İstanbul Üniversitesi Yayın No.: 5068 Edebiyat Fakültesi Yayın No: 3451 I S B N 978- 975- 404- 916- 9

·· nıridye DlYanet Vakfı · tBlmı Amstı.rmaları Merkezj

KdtU hanesi Dem. No:

T~iS".1 LJLI LE

ULUSLARARASI

ESKİ ANADOLU TÜRKÇESi ARAŞTIRMALARI

ÇALIŞTAYI BİLDİRİLERİ

(1-2 Aralık 2010)

Yayına Hazırlayanlar

Prof. Dr. Mustafa ÖZKAN. Doç. Dr. Enfel DOGAN

YÜSUF U ZELiHA ÖZELİNDE ESKİ ANADOLU TÜRKÇESiNDE

GÖSTERİCİSiZ EKLER

· Osman YILDIZ"

ÖZET

Bireşimli (synthetique) bir dil olan Türkçede söz yapıinı ve çekim ilişkileri genellikle 'ek'lerle sağlanır. Türk yapı bilgisi bakımından son derece önemi haiz bu gramatikal ögeler, geneli itibarıyla belirli ses yapılan içerisinde özel şekillerle temsil edilirler. Ancak, cümleye dayalı şekil yapısı (morpho-syntax) içerisinde görev ögeleri göstericisiz olan

: ekler de vardır. Bu eklere, dil bilimi alanında 'sıfir morfem' veya 'sıfir .'ek' ((İng. zero-moıpheme; Alın. Nullmoıphem; Fr. morpheme-zero) de . denilmektedir.

Biz bu bildiride, ikinci 'sıfir morfem' anlayışından yola çıkarak konuyu ele alacağız. Terim karışıklığını önlemek amacıyla da üzerinde duracağımız 'sıfir morfem'leri bildiride 'göstericisiz ekler' diye adlandıracağız ve Şeyyiid Hamza 'nın Yusuf u Zelfha mesnevisi başta olmak üzere tespit edebildiğimiz diğer Eski Anadolu Türkçesi metinlerindeki morfemsiz (+ıa ~ -0) ekierin listesini ve bunlarla ilgili bazı örnekleri vererek bunları inceleyeceğiz.

Anahtar kelimeler: sıfir morfem, göstericisiz ek, Şeyyad Hamza

ABSTRACT

A Word creation and conjugation relation in Turkish, which is a syııthesized language, is usually provided by affixes. These grammatical elements, which are very important in terms of structııral knowledge of Turkish, are generally represented by special forms within certain sound structııres. However, there are affixes without deictic task elements in sentence based form structııre (morpho-syntax). Such affıxes are also called zero-morpheme or zero affix (Gemıan: Nullmoıphem; French: moıpheme-zero) in linguistics.

In this paper, we will address the subject matter based on the second "zero morpheum" approach. In order to eliminate terminology

Prof. Dr., Süleyman Demirel Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü

546 Osman YILDIZ

confusion, we will name the "zero morpheuıns" as affixes without deictic. W e will als o present the list of affixes without morpheuın ( +0 - -0) in the Old Anatolian Turkish which we have identified, including and notably the masnavi by Şeyyiid Hamza called Yüsufu Zelfhd.

Key words: zero morpheum, affix without deictic

GİRİŞ

Bireşimli (synthetique) bir dil olan Türkçede söz yapımı ve çekim ilişkileri genellikle 'ek'lerle sağlanır. Türk yapı bilgisi bakımından son derece önemi haiz bu gramatİkal ögeler, geneli itibarıyla belirli ses yapıları içerisinde özel şekillerle temsil edilirler: +ll4K isimden isim yapma eki, +!Ar çokluk eki, +(!4)m iyelik 1. teklik kişi eki vb. Ancak, cümleye dayalı şekil yapısı (m01pho­syntax) içerisinde görev ögeleri göstericisiz olan ekler de vardır. Dil bilimi alanında adına 'sıfır morfem' veya 'sıfır ek' ((İng. zero-m01pheme; Alm. Nullm01phem; Fr. m01pheme-zero) denilen bu kavram, iki şekilde

açıklanmaktadır:

1. "Zaman, tarz, şahıs, sayı, ilgi vb. kavramların Türkçede özel eklerle ve çekim yoluyla sağlandığı bilinmektedir. Böyle çekimi gerektiren durumlarda bazen belirtilınek istenen kavram özel bir ekle gösterilıneyip varlığı takdirle

anlaşılan ek."1 Sözgelimi:

Fiilierin olumsuz şekilleri karşısında olumlu şekilleri işaretsizdir: gel-1/me-yecek, gel-ll-o-ecek ll değil :f. gel-// -o-ecek ll o, gel-/I-me-yecek ll değil. Emir hariç bütün fıil çekimlerinde üçüncü şahıs işaretsizdir: git-ll-o-sin :f. git-ll­o-miş; : giT-ll-o-er; : git-ll-o-se; ... Adların çokluk karşısında teklik ve genellik durumları işaretsizdir: kitap+/l+lar :j:.ldtap+ ll +o vb2

.

2. "Gramerde bir ekin kendi yokluğu ile alternans halinde alınası

durumunda, eksiz kullanılış sıfır (0) ek olarak adlandırılır."3

'Sıfır morfem'le ilgili bu iki tanırndan ilki, söz konusu terimin geçtiği hemen hemen bütün dilbilgisi kaynaklarınca kabul edilen en yaygın görüştür4.

Zeynep Korkmaz, Gramer Terimleri Sözlüğü, TDK Yay., Ankara 1992, s. 133. Bk. Efiasiyap Gemalmaz, "STT'nde işaretsiz (/.o./) Görev Öğeleri Üzerine", Erzurum 1993. Gürer Gülsevin, Eski Anadolu Türkçesinde Ekler, TDK Yay., Ankara 1997, s. 15 (dipnot: 6). Zeynep Korkmaz, age., s. 133; D. Crystal (2008) A Dictionary> of Linguistics and Plıonetics, Malden­Oxford 2008, s. 528; Tahsin Banguoğlu, Türkçenin Grameri, TDK Yay., Ankara 1986, s. 441; Mehmet Hengirmen, Dilbilgisi Ve Dilbilim Terimleri Sözlüğü, Engin Yay., Ankara 1999, s. 323; Berke Vardar, Açıklamalı Dilbilim Terimleri Sözlüğü, ABC Kitabevi, İstanbul 1998 (2. baskı), s. 183; İbrahim Refref, "Türk Dillerinde Sıfır Morfem Hadisesi", http://anadilbilimocagi.blogspot. com/2009101/sifir.lıtml.

Uluslararası Eski Anadolu Türkçesi Araştırmaları Çalıştayı 547

Diğeri ise, hacarn O. N. Tuna'ya ait olan ve bugüne kadar yeterince değerlendirilmemiş bir yaklaşıındır. Biz burada işte bu ikinci 'sıfır morfem' anlayışından yola çıkarak konumuzu ele alacağız. Terim karışıklığım önlemek amacıyla da üzerinde duracağırnız 'sıfır morfem'leri bundan böyle' göstericisiz ekler' diye adlandıracağız.

Göstericisiz ekler, göstericisi olduğu halde bir ekin boş küme (0) ile temsilidir. Göstericili ek görev itibarıyla var, biçirnce yoktur. Ekler görevlerini yürütürken kimi zaman gÖstericili kimi zaman da göstericisiz bir tarzda nöbetleşmeli olarak kullamlırlar. Göstericisiz ekler, henüz gramer yapısı ölçünlü hale gelmemiş bütün eski Türk yazı dilleri için ortak bir özelliktir. Örneğin:

Köktürkçede ol y(i)rgerü b(a)rs(a)r türiik bod(u)n(+o) ölteçi sen: Oraya doğru gidersen (ey) Türk millet(i) öleceksin (KG 8); Uygurcada balık(+o) taş(+o+)tm tarıgçı-larag köriir erti: Şehr(in) dış(ın)da çiftçileri görüyordu (İK.P:Ö I-2); Karahanlıcada çagrı alup arkım(+o) miinüp arkar(+o) yeter/ ... : (O yiğit eline) şahin alıp kilheylan atı(na) biner ve dağ keçileri(ne) yetişir (DLT I, 421); Harezmcede biz iiçegii(+o) barduk Beytii'l-Makdiska: Biz iiç(ümüz birden) Mescid-i Aksa'ya vardık (NF 53. 5-6); Kıpçakçada mülk ol ziilim(+o) ilinden çıkıp bularga mukarrer boldı: Memleket, o zalim(in) elinden çıkıp

bunlara nasip oldu (GT 33. 5); Çağataycada ol Horiisiin(+o) kilgendin soy işitdi kim ... : O Horasan('a) geldikten sonra işitti ki ... '(ŞT 54. 1334) gibi.

Göstericisiz ekler, diğer tarihl Türk yazı dillerinde olduğu gibi Eski Anadolu Türkçesinde de sıkça görülmektedir. Eski Anadolu Türkçesi metinlerini bugünkü Türkçeye aktarırken veya bu metinleri gramer bakırnından tahlil ederken, bazen ekierin yüklendikleri görevleri göstericili ve göstericisiz bir tarzda karşıladıklarına tamk olunur. Göstericisiz ek (0) yerine, atammş göstericiyi kullandığırnızda, ilgili cümle hem anlam hem de gramer yönüyle daha anlaşılır bir şekle dönüşür. örneğin:

eliiyiiz(+o) girii dutuy bu/ardan: Eliniz(i) bunlardan geri çekin (KG 79a. 7); amma piizişiilı(+o) ögütden iişenmek eyii olmaz: Ama padişah('a) (vy padişah için) öğütten üşenrnek iyi olmaz (MZB 23a.8); ulu, giçi sini sever, sini ister, sözin(+o) söyler/ güneş gibi yiiziiy togar, kamu 'alem

548 Osman YILDIZ

nılruy(+o) toldz: Büyük küçük seni sever, seni ister, (senin) sözünü söyler; yüzün güneş gibi doğar; bütün alem nurun(la) doldu (SVM XII. 5) vb.

Bugüne kadar Eski Anadolu Türkçesi üzerine yapılan -bilimsel çalışmalarda 'göstericisiz ek' kavramına sadece 'eksiz belirtme hali' 5 ve 'eksiz tamlama hali6

' münasebetiyle değinilmiş ve konu sadece . bu eklerle sınırlandırılmıştır. Aynı kapsamda ele alınması gereken birçok çekim işlevli ek, göz ardı edilmiş; tespit edilenler gibi göstericisiz karşılanan hal ekieri ise, salıayla ilgili bazı çalışmalarda yalın hal'le ilişkilendirilmiş ve 'yalın halin diğer hal ekieri yerine kullamlışı' biçiminde değerlendirilmiştir.

Bilindiği üzere, hal ekleri, isirnlerin fiiller karşısındaki sergiledikleri çeşitli durumları gösterir. Fiil-isim münasebetinde hangi fiilin hangi hal ekli tamlayıcıyı alacağı bellidir7

• Bir isme ekli hal tamlayıcısının getirilmemesi, onun her şartta yalın halde olduğunu ifade etmez. Yalın hal, özne konumundaki dil birimlerinin girdiği bir durum çeşididir. Yani cümle düzleminde yalın hal çekimine girme hakkı, yalnızca eylemle yapan 1 eden işlevi kuran isim ve zamiriere tamnmıştır8 • Bunun dışında eksiz bir isim, her ne kadar şeklen yalın hali anlatsa da söz konusu isim aslında işlev bakımından bir başka hal ekiyle çekimlenmiştir9; ancak bu durum şekle yansımamış ve atanmış göstericiyle belirtilmemiştir. NasılldEski Anadolu Türkçesindeki;

Bk. Faruk K. Timurtaş, Eski Türkiye Türkçesi, Enderun Kitabevi, istanbull994, s. 71; Zeynep Korkmaz, Sadrıı'd-din Şeylıoğ/u, Marzubiin-niime Tercümesi, İnce/eme-Metin-Sözlük-Tıpkıbasım, DTCF Yay., Ankara 1973, s. 139; Gürer Gülsevin, Eski Anadolu Türkçesinde Ekler, TDK Yay., Ankara 1997, s. 34-35; Gürer Gülsevin-E. Boz, Eski Anadolu Türkçesi, Gazi Kitabevi, Ankara 2004, s. 106-107; Muzaffer Akkuş, Kitab-ı Gzmya, TDK Yay., Ankara 1995, s. 184; Osman Yıldız, Cemiili-i Karamanf. Miftiilıu'/­Ferec (Dil Özellikleri-Metin-Söz Dizini), İnönü Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Dili ve Edebiyatı Eğitimi Anabilim Dalı Doktora Tezi, Malatya 1993, C. I-IV, s. 196-198; Muzaffer Akkuş, Kitab-ı Gzmya, TDK Yay., Ankara 1995, s. 184 vb. Bk. Faruk K. Timurtaş, a.g.e., s. 67-68; Zeynep Korkmaz, a.g.e., s. 138; Leyla Karahan, Kıssa-i Yıısztf, TOK Yay., Ankara 1994, s. 73 vb. Bk. Tahir Kahraman, Çağdaş Türl..iye Türkçesindeki Fiilierin Dumm Ekli Tamlayıcıları, TDK Yay., Ankara 1996; Talat Dinar, "Kül Tigin Abidesi Ve Kutadgu Bilig'deki Ortak Fiilierin Tamlayıcı ilişkisi Açısından incelenmesi", Turkish Studies 1 Türkoloji Araştırmalan, Volume 5/3, s. 1044-1091. Bk. Kerime Üstünova, "Yalın Durum Kannaşası", Turkish Studies 1 Türkoloji Araştırmalan, Volume 2/2, C.l, S. 4, s. 736-747; Leyla Karahan, "Fiil Tamlayıcı ilişkisi Üzerine" Türk Dili Dil ve Edebiyat Dergisi, TDK Yay., Ankara, 1997, S.549, s.209-213. Bk. Hatire A Aliyeva, "Türkiye Türkçesinde ismin Halleri ve Nesnenin ifade Vasıtaları", V. Uluslar Arası Türk Dili Kurultayı Bildirileri I (20-26 Eylül2004), TDK Yay., Ankara, 2004, s. 157-163.

illuslararası Eski Anadolu Türkçesi Araştırmaları Çalıştayı 549

mektüb+um okı­

kitab+u1J yaz-

suç+umuz bagışla- gibi örneklerde isimlerin göstericili /belirtme ekini almamaları onların yalın hil.lde olduklannı ifade etmiyorsa, başka göstericili hal ekieri de isimlere getirilmeyebilir. Bu durum onların da yalın halde olduklarını ve yalın halin bir başka hiÜ eki yerine kullamldığını göstermez. Aynı şekilde, böyle göstericisiz hal eklerini de atanmış göstericili karşılıklarıyla birlikte ele almak, onları isimleriyle anmak gerekir: (+0) belirtme hali, (+0) bulunma hil.li, (+0) eşitlik hali, (+0) çokluk eki, (+0) iyelik 1. teklik şahıs örneklerinde olduğu

gibi.

Türkçede geçmişten günümüze bazı fiilierin rejimi ile ilgili olarak ismin hallerinde birtakım değişikliklerin yaşandığı bilinmektedir10

• Örneğin Eski A.padolu Türkçesinde kurallı olarak +(y)A yönelme haliyle kullamlan 'inkar eyle-' fiili, günümüzde +(y)I4 belirtme halini istemektedir11

:

sultan-ı mısır bu geleciye inkar eyledi: Mısır sultam bu sözü inkar etti

(KV 7b.l7) gibi.

Ancak, bizim bu sahada göstericisiz (X) haliyle çekimlenmiş dediğimiz isimler, o devirdeki kimi eserlerde şeklen eksiz olsalar bile, münasebette olduğu

fiiller karşısında işlevsel bakırndan yalın halde değillerdir; çünkü bu ekler görevlerini zaten göstericili biçimleriyle karşılarken kimi zaman bu özel biçimlerin yerini boş kümeler (/.0./) alabilmektedir:

'azlz:-i men ölüm can ayrılmak degüll ölüm rahmetden ayrılmak

durur (BH 2: 50-B, 12); iki keramet biri oldur ki (MC 72a. ll) - ol pendnameden biri yadumdadur (MZB 6a. 13); eytdi nişe dimezidfuJ sen bal)a/ iledürdüm seni ata1) ana7Ja (YZ 14b. 396); gözü7J aç ger varısa sende basar/ çüııki gözü7J açasın eyle nazar (MF llla. 3003) ~ kim gözü7Ji açuban eyle nazari var ınıdur yoldaşlaruiJdan gör haber (MF 73b. 1973); çüııki Mıtsa'nu7J anası hamile oldı (KE 96b. ll) ~Mı/sa anası am işitdi (KE 97b. 9) örneklerinde olduğu gibi.

10 Bk. Zeynep Korkmaz, "Batı Anadolu Ağızlarında Yazı Dilinden Aynlan İsim Çekimi Ekieri Ve Fonologie-Morphologie Bağlantısı", Türk Dili Üzerine Araştırmalar, C. 2, TDK Yay., Ankara 1995, s. 224.

11 Gürer Gülsevin, Es/d Anadolu Türkçesinde Ekler, TDK Yay., Ankara 1997, s. 16.

550 Osman YILDIZ

Göstericisiz eklerle ilgili bu genel açıklamadan sonra, Şeyydd

Hamza 'nın Yusuf u Zelfhii mesnevisi12 başta olmak üzere tespit edebildiğimiz diğer Eski Anadolu Türkçesi metinlerindeki morfernsiz (+0 ~ -0) ekierin listesi ve bunlarla ilgili bazı örnekleri aşağıda veriyorum.

A. İsim Çekimindeki Göstericisiz Ekler

A.l. Çokluk Eki (+o= +lAr)

yaradılmış(+#) cemi 'i öliserdür (ÇN 32)

"Yaratılmış(ların) hepsi ölecektir."

yaradılmış(+t) bu şerbetden dadısar (ÇN 61) 13

"Yaratılmış(lar) bu şerhetten (ecel şerbetinden) tadacak."

A.2. Hal Ekieri

A.2.1. +o =+dA bulunma hali:

Yusufi kaydı hoca bir ya7Jaru

indi Yüsufkaldı altunyukaru(+o) (YZ 14a. 383)

"Hoca, Yusufu terazinin bir kefesine koydu; Yusuf aşağıda, altın

yukarı( da) kaldı."

12 Bk. Osman Yıldız, Şeyyad Hamza, Yüsuf u Zelihii (Destan-ı Yüsut), Giriş-İnceleme-Metin-Dizinler, Akçağ Yay., Ankara 2008.

13 Bk. Mecdut Mansuroğlu, Alımed Fakilı, Çarlmame, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yay., İstanbul 1956, s. 48.

illuslararası Eski Anadolu Türkçesi Araştırmaları Çalıştayı 551

neçe Veled halk içün, birkaç 'asf içün yıl(+o) on iki ay aglayup yalvara

sen Tefiriyi

(SVM VI. 10)

"Niçe Veled halk için, b~kaç asi için yıl( da) on iki ay Tanrı'ya ağlayıp

yalvarasııı."

kamuya rızlan virür yıl(+o) on iki ay (GN 96b. 3)

"(Tanrı) herkese yıl( da) on iki ay rızkmı verir."

A.2.2. +o = +dAn çıkma h!Hi:

eytdi i Yusuf esirgegil hiiliim(+o)

tırnar eyle düşmişem tutgıl eliim(+o) (YZ 3la. 883)

"Ey Yusuf, hiilim(e) acı; elim( den) tut ve bana yardım et, dedi."

eger sen şahulJ bir ziyanulJ biliip şahı agah eylemezselJ vallahi hayin ve hakkı yitiirmişler +g olursın (KV 20a. 8)

"Eğer sen hükümdarın bir zararını bilip hükümdan uyarınazsan vallahi hain ve hakkı yitirmişler(den) olursun."

A.2.3. +o = +(y)I belirtme hiHi:

bolayki iilıum(+g) göre esirgeye

özi göyne bal)a bir kez söyleye (YZ 30b. 879)

"Belki ahım( ı) duyar ve bana acıdığını bir kez olsun söyler."

gözilm seni görmegiçün elüm salJa irmegiçün

552 Osman YILDIZ

bugün canmn(+~) yolda kodum, yarın seni bulmagzçün (YED 114, I)

"Gözüm seni görmek için elim sana ermek için, bugün canım(ı) yol~ bıraktım, yarın seni bulmak için."

nice gördii1J düşii7Ji giçen gice

ya nice yordı diişiiy(+o) baba7J koca (YZ 2b. 39)

"Geçen gece düşünü nasıl gördün ve yaşlı baban düşün(ü) nasıl yorumladı?"

göziiy(+~) aç gajlet içre yatma e dôst

ki göçmege dutupdur yiizi kervan (ÇN ll)

"Ey dost, gaflet içinde yatma, gözün(ü) aç; ki kervan göçrnek üzeredir."

ussı geldi başına açdı gözin(+o)

Rılbfl dapa szgındurdz kendözin(+o) (YZ 3b. 70)

"Aklı başına gelip gözün(ü) açınca, kendisin(i) Rubil'e sığındırdı.

bizden tutgıl am koygil tutmagıl

azad eyle atamuz(+o) aglatmagıl (YZ 40b. 1171)

"Bizden birini at zindana onu atma, onu azat et babamız(ı) ağlatma."

ol biziim kardaşcugumuz vir girü

kim sahavet senden olsun birü (KY 37b. 1479)

söylemekden gzybet diliiyiiz(+o) sakla7Juz

Uluslararası Eski Anadolu Türkçesi Araştırmaları Çalıştayı 553

yohsa müzdiil} yazuga döner al}lal)UZ (YZ 20b. 578)

"Gıybet etmekten diliniz(i) sakınınız, yoksa bütün sevaplarınız günaha döner anlayımz."

... kanııyuz(+f:) döküb etiiyiiz(+f:) yirler (MZB 37b. 13)

" ... kammz(ı) döküp etiniz(i) yerler."

virür bugday bunlar baglar yiiklerin(+o)

yüklerinde gizledür virdiiklerin(+o) (YZ 34b. 986)

"Bunlara buğday verir ve yüklerin(i) bağlatır, bunların buğday için verdiklerin(i) de yüklerinde gizletir."

A.2.4. +o = +(y)A yönelme hali:

eytdi nişe dimezidül} sen bal)a

iledürdüm seni atay(+o) analJa (YZ 14b. 396)

"Sen, bunu bana neden demedin; senianana baban(a) götürürdüm, dedi."

eytdi i Yusuf esirgegil hiiliim(+o)

tırnar eyle düşmişem tutgıl elüm (YZ 3la. 883)

"Ey Yusufhaliın(e) acı; elimden tut ve bana yardım et, dedi."

Yüsuf eydür atayuz(+o) agırladum

yohsa ben kamulJUZl hep kıraydum (YZ 4la. 1195)

554 Osman YILDIZ

"Yusuf; babanız(a) saygımdan size bir şey yapmadım; yoksa hepinizi öldürürdüm, der."

ü·düm Allah diyüben çaldum am

iki(+o) böldüm ortasından arslam (DFGN 15)

"Y etiştim Allah deyip vurdum ona; iki(ye) böldüm ortasından arslam."

A.3. Tanılayan Eki [+a = +(n)UIJ]

vardılar aviadılar birin tutdı/ar

kanı agzı(+o) yöresine siirtdi/er (YZ 6b. 153)

"Gittiler bir kurdu tuttular ve onun ağzı(nın) çevresine (vy. ağzına) kam sürttüler."

Zelfhd eydür ol Çalabımı(+o) latdreti

senü7Jiçün sakladı beni katı (YZ 32a. 915)

"Zeliha, o Tanrım( ın) kudreti beni senin için çok iyi sakladı, der."

ol but eydür nebf-dür sen(+o) sevdügülJ

eyle takdfr alısar dirgil ögülJ (YZ 16a. 436)

"O put, sen( in) sevdiğin peygamber olarak takdir edilmiştir; aklım başına topla, dedi."

dünyaya inanırsan rızka benümdür dirsin

niçün yalan söylersin hiç sen(+o) didügülJ olmaz (YED 60, 2)

"Dünyaya inanırsan nzka benimdir dersin; niçin yalan söylersin hiç sen(in) dediğin olmaz."

tnuslararası Eski Anadolu Türkçesi Araştırmaları Çalıştayı 555

... kimisi (13) sıkar suyın çıkantr ve kimisi agaçlar(+f:) yaprağın açar

('AM 12-13)

" ... kimisi sıkar suyunu çıkarır ve kimisi ağaçlar( m) yaprağın(ı) açar."

A.4. iyelik Ekieri

A.4.1. +o = +(U)g iyelik 2. teklik kişi eki:

Şeyydd-ı Hamza kemfne kul(+of:) senÜ1J

yazugın bağışlagzl ya Rab anıı1J (YZ 52b. 1527)

"Ya Rab Şeyyad Hamza senin hakir kul(undur), sen onun günahlarını bağışla."

A.4.2. +o= +(s)I(n)+ iyelik 3. teklik kişi eki:

ol arada dört kişinü1J sini var

biri İbrahfm ikinci(+o) İshak i yar (YZ 50b. 1468)

"Ey dostlar, orada dört ulu kişinin mezarı var; bunlardan biri İbrahim, ikinci( si) İshak;"

iiçiinci(+o) Saradur dördiinci(+o) Ya 'kiib

dört devletlü yaturlar birbirinden hfib (YZ 50b. 1469)

"üçüncü(sü) Sara, dördüncü(sü) ise Yakup'tur, bu dört birbirinden güzel kutlu kişi orada yatar lar."

556 Osman YILDIZ

B. Fiil Çekimindeki Göstericisiz Ekler

B.l. Bildirme Ekieri ve Cevheri Fiil

B.l.l. +e = +(y)Am bildirme geniş zaman 1. teklik şahıs:

ayruga varma didü1J hoş söyledü1J

sen benümsin ben seniiy (+o) kavl eyledii1J (YZ 18a. 497)

"Başkasına varma diyerek bana hoş sözler söyledin; sen benimsin ben senin(im), diye söz verdin."

B.l.2. +e= +dUr bildirme geniş zaman 3. teklik şahıs eki:

Ta1Jrı birdür didiler Yılsufresıll (+o)

Ta1Jrı birdür ne ki varsa a1Ja kul (+o) (YZ Ila. 285)

"Tanrı birdir ve Yusuf onun resulü(dür), yeryüzünde her ne varsa onun

kulu(dur), dediler."

yiizü1Je karşu göz yaşın(+o) alatdugum bu(+o) kim

gülziirı taze dutmaga ab-ı revan gerek (AD 41.6)

"Yüzüne karşı göz yaşın(ı) akıttığım bu( dur) ki, gül bahçesini taze tutmak için akarsu gerek."

B.1.3. +e = +(I)sA cevheri fiil, şart 3. teklik şahıs eki:

eytdi destür vir ba1Ja ta kim vararn ·

ne ki kurd var(+o) kamu bunda getürem (YZ 6b. 158)

Uluslararası Eski Anadolu Türkçesi Araştırmaları Çalıştayı 557

"Bana izin vergideyim ve ne kadar kurt var( sa) hepsini buraya getireyim, dedi."

B.2. Soru Eki (+o= +ml)

ol kişi eydiir on tokuz var yarmakum

bu kadarla 'acab ola"(+o) almagum (YZ Bb. 218)

"O kişi on dokuz yarmak pulum var; acaba bu parayla bu kulu alabilir (miyim)? der."

· Souuç

· Türkçede morfeınli ekierin yam sıra morfemsiz ekler de vardır. Bu ögelerden bir kısmım dilimizin tarihsel gelişimi içerisinde tespit edemiyoruz; ancak mevcutlardan hareketle birtakım gramer kategorilerinin de özel ekli olması gerekmektedir. Kıyas ve tahmine dayalı bu ekler, dilbilgisi kaynaklarınca 'sıfır morfem' diye adlandırılmaktadır. Morfemsiz bir kısım ögeler ise, aslında morfeınli temsilcileri olmasına rağmen işlevlerini işaretsiz karşılamaktadırlar. Biz bunlara terim ve kavram kargaşasını önlemek amacıyla 'göstericisiz ekler' diyoruz.

'Göstericisiz ekleri', gramer yapısı daha berraklaşmaınış veya ölçünlü bir hal almamış bütün eski yazı dillerimiz ve onların eserlerinde bulmak mümkündür. Bu ögeler, bir yönüyle eksiitim/i (elliptical) ögelere benzerler14

•

Nasıl ki, eksiitim (ellipsis) hadisesinde ciimleler, tamlamalar, birleşik kelime/er, atasözleri ve deyimler vb. yapılarda kurucu ögelerden biri veya birkaçı

diişiiriiliirse, ekler de görevlerini göstericisiz karşılamak suretiyle şeklen

düşürülmüş olurlar.

Eski Anadolu Türkçesinde işaretli temsilcileri olmasına rağmen sıfır

morfenıli kullamlan ekler, bütünüyle çekim işlevlidir. Bu morfeınler, çoğu zaman manzum eserlerde vezin ve katiye icabı -belki devrin yazarlarının ağız

14 Tayyibe Uç, "Düşüm (Elleipsis) Olayı ve Türkçe'deki Kimi Örnekler", Ömer Asım Aksoy Armağanı, TDK Yay., Ankara 1978, s. 259-272.

558 Osman YILDIZ

özelliklerinden kaynaklanan sebeplerle- gösterilmez. Boş kümeli (/.0./) ekierin yerine atanımş göstericili temsilcileri getirildiğinde cümleye dayalı şekil

(morpho-syntax) yapısı, daha kolay kavranır ve cümle daha rahat anlaşılır hale gelir.

Bu bildiride amaç, Eski Anadolu Türkçesindeki bütün' göstericisiz ekler' i bulup sunmaktan çok, bu konuya dikkatleri çekmek ve ayrıntılı olarak yapılacak yeni araştırmalara zemin hazırlamaktır. Türk yapı bilgisinde geleneksel olarak sadece özel şekilli ekler, bu ekierin tarihsel gelişimleri ve işlevleri üzerinde durolduğundan 'göstericisiz ekler' konusu bilerek veya bilmeyerek göz ardı edilıniştir. Oysa, cümleye dayalı şekil (morpho-syntax) yapısında 'göstericili ekler' kadar 'göstericisiz ekleri' bilmek de son derece önemlidir. Zira, Türkçenin yapısını bilmek Türkçenin çok zengin olan ekler sistemini bilmekle eşdeğerdedir15 •

KAYNAKÇA

AKKUŞ Muzaffer (1995), Kitab-ı Gunya, TDK Yayınları, Ankara.

ALİYEV AHatire A. (2004), "Türkiye Türkçesinde İsınin Halleri ve Nesnenin ifade

Vasıtaları", V. UluslarArası TürkDili Kurultayı Bildiri/eri!, TDK Ya;mları, Ankara, s. 157-163.

BANGUOGLU Tahsin (1986), Türkçenin Grameri, TDK Yayınları, Ankara.

CRYSTAL D. (2008), A Dictionary of Linguistics and Phonetics, Malden-Oxford: Blackwell

Publishing.

'D İN AR Talat (20 1 0), "Kül Tigin Abidesi Ve Kutadgu Bilig' deki Ortak Fiilierin Tamlayıcı

ilişkisi Açısından incelenmesi", Turkish Studies 1 Türkoloji Araştırmaları, Volume 5/3, s. 1044-1091.

ERGİN Muharrem (2004), TürkDil Bilgisi, Bayrak Yayınları, İstanbul.

GEMALMAZ Efrasiyap (1993), "STT'nde işaretsiz (/.0./) Görev Öğeleri Üzerine", Erzurum.

GÜLSEViN Gürer (1997), Eski Anadolu Türkçesinde Ekler, TDK Yayınları, Ankara.

GÜLSEViN Gürer-Erdoğan BOZ (2004), Eski Anadolu Türkçesi, Ankara.

15 Bk. Muharrem Ergin, Tıirk Dil Bilgisi, Bayrak Yay., İstanbul 2004, s. ı ıs.

illuslararası Eski Anadolu Türkçesi Araştırmaları Çalıştayı 559

HENGİRMEN Mehmet (1999), Dilbilgisi Ve Dilbilim Terimleri Sazlüğü, Engin Yayınları,

Ankara.

KAHRAMAN Tahir (1996), Çağdaş Türkiye Türkçesindeki Fiilierin Durum Ekli

Tamlayıcıları, TDK Yayınları, Ankara.

KARAHAN Leyla (1994), Kıssa-i Yusuf, TDK Yayınları, Ankara.

KARAHAN Leyla (1997), ''Fiil Tamlayıcı İlişkisi Üzerine" Türk Dili Dil ve Edebiyat

Dergisi, TDK Yay., Ankara, S.549, s.209-213.

KORKMAZ Zeynep (1973), Sadru'd-din Şeyhoğlu, Marzubiin-nfıme Tercümesi, İnceleme-

Metin-Sözlük- Tıpkı basım, DTCF Yayınları, Ankara.

KORKMAZ Zeynep (1992), Gramer Terimleri Sözlüğü, TDK Yayınları, Ankara.

KORKly1AZ Zeynep (1995), "Batı Anadolu Ağızlarında Yazı Dilinden Ayrılan İsim Çekimi

Ekieri Ve Fonologie-Morphologie Bağlantısı", Türk Dili Üzerine Araştınnalar, C. 2, TDK Yayınları, Ankara, s. 222-231.

MANSUROGLU Mecdut, (1956) Ahmed Fakih, Çarhname, İstanbul Üniversitesi Edebiyat

Fakültesi Yayınları, İstanbul.

REFREF İbrahim (2009), Türk Dillerinde Sıfır Moifem Hadisesi, http :11 anadilbilimocagi. blogspot.

com/2 009/0 1/sifir. html.

TİMURT AŞ Faruk K (198 1 ), Eski Türkiye Türkçesi, İstanbul Üniversitesi Edebiyat

Fakültesi Yayınları, İstanbul.

UÇ Tayyibe (1978), ''Düşüm (Elleipsis) Olayı ve Türkçe'deki Kimi Örnekler", Ömer Asım

Aksoy Armağanı, TDK Yayınları, Ankara, s. 259-272.

ÜSTÜNOVA Kerime (2007), "Yalın Durum Karmaşası", Turkish Studies 1 Türkoloji

Araştınnaları, Volume 2/2, C.l, S. 4, s. 736-747.

V ARD AR Berke (1998), Açıklamalı Dilbilim Terimleri Sözlüğü, ABC Kitabevi, İstanbul.

YILDIZ Osman (1993), Cemali-i Karamanf, Miftahu '1-Ferec (Dil Özellikleri-Metin-Söz Dizini), İnönü Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türk Dili ve Edebiyatı Eğitimi Ana Bilim Dalı, (Basılmarnış) Doktora Tezi, I-IV Cilt, Malatya.

560 Osman YILDIZ

YILDIZ Osman (2008), Şeyydd Hamza, Yüsuf u Zelfhd (Destan-ı Yusuf), Giriş­İnceleme-Metin-Dizin/er, Akçağ Yayınları, Ankara.

KISALTMALAR

AD (A~ Divanı): YÜCEL Biliii (2002), Mahmud Paşa Adnf Divam, Akçağ Yayınları, Ankara.

'AM ('Acaibü'l-Mahlfıkat): YILDIZ Osman (1989), Ahmed-i Bfcan, 'Acaibii '1-Mah/Ukdt (Dil Özellikleri-Metin-Seçme/i Sözlük), İnönü Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türk Dili ve Edebiyatı Eğitimi Ana Bilim Dalı, (Basılmamış) Yüksek Lisans Tezi, Malatya.

BH (Behcetü'l-hada'ik): SUBAŞI L. (1985), Behcetii 'l-hada 'ik'in İstanbul Niislıası Üzerine Bir Çevriyazı Çalışması, DTCF Türk Dili Bölümü (Basılmamış) Bitirme Tezi, Ankara (G. Gülsevin-E. Boz'un Eski Anadolu Türkçesi adlı kitabından).

ÇN (Çarh-niime): MANSUROÖLU Mecdut (1956), Ahmed Fakih Çarhname, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları, İstanbul.

DFGN (Dursun Fakili'in Gazavat-namesi): BULUÇ Saadettin (1963), ''Dursun Fakili'in Gazavat-namesi", Bilimsel Bildiriler, TDK Yayınları, Ankara.

DLT I (Divanu Lugati't-Türk): ATALAY Besim (1985), Divanii Lugat-it-Tiirk Tercümesi I, TDK Yayınları, Ankara.

GN (Garib-niime): ÇAÖATAY Saadet (1977), Türk Lehçeleri Örnekleri I, DTCF Yayınları, Ankara.

GT (Gülistan Tercümesi): K.ARAMANLIOÖLU A. F. (1989), Gülistan Tercümesi, TDK Yayınları, Ankara.

İKPÖ (İyi Ve Kötü Prens Öyküsü): HAMILTON J. R. (1998), İyi Ve Kötü Prens Öykiisü, (Türkçe Çeviri: V. KÖKEN), TDK Yayınları, Ankara.

KE (Kısas-ı Enbiya): CEMİLOÖLU İsmet (1994), Kısas-ı Enbiya, TDK Yayınları, Ankara.

KG (Köl Tigin Yazıtı-Güney): TEKİN Talat (1988), Orhon Yazıtları, TDK Yayınları, Ankara.

KG (Kitab-ı Gunya): AKKUŞ Muzaffer (1995), Kitab-ı Gunya, TDK Yayınları, Ankara.

KV (Kırk Vezir Hikiiyeleri): GÜLSEviN Gürer (1983), Kırk Vezir Hikaye/eri, DTCF Türk Dili Bölümü (Basılmaınış) Bitirme Tezi, Ankara (G. Gülsevin-E. Boz'un Eski Anadolu Türkçesi adlı kitabından).

KY (Kıssa-i Yusuf): KARAHAN Leyla (1994), Kıssa-i Yusuf, TDK Yayınları, Ankara.

MC (Miftiihu'l-Cenne): GÜLSEviN Gürer (1989), Ahmed-i Da'f, Mıftahu'l-Cenne (Metin-Dil Özellikleri-Dizin), İnönü Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türk

Uluslararası Eski Anadolu Türkçesi Araştırmaları Çalıştayı 561

Dili ve Edebiyatı Eğitimi Ana Bilim Dalı, (Basılmamış) Doktora Tezi, I-II Cilt, Malatya. (G. Gülsevin-E. Boz'un Eski Anadolu Türkçesi adlı kitabındarı).

MF (Miftahu'l-Ferec): YILDIZ Osmarı (1993), Cemaif-i Karamanf, Miftahu '1-Ferec (Dil Özellikleri-Metin-Söz Dizini), İnönü Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türk Dili ve Edebiyatı Eğitimi Ana Bilim Dalı, (Basılmamış) Doktonı Tezi, I-IV Cilt, Malatya.

MZB (Marzubiin-nfune Tercümesi): KORMAZ Zeynep (1973), Sadru'd-dfn Şeyhoğlu, Marzubtin-name Tercümesi (İnceleme-Metin-Sözliik-Tıpkıbasım), DTCF Yayınları, Ankara.

NF (Nehcü'l-Feradis): ECKMANN Jarıos (1995), Nehcü'l-Feradis, (Yayınlayanlar: S. TEZCAN-H ZÜLFiKAR), TDK Yayınları, Ankara.

SVM (Sultarı Veled'in Türkçe Manzumeleri): MANSUROÖLU Mecdut (1958), Sultan Veled'in Türkçe Manzumeleri, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları, İstanbul.

ŞT (Şecere-i Terakime): KONONOV A. N., Ebii/gazi Bahadır Han, Türklerin : Soykütiiğü, (Hazırlayan: M. ERGİN), Tercümarı 1001 Temel Eser, İstanbul.

YED (Yunus Emre Divarıı): TİMURT AŞ F. K. (1972), Yunus Emre Divanı, Tercümarı 1001 Temel Eser, İstarıbuL

YZ (Yüsufu ZelThii): YILDIZ Osmarı (2008), Şeyydd Hamza, Yusuf u Zelfhd (Destan-ı Yüsuj), Giriş-İnceleme-Metin-Dizin/er, Akçağ Yayınları, Ankara.