng vaø moät phaàn laø ôû chaát löôïng. Do coù nhieät ñoä thaáp hôn trong taøn thuoác khi ñieáu thuoác ñang aâm æ chaùy, neân phaàn ñoâng nhöõng saûn phaåm nhieät phaân töøng phaàn coù nhieàu trong nguoàn khoùi thuoác phuï hôn so vôùi nguoàn khoùi thuoác chính. Keát quaû laø nguoàn khoùi phuï coù noàng ñoä chaát ñoäc vaø chaát gaây ung thö cao hôn nguoàn khoùi thuoác chính. Tuy nhieân söï khueách taùn caùc chaát naøy trong phoøng roõ raøng laøm giaûm ñi noàng ñoä maø ngöôøi huùt thuoác khoâng chuû yù (ngöôøi huùt thuoác thuï ñoäng) hít vaøo so vôùi ngöôøi huùt thuoác chuû ñoäng. Tuy vaäy, vieäc huùt thuoác khoâng chuû yù laïi ñoàng haønh vôùi vieäc hít vaøo nhöõng chaát gaây ñoäc do vieäc chaùy ñieáu thuoác.

12.4.5. Noàng ñoä cuûa khoùi thuoác laù trong moâi tröôøng

Khoùi thuoác laù trong moâi tröôøng laø moät hoãn hôïp phöùc taïp cuûa chaát khí vaø nhöõng haït nhoû chöùa ñöïng voâ soá caùc goác hoaù hoïc khaùc nhau. Vieäc huùt thuoác laù trong moâi tröôøng trong nhaø laøm gia taêng noàng ñoä cuûa caùc haït trong khí thôû, chaát nicotin, chaát carbon monoxit, acrolen, NO2 vaø nhieàu hôïp chaát khaùc. Möùc ñoä gia taêng trong noàng ñoä

575

cuûa nhöõng chæ soá naøy thay ñoåi theo soá löôïng ngöôøi huùt thuoác, cöôøng ñoä huùt thuoác, tyû leä trao ñoåi giöõa khoâng khí beân trong nhaø vaø beân ngoaøi nhaø vaø vieäc söû duïng nhöõng thieát bò laøm saïch khoâng khí. Giaùo sö Ott (1999) ñaõ söû duïng kyõ thuaät caân baèng soá löôïng ñeå moâ taû ñaëc ñieåm cuûa nhöõng yeáu toá aûnh höôûng ñeán noàng ñoä cuûa khoùi thuoùc ôû trong nhaø. Söû duïng nhöõng thoâng tin veà söï phaùt taùn nguoàn (Ví duï: vieäc sinh ra nhöõng chaát phaùt taùn cuûa thuoác laù) vaø döïa treân möùc ñoä trao ñoåi khoâng khí, nhöõng nhaø nghieân cöùu coù theå aùp duïng nhöõng kyõ thuaät caân baèng soá löôïng ñeå döï ñoaùn noàng ñoä cuûa khoùi thuoác. Nhöõng kyõ thuaät naøy coù theå ñöôïc söû duïng ñeå döï ñoaùn söï phôi nhieãm vaø döï tính keát quaû ño löôøng coù kieåm soaùt.

Nhieàu thaønh phaàn cuûa khoùi thuoác laù ñaõ ñöôïc ño löôøng ôû moâi tröôøng trong nhaø, ví duï nhö caùc chæ soá veà vieäc ñoùng goùp cuûa khoùi thuoác laù trong oâ nhieãm khoâng khí trong nhaø. Thöôøng thì ngöôøi ta ño löôøng caùc haït buïi bôûi vì caùc nguoàn khoùi thuoác laù chính cuõng nhö phuï ñeàu coù chöùa noàng ñoä caùc haït buïi raát cao vôùi caùc kích côõ khaùc nhau. Tuy nhieân caùc haït buïi laø moät chæ soá khoâng ñaëc hieäu cuûa oâ nhieãm khoùi thuoác laù bôûi vì coù nhieàu nguoàn khaùc cuõng taïo neân buïi trong khoâng khí trong nhaø. Maët khaùc, nhöõng chæ soá ñaëc hieäu hôn cuõng ñaõ ñöôïc ño löôøng bao goàm nicotin, tia töû ngoaïi vaø söï haáp thuï cuûa caùc thaønh phaàn buïi. Nicotin coù theå ñöôïc ño löôøng khaùc caùc phöông phaùp choïn maãu tích cöïc vaø cuõng söû duïng nhöõng phöông phaùp khuyeách taùn thuï ñoäng. Caùc nghieân cöùu veà noàng ñoä cuûa caùc thaønh phaàn cuûa khoâng khí trong moâi tröôøng ñaõ ñöôïc tieán haønh chuû yeáu ôû trong caùc toaø nhaø coâng coäng, moät soá ít ñöôïc tieán haønh ôû trong nhaø vaø trong phoøng. Vieäc ñoùng goùp cuûa caùc moâi tröôøng khaùc nhau vaøo khaû naêng tieáp xuùc khoùi thuoác laù cuûa moãi caù nhaân thay ñoåi tuyø theo maãu thôøi gian laøm vieäc, ví duï laøm vieäc ôû nhöõng thôøi gian khaùc nhau ôû nhöõng nôi khaùc nhau. Maãu thôøi gian laøm vieäc coù aûnh höôûng lôùn ñeán vieäc phôi nhieãm cuûa ñöôøng hoâ haáp trong caùc moâi tröôøng buïi ôû moät soá ñoái töôïng nhaát ñònh. Ví duï vieäc tieáp xuùc trong nhaø chuû yeáu laø gaëp ôû treû em khoâng ñi nhaø treû. Ñoái vôùi nhöõng ngöôøi lôùn nghieän ôû chung vôùi nhöõng ngöôøi khoâng huùt thuoác thì moâi tröôøng laøm vieäc laø moät nôi tieáp xuùc chuû yeáu vôùi buïi. Moät nghieân cöùu ôû Myõ gaàn ñaây ñaõ ñaùnh giaù möùc ñoä phôi nhieãm cuûa nhöõng

576

ngöôøi khoâng huùt thuoác ôû 16 khu vöïc daân cö taïi Myõ. Nghieân cöùu naøy treân 100 ngöôøi ôû moãi nôi höôùng ñeán vieäc phôi nhieãm taïi nôi laøm vieäc vaø vieäc ño löôøng caùc haït buïi trong khí thôû vaø caùc chæ soá khaùc. Keát quaû cho thaáy trong hai naêm 93–94 möùc ñoä phôi nhieãm ñoái vôùi khoùi thuoác laù trong moâi tröôøng ôû trong nhaø noùi chung lôùn hôn ôû nôi laøm vieäc.

Vieäc ñoùng goùp cuûa khoùi thuoác laù ôû trong nhaø vaøo oâ nhieãm moâi tröôøng beân trong nhaø ñaõ ñöôïc chöùng minh bôûi nhieàu nghieân cöùu söû duïng caùc phöông phaùp ño ñaïc caùc haït buïi hoâ haáp caù nhaân vaø trong nhaø. Trong nhöõng cuoäc nghieân cöùu tröôùc ñaây, Spengler et al. (1980) ñaõ ño löôøng noàng ñoä caùc haït buïi hoâ haáp ôû caùc nhaø daân ôû 6 thaønh phoá nöôùc Myõ trong vaøi naêm vaø ñaõ nhaän thaáy raèng moät ngöôøi huùt 1 goùi thuoác haøng ngaøy ñoùng goùp khoaûng 20mg/m3 noàng ñoä haït buïi trong nhaø trong voøng 24 giôø. Trong nhaø coù töø 2 ngöôøi huùt thuoác laù trôû leân coù theå ñoùng goùp khoaûng 260mg/m3 noàng ñoä haït buïi trong nhaø trong voøng 24 giôø (theo Tieâu chuaån chaát löôïng khoâng khí quoác gia). Bôûi vì thuoác laù khoâng ñöôïc huùt ñeàu ñaën trong ngaøy neân noàng ñoä cao hôn chæ xuaát hieän khi huùt thuoác.

Trong moät vaøi cuoäc nghieân cöùu, chæ moät soá löôïng nhoû nhaø daân ñöôïc ño löôøng chaát nicotin maø chaát naøy ñöôïc xem laø hôïp thaønh qua giai ñoaïn boác hôi cuûa vieäc phôi nhieãm khoùi thuoác laù trong moâi tröôøng. Trong moät cuoäc nghieân cöùu veà söï phôi nhieãm khoùi thuoác laù trong moâi tröôøng ôû treû em ñi nhaø treû, noàng ñoä nicotin trung bình trong suoát thôøi gian treû ôû nhaø laø 3,7mg/ m3; ñoái vôùi nhöõng nhaø khoâng coù ngöôøi huùt thuoác noàng ñoä trung bình laø 0,3 mg/m3. Nöôùc Myõ ñöùng ñaàu trong vieäc nghieân cöùu phöông phaùp ñaùnh giaù söï phôi nhieãm. Cuïc baûo veä moâi tröôøng lieân bang ñaõ cung caáp döõ lieäu toång quaùt veà noàng ñoä cuûa 20 hôïp chaát höõu cô bay hôi ôû moät soá maãu nhaø ôû moät vaøi khu daân cö. Vieäc ño löôøng trong nhaø ñaõ cho thaáy coù söï gia taêng noàng ñoä benzen, xylen, ethybenzen vaø styren ôû nhaø coù ngöôøi huùt thuoác so vôùi nhöõng nhaø khoâng coù ngöôøi huùt.

Nhöõng moâi tröôøng giao thoâng cuõng coù theå bò oâ nhieãm do huùt thuoác. Vieäc oâ nhieãm khoâng khí treân taøu, xe bus, xe oâ toâ, maùy bay vaø taøu ngaàm ñaõ ñöôïc chöùng minh. Moät baùo caùo cuûa hoäi ñoàng nghieân cöùu quoác gia (NRC, 1986b) veà chaát löôïng khoâng khí treân maùy bay ñaõ toùm

577

taét nhöõng nghieân cöùu veà chaát gaây oâ nhieãm töø khoùi thuoác laù trong maùy bay thöông maïi. Trong moät cuoäc nghieân cöùu qua suoát chuyeán bay ñôn, noàng ñoä NO2 thay ñoåi tuøy theo soá löôïng haønh khaùch ñang huùt thuoác. Trong moät cuoäc nghieân cöùu khaùc, nhöõng haït nhoû hoâ haáp ôû khu vöïc coù ngöôøi ñang huùt thuoác ñöôïc ño laø baèng hoaëc cao hôn gaáp 5 laàn so vôùi nhöõng khu vöïc khoâng coù ngöôøi huùt thuoác. Noàng ñoä cao toái ña ôû nhöõng khu vöïc coù ngöôøi ñang huùt thuoác laø 1000 mg/m3. Maùtton vaø nhöõng ñoàng nghieäp cuûa oâng (1989) ñaõ söû duïng phöông phaùp ño löôøng phôi nhieãm caù nhaân ñeå ñaùnh giaù vieäc phôi nhieãm chaát nicotin ôû nhöõng haønh khaùch vaø nhöõng ngöôøi coù maët treân chuyeán bay. Taát caû moïi ngöôøi ñeàu bò nhieãm chaát nicotin, thaäm chí nhöõng ngöôøi ñöôïc ngoài ôû khoang rieâng khoâng coù ngöôøi huùt thuoác. Vieäc phôi nhieãm caøng lôùn hôn ôû nhöõng nôi coù ngöôøi huùt thuoác hôn laø nhöõng nôi khoâng coù ngöôøi huùt vaø cuõng lôùn hôn treân maùy bay thöông maïi vôùi voøng quay khoâng khí.

12.4.6. Chæ soá sinh hoïc cuûa söï phôi nhieãm (Biological Markers of Exposure)

Chæ soá sinh hoïc coù theå ñöôïc söû duïng ñeå moâ taû söï lan toaû cuûa vieäc phôi nhieãm khoùi thuoác laù trong moâi tröôøng, ñeå kieåm tra lieàu löôïng cuûa vieäc huùt thuoác khoâng chuû yù vaø ñeå xaùc nhaän vieäc ño löôøng söï phôi nhieãm döïa treân caâu hoûi thaêm doø yù kieán ôû caû nhöõng ngöôøi huùt thuoác chuû ñoäng vaø thuï ñoäng. Vieäc phaùt hieän nhöõng hôïp chaát caáu thaønh khoùi thuoác hay söï chuyeån hoaù cuûa chuùng trong nhöõng chaát loûng cô theå hay khoâng khí thuoäc tuùi phoåi seõ cung caáp baèng chöùng veà söï phôi nhieãm khoùi thuoác laù, vaø nhöõng chæ soá naøy coù theå ñöôïc söû duïng ñeå ñaùnh giaù cöôøng ñoä huùt thuoác. Ruûi ro cuûa ngöôøi huùt thuoác khoâng chuû yù cuõng ñöôïc öôùc tính baèng vieäc so saùnh möùc ñoä nhöõng chæ soá sinh hoïc ôû nhöõng ngöôøi huùt thuoác chuû ñoäng vaø nhöõng ngöôøi huùt thuoác thuï ñoäng. Hieän taïi, caùc chæ soá ñaëc thuø vaø nhaïy caûm nhaát veà söï phôi nhieãm cuûa khoùi thuoác laù laø nicotin vaø söï chuyeån hoaù cuûa noù, cotinin. Khoâng phaûi chaát nicotin cuõng khoâng phaûi chaát cotinin thöôøng xuyeân toàn taïi trong chaát loûng cô theå khi khoâng coù söï phôi nhieãm khoùi thuoác laù, maëc duø löôïng haáp thuï lôùn khaùc thöôøng cuûa thöùc aên coù theå saûn xuaát ra möùc ñoä ño löôøng cuûa nicotin vaø cotinin. Cotinin ñöôïc hình thaønh bôûi quaù trình oâxy hoaù cuûa nicotin do söï phaân hoaù cuûa teá baøo

578

P–450 laø moät trong nhöõng söï chuyeån hoaù ñaàu tieân cuûa nicotin (DHHS 1988). Baûn thaân cotinin ñöôïc chuyeån hoaù roäng vaø chæ khoaûng 17% cotinin ñöôïc baøi tieát khoâng thay ñoåi chaát trong nöôùc tieåu.

Bôûi vì, chu kyø baùn phaân raõ ñang löu thoâng (tuaàn hoaøn) cuûa nicotin thöôøng ngaén hôn 2 giôø ñoàng hoà, noàng ñoä nicotin trong chaát loûng coù theå bieåu hieän söï phôi nhieãm gaàn keà nhaát. Ngöôïc laïi, cotinin coù chu kyø baùn phaân raõ trong maùu hay huyeát thanh cuûa nhöõng ngöôøi huùt thuoác chuû ñoäng trong khoaûng 10 tieáng ñoàng hoà; do ñoù möùc ñoä cotinin cung caáp tín hieäu veà söï phôi nhieãm khoùi thuoác laù maõn tính ôû caû nhöõng ngöôøi huùt thuoác chuû ñoäng vaø nhöõng ngöôøi huùt thuoác thuï ñoäng. Nhöõng quan taâm veà tính ñaïi traø cuûa cotinin xuaát hieän töø thöùc aên coù chöùa chaát nicotin ñöôïc ñaët sang moät beân. Noàng ñoä thiocyanate trong chaát loûng cô theå, noàng ñoä cuûa CO trong khoâng khí ñöôïc thaûi ra vaø möùc ñoä roái loaïn carbon phaân bieät nhöõng ngöôøi huùt thuoác chuû ñoäng vôùi nhöõng ngöôøi huùt thuoác thuï ñoäng nhöng khoâng nhaïy caûm vaø ñaëc thuø nhö vieäc tieáp tuïc ñaùnh giaù söï phôi nhieãm khoùi thuoác khoâng chuû yù.

Trong caùc cuoäc nhieân cöùu ôû nhöõng ngöôøi lôùn khoâng huùt thuoác taïi nhaø, taïi nôi laøm vieäc vaø nhöõng moâi tröôøng khaùc xaùc ñònh roõ noàng ñoä cotinin trong nöôùc tieåu vaø nöôùc boït. Möùc ñoä cotinin ôû nhöõng ngöôøi huùt thuoác thuï ñoäng ôû möùc döôùi 1% so vôùi khoaûng 8% möùc ñoä cotinin ôû nhöõng ngöôøi huùt thuoác chuû ñoäng. Cha meï huùt thuoác laø yeáu toá quyeát ñònh cao nhaát möùc ñoä cotinin ôû treû em. Greenberg vaø coäng söï (1984) ñaõ tìm thaáy, noàng ñoä cotinin trong nöôùc tieåu vaø nöôùc boït cuûa treû sô sinh bò nhieãm khoùi thuoác trong nhaø cuûa chuùng cao hôn ñaùng keå so vôùi nhöõng ñöùa treû ñöôïc chaêm soùc khoâng bò laây nhieãm. Möùc ñoä cotinin coù trong nöôùc tieåu ôû treû sô sinh taêng tuyø theo soá löôïng thuoác laù maø meï chuùng huùt qua suoát 24 tieáng ñoàng hoà. Trong moät cuoäc nghieân cöùu treû em ôû Anh, möùc ñoä cotinin trong tuyeán nöôùc boït cuûa treû taêng cuøng vôùi soá löôïng lôùn cha meï huùt thuoác trong nhaø. (Jarvis et al., 1985). Trong moät cuoäc nghieân cöùu thöû nghieäm toaøn quoác töø naêm 1988 ñeán 1991, 88% ngöôøi khoâng huùt thuoác coù löôïng cotinin huyeát thanh. Möùc ñoä cotinin ôû cuoäc thöû nghieâm toaøn quoác naøy taêng tuyø theo soá löôïng ngöôøi huùt thuoác ôû trong nhaø vaø thôøi gian khoùi thuoác phôi nhieãm ôû nôi laøm vieäc.

579

Keát quaû cuûa caùc cuoäc nghieân cöùu döïa treân nhöõng chæ soá sinh hoïc ñem laïi daáu aán quan troïng cho vieäc nghieân cöùu vieäc huùt thuoác thuï ñoäng vaø boå sung vaøo ñoä tin caäy sinh hoïc cuûa moái lieân keát giöõa vieäc huùt thuoác thuï ñoäng vaø nhöõng caên beänh ñöôïc chöùng minh qua caùc cuoäc nghieân cöùu veà dòch teã hoïc (Benowitz, 1996). Döõ lieäu veà möùc ñoä chæ soá cung caáp baèng chöùng veà söï phôi nhieãm thuoác laù khoâng chuû yù daãn ñeán söï haáp thuï, löu thoâng vaø baøi tieát nhöõng thaønh phaàn khoùi thuoác. Caùc cuoäc nghieân cöùu nhöõng chæ soá sinh hoïc cuõng xaùc ñònh möùc ñoä roäng khaép cuûa vieäc huùt thuoác thuï ñoäng, khi ñöôïc tìm hieåu roõ raøng baèng caâu hoûi. Söï töông quan giöõa nhöõng phôi nhieãm ñaõ ñöôïc baùo caùo vaø möùc ñoä nhöõng chæ soá söû duïng nhöõng phöông phaùp ñaët caâu hoûi cho vieäc ñaùnh giaù söï phôi nhieãm gaàn ñaây ñaõ ñöôïc xaùc ñònh coù moät soá hieäu löïc. Nhöõng so saùnh veà möùc ñoä nhöõng chæ soá sinh hoïc ôû nhöõng ngöôøi huùt thuoác vaø nhöõng ngöôøi khoâng huùt thuoác ñaõ ñöôïc tieán haønh nhaèm öôùc tính nhöõng cöôøng ñoä lieân quan cuûa ngöôøi huùt thuoác chuû ñoäng vaø ngöôøi huùt thuoác thuï ñoäng.

12.4. ÑOÄC HAÏI CUÛA THUOÁC LAÙ ÑEÁN SÖÙC KHOÛE

Khoùi thuoác laù taùc haïi tröïc tieáp khoâng nhöõng ñoái vôùi söùc khoûe ngöôøi huùt maø coøn caû ngöôøi khoâng huùt (huùt thuoác thuï ñoäng hay huùt thuoác khoâng töï nguyeän), aûnh höôûng xaáu ñeán moâi tröôøng xung quanh.

12.5.1. Taùc haïi ñoái vôùi ngöôøi huùt

Khoùi thuoác gaây haïi cho nhieàu boä maùy: hoâ haáp, tuaàn hoaøn, tieâu hoùa, thaàn kinh, tieát nieäu... chuû yeáu hay gaëp ôû boä maùy hoâ haáp vaø tuaàn hoaøn.

12.5.1.1. Huùt thuoác vaø caùc beänh hoâ haáp

Huùt thuoác laø nguyeân nhaân ñöôïc bieát ñeán nhieàu khoâng nhöõng gaây ung thö phoåi maø coøn gaây ra nhieàu beänh phoåi khaùc nöõa. ÔÛ phaàn naøy seõ ñieåm qua veà aûnh höôûng cuûa thuoác laù nhö theá naøo ñeán chöùc naêng phoåi vaø sau ñoù seõ taäp trung chi tieát hôn vaøo nhöõng beänh phoåi hay gaëp do huùt thuoác.

a. AÛnh höôûng cuûa thuoác laù ñeán chöùc naêng phoåi

Khi chuùng ta hít vaøo, khoâng khí seõ vaøo ñöôøng hoâ haáp treân qua muõi vaø mieäng, nôi khoâng khí ñöôïc loïc, söôûi aám vaø laøm aåm. Khoâng khí

580

hít vaøo seõ ñi qua khí quaûn ñeå vaøo phoåi. Trong moãi phoåi ñeàu coù moät heä thoáng pheá quaûn, pheá quaûn goác nhö laø nhaùnh chính cuûa caây vôùi caùc caønh caây nhoû laø nhöõng pheá quaûn, sau 17– 20 laàn phaân chia thaønh caùc tieåu pheá quaûn, töø caùc tieåu pheá quaûn ñoù seõ daãn ñeán caùc tuùi nhoû chöùa khí goïi laø pheá nang, noù gioáng nhö laø chuøm nho. ÔÛ pheá nang, quaù trình trao ñoåi khí seõ xaûy ra. Maùu seõ ñoåi CO2 laáy O2 sau ñoù seõ mang O2 ñeán caùc toå chöùc cuûa cô theå.

Heä thoáng hoâ haáp coù moät soá haøng raøo baûo veä ñeå choáng laïi caùc beänh. Quaù trình loïc ôû ñöôøng hoâ haáp treân giuùp ngaên chaën vi khuaån, virus vaø caùc chaát gaây kích thích töø ngoaøi vaøo trong phoåi. Khí quaûn vaø toå chöùc phoåi saûn xuaát ra chaát nhaày giuùp cho vieäc laáy vaø mang caùc chaát baån ra ngoaøi. Hoãn hôïp chaát nhaày vaø chaát taïp nhieãm seõ ñöôïc ñöa ra ngoaøi nhôø caùc loâng nhoû li ti goïi laø loâng chuyeån, nhöõng loâng naøy lay ñoäng raát nhanh veà phía treân, trong moät soá vuøng toác ñoä cuûa loâng chuyeån raát cao, tôùi 1.000 laàn trong moät phuùt.

Khi khoùi thuoác qua mieäng thì ngöôøi huùt thuoác ñaõ voâ tình boû qua cô cheá baûo veä thöù nhaát laø quaù trình loïc ôû muõi. Nhöõng ngöôøi huùt thuoác thöôøng baøi tieát nhieàu ñôøm hôn nhöõng ngöôøi khoâng huùt thuoác maø khaû naêng ñöa ñôøm ra khoûi ñöôøng hoâ haáp laïi keùm hôn. Ñieàu naøy laø do heä thoáng loâng chuyeån ôû ngöôøi huùt thuoác bò lieät thaäm chí bò phaù huyû. Khoùi thuoác cuõng laøm thay ñoåi caáu truùc caùc tuyeán tieát nhaày vaø do vaäy thaønh phaàn cuûa chaát nhaày cuõng bò thay ñoåi. Ñoâi khi caùc tuyeán tieát nhaày bò taéc laïi laøm giaûm khaû naêng baøi tieát ñôøm. Haäu quaû cuoái cuøng laø chaát nhaày ôû nhöõng ngöôøi huùt thuoác bò nhieãm bôûi caùc chaát ñoäc haïi, vaø bò giöõ laïi nhieàu trong toå chöùc phoåi caûn trôû söï löu thoâng trao ñoåi khí.

Nhöõng söï thay ñoåi caáu truùc phoåi ôû nhöõng ngöôøi huùt thuoác laøm giaûm khaû naêng laáy oxy cuûa phoåi. Khoùi thuoác gaây phaù huyû pheá nang laøm giaûm tính ñaøn hoài cuûa phoåi vaø laøm giaûm khaû naêng trao ñoåi oxy. Phoåi cuûa nhöõng ngöôøi huùt thuoác bò giaûm dieän tích beà maët vaø giaûm maïng mao maïch, ñieàu naøy coù nghóa laø doøng maùu löu thoâng qua phoåi bò giaûm, daãn ñeán laøm giaûm cung caáp chaát dinh döôõng vaø oâxy caàn thieát cho caû nhu moâ phoåi vaø caùc toå chöùc khaùc trong cô theå ñeå duy trì söï khoeû maïnh vaø chöùc naêng bình thöôøng cuûa chuùng.

581

Huùt thuoác cuõng gaây ra hieän töôïng goïi laø taêng tính ñaùp öùng ñöôøng thôû. Do aûnh höôûng cuûa caùc chaát ñoäc haïi trong khoùi thuoác, ñöôøng thôû bò co thaét. Khi ñieàu naøy xaûy ra thì luoàng khí hít vaøo vaø thôû ra ñeàu bò caûn trôû ôû ngöôøi huùt thuoác, vaø do ñoù hình thaønh caùc tieáng ran rít, ran ngaùy vaø coù theå bò khoù thôû. ÔÛ nhöõng ngöôøi huùt thuoác coù nhieàu thoâng soá chöùc naêng thoâng khí thay ñoåi, trong ñoù theå tích khí thôû ra gaéng söùc trong giaây ñaàu tieân (FEV1) giaûm raát nhieàu.

b. Caùc beänh khaùc cuûa phoåi

Töø ñöôøng hoâ haáp treân (muõi, haàu, thanh quaûn) ñeán ñöôøng hoâ haáp döôùi ñeàu coù theå bò taùc haïi, gaây beänh.

• Ñöôøng hoâ haáp treân: vieâm muõi maõn tính, ung thö xoang haøm, ung thö voøm hoïng, vieâm hoïng maõn tính, ung thö thanh quaûn, vieâm thanh quaûn maõn tính.

• Ñöôøng hoâ haáp döôùi: vieâm pheá quaûn maõn (VPQM), ung thö pheá quaûn hay ung thö phoåi (K phoåi), ung thö phoåi pheá quaûn (KPPQ), hen suyeãn.

• Nhu moâ phoåi: K phoåi (hay KPPQ), giaõn pheá nang (hay khí pheá thuõng), vieâm phoåi...

Hai beänh thöôøng gaëp nhaát: KPPQ, beänh phoåi taéc ngheõn maõn tính (BPTNMT) thöôøng do VPQM gaây ra.

12.5.1.2. Ung thö phoåi

Thöôøng ung thö boä maùy hoâ haáp khoâng ñöôïc phaùt hieän kòp thôøi ñeán khi quaù muoän môùi bieát thì khoâng chöõa ñöôïc, döôùi 8% ngöôøi beänh K phoåi ñöôïc chaån ñoaùn khoâng soáng ñöôïc quaù 5 naêm. Hôn 1/3 soá ngöôøi cheát K phoåi do huùt thuoác vaø ¼ soá khaùc cheát do BPTNMT nhö VPQM vaø giaõn pheá nang (hay khí pheá thuõng). Caùc chaát ñoäc gaây ung thö trong khoùi thuoác phaûi tieáp xuùc vôùi phoåi nhieàu naêm môùi coù khaû naêng gaây ñöôïc ung thö phoåi. Thöôøng sau 15 naêm tieáp xuùc vôùi khoùi thuoác, nhöng thöïc ra nguy cô ñoù coøn phuï thuoäc vaøo nhieàu yeáu toá.

582

Baûøng 12.2: Nguy cô phaùt trieån ung thö phoåi/soá ñieáu thuoác/ ngaøy

Soá ñieáu Tyû leä cheát haøng naêm/100,000 nam giôùi

0 10

1 – 14 78 (gaáp 8 laán ngöôøi khoâng huùt)

15 – 24 127 (gaáp 13 laàn ngöôøi khoâng huùt)

≥ 25 251 (gaáp 25 laàn ngöôøi khoâng huùt)

Qua bảng 12.3, ta thấy coù hai chæ soá: tuoåi taùc vaø soá löôïng ñieáu huùt: tuoåi caøng cao vaø soá ñieáu huùt caøng nhieàu nguy cô caøng lôùn. Baûng thoáng keâ cuûa Phaùp phaûn aùnh roõ veà moái nguy ñoù.

Baûng 12.3: Soá ung thö phaùt trieån haøng naêm tính treân 100,000 daân

Tuoåi Khoâng huùt 5–10 ñieáu/ngaøy 20 ñieáu/ngaøy

30 <1 10 50

40 5 50 250

50 25 250 1.000

60–70 75 750 2.500

Tuoåi baét ñaàu huùt: tuoåi baét ñaàu huùt cuõng raát quan troïng, caû nam vaø nöõ baét ñaàu huùt caøng treû caøng coù nguy cô bò ung thö phoåi cao.

Thôøi gian nghieän huùt: ung thö phoåi cuõng taêng theo thôøi gian huùt thuoác, ví duï huùt thuoác 20 naêm taêng gaáp 2 laàn thôøi gian 10 naêm, neáu huùt thöôøng xuyeân haøng ngaøy tyû leä taêng gaáp 16 laàn.

Löôïng haéc ín trong ñieáu thuoác cuõng quan troïng nhöng khoâng baèng soá ñieáu thuoác huùt, thôøi gian nghieän huùt.

Ung thö phoåi laø moät beänh coù theå phoøng traùnh ñöôïc. Nguyeân nhaân maéc ung thö phoåi ngaøy nay coøn chöa bieát roõ, coù ngöôøi coù nguy cô cao ñoái vôùi thuoác laù, coù theå do yeáu toá di truyeàn taïo ra enzyme thoaùi giaùng caùc hydrocacbua gaây ung thö, nhöng coù ñieàu chaéc chaén laø ung thö phoåi hay gaëp ôû nhöõng ngöôøi huùt thuoác nhaát laø nghieän naëng. Vaäy khoâng huùt thuoác coù theå phoøng traùnh K phoåi. Moät soá bieåu hieän cuûa beänh K phoåi:

583

- Ho khaïc ñôøm maùu keùo daøi nhieàu ngaøy

- Ñau ngöïc ôû moät vuøng nhaát ñònh, ñau caøng ngaøy caøng taêng.

- Coù caùc yeáu toá nguy cô cao: treân 45 tuoåi, nghieän thuoác laù, laøo, tieáp xuùc vôùi moâi tröôøng ñoäc haïi (hoùa chaát, buïi ñaù...).

ÔÛ moät vaøi vuøng treân theá giôùi ngöôøi ta hít boät thuoác laù laøm cho caùc moâ cuûa muõi tieáp xuùc vôùi thuoác laù, taïo ñieàu kieän thuaän lôïi chuyeån thaønh K. Hai coâng trình nghieân cöùu keát luaän nguy cô gaây K xoang muõi lieân quan ñeán hít thuoác cuûa boä toäc Bantou Phi Chaâu duøng thuoác laù hít cheá taïo töø thuoác laù ñòa phöông taùn thaønh boät troän laãn vôùi tro caây coû ñoát chaùy.

12.5.1.3. Beänh phoåi taéc ngheõn maõn tính (BPTNMT)

BPTNMT bao goàm VPQM vaø giaõn pheá nang hay khí pheá thuõng laø beänh laøm maát khaû naêng lao ñoäng daàn daàn. Noù laøm cho ngöôøi beänh ñau khoå keùo daøi do khoù thôû vì khí ñaïo nhoû ôû phoåi bò heïp hoaëc taéc ngheõn. Caùc khí ñaïo nhoû naøy vaø pheá nang caàn thieát cho söï trao ñoåi oxy vôùi maùu, khi bò hö haïi phoåi maát tính chaát ñaøn hoài. Beänh tieán trieån töø töø vaø khoù thôû xuaát hieän daàn daàn töø möùc ñoä nheï (khoù thôû khi gaéng söùc) ñeán khoù thôû thöôøng xuyeân (suy hoâ haáp). Huùt thuoác laù laø nguyeân nhaân chính gaây BPTNMT, hieám thaáy ôû ngöôøi khoâng huùt, treân 90% beänh nhaân cheát veà beänh naøy do khoùi thuoác gaây ra. Nguy cô töû vong taêng tyû leä thuaän vôùi soá löôïng ñieáu thuoác huùt.

Boä maùy hoâ haáp bò taùc ñoäng aâm thaàm: ngöôøi huùt khoâng caûm thaáy coù moät daáu hieäu beänh lyù hoâ haáp naøo, tuy nhieân vaãn coù bieåu hieän ôû phoåi.

- Ño chöùc naêng ngöôøi treû nghieän huùt cho bieát ñaõ giaûm ñoái vôùi taàn soá hoâ haáp cao, nghóa laø nhu moâ phoåi ñaøn hoài giaûm ñoái vôùi gaéng söùc maïnh keùo theo nhòp thôû taêng raát nhanh (40 chu kyø/phuùt), ngöôøi khoâng huùt khoâng coù bieåu hieän naøy.

- Ở ngöôøi nghieän cuõng khoâng coù trieäu chöùng cuûa vieäc thay ñoåi baát thöôøng cuûa pheá quaûn nhö ngoaïi vi veà thoâng khí /töôùi maùu phoåi khoâng ñoàng ñeàu ôû moät vaøi vuøng, daãn ñeán vieäc vaän chuyeån oxy maùu thay ñoåi chuùt ít.

584

- ÔÛ ngöôøi nghieän, söùc chòu ñöïng veà tình traïng giaûm hay thieáu oxy keùm, ví duï ôû vuøng nuùi cao hay moâi tröôøng thieáu oxy, khoâng coù khaû naêng gaéng söùc. Ñoä thaåm thaáu cuûa maøng pheá nang – mao maïch ngoaïi vi, ngöôøi nghieän bò giaûm, khueách taùn khí giaûm tyû leä vôùi soá löôïng ñieáu huùt, neáu ngöøng huùt hieän töôïng naøy laïi phuïc hoài bình thöôøng.

12.5.1.4. Beänh tim maïch

Khoùi thuoác laù laøm taêng laéng ñoïng caùc chaát môõ thaønh ñoäng maïch gaây xô cöùng vaø heïp khaåu kính maïch maùu daãn ñeán taéc ñoäng maïch, nhaát laø ñoäng maïch vaønh tim hoaëc laø haäu quaû cuûa xô cöùng maïch maùu hay maùu cuïc.

Beänh maïch vaønh tim hay beänh tim thieáu maùu: laø nguyeân nhaân chính gaây töû vong ôû nhieàu nöôùc phaùt trieån. Khoùi thuoác “chòu traùch nhieäm” ít nhaát 20% töû vong. Ngöôøi huùt thuoác coù nguy cô bò beänh maïch vaønh tim gaáp 2–3 laàn ngöôøi khoâng huùt. Neáu vöøa nghieän thuoác vöøa coù caùc nguy cô khaùc, nguy cô maéc beänh tim taêng 8 laàn. Khoâng keå ñeán caùc yeáu toá nguy cô di truyeàn daãn ñeán beänh maïch vaønh tim thì soá löôïng ñieáu thuoác huùt haøng ngaøy aûnh höôûng roõ reät so vôùi ngöôøi khoâng huùt. Nguy cô:

• Lôùn hôn 1,5 laàn neáu huùt 10 ñieáu 1 ngaøy

• Lôùn hôn 20 laàn neáu huùt 20 ñieáu 1 ngaøy

• Lôùn hôn 40 laàn neáu huùt 40 ñieáu 1 ngaøy

ÔÛ caùc nöôùc phaùt trieån ít nhaát 80% nam giôùi döôùi 45 tuoåi maéc beänh tim do huùt thuoác, ôû tuoåi naøy ngöôøi nghieän naëng bò beänh tim nguy hieåm gaáy 10–15 laàn ngöôøi khoâng huùt thuoác. Neáu ngöøng huùt, nguy cô cheát do ñoäng maïch vaønh vaãn toàn taïi nhieàu naêm:

• Giaûm 50% sau 5 naêm cai thuoác

• Sau 15 naêm môùi heát hoaøn toaøn yeáu toá nguy cô

Thaønh phaàn Nicotin vaø CO trong khoùi thuoác gaây beänh maïch vaønh tim. Ñoái vôùi phuï nöõ treû huùt thuoác vaø uoáng thuoác traùnh thai laøm taêng nguy cô beänh tim, ñoät quî hay beänh tim khaùc gaáp 10 laàn. Taùc

585

haïi naøy raát roõ ôû phuï nöõ treân 45 tuoåi. Ngoaøi ra, khoùi thuoác laù cuõng laø nguyeân nhaân gaây caùc beänh tim maïch khaùc nhö vieâm ñoäng maïch chi, phình ñoäng maïch chuû, aûnh höôûng ñoäng maïch naõo.

12.5.1.5. Beänh tieâu hoùa

Khoùi thuoác laù gaây: ung thö mieäng; ung thö haàu; loeùt daï daøy taù traøng; ung thö thöïc quaûn: 5 laàn cao hôn ôû ngöôøi huùt so vôùi ngöôøi khoâng huùt. Huùt thuoác vaø uoáng röôïu chieám khoaûng 3/4 ung thö mieäng vaø haàu; Ung thö tuïy: gaây cheát nhanh, nguy cô töông ñoái ôû nam huùt thuoác treân 20 ñieáu/ngaøy gaáp hôn 5 laàn vaø ôû phuï nöõ laø 6 laàn so vôùi ngöôøi khoâng huùt.

12.5.1.6. Beänh tieát nieäu

Thuoác laù cuõng gaây caû ung thö thaän vaø baøng quang ôû ngöôøi huùt cao hôn 3 laàn so vôùi ngöôøi khoâng huùt.

12.5.1.7. Beänh sinh duïc

• Ñoái vôùi nam giôùi: nam nghieän huùt thuoác coù hoaït ñoäng sinh duïc giaûm, coù theå ñöa ñeán lieät döông.

• Ñoái vôùi phuï nöõ

o Phuï nöõ huùt thuoác duøng thuoác traùnh thai coù nguy cô gaây tai bieán maïch maùu naõo (xuaát huyeát maøng naõo, lieät ½ ngöôøi) cao hôn ngöôøi huùt 3 laàn vaø cao hôn 6 laàn ngöôøi uoáng thuoác traùnh thai khoâng huùt thuoác, nguy cô ñoät quî cao hôn 10 laàn

o Nghieän huùt thuoác laøm roái loaïn kinh nguyeät, beá kinh thöù phaùt, maõn kinh sôùm töø 1 ñeán 1,5 naêm.

o Huùt thuoác cuõng gaây nguy cô ung thö coå töû cung, nguy cô taêng theo thôøi gian nghieän huùt. Khoùi thuoác aûnh höôûng tôùi teá baøo Langerhans laøm suy giaûm heä thoáng mieãn dòch.

12.5.1.8. Ñoái vôùi thai ngheùn

Khaû naêng sinh ñeû ôû phuï nöõ huùt thuoác treû bò giaûm coøn 72% so vôùi phuï nöõ khoâng huùt. 38% nöõ khoâng huùt thuï thai trong voøng kinh ñaàu so vôùi 28% nöõ huùt thuoác. Nöõ huùt thuoác treân 20 ñieáu/ngaøy haàu heát

586

coù nguy cô xaûy thai töï nhieân gaáp 2 laàn so vôùi nöõ khoâng huùt. Bieán chöùng cuûa thai ngheùn: ñeû non, baêng huyeát, nhau bong non...

12.5.1.9. Beänh hen

Hen ñöôïc ñaëc tröng bôûi tính phaûn öùng quaù möùc cuûa ñöôøng daãn khí. Söï phaûn öùng quaù möùc naøy daãn ñeán caùc côn hen, beänh nhaân coù thôû khoø kheø, ho vaø/hoaëc khoù thôû. Huùt thuoác khoâng phaûi laø nguyeân nhaân gaây ra côn hen nhöng noù laøm cho tình traïng beänh hen naëng leân. Nhöõng ngöôøi bò hen huùt thuoác seõ coù taêng tieát ñôøm, giaûm cöû ñoäng cuûa loâng chuyeån pheá quaûn, taêng nhaïy caûm vôùi nhieãm truøng, taêng giaûi phoùng caùc chaát dò öùng taùc duïng nhanh vaø phaù huyû caùc ñöôøng daãn khí nhoû. Tæ leä töû vong ôû ngöôøi bò hen ñang hoaëc ñaõ töøng huùt thuoác thì taêng gaáp treân 2 laàn so vôùi nhöõng ngöôøi khoâng huùt thuoác.

12.5.1.10. Nhieãm truøng ñöôøng hoâ haáp

Nhöõng ngöôøi huùt thuoác hay bò nhieãm truøng ñöôøng hoâ haáp hôn nhöõng ngöôøi khoâng huùt thuoác vaø thöôøng bò naëng hôn. Treû em coù boá meï huùt thuoác laù bò beänh ñöôøng hoâ haáp nhieàu hôn treû em coù boá meï khoâng huùt thuoác. Nhöõng ngöôøi huùt thuoác khoâng chæ hay bò vieâm phoåi hôn maø coøn bò töû vong nhieàu hôn. Nhöõng phuï nöõ coù thai bò vieâm phoåi maø huùt hôn 10 ñieáu thuoác/ngaøy, coù tieân löôïng xaáu hôn nhöõng ngöôøi khoâng huùt (cheát meï – con,...). Nhöõng ngöôøi huùt thuoác cuõng hay bò cuùm. Vaccin phoøng cuùm ít hieäu quaû ñoái vôùi ngöôøi huùt thuoác, vaø tæ leä töû vong do cuùm ôû nhöõng ngöôøi huùt thuoác cao hôn nhieàu so vôùi nhoùm ngöôøi khoâng huùt thuoác.

12.5.1.11. Caùc beänh khaùc

Huùt thuoác laù coøn coù theå gaây ra caùc beänh veà raêng mieäng (vieâm mieäng, vieâm lôïi raêng – vaøng raêng, raêng choùng ruïng); beänh thaàn kinh – taâm thaàn (Thuoác laù laøm trí nhôù giaûm suùt, suy nhöôïc thaàn kinh, chaân tay run raåy, noùi naêng chaäm chaïp – beänh Parkinson – tính tình hay noùng naûy, caùu kænh, phaûn xaï thieáu linh hoaït)

12.5.2. Taùc haïi ñoái vôùi söùc khoûe ngöôøi khoâng huùt

“Huùt thuoác thuï ñoäng”: khoùi thuoác ôû trong moâi tröôøng soáng laø hoãn hôïp cuûa hai loaïi khoùi treân (khoùi thuoác chính, khoùi thuoác phuï hay

587

thöù phaùt). Vaán ñeà quan troïng caàn chuù yù laø nguy cô hít phaûi “khoùi thuoác khoâng töï nguyeän” hay laø “huùt thuoác laù thuï ñoäng”. Soáng ôû phoøng ñieàu hoøa nhieät ñoä coù khoùi thuoác ñaëc bieät nguy hieåm, ñònh löôïng nicotin trong nöôùc tieåu ñöôïc ñaøo thaûi ra, nhaän thaáy thôøi gian ôû trong phoøng caøng laâu, löôïng nicotin trong nöôùc tieåu caøng cao.

• Töø 4 giôø ñeán 8 giôø: löôïng nicotin trong nöôùc tieåu 6ng/ml.

• Töø 12 giôø ñeán 20 giôø: löôïng nicotin trong nöôùc tieåu gaàn 30 ng/ml (ng: nanogram, töông ñöông 10–6 mg).

Nhö vaäy moät ngöôøi khoâng huùt tieáp xuùc khoùi thuoác cuõng bò taùc haïi nhö ngöôøi huùt. Noàng ñoä khoùi thuoác hít phaûi khaùc nhau tuøy ñieàu kieän laøm vieäc. Ví duï, ôû moâi tröôøng khoùi thuoác moãi ngaøy hít moät löôïng khoùi töông ñöông huùt 2–3 ñieáu khoâng ñaàu loïc, sau 5 giôø ôû trong phoøng coù khoùi thuoác, chaát nicotin trong maùu gaáp 3 laàn ngöôøi khoâng tieáp xuùc. Moät vaøi hôïp chaát hoùa hoïc cuûa khoùi thuoác trong moâi tröôøng taùc ñoäng qua laïi vôùi caùc chaát ñoäc khaùc coù taïi nôi laøm vieäc, ví duï amiaêng, boå sung taùc haïi cuûa moät vaøi ñieàu kieän lao ñoäng laøm naëng theâm taùc duïng tích luõy cuûa chuùng. Taïi caùc nöôùc coâng nghieäp, khoùi thuoác laù laø chaát oâ nhieãm phoå bieán nhaát trong khoaûng khoâng gian kheùp kín vaø thöôøng heát söùc taäp trung so vôùi nhöõng chaát khaùc laøm oâ nhieãm moâi tröôøng. Nhieàu ngöôøi söû duïng phaàn lôùn thôøi gian cuûa mình ôû trong nhaø neân söï tieáp xuùc vôùi thuoác laù trong moâi tröôøng laø moät vaán ñeà quan troïng cho söùc khoûe. Moät ngöôøi ôû trong phoøng coù nhieàu khoùi nhö trong phoøng hoïp, quaùn aên, caø pheâ, vuõ tröôøng, hoäp ñeâm, maëc daàu khoâng huùt thuoác trong nöôùc tieåu 24 giôø coù theå coù 1ng nicotin nieäu thaûi ra. Coù nhieàu baèng chöùng cho thaáy thuoác laù laø moät moái ñe doïa söùc khoûe ngöôøi khoâng huùt. Ñieàu kieän laøm vieäc khoâng toát vaø khoùi thuoác taùc haïi “hôïp ñoàng” laøm cho söùc khoûe toài teä hôn. “Huùt thuoác thuï ñoäng” coù theå gaây ra hai loaïi taùc haïi ñoái vôùi söùc khoûe: caáp tính vaø laâu daøi.

◊ Taùc haïi caáp tính:

• Pha khí khoùi thuoác kích thích nieâm maïc maét muõi hoïng gaây ra vieâm maét, muõi, hoïng, nhöùc ñaàu, ho (vieâm maét thöôøng gaëp nhaát).

• Khoùi thuoác coøn gaây ra caûm giaùc khoù chòu vì muøi thuoác noàng naëc toûa ra töø nhöõng thaønh phaàn khí acroleùin, formaldehyt vaø nhöõng khí khaùc.

588

◊ Taùc haïi laâu daøi: Tieáp xuùc laâu daøi vôùi khoùi thuoác trong nhaø, nôi laøm vieäc laøm giaûm dung löôïng hoâ haáp nhö ngöôøi huùt thuoác, nguy hieåm hôn caû laø gaây ung thö phoåi, beänh tim maïch, beänh phoåi maõn naëng leân, ñaëc bieät gaây haïi raát lôùn ñeán söùc khoûe treû em.

12.5.3. Taùc haïi ñoái vôùi söùc khoûe coâng nhaân saûn xuaát thuoác laù

Caùc coâng nhaân laøm vieäc trong caùc nhaø maùy saûn xuaát thuoác laù maëc duø khoâng huùt nhöng vaãn bò nhieãm ñoäc bôûi thuoác laù. Buïi thuoác taùc ñoäng leân nieâm maïc muõi, hoïng, pheá quaûn, phoåi, gaây beänh. Nicotin coù trong buïi thuoác khoâng nhöõng vaøo cô theå qua ñöôøng hoâ haáp maø coøn do tieáp xuùc vôùi buïi, hôi thuoác laù qua da gaây nhieãm ñoäc nicotin.

Noâng daân tröïc tieáp tieáp xuùc vôùi caây thuoác laù trong quaù trình troàng troït thu haùi thuoác cuõng xuaát hieän moät soá trieäu chöùng: buoàn noân, noân, hoa maét, choùng maët, nhöùc ñaàu, cô theå suy nhöôïc, coøn goïi laø beänh hay “hoäi chöùng thuoác laù xanh” (Gehlback vaø Sakage, 1987) dieãn bieán trong 1–2 ngaøy. Ñoù laø do haáp thuï nicotin ôû laù thuoác coøn töôi xanh thöôøng qua da, boä maùy hoâ haáp vaø tieâu hoùa (Nicotin laø moät chaát ankaloit hoøa tan trong nöôùc coù trong laù caây thuoác laù).

12.5.4. Nguy cô gaây töû vong do beänh taät lieân quan ñeán thuoác laù

Nguy cô töû vong haøng naêm treân 1.000 ngöôøi huùt thuoác (nam giôùi) phuï thuoäc vaøo tuoåi taùc vaø löôïng thuoác tieâu thuï: tuoåi caøng cao vaø löôïng thuoác söû duïng caøng nhieàu thì nguy cô caøng lôùn.

Baûng 12.4: Töû vong haøng naêm treân 1.000 ngöôøi theo tuoåi vaø löôïng tieâu thuï thuoác laù (nam giôùi).

Tuoåi luùc cheát Khoâng bao giôø huùt thuoác

Nghieän thuoác cuõ

Huùt thuoác ñieáu / ngaøy

Trung bình ≥ 25

Huùt xì gaø hay

taåu 35–44 45–54 55–64 65–74 75–84 ≥ 85

(1,6) 4 9 24 67 168

(2) 5 13 32 77 180

2,8 8 20 47 106 219

(5,1) 11 26 61 117 285

(1,6) 5 12 32 79 180

Moïi tuoåi bao goàm caû < 35 17 21 30 39 21 Heä soá nguy cô R 1 *1,2 *1,8 *2,3 *1,2

589

Ngöôøi khoâng bao giôø huùt nguy cô R = 1. Nguy cô töû vong K phoåi cao gaáp treân 24 laàn ngöôøi khoâng huùt, beänh maïch maùu treân 3 laàn, beänh hoâ haáp treân 7 laàn.

Baûng 12.5: Töû vong haøng naêm tính treân 100,000 nam giôùi tuoåi töø 35 ñeán 69 ñoái vôùi moät beänh lieân quan ñeán thuoác laù

Nguyeân nhaân töû vong Khoâng huùt thuoác bao giôø

Huùt thuoác thöôøng xuyeân

Nguy cô R

Ung thö phoåi

Ung thö TMH

Caùc ung thö khaùc

Beänh hoâ haáp

Beänh maïch maùu

Caùc beänh khaùc

8

5

109

9

176

39

196

28

188

62

446

81

24

5

2

7

3

2

Ngoaøi ra töû vong do beänh lieân quan tôùi thuoác laù coøn do nhieàu yeáu toá khaùc phoái hôïp, ví duï vöøa nghieän röôïu vöøa nghieän thuoác laù, nguy cô töû vong caøng cao. Sau ñaây laø moät soá soá lieäu tham khaûo giöõa ngöôøi khoâng huùt vaø huùt thuoác laù:

• Ngöôøi khoâng huùt hoaëc ñaõ cai nghieän tröôùc 35 tuoåi: 80% soáng ñeán 70 tuoåi; 33% soáng ñeán 85 tuoåi

• Tuoåi thoï trung bình ngöôøi nghieän thuoác giaûm 7,5 naêm so vôùi ngöôøi khoâng huùt; 59% soáng ñeán 70 tuoåi; 12% soáng ñeán 85 tuoåi.

• Tuoåi thoï ngöôøi nghieän thuoác nheï: 2/3 ngöôøi nghieän cheát sôùm do thuoác laù; 68% soáng ñeán 70 tuoåi; 14% soáng ñeán 85 tuoåi.

• Tuoåi thoï ngöôøi nghieän naëng (≥ 25 ñieáu/ngaøy): cöù 2 ngöôøi nghieän naëng coù 1 ngöôøi cheát do beänh lieân quan ñeán thuoác laù; 50% soáng ñeán 70 tuoåi.

Baûng 12.6: Caùc beänh do söû duïng thuoác laù gaây neân

Hoâ haáp Tieâu hoùa Tieát nieäu Sinh duïc

– Giaõn pheá nang – Vieâm muõi

– Vieâm lôïi raêng – Maûng traéng

– K thaän – K baøng quang

– Khaû naêng sinh ñeû giaûm – Saûy thai töï nhieân

590

– Vieâm thanh quaûn – Vieâm maõn thanh quaûn – Hen suyeãn – Vieâm phoåi

treân moâi tieàn – K mieäng haàu – K thöïc quaûn – Vieâm daï daøy – K gan – K tuïy – Xô gan

– K tieàn lieät

– Bieán chöùng thai ngheùn: chöûa ngoaøi daï con, thai cheát löu –Sô sinh giaûm caân – Sinh hoaït tình duïc giaûm, lieät döông

Thaàn kinh taâm thaàn Maùu Nguõ quan Caùc taùc haïi khaùc

– Suy nhöôïc thaàn kinh

– Parkinson

– Caùu kænh

– Giaùo ñieàu

–Beänh baïch huyeát

–U haïch

–U tuûy

– Vieâm maét

– Vieâm tai

– Vieâm xoang

– K xoang haøm

– Giaø sôùm, da nhaên nheo

– Caân nheï

– Töï töû

– Tai naïn giao thoâng

12.5.5. Cô cheá phaân töû cuûa caùc chaát ñoäc trong thuoác laù gaây ung thö

Caàn löu yù moät soá beänh ñaùng sôï do thuoác laù gaây ra:

1. Beänh gaây töû vong nhieàu:

- Ung thö phoåi

- Beänh tim thieáu maùu

- Vieâm pheá quaûn maõn

2. Caùc beänh ung thö khaùc: thanh quaûn, haàu, thöïc quaûn, thaän, baøng quang, tuïy, coå töû cung, moät vaøi beänh baïch huyeát.

Moät soá nghieân cöùu cuûa Myõ ñaõ ñöôïc coâng boá trong nöûa ñaàu naêm 1997 treân taïp chí Carcinogenesis do tröôøng ñaïi hoïc Oxford xuaát baûn ñeàu taäp trung noùi veà chuyeån hoùa caùc carcinogen vôùi söï hoaït hoùa cuûa caùc enzyme cytochrom P450 ôû microsume teá baøo. Treân cô sôû ñoù, caùc chaát carcinogen ñoäc trong thuoác laù ñöôïc chuyeån hoùa thaønh caùc chaát öa nöôùc, öa ñieän ñeå deã ñaøo thaûi ra ngoaøi nhöng maët khaùc cuõng deã keát hôïp vôùi DNA nhaân teá baøo thaønh nhöõng chaát keát hôïp DNA môùi gaây bieán dò vaø taïo ung thö.

591

12.5. TAÙC HAÏI KHAÙC CUÛA THUOÁC LAÙ

12.6.1. AÛnh höôûng kinh teá gia ñình

Huùt thuoác coøn gaây aûnh höôûng tôùi thu nhaäp gia ñình do toán tieàn mua thuoác. Trong moät coâng trình nghieân cöùu ôû Bangladesh neáu boá hoaëc meï huùt 5 ñieáu/ngaøy seõ tieâu toán moät khoaûn tieàn coù theå mua thöùc aên boài döôõng töông ñöông 8.000 calo/thaùng cho moät chaùu beù 12 kg. ÔÛ Malaysia, huùt 20 ñieáu thuoác/ngaøy toán 5–10% thu nhaäp. ÔÛ Philippin, huùt 20 ñieáu/ngaøy tieâu toán heát 17% thu nhaäp gia ñình. Ñoù laø huùt thuoác noäi ñòa, neáu huùt thuoác ngoaïi seõ maát 35%. ÔÛ Trung Quoác (1990), huùt 20 ñieáu 1 ngaøy baèng giaûm 25% thu nhaäp trung bình. ÔÛ nöôùc ta, neáu laáy giaù trung bình 1 bao thuoác 10,000ñ, huùt 1 bao/ngaøy seõ tieâu phí 1/2 thu nhaäp moät thaùng löông 200,000ñ. Gaàn ñaây moät coâng trình ñieàu tra veà tình hình huùt thuoác laù ôû Vieät Nam treân 7762 ngöôøi cuûa ban phoøng choáng taùc haïi cuûa thuoác laù thuoäc Boä Y teá (Leâ Ngoïc Troïng, Traàn Thu Thuûy, Ñaøo Ngoïc Phong vaø cs, 1998) cho bieát trung bình 1 ngöôøi huùt 9 ñieáu/ngaøy, 1 thaùng tieâu heát 48.000ñ. Ñoù laø chöa keå tieàn chi phí y teá cho baûn thaân ngöôøi huùt vaø ngöôøi trong gia ñình oám ñau do hít khoùi thuoác, tröø ngaøy löông do nghæ oám vaø caùc beänh lieân quan ñeán thuoác laù. Theo tieán syõ S.T. Han, giaùm ñoác y teá khu vöïc mieàn Taây Thaùi Bình Döông (1995), Hoàng Koâng tieâu toán 40 trieäu USD chi phí y teá veà 3 beänh chính lieân quan ñeán thuoác laù (1987).

12.6.2. AÛnh höôûng kinh teá quoác gia

Ñaát canh taùc duøng saûn xuaát caây löông thöïc bò thu heïp nhöôøng choã cho gieo troàng thuoác laù, saáy thuoác phaûi duøng cuûi goã: moät maãu röøng ñeå saáy moät maãu thuoác. ÔÛ Tanzania, 12% soá caây bò haï haøng naêm duøng cho saáy thuoác. ÔÛ chaâu Phi, phaûi duøng tôùi 100 –130 kg goã cho 1 kg thuoác laù vaø trung bình 50 caây troàng 15 naêm cho 1 acre thuoác laù. (1 acre = maãu Anh = 4.840 m2 Anh). Do ñoù ngöôøi ta ñaõ phaûi phaù röøng chaët caây coái ñöa ñeán tình traïng caû vuøng bò luït loäi, ngheøo ñoùi, thieáu nöôùc sinh hoaït. ÔÛ moät vaøi vuøng, mieàn troàng thuoác ngöôøi daân phaûi ñi 10km ñeå tìm goã cho vieäc naáu beáp, söôûi aám gia ñình.

Cuoán thuoác laù, goùi thuoác laù, quaûng caùo thuoác laù cuõng söû duïng moät löôïng giaáy khoång loà. Moät maùy cheá bieán thuoác laù ñôn giaûn cuõng coù

592

theå duøng 4 mile giaáy trong moät giôø (1 mile daøi khoaûng 1,609 km). Raùc röôûi do thuoác laù, duøng thuoác tröø saâu dieät coû treân caùnh ñoàng thuoác laù cuõng aûnh höôûng xaáu ñeán moâi tröôøng soáng, taùc haïi söùc khoûe con ngöôøi.

Phaàn lôùn caùc nöôùc treân theá giôùi phaûi chòu gaùnh naëng veà kinh teá cuõng nhö chi phí veà chaêm soùc y teá do thuoác laù tröïc tieáp gaây ra. Ngöôøi ta thaáy roõ ôû caùc nöôùc kyõ ngheä phaùt trieån, tyû leä veà beänh ung thö, beänh tim maïch vaø beänh phoåi pheá quaûn maõn tính taéc ngheõn (COPD – Chronic Obshuctive Pulmonary Disease) vaø phaàn lôùn nguyeân nhaân töû vong lieân quan ñeán thuoác laù. Naêm 1985 kinh phí chi cho saên soùc y teá ôû Hoa Kyø lieân quan ñeán nghieän huùt thuoác laù 12–35 tyû USD, nghóa laø vaøo khoaûng 5% taát caû kinh phí y teá trong 1 naêm. Tuy nhieân coøn coù nhieàu taùc haïi khaùc nhö maët taâm lyù, ñau oám, beänh taät... khoù coù theå ñaùnh giaù ñöôïc. ÔÛ nöôùc Anh, nhöõng beänh do thuoác laù gaây thieät haïi cho ngaân saùch y teá quoác gia hôn 400 trieäu baûng Anh moät naêm, hôn 50 trieäu ngaøy nghæ oám. Naêm 1991 ngöôøi ta öôùc tính ôû UÙc 760 trieäu ñoâ la UÙc chi cho toaøn boä vieäc saên soùc söùc khoûe beänh taät do thuoác laù gaây ra naêm 1988, vaø 150 trieäu ñoâ la UÙc “tieát kieäm” khoâng phaûi chi cho nhöõng ngöôøi khoâng huùt. Theo moät coâng trình nghieân cöùu cô baûn ôû Nhaät, tieán haønh song song vôùi moät cuoäc ñieàu tra söùc khoûe vaø caùc hoà sô veà baûo hieåm y teá naêm 1987, öôùc tính chi phí y teá cho caùc chaùu soáng trong caùc gia ñình coù ngöôøi huùt 30% cao hôn trong gia ñình khoâng huùt.

ÔÛ caùc nöôùc ñang phaùt trieån, beänh lieân quan ñeán nghieän huùt thuoác laù cuõng gia taêng. Phaàn lôùn caùc nöôùc ñang phaùt trieån khoâng coù caùc soá lieäu ñuû ñeå phaûn aùnh gaùnh naëng kinh teá veà nghieän huùt thuoác, nhöng theo Toå chöùc y teá theá giôùi nhaéc nhôû raèng, ôû caùc nöôùc ñoù phaûi traû giaù khoâng nhöõng ñoái vôùi caùc beänh truyeàn nhieãm maø coøn ñoái vôùi caùc beänh khoâng truyeàn nhieãm lieân quan ñeán huùt thuoác, vaäy caàn coù caùc bieän phaùp phoøng beänh “caáp cöùu” ôû caùc nöôùc naøy.

12.6.3. Taùc haïi khaùc

Khoùi thuoác coøn laøm hö haïi maùy ñieàu hoøa, caùc taùc phaåm hoäi hoïa, ñoà goã ñaëc bieät gaây nhieàu vuï hoûa hoaïn ôû caùc nôi coâng coäng. Baùo chí nhieàu nöôùc ñaõ ñöa tin thieät haïi caùc vuï chaùy lôùn treân theá giôùi do taøn

593

thuoác gaây ra ôû caùc khaùch saïn, quaùn aên, caùc hoäp ñeâm vaø ngay caû ôû trong röøng. Naêm 1987, vuï chaùy lôùn chöa töøng coù treân haønh tinh chuùng ta laø do ngöôøi huùt thuoác caåu thaû gaây ra ôû ñoâng baéc Trung Quoác, ñaùm chaùy keùo daøi 25 ngaøy, 400 ngöôøi cheát vaø bò thöông, 56.000 ngöôøi khoâng coù nhaø ôû, phaù hoaïi 1,3 trieäu ha ñaát. ÔÛ Luaân Ñoân thaùng 2 naêm 1981 ñeán 1984 ñaõ xaûy ra caùc vuï chaùy ôû caùc ga taøu ñieäm ngaàm. Coâng ty taøu ñieän ngaàm Luaân Ñoân ñaõ thoâng baùo thaùng 7/1984 caám huùt thuoác laù treân caùc phöông tieän giao thoâng ngaàm, töø 1985 caám huùt ôû 119 ga trong soá 263 ga taøu ñieän ngaàm.

12.7. TÌNH HÌNH BEÄNH TAÄT LIEÂN QUAN ÑEÁN THUOÁC LAÙ ÔÛ VIEÄT NAM

12.7.1. Taùc haïi ñoái vôùi söùc khoûe ngöôøi huùt

Baûng 12.7: Tyû leä beänh nhaân bò K phoåi nghieän thuoác laù, thuoác laøo tröôùc 1993

Taùc giaû Soá löôïng (n) Tyû leä %

Phaïm Khaéc Quaûng vaø cs, 1993

Hoaøng Ñình Caàu vaø cs, 1960–1973

Leâ Thò Tình vaø cs, 1983

Nguyeãn Vieät Coà, 1984–1985

Nguyeãn Baù Ñöùc vaø cs, 1989–1990

68

173

42

132

80

95

66.4

69.9

81.6

80

Baûng 12.8: Tyû leä beänh nhaân ung thö phoåi huùt thuoác laù, thuoác laøo

Taùc giaû Soá löôïng (n) Tyû leä %

Leâ Khaéc Ñeä vaø cs, 1994

Nguyeãn Vieät Coà, Toâ Kieàu Dung, 1994

Toâ Kieàu Dung, 1995

Ñoàng Khaéc Höng, 1995

Nguyeãn Vieát Nhung

395

100

141

162

1137

78

76

78

78,4

75,3

594

Thôøi gian nghieän huùt phaàn lôùn treân 20 naêm vaø huùt döôùi 20 ñieáu/ngaøy. Theo Phaïm Hoaønh Anh vaø cs, 1998 (beänh vieän K Haø Noäi) ngöôøi huùt thuoác töø 20–39 naêm coù nguy cô bò ung thö phoåi cao gaáp 4 laàn ngöôøi khoâng huùt, treân 40 naêm coù nguy cô taêng 12 laàn. Nhö vaäy caùc soá lieäu cuûa nöôùc ta cuõng töông töï nhö thoáng keâ cuûa Toå chöùc y teá theá giôùi.

Baûng 12.9: Soá lieäu thoáng keâ cuûa Vieät Nam vaø theá giôùi

Loaïi hình khaûo saùt TCYTTG Vieät Nam

Tyû leä huùt thuoác

(nöôùc ñang phaùt trieån)

40–60%

40–50%

K phoåi coù lieân quan

ñeán thuoác laù

80–90%

(caùc nöôùc phaùt trieån)

70–80%

Baûng 12.10: Daáu hieäu hoâ haáp lieân quan ñeán huùt thuoác laù

Soá löôïng bao thuoác huùt /naêm

5 bao 5–10 bao 10–20 bao >20 bao

Khoù thôû Ho khaïc Vieâm pheá quaûn Hoäi chöùng roái loïan thoâng khí haïn cheá Hoäi chöùng roái loaïn thoâng khí taéc ngheõn

6% 10% 3% 6%

2%

10% 50% 10% 18%

5%

26% 80% 22% 25%

12%

56% 100% 60% 33%

22%

12.7.2. Taùc haïi ñoái vôùi ngöôøi khoâng huùt thuoác (huùt thuoác thuï ñoäng)

Vieän y hoïc lao ñoäng vaø veä sinh moâi tröôøng (Leâ Trung, 1995) nghieân cöùu tình hình nhieãm nicotin ôû 482 coâng nhaân saûn xuaát thuoác laù thöôøng xuyeân tieáp xuùc vôùi buïi, hôi thuoác laù coù haøm löôïng, noàng ñoä nicotin cao quaù giôùi haïn cho pheùp töø 3–16 laàn, maéc:

– Beänh hoâ haáp: 90%

– Beänh suy nhöôïc thaàn kinh: 53,3%

595

– Vieâm hoïng: 51,4%

– Beänh da: 51,8%

– Beänh tieâu hoùa: 23,2%

– Beänh tim maïch: 16,5%

– Giaûm thò löïc: 17,2%

Khaûo saùt 1566 coâng nhaân moät soá nhaø maùy thuoác laù ôû mieàn Nam, tyû leä nhieãm Nicotin töø 32–34% (Hoaøng Vaên Bính, 1985): Nhaø maùy thuoác laù Vónh Hoäi: 32,5%; Nhaø maùy thuoác laù Saøi Goøn: 33,9%.

Treû em döôùi naêm tuoåi soáng trong gia ñình coù ngöôøi huùt coù tyû leä maéc beänh nhieãm khuaån hoâ haáp caáp tính gaáp 4–5 laàn ôû gia ñình ngöôøi khoâng huùt.

Ngoaøi ra, ngöôøi thu haùi thuoác laù cuõng bò nhieãm ñoäc nicotin: Theo baùc só Aarcury vaø coäng söï thuoäc ñaïi hoïc Wake Forest, Baéc Corolina, nhöõng ngöôøi daân di cö ñi haùi thuoác laù coù nhöõng trieäu chöùng nhieãm ñoäc nicotin nhö choùng maët, nhöùc ñaàu buoàn noân goïi laø say thuoác laù töôi (GTS). GTS xaûy ra khi nicotin ñöôïc haáp thuï qua da vaø ngaám vaøo maùu, taùc ñoäng leân heä thaàn kinh gaây choùng maët, hay taùc ñoäng leân heä tieâu hoùa gaây buoàn noân.

Nhö vaäy, huùt thuoác laù gaây beänh ung thö phoåi chieám töø 70–80%, vaø nhieàu beänh khaùc phuï thuoäc vaøo soá löôïng ñieáu huùt/ngaøy, caùch thöùc söû duïng thuoác (huùt nuoát khoùi...), ñieàu kieän thuaän lôïi gaây ra aùp xe phoåi.

12.8. KEÁT LUAÄN

Thuoác laù laøm cho moãi phuùt coù 8 ngöôøi thieät maïng treân phaïm vi toaøn caàu. Döï baùo ñeán 2030, seõ coù khoaûng 10 trieäu ngöôøi cheát haøng naêm do thuoác laù gaây neân. Ngöôøi ta cuõng toång keát raèng, ôû theá kyû 20 treân theá giôùi, ñaõ coù 100 trieäu caùi cheát lieân quan ñeán vieäc huùt thuoác. Con soá töû vong vì thuoác laù ñang ngaøy caøng gia taêng nhanh choùng vaø seõ ñaït con soá luõy tieán 150 trieäu ngöôøi vaøo 25 naêm ñaàu tieân cuûa theá kæ 21. Seõ coù khoaûng nöûa tæ ngöôøi cheát vì thuoác laù vaøo giöõa theá kæ 21…

596

Nhö treân chuùng ta ñaõ bieát, coù nhieàu chaát ñoäc haïi trong ñieáu thuoác, khoùi thuoác aûnh höôûng tôùi söùc khoûe con ngöôøi. Theo thoáng keâ cuûa Toå chöùc y teá theá giôùi (1997), huùt thuoác laø moät trong caùc nguyeân nhaân gaây cheát ngöôøi, laø moái nguy cô cuûa 25 beänh, chieám 2,6% töû vong chung vì caùc beänh taät. Cöù 1.000 taán thuoác laù saûn xuaát ra coù khoaûng 1.000 ngöôøi seõ cheát vì thuoác laù. Huùt thuoác laø nguyeân nhaân cuûa caùc beänh ung thö mieäng, thanh quaûn, voøm hoïng, phoåi, thöïc quaûn, daï daøy, baøng quang, thaän, coå töû cung, caùc beänh tim maïch, ñoät quïy, vieâm pheá quaûn maõn tính, caùc beänh phoåi khaùc, loeùt daï daøy, vieâm lôïi raêng, vieâm muõi maõn tính, aûnh höôûng tôùi thai nhi vaø töû vong treû sô sinh... vaø coøn raát nhieàu beänh khaùc.

Nhöõng ngöøôi nghieän thuoác laù trung bình coù 50% khaû naêng cheát do thuoác laù, vaø ½ trong soá ñoù cheát ôû tuoåi trung nieân, tuoåi thoï giaûm 22 naêm so vôùi ngöôøi bình thöôøng. Naêm 1995 coù 514.000 ngöôøi huùt thuoác cheát do ung thö phoåi ôû caùc nöôùc phaùt trieån so vôùi 625.000 ngöôøi huùt cheát cuøng naêm ñoù do beänh tim maïch. Theo döï tính cuûa Toå chöùc y teá theá giôùi ngaøy nay khoaûng treân 3 trieäu ngöôøi cheát haøng naêm do thuoác. Neáu cöù ñaø naøy, tyû leä töû vong do thuoác laù seõ taêng leân 10 trieäu ngöôøi vaøo naêm 2020 hay 2030, trong ñoù 70% xaûy ra ôû caùc nöôùc ñang phaùt trieån.

Maëc duø ngaøy nay y hoïc coù nhöõng tieán boä vöôït baäc nhöng phaàn lôùn môùi chæ giaûi quyeát ñöôïc caùc beänh nhieãm khuaån (baèng thuoác khaùng sinh), moät soá beänh do sieâu vi khuaån coøn raát nhieàu beänh khaùc nan giaûi trong ñoù coù caùc beänh do thuoác laù, thuoác laøo, moät khi ñaõ maéc phaûi thì khoù loøng phuïc hoài laïi ñöôïc söùc khoûe nhö cuõ. Neáu boû ñöôïc taät huùt thuoác: nguy cô gaây beänh tim maïch giaûm 50%, trong voøng 15 naêm sau tyû leä cheát vì beänh tim maïch ôû ngöôøi ñaõ cai thuoác cuõng töông töï nhö ngöôøi khoâng huùt. Nguy cô bò ung thö phoåi, caùc beänh phoåi maõn tính, ñoät quî cuõng giaûm nhöng chaäm hôn. Ngöøng huùt thuoác tröôùc 35 tuoåi seõ toát hôn laø sau 35 tuoåi.

Chuùng ta hy voïng thuoác laù seõ trôû thaønh thöù haøng hoùa bò loaïi daàn ra khoûi ñôøi soáng con ngöôøi. Choáng huùt thuoác laù laø hoaït ñoäng coù yù nghóa lôùn, nhaèm baûo veä haïnh phuùc vaø naâng cao chaát löôïng noøi gioáng cuûa moãi gia ñình. Mong raèng chuùng ta haõy löïa choïn ñuùng giöõa “söùc khoûe hay thuoác laù”ù.

597

Caâu hoûi: 1. Caùc chaát ñoäc coù trong khoùi thuoác laù, coù bao nhieâu chaát gaây ung thö? 2. Theá naøo laø doøng khoùi thuoác chính, khoùi thuoác phuï, khoùi thuoác hoãn hôïp? 3. Caùc beänh do khoùi thuoác laù gaây ra cho ngöôøi huùt thuoác vaø ngöôøi ngöûi

khoùi thuoác laù? 4. Khoùi thuoác laù gaây oâ nhieãm moâi tröôøng nhö theá naøo? 5. Caùc bieän phaùp laøm giaûm soá ngöôøi huùt thuoác laù? 6. Khoùi thuoác laù coù phaûi laø nguyeân nhaân chính gaây oâ nhieãm moâi tröôøng

khoâng? 7. Ngöôøi meï ñang mang thai maø huùt thuoác laù hoaëc phaûi thöôøng xuyeân tieáp

xuùc vôùi khoùi thuoác seõ aûnh höôûng nhö theá naøo ñoái vôùi ñöùa treû mang trong ngöôøi?

8. Soá ngöôøi cheát vì huùt thuoác laù haèng naêm ôû nöôùc ta vaø treân theá giôùi laø bao nhieâu?

9. Coù bieän phaùp naøo coù theå laøm cho taát caû moïi ngöôøi ñang hoïc taäp vaø laøm vieäc trong tröôøng Ñaïi hoïc Coâng Nghieäp khoâng huùt thuoác?

10. Laøm caùch naøo ñeå xaùc ñònh haøm löôïng chaát ñoäc cuûa khoùi thuoác laø coù trong cô theå mình?

11. Caùc nguy cô gaây beänh cuûa huùt thuoác laù? 12. Ñaøn oâng coù huùt thuoác nhieàu hôn phuï nöõ khoâng?

TAØI LIEÄU THAM KHAÛO

1. Ñaïi hoïc Y Döôïc TPHCM, Caåm nang ung böôùu hoïc laâm saøng, NXB Y hoïc TPHCM.

2. Hoäi thaûo quoác gia veà “Thuoác laù hay söùc khoûe” 3. PGS Hoaøng Long Phaùt, Thuoác laù hay söùc khoûe, NXB Y hoïc. 4. 10th World Conference on “Tobacco or Health” – Beijing 8–1997. 5. Leâ Ngoïc Troïng (1999), Baùo caùo thöïc traïng hoaït ñoäng vaø chính

saùch phoøng choáng taùc haïi thuoác laù veà lónh vöïc y teá. 6. Trònh Thò Thanh, Ñoäc hoïc moâi tröôøng vaø söùc khoûe con ngöôøi,

NXB ÑHQGHN. 7. INGCAT – Advocacy for smoking cessation – Factsheet world No

Tobacco Day, May 31th 1999 “ Leave the pack behind. 8. WHO – Tobacco or Health from 1989 to 1999, 2000,

598

9. www.cigarettesmokingkill.com/ ets.htm 10. www.vanderbilturology.com/van/specialties/bla ... 11. www.docgottesman.com/sua/kidney/stging_andg 12. www.nlm.nih.gov/medlineplus/ency 13. www.hom.iprimus.com/au/tang vn/thuocla.htm 14. www.news.ttvnol.com/ttvnnews/topic 15. www.ykhoa.net/bachkhoa/thuocla.lntm 16. www.vnn.vn/suckhoe/tintuc

Ghi nhaän: Coù söï coäng taùc cuûa Ñaøo Leâ Traâm Anh, Nguyeãn Voõ Minh Haèng.

598

CHÖÔNG 13

NHIEÃM ÑOÄC QUA THÖÏC PHAÅM (Poisoning by food and foodchain)

13.1. GIÔÙI THIEÄU

Cuøng vôùi söï phaùt trieån maïnh meõ cuûa coâng nghieäp, noâng nghieäp, thöông maïi, dòch vuï, kinh teá,… nhu caàu aên uoáng cuûa con ngöôøi ngaøy caøng ñoøi hoûi cao hôn. Nhöng duø cho nhu caàu aên uoáng cuûa con ngöôøi coù cao ñeán ñaâu, caàu kì, phöùc taïp ñeán ñaâu thì nguyeân lieäu (hay nguoàn goác) ñeå laøm ra thöùc aên aáy vaãn chính laø thöïc vaät vaø ñoäng vaät treân traùi ñaát. Söï phaùt trieån maïnh meõ treân moïi lónh vöïc cuûa con ngöôøi, ñaëc bieät laø coâng nghieäp vaø noâng nghieäp, ñoâi khi, neáu khoâng muoán noùi laø ñaõ vaø ñang töøng ngaøy, taùc ñoäng xaáu leân moâi tröôøng traùi ñaát, ñieàu ñoù ñoàng nghóa vôùi vieäc taùc ñoäng leân heä ñoäng vaät vaø thöïc vaät. Nhöõng taùc ñoäng aáy coù theå thaáy raát roõ raøng nhö söï cheát haøng loaït caùc con thuù, söï suy giaûm röøng… nhöng cuõng coù theå laø nhöõng taùc ñoäng aâm thaàm vaø nguy hieåm nhö söï len loûi, tích tuõy cuûa caùc chaát thaûi ñoäc haïi trong chuoãi thöïc phaåm vaø chính trong thöùc aên haøng ngaøy cuûa chuùng ta. Vì vaäy ñaõ coù bao nhieâu tröôøng hôïp ngoä ñoäc caáp tính cheát ngöôøi hay nhöõng tröôøng hôïp khoâng theå nhaän bieát ñöôïc, ñeå roài moät thôøi gian sau phaùt beänh ung thö khoâng caùch cöùu chöõa.

Nhieãm ñoäc qua thöïc phaåm (goïi taét laø nhieãm ñoäc thöïc phaåm – NÑTP) ñaõ ñöôïc nghieân cöùu töø laâu vaø nghieân cöùu raát nhieàu. Nhöng vôùi giaùc ñoä Ñoäc hoïc moâi tröôøng, chuùng ta seõ tìm hieåu nguoàn goác, tình traïng ngoä ñoäc qua daây chuyeàn thöïc phaåm hay qua thöùc aên vaø aûnh

599

höôûng cuûa noù leân con ngöôøi vaø coäng ñoàng, nhaèm baûo veä söùc khoûe ngay töø khi chöa xaûy ra. Coù ba khaùi nieäm veà thöïc phaåm döôùi ñaây:

a. Ngoä ñoäc thöïc phaåm

Ngoä ñoäc thöïc phaåm laø moät tình traïng beänh lyù xaûy ra do aên hay uoáng phaûi caùc thöùc aên bò oâ nhieãm caùc chaát ñoäc haïi ñoái vôùi söùc khoeû con ngöôøi. Ngoä ñoäc thöïc phaåm thöôøng ñöôïc bieåu hieän döôùi hai daïng: ngoä ñoäc caáp tính vaø ngoä ñoäc maõn tính:

Ngoä ñoäc caáp tính: thöôøng bieåu hieän khoaûng 30 phuùt hoaëc vaøi ngaøy sau khi aên phaûi thöùc aên bò oâ nhieãm. Caùc bieåu hieän khi ngoä ñoäc caùc loaïi thöùc aên naøy laø: ñi ngoaøi phaân loûng nhieàu laàn trong ngaøy, ñau buïng, buoàn noân hoaëc noân möûa lieân tuïc, meät moûi, khoù chòu, ñau ñaàu, hoa maét, choùng maët, … Ngoä ñoäc caáp tính thöôøng do aên phaûi caùc thöùc aên coù nhieãm vi sinh vaät hay hoùa chaát vôùi löôïng lôùn.

Ngoä ñoäc maõn tính: thöôøng khoâng coù caùc daáu hieäu roõ raøng sau khi aên phaûi caùc thöùc aên bò oâ nhieãm, nhöng chaát ñoäc coù trong thöùc aên naøy seõ tích luõy trong caùc boä phaän cuûa cô theå, gaây aûnh höôûng tôùi caùc quaù trình chuyeån hoùa caùc chaát, roái loaïn haáp phuï gaây neân suy nhöôïc, meät moûi keùo daøi hay caùc beänh maõn tính khaùc, cuõng coù khi caùc chaát ñoäc gaây bieán ñoåi teá baøo vaø gaây ra ung thö. Ngoä ñoäc maõn tính thöôøng do aên phaûi thöùc aên coù nhieãm caùc chaát hoùa hoïc lieân tuïc trong moät thôøi gian daøi.

Ngoä ñoäc thöïc phaåm duøng ñeå chæ taát caû caùc beänh gaây ra do caùc maàm beänh coù trong thöïc phaåm. Beänh do thöïc phaåm gaây ra coù theå chia thaønh hai nhoùm:

o Beänh gaây ra do chaát ñoäc (poisonings): Beänh gaây ra do chaát ñoäc, chaát ñoäc naøy coù theå do vi sinh vaät taïo ra, do nguyeân lieäu, do hoùa chaát töø quaù trình chaên nuoâi, troàng troït vaø cheá bieán.

o Beänh do nhieãm truøng (infections): Beänh nhieãm truøng do thöïc phaåm laø do trong thöïc phaåm coù chöùa vi khuaån gaây beänh, vi khuaån xaâm nhaäp vaøo cô theå baèng con ñöôøng tieâu hoùa vaø taùc ñoäng tôùi cô theå, do söï hieän dieän cuûa noù cuøng vôùi caùc chaát ñoäc do chính noù taïo ra.

600

b. An toaøn thöïc phaåm

An toaøn thöïc phaåm (food safety) ñöôïc hieåu nhö khaû naêng khoâng gaây ngoä ñoäc cuûa thöïc phaåm ñoái vôùi con ngöôøi. Nguyeân nhaân gaây ra ngoä ñoäc thöïc phaåm khoâng nhöõng chæ ôû vi sinh vaät gaây beänh maø coøn môû roäng ra do caùc chaát hoùa hoïc, caùc yeáu toá vaät lyù. Khaû naêng gaây ngoä ñoäc khoâng chæ ôû thöïc phaåm maø coøn xem xeùt caû moät quaù trình saûn xuaát tröôùc thu hoaïch. Theo nghóa roäng an toaøn thöïc phaåm coøn ñöôïc hieåu laø khaû naêng cung caáp ñaày ñuû vaø kòp thôøi caû veà soá löôïng vaø chaát löôïng thöïc phaåm moät khi quoác gia gaëp thieân tai hay moät lyù do naøo ñoù.

c. Veä sinh thöïc phaåm (food hygiene)

Veä sinh thöïc phaåm laø moät khaùi nieäm khoa hoïc ñeå noùi thöïc phaåm khoâng chöùa vi sinh vaät gaây beänh vaø khoâng chöùa ñoäc toá. Ngoaøi ra, khaùi nieäm veä sinh thöïc phaåm coøn bao goàm caû nhöõng noäi dung khaùc nhö toå chöùc veä sinh trong vaän chuyeån cheá bieán vaø baûo quaûn thöïc phaåm.

Veä sinh an toaøn thöïc phaåm caàn ñöôïc hieåu laø moïi bieän phaùp, moïi noã löïc nhaèm ñaûm baûo cho thöïc phaåm aên vaøo khoâng gaây haïi cho söùc khoeû cuûa ngöôøi tieâu duøng. Muïc ñích cuûa an toaøn thöïc phaåm xeùt cho cuøng, nhaèm ngaên ngöøa khoâng ñeå xaûy ra caùc vuï ngoä ñoäc thöïc phaåm caáp tính hoaëc nhieãm ñoäc tích luõy do thöùc aên bò oâ nhieãm. Vì vaäy, veä sinh an toaøn thöïc phaåm laø coâng vieäc ñoøi hoûi söï tham gia cuûa nhieàu ngaønh nhieàu khaâu coù lieân quan, töø khaâu cheá bieán ñeán khaâu saûn xuaát, baûo quaûn vaø söû duïng. Veà phía ngöôøi söû duïng, coù caùc kieán thöùc cô baûn veà thöïc phaåm vaø veä sinh an toaøn thöïc phaåm laø caùch toát nhaát ñeå coù theå töï baûo veä söùc khoeû cho baûn thaân vaø gia ñình mình.

13.2. NHIEÃM ÑOÄC DO THÖÏC PHAÅM VAØ CÔ CHEÁ GAÂY ÑOÄC

13.2.1. Khaùi nieäm

Ngoä ñoäc thöïc phaåm duøng ñeå chæ taát caû caùc beänh xaåy ra sau khi aên phaûi thöïc phaåm ñaõ bò oâ nhieãm, gaây ra bôûi caùc nhaân toá gaây beänh coù trong thöïc phaåm ñoù.

Ngoä ñoäc thöïc phaåm laø do aên phaûi thöùc aên coù chaát ñoäc, thöôøng xaûy ra moät caùch ñoät ngoät, haøng loaït, coù nhöõng trieäu chöùng cuûa moät beänh caáp tính, bieåu hieän baèng noân möûa, æa chaûy,… keøm theo caùc trieäu chöùng khaùc,

601

tuøy theo ñaëc ñieåm cuûa töøng loaïi ngoä ñoäc. Ngöôøi ta goïi laø ngoä ñoäc thöùc aên hay ngoä ñoäc thöïc phaåm (NÑTP) chæ khi coù trieäu chöùng laâm saøng, caáp tính hoaëc baùn caáp. Noù laø moät daïng cuûa beänh do thöïc phaåm (foodborne diseases). Beänh do thöïc phaåm laø beänh maéc phaûi do aên, uoáng thöïc phaåm bò nhieãm ñoäc vaø nhieãm khuaån (goïi chung laø bò oâ nhieãm). Nghóa laø beänh do thöïc phaåm laø moät khaùi nieäm roäng hôn.

Ngoä ñoäc qua thöïc phaåm do chaát ñoäc gaây ra. Chaát ñoäc coù theå toàn taïi ôû nhieàu traïng thaùi khaùc nhau, hình thaønh vaø laãn vaøo thöïc phaåm baèng nhieàu con ñöôøng khaùc nhau. Caùc chaát ñoäc bò ñöa vaøo thöïc phaåm baèng caùc con ñöôøng chính sau:

• Chaát ñoäc ñöôïc hình thaønh trong thöïc phaåm do dö löôïng thuoác tröø saâu, phaân boùn, chaát dieät coû, dieät coân truøng, caùc chaát phuï gia thöïc phaåm.

• Chaát ñoäc hình thaønh trong thöïc phaåm do nhieãm kim loaïi naëng vaø caùc chaát ñoäc gaây oâ nhieãm moâi tröôøng khaùc.

• Chaát ñoäc hình thaønh trong thöïc phaåm do vieäc söû duïng bao bì keùm chaát löôïng, khoâng phuø hôïp vôùi thöïc phaåm.

• Chaát ñoäc hình thaønh trong thöïc phaåm do vieäc söû duïng böøa baõi, khoâng tuaân thuû nhöõng quy ñònh veà söû duïng caùc chaát phuï gia thöïc phaåm.

• Chaát ñoäc do nguyeân lieäu thöïc phaåm.

• Chaát ñoäc hình thaønh do söï chuyeån hoùa caùc chaát nhôø caùc enzym ngoaïi baøo cuûa vi sinh vaät, khi vi sinh vaät phaùt trieån trong thöïc phaåm.

• Chaát ñöôïc taïo thaønh trong thöïc phaåm do vi sinh vaät nhieãm vaøo thöïc phaåm. Trong quaù trình nhieãm vaø phaùt trieån trong thöïc phaåm, caùc loaøi vi sinh vaät coù khaû naêng sinh ra chaát ñoäc seõ chuyeån hoùa chaát dinh döôõng coù trong thöïc phaåm vaø taïo ra chaát ñoäc.

13.2.2. Ñöôøng ñi vaø caùc taùc ñoäng cuûa chaát ñoäc

Chaát ñoäc töø thöïc phaåm vaøo cô theå ngöôøi qua ñöôøng tieâu hoùa. Sau ñoù, chaát ñoäc ñeán gan, ôû ñoù chaát ñoäc chòu taùc duïng chuyeån hoùa, coù theå bò phaù huûy laøm cho khoâng ñoäc hoaëc bò giaûm ñoäc tính, cuõng coù khi chaát ñoäc trôû neân ñoäc hôn. Giöõa chaát ñoäc vaø cô theå coù nhöõng töông taùc

602

cô baûn, chaát ñoäc coù theå taùc ñoäng treân cô theå ñoàng thôøi cô theå cuõng taùc ñoäng trôû laïi ñoái vôùi chaát ñoäc. Ñoái vôùi cô theå, chaát ñoäc laø hoùa chaát ngoaïi lai hoaëc chaát laï maø cô theå luoân tìm caùch choáng laïi khi noù tieáp xuùc vôùi cô theå baèng caùc phaûn öùng sinh hoïc khaùc nhau.

13.2.2.1 Caùc kieåu taùc ñoäng cuûa chaát ñoäc

a. Taùc ñoäng cuïc boä

Laø khi taùc ñoäng cuûa chaát ñoäc chæ xaûy ra ôû vò trí noù tieáp xuùc vôùi cô theå. Haäu quaû cuûa taùc ñoäng cuïc boä cuûa chaát ñoäc phuï thuoäc vaøo tính chaát vaø noàng ñoä cuûa noù, coù theå laø gaây kích öùng, gaây phuø thuõng, gaây vieâm hoaëc coù theå gaây hoaïi töû vaø caùc toån thöông khaùc…

b. Taùc ñoäng toaøn thaân

Laø khi taùc ñoäng cuûa chaát ñoäc xaûy ra ôû xa ñieåm tieáp xuùc ban ñaàu, chaát ñoäc vaøo maùu vaø ñöôïc phaân boá trong cô theå, noù coù theå taùc ñoäng treân moät hoaëc nhieàu cô quan hay toå chöùc cuûa cô theå. Taùc duïng ñoäc coù theå laø sô caáp, caáp 2 hoaëc 3, kích thích hoaëc öùc cheá. Tieáp xuùc vôùi chaát ñoäc moät thôøi gian laâu coù theå xaûy ra caùc bieán chöùng hoaëc caùc hoäi chöùng nhieãm ñoäc, bieåu hieän ôû caùc taùc duïng ñoäc treân caùc moâ, caùc toå chöùc vaø caùc cô quan, töùc laø ôû möùc phaân töû teá baøo.

c. Taùc duïng choïn loïc

Chaát ñoäc coù theå taùc ñoäng choïn loïc ñoái vôùi moät soá cô quan ñaëc thuø. Ñieàu naøy phuï thuoäc vaøo nhieàu yeáu toá, ví duï:

• Möùc ñoä daãn truyeàn cuûa maùu qua cô quan ñoù coù chöùa moät löôïng quaù lôùn chaát ñoäc.

• Thaønh phaàn hoùa hoïc cuûa cô quan naøo thích hôïp nhaát vôùi tính chaát cuûa chaát ñoäc.

• Vò trí cuûa cô quan treân ñöôøng xaâm nhaäp cô theå cuûa chaát ñoäc nhö gan laø cô quan ñích cuûa caùc chaát ñoäc ñi vaøo…

• Caùc ñaëc ñieåm sinh hoùa hoïc cuûa cô quan bò taùc ñoäng. Chaúng haïn cô quan coù khaû naêng chuyeån hoùa chaát ñoäc thaønh chaát khoâng ñoäc hoaëc thaønh chaát ñoäc hôn.

603

13.2.2. Söï xaâm nhaäp, haáp thuï, phaân boá, chuyeån hoùa vaø ñaøo thaûi ñoäc chaát, ñoäc toá cuûa thöïc phaåm trong cô theå

13.2.2.1. Söï tieáp xuùc

Söï tieáp xuùc cuûa ñoäc chaát vôùi cô theå soáng coù theå ñöôïc hieåu laø söï coù maët cuûa moät xenobiotic (hoùa chaát laï ñoái vôùi cô theå) trong cô theå sinh vaät. Ñôn vò cuûa söï tieáp xuùc thöôøng ñöôïc tính baèng ppm (ñôn vò moät phaàn trieäu) hay ñôn vò khoái löôïng treân moät meùt khoái khoâng khí, moät lít nöôùc hay moät kg thöïc phaåm.

13.2.2.2. Söï xaâm nhaäp

Nhieãm ñoäc qua ñöôøng tieâu hoùa xaûy ra khi aên, uoáng… khoâng hôïp veä sinh. Caùc chaát ñoäc vaø ñoäc toá coù trong thöùc aên vaøo ñöôøng tieâu hoùa, qua mieäng, daï daøy, ruoät non, gan (ñöôïc giaûi ñoäc moät phaàn), qua ñöôøng tuaàn hoaøn, ñeán caùc phuû taïng vaø gaây nhieãm ñoäc. Khoâng phaûi taát caû caùc ñoäc chaát, ñoäc toá ñeàu ñi qua ñöôïc, maø chæ coù, veà maët vaät lyù, nhöõng phaàn töû coù ñöôøng kính côõ 0,1 mm ñi qua keõ hôû cuûa teá baøo chaát ruoät non, loït vaøo teá baøo chaát. Taïi ñaây, chuùng huûy hoaïi teá baøo chaát ruoät non, sau ñoù, ñi vaøo maùu phaù vôõ baïch caàu, laøm giaûm söùc ñeà khaùng cuûa con ngöôøi. Moät soá loaïi chaát ñoäc khu truù laïi trong moâ môõ hay trong gan, xöông…

13.2.2.3. Söï haáp thuï

Haáp thuï laø quaù trình caùc chaát thaám qua maøng teá baøo vaø xaâm nhaäp vaøo maùu. Coù hai daïng haáp thuï:

• Töø beà maët cô theå vaøo maùu.

• Töø maùu vaøo caùc moâ.

Söï haáp thuï chaát ñoäc töø beà maët cô theå vaøo maùu vaø töø maùu vaøo caùc moâ ñeàu qua maøng teá baøo, maø cuï theå ôû ñaây laø bieåu moâ cuûa heä tieâu hoùa. Ñeå xaâm nhaäp vaøo maùu, ñoäc chaát phaûi vöôït qua ñöôïc caùc maøng naøy tröôùc khi taán coâng leân moät khu vöïc naøo ñoù cuûa cô theå. Söï xaâm nhaäp cuûa moät ñoäc chaát qua baát kì moät maøng sinh hoïc naøo ñeàu ñöôïc quyeát ñònh bôûi caùc tính chaát hoùa lyù cuûa noù nhö:

• Möùc ñoä ion hoùa thaáp.

604

• Heä soá phaân boá môõ/nöôùc cuûa daïng khoâng ion hoùa cao.

• Caùc baùn kính nguyeân töû hoaëc phaân töû cuûa caùc chaát coù khaû naêng tan ít trong nöôùc.

Ngay khi moät ñoäc chaát ñaõ vöôït qua caùc maøng, noù nhaäp vaøo voøng tuaàn hoaøn maùu vaø ñi khaép cô theå döôùi moät soá daïng khaùc nhau:

• Caùc phaân töû coù khaû naêng khueách taùn töï do ñöôïc hoøa tan trong nöôùc nhuõ töông.

• Caùc phaân töû lieân keát thuaän nghòch vôùi caùc protein, chylomicron hoaëc caùc caáu töû khaùc cuûa huyeát thanh.

• Caùc phaân töû töï do hoaëc lieân keát naèm trong hoàng caàu vaø caùc yeáu toá taïo thaønh khaùc.

Phaûn öùng sinh hoïc ñoái vôùi moät hoùa chaát nguy haïi phuï thuoäc tröïc tieáp vaøo lieàu löôïng cuûa hoùa chaát ñoù haáp thuï vaøo cô quan noäi taïng. Taùc ñoäng cuûa baát kì moät ñoäc chaát naøo cuõng ñeàu phuï thuoäc chuû yeáu vaøo noàng ñoä cuûa noù taïi khu vöïc taùc ñoäng maø tröôùc heát laø trong heä thoáng tieâu hoaù, gan, thaän vaø maùu, roài heä thaàn kinh.

a. Söï haáp thu ñoäc chaát qua maøng ruoät

Nhieàu ñoäc chaát moâi tröôøng laø caùc caáu töû cuûa thöïc phaåm vaø do ñoù ñöôïc haáp thuï qua heä tieâu hoùa. Caùc ñoäc chaát thöôøng raát gioáng caùc chaát dinh döôõng veà caáu truùc vaø caùc chaát ñieän ly thöôøng vaän chuyeån chuùng vaøo maùu.

Hình 13.1: Söï di chuyeån cuûa caùc haït thoâng qua caùc bieåu moâ maøng ruoät

605

Nhìn chung, ñoäc chaát haáp thuï qua ñöôøng tieâu hoùa ít hôn so vôùi hai ñöôøng hoâ haáp vaø da. Ngoaøi ra, tính ñoäc cuûa nhieàu chaát seõ bò giaûm ñi khi qua ñöôøng tieâu hoùa do taùc ñoäng cuûa dòch daï daøy (acid) vaø dòch tuïy (kieàm).

Söï haáp thuï coù theå xaûy ra töø mieäng cho ñeán ruoät giaø. Noùi chung, caùc hôïp chaát ñöôïc haáp thuï qua ruoät taïi nhöõng nôi chuùng coù maët vôùi noàng ñoä cao nhaát vaø ôû daïng tan ñöôïc trong môõ. Raát nhieàu ñoäc chaát mang tính axit nheï hay kieàm nheï vaø toàn taïi döôùi daïng hoãn hôïp cuûa caùc chaát ñöôïc ion hoùa vaø khoâng ñöôïc ion hoùa.

Caùc daïng khoâng ion hoùa vaø coù ñoä phaân cöïc thaáp nhaát thöôøng laø coù khaû naêng tan trong môõ vaø deã khueách taùn qua maøng môõ. Nhöõng quaù trình chuyeån hoùa sinh hoùa quan troïng coù theå dieãn ra ôû trong ruoät vaø caùc quaù trình naøy coù theå laøm thay ñoåi haáp thuï caùc ñoäc chaát hay thay ñoåi ñoäc tính cuûa hoùa chaát. Nhöõng chuyeån hoùa naøy thöïc hieän ñöôïc laø nhôø coù caùc vi khuaån ñöôøng ruoät. Phaàn ñoäc chaát toàn taïi döôùi daïng khoâng ion hoùa phuï thuoäc vaøo haèng soá ñieän ly cuûa hôïp chaát vaø vaøo pH cuûa dung dòch maø chuùng hoøa tan trong ñoù. Phöông trình Henderson– Hasselbach chæ ra moái quan heä ñoù trong moâi tröôøng acid yeáu:

pH = pKa + log(Base/ Acid)

Kieàm coù theå coi nhö chaát nhaän ion H+ vaø axít nhö laø chaát cho ion H+. Khi moät axít yeáu ñöôïc ion hoùa moät nöûa, noàng ñoä kieàm töông ñöông vôùi noàng ñoä axít, vaø giaù trò logarit bieåu dieãn trong phöông trình noùi treân seõ baèng khoâng. Do vaäy, taïi ñieåm baùn ion hoùa pKa baèng pH. Khi dung dòch coù tính kieàm yeáu, ñoäc chaát haáp thuï yeáu hôn. Trong cô theå, chuùng di chuyeån xuoáng ruoät non, ruoät giaø vaø ñaøo thaûi qua phaân, nöôùc tieåu.

b. Toác ñoä haáp thu ñoäc chaát, ñoäc toá

Cöôøng ñoä cuûa caùc taùc ñoäng ñoäc haïi phuï thuoäc vaøo haøm soá noàng ñoä hoùa chaát taïi khu vöïc bò nhieãm. Trong haàu heát caùc tröôøng hôïp, haáp thuï laø thaåm thaáu thuï ñoäng. Do vaäy, cheânh leäch veà noàng ñoä taïi khu vöïc haáp thuï vaø maùu, noàng ñoä haáp thuï ñöôïc ñöôïc bieåu thò baèng phöông trình muõ:

606

logM = logM0 – (Ka.t)/2,30

Trong ñoù:

M0: noàng ñoä cuûa hoùa chaát taïi ñòa ñieåm haáp thuï ôû thôøi ñieåm baét ñaàu.

M: noàng ñoä cuûa hoùa chaát ôû ñòa ñieåm haáp thuï taïi thôøi ñieåm t.

Ka: haèng soá haáp thuï, töông ñöông vôùi 0,693/t1/2

t1/2: thôøi gian baùn haáp thuï (thôøi gian khi M/M0 = 1/2).

Ví duï: noàng ñoä ñoäc chaát tieâu hoùa trong daï daøy xaùc ñònh toác ñoä ñoäc chaát ñöôïc haáp thuï vaøo maùu. Khi noàng ñoä ñoäc chaát trong daï daøy giaûm do ñaõ ñöôïc haáp thuï bôùt vaøo maùu, toác ñoä haáp thuï sau ñoù cuõng giaûm daàn. Phaàn lôùn caùc ñoäc chaát vôùi noàng ñoä thaáp bò thaûi loaïi ra khoûi cô theå vôùi toác ñoä phuï thuoäc vaøo noàng ñoä trong maùu vaø khaû naêng chuyeån hoùa sang caùc hôïp chaát tan ñöôïc trong nöôùc. Neáu ñoäc chaát tan ñöôïc trong môõ, ñaøo thaûi tröïc tieáp raát khoù khaên, luùc naøy toác ñoä ñaøo thaûi coi nhö baèng khoâng.

13.2.2.4. Söï phaân boá

Chaát ñoäc, khi ñaõ vaøo heä thoáng tuaàn hoaøn, coù theå qua moät hay nhieàu cô quan cuûa cô theå. Chaát ñoäc coù theå khu truù trong caùc moâ thích hôïp vôùi noù. Söï khu truù naøy khoâng nhaát thieát lieân quan ñeán vò trí taùc ñoäng ban ñaàu, ñöôïc goïi laø söï tích luõy. Moät soá chaát ñoäc ñöôïc phaân boá vaø tích luõy nhö sau:

• Caùc chaát coù khaû naêng hoøa tan trong caùc dòch cuûa cô theå thì phaân boá khaù ñoàng ñeàu treân toaøn cô theå, ví duï: caùc cation Na+, K+, Li+, Ru+, Ca2+…, moät soá nguyeân toá hoùa trò 5, 6, 7; caùc anion Cl–, Br–, F–, röôïu etylic…

• Caùc chaát coù theå taäp trung trong xöông, chuùng coù aùi löïc vôùi caùc moâ xöông vaø ñöôïc goïi laø caùc nguyeân toá höôùng xöông, ví duï: Ca2+, Ba2+, Sr2+, Ra2+, Be2+… vaø F–.

• Caùc chaát coù theå taäp trung vaø khu truù trong caùc moâ môõ, moâ beùo, tröôùc heát phaûi keå ñeán caùc hôïp chaát clo höõu cô duøng laøm thuoác tröø saâu, laø nhöõng chaát raát ít tan trong nöôùc neân tích luõy trong caùc moâ môõ. Maët khaùc chuùng raát beàn vöõng veà maët hoùa hoïc neân toàn taïi dai daúng nhieàu naêm…, Caùc dung moâi höõu cô….

607

Trong phaàn lôùn tröôøng hôïp, coù söï khu truù choïn loïc. Söï khu truù naøy ít nhieàu tuøy thuoäc vaøo aùi löïc raát ñaëc bieät cuûa töøng loaïi chaát ñoäc vaø cuûa töøng loaïi toå chöùc cô theå.

13.2.2.5. Söï khu truù cuûa moät soá chaát ñoäc

Do khaû naêng hoøa tan trong nöôùc, ethanol coù theå ñöôïc giöõ laïi trong toaøn boä caùc phuû taïng. Caùc chaát hoøa tan trong môõ nhö caùc dung moâi, caùc hoùa chaát tröø saâu clo höõu cô tích luõy ôû caùc toå chöùc giaøu môõ cuõng nhö thaàn kinh trung öông, gan, thaän.

Do moät soá tính chaát hoùa hoïc, ion flour coù khaû naêng taïo thaønh fluorur calci khoâng hoøa tan vaø caùc phöùc hôïp fluoruophosphocancic coá ñònh ôû xöông, raêng. Caùc kim loaïi naëng nhö Hg, Pb, Cd… taùc duïng leân nhoùm thiol, öùc cheá hoaït tính caùc enzym vaø tích chöùa ôû loâng, toùc, moùng… Benzen khu truù choïn loïc ôû tuûy xöông.

13.2.2.6. Moät soá cô quan, toå chöùc khu truù

Gan laø moät cô quan quan troïng, laø nôi caùc chaát ñoäc bò giöõ laïi, chuyeån hoùa vaø bieán ñoåi. Phaàn lôùn caùc ion voâ cô ñoïng laïi ôû gan, do ñoù ngöôøi ta thöôøng gaëp nhieàu chaát ñoäc ôû maät roài thaûi ra theo ñöôøng tieâu hoùa.

Maùu laø moät theå khoâng thuaàn nhaát, moät soá ion kim loaïi nhö thuûy ngaân, ñoàng… ñöôïc giöõ laïi ôû huyeát töông, döôùi daïng hôïp chaát protein. Caùc ion khaùc nhö chì thöôøng tích luõy trong hoàng caàu. Ñoái vôùi caùc chaát höõu cô, nhieàu chaát keát hôïp vôùi protein huyeát töông, song coù chaát taäp trung ôû hoàng caàu nhö arsenic hydrid (AsH3).

13.2.2.7. Söï chuyeån hoùa ñoäc chaát, ñoäc toá trong cô theå

Trong cô theå, caùc chaát laï (chaát ñoäc) noùi chung chòu söï chuyeån hoùa cuûa cô theå ñeå chuyeån thaønh hôïp chaát coù cöïc vaø ñöôïc thaûi loaïi (baøi tieát) moät caùch deã daøng hôn. Nhöõng söï chuyeån hoùa naøy haàu heát ñöôïc xuùc taùc bôûi enzym cuûa gan vaø caùc moâ khaùc (da, maùu, thaän, phoåi, nhau thai). Cuõng coù moät soá phaûn öùng xuùc taùc bôûi enzym loaïi khaùc. Hoaït tính enzym trao ñoåi chaát coù theå ñöôïc tìm thaáy trong nguyeân sinh chaát, ty laïp theå, maøng noäi chaát cuûa teá baøo gan (parenchymal). Nhieàu hoùa chaát laï cuõng coù theå bò chuyeån hoùa bôûi caùc taïp khuaån ñöôøng ruoät… Ñaëc tính

608

chung cuûa haàu heát quaù trình chuyeån hoùa caùc saûn phaåm cuûa söï trao ñoåi chaát laø phaân cöïc hôn so vôùi caùc chaát ban ñaàu. Quaù trình naøy seõ thuaän lôïi cho söï ñaøo thaûi cuûa caùc ñoäc chaát vaøo nöôùc tieåu vaø maät.

Söï trao ñoåi chaát coù theå chia thaønh hai loaïi, tuøy theo caùc phaûn öùng enzym.

a. Caùc phaûn öùng cuûa söï chuyeån hoùa

Giai ñoaïn 1:

+ Söï oxy hoùa:

+ Söï khöû:

+ Söï thuûy phaân:

Giai ñoaïn 2: Söï lieân hôïp

Coù nhieàu loaïi lieân hôïp:

• Lieân hôïp vôùi löu huyønh (S– lieân hôïp vôùi nhoùm methyl (–CH3).

• Lieân hôïp vôùi H2SO4

• Lieân hôïp vôùi glucuronic

• Lieân hôïp vôùi glycin.

b. Keát quaû cuûa söï chuyeån hoùa: Söï chuyeån hoùa chaát ñoäc trong cô theå coù theå daãn ñeán moät trong ba keát quaû sau:

• Laøm cho chaát ñoäc deã bò thaûi loaïi khoûi cô theå qua thaän.

• Laøm giaûm ñoäc tính cuûa chaát ñoäc. Ñoù laø söï giaûi ñoäc thaät söï cho cô theå. Ví duï söï chuyeån hoùa cianua thaønh sulpho–cianua hoaëc söï lieân hôïp cuûa phenol thaønh phenolglucuronic, caùc phöùc chaát laø saûn phaåm cuûa phaûn öùng lieân hôïp ñöôïc thaûi khoûi cô theå… Söï chuyeån hoùa coù theå taïo ra chaát môùi ñoäc hôn chaát ñoäc ban ñaàu.

c. Caùc yeáu toá aûnh höôûng ñeán söï chuyeån hoùa cuûa chaát laï trong cô theå

Bao goàm caùc yeáu toá di truyeàn vaø caùc yeáu toá sinh lyù hoïc nhö: tuoåi taùc, giôùi tính, tình traïng dinh döôõng, caùc hoocmon kích thích hoaït tính enzym,… Ngoaøi ra coøn caùc yeáu toá beân ngoaøi taùc ñoäng vaøo. Chuùng laø nhöõng yeáu toá raát ña daïng vaø khoù löôøng tröôùc ñöôïc.

609

13.2.2.8. Söï loaïi thaûi chaát ñoäc khoûi cô theå

Söï ñaøo thaûi chaát ñoäc bò nhieãm do thöïc phaåm dieãn ra theo con ñöôøng chuû yeáu laø qua ñöôøng tieâu hoùa haäu moân, nöôùc tieåu, nöôùc boït, qua söõa…

Qua ñöôøng tieâu hoùa: Chaát ñoäc vaøo cô theå ñöôïc haáp thuï vaøo maùu roài theo heä thoáng tuaàn hoaøn tôùi gan. ÔÛ gan, chaát ñoäc chòu taùc ñoäng cuûa maät vaø caùc heä thoáng enzym cuûa gan laøm chuyeån hoùa roài qua ruoät… vaø cuoái cuøng bò toáng ra ngoaøi theo phaân.

Qua nöôùc boït: Nöôùc boït ñaøo thaûi caùc hôïp chaát höõu cô vaø caùc kim loaïi.

Qua söõa: Thaønh phaàn söõa chöùa nhieàu chaát beùo raát thích hôïp vôùi caùc hoùa chaát tan trong môõ, ví duï caùc hôïp chaát clo höõu cô… Nhieàu chaát ñoäc xaâm nhaäp vaøo cô theå ñöôïc thaûi ra qua tuyeán söõa. Cuï theå caùc chaát ñöôïc ñaøo thaûi qua söõa nhö: Hg, As, dung moâi höõu cô, DDT, HCH, 666, morphine, aspirin, quinine…

13.2.2.9. Qua thaän

Thaän laø cô quan ñaøo thaûi chaát ñoäc quan troïng. Caùc taùc nhaân gaây ñoäc coù theå ñöôïc ñaøo thaûi vaøo nöôùc tieåu qua con ñöôøng choïn loïc cuûa tieåu caàu, khueách taùn vaø tieát qua oáng nöôùc tieåu. Nöôùc tieåu laø saûn phaåm baøi xuaát töï nhieân cuûa thaän chöùa nhieàu chaát thaûi khaùc nhau, trong ñoù coù chaát ñoäc vaø caùc chaát chuyeån hoùa cuûa chaát ñoäc. Cô cheá ñaøo thaûi cuûa thaän laø loaïi moät phaàn ñoäc chaát khoâng bò bieán ñoåi ôû trong maùu.

13.3. QUAÙ TRÌNH PHOÙNG ÑAÏI SINH HOÏC CUÛA ÑOÄC CHAÁT QUA DAÂY CHUYEÀN THÖÏC PHAÅM

Söï nhieãm ñoäc cuûa con ngöôøi qua thöïc phaåm moät phaàn laø do söï tích luõy chaát ñoäc trong chuoãi thöùc aên. Khi chaát ñoäc xaâm nhaäp vaøo ñoäng vaät, thöïc vaät (baèng moät caùch naøo ñoù), moät phaàn seõ ñöôïc loaïi thaûi ra ngoaøi; phaàn coøn laïi coù khaû naêng toàn löu trong cô theå sinh vaät. Theo löôùi thöùc aên vaø quy luaät vaät chuû – con moài, caùc ñoäc chaát, ñoäc toá toàn löu ñoù coù theå ñöôïc chuyeån töø sinh vaät naøy sang sinh vaät khaùc vaø ñöôïc tích luõy vôùi haøm löôïng ñoäc toá cao hôn theo baäc dinh döôõng vaø thôøi gian sinh soáng. Quaù trình naøy ñöôïc goïi laø quaù trình tích luõy–phoùng ñaïi sinh

610

hoïc cuûa ñoäc chaát trong cô theå sinh vaät. Daây chuyeàn thöïc phaåm laø con ñöôøng chuyeån naêng löôïng töø cô theå sinh vaät naøy sang cô theå sinh vaät khaùc. Neáu trong cô theå sinh vaät cuûa moät maét xích trong daây chuyeàn thöïc phaåm naøo ñoù coù chaát ñoäc thì chaát ñoäc naøy chuyeån sang sinh vaät khaùc coù baäc dinh döôõng cao hôn, keá sau noù, trong daây chuyeàn.

Ví duï: trong heä sinh thaùi nöôùc ñaõ bò nhieãm chaát A naøo ñoù, moät daây chuyeàn thöïc phaåm ñöôïc baét ñaàu baèng sinh vaät saûn xuaát baäc nhaát laø phieâu sinh thöïc vaät. Ñaây laø caùc loaïi thöïc vaät söû duïng naêng löôïng aùnh saùng maët trôøi vaø chaát dinh döôõng trong nöôùc ñeå toång hôïp caùc chaát voâ cô thaønh toå chöùc soáng. Quaù trình naøy ñaõ voâ tình tích luõy chaát ñoäc A vaøo teá baøo cô theå chuùng. Sinh vaät saûn xuaát laø nguoàn naêng löôïng vaø dinh döôõng cho sinh vaät tieâu thuï baäc nhaát (caùc loaøi phieâu sinh ñoäng vaät). Caùc loaøi sinh vaät tieâu thuï baäc nhaát cuõng laïi tích luõy chaát ñoäc A ñoù vaøo cô theå chuùng. Chuùng cuõng laïi laø nguoàn thöùc aên cho sinh vaät tieâu thuï baäc hai nhö caù, toâm (loaøi aên ñoäng vaät). Sinh vaät tieâu thuï baäc hai, sau khi ñaõ tích luõy chaát ñoäc A, laïi laøm thöùc aên cho sinh vaät tieâu thuï baäc ba laø con ngöôøi. Haøm löôïng ñoäc chaát ñoäc toá (so vôùi sinh khoái) ôû baäc dinh döôõng sau luoân cao hôn baäc dinh döôõng tröôùc nhieàu laàn. Con ngöôøi laø sinh vaät baäc cao nhaát trong caùc baäc dinh döôõng. Ñieàu ñoù coù nghóa laø con ngöôøi coù khaû naêng tích luõy nhieàu ñoäc chaát vaø nhieãm ñoäc cao nhaát trong theá giôùi sinh vaät trong daây chuyeàn thöïc phaåm. Tuy nhieân, con ngöôøi laïi coù khaû naêng tuyeät vôøi khaùc, ñoù laø khaû naêng ñaøo thaûi caùc chaát ñoäc (deã chuyeån hoùa) ra khoûi cô theå moät caùch hieäu quaû nhaát.

Hình 13.1: Noàng ñoä DDT theo daây chuyeàn thöïc phaåm

trong heä sinh thaùi treân caïn

. Chim öng .. Chuoät ñoàng …Luùa mì Ñaát + nöôùc

611

Caù lôùn (aên caù nhoû) …

Caù nhoû ..

Coû, rong, beøo .

Sinh khoái

Haøm löôïng DDT (caøng nhaït haøm löôïng caøng cao)

Hình 13.2: Noàng ñoä DDT theo daây chuyeàn thöïc phaåm trong heä sinh thaùi döôùi nöôùc

Töø hình 13.1 ta thaáy, maëc duø luùa mì laø sinh vaät saûn xuaát vaø tröïc tieáp nhaän thuoác tröø saâu DDT nhöng coù haøm löôïng DDT thaáp nhaát vì ñaëc tính sinh hoïc cuûa noù khieán moät phaàn DDT bò ñaøo thaûi vaøo ñaát. Chuoät ñoàng (sinh vaät tieâu thuï baäc nhaát) laø loaøi aên luùa mì tích luõy DDT trong cô theå noù. DDT töø chuoät chuyeån sang chim öng (sinh vaät tieâu thuï baäc hai) laø loaøi aên chuoät. Noàng ñoä DDT trong chim öng cao nhaát vì chim öng coù khaû naêng tích luõy DDT trong môõ cuûa noù lôùn, löôïng DDT bò baøi tieát ra ít. Caùch giaûi thích ñoù töông töï cho hình 13.2.

Hình 13.3: Daãn xuaát cuûa DDT (DDT + DDD + DDE: ppm) ôû nhöõng möùc ñoä khaùc nhau theo daây chuyeàn thöïc phaåm cöûa soâng vaø caùc ñaàm

laày maën ôû quaàn ñaûo Long, New York (nguoàn: Edwards, 1975, hieäu chænh töø Woodwell et al, 1967).

C h im a ên c a ù

3 ,1 5 -7 5 ,5

C a ù 0 ,1 7 -2 ,0 7

T o âm 0 ,1 6

O Ác s e ân b u øn 0 ,2 6 T r a i ( h e án )

0 ,4 2 C o ân t r u øn g

0 ,2 3 - 0 ,3

S in h v a ät h ö õu s in h 0 ,0 3

P h ie âu s in h 0 ,0 4

T h ö ïc v a ät v u øn g ñ a àm la ày , b ie ån

M a ûn h h ö õu s in h 0 ,3 - 0 ,1 3

612

13.4. NHIEÃM ÑOÄC THÖÏC PHAÅM DO HOÙA CHAÁT

ÔÛ nöôùc ta trong nhöõng naêm gaàn ñaây soá ngöôøi bò ngoä ñoäc thöùc aên ngaøy caøng nhieàu, trong ñoù soá ngöôøi bò ngoä ñoäc hoùa chaát (phaåm maøu nhuoäm thöïc phaåm, thuoác baûo veä thöïc vaät) chieám tôùi 20–30%. Tyû leä naøy thaät trôù treâu, vì treân theá giôùi nguy cô bò nhieãm ñoäc do thuoác tröø saâu chæ baèng moät phaàn möôøi vaïn so vôùi nhieãm ñoäc do vi sinh vaät. Hoùa chaát laãn vaøo thöïc phaåm theo nhieàu con ñöôøng:

• Caùc hoùa chaát duøng trong cheá bieán vaø baûo quaûn thöïc phaåm, trong ñoù coù phaåm maøu vaø höông lieäu.

• Phaân hoùa hoïc.

• Caùc thuoác baûo veä thöïc vaät dieät saâu haïi treân ñoàng ruoäng cuõng nhö trong khu vöïc caát giöõ saûn phaåm.

• Caùc chaát taåy röûa trong coâng taùc veä sinh.

• Caùc kim loaïi naëng coù trong nöôùc, coù trong thaønh phaàn traùng men thieát bò, ñoà chöùa, duïng cuï… vaø coù trong caùc hôïp chaát hoùa hoïc duøng ôû caùc muïc ñích treân vôùi tö caùch laø caùc taïp chaát.

Caùc hoùa chaát treân, duø laø caùc hôïp chaát ñöôïc cho pheùp duøng trong thöïc phaåm, neáu duøng quaù lieàu cho pheùp hoaëc khoâng duøng ñuùng quy ñònh ñeàu coù theå gaây ngoä ñoäc. Ngoä ñoäc hoùa chaát ôû daïng caáp tính deã daãn ñeán töû vong, ngoä ñoäc tích luõy trong cô theå cöù daàn daø töøng ít moät roài gaây ngoä ñoäc maõn tính hoaëc gaây caùc beänh nguy hieåm trong ñoù coù beänh ung thö, quaùi thai, dò daïng…

13.4.1. Nhieãm ñoäc thöïc phaåm do oâ nhieãm moâi tröôøng

Nhieãm ñoäc thöïc phaåm do oâ nhieãm moâi tröôøng laø daïng nhieãm ñoäc do thöïc phaåm bò nhieãm caùc chaát ñoäc coù trong nöôùc, ñaát, khoâng khí… do hoaït ñoäng cuûa con ngöôøi gaây neân nhö thuoác baûo veä thöïc vaät (BVTV), kim loaïi naëng (KLN)…

13.4.1.1. Nhieãm ñoäc thöùc aên do hoùa chaát BVTV

a. Giôùi thieäu

Hoùa chaát BVTV laø nhöõng hôïp chaát ñoäc nguoàn goác töï nhieân hoaëc toång hôïp hoùa hoïc ñöôïc duøng ñeå phoøng vaø tröø sinh vaät haïi caây troàng

613

vaø noâng saûn. Hoùa chaát BVTV goàm nhieàu loaïi khaùc nhau: caùc thuoác tröø saâu haïi treân ñoàng ruoäng, thuoác tröø saâu haïi trong kho taøng, thuoác dieät khuaån (keå caû naám), thuoác dieät chuoät, dieät moái, thuoác dieät coû vaø laøm ruïng laù.

b. Thaønh phaàn vaø chuûng loaïi (xem chöông 2)

Hieän nay coù hôn 450 hôïp chaát ñöôïc cheá taïo vaø söû duïng laøm hoùa chaát BVTV. Caùc loaïi thoâng thöôøng nhaát laø: thuoác tröø saâu (insecticides); thuoác dieät naám (fungicides) vaø thuoác dieät coû (herbicides). Caùc chaát naøy laø hoï haøng cuûa hai daïng hôïp chaát photpho höõu cô (laân höõu cô) vaø clo höõu cô. Ngoaøi ra, trong nhoùm thuoác tröø saâu coøn coù caùc chaát voâ cô nhö: arsenic, ñoàng, thuûy ngaân. Haàu heát caùc loaïi hoùa chaát BVTV ñeàu ñoäc ñoái vôùi ngöôøi vaø ñoäng vaät maùu noùng, tuy nhieân möùc ñoä gaây ñoäc cuûa moãi loaïi thuoác coù khaùc nhau. Taát caû caùc boä phaän sinh tröôûng cuûa caây troàng ñeàu coù khaû naêng haáp thuï thuoác, vaän chuyeån vaø tích luõy thuoác trong caây. Trong quaù trình chuyeån hoùa, trong caây coù theå hình thaønh nhieàu hôïp chaát trung gian ñoäc hôn hôïp chaát ban ñaàu gaáp nhieàu laàn. Do ñoù, neáu trong thôøi gian thuoác chöa phaân huûy giaûi ñoäc heát, ngöôøi aên noâng saûn coù theå bò nhieãm ñoäc.

Khoâng phaûi taát caû löôïng hoùa chaát BVTV ñöôïc söû duïng ñeàu ñaït ñöôïc muïc ñích dieät saâu haïi. Öôùc tính ñeán 90% hoùa chaát BVTV khoâng ñaït ñöôïc muïc ñích maø laø gaây nhieãm ñoäc ñaát, nöôùc, khoâng khí vaø noâng saûn. Do khaû naêng hoøa tan cao trong lipit cuûa hoùa chaát BVTV neân ñaõ phaùt hieän chuùng trong caùc moâ môõ cuûa ñoäng vaät, vaø nhö vaäy, chuùng ñaõ ñöôïc loâi cuoán vaøo chuoãi thöùc aên, laø moái ñe doïa nguy hieåm cho söùc khoûe con ngöôøi.

Ngoä ñoäc thöùc aên do nhieãm thuoác BVTV laø cöïc kyø nguy hieåm, raát deã daãn ñeán töû vong, neáu nheï ñöôïc cöùu soáng thì cuõng gaây toån thöông caùc cô chöùc phaän, tröôùc heát laø ñöôøng tieâu hoùa vaø thaàn kinh.

13.4.1.2. Trieäu chöùng vaø phoøng traùnh nhieãm ñoäc thuoác BVTV qua thöùc aên

Ngoä ñoäc do thuoác BVTV coù nhöõng trieäu chöùng sau: vaùng ñaàu, buoàn noân roài æa chaûy, noân möûa, chaûy daõi, moà hoâi ra nhieàu, co ñoàng töû, maát tri giaùc, maát phöông höôùng trong khoâng gian, laïc gioïng, run cô,

614

co giaät,… Tuøy thuoäc vaøo ñoäc tính vaø löôïng thuoác vaøo cô theå, beänh tình coù theå keùo daøi töø 1–3 giôø ñeán vaøi tuaàn. Ngöôøi bò nhieãm ñoäc naëng seõ bò hoân meâ roài cheát.

Ñeå phoøng ngoä ñoäc do thuoác BVTV:

• Khoâng ñöôïc phun thuoác tröïc tieáp vaøo caùc loaïi thöïc phaåm, ñaëc bieät laø rau quaû aên töôi soáng.

• Caùc loaïi rau quaû coù voû caàn phaûi röûa thaät kó vaø boùc voû (hoaëc goït voû) tröôùc khi aên.

• Haøm löôïng thuoác BVTV khoâng ñöôïc nhieãm quaù möùc 0,1 mg/kg thöïc phaåm.

13.4.1.3. Khaûo saùt moät vaøi chaát BVTV

Nhö ñaõ giôùi thieäu ôû treân, thuoác BVTV coù raát nhieàu loaïi vaø nhieàu chaát hoùa hoïc khaùc nhau neân taùc ñoäng ñeán cô theå soáng khaùc nhau. Döôùi ñaây chæ xin trình baøy moät vaøi ñoäc chaát coù trong thuoác BVTV:

a. Nhieãm ñoäc thuoác dieät coân truøng laân höõu cô (DCT LHC)

Caùc chaát DCT LHC töông ñoái keùm beàn vöõng, deã bò phaân huûy bôûi caùc taùc nhaân kieàm vaø axit, khoâng tích luõy trong cô theå nhöng chuùng laïi laø nhöõng chaát ñoäc neân raát nguy hieåm. Chuùng öùc cheá hoaït tính men cholinesteraza, neân cuõng ñöôïc goïi laø caùc chaát khaùng men cholinesteraza.

Cô cheá taùc duïng chính cuûa laân höõu cô laø öùc cheá men axetylcholinesteraza (AchE) laøm cho axetylcholin khoâng ñöôïc phaân giaûi neân bò tích luõy laïi vaø gaây nhieãm ñoäc. Coù theå noùi nhieãm ñoäc laân höõu cô chính laø nhieãm ñoäc axetylcholin.

Trong cô theå coù hai loaïi men cholinesteraza (ChE):

1. Men axetylcholinesteraza (AchE): coù trong hoàng caàu (coøn goïi laø men ChE hoàng caàu). Men naøy thuûy phaân axetylcholin chæ trong vaøi phaàn trieäu giaây ñeå thaønh cholin vaø axetic:

Axetylcholin

AChE

Cholin + Axit axetic

615

2. Men cholinesteraza (ChE) giaû: coù trong huyeát töông (coøn goïi laø men ChE huyeát töông), ruoät non, gan vaø caùc moâ khaùc. Men naøy thuûy phaân nhieàu este toång hôïp vaø töï nhieân, trong ñoù goàm caû axetylcholin, nhöng toác ñoä phaûn öùng chaäm hôn men thaät.

Cholin laø chaát trung gian hoùa hoïc caàn cho söï daãn truyeàn luoàng thaàn kinh. Moãi khi axetylcholin ñöôïc giaûi phoùng trong quaù trình daãn truyeàn luoàng thaàn kinh maø coù maët cuûa men thaät (AchE) thì men naøy thuûy phaân ngay töùc khaéc axetylcholin. Neáu men bò laân höõu cô öùc cheá laøm giaûm hoaït tính, axetylcholin khoâng bò phaân huûy seõ öù ñoïng trong caùc toå chöùc, gaây ra caùc trieäu chöùng nhieãm ñoäc muscardin, tieáp theo laø caùc trieäu chöùng thaàn kinh trung öông do axetylcholin tích luõy ôû ñoù.

Noùi chung, ñoäc tính cuûa caùc laân höõu cô phuï thuoäc vaøo caáu truùc phaân töû cuûa chuùng. Caùc kieåu caáu truùc P=S (thion) coù aùi löïc lieân keát vôùi men ChE yeáu hôn kieåu P=O (oxon) neân cuõng ít ñoäc hôn. Trong cô theå coân truøng vaø ñoäng vaät maùu noùng, caáu truùc P=S ñöôïc chuyeån hoùa sang caáu truùc P=O döôùi taùc ñoäng cuûa men. Ví duï, parathion (etyl) chuyeån thaønh paraoxon ñoäc hôn gaáp 1.000 laàn:

Trieäu chöùng khi nhieãm ñoäc thuoác DCT LHC: Trieäu chöùng nhieãm ñoäc muscarin thöôøng xuaát hieän ñaàu tieân, bao goàm:

• Ñoå moà hoâi, xanh xao, buoàn noân, chaûy nöôùc maét, öùa nöôùc boït.

• Chuoät ruùt ôû buïng, tieâu chaûy.

• Caûm giaùc co thaét ngöïc, co thaét pheá quaûn, taêng tieát pheá quaûn, khoù thôû, thôû khoø kheø.

• Roái loaïn thò giaùc.

• Co ñoàng töû.

• Taêng tieát nöôùc boït, moà hoâi, nöôùc maét.

C2H5O C2H5O

S

P _ O_ NO2

Oxi hoùa

do menC2H5O C2H5O

S

P_O _ NO2

Parathiol etyl Paraoxon

616

• Ñaïi, tieåu tieän khoâng töï chuû ñöôïc.

• Nhòp tim chaäm.

• Cuoái cuøng coù theå daãn ñeán töû vong neáu khoâng ñöôïc chöõa trò kòp thôøi.

Moät soá ñoäc chaát coù trong thuoác DCT LHC:

a. DDT trong chuoãi thöïc phaåm:

DDT laø thuoác tröø saâu laâu ñôøi nhaát, laø hôïp chaát clo höõu cô – daãn xuaát cuûa voøng benzen vôùi clo. DDT laø hôïp chaát clo beàn vöõng vaø coù phoå dieät saâu raát roäng, coù theå dieät ñöôïc caû muoãi. Do phoå taùc ñoäng roäng neân DDT dieät caû caùc loaïi coân truøng coù haïi laãn coân truøng coù ích. Coøn tính beàn vöõng cuûa DDT khieán noù tích tuï trong caùc chuoãi thöïc phaåm vaø coù taùc ñoäng huûy dieät leân nhöõng maét xích cuoái cuøng. Ví duï chim ñaïi baøng ñaõ bò tuyeät chuûng do bò nhieãm ñoäc DDT neân tröùng cuûa chuùng coù lôùp voû quaù moûng, trong thôøi gian aáp, tröùng bò vôõ. Duøng caùc thuoác naøy laâu seõ xuaát hieän caùc loaøi saâu, loaøi muoãi khaùng thuoác, laøm thuoác maát taùc duïng, nhöng nguy hieåm hôn laø laøm oâ nhieãm moâi tröôøng. Thuoác laãn vaøo rôm vaø coû, rau quaû, löông thöïc laøm cho ngöôøi vaø gia suùc aên phaûi bò nhieãm ñoäc caáp hoaëc nhieãm ñoäc tích luõy. Saûn phaåm chuyeån hoùa ñoäc hôn cuûa DDT laø DDE vaø DDD. Sau ñaây laø soá lieäu tham khaûo quaù trình tích tuï DDT trong chuoãi thöïc phaåm khi nghieân cöùu ôû hoà Michigan:

• Caùc loaøi taûo löôùi trong 3 ngaøy, huùt töø trong nöôùc moät löôïng DDT gaáp 3.000 laàn noàng ñoä DDT coù trong baûn thaân noù.

• Khi nghieân cöùu sinh thaùi trong hoà Michigan, ngöôøi ta thaáy coù söï tích tuï DDT trong caùc chuoãi thöïc phaåm nhö sau:

0,014 mg/kg (tính theo troïng löôïng khoâ) trong lôùp buøn ôû ñaùy hoà.

0,41 mg/kg trong caùc loaøi cua soáng döôùi ñaùy nöôùc.

3–6 mg/kg trong caùc loaïi caù.

Hôn 2.400 mg/kg trong caùc moâ môõ cuûa chim haûi aâu aên caù.

Dahmen vaø Heiss (1973) ñaõ ñöa ra ví duï veà söï coâ ñaëc lieân tuïc DDT:

617

DDT coù trong buøn 1 laàn

Thöïc vaät (rong taûo) 10 laàn

Caùc sinh vaät nhoû (cua) 100 laàn

Caù 1.000 laàn

Caù aên caù 10,000 laàn

Cô sôû cuûa söï tính toaùn naøy döïa treân moät quy taéc ñôn giaûn laø trong moãi maét xích tieáp theo cuûa maïch thöïc phaåm, haøm löôïng DDT taêng leân khoaûng 10 laàn. Vaø nhö vaäy, roõ raøng laø khi con ngöôøi tieâu thuï caùc loaïi caù treân thì con ngöôøi laïi thu nhaän haøm löôïng DDT nhieàu nhaát. Hieän nay, DDT ñaõ bò caám söû duïng trong noâng nghieäp do tính chaát nguy hieåm cuûa loaïi thuoác tröø sinh vaät haïi naøy.

b. Diphenyl polyclo hoùa

Diphenyl polyclo hoùa laø moät chaát ñoäc. Ñoù laø moät hoãn hôïp cuûa caùc hôïp chaát coù chöùa clo khaùc nhau (töø 40–60%), laø moät chaát loûng coù ñoä nhôùt cao. Diphenyl polyclo hoùa coù haøm löôïng clo thaáp tích tuï trong cô theå ñoäng vaät vôùi noàng ñoä thaáp hôn so vôùi diphenyl polyclo hoùa coù haøm löôïng clo cao.

Tröôùc ñaây, moät löôïng lôùn diphenyl polyclo hoùa ñaõ ñöôïc ñöa vaøo voøng tuaàn hoaøn cuûa caùc chaát tröø sinh vaät haïi trong thieân nhieân. Ngaøy nay, ñoâi khi ngöôøi ta coøn söû duïng noù trong vieäc saûn xuaát caùc chaát BVTV. Ñaây laø moät chaát khoâng phaân raõ vaø khoâng theå bò ñaåy ra khoûi chu trình tuaàn hoaøn cuûa noù trong moâi tröôøng thieân nhieân. Ñoäc chaát cuûa diphenyl polyclo hoùa coù theå saùnh vôùi ñoäc chaát cuûa DDT, thaäm chí hôn theá nöõa, bôûi noù deã haáp thuï cadmium, tích tuï trong thaän vaø khoâng bò phaân huûy.

Ví duï naêm 1968, gaàn 1.000 ngöôøi Nhaät bò beänh sau khi duøng daàu caùm coù nhieãm diphenyl polyclo hoùa. Beänh naøy coù teân goïi laø “Ioso”. Coù theå tìm thaáy diphenyl polyclo hoùa ôû khaép nôi. Chuùng coù trong nöôùc thaûi, trong buøn ôû ñaùy soâng, trong nöôùc bieån, trong goã, trong giaáy. Chuùng toàn taïi trong moâ môõ caùc loaøi chim bieån vaø chim aên thòt cuõng nhö trong tröùng cuûa caùc loaøi chim naøy. Vaø töø ñoù chuùng bò loâi cuoán vaøo chuoãi thöùc aên.

618

c. Nhieãm ñoäc thuoác BVTV voâ cô

Nhöõng chaát voâ cô ñoäc haïi coù trong thuoác BVTV chuû yeáu laø arsenic, ñoàng, thuûy ngaân neân ta coù theå xeùt chuùng theo daïng chaát ñoäc kim loaïi naëng trong phaàn döôùi ñaây.

13.4.2. Nhieãm ñoäc thöïc phaåm do kim loaïi naëng

Caùc kim loaïi naëng goàm coù thuûy ngaân (Hg), asen (As), chì (Pb) vaø keå caû ñoàng (Cu), thieác (Sn), keõm (Zn)… Ngoä ñoäc caùc kim loaïi naëng laø do muoái cuûa chuùng laãn vaøo thöïc phaåm. Muoái kim loaïi naëng nhieãm vaøo thöùc aên theo nhieàu ñöôøng:

Baûn thaân caùc muoái kim loaïi naëng nhieãm tröïc tieáp.

• Do ñoà chöùa, duïng cuï, thieát bò, kho taøng coù hoùa chaát tieáp xuùc.

• Do caùc hôïp chaát hoùa hoïc nhö: phaân boùn, thuoác BVTV, chaát baûo quaûn, chaát taåy ueá ñöôïc söû duïng coù thaønh phaàn hoaëc taïp chaát laø caùc muoái kim loaïi naëng.

• Do nöôùc coù haøm löôïng caùc ion kim loaïi naëng vaø v.v…

Ngoä ñoäc thöùc aên do kim loaïi naëng coù theå laø caáp tính, naëng gaây töû vong, coù theå laø maõn tính hoaëc tích luõy gaây beänh nguy hieåm. Ion kim loaïi laãn vaøo thöïc phaåm seõ laøm thay ñoåi chaát löôïng, nhö nhieãm ñoàng gaây “tanh ñoàng”, trong daàu coù veát ñoàng cuõng thuùc ñaåy quaù trình oxy hoùa chaát beùo..; laøm giaûm giaù trò dinh döôõng: chuû yeáu laø do kim loaïi laøm taêng quaù trình phaân huûy vitamin C vaø B1. Nhaéc ñeán kim loaïi naëng chuùng ta luoân nghó ñeán taùc ñoäng gaây ngoä ñoäc thöùc aên.

13.5. NHIEÃM ÑOÄC THÖÏC PHAÅM DO CAÙC HOÙA CHAÁT PHUÏ GIA THÖÏC PHAÅM

13.5.1. Khaùi nieäm

Chaát phuï gia thöïc phaåm laø nhöõng chaát, hôïp chaát hoùa hoïc ñöôïc ñöa vaøo trong quaù trình ñoùng goùi, cheá bieán, baûo quaûn thöïc phaåm, laøm taêng chaát löôïng thöïc phaåm hoaëc ñeå baûo toaøn chaát löôïng thöïc phaåm maø khoâng laøm thöïc phaåm maát an toaøn. Töø raát laâu, caùc chaát hoùa hoïc ñöôïc ñöa vaøo thöïc phaåm ñeå laøm thay ñoåi chöùc naêng ban ñaàu cuûa chuùng. Kyõ thuaät söû duïng caùc chaát phuï gia thöïc phaåm ngaøy caøng ñöôïc

619

hoaøn thieän vaø ngaøy caøng ña daïng hoùa. Hieän nay coù ñeán 2.500 chaát phuï gia khaùc nhau ñöôïc ñöa vaøo thöïc phaåm. Tuy nhieân, raát nhieàu chaát khoâng ñöôïc kieåm soaùt chaët cheõ, gaây neân nhöõng haäu quaû raát nghieâm troïng.

13.5.2. Caùc loaïi chaát phuï gia thöïc phaåm

Hieän nay, ngöôøi ta chia chaát phuï gia thöïc phaåm ra laøm 6 nhoùm lôùn: caùc chaát baûo quaûn; caùc chaát dinh döôõng; caùc chaát taïo maøu; caùc chaát taïo muøi; caùc chaát caûi taïo caáu truùc thöïc phaåm; chaát phuï gia coù nhieàu ñaëc tính.

• Caùc chaát baûo quaûn: ñöôïc duøng ñeå baûo quaûn thöïc phaåm bao goàm caùc chaát: chaát choáng vi sinh vaät; chaát choáng oxi hoùa; chaát choáng saãm maøu.

• Caùc chaát dinh döôõng: duøng ñeå taêng giaù trò dinh döôõng cuûa thöïc phaåm, bao goàm caùc chaát: vitamin, muoái khoaùng, axit amin; caùc chaát taïo sôïi (pectin, xenluloza, tinh boät).

• Caùc chaát taïo maøu: laøm taêng giaù trò caûm quan cuûa thöïc phaåm, bao goàm caùc chaát töï nhieân vaø toång hôïp coù kí hieäu töø E100 ñeán E180,

• Caùc chaát taïo muøi: taêng cöôøng muøi vò cuûa thöïc phaåm coù boät ngoït, caùc nucleictid… bao goàm caùc nhoùm: chaát ngoït; muøi töï nhieân vaø nhaân taïo; caùc chaát laøm taêng cöôøng chaát muøi.

• Caùc chaát caûi taïo caáu truùc thöïc phaåm: nhaèm caûi thieän caáu truùc ban ñaàu cuûa thöïc phaåm, bao goàm caùc chaát: chaát laøm oån ñònh; chaát laøm nhuõ töông hoùa (E322– E494).

• Caùc chaát phuï gia coù nhieàu ñaëc tính: bao goàm enzym; caùc chaát phaù boït; caùc chaát xuùc taùc; chaát dung moâi.

13.5.3. Nhöõng ruûi ro do chaát phuï gia taïo ra

Nhieàu nghieân cöùu ñaõ cho thaáy möùc ñoä ruûi ro khi cho chaát phuï gia vaøo thöïc phaåm laø khoâng nhoû. Bieåu hieän cuûa nhöõng ruûi ro ñoù nhö sau:

• Söï ruûi ro giaùn tieáp thoâng qua taùc ñoäng cuûa caùc chaát phuï gia leân thöïc phaåm laøm taêng söï thay ñoåi moät soá thaønh phaàn cuûa thöïc

620

phaåm, töø ñoù daãn tôùi laøm chaát löôïng thöïc phaåm coù theå thay ñoåi xaáu ôû giai ñoaïn ngaén hoaëc ôû giai ñoaïn daøi.

• Söï ruûi ro giaùn tieáp coù theå gaây ra do sö taïo thaønh caùc ñoäc toá töø caùc phaûn öùng vôùi nhieàu cô cheá khaùc nhau. Taùc ñoäng cuûa caùc ñoäc toá naøy khoâng phaûi ngaøy moät, ngaøy hai maø tìm ra ñöôïc.

13.5.4. Ñoäc tính cuûa caùc chaát phuï gia thöïc phaåm

13.5.4.1. Vitamin

Vitamin A: Vitamin A raát caàn thieát trong khaåu phaàn thöùc aên. Chuùng giuùp taêng khaû naêng nhìn cuûa maét. Ngaøy nay vitamin A ñöôïc toång hôïp döôùi daïng axetat retinol vaø palmitate ñeå laøm chaát phuï gia thöïc phaåm. Nhu caàu vitamin A ôû Myõ quy ñònh laø 5.000 IU (IU: The International Unit: ñôn vò hoaït ñoäng quoác teá; 1 IU= 0,33mg retinol). Vitamin A coù trong con ngöôøi, ñoäng vaät, caù, tröùng, söõa vaø caùc saûn phaåm töø söõa. Theo Underwood (1984), neáu söû duïng vitamin A vôùi lieàu löôïng laø 300,000IU ñoái vôùi treû em vaø 100,000IU ñoái vôùi treû sô sinh coù theå gaây ra ñoäc. Khi ñoù, treû seõ thaáy ñau ñaàu, buoàn noân, noân möûa, bieáng aên, nhìn keùm. Theo Leitner (1975), con ngöôøi coù theå cheát neáu söû duïng lieàu löôïng laø 1.500,000g retinol hay 5 trieäu IU trong nhieàu thaùng.

Vitamin D: Vitamin D coù taùc duïng giöõ ion canxi, ion photpho trong cô theå. Coù caùc daïng vitamin D2 vaø D3. Lieàu löôïng toái ña khi söû duïng vaøo thöïc phaåm: 350 IU/100g ñoái vôùi caùc saûn phaåm nguõ coác aên lieàn; 90 IU/100g ñoái vôùi caùc saûn phaåm töø haït vaø saûn phaåm daïng paste bao goàm macarol, buùn, gaïo; 42 IU/100g ñoái vôùi söõa; 89 IU/100g ñoái vôùi saûn phaåm söõa. Neáu thöøa vitamin D seõ daãn ñeán phaù vôõ khaû naêng haáp thuï canxi ôû moâ baøo gan, phoåi, thaän.

13.5.4.2. Caùc chaát khoaùng vaø kim loaïi

Ba chaát khoaùng laø canxi, magieâ, photpho; caùc chaát vi löôïng laø ñoàng, flor, saét, mangan, keõm laø nhöõng chaát ñöôïc coi nhö chaát phuï gia dinh döôõng. Noùi chung caùc chaát ñöôïc coi nhö chaát phuï gia dinh döôõng phaûi ñaûm baûo ba yeáu toá sau:

• Phaûi ôû daïng muoái.

621

• Phaûi tan trong nöôùc hay coù khaû naêng phoái troän.

• AÛnh höôûng lôùn ñeán tính chaát cuûa saûn phaåm cuoái.

Ngoaøi caùc chaát hoùa hoïc ñöôïc söû duïng nhö chaát phuï gia thöïc phaåm ra, thöïc phaåm deã bò nhieãm kim loaïi nhö: chì, keõm, thieác, ñoàng… Khi nhieãm vaøo thöïc phaåm kim loaïi seõ gaây ra hai hieän töôïng.

• Thuùc ñaåy nhanh quaù trình hö hoûng thöïc phaåm. Ví duï: neáu thöïc phaåm bò nhieãm ñoàng seõ thuùc ñaåy nhanh quaù trình oxi hoùa. Trong ñoù, chaát bò oxi hoùa nhanh nhaát laø môõ.

• Laøm giaûm giaù trò dinh döôõng cuûa thöïc phaåm. Ví duï neáu thöïc phaåm bò nhieãm kim loaïi thì vitamin B vaø C seõ maát raát nhanh.

Veà phaàn ñoäc chaát kim loaïi naëng trong thöïc phaåm ñaõ ñöôïc trình baøy ôû caùc chöông tröôùc. Döôùi ñaây chæ xin lieät keâ lieàu löôïng cho pheùp ñoái vôùi moät soá chaát phuï gia thöïc phaåm:

Baûng 13.1. Haøm löôïng ñoäc chaát cho pheùp ôû Myõ

Ñoäc chaát Lieàu löôïng cho pheùp

Canxi Ca 1.000 mg (Myõ)

Photpho P 1,0 g/ngaøy

Magieâ Mg 400 mg

Natri Na 1.100–3.300 mg

Kali K 1875–5625 mg

Clo Cl 1.700–5000 mg

Ñoàng Cu 2 mg

Iod I 75 ∼g/100 kcal– 150 ∼g/100 kcal

(nguoàn: EPA, 1997)

13.5.4.3. Haøn the

Haøn the laø moät loaïi hoùa chaát ñöôïc bieát döôùi nhieàu teân goïi khaùc nhau nhö Tinhal, Borax, Boàng sa, Baøng sa... Do coù ñöôïc ñaëc tính “aên tieàn”, haøn the hieän ñang laø moät loaïi phuï gia bò laïm duïng nhieàu nhaát trong lónh vöïc cheá bieán thöïc phaåm. Haàu heát nhöõng cô sôû laøm jambon,

622

chaû luïa, nem chua... ñeàu coù söû duïng haøn the. Vieäc söû duïng haøn the giuùp cho ngöôøi saûn xuaát coù nhieàu caùi lôïi. Tröôùc nhaát laø tieát kieäm ñöôïc nguyeân vaät lieäu. Sau ñoù laø nhôø haøn the, hình thöùc cuûa saûn phaåm seõ trôû neân haáp daãn hôn, khaùch haøng caøng deã bò “hoa maét” hôn. Neáu thieáu haøn the, mieáng chaû seõ meàm nhaõo, maøu nhôït nhaït, nhìn khoâng coù veû thu huùt. Cho neân vieäc söû duïng haøn the trong cheá bieán nhöõng maët haøng thöïc phaåm naøy laø ñeàu khoâng traùnh khoûi.

Haøn the xaâm nhaäp vaøo thöïc phaåm döôùi nhieàu hình thöùc khaùc nhau. Noùi chung, nhöõng loaïi thöïc phaåm naøo caàn theå hieän ñaëc tính “gioøn, deûo, dai” nhö baùnh traùng, baùnh xeøo, haøn the ñaùp öùng moät caùch raát nhieät tình. Coøn ñoái vôùi caùc loaïi thöïc phaåm leân men thì haøn the laïi caøng chöùng toû söï “thaønh yù” hôn. Haàu nhö taát caû döa chua, cuû kieäu, cuû caûi, döa maém, döa caø chua, toâm chua, toûi chua... ñeàu coù chöùa haøn the. Haøn the seõ giuùp cho caùc loaïi thòt caù ñeå laâu coù ñöôïc maøu hoàng vaø coù ñoä cöùng caàn thieát ñeå khaùch haøng ngoä nhaän raèng ñaáy laø thòt caù coøn môùi, coøn töôi.

Taùc haïi cuûa haøn the

Haøn the coù teân khoa hoïc laø Borax hay Natrum biboricum, Na2B4O7.10H2O, (Borate hydrateù de sodium). Borax coù tính saùt truøng nheï vaø kích öùng. Trong coâng nghieäp döôïc phaåm Borax duøng ñeå pha thuoác suùc mieäng, thuoác ñaùnh raêng, thuoác môõ choáng naám treân da (10% – 15%). Trong Ñoâng Y coøn duøng “Buoàng sa” dung dòch 1%–2% suùc mieäng tröø hoâi mieäng, vieâm mieäng, vieâm hoïng...

Neáu söû duïng laâu daøi haøn the coù theå gaây ngoä ñoäc. Trong tröôøng hôïp nhieãm ñoäc naëng, coù theå gaây ra nhöõng ca ngoä ñoäc caáp tính, ñe doïa tính maïng. Caùc trieäu chöùng ngoä ñoäc haøn the laø: roái loaïi tieâu hoaù, noân möûa, toån thöông da. Haøn the tích luõy töø töø trong cô theå laøm cho chuùng ta raát khoù phaùt hieän raèng cô theå mình ñang bò nhieãm ñoäc. Coù khi phaûi maát moät thôøi gian daøi sau khi haáp thuï haøn the thì môùi coù daáu hieäu ngoâï ñoäc. Hieän nay, haøn the ñaõ bò caám tuyeät ñoái khoâng ñöôïc duøng trong thöïc phaåm vôùi baát cöù haøm löôïng vaø caùch thöùc naøo. Trong caùc vaên baûn veà an toaøn thöïc phaåm ñaõ coù quy ñònh: “Khoâng ai ñöôïc saûn xuaát hoaëc buoân baùn chaát haøn the cuõng nhö caùc loaïi thöïc phaåm coù chöùa haøn the gaây nguy haïi cho söùc khoeû con ngöôøi”.

623

13.5.4.4. Caùc chaát choáng oxi hoùa

Hieän nay, caùc chaát choáng oxi hoùa ñöôïc söû duïng trong haøng ngaøn loaïi thöïc phaåm khaùc nhau. Caùc chaát choáng oxi hoùa thöïc phaåm döïa treân hai daïng cô baûn sau:

• Axit (hoaëc muoái vaø este cuûa chuùng) nhö axit xitric, axit ascobic choáng söï maát maøu cuûa thòt, cuûa nöôùc quaû vaø caùc saûn phaåm khaùc.

• Hôïp chaát phenol (töï nhieân hoaëc toång hôïp) nhö butylic hydroxyanisole (BHA) vaø tocophenol seõ laøm giaûm khaû naêng oxi hoùa cuûa chaát beùo vaø daàu trong thöïc phaåm.

Chaát beùo cuøng vôùi gluxit vaø protein laø nhöõng chaát dinh döôõng cô baûn trong thöïc phaåm cuûa ngöôøi vaø gia suùc. Daàu vaø chaát beùo chieám ñeán 40% toång naêng löôïng haøng ngaøy töø thöïc phaåm cuûa ngöôøi. Ngoaøi ra, chuùng coøn taïo muøi, laø dung moâi hoøa tan cuûa moät soá vitamin (A, D, E vaø K).

a. Moät soá chaát choáng oxi hoùa phenol: Chaát choáng oxi hoùa phenol laø chaát coù khaû naêng öùc cheá hoaëc laøm ngaên caûn söï oxi hoùa chaát beùo coù trong thöïc phaåm. Khaû naêng naøy caøng taêng khi caáu truùc phenol caøng phöùc taïp.

Moät soá chaát choáng oxi hoùa thöïc phaåm ñöôïc nghieân cöùu kó vaø ñöôïc öùng duïng roäng raõi trong coâng ngheä thöïc phaåm nhö:

• BHA (butylate hydroxyanisole), boät maøu traéng.

• BHT (butylate hydroxytoluen), chaát boät maøu traéng.

• Propyl gallate laø boät maøu traéng ñeán xaùm traéng.

• TBHQ (tert–buty hydroquinone).

• Tocophenol

• Lecithin

• THBP (trihydroxy buty rophenol)…

b. Ñoäc tính cuûa caùc chaát choáng oxi hoùa:

- BHA: BHA coù theå ñöôïc haáp thuï qua thaønh ruoät non vaø coù theå toàn taïi trong moâ baøo. Chuùng coù theå ñöôïc tham gia vaøo caùc quaù trình

624

trao ñoåi chaát cuûa ngöôøi vaø ñoäng vaät. ÔÛ ngöôøi, vôùi lieàu löôïng 50–100mg BHA seõ ñöôïc chuyeån hoùa vaø ñöa ra khoûi cô theå ôû daïng nöôùc tieåu, ôû daïng glucuronit hay sulfat. BHA thöôøng ít ñoäc. Lieàu gaây cheát ôû chuoät laø LD50 = 2.000mg/kg theå troïng. Tuy nhieân, neáu lieàu löôïng lôùn hôn, chuùng coù khaû naêng gaây roái loaïn cô theå ôû moät loaït ñoäng vaät thí nghieäm nhö khæ, choù, chuoät, meøo.

- BHT: ñöôïc haáp thuï qua thaønh ruoät vaø qua quaù trình trao ñoåi chaát. Chuùng ñöôïc ñöa ra ngoaøi ôû daïng phaân vaø nöôùc tieåu. Chuùng thöôøng khoâng ñoäc nhieàu, lieàu gaây cheát ôû chuoät laø LD50 = 1.000mg/kg theå troïng. Lieàu löôïng cho ngöôøi laø 50mg/kg theå troïng (WHO, 1983).

13.5.4.5. Chaát ngoït Saccharin: Saccharin laø chaát ngoït nhaân taïo. Coâng thöùc phaân töû:

C7H5NO3S. Saccharin raát khoù haáp thuï vaøo ngöôøi, gaây ung thö boïng ñaùi khi thöû nghieäm treân chuoät. Lieàu cho pheùp laø 2,5 mg/kg theå troïng (theo quy ñònh cuûa FAO/ WHO vaø Jecfa).

Cyclamate: Cyclamate coøn coù teân goïi laø: acid cyclamic, cyclamate natri hay cyclamate canxi. Coâng thöùc phaân töû: C12H24CaNa2O6S2.2H2O. Söû duïng cyclamate coù theå gaây ung thö khoái u.

13.5.4.6. Ñoäc chaát töø bao bì thöïc phaåm Caùc este cuûa axit phtalic ñöôïc söû duïng raát roäng raõi nhö caùc chaát

deûo hoùa duøng cho caùc loaïi chaát deûo trong caùc ngaønh xaây döïng vaø trang trí noäi thaát (boïc gheá, oáp töôøng,…), cheá taïo xe hôi (gheá, thaûm laùt), saûn xuaát ñoà chôi, bao goùi thöïc phaåm… Tuy nhieân, hieän nay ngöôøi ta coù xu höôùng chæ söû duïng chuùng ñeå laøm bao goùi thöïc phaåm. Caùc chaát naøy coù theå xuaát hieän trong caùc chuoãi thöùc aên thoâng qua nhieàu con ñöôøng khaùc nhau. Tröôùc heát laø quaù trình boác hôi trong khoâng khí, sau ñoù laø söï toån thaát vaø thaâm nhieãm trong moâi tröôøng, xuaát phaùt töø nguoàn hoùa chaát löu kho, töø caùc daây chuyeàn saûn xuaát (khi ñoù chuùng seõ laøm cho khoâng khí tröïc tieáp bò oâ nhieãm vaø coù trong thaønh phaàn nöôùc thaûi) vaø cuoái cuøng chuùng coøn ñöôïc phaân taùn roäng raõi khi ñöôïc söû duïng ñeå laøm vaät lieäu ñeäm, saûn xuaát thuoác tröø saâu hay thuoác phun dieät coân truøng.

Treân theá giôùi coù 25 nhaø maùy saûn xuaát phtalat, vôùi toång saûn löôïng haøng naêm laø 500,000 taán. Chính vì vaäy maø phtalat coù ôû khaép nôi trong heä sinh thaùi vaø tröôùc heát laø ôû trong ñaát (nôi maø chuùng trôû thaønh phöùc

625

chaát do axit fulvic – moät thaønh phaàn cuûa hôïp chaát humic cuõng nhö trong nöôùc ngoït vaø trong nöôùc bieån). Caùc chaát phtalat coù theå tan trong môõ vaø chaát beùo. Vì vaäy ngöôøi ta coù theå tìm thaáy caùc chaát naøy vôùi noàng ñoä cao trong caùc loaïi thöïc phaåm giaøu chaát môõ. Vì phtalat toàn taïi ôû khaép nôi neân chuùng coù theå gaây oâ nhieãm ôû baát cöù nôi naøo. Phaàn lôùn caùc loaïi thöïc phaåm ñeàu chöùa nhöõng löôïng phtalat nhaát ñònh maëc duø trong moät soá tröôøng hôïp, haøm löôïng cuûa chuùng töông ñoái nhoû.

ÔÛ Anh, caùc chaát phtalat ñöôïc tieâu hoùa qua caùc loaïi baùnh keïo, söõa, kem, phomat,… Löôïng phtalat tieâu hoùa do uoáng söõa laø 0,06 mg/ngaøy/ngöôøi. So vôùi giôùi haïn cho pheùp laø 0,175 mg/ngaøy/ngöôøi thì ñieàu ñoù coù theå chaáp nhaän ñöôïc. Nhöng vaán ñeà laø ôû choã ngöôøi ta chöa tính ñeán caùc loaïi thöïc phaåm khaùc. ÔÛ Anh, naêm 1996, ngöôøi ta ñaõ phaùt hieän ra phatalat trong 9 loaïi söõa duøng cho treû em mang nhöõng nhaõn hieäu noåi tieáng vaø thöôøng baùn raát chaïy.

Veà ñoäc tính cuûa caùc chaát phtalat: Noùi chung, caùc este phtalic coù tính ñoäc nheï. Tuy nhieân, ngöôøi ta ñaõ chöùng minh raèng phtalat coù theå gaây ung thö gan ôû chuoät. Ñoái vôùi loaøi chuoät lôùn, caùc phtalat daãn ñeán caùi cheát cuûa phoâi trong töû cung hoaëc laøm cho thai coù kích thöôùc raát nhoû. Ñoái vôùi chuoät nhaét, chuùng laøm giaûm khaû naêng thuï thai. Theo Sanders, caùc phtalat cuõng laøm giaûm khaû naêng sinh saûn cuûa caùc loaøi khoâng xöông soáng ôû bieån. Veà phöông dieän sinh thaùi, ñaây laø moät taùc ñoäng quan troïng vì chuùng laøm roái loaïn chuoãi thöùc aên vaø laø moái ñe doïa ñoái vôùi nhieàu loaøi sinh vaät.

13.6. NHIEÃM ÑOÄC THÖÏC PHAÅM DO ÑOÄC TOÁ VI SINH 13.6.1. Giôùi thieäu Beänh gaây ra do nhieãm ñoäc toá vi sinh trong thöïc phaåm laø beänh

do caùc vi khuaån, virus, ñoäng vaät nguyeân sinh hoaëc kí sinh truøng coù trong thöïc phaåm. Trong caùc nguyeân nhaân gaây ngoä ñoäc thöïc phaåm thì nguyeân nhaân do vi sinh vaät thöôøng chieám tyû leä töông ñoái cao, nhöng tyû leä töû vong laïi thaáp, ngöôïc laïi, nhöõng ñoäc toá do caùc nguyeân nhaân khaùc coù tyû leä thaáp nhöng töû vong laïi cao.

Nguoàn gaây ngoä ñoäc thöùc aên do vi sinh vaät, chuû yeáu laø vi khuaån. Khaùc vôùi caùc maàm beänh nhieãm khuaån laø chuùng coù khaû naêng soáng vaø phaùt trieån maïnh trong thöïc phaåm. Khi ñoù thöïc phaåm khoâng thaáy

626

thay ñoåi roõ reät veà caùc tính chaát caûm quan. Trong quaù trình soáng trong thöïc phaåm, vi sinh vaät sinh ra ñoäc toá (toxin). AÊn phaûi thöùc naøy, ñoäc toá seõ qua thaønh daï daøy vaø maøng ruoät vaøo maùu gaây ngoä ñoäc. Coù moät soá tröôøng hôïp vi sinh vaät vaøo cô theå seõ phaùt trieån taêng theâm vaø laøm cho beänh tình traàm troïng hôn. Ngoä ñoäc thöùc aên do vi sinh vaät coù hai nguyeân nhaân chính:

– Do thöùc aên nhieãm vi sinh vaät. – Do quaù trình cheá bieán, baûo quaûn thöùc aên, thöùc aên bò oâi thiu, hö hoûng.

13.6.2. Ñoäc toá do vi sinh vaät Ñoäc toá do vi sinh vaät sinh ra coù hai loaïi: noäi ñoäc toá vaø ngoaïi ñoäc toá. – Ngoaïi ñoäc toá (exotoxin): laø chaát ñoäc do vi sinh vaät sinh ra

trong teá baøo roài tieát ra ngoaøi teá baøo. Caùc ngoaïi ñoäc toá coù tính ñoäc cao ñoái vôùi cô theå ñoäng vaät. Ví duï: 0,005ml dung dòch ñoäc toá uoán vaùn hoaëc 0,0000001ml dung dòch ñoäc thòt (botulin – loaïi toxin cuûa vi khuaån ñoäc thòt) ñaõ laøm cheát moät con chuoät lang.

– Noäi ñoäc toá (endotoxin): ñoäc toá ñöôïc taïo thaønh lieân keát vôùi caùc thaønh phaàn cuûa teá baøo vi sinh vaät, chæ giaûi phoùng ra ngoaøi khi teá baøo cheát vaø bò phaân huûy. Noäi ñoäc toá coù tính ñoäc yeáu hôn ngoaïi ñoäc toá, nhöng laïi beàn vôùi nhieät, ôû nhieät ñoä soâi cuûa nöôùc khoâng bò maát hoaït tính. Nhöõng ñoäc toá kieåu naøy thaáy ôû nhoùm vi khuaån thöông haøn – phoù thöông haøn vaø moät soá vi khuaån gaây ngoä ñoäc thöïc phaåm coù ñieàu kieän. Ngoä ñoäc thöùc aên coù hai daïng:

• Ngoä ñoäc do aên phaûi thöùc aên coù ñoäc toá cuûa vi sinh vaät maø khoâng caàn coù maët caùc teá baøo soáng cuûa chuùng. Ngoä ñoäc thöùc aên daïng naøy laø ngoä ñoäc do ñoäc toá vi sinh vaät ñieån hình, thöôøng laø aên phaûi moät löôïng lôùn ngoaïi ñoäc toá coù trong thöùc aên.

• Ngoä ñoäc do aên phaûi moät löôïng lôùn vi sinh vaät chuû yeáu laø vi khuaån coù trong thöùc aên. Nhöõng vi sinh vaät coù khaû naêng sinh noäi ñoäc toá, khi vaøo trong cô theå chuùng tieáp tuïc sinh tröôûng vaø phaùt trieån. Khi nhöõng vi sinh vaät naøy bò cheát, sinh khoái cuûa chuùng bò töï phaân vaø giaûi phoùng ñoäc toá gaây ñoäc. Ngoä ñoäc theo daïng naøy goïi laø ngoä ñoäc thöùc aên coù ñieàu kieän hay laø ñoäc toá thöïc phaåm nhieãm khuaån (toxincoinfection).

13.6.3. Caùc vi khuaån gaây beänh vaø ngoä ñoäc thöùc aên

627

Baûng 13.2: Caùc loaïi vi khuaån gaây nhieãm ñoäc thöïc phaåm

Loaïi beänh Maàm beänh T.phaåm mang maàm beänh Thôøi kì mang beänh Trieäu chöùng Caùch ñeà phoøng A– Beänh nhieãm khuaån thöïc phaåm (Shigelloz) kieát lò do vi khuaån

Caùc loaøi thuoäc gioáng Shigella

Thöïc phaåm cheá bieán öôùt, söõa vaø saûn phaåm söõa, nhieãm truøng do phaân.

Thöôøng 2–3 ngaøy Æa chaûy coù maùu, soát trong caùc ca beänh traàm troïng.

Duøng nöôùc saïch vaø baûo veä nöôùc choáng nhieãm khuaån. Röûa tay saïch tröôùc vaø sau khi xöû lí thöïc phaåm.

(Brucelloz) soát laøn soùng, saåy thai, ñeû non

Brucella abortus, B.melitensis, B.suis

Söõa töôi hoaëc saûn phaåm söõa nhieãm truøng do söõa töôi

3–21 ngaøy, coù khi nhieàu thaùng

Bò reùt, suy nhöôïc, khoù chòu, ñau ñaàu soát, ñau cô vaø khôùp, suùt caân, gaày.

Tieät truøng söõa vaø saûn phaåm söõa, veä sinh vaø thaän troïng khi sôø moù ñeán thòt vaø saûn phaåm thòt.

Baïch haàu Corynebacterium diphteria

Söõa nhieãm khuaån töø ngöôøi 3–7 ngaøy Vieâm muõi vaø hoïng Phaùt hieän vaø caùch li coâng nhaân vaét söõa mang maàm beänh.

Streptococcosis dung huyeát, soát tinh hoàng nhieät, hoïng nhieãm khuaån

Beta Streptococcus hemoliticus

Thöïc phaåm nhieãm khuaån do chaát xì muõi hoaëc nöôùc boït vaø söõa boø bò nhieãm khuaån ôû vuù.

1–7 ngaøy Soát, ñau hoïng coù khi noåi noát ñoû.

Duøng söõa ñaõ saùt khuaån. Coâng nhaân thöïc phaåm coù ñuû trang bò phoøng hoä lao ñoäng, khaåu trang. Kieåm tra veä sinh vuù boø söõa.

Streptococcsis ôû thöïc phaåm

Enterococcus, Streptococcus faecalis

Thöïc phaåm nhieãm khuaån do phaân hoaëc do ngöôøi mang beänh.

Thöôøng 2–18 ngaøy Buoàn noân möûa, ñau ñôùn vaø æa chaûy.

Beänh thöông haøn: a) Beänh soát thöông haøn b) Phoù thöông haøn A. c) Caùc típ khaùc

Salmonella paratyphi A, Sal. typhimurium, Sal. enter–itis, Sal. enteritidis, Sal.choleraesuis, Sal. newport

Thöïc phaåm nhieãm phaân ngöôøi maéc beänh hoaëc mang beänh. Gioáng nhö soát thöông haøn. Thòt, thòt gaø vaø saûn phaåm tröùng.

Thöôøng 7–21 ngaøy 1–10 ngaøy 12–72 giôø

Khoù chòu, aên khoâng ngon mieäng, ñau ñaàu, soát. (Gioáng nhö soát thöông haøn) Ñau buïng æa chaûy, reùt, soát, möûa vaø meät nhoïc.

Khöû truøng söõa, duøng nöôùc voâ khuaån, caùch li ngöôøi mang truøng, khoâng ñeå tröïc tieáp vôùi saûn phaåm. Tay ngöôøi tröïc tieáp vôùi thöïc phaåm phaûi saïch. Baûo veä thöïc phaåm trong quaù trình cheá bieán vaø baûo quaûn öôùp laïnh thöïc phaåm.

628

Beänh lao Mycobaterium tuberculocis humanus, bovinus tip A vaø B

Söõa töôi nhieãm khuaån vaø caùc saûn phaåm khaùc

Thay ñoåi Tuøy theo cô theå maéc beänh. Ñònh kì kieåm tra lao ñaøn boø

Khöû khuaån söõa tröôùc khi uoáng.

Beänh soát thoû tularemia

Pasteurela tularensis

Ñoäng vaät hoang daõ 3–10 ngaøy Ñau ñaàu, reùt, ñau mình, soát, möûa, haïch laâm ba söng, aên maát ngon.

Thaän troïng khi sôø moù thoû, neân duøng gaêng tay ñeå baûo veä khi moå khaùm thoû.

Beänh giun bao (xoaén truøng)

Trichinella sptralis Thòt lôïn töôi 36–72 giôø Buoàn noân, æa chaûy, soát, ñau cô.

Öôùp ñoâng, naáu chín thòt lôïn vaø saûn phaåm thòt lôïn tröôùc khi aên.

B– Ngoä ñoäc thöïc phaåm do vi khuaån Ngoä ñoäc do tuï caàu khuaån

Staphylococcus saûn sinh ñoäc toá ruoät

Thòt thöïc phaåm giaøu hydrat cacbon, ñaëc bieät thòt chín

2–11 giôø Buoàn noân, möûa, æa chaûy, soát, chuoät ruùt.

Öôùp laïnh nhanh choùng thöïc phaåm.

Ngoä ñoäc thòt do Cl.botulinum

Ngoaïi ñoäc toá Clostridium botulinum vaø Cl.parabotuli–num

Thöïc phaåm ñoùng hoäp nhieãm khuaån, pH treân 3,5, thöïc phaåm cheá bieán ôû nhaø

12 giôø ñeán 6 ngaøy Choùng maët, song thòt, yeáu cô, khoù nuoát, thôû khoù.

Thaän troïng khi ñoùng hoäp. Ñun chín thöïc phaåm ñeå phaù huûy ñoäc toá.

Ngoä ñoäc do Cl.perfringens

Cl.welchiitip A, ngoaïi ñoäc toá tip anpha

Thòt öôùp laïnh vaø naáu laïi, söõa. Tìm thaáy trong ruoät ngöôøi vaø ñoäng vaät.

8–22 giôø (thay ñoåi) Ñau buïng quaèn quaïi, buoàn noân vaø möûa (hieám).

(Theo Waiser, 1962)

629

13.6.4. Giôùi thieäu moät soá vi sinh vaät gaây ngoä ñoäc thöïc phaåm ñieån hình

Trong thöïc phaåm khoâng chæ toàn taïi vaø phaùt trieån caùc loaøi vi sinh vaät coù lôïi, caùc vi sinh vaät coù haïi ñeán chaát löôïng thöïc phaåm maø coøn caùc vi sinh vaät gaây beänh cho ngöôøi vaø ñoäng vaät. Coù nhöõng loaïi gaây ra caùc beänh hieåm ngheøo nhö taû, thöông haøn, hoaëc caùc beänh laây lan raát nhanh nhö æa chaûy treû em, lî vaø caùc beänh ñöôøng ruoät khaùc thöôøng gaëp ôû noâng thoân cuõng nhö ôû thaønh thò. Ñaëc bieät taïi caùc nöôùc ñang phaùt trieån, ngöôøi ta gaëp nhieàu tröôøng hôïp töû vong.

13.6.4.1. Ngoä ñoäc E.coli

Coli vaø paracoli soáng trong töï nhieân thöôøng khoâng gaây ngoä ñoäc, E.coli soáng ôû ruoät giaø cuûa ngöôøi vaø cuûa ñoäng vaät giuùp tieâu hoùa thöùc aên nhöng ôû ñieàu kieän nhaát ñònh, vi khuaån soáng, soá löôïng nhieàu laø ñieàu kieän taát yeáu ñeå beänh phaùt trieån (vi khuaån gaây ngoä ñoäc coù ñieàu kieän). E.coli theo phaân nguôøi vaø gia suùc ra thieân nhieân. Con ngöôøi duøng phaân ñoù ñeå boùn cho caây, caûi, neân noù seõ bò nhieãm vaøo cô theå khi aên caùc loaïi rau maø khoâng röûa saïch baèng thuoác tím hay nöôùc muoái.

Khaû naêng gaây beänh raát ña daïng. E. coli gaây beänh truyeàn nhieãm coù tính chaát löu haønh, nhö beänh taû cuûa tieåu gia suùc, beänh æa chaûy ôû treû em, beänh truùng ñoäc nhieãm huyeát cuûa treû sô sinh. ÔÛ phuï nöõ, 90% tröôøng hôïp bò nhieãm khuaån ñöôøng tieåu laàn ñaàu laø do E.coli, daãn tôùi tieåu laét nhaét, tieåu ñau, tieåu ra maùu, tieåu ra muû. Trong tröôøng hôïp cô theå yeáu, söùc ñeà khaùng giaûm E.coli seõ vaøo maùu gaây nhieãm khuaån maùu. E.coli coù theå gaây vieâm maøng naõo (khoaûng 40% vieâm maøng naõo ôû treû sô sinh); phaàn lôùn caùc vuï tieâu chaûy laø do E.coli gaây ra. E.coli coù hai loaïi ñoäc toá laø noäi ñoäc toá coù tính öa ruoät vaø ngoaïi ñoäc toá coù tính öa thaàn kinh.

Thôøi gian uû beänh töø 2 ñeán 20 giôø, thöôøng töø 4 – 6 giôø. Beänh phaùt moät caùch ñoät ngoät, ngöôøi bò ngoä ñoäc thaáy ñau buïng döõ doäi, raát ít noân möûa, ñi phaân loûng töø 1–15 laàn moãi ngaøy. Nhieät ñoä cô theå bình thöôøng hoaëc hôi soát. Beänh keùo daøi töø 1–3 ngaøy roài khoûi. Tröôøng hôïp naëng, beänh nhaân coù theå soát cao, ngöôøi meät moûi, chaân tay co quaép, thôøi gian khoûi beänh töông ñoái daøi.

630

13.6.4.2. Ngoä ñoäc do Staphylococcus

Staphylococcus thöôøng soáng ôû da ngöôøi, ñöôøng hoâ haáp, ñöôøng tieâu hoùa. Coù khoaûng 40–50% ngöôøi coù mang S.aureus ôû trong khoang muõi. Ngoaøi ra coøn thaáy chuùng ôû quaàn aùo, giöôøng chieáu, ñoà vaät. Khi Staphylococcus tieát ra chaát ñoâng tuï seõ laøm thöông toån taïo ra muïn nhoït, laøm ñoâng sôïi huyeát. Töø oå nhieãm, chuùng coù theå xaâm nhaäp vaøo caùc nôi khaùc qua ñöôøng baïch huyeát, maùu vaø coù theå gaây vieâm phoåi, vieâm maøng naõo, vieâm cô tim, vieâm thaän, vieâm tuûy xöông. Neáu bò ngoä ñoäc caùc ñoäc toá cuûa Staphylococcus, chæ sau 1–8 giôø ngöôøi beänh seõ buoàn noân oùi möûa, tieâu chaûy döõ doäi khoâng soát vaø ñeán thôøi kyø phuïc hoài. Löôïng enterotoxin coù theå gaây ñoäc cho ngöôøi laø 2mg.

13.6.4.3. Ngoä ñoäc Shigella

Shigella nhieãm vaøo caù, quaû, rau, thòt, caùc loaïi rau xaø laùch töø nöôùc hoaëc töø phaân ngöôøi. Nhieät ñoä phaùt trieån cuûa shigella trong khoaûng 10–400C. Shigella taïo ra chaát ñoäc daïng noäi ñoäc toá. Noäi ñoäc toá laø nhöõng lipopoly saccharit coù ôû thaønh teá baøo. Lipopolysaccharit ñöôïc giaûi phoùng khi teá baøo cheát vaø tan vôõ. Chuùng gaây kích thích thaønh ruoät. Ngoaïi ñoäc toá taùc ñoäng leân ruoät vaø heä thaàn kinh trung öông, gaây tieâu chaûy, öùc cheá haáp thu ñöôøng vaø axit amin ôû ruoät non. Neáu chuùng taùc ñoäng leân heä thaàn kinh seõ coù theå gaây töû vong. Shigella vaøo cô theå qua ñöôøng tieâu hoùa. Chæ caàn löôïng nhoû 10 –100 teá baøo cuõng ñuû gaây beänh. Khi vaøo ñöôïc trong cô theå, chuùng taán coâng lôùp bieåu moâ nieâm maïc ruoät giaø, taïo nhöõng aùp xe nhoû li ti, gaây hoaïi töû, laøm ung loeùt vaø xuaát huyeát. Khi ruoät giaø bò toån thöông gaây ñau buïng döõ doäi, tieâu chaûy nhieàu laàn, phaân nhaày nhôùt vaø coù maùu.

13.6.4.4. Ngoä ñoäc Salmonella

Ngoä ñoäc Salmonella laø tröôøng hôïp ngoä ñoäc thöùc aên do vi khuaån thöôøng hay gaëp nhaát. Vi khuaån gaây ngoä ñoäc chuû yeáu laø Salmonella typhi murinum, Salmonella choleraac sui enteritidis. Ngoaøi ra coøn coù caùc loaïi Salmonella Thompson, Salmonella derby, Salmonella Newport, Salmonella senfienberg, Salmonella kissaagani, Salmonella neleagridis, Salmonella anatum, Salmonella Aberdeen.

631

Ngoä ñoäc thöùc aên do vi khuaån Salmonella: 12–14 giôø sau khi aên thöïc phaåm coù chöùa vi khuaån, naïn nhaän seõ coù caùc trieäu chöùng: ñau buïng, noân, tieâu chaûy, toaøn thaân bò laïnh roài soát, suy nhöôïc cô theå. Neáu khoâng caáp cöùu kòp thôøi coù theå daãn ñeán töû vong. Khi bò nhieãm Salmonella, muøi vò thöùc aên khoâng heà thay ñoåi neân raát khoù phaùt hieän. Nhöõng thöùc aên deã nhieãm khuaån Salmonella: thòt gia suùc, gia caàm, tröùng, söõa, soø, oác, caù, thòt baêm nhuyeãn, trong ñoù tröùng gaø vaø gan gaø deã bò nhieãm vi khuaån naøy hôn caû.

Garter (1888) cho raèng, cô cheá gaây beänh laø do vi khuaån Salmonella sinh ra ngoaïi ñoäc toá chòu nhieät vaø loaïi ñoäc toá naøy gaây beänh cho ngöôøi vaø ñoäng vaät. Nhöng sau ñoù nhieàu taùc giaû laïi chöùng minh raèng ngoä ñoäc do Salmonella khoâng phaûi do ngoaïi ñoäc toá gaây neân maø do ñöôøng tieâu hoùa haáp thu phaûi moät löôïng lôùn vi khuaån Salmonella soáng. Khi vaøo ñeán maùu, vi khuaån bò phaù vôõ vaø tieát ra noäi ñoäc toá, gaây ngoä ñoäc cho cô theå. Leamovic (1982) chöùng minh treân thöïc nghieäm raèng, chuoät coáng traéng ôû ñieàu kieän bình thöôøng vaø khoûe maïnh chæ uoáng noäi ñoäc toá thì khoâng thaáy trieäu chöùng bò ngoä ñoäc, nhöng neáu cô theå oám yeáu, rieâng noäi ñoäc toá qua ñöôøng mieäng cuõng coù theå gaây ngoä ñoäc.

Salmonella phaùt trieån chuû yeáu ôû ñöôøng tieâu hoùa cuûa ngöôøi, ñoäng vaät vaø coân truøng. Caùc loaïi thöïc phaåm nhieãm Salmonella goàm: baùnh hoãn hôïp, baùnh mì, baép, nöôùc coát döøa, rau xaø laùch, söõa… Tröùng, thòt heo, thòt gaø laø nhöõng thöïc phaåm chöùa nhieàu Salmonella nhaát. Salmonella xaâm nhaäp vaøo cô theå baèng hai con ñöôøng :

- Nguoàn töø phaân (töø phaân ñoäng vaät nhieàu hôn phaân ngöôøi)

- Nhieãm töø ngöôøi beänh

Vi khuaån xaâm nhaäp vaøo cô theå, sinh saûn ôû ruoät, laøm soát keùo daøi, li bì, roái loaïn tieâu hoùa vaø tieáng tim môû. Khi cô theå bò nhieãm Salmonella coù theå coù moät soá bieåu hieän laâm saøng nhö sau:

a. Soát thöông haøn

Salmonella gaây beänh thöông haøn vaø salmonella para A vaø B gaây beänh phoù thöông haøn. Ñaây laø nhöõng tröïc khuaån coù loâng, di ñoäng, gram aâm. Coù khaùng nguyeân ôû loâng, ôû thaân, duøng vaøo vieäc chaån ñoaùn

632

huyeát thanh vidal vaø felix vaø khaùng nguyeân ñeå phaùt hieän ngöôøi ñang nhieãm khuaån. Gaây ra soát thöông haøn chuû yeáu do S.typhi, S.paratyphi, S.schottmulleri. Caùc loaøi vi khuaån naøy theo thöïc phaåm vaøo ñöôøng tieâu hoùa, vaøo nieâm maïc ruoät ñeán haïch limpho vaø sinh saûn, phaùt trieån taïi ñaây. Thôøi gian naøy laø thôøi gian uû beänh. Sau khi phaùt trieån vôùi soá löôïng lôùn, moät soá töï phaân giaûi. Keát quaû laø caùc ñoäc toá ñöôïc giaûi phoùng vaø gaây ñoäc. Moät soá khaùc seõ theo heä limpho vaøo maùu vaø gaây nhieãm khuaån maùu. Töø maùu, Salmonella ñi ñeán khaép cô theå gaây ra nhöõng aùp xe khu truù, thöôøng thaáy nhaát ôû boïng ñaùi, oáng tieâu hoùa. Sau 10–14 ngaøy uû beänh, nhieät ñoä cô theå taêng vaø ngöôøi caûm thaáy laïnh. Trong tuaàn hoaøn, nhieät ñoä taêng daàn vaø giöõ khoaûng 39–400C trong hai tuaàn ñaàu. Cô theå beänh nhaân suy nhöôïc nhanh choùng, aên khoâng ngon, meät moûi, gan, laù laùch to daàn, xuaát huyeát ngoaøi da, löôïng baïch caàu giaûm. Sau 3 tuaàn beänh giaûm daàn. Sau 2 tuaàn giaûm beänh, coù 5–10% tröôøng hôïp coù theå taùi phaùt. Ngoaøi hieän töôïng laâm saøn treân Salmonella coù theå chuyeån ñeán khu truù ôû phoåi, xöông, maøng naõo.

b. Vieâm ruoät: Vieâm ruoät thöôøng xaûy ra do S.typhimurium. Sau khi Salmonella vaøo cô theå 8–48 giôø, beänh nhaân caûm thaáy nhöùc ñaàu, soát nheï, oùi vaø tieâu chaûy, coù baïch caàu trong phaân. Beänh khoûi sau 2–3 ngaøy.

Bieän phaùp phoøng beänh

- Cheá bieán thöùc aên ôû nhieät ñoä töø 70 ñoä C trôû leân.

- Aên noùng hoaëc baûo quaûn thöùc aên trong tuû laïnh cho ñeán luùc aên.

- Öôùp thöïc phaåm chöa cheá bieán vôùi muoái ôû noàng ñoä 6% – 8% seõ öùc cheá söï phaùt trieån cuûa vi khuaån Salmonella.

- Hun khoùi cuõng coù theå haïn cheá söï phaùt trieån cuûa vi khuaån naøy.

13.6.4.5. Ngoä ñoäc do Clostridium Welchii

Clostridium Welchii saûn sinh ra 6 loaïi ñoäc toá a, b, c, d, e, f. Trong 6 loaïi naøy thì loaïi a laø ñoäc chuû yeáu gaây ra ngoä ñoäc thöùc aên roài ñeán loaïi f. Clostridium phaân boá roäng raõi trong töï nhieân (ñaát, nöôùc, raùc, phaân ngöôøi vaø gia suùc,…) cho neân vi khuaån deã xaâm nhieãm vaøo thöùc aên vaø deã gaây ra ngoä ñoäc. Thöùc aên ñaõ naáu chín, thöùc aên aên dôû khi aên khoâng ñun laïi, thöùc aên nguoäi… laø nguyeân nhaân chuû yeáu gaây ra ngoä ñoäc.

633

Thôøi gian uû beänh trung bình töø 10–12 giôø, coù khi 6–8 giôø, cuõng coù khi daøi hôn, nhöng thöôøng khoâng quaù 24 giôø. Beänh xuaát hieän vôùi nhöõng trieäu chöùng vieâm ruoät, daï daøy, ñau buïng, æa chaûy, phaân loûng hoaëc toaøn nöôùc, coù khi laãn maùu, muõi, thænh thoaûng coù tröôøng hôïp noân möûa, caù bieät coù nhöùc ñaàu, soát. Thôøi gian bò beänh töông ñoái ngaén, phaàn lôùn chæ trong moät ngaøy laø khoûi. Ngoä ñoäc Clostridium Welchii do loaïi f thì trieäu chöùng beänh naëng hôn coù khi gaây töû vong.

13.6.4.6. Ngoä ñoäc do tröïc khuaån lî

Nguyeân nhaân do aên phaûi moät löôïng lôùn vi khuaån soáng. Ñaëc ñieåm:

+ Beänh baét ñaàu oà aït vaø keát thuùc nhanh choùng.

+ Nhöõng trieäu chöùng ban ñaàu cuõng gioáng nhö ngoä ñoäc do salmonella

+ Thôøi gian uû beänh töø 6 ñeán 24 giôø. Ngöôøi bò beänh ñoät nhieân ñau buïng kòch lieät, noân möûa quaèn quaïi khoù chòu, phaân seàn seät hoaëc loûng hoaøn toaøn, cuoái cuøng coù maùu, muõi, nhieät ñoä treân 400C, coù luùc beänh nhaân meâ saûng.

Xeùt nghieäm thöùc aên, phaân beänh nhaân ñeàu thaáy vi khuaån soáng. Sau khi bò beänh 1–2 ngaøy, trong phaân beänh nhaân cuõng coøn coù theå thaáy vi khuaån. Nhöõng beänh nhaân sau khi khoûi coù theå bò maéc beänh laïi, do ñoù caàn thaän troïng trong khi theo doõi. Ngöôøi laønh tieáp xuùc vôùi beänh nhaân coù theå bò laây. Nguoàn truyeàn beänh laø thöùc aên bò nhieãm khuaån, nhaát laø thöùc aên nguoäi, söõa, thòt, vaø thöùc aên ñöôïc caát giöõ ôû nhieät ñoä cao. Caùc tröïc khuaån lî ñeàu coù khaû naêng phaùt trieån ôû thöùc aên chín, nhöng chæ coù tröïc khuaån lî kruse sonne laø phaùt trieån ñöôïc treân thöùc aên soáng.

13.6.4.7. Ngoä ñoäc Vibrio

Vibrio laø loaøi vi sinh vaät gaây beänh thöôøng coù maët ôû haûi saûn vaø caùc saûn phaåm haûi saûn. Trong ñoù thöôøng thaáy nhaát laø vibrio parahaemolyticus. Loaøi naøy thöôøng gaây beänh cho ngöôøi. Vibrio coù khoaûng 28 loaøi. Trong ñoù coù 4 loaøi thöôøng thaáy nhieàu trong haûi saûn nhö :

- V. vulnificus

634

- V. alginolyticus

- V. cholerae

- V. parahaemolyticus

a. Vibrio parahaemolyticus

Laø sinh vaät öa maën, phaùt trieån trong moâi tröôøng coù ñoä muoái töø 4 – 8%, nhieät ñoä chòu ñöïng töø 15 ñeán 400C, vôùi pH töø 5 – 9,6. Chuùng seõ bò cheát khi ñöa vaøo nöôùc caát. Vi sinh vaät ñoäc toá coù khaû naêng gaây tan huyeát maùu ôû ngöôøi. Thöôøng gaëp chuùng trong caùc loaïi nhuyeãn theå, giaùp xaùc ôû bieån vaø caû moâi tröôøng nöôùc ngoït. Dòch beänh maïnh vaøo muøa heø khi nhieät ñoä aám hôn gaây ra caùc beänh ñau buïng, noân, tieâu chaûy, ñau ñaàu…

b. Vibrio cholerae

Vibrio cholerae laø loaøi vi khuaån phoå bieán raát roäng trong thieân nhieân. Chuùng gaây ra beänh dòch taû (human cholera). Beänh gaây ra do nöôùc baån vaø thöïc phaåm bò nhieãm truøng. Laø moät vi sinh daïng tröïc khuaån hình daáu phaåy, chuùng thöôøng phaùt trieån toát trong moâi tröôøng kieàm tính vaø chuyeån ñoäng linh hoaït baèng loâng roi. Saûn sinh ra ñoäc toá ruoät vaø noäi ñoäc toá trong ñöôøng tieâu hoùa, kích thích nghieâm troïng maøng nhaøy vaø laøm suy yeáu bôm natri cuûa teá baøo ñoäng vaät, gaây beänh tieâu chaûy. Beänh taû xuaát hieän khi V.cholerae qua ñöôøng tieâu hoùa. Tuy nhieân, chuùng chæ coù theå gaây beänh khi chuùng qua ñöôïc haøng raøo axit cuûa dòch vò. Ñieàu kieän thöù hai laø chuùng phaûi coù khaû naêng keát dính vaøo maøng nhaøy bieåu moâ ruoät. Muoán gaây beänh, ngoaøi hai ñieàu kieän treân, chuùng phaûi tieát ra moät ñoäc toá ruoät hoaøn chænh. Khi xaâm nhaäp vaøo cô theå, thôøi gian uû beänh laø 1 – 4 ngaøy. Khi beänh khôûi phaùt thöôøng raát ñoät ngoät vaø beänh nhaân tieâu chaûy raát nhieàu, buoàn noân, co thaét cô buïng, coù theå seõ maát nöôùc nhanh choùng. Tröôøng hôïp beänh naëng coù theå maát 20 – 30 L/ngaøy.

c. Vibrio vulnificus

Vibrio vulnificus tìm thaáy ôû nöôùc bieån vaø ôû haûi saûn. Phaàn lôùn chuùng khoâng phaùt trieån ñöôïc ôû nhieät ñoä laïnh neân trong thôøi gian muøa ñoâng raát khoù phaùt hieän ra chuùng. Nöôùc bieån ôû vuøng naøo cuõng coù loaøi vi khuaån naøy. Tuy nhieân thaáy chuùng coù trong nöôùc bieån nhieàu

635

nhaát vaøo thaùng 5 vaø thaùng 10, Caùc beänh nhaân thöôøng ôû löùa tuoåi 40, Tyû leä töû vong bôûi vi khuaån naøy thöôøng raát cao.

d. Vibrio alginolyticus

Loaøi vi khuaån naøy thöôøng thaáy ít hôn loaøi treân, chuùng thöôøng gaây beänh cho ngöôøi. Naêm 1981 vaø naêm 1982 ngöôøi ta tìm thaáy chuùng trong thöïc phaåm vaø phaùt hieän ra 15 tröôøng hôïp ngoä ñoäc thöïc phaåm do chuùng gaây ra. (Rippey S.R., 1994). Chuùng coù khaû naêng taïo ra ñoäc toá Enterotoxin. Khi vi khuaån naøy vaøo cô theå, chuùng phaùt trieån raát nhanh trong maùu vaø gaây beänh (Kathang m.H.,1987).

e. Proteus

Proteus laø vi khuaån coù trong töï nhieân, coù trong ñöôøng tieâu hoùa cuûa ngöôøi vaø ñoäng vaät. Thöïc phaåm bò nhieãm ñoäc chuû yeáu do nguoàn töø nöôùc, töø duïng cuï vaø töø nguyeân lieäu thöïc phaåm khoâng ñöôïc xöû lyù toát. Khaùc vôùi caùc loaøi vi sinh vaät treân, Proteus chæ gaây ñoäc khi löôïng teá baøo trong cô theå nhieàu. Ñoäc toá chæ ñoùng vai troø phuø trôï ñeå laøm taêng khaû naêng thaåm thaáu cuûa nieâm maïc ruoät, giuùp vi khuaån xaâm nhaäp vaøo maùu nhanh vaø nhieàu hôn. Thôøi gian uû beänh do Proteus töông ñoái ngaén (khoaûng 3 giôø). Coù moät soá tröôøng hôïp coù theå keùo daøi 16 giôø. Khi bò nhieãm Proteus, ngöôøi beänh noân, möûa, tieâu chaûy, vieâm daï daøy, ruoät. Nhieät ñoä coù theå khoâng taêng. Beänh xuaát hieän raát nhanh nhöng cuõng khoûi nhanh. Cô theå seõ hoài phuïc trong voøng 1–3 ngaøy vaø khoâng gaây töû vong.

f. Clostridium

Vi khuaån gaây ngoä ñoäc thöïc phaåm laø C. perfringens thuoäc loaïi A. Ñaây laø tröïc khuaån gram (+), khoâng di ñoäng, yeám khí vaø taïo baøo töû. Clostridium phaùt trieån maïnh ôû 550C. Nhieät ñoä phaùt trieån toái öu laø 43–4706C. Nhieät ñoä 15–200C laøm chaäm hoaëc laøm ngöng söï phaùt trieån cuûa vi khuaån naøy. Hieän nay, ngöôøi ta phaùt hieän ra hai chuûng gaây ngoä ñoäc thöïc phaåm: Clostridium botulinum vaø Clostridium perfringens (tröôùc ñaây goïi laø welchii)

Clostridium botulinum: laø moät daïng tröïc khuaån kî khí, sinh saûn baèng baøo töû, phaùt trieån toát ôû nhieät ñoä töø 34–500C, coù ôû ñaát, nöôùc, nhaát laø ôû thöïc phaåm coù ñoä axit thaáp. Ñoäc toá laø nhöõng phaàn töû protein

636

coù phaân töû löôïng lôùn, thuoäc vaøo loaïi ñoäc toá maïnh nhaát. Chæ caàn 28,3 gram coù theå gieát cheát 200 trieäu ngöôøi, nhöng ñoäc toá seõ bò phaân huûy sau khi ñun soâi. Naêm 1793 ôû Wildbad, Wertemburg, coù 13 ngöôøi maéc beänh, trong ñoù coù 6 ngöôøi cheát, do aên xuùc xích. Caùc nhaø khoa hoïc ñaõ tìm ra thuû phaïm laø Clostridium botulinum. Phaàn lôùn tröôøng hôïp ngoä ñoäc thöïc phaåm do Clostridium khi thöïc phaåm chöùa treân moät trieäu teá baøo/gam. Thôøi gian uû beänh laø 8–24 giôø, trung bình laø 12 giôø. Khi bò ngoä ñoäc, ngöôøi beänh ñau buïng, tieâu chaûy vaø giaûi phoùng nhieàu khí. Ngöôøi beänh soát, buoàn noân. Khi vi khuaån hình thaønh baøo töû, chuùng taïo ñoäc toá ruoät vaø gaây ngoä ñoäc cho ngöôøi. Ñoäc toá cuûa Clostridium bò baát hoaït ôû 600C trong 10 phuùt.

13.6.5. Khaû naêng laây lan cuûa vi khuaån trong thöïc phaåm vaø trong moâi tröôøng

• Phuï thuoäc vaøo thôøi tieát khaù roõ reät, thöôøng xaûy ra vaøo muøa noùng böùc töø thaùng 5 ñeán thaùng 10, coøn caùc thaùng trong naêm ít hôn. Nhieät ñoä trong thôøi kì naøy thích hôïp cho vi sinh vaät soáng vaø sinh tröôûng, nhaát laø loaïi Clostridium botulinum.

• Phuï thuoäc ñoä aåm moâi tröôøng vaø ñoä aåm thöïc phaåm. ÔÛ ñoä aåm 85–90% thích hôïp cho chuùng sinh soâi

• Theå hieän tính khu vöïc ñòa lyù, phong tuïc taäp quaùn, ñieàu kieän thöùc aên cuûa töøng nôi. Ví duï: ôû vuøng bieån phaûi aên caù, ôû mieàn nuùi phaûi aên naám, rau daïi… Caùc tröôøng hôïp nhieãm thuoác tröø saâu coù chieàu höôùng gia taêng ôû vuøng noâng thoân. Nguyeân nhaân: do caùc vi khuaån salmonella, proteus, coli, welchii… vaø caùc ñoäc toá cuûa tuï caàu vaøng clotridium gaây ra.

13.6.6. Ñoäc toá cuûa virut

Virut laø loaøi sinh vaät khoâng coù caáu truùc teá baøo (chæ coù protein voû vaø AND hoaëc ARN). Chuùng khoâng theå phaùt trieån trong thöïc phaåm maø chæ coù khaû naêng sinh saûn, phaùt trieån trong cô theå sinh vaät khaùc. Thöïc phaåm ôû trong tröôøng hôïp naøy chæ coù taùc duïng nhö vaät truyeàn. Sau ñaây laø moät soá loaïi viruùt hay gaëp.

Loaïi Polio: Gioáng Entero laø loaïi virut cöïc nhoû (28nm). Chöùa ARN bao goàm polio. Khi vaøo cô theå chuùng uû beänh töø 3–5 ngaøy, gaây

637

ñau ñaàu, ho. Khi beänh xuaát hieän ôû naõo coù theå gaây cheát. Treû em thöôøng maãn caûm vôùi beänh naøy.

Sieâu gan A vaø E: Beänh gan A thöôøng uû beänh khoaûng 6 tuaàn. Trong thôøi gian sau naøy chuùng sinh saûn raát maïnh trong teá baøo. Sieâu vi truøng naøy coù theå ñöôïc thaûi qua phaân. Chuùng thöôøng coù maët ôû caùc loaïi traùi caây nhö taùo, daâu taây, söõa.

Virut gaây loeùt daï daøy: Chuùng gaây beänh khi coù löôïng raát lôùn trong bao töû (108 – 1010).

13.7. NHIEÃM ÑOÄC DO ÑOÄC TOÁ COÙ SAÜN TRONG NGUYEÂN LIEÄU THÖÏC PHAÅM

13.7.1. Giôùi thieäu

Nguyeân lieäu chuû yeáu cho cheá bieán thöïc phaåm laø thöïc vaät vaø ñoäng vaät. Nhieàu tröôøng hôïp thöïc vaät vaø ñoäng vaät ñöôïc söû duïng tröïc tieáp khoâng caàn qua cheá bieán. Moät soá trong ñoù chöùa chaát ñoäc. Caùc chaát ñoäc ñoù coù theå bò phaù huûy trong quaù trình cheá bieán, coù theå toàn taïi sau quaù trình cheá bieán vaø khi ñoù chuùng seõ gaây ngoä ñoäc cho ngöôøi tieâu duøng.

13.7.2. Moät soá loaïi nguyeân lieäu vaø saûn phaåm thöïc phaåm chöùa chaát ñoäc

Trong quaù trình sinh tröôûng vaø phaùt trieån, do ñaëc tính loaøi hay ñeå töï veä, caùc loaøi thöïc vaät vaø ñoäng vaät coù khaû naêng taïo ra caùc chaát ñoäc ñoái vôùi ngöôøi vaø ñoäng vaät khi tieáp xuùc vôùi chuùng hoaëc söû duïng chuùng laøm thöùc aên. Vai troø cuûa caùc chaát ñoäc naøy ñoái vôùi baûn thaân thöïc vaät vaø ñoäng vaät sinh ra chuùng vaãn chöa ñöôïc laøm saùng toû. Coù theå ñoù laø saûn phaåm trao ñoåi chaát bình thöôøng vaø seõ ñöôïc thaûi boû ra khoûi cô theå chuùng nhö caùc chaát khaùc. Cuõng coù theå ñoù laø moät cô cheá töï veä cuûa caùc cô theå naøy. Daãu sao, cuõng caàn phaûi hieåu bieát ñeå phoøng traùnh.

13.7.2.1 Chaát ñoäc coù trong nguyeân lieäu thöïc phaåm

Baèng nhieàu phöông phaùp hoùa ly hieän ñaïi, caùc nhaø khoa hoïc ñaõ xaùc ñònh chính xaùc thaønh phaàn, caáu truùc vaø cô cheá taùc duïng cuûa moät soá hoùa chaát coù khaû naêng gaây ñoäc, coù trong nguyeân lieäu thöïc phaåm.

638

H2C NH

C=S R-HC

O

• Caùc chaát gaây böôùu coå: Böôùu coå laø söï phình to cuûa tuyeán giaùp (thuyroide). Nguyeân nhaân laø do söï sai leäch trong haáp thuï ioát. Coù hai nguyeân nhaân chính daãn ñeán tình traïng böôùu coå:

o Do thieáu ioát trong khaåu phaàn thöïc phaåm

o Do trong moät soá thöïc phaåm nhaát laø thöïc vaät, coù chöùa moät soá chaát ñoäc hoùa hoïc, coù khaû naêng ngaên caûn söï haáp thuï ioát vaøo tuyeán giaùp. Trong ñoù coù chaát Thioglucoside. Döôùi taùc duïng cuûa enzyme, chaát naøy ñaõ ñöôïc chuyeån hoùa vaø taïo ra chaát coù hoaït tính maïnh, gaây böôùu coå. Neáu thöïc phaåm ñöôïc gia nhieät trong quaù trình cheá bieán laâu seõ laøm phaù huyû Thioglucoside naøy.

Caáu truùc cuûa chaát Thiooxazolidone:

- ÔÛ caây baép caûi vaø caûi boâng coù chaát gaây böôùu coå laø Thiocyanate.

- Ngoaøi ra caùc loaïi caûi treân coøn chöùa ISO–thiocyanate.

Hai chaát naøy seõ caïnh tranh ioát khi toång hôïp Thyroxine. Keát quaû tuyeán giaùp khoâng nhaän ñöôïc ioát.

Caû ba chaát treân ñöôïc giaûi phoùng töø Thioglucoside döôùi taùc duïng cuûa enzyme Thioglucoside–myrosinase. Enzyme naøy coù theå bò kìm haõm khi söû duïng nhieät ñoä 90oC trong 15 phuùt. Trong ñöôøng tieâu hoùa coù nhieàu loaøi vi khuaån cuõng coù khaû naêng chuyeån hoùa Thioglucoside thaønh ba chaát treân, neáu Thioglucoside ñöôïc ñöa nguyeân veïn vaøo ñöôøng tieâu hoaù.

• Chaát Hemaglutine – chaát kìm haõm söï taêng tröôûng vaø haáp thuï thöùc aên: Chaát naøy coù nhieàu trong haït hoï ñaäu. Chuùng gaén vaøo maøng nhaày ruoät non, haïn cheá söï haáp thuï caùc chaát dinh döôõng. Ta deã daøng loaïi chuùng ra khoûi thöïc phaåm baèng caùch gia nhieät trong moâi tröôøng nöôùc. Hemaglutine trong ñaäu naønh ñöôïc goïi laø Phytaoglutinine hay Lectin. Ñaây laø mucoprotein. Chuùng coù khaû naêng keát khoái trong teá baøo. Chuùng laøm haïn cheá taêng tröôûng ôû treû em, laøm haïn cheá söï haáp thuï chaát dinh döôõng qua thaønh ruoät non. ÔÛ haït thaàu daàu (ñaëc bieät laø

639

ôû quaû khoâ daàu thaàu daàu) cuõng coù moät chaát töông töï. Loaïi naøy coù ñoäc tính cao hôn loaïi treân.

• Caùc chaát gaây nguy cô vaø teâ lieät: Ngöôøi ta ñaõ taùch ñöôïc töø moät hoï ñaäu maø daân AÁn Ñoä thöôøng söû duïng laøm thöïc phaåm (loaïi ñaäu Lathyrus vaø vicia) ba chaát gaây nguy cô vaø teâ lieät ôû ngöôøi laø: β–Amino–propionitrile. Chæ caàn 0,1–0,2% khoái löôïng chaát naøy trong moâ seõ gaây gaây roái loaïn söï taïo thaønh Colagen ôû moâ lieân keát vaø xöông; acid α, γ diamino–butiric; vaø β–cyano–L–alanin. Hai chaát sau taùc ñoäng leân heä thaàn kinh trung öông. Caùc chaát naøy deã bò loaïi boû khi gia nhieät trong quaù trình cheá bieán.

• Caùc chaát kìm haõm enzyme

a. Caùc Antitrypsine

Moät soá loaøi nguõ coác, haït ñaäu coù chöùa caùc chaát kìm haõm enzyme. Trong ñoù, caùc chaát Antitrypsine laø ñöôïc nghieân cöùu nhieàu nhaát. Caùc chaát Antitrypsine laøm öùc cheá hoaït ñoäng cuûa caùc enzyme protease, laøm giaûm khaû naêng thuûy phaân cuûa chuùng. Keát quaû laø laøm taêng söï thaûi caùc protein trong thöïc phaåm theo phaân. Ngöôøi ta cuõng chöùng minh raèng nitô protein trong phaân khoâng chæ ñi töø thöïc phaåm maø coøn ñi töø dòch tuïy.

b. Anticholinesterase

Cholinesterase tham gia vaøo quaù trình chuyeån caùc sung thaàn kinh. Neáu bò caùc chaát kìm haõm taùc duïng, enzyme naøy seõ bò baát hoaït. Do ñoù heä thaàn seõ bò aûnh höôûng. Caùc chaát naøy thaáy nhieàu ôû trong khoai taây, caø daùi deâ, caø chua.

c. Gossypol

Khoâ daàu boâng laø nguyeân lieäu giaøu protein vaø ñöôïc duøng nhö moät nguoàn thöïc phaåm cho gia suùc. Nhöng khoâ daàu boâng laïi chöùa raát nhieàu gossypol. Chaát naøy kìm haõm quaù trình thuûy phaân ôû heä tieâu hoùa vaø coù khaû naêng gaây ngoä ñoäc tröïc tieáp. Ñoäng vaät nhai laïi ít maãn caûm vôùi gossypol hôn ñoäng vaät khoâng nhai laïi. Ngöôøi ta thaáy raèng trong ñöôøng tieâu hoaù, moät phaàn gossypol lieân keát vôùi protein taïo neân chaát beàn vöõng, laøm cho protein khoâng ñöôïc tieâu hoaù.

640

d. Ovomucoide

Trong loøng traéng tröùng coù chöùa chaát khaùng dinh döôõng laø Ovomucoide. Ngoaøi taùc duïng ñoù ra, chaát naøy coøn laøm phình laù laùch, haïn cheá söï tieát dòch. Khi gia nhieät, loøng traéng tröùng ñoâng ñaëc hoaøn toaøn seõ laøm maát taùc duïng cuûa chaát naøy. Ngöôøi ta cuõng chöùng minh raèng, Ovomucoide chæ taùc duïng xaáu ñeán ñoäng vaät chöù chöa tìm ra nhöõng taùc ñoäng xaáu ñeán ngöôøi.

e. Glucozit sinh cyanhydric

Caùc nhaø khoa hoïc ñaõ tìm ra trong khoai mì coù chöùa chaát glucozit naøy. Döôùi taùc duïng cuûa oxynitrlase, chuùng seõ giaûi phoùng thaønh axit cyanhydric. Chaát naøy laøm cho gaây böôùu coå. Coøn nhaân cuûa moät soá haït nhö ñaøo, maän, sô cuõng coù theå sinh ra moät löôïng khoâng nhoû axit cyanhydric. Keå caû röôïu vang vaø röôïu khoâng chöng caát ñöôïc saûn xuaát töø caùc loaïi quaû treân coù laãn haït nhieàu khi cuõng raát nguy hieåm.

f. Caùc amin coù hoaït tính sinh lyù

Nhieàu loaïi thöïc phaåm coù chöùa amin voøng nhö histamin, tyramin, tryptamin, serotonin. Caùc loaïi amin naøy coù taùc duïng xaáu ñeán aùp suaát cuûa heä tuaàn hoaøn. Thöôøng chuùng coù trong chuoái, döùa, caø chua, moät vaøi loaïi phoâmai, röôïu vang. Do ñoù, coù nhieàu tröôøng hôïp ngoä ñoäc do aên phoâmai.

g. Caùc chaát khaùng vitamin

Khi söû duïng caùc loaïi thöïc phaåm khaùc nhau coù söï ñoái khaùng giöõa caùc vitamin, nhö: chaát dicoumarol coù trong caây xa truïc thaûo (khaùng vitamin k); chaát α–tocophenol toàn taïi trong thöïc phaåm coù khaû naêng laøm giaûm söï haáp thuï vaø phaù huûy vitamin E trong ruoät; v.v...

h. Söï ñoái khaùng canxi vaø caùc nguyeân toá Mg, Zn, vaø Fe

Hai loaïi axit coù taùc duïng laøm taêng söï ñoái khaùng giöõa canxi vaø caùc nguyeân toá vi löôïng treân laø axit oxalic vaø phytic. Axit oxalic coù nhieàu trong caùc loaïi rau, nhöng löôïng cuûa chuùng ôû loaïi rau khoâng ñoàng ñeàu. Axit phytic coù trong nguõ coác.

641

i. Caùc chaát gaây ung thö

Naêm 1936, ngöôøi ta ñaõ quan taâm ñeán khaû naêng gaây ung thö cuûa “maøu vaøng bô”. Chaát taïo ra maøu vaøng cuûa bô naøy coù teân khoa hoïc laø Dimethylaminoazobezen, ngaøy tröôùc ngöôøi ta cho raèng chaát naøy ñöôïc pheùp söû duïng roäng raõi trong cheá bieán thöïc phaåm vì tính voâ haïi cuûa noù. Khi nghieân cöùu kyõ cho thaáy, chaát vaøng naøy ñöôïc söû duïng laâu daøi seõ coù theå gaây ung thö.

13.7.2.2. Thöïc vaät chöùa chaát ñoäc

a. Ngoä ñoäc do khoai taây naûy maàm

Trong quaù trình naûy maàm, cuû khoai taây seõ taïo nhieàu chaát solanin. Ñaây laø moät chaát coù ñoäc tính cao (thuoäc Ancaloit, chæ caàn 0,1–0,2 g/kg theå troïng coù theå gieát ngöôøi). Khi ta aên khoai taây coù chöùa solanin seõ gaây æa chaûy ñau buïng, sau ñoù laø taùo boùn. Neáu haøm löôïng solanin trong cô theå cao coù theå daãn ñeán hieän töôïng giaõn ñoàng töû vaø lieät nheï hai chaân. Coøn neáu haøm löôïng solanin quaù cao seõ daãn ñeán heä thaàn kinh trung öông bò teâ lieät, heä hoâ haáp khoâng hoaït ñoäng, laøm toån thöông cô tim vaø tim khoâng theå hoaït ñoäng.

b. Ngoä ñoäc do saén (khoai mì) chöùa chaát ñoäc

Trong saén (manihot), baát kì loaïi saén naøo, bao giôø cuõng coù moät chaát ñoäc goïi laø glucozit xyanogienetic nhöng tuøy theo loaïi saén, chaát ñoäc naøy coù nhieàu ít khaùc nhau. ÔÛ nöôùc ta, caùc gioáng saén thì raát nhieàu nhöng noùi chung coù theå chia ra laøm hai loaïi:

• Loaïi saén ñaéng: coøn goïi laø saén taøu hay saén ta, luùc ñun chín leân thì trong, deûo, ít boät.

• Loaïi saén ngoït: coøn goïi laø saén taây hay saén mì, khi luoäc chín thì traéng tinh, aên raát bôû, coù nhieàu chaát boät.

Trong hai loaïi naøy, loaïi saén ñaéng bao giôø cuõng chöùa nhieàu glucozit xyanogienetic hôn vì chaát ñoäc naøy coù vò ñaéng. Loaïi saén ñaéng vì coù nhieàu chaát ñoäc neân coù khaû naêng gaây ñoäc nhieàu hôn loaïi saén ngoït.

Khi aên phaûi saén ñoäc hoaëc quaù nhieàu saén maø cheá bieán chöa kó, chaát glucozit xyanogienetic chöa tan heát. Khi gaëp men tieâu hoùa, axit

642

hoaëc nöôùc chaát naøy seõ bò thuûy phaân vaø giaûi phoùng ra axit cyanhydric. Axit naøy ôû daïng töï do seõ gaây ra ngoä ñoäc. Neáu chuùng ta söû duïng lieàu löôïng cao coù theå gaây cheát ngöôøi. Lieàu löôïng coù theå gaây ngoä ñoäc laø 20mg cho ngöôøi lôùn, lieàu gaây cheát laø 1mg/kg theå troïng. Axit xyanhydric trong ruoät seõ ngaám vaøo maùu vaø taùc ñoäng vaøo heä thaàn kinh trung öông, gaây roái loaïn trong cô theå.

Trieäu chöùng khi nhieãm ñoäc saén laø: nhöùc ñaàu, choùng maët, buoàn noân, meät moûi toaøn thaân, khoâ coå hoïng vaø muõi, maïch yeáu, cuoái cuøng cheát do truïy tim maïch.

Baûng 13.3: Phaân boá löôïng axit xyanhydric trong cuû saén

Caùc thaønh phaàn cuûa loaïi saén ñaéng Axit xyanhydric (mg/100g)

Voû moûng phía ngoaøi 7,60

Voû daøy phía trong 21,60

Hai ñaàu cuû 16,20

Ruoät saén (phaàn aên ñöôïc) 9,72

Loõi saén 15,80

Khi bò oxi hoùa, axit xyanhydric seõ taïo thaønh axit xyanic khoâng ñoäc, hoaëc khi chuùng keát hôïp vôùi moät loaïi ñöôøng naøo ñoù cuõng seõ khoâng ñoäc nöõa.

c. Ngoä ñoäc do aên maêng

Maêng cuõng chöùa axit xyanhydric nhöng haøm löôïng cuûa chuùng phaân boá ñeàu khaép caùc thaønh phaàn cuûa maêng.

Baûng 13.4: Haøm löôïng axit xyanhydric ôû maêng töôi vaø maêng cheá bieán

Loaïi maêng Haøm löôïng axit xyanhydric (mg/100g)

Maêng töôi chöa luoäc kó 31,4– 31,3

Maêng töôi luoäc kó 2,70

Nöôùc luoäc maêng 10,00

Maêng ngaâm chua 2,16

643

Trieäu chöùng khi ngoä ñoäc maêng cuõng gioáng nhö ngoä ñoäc saén. Do ñoù, muoán haïn cheá ñöôïc hieän töôïng ngoä ñoäc khi söû duïng maêng caàn phaûi luoäc maêng vaø boû nöôùc luoäc.

d. Ngoä ñoäc do ñaäu ñoã

Trong moät soá hoï ñaäu nhö ñaäu kieám, ñaäu meøo coù chöùa löôïng glucozit ñoäc töông ñoái lôùn (trong ñoù ñaùng keå nhaát laø phaseolutamin, phaseolunate). Caùc chaát naøy khi gaëp enzym trong heä tieâu hoùa seõ taïo ra glucoza, axeton vaø axit xyanhydric.

C10H17NO6 + H2O C6H10O6 + C3H6O + HCN

e. Ngoä ñoäc do haït haïnh nhaân ñaéng

Haïnh nhaân coù teân khoa hoïc laø amidalis communis. Haïnh nhaân coù chöùa moät loaïi glucozit goïi laø amidalin. Chaát naøy khi bò thuûy phaân seõ taïo ra glucoza, aldehyt benzoic vaø acid xyanhydric.

f. Ngoä ñoäc do haït lanh

Khoâ daàu lanh coù chöùa moät loaïi glucozit coù teân khoa hoïc laø linamarin. Chaát naøy khi bò enzym linaza thuûy phaân seõ taïo thaønh glucoza, axeton, axit xyanhydric. Haøm löôïng axit xyanhydric cuûa haït lanh raát lôùn. Trong 1kg haït khoâ coù theå chöùa ñeán 200mg axit xyanhydric.

g. Ngoä ñoäc do aên ñaäu töông soáng

Ñaäu töông laø moät nguyeân lieäu thöïc phaåm raát giaøu protein vaø lipit. Tuy nhieân, trong ñaäu töông coù nhieàu chaát raát khaùc nhau coù theå gaây ra caùc beänh nhö böôùu coå, toån thöông gan, kieàm cheá söï phaùt trieån neáu ñoäng vaät khoâng nhai laïi vaø ngöôøi söû duïng ñaäu töông soáng khoâng qua cheá bieán. Caùc loaøi ñoäng vaät nhai laïi khoâng bò aûnh höôûng bôûi taùc duïng treân. Do ñoù, khi söû duïng nhaát thieát phaûi xöû lí ñaäu töông.

h. Ngoä ñoäc do thöïc vaät chöùa saponin

Saponin coù trong haït ñoã, voû caây vaø reã moät soá loaïi caây thuoäc hoï polygonaceae. Khi aên phaûi saponin seõ coù hieän töôïng hoàng caàu bò phaù huûy, huyeát aùp taêng, taêng söï haáp thuï vaø taùc duïng cuûa caùc chaát ancaloit vaøo cô theå. Ñeå traùnh bò ngoä ñoäc saponin, ngöôøi ta khuyeân phaûi röûa nöôùc.

644

i. Ngoä ñoäc do haït ve

Trong haït ve coù chaát ñoäc laø rixin. Chaát naøy raát ñoäc. Lieàu löôïng gaây cheát ngöôøi laø 0,003 g/kg theå troïng. Khi vaøo cô theå rixin laøm ngöng keát hoàng caàu vaø phaù huûy hoàng caàu.

13.7.2.3. Ñoäng vaät chöùa chaát ñoäc

Baûng 13.5: Ñoäc toá tìm thaáy trong thöïc phaåm thuûy saûn

STT Loaïi ñoäc toá Ñòa ñieåm/ thôøi ñieåm sinh ñoäc toá

Ñoäng vaät/ cô quan mang beänh

1 Tetrodotoxin Trong caù tröôùc khi cheát

Caù noùc (tetra dontidae) coù trong buoàng tröùng, gan, ruoät.

2 Ciguaterat Taûo bieån Hôn 400 loaøi caù nhieät ñôùi vaø caän nhieät ñôùi.

3 SP – ñoäc toá gaây beänh æa chaûy

Taûo bieån Nhieãm theå aên qua maøng loïc, chuû yeáu trong tuyeán tieâu hoùa vaø tuyeán sinh duïc.

4 NSP – ñoäc toá gaây loaïn thaàn kinh

Taûo bieån Nhieãm theå aên qua maøng loïc, chuû yeáu trong tuyeán tieâu hoùa vaø tuyeán sinh duïc.

5 ASP – ñoäc toá gaây chöùng choùng queân

Taûo bieån Nhieãm theå aên qua maøng loïc, chuû yeáu trong tuyeán tieâu hoùa vaø tuyeán sinh duïc.

6 PSP – ñoäc toá gaây chöùng lieät coù töø taûo bieån, caùc loaøi nhuyeãn theå

Taûo bieån Tuyeán tieâu hoùa vaø tuyeán sinh duïc cuûa caù.

(Theo Taylor (1988), Hall (1991), WHO (1984, 1989) vaø Todd (1993)

a. Tetrodotoxin

Tetrodotoxin thöôøng thaáy ôû gan, buoàng tröùng vaø ruoät cuûa nhieàu loaïi caù. Ñaây laø ñoäc toá nguy hieåm nhaát trong hoï tetradontidae, ví duï nhö caù noùc. Chaát ñoäc ôû caù noùc taäp trung chuû yeáu ôû phaàn noäi taïng, ñaëc bieät ôû tröùng, gan, ruoät, tinh hoaøn vaø da. Tetrodotoxin coù tính beàn vôùi nhieät neân naáu, nöôùng, phôi, saáy cuõng chaúng laøm cho Tetrodotoxin bò phaân huûy. Bình thöôøng thòt caù noùc khoâng ñoäc nhöng khi caù cheát Tetrodotoxin töø noäi taïng ngaám vaøo thòt, gaây ngoä ñoäc cho ngöôøi aên.

645

Hieän töôïng cheá bieán caù noùc laøm giaû caùc loaïi caù khoâ khaùc, gaây khaû naêng traàm troïng hôn soá ca ngoä ñoäc vì aên caù noùc. Caù noùc chieám khoaûng 5% caù bieån nhieät ñôùi toaøn theá giôùi. Ngöôøi ta ñaõ thoáng keâ ñöôïc caû thaûy 60 loaøi, trong ñoù ñaõ coù 30 loaïi caù ñoäc, bieån Vieät Nam coù khoaûng 20 loaïi caù noùc. Tetrodotoxin coù keát caáu nhö moät caùi nuùt vôùi hình daùng töông thích vaø hoùa tính phuø hôïp, coù khaû naêng bòt kín nhöõng loã nhoû vaø caùc teá baøo thaàn kinh, laøm taéc ñöôøng di chuyeån cuûa caùc ion Na+ khoâng truyeàn ñi trong heä thoáng thaàn kinh, luùc ñoù daây thaàn kinh bò teâ lieät, moïi söï vaän ñoäng bò voâ hieäu hoùa, daãn ñeán teâ lieät toaøn thaân xaûy ra caáp thôøi, nhanh choùng daãn ñeán caùi cheát cho naïn nhaân. Ngoaøi caù noùc ra, cuõng coøn moät soá loaøi caù khaùc coù ñoäc toá naøy nhö: baïch tuoäc, eách ñoám, moät soá ñoäng vaät khoâng xöông soáng nhö caùc loaøi sao bieån, oác, cua, sam, saùn laù, caùc loaøi taûo bieån.

Caùc trieäu chöùng khi bò ngoä ñoäc caù noùc: (xem chöông 14): Thôøi gian uû beänh khoaûng 2–24 giôø, tröôøng hôïp nhieãm ñoäc naëng chæ 20 phuùt sau khi bò nhieãm ñoäc. Ñaàu tieân naïn nhaân bò loaïn caûm giaùc, teâ ôû moâi, löôõi, muõi, caûm giaùc kieán boø ôû ñaàu ngoùn tay, ngoùn chaân, khoù chòu, xung huyeát ôû maét, ñoå moà hoâi, laïnh vaø noân möûa. Nhöõng trieäu chöùng naøy chæ keùo daøi khoaûng 2 giôø. Sau ñoù laø thôøi kì toaøn phaùt: loaïn caûm giaùc, giaõn ñoàng töû, lieät nheï ôû chaân, giaûm phaûn xaï ôû xöông baùnh cheø vaø gaân goùt, ngöùa dai daúng, buoàn noân möûa, æa chaûy, co cöùng cô buïng, moùt ñaïi tieän, maïch chaäm, huyeát aùp haï… Beänh tieán trieån raát nhanh, 1–24 giôø sau khi xuaát hieän nhöõng trieäu chöùng treân, beänh nhaân bò hoân meâ roài cheát vì teâ lieät hoâ haáp. Tyû leä ngöôøi cheát vì ngoä ñoäc caù noùc khoaûng 60%. Neáu sau 24 giôø naïn nhaân coøn soáng thì coøn hi voïng thoaùt khoûi beänh. Caùc chaát ñoäc coù theå ôû trong caùc boä phaän sau:

• Trong buoàng tröùng coù tetrodotonin, axit tetrodomic, tretrodotoxin.

• Trong gan coù hepatoxin.

• ÔÛ da vaø trong maùu caù cuõng coù caùc loaïi ñoäc chaát treân.

• Thòt caù thöôøng khoâng ñoäc nhöng khi caù cheát, caù bò öôn thoái, chaát ñoäc töø buoàng tröùng, gan seõ ngaám vaøo thòt caù. Khi ñoù thòt caù trôû neân ñoäc.

646

Chaát ñoäc tetrodonin gaây taùc ñoäng raát maïnh leân heä thaàn kinh. Tröôùc tieân chuùng taùc ñoäng leân heä thaàn kinh tri giaùc, roài ñeán heä thaàn kinh vaän ñoäng. Sau ñoù taùc ñoäng leân heä thaàn kinh hoâ haáp vaø beänh nhaân seõ töû vong.

b. Ngoä ñoäc do aên coùc

Trong caùc loaøi coùc, loaøi Dendrobates laø loaøi coù chöùa chaát ñoäc coù ñoäc tính maïnh nhaát. Chaát ñoäc cuûa coùc bao goàm caùc chaát: bufogin, bufidin, bufotalin, bufotenin, bufotoxin, phrinin, phrynolyzin. Caùc chaát ñoäc cuûa coùc taäp trung ôû tuyeán sau hai maét vaø hai loaïi tuyeán treân da coùc laø tuyeán löng vaø tuyeán buïng. Thòt coùc khoâng ñoäc nhöng da coùc vaø toaøn boä gan, ruoät, tröùng ñeàu raát ñoäc, gaây ngoä ñoäc cho ngöôøi aên.

13.7.2.4. Ngoä ñoäc do aên phaûi naám ñoäc

Trong thieân nhieân coù raát nhieàu loaïi naám. Trong ñoù coù nhieàu loaïi coù theå söû duïng laøm thöïc phaåm raát toát. Tuy nhieân coù hai loaøi ñöôïc coi laø loaøi naám ñoäc. Ñoù laø amanita muscaria vaø amanita phalloides.

Ngoä ñoäc do naám amanita muscaria: Loaøi naám naøy coøn coù teân laø naám baét moài. Loaøi naám naøy sinh ra chaát ñoäc coù teân khoa hoïc laø muscarin vaø moät soá chaát ñoäc khaùc. Trong ñoù, muscarin ñöôïc coi laø ñoäc nhaát. Khi aên phaûi naám ñoäc naøy, beänh seõ phaùt ra trong voøng töø 1– 6 giôø. Ngöôøi aên phaûi naám ñoäc seõ bò loeùt daï daøy, vieâm ruoät caáp tính, noân möûa, æa chaûy, chaûy nöôùc daõi, ra raát nhieàu moà hoâi, thaân theå co quaép. Khi chaát ñoäc ngaám vaøo trung öông thaàn kinh, seõ laøm teâ lieät hoâ haáp. Beänh nhaân coù theå cheát. Tuy nhieân, tyû leä töû vong khoâng cao laém.

Ngoä ñoäc do naám amanita phalloides: Loaøi naám naøy coøn coù teân laø naám choù, naám muõ traéng. Loaøi naám naøy raát ñoäc. Hieän nay, ngöôøi ta ñaõ tìm ra ñöôïc 3 chaát:

• Phallin: coøn coù teân laø amanita– hemolizin, deã daøng bò phaù huûy ôû 700C, ôû moâi tröôøng kieàm yeáu vaø axit yeáu. Ngoaøi ra, chuùng deã bò men tieâu hoùa (pepsin, trypxin) phaù huûy. Loaïi chaát ñoäc naøy coù tính taùn huyeát.

• Phalloidin: coâng thöùc hoùa hoïc laø C30H39O9N7S. Chaát naøy gaây toån thöông gan.

647

• Amanitin: coâng thöùc hoùa hoïc C33H45O12N7S. Chaát naøy deã tan trong nöôùc. Taùc duïng gaây ñoäc chaäm, thöôøng gaây thoaùi hoùa teá baøo tieâu nhaân.

Khi aên phaûi loaïi naám naøy beänh thöôøng xuaát hieän chaäm. Cuõng do ñoù maø caùc chaát ñoäc ñaõ ñuû thôøi gian xaâm nhaäp vaøo maùu gaây taùc haïi sau naøy. Tyû leä töû vong khi aên phaûi naám naøy leân tôùi 90%. Ngoaøi hai loaïi naám treân ta coøn thaáy caùc loaïi naám sau ñaây coù chaát ñoäc cuõng raát maïnh: amanita pantherina, lepiota helveola, stropharis coronill, psallota xanthederma, russula emetica, entoloma.

13.8. KEÁT LUAÄN

OÂ nhieãm thöïc phaåm laø ñieàu khoù löôøng tröôùc vaø khoù coù theå traùnh ñöôïc. Vì theá, ñaûm baûo caùc thao taùc trong khi tieán haønh caùc böôùc lieân quan ñeán thöïc phaåm phaûi luoân ñöôïc ñaët leân haøng ñaàu vaø phaûi tuaân thuû moät soá ñieàu kieän veà veä sinh an toaøn thöïc phaåm:

• Nguyeân lieäu duøng ñeå cheá bieán.

• Ñieàu kieän veä sinh trong cheá bieán thöïc phaåm.

• Ñieàu kieän baûo quaûn thöïc phaåm.

• Ñieàu kieän vaän chuyeån thöïc phaåm.

• Ñieàu kieän phaân phoái thöïc phaåm.

• Veä sinh caù nhaân vaø cheá bieán thöïc phaåm.

Nhöõng thao taùc treân seõ phaàn naøo haïn cheá ñöôïc khaû naêng sinh soâi vaø lan truyeàn ñoäc toá gaây beänh cuûa vi sinh vaät bôûi thöïc phaåm laø moâi tröôøng raát coù lôïi cho chuùng phaùt trieån. Caùc nhaø maùy, xí nghieäp, khu coâng nghieäp phaûi coù heä thoáng xöû lyù chaát thaûi vaø phaûi xaây döïng ôû vuøng caùch xa khu ñoâ thò, khu daân cö, xa nguoàn nöôùc ñoâ thò, xa nhöõng vuøng canh taùc, saûn xuaát löông thöïc thöïc phaåm. Caùc nhaø noâng phaûi haïn cheá vieäc söû duïng thuoác tröø saâu coù nguoàn goác hoùa hoïc, thay theá baèng caùc loaïi thuoác coù nguoàn goác töï nhieân.

Cuoái cuøng, “khoâng coù vieäc baûo veä thöïc vaät (chuû yeáu duøng caùc loaïi thuoác tröø saâu) thì muøa maøng treân theá giôùi chæ ñaït ñöôïc 70% möùc chuùng ta ñang thu hoaïch”. Tuy nhieân, ñieàu ñoù khoâng coù nghóa laø

648

“khoâng duøng chaát ñoäc, chuùng ta khoâng theå thu hoaïch ñöôïc muøa maøng nöõa”. Ñieàu naøy coù nghóa laø, chuùng ta phaûi nghieân cöùu vaø öùng duïng caùc coâng ngheä saûn xuaát saïch trong noâng nghieäp (söû duïng quaûn lyù dòch haïi toång hôïp IPM) hay caùc bieän phaùp phuø hôïp nhaèm naâng cao hieäu quaû cuûa coâng ngheä sau thu hoaïch, traùch tình traïng bieán ñoåi caùc chaát noäi ñoäc toá tôùi con ngöôøi vaø heä sinh thaùi.

TAØI LIEÄU THAM KHAÛO

1. Leâ Huy Baù (2002), Ñoäc hoïc moâi tröôøng, Nhaø xuaát baûn Ñaïi hoïc Quoác gia TP Hoà Chí Minh.

2. Hoaøng Vaên Bính (2002), Ñoäc chaát hoïc coâng nghieäp vaø döï phoøng nhieãm ñoäc, Nhaø xuaát baûn Khoa hoïc vaø kyõ thuaät.

3. Ñoã Ñình Ñòch (1963), Ngoä ñoäc thöùc aên, Nhaø xuaát baûn Y hoïc, Haø Noäi.

4. Leâ Vaên Khoa, Nguyeãn Ñöùc Löông, Nguyeãn Theá Truyeàn (1999), Noâng nghieäp vaø moâi tröôøng, Nhaø xuaát baûn Giaùo duïc.

5. Löông Ñöùc Phaåm (2000), Vi sinh vaät hoïc vaø an toaøn veä sinh thöïc phaåm, Nhaø xuaát baûn Noâng nghieäp, Haø Noäi.

6. Mohamed Larbi Bouguerer, Leâ Anh Tuaán bieân dòch (2001), Naïn oâ nhieãm voâ hình, Nhaø xuaát baûn Haø Noäi, Haø Noäi.

7. Nguyeãn Ñöùc Löôïng, Phaïm Minh Taâm (2002), Veä sinh vaø an toaøn thöïc phaåm, Nhaø xuaát baûn Ñaïi hoïc Quoác gia TP Hoà Chí Minh.

8. Trònh Thò Thanh (2000), Ñoäc hoïc, moâi tröôøng vaø söùc khoeû con ngöôøi, Nhaø xuaát baûn Ñaïi hoïc Quoác gia Haø Noäi.

9. Wolfdietrich Eichler– Nguyeãn Thò Thìn bieân dòch (2001), Chaát ñoäc trong thöïc phaåm, Nhaø xuaát baûn Khoa hoïc vaø kyõ thuaät, Haø Noäi.

Ghi nhaän söï coäng taùc cuûa Phan Thò Myõ Haïnh, Nguyeãn Thò Bích Chaâu, Nguyeãn Cao Nguyeät Queá.