De 3D-printer, en zijn toekomst.

Naam: Annabel van den Broek, V6C, NG/NT

Emily Holtmeulen, H5A, NG/NT Vak : Informatica Begeleider: meneer De Kort Plaats: Maaslandcollege, Oss Datum: 06-12-2016

~Profielwerkstuk de 3D-printer ~

Voorwoord Het heeft een tijdje geduurd voordat wij eruit waren wat de keuze voor het onderwerp van ons profielwerkstuk was. We hebben in eerste instantie een voorstel ingeleverd voor het vak biologie. Na een tijdje kregen wij te horen dat dit voorstel niet werd aangenomen. Vervolgens zijn we gaan kijken welke vakken wij nog meer gezamenlijk hadden, en waar onze interesses lagen. Zo kwamen wij uit op het vak informatica, voor ons beide geldt dat we dit vak zeer interessant vinden. Nadat we wisten voor welk vak we ons profielwerkstuk zouden gaan doen, hebben we onszelf verdiept in verschillende onderwerpen. Zo zijn we tot een uiteindelijk besluit gekomen om het over 3D-printen te hebben. Vervolgens zijn we hier dieper op ingegaan en hebben wij het onderwerp van allerlei kanten bekeken, op deze manier zijn we op een complete inhoud gekomen. Voor ons onderzoek hebben we contact gehad met verschillende bedrijven en personen, zij hebben ons erg geholpen met ons werkstuk en daarom zouden we hen willen bedanken voor de hulp die ze gegeven hebben. Ten eerste gaat onze dank uit naar onze profielwerkstukbegeleider, meneer De Kort, voor al het advies en hulp bij ons verslag. Ook willen wij het bedrijf Shapeways, locatie Eindhoven, bedanken, waar wij een rondleiding hebben gekregen. Michon van Tuijl, werkneemster van Shapeways, willen we even apart benoemen, zij heeft tijd vrij gemaakt om onze vragen te beantwoorden die wij van te voren hebben uitgewerkt. Tot slot willen we Pieter-Jan Floris bedanken, hij heeft ervoor gezorgd dat we een eigen ontwerp konden uitprinten op de locatie van Avans Hogeschool Breda. Wij wensen u veel plezier met het lezen van ons profielwerkstuk. Annabel van den Broek en Emily Holtmeulen 26-10-2016

1

~Profielwerkstuk de 3D-printer ~

Inhoudsopgave Voorwoord 1

Inhoudsopgave 2

Inleiding 4

Plan van aanpak 5

Deelvraag 1: Hoe werkt de 3D-printer? 6 § 1.1 STL-bestand³ 6 § 1.2 Stereolithografie² 7 § 1.3 Fused Deposition Modeling⁸,⁹ 7 § 1.4 Selective Laser Sintering¹¹,¹² 8 § 1.5 ColorJet Printing¹,⁴ 9 § 1.6 Multi Jet Modelling¹⁶,¹⁷ 9

Bronnen deelvraag 1 10

Deelvraag 2: Wat zijn de belangrijkste voordelen en nadelen van de 3d-printtechniek?11

§ 2.1 Voordelen in het algemeen¹ 11 § 2.2 Nadelen in het algemeen¹ 12 § 2.3 Per techniek 13

Bronnen deelvraag 2 13

Deelvraag 3: Hoe ver zijn de ontwikkelingen van de 3D-printer op dit moment, en welke ontwikkelingen zouden nog kunnen komen? 14

§ 3.1 Ontwikkelingen tot nu toe 15 § 3.1.1 Kwaliteit 15 § 3.1.2 Mogelijkheid verschillende materialen tot nu toe. 15 § 3.1.3 Grootte van producten. 15 § 3.2 Ontwikkelingen in de toekomst 15 § 3.2.1 Mogelijkheid van verschillende materialen & een grotere variatie van producten in de toekomst. 16 § 3.2.2 Medische toepassing 16 § 3.2.3 3D scannen 16

Bronnen deelvraag 3 17

Deelvraag 4: Voor welke doeleinden wordt 3D-printen momenteel al toegepast? 18 § 4.1 Architectuur 18 § 4.2 Medische wereld⁴ 19 § 4.3 Marketing 19 § 4.4 Kunst 20 § 4.5 Voedsel⁸ 21 § 4.6 Fashion 21

2

~Profielwerkstuk de 3D-printer ~

§ 4.7 De bevolking zelf 22 Bronnen deelvraag 4 23

Deelvraag 5: Aan welke mogelijkheden van de 3D-printer hebben mensen behoefte in het dagelijks leven? 24

§ 5.1 Enquête 24 § 5.2 Resultaten 24 § 5.3 Wat is het resultaat? 26

Deelvraag 6: Kunnen wij zelf iets maken met een 3D-printer dat we kunnen gebruiken?27

§ 6.1 Tinkercad 27 § 6.2 Wat willen we uitprinten? 27 § 6.3 Ringmaat bepalen 27 § 6.4 Verdere plan 28 § 6.5 Naar Avans 28

Bronnenlijst deelvraag 6 29

Deelvraag 7: Welke mogelijkheden heeft de 3D-printer voor de dagelijkse benodigdheden? 30

§ 7.1 Wat wil men 30 § 7.2 Onze verwachting 30

Conclusie 31

Bijlage 1: uitwerking interview Shapeways 33

Bijlage 2: enquête 35

Bijlage 3: resultaten enquête 37

Bijlage 4: logboek Annabel 46

Bijlage 5: logboek Emily 48

3

~Profielwerkstuk de 3D-printer ~

Inleiding Onze motivatie voor dit profielwerkstuk is voornamelijk om meer te weten te komen over de 3D-printer. Wij vinden 3D-printen al erg interessant, maar we weten niet hoe alles nou precies in elkaar zit en werkt. Door ons profielwerkstuk over 3D-printen te doen hopen wij om meer te kennis te krijgen over de 3D-printer. Verder vroegen wij ons al snel af toen we over de 3D-printer gingen nadenken, of en hoe de 3D-printer een rol zou kunnen spelen in het ‘normale’ leven. Met het ‘normale’ leven bedoelen we het leven van de gemiddelde burger en dus niet hoe de 3D-printers tot nu toe voornamelijk worden gebruikt, door bedrijven. Wij willen ons richten op de kennis die de mens nu heeft van 3D-printen, en de 3D-printer bekender maken bij de ‘gewone’ burger. Hierbij hebben wij de volgende hoofdvraag geformuleerd: Kan de 3D-printer een rol gaan spelen in het dagelijks leven? Om deze hoofdvraag te beantwoorden hebben we verschillende deelvragen opgesteld, waardoor we uiteindelijk op een goede conclusie komen: Deelvraag 1: Hoe werkt de 3D-printer? Deelvraag 2: Wat zijn de belangrijkste voordelen en nadelen van de 3D-printtechniek? Deelvraag 3: Hoe ver zijn de ontwikkelingen van de 3D-printer op dit moment, en welke ontwikkelingen zouden nog kunnen komen? Deelvraag 4: Voor welke doeleinden wordt 3D-printen momenteel al toegepast? Deelvraag 5: Aan welke mogelijkheden van de 3D-printer hebben mensen behoefte in het dagelijks leven? Deelvraag 6: Kunnen wij zelf iets maken met een 3D-printer dat we kunnen gebruiken? Deelvraag 7: Welke mogelijkheden heeft de 3D-printer voor de dagelijkse benodigdheden? Welke toepassingen van de 3D-printer voor het dagelijks leven zijn nu al mogelijk?

We hebben hiervoor een plan van aanpak opgesteld, waarin we beschrijven hoe wij van plan zijn om de betreffende deelvraag te beantwoorden. Ook wordt er hierin benoemd wie deze deelvraag gaat beantwoorden.

4

~Profielwerkstuk de 3D-printer ~

Plan van aanpak Hoofdvraag: Kan de 3D-printer een rol gaan spelen in het dagelijks leven?

Deelvraag Hoe willen we hem beantwoorden? Wie?

Hoe werkt de 3D-printer? definitie 3D-printer, verschillende technieken uitleggen, aansturing van 3D-printer

Annabel

Wat zijn de belangrijkste voordelen en nadelen van de 3D-printtechniek?

Voordelen op een rijtje zetten en nadelen op een rijtje zetten, eventueel nog een vergelijking

Annabel

Hoe ver zijn de ontwikkelingen op dit moment voor de 3D-printer, en welke ontwikkelingen zouden nog kunnen komen?

regelen praten met expert 3D-printer, 3D-print materialen, mogelijkheden met deze materialen, ontwikkelingen onderzoeken

Emily

Voor welke doeleinden wordt 3D-printen momenteel al toegepast?

toepassingen (voedsel, medisch), welke printer/techniek. Wie maakt er gebruik van?

Emily

Aan welke mogelijkheden van de 3D-printer hebben mensen behoefte in het dagelijks leven?

Enquête maken en rondvragen, gegevens verwerken.

Emily

Kunnen wij zelf iets maken met een 3D-printer dat we kunnen gebruiken?

Uitzoeken welk programma we kunnen gebruiken om een ontwerp te maken, een ontwerp maken, ontwerp uitprinten bij een school (Avans, TU/e?)

Emily & Annabel

Welke mogelijkheden heeft de 3D-printer voor de dagelijkse benodigdheden?

Toepassingen die er zijn of kunnen komen die kunnen helpen bij dagelijks leven van de mens opnoemen/bedenken

Annabel

5

~Profielwerkstuk de 3D-printer ~

Deelvraag 1: Hoe werkt de 3D-printer? 3D-printen is een productietechniek waarbij een digitaal bestand wordt omgezet naar een fysiek/tastbaar object.¹ Het object wordt laagje voor laagje opgebouwd door de 3D-printer. Er bestaan verschillende technieken om te 3D-printen. Alle technieken hebben allemaal net een andere manier van een object laagje voor laagje opbouwen. Verder verschilt het per techniek welke materialen voor de printer gebruikt kunnen worden. De meest gebruikte technieken zullen we wat verder uitwerken. Een 3D-geprint object wordt gemaakt door eerst een digitaal ontwerp te maken. Professionele ontwerpers maken hiervoor gebruik van design software zoals Rhinoceros, AutoCAD of Solidworks. Het digitale bestand waarin je ontwerp staat wordt meestal omgezet naar een STL-bestand. Het ontwerp wordt vervolgens door de computer opgedeeld in dunne plakjes/laagjes. Met die informatie bouwt de 3D-printer het object laagje voor laagje op. Je kunt het digitale bestand ook opslaan als een ander soort bestand bijvoorbeeld als een x3d bestand. De meeste printers werken echter met een STL-bestand, dit is zeg maar de standaard.

Het digitale bestand(digital design in de afbeelding) wordt naar de 3D-printer gestuurd als STL-bestand. Het STL-bestand zorgt ervoor dat de 3D-printer het object laagje voor laagje opbouwt zodat zo het complete object (real object in de afbeelding) ontstaat.¹

§ 1.1 STL-bestand³

De meeste 3D-printers maken gebruik van een STL-bestand om een 3D-tekening in G-code om te zetten. G-code⁴ is een commando dat wordt gebruikt bij het programmeren van een CNC-programma⁵(Computer numerical control, betreft de computergestuurde regeling). De G-code is een instructie voor de machine. De code heeft een opbouw met de letter ‘G’ en daarachter een cijfer. Het cijfer achter de ‘G’ heeft een betekenis. De cijfers 0 tot en met 99 hebben een vastgestelde betekenis die is vastgesteld in een ISO-standaard. Een

6

~Profielwerkstuk de 3D-printer ~

CNC-programma maakt niet alleen gebruik van een G-code maar ook van een M-code. De M-code is voor bijkomende commando’s. Een STL-bestand beschrijft de geometrische vorm van een object in driehoeken. Een nadeel van een STL-bestand is dat het altijd een benadering van de werkelijkheid geeft. Een boog zal dus nooit helemaal mooi rond zijn. Hoe meer driehoekjes de boog beschrijven des te ronder de boog zal zijn maar ook des te groter het bestand.

§ 1.2 Stereolithografie²

Deze techniek is een van de oudste 3D-printtechnieken. De techniek is namelijk al uitgevonden in 1986 door Charles Hull . Bij stereolithografie wordt laagsgewijs een object uit een vloeistof gemaakt. Een bestuurbare UV-laser belicht de vloeistof. De laser heeft een bepaalde golflengte. De juiste golflengte zorgt ervoor dat de vloeistof uithardt. Door de tafel, waar het object op gemaakt wordt, langzaam de vloeistof in te laten zakken wordt het object laagje voor laagje gevormd.

(links: 6 rechts: 18)

§ 1.3 Fused Deposition Modeling⁸,⁹

Deze techniek is nog ouder dan stereolithografie. Fused Deposition Modeling is namelijk bedacht door S. Scott Crump in 1980. De techniek is echter bekender geworden door de firma Stratasys. Bij deze techniek wordt het te printen materiaal (meestal kunststof) verwarmd en daardoor gesmolten in een spuitmond. De spuitmond brengt vervolgens het materiaal naar een beweegbaar platform. Het materiaal droogt dan op en wordt hard. Door de spuitmond en het platform te bewegen wordt het object laagje voor laagje gevormd. Bij sommige professionele 3D-printers wordt er ook nog gewerkt met een tweede spuitmond. Die spuitmond bevat een ander materiaal dat wel plakt maar niet hecht. Dat materiaal kan dus zorgen voor de ondersteuning van zwevende onderdelen tijdens het printen. Door het

7

~Profielwerkstuk de 3D-printer ~

ondersteuningsmateriaal te breken, verwarmen of met water op te lossen is het later te verwijderen. (links: 10, rechts: 19)

§ 1.4 Selective Laser Sintering¹¹,¹²

Halverwege de jaren ‘80, dus na de ontwikkeling van Fused Deposition Modeling en rond dezelfde tijd als de ontwikkeling van Stereolithografie werd Selective Laser Sintering ontwikkeld en gepatenteerd door Carl Deckard. Bij Selective Laser Sintering smelt een CO2-laser laag na laag een poeder tot een vast product. De toevoertafel duwt het sinterpoeder omhoog. De tafel met het object zakt tegelijkertijd omlaag. Zo wordt laag voor laag het product gevormd. De schraperrol strijkt een laag verse sinterpoeder over het object. Vervolgens smelt de laser het sinterpoeder aan elkaar op de plaatsen waar het object moet ontstaan. De fabricage kamer wordt geheel afgesloten en verwarmt tot een temperatuur net onder het smeltpunt van het poeder. De laser hoeft het poeder zo maar nauwelijks op te warmen om het te laten smelten. Dit versnelt het proces aanzienlijk. Verder is er geen structuur nodig ter ondersteuning van complexe producten, want het niet gesinterde poeder zorgt voor die ondersteuning. Echter is er het nadeel dat de oppervlaktekwaliteit van het gesinterde product meestal dusdanig slecht is dat een nabehandeling noodzakelijk is. (links: 13, rechts: 20)

8

~Profielwerkstuk de 3D-printer ~

§ 1.5 ColorJet Printing¹,⁴

Bij deze techniek wordt net als bij Selective Laser Sintering gebruik gemaakt van poeder. Het poeder wordt alleen niet aan elkaar gesmolten door een laser, maar aan elkaar gelijmd met een bindmiddel. Dit bindmiddel bestaat in verschillende kleuren en zorgt er dus voor dat het mogelijk is bij deze techniek om in kleur uit te printen. Het verschil in resultaat in vergelijking met Selective Laser Sintering is dat het product dat uit de ColorJet printer komt aanzienlijk minder sterk is doordat het poeder niet aan elkaar gesmolten wordt maar aan elkaar gebonden. Het voordeel van ColorJet printing is dus dat je in kleur kunt printen. (links:

21, rechts: 15)

§ 1.6 Multi Jet Modelling¹⁶,¹⁷

Multi Jet Modelling is een techniek waarbij een product wordt opgebouwd door druppeltjes gesmolten was aan elkaar te spuiten. Ontwerpers gebruiken deze ‘breekbare’ techniek vooral om complexe vormen te visualiseren. Een wasplotter bouwt laagje voor laagje het object op. De kop van zo’n plotter kan wel uit 100 individuele wasnaalden bestaan. (links: 17, rechts: 22)

9

~Profielwerkstuk de 3D-printer ~

Bronnen deelvraag 1 1) http://www.ground3d.nl/over-3d-printen/hoe-werkt-3d-printen/ 2) http://www.3dprinter.nu/stereolithografie.php 3) http://www.3dprinter.nu/stl_file.php 4) https://nl.wikipedia.org/wiki/G-code 5) https://nl.wikipedia.org/wiki/Computer_numerical_control 6) http://www.c3plasticdesign.co.uk/stereolithography-process.html 7) http://www.3dprinter.nu/fused_deposition_modeling.php 8) https://nl.wikipedia.org/wiki/Fused_deposition_modeling 9) http://www.fvt.tuke.sk/journal/pdf12/4-pp-35-37.pdf 10) http://www.3dprinter.nu/selective_laser_sintering.php 11) https://nl.wikipedia.org/wiki/Selective_laser_sintering 12) http://cmrl.berkeley.edu/?p=117 13) http://www.ground3d.nl/over-3d-printen/3d-printers/3d-print-technieken/ 14) http://www.tavco.net/wide-format-plotter-scanner-blog/bid/128038/How-to-Print-a-3D-Architect

ural-Model-on-a-ProJet-660-from-3D-Systems 15) http://www.ground3d.nl/over-3d-printen/3d-printers/mjm/ 16) http://www.3dprinter.nu/multi_jet_modelling.php 17) http://3d-labs.de/mjm/?lang=en 18) http://www.engitype.com/WP/3d-printers/stereolithography/ 19) http://additivemanufacturingllc.com/services/fused-deposition-modeling-fdm/ 20) http://cargocollective.com/earlstewart/SELECTIVE-LASER-SINTERING 21) https://www.rapidsol.org/color.aspx 22) http://wb-3d.com/physical-prototyping/request-printing-quote/mjp/

10

~Profielwerkstuk de 3D-printer ~

Deelvraag 2: Wat zijn de belangrijkste voordelen en nadelen van de 3d-printtechniek? Er zijn voor elke techniek die we in deelvraag 1 hebben besproken voor- en nadelen te bedenken, deze zullen we aan het einde van deze deelvraag aan bod laten komen. Eerst gaan we het hebben over de algemene voor- en nadelen van 3D-printen.

§ 2.1 Voordelen in het algemeen¹ ● Lage opstartkosten: In vergelijking met andere productietechnieken zijn de

opstartkosten van 3D-printen relatief laag. De opstartkosten bij 3D-printen houden de aanschaf van de printer, de software (vaak inbegrepen bij de printer) en materiaal om mee uit te printen in. Bij een techniek zoals bijvoorbeeld spuitgieten heeft men nog mallen en matrijzen nodig. 3D-printen is niet afhankelijk van dergelijke benodigdheden en kent daardoor, afgezien van de eenmalige aanschafkosten van de printer, relatief weinig opstartkosten.

● Lage ontwikkelingskosten (prototypes): Veel bedrijven die grote, aangepaste machines nodig hebben, besluiten deze zelf te maken. Tijdens de ontwikkelfase moeten er dan vaak dure prototypes van het betreffende product gemaakt worden om te kijken of ze tevreden zijn. Een 3D-printer aanschaffen maakt het een stuk goedkoper en eenvoudiger om een prototype te maken.

● Hoge individuele productiesnelheid: Traditionele methodes van product fabricage zijn vaak duur en nemen veel tijd in beslag. Producten die bij een klassieke productiemethode pas na meerdere weken klaar zijn, worden door veel 3D-printers in enkele uren gemaakt. Dit geldt natuurlijk niet voor massaproductie, maar wel voor producten die op het individu zijn aangepast.

● Opslag en voorraad:⁸ Het zal in de toekomst niet meer nodig zijn om producten in grote hoeveelheden op voorraad te hebben. In principe hoeven onderdelen pas gemaakt te worden wanneer ze worden besteld. Dit heeft ook als voordeel dat onderdelen van defecte apparaten die moeilijk of niet meer verkrijgbaar zijn nog steeds kunnen worden verkocht. Fabrikanten hoeven alleen maar de 3D-ontwerpen te bewaren.

● Milieuvriendelijk: Als men producten met een 3D-printer produceren is er minder behoefte aan transport van goederen. Er hoeven namelijk geen fysieke goederen over een grote afstand vervoerd te worden. Het fysieke product wordt ter plekke uitgeprint, door bouwtekening die via het internet zijn verstuurd. Verder maken 3D-printers het vervangen van defecte onderdelen overbodig, als er een bouwplan van het defecte onderdeel beschikbaar is, kan deze door de 3D-printer gemaakt worden. Ook complexere onderdelen zoals bewegende delen kunnen in veel gevallen gewoon door een 3D-printer worden geprint. Ook is het nog eens zo dat de 3D-printer verspilling van materiaal tegengaat.2 Een 3D-printer verspilt geen materiaal en in fabrieken is dit nogal vaak het geval. Een 3D-printer is dus goed voor het milieu.

● Gepersonaliseerde producten: Massaproducten kunnen in sommige gevallen een scherpe prijs-kwaliteitverhouding bieden, maar origineel zijn ze niet. Zo zie je in veel

11

~Profielwerkstuk de 3D-printer ~

vensterbanken exact dezelfde decoraties staan. Omdat men met een 3D-printer vrijwel elk gewenst object kan printen, zijn de mogelijkheden vrijwel eindeloos en kan er een persoonlijk tintje aan elk eindproduct worden gegeven. Door de lage ontwikkel-, opstart- en productiekosten is de prijs-kwaliteitsverhouding van 3D-geprinte producten bovendien uitstekend.

● Minder transport: Doordat we in de toekomst waarschijnlijk online iets kunnen bestellen en dat dan thuis zelf kunnen uitprinten, zal het transport dat momenteel nodig is om een product bij je te krijgen afnemen. Je zult in de toekomst een bestand toegestuurd krijgen wat je thuis kunt uitprinten. Je hoeft dus niet meer naar de winkel om een product te halen. Dit scheelt niet alleen voor jou in tijd en transport van je huis naar de winkel toe, maar het zal vooral schelen in het transport wat nodig is om een product in de winkel te krijgen. Veel producten worden in andere landen zoals China gemaakt en moeten dan getransporteerd worden naar hier. Dit kost veel tijd en vooral veel geld. De vermindering van het transport zal dus lagere transportkosten opleveren en bovendien is het beter voor het milieu.

§ 2.2 Nadelen in het algemeen¹

● Kosten 3D-printer: Voor de meeste consumenten is een 3D-printer op dit moment nog een fikse investering. Een relatief goedkope 3D-printer kost al snel 600 euro, professionelere printers zijn nog hoger geprijsd. Gebruikers moeten daarom goed nadenken over wat ze met een 3D-printer willen gaan doen. Door de vele mogelijkheden van 3D-printen is het goed mogelijk de eenmalige aanschafprijs van een 3D-printer terug te verdienen. De printer moet dan wel vaak gebruikt worden om de aanschafkosten eruit te halen.

● Misbruik door criminelen: Veel mensen zullen hier nu nog niet over nadenken, maar het zal de komende jaren steeds actueler worden. De onderwereld begint de mogelijkheden van 3D-printen steeds meer te ontdekken. Zo zouden criminelen merkproducten na kunnen maken om ze vervolgens op de zwarte markt te verkopen.Ook zouden ze wapens kunnen uitprinten zonder dat dit geregistreerd wordt. In feite gaat het hier niet zozeer om een nadeel, maar meer om het feit dat er misbruik kan worden gemaakt van de voordelen.

● Dure filamenten:⁸,⁹ Sommige 3D-printers gebruiken cartridges met filament. Filament is de ‘inkt’ van een 3D-printer. Vaak is dit een rol waar de plastic draad die wordt gebruikt om te printen omheen gewikkeld is, maar sommige fabrikanten doen het filament dus in een cartridge die specifiek voor een printere gemaakt is. Hierdoor ben je gebonden aan het filament van de printerfabrikant. De fabrikant kan de filamenten dus veel duurder verkopen dan dat je de filamenten per rol zou kunnen kopen.

● 3D-printers niet ‘dummie-proof’:⁸ De meeste 3D-printers kun je nog niet uit de doos halen en meteen gebruiken. Ze zullen eerst zorgvuldig gekalibreerd moeten worden. Kalibreren wilt zeggen dat je de software aanpast aan jouw printer. Je doet de printer dus instellen. Je zorgt ervoor dat het duidelijk is voor je computer hoe hij de printer moet aansturen zodat onder andere het filament goed op de plaat waarop je uitprint komt zodat er niet teveel of juist te weinig filament uitkomt.

● Nabewerking soms nodig:⁸ Er wordt nog wel eens de suggestie gewekt dat 3D-modellen altijd perfect uit de printer komen. Helaas is dat niet altijd het geval.

12

~Profielwerkstuk de 3D-printer ~

Soms moet er ondersteunend materiaal worden gebruikt, dat na het printen moet worden verwijderd. Ook behoren snijden, knippen, vijlen en schuren in veel gevallen tot de noodzakelijke handelingen na het printen.

● Namaak:⁸ Het is gemakkelijk om een object na te maken via een 3D-model. Op dit moment is dat misschien nog niet weggelegd voor iedereen maar de volgende generatie, die opgroeit met 3D-printen en -ontwerpen, heeft wellicht wel de vaardigheden om een voorwerp op de computer na te maken. Ook is het steeds gemakkelijker om via een scanner een object te kopiëren en te printen.

§ 2.3 Per techniek

Techniek Voordelen Nadelen

Stereolithografie³ nauwkeurig, groot detail, goede oppervlakte afwerking, snel, grote onderdelen mogelijk

beperkte materiaalkeuze, toxische chemicaliën, nabewerking, ondersteuning vrijhangende structuren nodig

Fused Deposition Modeling⁴ redelijk nauwkeurig, grote materiaalsterkte, kleuren mogelijk, prijs, grote materiaalkeuze

ruw oppervlak, soms langzaam

Selective Laser Sintering⁵ nauwkeurig, veel materiaal opties, geen ondersteuning nodig

nabehandeling nodig, geen kleur (alleen achteraf verven), poreus eindproduct

ColorJet Printing⁶ kleur, gedetailleerd nabehandeling, poreus

MultiJet Printing⁷ kantoorgebruik (makkelijk te gebruiken en klein)

fragiele onderdelen, beperkte afmeting, beperkte materiaalkeuze

Bronnen deelvraag 2 1) https://www.llowlab.nl/3d-printing/wat-is-3d-printen/de-voor-en-nadelen-van-3d-printen/ 2) https://3d-printergids.nl/voor-en-nadelen-3d-printer/ 3) http://www.3dprinter.nu/stereolithografie.php 4) http://www.3dprinter.nu/fused_deposition_modeling.php 5) http://www.3dprinter.nu/selective_laser_sintering.php 6) https://www.cad2reality.nl/3d-printen/wat-is-3d-printen 7) http://www.3dprinter.nu/multi_jet_modelling.php 8) boek “Ontdek 3D-printen” van Bob Timroff, uitgever: Van Duuren Informatica 9) https://nl.wikipedia.org/wiki/Filament_(3D-printer)

13

~Profielwerkstuk de 3D-printer ~

Deelvraag 3: Hoe ver zijn de ontwikkelingen van de 3D-printer op dit moment, en welke ontwikkelingen zouden nog kunnen komen? Om deze vraag te beantwoorden willen wij graag spreken met een expert op dit gebied. Hiervoor hebben wij naar informatie gezocht van verschillende bedrijven en al snel kwamen we bij Shapeways uit. Shapeways is een bedrijf dat ontwerpen van klanten binnen krijgt van over heel de wereld. Nadat ze deze ontwerpen binnen hebben gaan ze deze controleren op of het maakbaar is, en vervolgens zetten ze meerdere ontwerpen bij elkaar in één bestand en die printen ze uit. Zo hebben ze heel veel producten in één keer uitgeprint, hierna volgt een proces waarbij ze schoongemaakt en nagekeken worden. Als alles goed gegaan is wordt het eindproduct vervolgens naar de klant verstuurd.1 Deze vragen hebben wij tijden de rondleiding gesteld, omdat we dit graag wilde weten. Via deze antwoorden hopen wij antwoord te kunnen geven op de deelvraag. ‘Hoe heeft de 3D-printer zich over de jaren ontwikkeld? Er zijn thuis 3D-printers en de industriële 3D-printers. Shapeways maakt gebruik van de industriële 3D-printers. De thuis 3D-printer bouwt het model op in draadjes, hier zie je ook een duidelijk verschil tussen de lagen. Bij de industriële 3D-printers zie je die laagjes amper omdat het een veel hogere kwaliteit heeft. De 3D-printer heeft zich vooral ontwikkeld in de mate van kwaliteit, de laagdikte wordt steeds minder waardoor het steeds meer één geheel wordt.2

Doorvraag: Dus na jaren is er steeds een hogere kwaliteit mogelijk, is er ook een ontwikkeling over de mogelijkheden van de 3D-printer?

Jazeker, voorheen was interlocking* niet mogelijk omdat er daar met een draad gewerkt wordt, en bij een ketting heb je echt stukken in elkaar, dit is nu mogelijk door middel van de interlocking techniek. Tegenwoordig kunnen we dit al toepassen met metalen. * Interlocking wil zeggen dat je voorwerpen print in de vorm van een ketting, waarbij ringen in elkaar zitten maar alsnog kunnen bewegen. Zie afb. 1.

Afbeelding 1 Hier zie je de manier van interlocking.5

14

~Profielwerkstuk de 3D-printer ~

Hoe ziet de toekomst eruit voor de ontwikkelingen van de 3D-printer? Ik denk dat we moeten denken aan organen en echte cellen. Dat we in staat zijn om dit werkelijk te printen. Dit zou een doorbraak zijn in de medische wereld, dat we echt huid maar ook organen kunnen printen.’

§ 3.1 Ontwikkelingen tot nu toe

De 3D printer is tot nu toe vooral vooruit gegaan in: - Kwaliteit - Mogelijkheid verschillende stoffen - In de grootte van producten

§ 3.1.1 Kwaliteit

De thuisprinter werkt met verschillende laagjes, een draadje legt deze laagjes neer. Eerst kon je dit verschil goed merken, en tegenwoordig zie je dit verschil tussen laagjes amper meer doordat de ruimte tussen de laagjes steeds kleiner wordt. In de toekomst zal deze kwaliteit steeds vooruit blijven gaan.

§ 3.1.2 Mogelijkheid verschillende materialen tot nu toe.

Bij de meeste 3D printers wordt gebruik gemaakt van een draad, vloeistof of poeder als basismateriaal. Tegenwoordig komen er steeds meer materialen bij zoals zandsteen, gerecycled plastic, roestvrij staal, brons, zilver, goud, titanium, hout, chocolade, suiker en diverse andere voedselsoorten.3

§ 3.1.3 Grootte van producten.

Zoals je bij deelvraag 4 zult lezen is dat er bijvoorbeeld een compleet huis gebouwd is door een 3D printer, voorheen was dit nog niet mogelijk.

§ 3.2 Ontwikkelingen in de toekomst De 3D printer is volop in ontwikkeling, we zullen op allerlei manieren ontwikkelingen zien met de 3D printer:

- Kwaliteit - Mogelijkheid verschillende materialen. - Grotere variatie aan producten. - Medische toepassing - 3D scannen

15

~Profielwerkstuk de 3D-printer ~

§ 3.2.1 Mogelijkheid van verschillende materialen & een grotere variatie van producten in de toekomst.

De toenemende hoeveelheid beschikbare materialen maakt de toepassingen van 3D printen nog diverser. Denk aan het printen van gouden sieraden, bronzen accessoires, een variëteit aan onderdelen van roestvrijstaal, heerlijke chocoladeletters en houten speelgoed. De mogelijkheden zijn grenzeloos, waardoor ook steeds meer kunstenaars de markt voor 3D printen ontdekken en de gekste creaties bedenken.4

§ 3.2.2 Medische toepassing

Zoals shapeways aangaf zullen we in de toekomst veel horen over de medische toepassingen. Nu is er veel onderzoek naar en er zal een doorbraak zijn voor cellen en organen. Zie § 4.2

§ 3.2.3 3D scannen

Een 3D-scanner is een apparaat dat een beeld maakt van een driedimensionale omgeving zoals ook een fotocamera met flitser dat doet, met als extra dat van elk vastgelegde punt in de ruimte ook de afstand tot het apparaat wordt vastgelegd. Zo ontstaat er een beeld en kun je die 3D uitprinten.6

Volgens shapeways zal het gebruik van 3D scannen in het algemeen ook zeer toenemen, zodat je niet de software hoeft te kennen en bijvoorbeeld jezelf in miniatuur uit laten printen.

16

~Profielwerkstuk de 3D-printer ~

Bronnen deelvraag 3 1) Rondleiding Shapeways 2) Bijlage 1 3) https://www.llowlab.nl/3d-printen-materialen/ 4) https://www.llowlab.nl/3d-printen-materialen/ 5) https://blog.adafruit.com/2014/10/16/how-to-design-and-3d-print-chainmail-and-other-interlock

ing-parts/ 6) https://nl.wikipedia.org/wiki/3D-scanner

17

~Profielwerkstuk de 3D-printer ~

Deelvraag 4: Voor welke doeleinden wordt 3D-printen momenteel al toegepast? De 3D-printer kan door de ontwikkelingen van de afgelopen jaren al heel wat bouwen. Er zijn verschillende toepassingen die al gebruikt worden, deze gaan wij hier beschrijven met een recent nieuwsbericht over deze toepassing om een idee te krijgen hoe groot de mogelijkheden zijn.

§ 4.1 Architectuur

‘Architectuur gaat om de kunst en wetenschap achter gebouwde objecten als gebouwen, landschappen, meubelen en interieurs. Iemand die werkt in de architectuur heet een architect.’1 Is de definitie van architectuur. In de architectuur wordt veel gebruik gemaakt van maquettes2, dit is een driedimensionaal model op schaal. Deze maquettes worden gebruikt om een beter beeld van het gebouw te krijgen, dit gaat makkelijker via een maquette dan via een tekening. Door middel van de 3D-printer is het mogelijk om deze maquettes gemakkelijk uit te printen. Dit gebeurt met grote precisie en nauwkeurigheid en hierdoor kunnen kleine details in de maquettes meegenomen worden. In het volgende nieuwsbericht wordt beschreven over de bouw van een grote villa door een 3D-printer. Zo zijn er eindeloze mogelijkheden in de architectuur door de ontwikkelingen van de 3D-printer.

Chinees bedrijf 3D-print grote villa in één keer3

Sommige 3D-printers kunnen alleen hele kleine dingen printen, maar een Chinees bedrijf heeft een enorme villa geprint en dat in slechts 45 dagen. Het in Beijing gevestigde HuaShang Tenga printte een villa met twee verdiepingen van maar liefst 400 m2 en beweert dat het sterk genoeg is om een aardbeving van 8.0 op de Schaal van Richter te weerstaan. HuaShang Tenda is niet het eerste bedrijf dat zegt een huis 3D-geprint te hebben. Maar ze zijn misschien wel de eerste die een heel huis in één keer geprint hebben in plaats van onderdelen te printen en die in elkaar te zetten. Eerst bouwde het bedrijf het skelet van het huis, inclusief de buizen en pijpen voor leidingen. Daarna zetten ze een enorme 3D-printer aan het werk die ze al jaren aan het bouwen geweest waren.

18

~Profielwerkstuk de 3D-printer ~

§ 4.2 Medische wereld⁴

3D printen heeft al veel mogelijkheden voor de medische wereld, zo is men er al in geslaagd om prothesen, hulpstukken, kunstmatige ledematen, braces en complexe weefsels te printen. Wat nu volop onderzocht wordt in de medische sector is het produceren van organen, dit zou een oplossing kunnen zijn voor de lange wachtlijsten voor orgaantransplantaties. Tandartsen kunnen door middel van een mondscanner en een 3D printer een 3D model van een gebit uitprinten, hierdoor gaat de kwaliteit van een behandeling omhoog.

Kankerpatiënt krijgt 3D-geprinte borstbeen en ribbenkast5

Een Spaanse kankerpatiënt is de eerste persoon in de wereld die een 3D-geprinte borstbeen en ribbenkast van titanium krijgt, ontworpen en vervaardigd door een Australisch bedrijf. De 54-jarige had zijn borstbeen en een deel van zijn ribbenkast verloren als gevolg van aantasting door kanker. Dergelijke protheses zijn uitermate lastig te creëren als gevolg van de complexe aangepaste geometrie en ontwerp voor elke patiënt. Thoracale chirurgen gebruiken meestal plaatimplantaten in de borst, maar deze kunnen na verloop van tijd loskomen en complicaties veroorzaken. Een 3D-geprint implantaat is een veiligere optie voor de patiënt omdat deze de ingewikkelde structuur van het borstbeen en de ribben identiek kan nabootsen. Bijna twee weken na de operatie is de patiënt ontslagen en goed hersteld.

§ 4.3 Marketing In marketingstunts wordt vaak gebruik gemaakt van 3D printers door lichaams modellen ermee te printen. Het gaat nog verder dan dit, zoals bijvoorbeeld bij Soundcloud6, klanten konden hun favoriete nummer laten uitprinten op een telefoonhoesje. Door de 3D printer zijn er mogelijkheden voor spectaculaire campagnes in de toekomst.

19

~Profielwerkstuk de 3D-printer ~

§ 4.4 Kunst

De 3D printer is zeer nauwkeurig, perfect voor kunstenaars dus die een complex idee hebben. Ze kunnen dat idee uitwerken via een 3D modeling software en opsturen naar gespecialiseerde bedrijven zoals Materialise, Sculpteo en Shapeways. Deze zorgen dan voor een tastbaar product, dit kan in de meest vreemde vormen voorkomen. Ook is het mogelijk om in plaats van hun idee op te sturen, zelf een 3D printer aan te schaffen waardoor ze zelf hun ontwerp kunnen uitprinten.

Kerstboom volledig versierd met 3D-geprinte ornamenten7

Het is weer tijd om de kerstboom op te tuigen. Dit is altijd een mooie tijd van het jaar, een tijd van lichtjes en hoop, gezelligheid en samenzijn: kerstmis. Het versieren van je huis is vaak een mooi moment, hoewel het bij sommige mensen tot frustratie leidt. Het beroemdste gefrustreerde kerstversieringsproces dat ooit is vastgelegd, moet haast wel dat van het scheldende en vloekende echtpaar Tiny en Lau zijn. Om de kerstboom volledig te vullen met 3D-geprinte objecten werd een enorme voorraad 3D-geprinte ornamenten aangelegd. Nu nog een boom. Een boswachter van PWN Natuurbeheer was wel geïnteresseerd om de 3D Makers Zone een kerstboom cadeau te doen en trok de waterleidingduinen in met een bijl en een zaag.

20

~Profielwerkstuk de 3D-printer ~

§ 4.5 Voedsel⁸

Wie zou het nou niet fantastisch vinden om elk soort voedsel te maken wat je maar wilt, wanneer je maar wilt. Klinkt als muziek in de oren, en door middel van de ontwikkelingen op het gebied van de 3D printer is dit nu mogelijk. Je kan van alles creëren, de lekkerste smaakbelevingen, de gekste structuren, de mooiste vormen. Er zijn nog meer voordelen, zoals mensen die een bepaald dieet moeten volgen of bepaalde supplementen moeten nemen kunnen hierdoor de goede stoffen eten. De komende jaren zal ons voedsel ingrijpend veranderen.

Snacks vol met voedingsstoffen uit de 3D-printer9

Bij het VTT Technical Research Centre in Finland zijn ze keihard bezig om snacks, snoepjes, koekjes en allerlei andere lekkers te maken. In tegenstelling tot de fabriek van Willy Wonka, waar alles vol met suikers, vetten en kleurstoffen wordt gepropt, zijn de Finnen op de gezonde tour. Het is de bedoeling dat elk snackje dat uit de fabriek in Finland komt, er uiteindelijk uitziet als snoep en snacks, maar een volledig andere samenstelling heeft. Stel je eens voor, je pakt een Snickers, bijt erin, kauwt erop, slikt het door en je hebt het equivalent van spirulina, tarwegras, chiazaad, gojibessen en quinoa gegeten. De textuur van de ongezonde snoepjes, maar de voedingsstoffen van de superfoods. How nice… Mij zou je de hele dag door mogen trakteren op dit soort Scooby Snacks!

§ 4.6 Fashion

Eerste compleet 3D-gebreide jasje is een feit en draagt de naam ‘The Seamless Jacket10

We schreven er vorig jaar al over, 3D-breien wordt het

helemaal. Toen informeerde we over de startup Unmade die een complete lijn aan 3D-gebreide sjaals en mutsen op de markt bracht. Inmiddels zijn we dik

een half jaar verder en het blijkt dat de technologie van 3D-breien (en het testen ervan) niet heeft stilgestaan. Want het eerste volledig 3D-gebreide jasje, gemaakt

door Ministry of Supply, is een feit! Wat is er nu zo bijzonder aan een 3D-gebreid jasje?

21

~Profielwerkstuk de 3D-printer ~

Ten eerste komt het jasje compleet uit een 3D-breimachine, een soort 3D-printer voor kleding. Net als bij 3D-printing betekent dit dat er helemaal niks geassembleerd hoeft te worden, of in dit geval, genaaid. Alle mouwen, pockets en kragen zijn in een keer in het kledingstuk aangebracht. Bovendien gebruikt het produceren van deze Seamless Jacket veel minder grondstoffen omdat het gemaakt is met een additieve fabricage techniek. In tegenstelling tot subtractieve fabricage betekent dit dat je veel duurzamer produceert. Het resultaat is daarom verbluffend mooi. Je ziet namelijk vrijwel geen naden of opgezette stukken. Bovendien is door middel van software het jasje ook nog eens maatwerk. En daar ligt dan ook het business model. Maatwerk is normaal gesproken extra prijzig, doordat de kleermaker alles handmatig moet aanpassen. Dat zal binnenkort dus verleden tijd kunnen zijn.

Zoals je hier leest is er zelfs al een 3D-breimachine, wie had vroeger ooit gedacht dat er een kledingstuk uit een printer kan komen. Zo bestaan er designers die kleding maken via de 3D printer. In New York Fashion week werd er een jurk gepresenteerd gemaakt door een 3D printer. Als dit al kan, ga na hoeveel meer mogelijk kan worden in de toekomst. Misschien hoeven we geen eens meer naar de winkels om te shoppen maar kunnen we zelf thuis onze eigen kleding creëren.

§ 4.7 De bevolking zelf

De 3D-printer wordt niet alleen gebruikt door bedrijven, maar ook mensen thuis kunnen een 3D-printer aanschaffen. Zo zijn er tegenwoordig allerlei mensen die hier gebruik van maken. Je kunt je eigen product personaliseren en dit maakt het aantrekkelijk voor de bevolking. De mensen die zelf een printer aanschaffen kunnen ervoor kiezen om een ontwerp te downloaden of opgestuurd te krijgen waardoor zij het zelf kunnen uitprinten. Je kan er ook voor kiezen om zelf de software aan te leren zodat je iets persoonlijks kunnen maken. Zoals in Duitsland is er veel vraag naar producten op schaalmodel, en in India veel vraag naar sieraden.11

22

~Profielwerkstuk de 3D-printer ~

Bronnen deelvraag 4 1) https://www.ensie.nl/redactie-ensie/architectuur 2) https://nl.wikipedia.org/wiki/Maquette 3) http://www.3d-printmagazine.com/chinees-bedrijf-3d-print-grote-villa-keer/ 4) https://www.llowlab.nl/3d-printing/toepassingen/ 5) http://www.3d-printmagazine.com/kankerpatient-krijgt-3d-geprinte-borstbeen-en-ribbenkast/ 6) https://www.llowlab.nl/3d-printing/toepassingen/ 7) http://www.3d-printmagazine.com/kerstboom-volledig-versierd-met-3d-geprinte-ornamenten/ 8) https://www.llowlab.nl/3d-printing/toepassingen/ 9) http://www.3d-printmagazine.com/snacks-vol-met-voedingsstoffen-uit-de-3d-printer/ 10) http://www.3d-printmagazine.com/eerste-compleet-3d-gebreide-jasje-is-een-feit-en-draagt-de-

naam-the-seamless-jacket/ 11) Bijlage vragen van de rondleiding Shapeways, vraag 1

23

~Profielwerkstuk de 3D-printer ~

Deelvraag 5: Aan welke mogelijkheden van de 3D-printer hebben mensen behoefte in het dagelijks leven? Om deze vraag te beantwoorden hebben wij besloten om een online enquête1 te maken die we dan door middel van social media willen verspreiden. Hierdoor hopen we genoeg informatie te verzamelen over de vraag naar 3D-printers in het dagelijks leven. Dit kan veel kanten op zoals:

● gebruik in huishouden ● gebruik in hygiëne ● gebruik in voedsel en drinken ● gebruik in vervoer, en ga zo maar door.

Welke groepen? We proberen zoveel mogelijk leeftijdsgroepen te bereiken en tegenwoordig kan dit door middel van social media. Deze enquête wordt op Facebook geplaatst door ons beide, in de hoop op zoveel mogelijk resultaten. Mondeling of Schriftelijk? We hebben de enquête via Google Formulieren gemaakt. Voor zo breed mogelijke resultaten hebben wij ook aan meneer Hageman, afdelingsleider bovenbouw Havo, gevraagd een e-mail rond te sturen naar verschillende klassen met het verzoek om onze enquête in te vullen. E-mail via school. 6 klassen → klas 1 t/m klas 6. Resultaten De resultaten worden automatisch door Google Formulieren verwerkt, door middel van deze resultaten gaan we de verbanden en verschillen bekijken.

§ 5.1 Enquête

Zie bijlage 2

§ 5.2 Resultaten

Antwoorden van vraag 3, 5, 8, 11 hebben wij in de resultaten samengevat en een lijst van elk individueel antwoord staat in de bijlage weergegeven. Ook staan de grafieken in de bijlage.

24

~Profielwerkstuk de 3D-printer ~

1. & 2. Zoals je ziet heeft deze enquête veel mensen van 16-20 aangetrokken, de meerderheid vrouwen, dit komt omdat wij zelf meiden zijn en deze leeftijd hebben en daardoor onze vrienden en klasgenoten ook in die categorie vallen. 3. samengevat: Wat weet u van een 3D-printer? 1/5 van de personen weet er van niks tot weinig van, ook hebben 2/5 van de personen ingevuld dat ‘het wordt geprint in 3D’. Zo zien we dat er onder de mensen niet veel bekendheid over de 3D-printer is. Verder zijn de antwoorden heel breed, een paar personen geven aan dat het duur is, andere geven aan dat er voor ontwikkeling in is en dat er een ontwerp voor nodig is. Zo is er dus een deel die er niks vanaf weet, terwijl er toch ook personen zijn die wel iets erover weten, en een enkele die er veel vanaf weet. 4. & 5. samengevat: Beredeneer uw antwoord: Zoals bij vraag 4 te zien, zijn er maar liefst 91,4% van alle personen die zelf iets willen uitprinten. Deze personen geven aan dat ze het wel interessant, leuk of handig zouden vinden, het proces lijkt ze mooi om te zien en vinden het een leuk idee om iets in hun handen te hebben wat ze zelf hebben ontworpen. Van de geteste producten is er de meeste vraag naar 2: telefoonhoesjes en iets persoonlijks zoals een beeldje of een foto. Ook zouden 3/4 van de personen thuis een 3D-printer aanschaffen, als de mogelijkheid er is. Ze kunnen dan de producten uit printen die ze maar zouden willen zoals bij vraag 6. 6. De mensen hebben aangegeven dat ze zelf het liefst een telefoonhoesje of iets persoonlijks willen uitprinten. 7. 75% van de mensen geeft aan dat ze zelf wel eens iets willen uitprinten. 8. & 9. samengevat: Beredeneer uw antwoord: Veel personen geven weer aan dat het ze handig lijkt, omdat ze zelf producten kunnen ontwerpen die ze mooi vinden of op dat moment nodig hebben. Toch vinden een aantal mensen het te duur om het thuis te hebben. Wij hebben een printer gepakt van 600 euro, dit is relatief goedkoop voor een 3D-printer, en zoals te zien is bij vraag 9, vindt het grootste deel van de personen het nog steeds zeer prijzig. Wel denkt het grootste deel dat de 3D-printer een rol zou kunnen spelen in het dagelijks leven, ondanks de hoge prijs van de 3D-printer. 10. 73,3% denkt dat de 3D printer een rol kan gaan spelen in het dagelijks leven. 11. samengevat: Beredeneer uw antwoord:

25

~Profielwerkstuk de 3D-printer ~

Hier zijn de antwoorden heel breed. Zo zijn er antwoorden dat mensen het makkelijk vinden omdat het snel gemaakt is, terwijl er ook antwoorden zijn dat het te duur is, of te moeilijk. Er wordt ook gedacht dat het in de toekomst zeker mogelijk zal zijn.

§ 5.3 Wat is het resultaat?

Na onze resultaten uitgewerkt te hebben kunnen we bekijken wat men weet van de 3D-printer en wat hun mening is over de 3D-printer in het dagelijks leven. Om te beginnen zien wij aan de resultaten dat men nog vrij weinig van de 3D-printer weet, volgens hen is het iets nieuws en iets waar maar weinig mensen mee in aanraking komen. Ondanks de weinige kennis die zij hebben over de 3D-printer, wil het grootste deel van de personen toch zelf iets uitprinten, De voornaamste reden hiervoor is dat het ze interessant, handig of gewoon leuk lijkt. Op dit moment zijn de prijzen voor de 3D-printer nog redelijk hoog, dit hebben wij ook aangegeven in de enquête. Ondanks deze hoge kosten geven de mensen aan dat zij denken dat de 3D-printer een rol gaat spelen in het dagelijks leven, maar liefst 73,3 %. De mensen die onze enquête ingevuld hebben denken dus over het algemeen dat de 3D printer een rol gaat spelen in het dagelijks leven. Bronnen deelvraag 5

1) https://docs.google.com/forms/d/e/1FAIpQLSfv5EBuJyfA0ajqTonHoKs9ZEDS-nn-g4GyPC1Ak5H5w_rw1g/viewform

2) bijlage 3, resultaten enquête

26

~Profielwerkstuk de 3D-printer ~

Deelvraag 6: Kunnen wij zelf iets maken met een 3D-printer dat we kunnen gebruiken? We zijn dus van plan om zelf iets te ontwerpen en uit te printen. We wisten alleen niet hoe we dit makkelijk zouden kunnen doen, want veel ontwerpprogramma's zijn nogal lastig te gebruiken voor een beginner. Tijdens ons bezoek aan Shapeways hebben we gevraagd of zij wisten hoe we makkelijk zelf iets zouden kunnen ontwerpen om uit te printen. Zij raden ons het programma Tinkercad aan.1

§ 6.1 Tinkercad Tinkercad is een programma waarbij je gratis online in 3D kunt ontwerpen. Door middel van wiskundige vormen kun je nieuwe vormen maken. Het is makkelijk te gebruiken, ook als je helemaal geen programmeerervaring hebt. Je krijgt namelijk eerst een aantal lessen waarin wordt uitgelegd hoe het programma werkt. Zodra je denkt het programma te begrijpen kun je aan de slag.

§ 6.2 Wat willen we uitprinten? Uit onze enquête2 blijkt dat mensen graag een beeldje, foto of telefoonhoesje zouden willen uitprinten. Wij concluderen daaruit dat mensen graag iets persoonlijks willen uitprinten, een beeldje dat ze zelf hebben ontworpen, een foto van een mooie herinnering of een telefoonhoesje aangepast aan je eigen wensen. Om deze reden hebben wij dus gekozen om iets persoonlijks uit te printen. We dachten al snel aan een ring, omdat wij dachten dat dit niet te moeilijk was en makkelijk te verpersoonlijken.

§ 6.3 Ringmaat bepalen Om een ring te ontwerpen die past moeten we de ringmaat van een van ons weten. We hebben besloten dat we de ring gaan maken voor Annabel. Om de omtrek van de ringvinger van Annabel te weten, hebben we met een touwtje haar vinger opgemeten. De omtrek bleek 65 mm te zijn. Dit betekent dat de diameter van de ring 21 mm moet zijn3. In het programma Tinkercad kun je alleen wiskundige vormen invoegen. Om een ring te krijgen met een diameter van 21 mm

27

~Profielwerkstuk de 3D-printer ~

hebben we dus eerst een cilinder van 25 mm ingevoegd en daarna een cilinder van 21 mm. De cilinder van 21 mm hebben we in het midden van de cilinder van 25 mm geplaatst en toen de kleine cilinder een ‘hole’ (gat) gemaakt. Zo bleef dus een ring van 1,5 mm dik met een diameter van 21 mm over. Op deze ring hebben we nog twee ringetjes gezet als versiering. Tussen deze twee ringetjes hebben we “I ♥ U” gezet. We hopen hierdoor een diepte effect te creëren. Op deze manier zijn we tot dit ontwerp gekomen.

§ 6.4 Verdere plan

Nu we een ontwerp hebben willen we naar een school gaan om het daar uit te printen. We willen dus naar Avans en TU/e bellen om te vragen of we het misschien daar zouden mogen uitprinten. We hopen dat we er dan zelf bij kunnen zijn zodat we het echt kunnen zien, foto’s kunnen maken en eventueel nog een timelapse kunnen maken als dat lukt. We willen het niet bij een bedrijf uitprinten, omdat we er dan waarschijnlijk niet bij mogen zijn.

§ 6.5 Naar Avans

We hebben contact gehad met Avans en de TU/e. We werden doorgestuurd naar Avans in Breda. We hebben een afspraak gemaakt en zijn op maandag 14 november naar Breda geweest om daar ons ontwerp uit te printen. We mochten ons ontwerp daar drie keer uitprinten, in verschillende kleuren, met verschillende kwaliteit. We kunnen nu dus bij de presentatie laten zien wat voor verschil het maakt met welk printkop van de printer je gebruikt. Als je een printkop gebruikt met een kleinere diameter is de print nauwkeurig dan wanneer je een printkop gebruikt met een grotere diameter. Het uitprinten van ons ontwerp duurde gelukkig niet heel lang, doordat het maar een klein ringetje is duurde het een kwartier tot twintig minuten, dit verschilde per opzetstuk. Nadat we de ring voor het eerst hadden uitgeprint, kwamen we erachter dat ons ontwerp niet helemaal goed werkt voor de printer die ze daar hadden. Ze hadden daar een Ultimaker 2. Deze 3D-printer heeft geen ondersteunend materiaal en dus werden de ringetjes die buiten onze ring om zitten niet goed uitgeprint. Dit komt doordat de printer als het ware in de lucht moest printen. Als we dit van tevoren hadden geweten hadden we dus een ander ontwerp gemaakt. Verder kwamen we erachter dat de letters die we erin wilde zetten niet diep genoeg in de ring zaten. Je ziet nu dus geen letters op de ring staan. We hadden de letters dus verder in de ring moeten zetten. Toen we de ring pasten kwamen we er ook nog eens achter dat hij te groot is. We hebben dus iets verkeerd gemeten of berekend bij het bepalen van de ringmaat. We hebben ons ontwerp dus niet heel succesvol kunnen uitprinten. Wel hebben we er zeer veel van geleerd doordat we het proces van een ontwerp maken tot het eindproduct hebben doorlopen. De

28

~Profielwerkstuk de 3D-printer ~

volgende keer als we een ontwerp maken zullen we rekening houden met of de printer ondersteunend materiaal heeft of niet en met hoe dik de laagjes zijn. Ik denk namelijk dat de letters niet zichtbaar zijn doordat we te weinig laagjes hebben weggelaten. Verder hebben we ook ontdekt dat het uitprinten zelf niet lastig is. Als je eenmaal een ontwerp hebt moet je het meestal opslaan als een STL-bestand wat je dan met een programma weer kan omzetten in een G-code. Deze code zet je op een SD-kaartje dat je in de printer doet. De printer zet je dan aan en de printer gaat printen. Het lastigste aan 3D-printer is dus een goed ontwerp maken. (in de afbeelding zie je twee ringen van ons en een moersleutel die is uitgeprint met een andere 3D-printer)

Bronnenlijst deelvraag 6 1) bijlage 1, uitwerking interview Shapeways, vraag 5 2) bijlage 3, resultaten enquête 3) http://www.cirkelberekenen.be/index.html?omtrek=65

29

~Profielwerkstuk de 3D-printer ~

Deelvraag 7: Welke mogelijkheden heeft de 3D-printer voor de dagelijkse benodigdheden? Om deze vraag te beantwoorden gaan we naar de voorgaand beantwoorde deelvragen kijken. Als we kijken naar deelvraag 4 zien we dat 3D-printen al voor veel verschillende doeleinden wordt gebruikt. In de toekomst zullen de mogelijkheden alleen nog maar toenemen. Veel van deze doeleinden zijn niet echt voor het dagelijks leven of de dagelijkse benodigdheden, maar dat deze opties er zijn laat wel zien dat er in het dagelijks leven ook veel mogelijk moet zijn.

§ 7.1 Wat wil men Bij deelvraag 5 kunnen we zien waar mensen behoefte aan hebben in het dagelijkse leven. Hier zien we dat veel mensen een telefoonhoesje of iets persoonlijks zouden willen uitprinten. Telefoonhoesjes zijn er al genoeg te vinden op het internet, die bestanden kun je zo downloaden en printen. Daarentegen is iets persoonlijks niet makkelijk te vinden op het internet, omdat het dan niet meer echt persoonlijk is. Wel kun je bepaalde ontwerpen naar eigen hand aanpassen. Ook geeft men in de enquête aan dat men denkt dat de 3D-printer een rol kan gaan spelen in het dagelijks leven.

§ 7.2 Onze verwachting Wij denken echter dat telefoonhoesjes en persoonlijke dingen niet dagelijks uitgeprint zullen worden. Wij denken dat voorwerpen die je even snel kan printen vooral gebruikt zullen gaan worden in het dagelijks leven. Denk hierbij aan paperclips, haakjes, onderzetters, doosjes, gebaksvormen, eenvoudig speelgoed en dergelijke. Deze voorwerpen moet je nu altijd klaar hebben liggen maar zul je in de toekomst gewoon eventjes snel kunnen printen. Je hoeft dan dus geen hele voorraad van paperclips of doosjes te hebben. Zodra je er een nodig hebt print je er gewoon eentje uit. Een paperclip uitprinten duurt ook niet lang, aangezien het maar een klein object is. Verder verwachten wij dat onderdelen van bijvoorbeeld een kast veel uitgeprint zullen worden. Als een onderdeel afbreekt van bijvoorbeeld een Ikea kast, ga je nu nog naar de Ikea om daar een reserveonderdeel op te halen. In de toekomst zul je het ontwerp in een bestand toegestuurd krijgen zodat je het zelf uit kunt printen.

30

~Profielwerkstuk de 3D-printer ~

Conclusie Door middel van onze onderzochte deelvragen willen wij antwoord geven op onze hoofdvraag, die luidt: “Kan de 3D-printer een rol gaan spelen in het dagelijks leven?”. Ja, wij denken dat de 3D-printer zeker een rol in het dagelijks leven kan gaan spelen. Wij hebben deze conclusie getrokken door te kijken naar al onze deelvragen. In deelvraag 1 zijn wij erachter gekomen dat er veel verschillende soorten 3D-printers bestaan. Hieruit leiden wij af dat je een onderscheid kunt maken tussen 3D-printers die je in het dagelijks leven zult gebruiken en 3D-printers die zakelijk gebruikt zullen worden. Na deelvraag 1 te hebben beantwoord gingen we kijken naar de voor- en nadelen van verschillende soorten 3D-printers en naar de voor- en nadelen van 3D-printers in het algemeen. We hebben alle voor- en nadelen op een rijtje gezet. Hieruit concluderen wij dat de voordelen zwaarder wegen dan de nadelen, waardoor de 3D-printer voordelig zal zijn voor de samenleving. Niet alleen nu maar vooral in de toekomst. Als we kijken naar deelvraag 3 zien we dat er al veel mogelijkheden bestaan voor het 3D-printen. Het betekent dat dit in de toekomst alleen maar verder ontwikkelt zal gaan worden. Verdere ontwikkelingen zorgen er ook voor dat er meer mogelijkheden zijn voor het dagelijks leven wat aansluit bij ons onderzoek. Zoals we bij deelvraag 4 zien, zijn er niet alleen al veel mogelijkheden maar ook worden deze mogelijkheden al veel toegepast. Voorbeelden van toepassingen die nog veel te bieden hebben in de toekomst is bijvoorbeeld architectuur, zelfs in Eindhoven zijn nu plannen om een huis te 3D-printen. Een andere veelbelovende toepassing is de medische wereld, protheses zullen steeds meer geprint worden en de doorbraak van weefsels kunnen printen zal een enorme invloed hebben op de medische wereld. In de toekomst zullen er ook meer mogelijkheden toegepast kunnen worden in het dagelijks leven en zal de bevolking steeds meer betrokken raken bij de 3D-printer. Dit zorgt weer voor een ontwikkelingen bij 3D-printers speciaal voor het dagelijks leven, want hoe meer de bevolking de 3D-printer in het dagelijks leven gebruikt hoe meer er gedaan zal worden om dit zo prettig mogelijk te laten verlopen. Bij deelvraag 5 hebben we een actief onderzoek gedaan door middel van een enquête. Uit deze enquête blijkt dat maar liefst 73,3% van de ondervraagde mensen denken dat 3D-printen een rol kan gaan spelen in het dagelijks leven. Verder blijkt dat mensen momenteel vooral behoefte hebben om iets persoonlijks te printen. Naar aanleiding van deelvraag 5 wilden wij zelf uitvinden hoe het proces om iets uit te printen verloopt en hoe lastig dit zou zijn. Eerst hebben wij gekeken waar de grootste vraag naar is bij deelvraag 4. Dit was iets persoonlijks, daarom hebben wij besloten om een persoonlijke ring te ontwerpen. Vervolgens zijn naar Avans Breda gegaan om het proces

31

~Profielwerkstuk de 3D-printer ~

van ontwerp naar product mee te maken. Hier hebben wij een aantal punten, waar we de volgende keer anders mee om zouden gaan, ontdekt. Uit deze punten blijkt dat het maken van een goed ontwerp het lastigste onderdeel van het proces is. Hierdoor is het momenteel nog redelijk lastig voor de meeste mensen om iets uit te printen. Voor een goed ontwerp moet je de software waarin je ontwerpt goed onder controle hebben. In de toekomst zal hier een oplossing voor moeten komen of mensen moeten ontwerpen van bedrijven kunnen kopen. Het verdere proces is gewoon een kwestie van instructies volgen. Na dit alles onderzocht te hebben, gingen we kijken naar de mogelijkheden in het dagelijks leven. Wij verwachten dat in de toekomst mensen niet alleen behoefte hebben aan iets persoonlijks uitprinten, maar dat men ook behoefte heeft aan kleine dingen uitprinten zoals paperclips of haakjes. Ook verwachten wij dat reserveonderdelen veel meer via 3D-printers zullen worden verkregen. Je hoeft dan namelijk niet meer naar de winkel maar print het onderdeel gewoon thuis uit. Door deze deelvragen hebben wij onszelf goed geïnformeerd en hebben we goed onderzoek gedaan. Hierdoor zijn wij tot onze conclusie gekomen dat de 3D-printer zeker een rol kan spelen in het dagelijks leven. Als eventueel vervolgonderzoek zouden we een 3D-printer kunnen plaatsen bij iemand in huis of op school. Je kunt dan bekijken hoeveel de 3D-printer gebruikt wordt. Hieruit kun je bekijken of een 3D-printer aanschaffen echt nut heeft.

32

~Profielwerkstuk de 3D-printer ~

Bijlage 1: uitwerking interview Shapeways Naam: Michon van Tuijl

1) Welke groepen (mensen/bedrijven…) maken gebruik van de 3D-print mogelijkheden? Eigenlijk iedereen, iedereen die kan 3D-designen maakt hier gebruik van. Zelfs mensen die dit niet kunnen maken er alsnog gebruik van door middel van een ontwerp te downloaden en dit op te sturen naar Shapeways. Er zijn natuurlijk grote bedrijven die onderdelen geprint willen hebben maar mensen gebruiken het ook als particulier. Shapeways heeft hele communities met makers van dobbelstenen, sieraden, puzzels enz. De groep die er dus gebruik van maken is heel erg breed. 2) Hoe heeft de 3D-printer zich over de jaren ontwikkeld? Er zijn thuis 3D-printers en de industriële 3D-printers. Shapeways maakt gebruik van de industriële 3D-printers. De thuis 3D-printer bouwt het model op in draadjes, hier zie je ook een duidelijk verschil tussen de lagen. Bij de industriële 3D-printers zie je die laagjes amper omdat het een veel hogere kwaliteit heeft. De 3D-printer heeft zich vooral ontwikkeld in de mate van kwaliteit, de laagdikte wordt steeds minder waardoor het steeds meer één geheel wordt.

Doorvraag: Dus de over de jaren is er steeds een hogere kwaliteit mogelijk, is er ook een ontwikkeling over de mogelijkheden van de 3D-printer?

Jazeker, voorheen was interlocking niet mogelijk omdat er daar met een draad gewerkt wordt, en bij een ketting heb je echt stukken in elkaar, dit is nu mogelijk door middel van de interlocking techniek. Tegenwoordig kunnen we dit al toepassen met metalen. 3) Hoe ziet de toekomst eruit voor de ontwikkelingen van de 3D-printer? Ik denk dat we moeten denken aan organen en echte cellen. Dat we in staat zijn om dit werkelijk te printen. Dit zou een doorbraak zijn in de medische wereld, dat we echt huid maar ook organen kunnen printen. 4) Is er een verschil te merken tussen landen en het gebruik van de 3D printer? Er is zeker een verschil te merken tussen landen, maar meer een verschil naar de vraag in de type producten om te printen. Bijvoorbeeld in Duitsland is er een hele grote markt voor schaalmodelletjes, zoals kleine autootjes en treintjes. Er zijn echt heel veel Duitsers die zich daarin interesseren. En in india is er weer heel veel vraag naar sieraden, zo heb je dus wel een verschil in de vraag naar producten.

33

~Profielwerkstuk de 3D-printer ~

Doorvraag : Is er ook echt een verschil in landen als je kijkt naar hun welvaart en ontwikkeling, zoals het verschil tussen het onderontwikkelde Tanzania en bijvoorbeeld Tokyo? De markt van Shapeways ligt voor 40% in de US, 40% in Europa en dan 20% in de rest van de wereld. De grootste markt van Europa is Duitsland, dus die zijn het meest ontwikkeld hierin, en zoals in Spanje is er het minst vraag naar. Omdat er in landen zoals Spanje niet het geld is om erin te investeren. Als een land natuurlijk veel geld heeft kunnen ze er in investeren, en ontwikkeld de technologie rondom de 3D-printer zich veel sneller. 5) Wat is voor ons de beste manier om iets zelf te ontwerpen? Het programma Tinkercad zou ik jullie dan aanraden. Dat is een heel makkelijk instapmodel, allemaal online en daarbij bouw je echt een model op met een kubus, driehoek en al die wiskundige modellen. 6) Welke 3D-print technieken gebruiken jullie? Waarom? We werken met onder andere een laser, SLS (selective laser sintering) hier smelt de laser het materiaal aan elkaar op de plekken waar dit nodig is. Dit is onze meeste gebruikte methode. In de praktijk kan het best zijn dat de techniek FDM (ultimaker, methode van de thuisprinter) de SLS inhaalt, omdat de thuisprinter steeds populairder wordt, en vanwege het vele gebruik zal hier steeds een hogere kwaliteit mogelijk zijn. 7) Wat wordt er nu voor het dagelijks leven geprint en hoe kan dit zich uitbreiden in de toekomst? Van alles, de mogelijkheden zijn oneindig. Van mokken tot kunst in huis, veel miniatuur of klokken. Je kunt je eigen ikea vormen, vooral in de toekomst. 8) Denkt u dat het mogelijk is om een 3D printer in huis te plaatsten, voor eigen gebruik. Op financieel en praktisch gebied? Een thuisprinter begint vanaf ongeveer 1500 euro, maar op lange termijn denk ik wel. Uiteindelijk zal het rendabel zijn. Je zult ook tijd moeten insteken in het leren van de techniek, anders zal het duur blijven als je iemand anders in moet huren. Hetzelfde als autorijden of gitaarspelen. Dus ik denk zeker dat dit mogelijk is. 9) Bij welke toepassing(en) verwacht u de snelste/grootste toename (in gebruik)? Ik denk dat de grootste groei in de persoonlijke selfies zal zitten. Je kunt jezelf laten scannen en dan wordt je scan in miniatuur uitgeprint. Het scannen in het algemeen zal erg groeien, je kunt ook een voorwerp scannen en dan wordt het automatisch uitgeprint zodat je jezelf de software niet meer hoeft aan te leren.

34

~Profielwerkstuk de 3D-printer ~

Bijlage 2: enquête De 3D-printer Vraag 1 : Bent u een man of een vrouw?

❏ Man ❏ Vrouw

(Om te kijken of er een verband is tussen interesse en geslacht.) Vraag 2 : Welke leeftijd heeft u?

❏ 0-12 ❏ 13-15 ❏ 16-20 ❏ 21-30 ❏ 31-40 ❏ 41-50 ❏ 50+

(Om te kijken of er een verband is tussen interesse en leeftijd.) Vraag 3 : Wat weet u van een 3D-printer? __________________________________________________________ (Om de algemene kennis van de samenleving te testen.) Vraag 4 : Zou u wel eens zelf iets willen uitprinten met een 3D-printer?

❏ Ja ❏ Nee

(of mensen wel zelf iets willen uitprinten.) Vraag 5 : Beredeneer uw antwoord: __________________________________________________________ Vraag 6 : Vink aan wat je zou willen uitprinten:

❏ Een leuk beeldje of een foto ❏ Eten ❏ Kookspullen ❏ Make-up ❏ Kleding ❏ Sportartikelen ❏ Schoonmaakmiddelen ❏ Dierenbenodigdheden ❏ Sieraden ❏ Telefoonhoesjes ❏ Huisdecoratie

35

~Profielwerkstuk de 3D-printer ~

❏ Iets anders:_____________________________________ (Onderzoeken waar vraag naar is.) Vraag 7 : Stel de mogelijkheid zou er zijn om zelf thuis een 3D-printer te hebben, zou u dit dan willen?

● Ja ● Nee

(Of mensen wel dit apparaat zouden willen.) Vraag 8 : Beredeneer uw antwoord: ___________________________________________________ Vraag 9 : Wat vindt u van de prijs van een 3D-printer? Makkelijk betaalbaar 1 2 3 4 5 Veel te duur Vraag 10 : Denkt u dat de 3D-printer een rol zou kunnen spelen in het dagelijks leven?

❏ Ja ❏ Nee

Vraag 11 : Beredeneer uw antwoord: ___________________________________________________

36

~Profielwerkstuk de 3D-printer ~

Bijlage 3: resultaten enquête

3. Wat weet u van een 3D-printer? Nuttige antwoorden:

● Niks/niet veel (25x) ● Print in 3D (41x) ● Je kunt er dingen mee maken en het is duur ● Print plastic in vormen ● Het uitprinten van plastic spullen is mogelijk ● Relatief nieuwe ontwikkeling. Ontelbare opties, mogelijkheden en toepassingen. ● Dat het een machine is die steeds meer in het nieuws te zien is en ook erg handig is ● Dat als je iets print het zeer lang duurt voor dat het klaar is ● Dat ze nog niet veel gebruikt worden ● Dat objecten laagje voor laagje geprint worden en dat dit heel lang duurt. ● Dat je er bijna alles mee kan printen ● Je gebruikt computer modellen die je daarna fysiek 3d uitprint. ● Best wel veel, heb ze gebruikt en weet hoe ze werken. ● Ooit gezien op tv ● Dat ze mooie dinkies kunnen maken plus het is heel vulzijdig ● Dat het dingen realistisch kan namaken ● Dat je objecten kunt maken met plastic materiaal uit een spuitachtig ding in de printer. ● Ik weet niet zoveel van een 3D-printer. Ik denk dat de 3D-printer nu nog niet zo heel ver is

ontwikkeld maar dat er in de toekomst veel mogelijkheden voor zijn. ● Kan producten maken d.m.v. schetsen op de computer ● Mbv warmte en plastic wordt obv een vectortekening iets opgebouwd ● Je kan via programma's iets 3D's ontwerpen, en dat kan via de 3D-printer 'uitgeprint' worden.

Het smelt plastic om, en 'print' het uit op de plek waar het moet zitten en dan wordt het weer

37

~Profielwerkstuk de 3D-printer ~

hard. Het maken van 3D objecten via de 3D printer duurt redelijk lang, en er zijn al dingen zoals kunstheupen die werken ge3Dprint. Ook kan er een pistool ge3Dprint worden die naar een paar schoten breekt (ooit ergens gelezen)

● Op de opleiding doen we er veel mee en er worden al veel goede dingen mee gedaan, maar ook al echte dingen [wapens printen].

● Dat je dingen na kan maken Door te scannen en dan wordt het product in plastic nagemaakt door de printer

● Heel duur ● Dat het lang duurt om te printen en kleine voorwerpen ermee gemaak kunnen worden ● Dat er heel veel ontwikkelingen zijn en de toepassingen ook. Dat het technisch hele mooie

apparaten zijn en dat de ontwikkelingen heel snel gaan. ● Ik weet wat het is ● Dat je via een computerprogramma de printer kan aansturen om van plastic gekleurde

staafjes een vorm kan laten 'printen'. ● Dat het een voorwerp precies kan (na)maken ● Dat ze veel kunnen ● Veel ● Met een 3D printer kun je door middel van filament en een computerprogramma van allerlei

3D creaties printen zoals een schoen of een sieraad. ● Een 3D printer is in staat een voorwerp te produceren door verschillende lagen materiaal

(voornamelijk gesmolten plastic) boven op elkaar te leggen. ● Een 3D-printer is een printer dat een plastic gebruikt om 3D vormen te maken. Deze vormen

kun je via een computer ontwerpen. ● Je kan er van alles mee printen. Eten en gebruiksartikelen zelfs prothesen, mooi op maat. ● Dat je er veel mee kan maken voor een relatief lage prijs tegenover een eenmalige

investering. ● Dat de 3D- printer dingen kan printen die een vorm heeft ● Veel, ik heb het veel gebruikt als industrieel ontwerper om modellen en prototypes te maken,

voordat mallen gemaakt worden voor serieproductie. ● Het print 3D-objecten en kan veel verschillende soorten materialen, verschillende groottes en

texturen printen ● Dat het wordt geprint met speciaal plastic ● Een 3D printer kan van verschillende stoffen een product in 3D printen. Zowel particulier als

industrieel ● Het zijn apparaten die o.a. voor hobbyisten enorm veel mogelijkheid bieden. Ze zijn helaas

wel duur, alsmede het filament. ● Hebben ontzettend veel mogelijkheden ● Het is een printer die dingen die niet plat zijn kan printen, kan met verschillende materialen

printen. ● Met een 3D printer kunnen diverse objecten geprint geworden met behulp van een 3D

pivotteerbare printerkop. Onder andere kan er met verschillende principes geprint worden, smelten, drogen, assimileren. Tevens kunnen er met verschillende soorten componenten geprint worden

● Dat je dingen vanaf een computer realistisch kan laten uitprinten.

38

~Profielwerkstuk de 3D-printer ~

5. Beredeneer uw antwoord: (de vraag: Zou u wel eens zelf iets willen uitprinten met een 3D-printer?)

● Lijkt me interessant (20x) ● Lijkt me leuk/grappig (26x) ● Het lijkt me handig om bepaalde onderdelen van een apparaat uit te printen als bijvoorbeeld

de deksel van de blender kapot is ● Het gebruiken van een 3d printer kan ervoor zorgen dat bepaalde objecten voor een

goedkopere prijs kunnen worden geproduceerd, in sommige gevallen ook sneller ● Eens kijken of ik iets na kan maken, een klein beeldje van een Maria, was van mijn oma ● Iets printen war jezelf hebt ontworpen. Of iets dierbaars ● Kun je wel mooie dingen mee maken ● Om te proberen een sieraad ● Vraag me af hoe dat in zijn werk gaat ● Het lijkt me leuk om eigen ontwerpen uit te kunnen printen zodat de stijl helemaal past bij je

eigen smaak. ● Je kan er vrij snel en gemakkelijk dingen mee maken. ● Heb ik al wel eens gedaan ● Foto's ● Eten ● Dat moet je toch een keer hebben meegemaakt ● Lijkt me bijzonder om iets vanuit het niets te zien onstaan ● Ik ben wel nieuwsgierig naar hoe het werkt en hoe het in zijn gang gaat. Het lijkt me leuk om

dat een keer te kunnen zien. ● Dan kan ik mn toekomstige villa printen. ● Dit moet gebeuren met mijn opleiding ● Waarom niet? ● Soms heb je een onderdeel nodig en dit kun je dan zelf uittekenen en printen en dan heb je

het relatief snel. ● Is toch kei mooi zo'n spulleke ● bv de kids ● Je kan op deze manier snel een beeld krijgen van hoe er iets uit gaat zien als je iets wilt

bouwen. ● Ik zou wel een keer willen kijken hoe dat werkt. ● Ik wil wel eens zien hoe dat gaat ● Om uit te proberen hoe het gaat ● Kost te veel tijd en stinkt ● Ik zou zelf wel eens een programma willen schrijven om zelf een eigen stoel oid te

ontwikkelen. Een heel eigen ontwerp maken en dat dan laten printen ● Lijkt me leuk om uit te proberen ● Duurt erg lang ● Een 3d print van mijn paard ● We hebben er zelf een ● Ik vind dit niet nodig, heb er ook geen behoefte aan. ● Het lijkt me erg leuk om zelf iets te maken en dan ook 3D in handen te hebben. ● 3D printer is zeer geschikt voor medische hulpstukken maar niet voor eigen gebruik en nieuw

kopen is stukken goedkoper ● Best voor een keer, Maar is vast duur voor dagelijks gebruik ● Handig om iets te printen ipv te kopen ● Nieuwsgierigheid hoe het werkt. ● Weet ik niet ● Omdat je er veel mee kan maken voor een relatief lage prijs tegenover een eenmalige

investering. ● Materiaal en oppervlakte kwaliteit is vaak slecht ● Waarvoor zou ik het nodig hebben? ● Want dan kan je alles krijgen wat je maar wilt ● Ja, je kunt er veel vormen mee uitprinten ● Als het niet te duur is, en ik kan gemakkelijk met de software overweg of iemand die ik ken

die met de software kan werken, dan lijkt het me leuk. Als ik weet wat ik wil

39

~Profielwerkstuk de 3D-printer ~

● Een leuk beeldje ● Ik hobby graag en zou best af en toe een proof of concept willen kunnen maken. ● Je kan er makkelijk prototypes mee maken die niet te duur zijn ● Als ik wist hoe het moet dan zal ik doen ● Het is onnodig ● Je kan zo dingen uitprinten die je kan gebruiken voor werkstukken enz.. en is cool om zo

voorwerpen zo uit te kunnen printen. ● Een ketting ● Het lijkt me een vernieuwende ervaring ● Ik zou wel eens een kopje willen printen ● Ja ik heb zelfbedachte gadgets willen uitprinten en evenals onderdelen van (niet)bestaande

objecten. ● Lijkt me wel leuk om het te zien.

8. Beredeneer uw antwoord: (vraag: Stel de mogelijkheid zou er zijn om zelf thuis een 3D-printer te hebben, zou u dit dan willen?)

● Het is handig (30x) ● Iets uitprinten gaat denk ik sneller dan iets per post toegestuurd krijgen ● Gewoon voor het gemak en pure plezier om vanalles geks te printen ● Ik geloof niet dat ik hem zo vaak zou gebruiken ● Geen ruimte ● Bakstenen huis lijkt me toch mooier ● Handig als ik gereedschap fzo nodig heb ● Als ik er veel mee kan doen wel ● Omdat je dan kunt printen met een eigen ontwerp ● Het is fijn om de mogelijkheid te hebben je eigen spullen te maken. Zo ben je ook niet

afhankelijk van de voorraad van winkels.

40

~Profielwerkstuk de 3D-printer ~

● Leuk om dingen mee te maken ● Waarom niet? ● Het biedt nieuwe mogelijkheden. ● Dan kan ik printen ● Dat is duur ● Kost me te veel ● Doe er toch niks mee ● Geniaal toch, wel duur ● Leuk om uit te vinden wat je er allemaal mee kan ● Ik denk dat je er heel lui van kan worden. Dus dat je daardoor alles maar uitprint en niet meer

de deur uitkomt. Dat is heel makkelijk natuurlijk maar het heeft ook wel wat om buiten te komen en in de winkel dingen te kopen.

● Als het niet te duur is, dan is dat super handig om dingen zelf te maken ● Niet echt zinvol denk ik ● Op dit moment niet, als de 3D-printer verder ontwikkeld is zou ik er misschien wel een willen. ● Het is dan makkelijk om dingen te printen en hoef je het niet te kopen ● Het kan altijd van pas komen vooral voor presentaties en school opdrachten ● Afhankelijk van de kosten natuurlijk, maar lijkt me best handig voor als er iets kapot is. Kun je

het mogelijk zelf maken. ● Ik ontwerp graag dingen. ● Is een luxe ● Ik denk dat het een paar keer gebruikt wordt en dan wordt het weer iets wat je opzij zet. ● Ik denk niet dat je hem heel erg vaak gebruikt ● Duur in aanschaf ● Makkelijk toegang tot 3d printen ● Ik denk dat mijn ouders dat ook wel grappig zouden vinden en zelf wil ik ook wel eens iets

uitproberen met een 3D-printer. ● Als ie niet teveel kost dan ● Kostenbesparend ● In beginsel niet, pas als de prijs in verhouding staat tot wat je er mee kunt doen zou ik het

overwegen. ● Ik hoef niet dat alles zo high tech wordt, ook die oxboard dingen vind ik helemaal niks ● Als ik het kan betalen, zou het leuk zijn om dingen te printen voor bijvoorbeeld in huis, dat lijkt

me leuk om te ontwerpen. ● Het lijkt me makkelijk als je iets nodig hebt dat je dat dan zo kan uitprinten ● Je zou dan je eigen ontwerpen van bijv. kleding tot werkelijkheid maken. ● Heel erg duur ● Ik denk niet dat ik het zo vaak ga gebruiken ● Ik hoef er niet Persee een (ook geld) ● Want we hebben er een ● Het is een onnodig luxe ● De mogelijkheden zijn oneindig. ● Zie het nut er echt niet van in ● Kost geld ● Een 3D-printer kan voor alles gebruikt worden dus het is gewoon heel handig om te hebben. ● Mits het betaalbaar en praktisch is ● Als ik dan iets nodig heb dat ermee gemaakt kan worden dan kan ik dat uitprinten. ● Je kunt er gewoon van alles mee maken ● Om uit te proberen wat er allemaal mee kan. ● Tegen een goede prijs kan het zeker van pas komen ● Je kan dan een hoop dingen maken waardoor je het niet hoeft te kopen ● Voor privegebruik even een leuk speeltje. Daarna veel te bewerkelijk iets te printen ● Duur ● Het lijkt me leuk en apart om te hebben en er mee te spelen ● Dan kan je leuke dingen uitprinten die niet bestaan ● Want dan krijg je alles wat je wilt

41

~Profielwerkstuk de 3D-printer ~

● Ik denk dat ik het goedkoper kan doen bij een winkel en dat ik hem dan even leen of huur. En als ik hem thuis zou hebben en ik gebruik hem vaak genoeg dan moeten de materialen redelijk betaalbaar zijn om het het waard te maken.

● Zo kun je veel 3D printen ● Is toch de toekomst ● Lijkt me erg makkelijk. Het printen kan ook erg lang duren. ● Nou weet ik denk dat ik er niks aan heb ● Ik ga het niet gebruiken en het is duur ● kan ik alles omtwerpen wat ik wil ● Kun je lekker veel uitprinten ● Lijkt me leuk om te hebben. Veel meer mogelijkheden dan een 2d printer ● Dan kan je maken wat je wil. ● het lijkt me gewoon tof om bijvorbeeld een bloempotje te kunnen printen ● Het lijkt me leuk om dingen te ontwerpen en deze vervolgens directionele te printen ● Prijs en het niet zijn van een necessity zijn de redenen dat er geen staat :p. ● Ligt eraan hoe duur het is.

11.

42

~Profielwerkstuk de 3D-printer ~

Beredeneer uw antwoord: (vraag: Denkt u dat de 3D-printer een rol zou kunnen spelen in het dagelijks leven?)

● Het is handig (13x) ● Waarschijnlijk is massaproductie in een fabriek veel goedkoper ● De 3d printer kan een nieuwe manier van postlevering worden ● Momenteel is het al zeer geavanceerd voor de meest uiteenlopende dingen in grofweg 5 jaar

, wanneer het een betaalbare prijs heeft zal het ook in het dagelijks leven voor de gewone consument iets zijn wat in vele huishoudens terug te vinden valt

● Ik zou het zo niet weten maar misschien dat hij voor veel meer gebruikt kan worden dan waar ik aan. Het kan vooral in de medische sector hulp bieden, denk aan protheses bv

● Dat we zelf dingen kunnen maken ipv kopen ● Ik doe een ontwerp opleiding waarbij we ook 3d printen ● Hoef je minder dingen te kopen ● Want dan gaat de economie eraan ● Het zou nooit echte producten kunnen vervangen ● Het zou makkelijker zijn om iets uit te printen als je het nodig hebt dan naar de winkel gaan

om het te kopen ● Als je zelf producten kunt printen ga je minder de deur uit om producten in winkels te halen.

Je kunt dan andere activiteiten ondernemen terwijl je producten geprint worden. ● Voor eten bijv. ● Als er meer en eenvoudigere toepassingen voor komen zodat iedereen er gebruik van kan

maken zullen meer mensen dit ook gaan doen. ● Het komt best goed van pas ● Kan voor van alles gebruikt worden ● Omdat je later in 3d gaat printen ● Zelf hamburgers bouwen met alle ingrediënten ● Het is een luxe product ● Ik denk dat veel mensen het nut er wel van in kunnen zien. Als je iets nodig hebt overdag dan

print je het gewoon even uit. Je hebt dan veel dingen bijna altijd wel bij de hand. ● In een ziekenhuis ● Het is een handige manier van dingen produceren, zonder dat het in moeilijke fabrieken

gemaakt wordt wat vet slecht is. Want je hebt elke dag wel iets nodig ● Ik denk dat een 3D-printer in de toekomst gebruikt gaat worden om levens te redden, door

organen te printen. ● Als je er van alles mee kan printen dan denk ik van wel ● Het is een veelzijdig apparaat ● Printen van voedsel en andere dingen is de toekomst ● Het is veel preciezer om iets te maken, en al je iets te kort komt, bijv een schaaltje hoef je niet

naar de winkel maar kun je ook een paar uur wachten (en dit wordt in de toekomst zoveel sneller) Groetjes, De mens wordt op den duur van luxe afhankelijk.

● Vond het meer een hebbeding. Voor de lol en niet nodig in het dagelijkse leven ● Wordt de toekomst ● Ik weet niet wanneer je hem zou moeten gebruiken ● Voor het printen is specialisatie software nodig en dat is niet voor iedereen toegankelijk, en

veel mensen weten niet hoe deze programma's werken. ● Ik denk dat er veel dingen gemaakt kunnen worden door een 3D-printer, dit vervangt dan

andere machines. ● Is niet noodzakelijk ● Voorwerpen kunnen mensen zelf in huis maken, zonder ze te kopen en uiteindelijk misschien

wel geld te besparen ● De wereld ontwikkelt zich steeds meer dus een 3d printer hoort hier dan zeker bij ● Je kunt dingen sneller krijgen doordat je niet naar de winkel moet. ● Het zorgt ervoor dat we bepaalde voorwerpen niet meer hoeven te kopen ● Op de lange termijn wel. Maar dan nog moet je ook grondstoffen op voorraad hebben om iets

te kunnen maken. Dus ik zie meer in de mogelijkheid om een ontwerp te (laten) maken en vervolgens via internet te bestellen en thuis te laten afleveren.

● Je hoeft producten niet meer te kopen, want je kunt ze uitprinten

43

~Profielwerkstuk de 3D-printer ~

● Zoals ik al eerder zei, heb ik het niet zo op alles helemaal technologisch. Sommige dingen mogen gewoon blijven zoals ze zijn

● Er zijn veel mogelijkheden met een 3D printer en dat zal in de toekomst alleen maar meer worden, denk ik. Ik kan me voorstellen dat mensen het leuk/handig vinden om zelf dingen uit te printen om het te kunnen gebruiken, ook deels gemak, omdat je niet naar de winkel hoeft enz. en zelf dingen kunt ontwerpen.

● M'n leven is prima zonder ● Ik weet niet waarom, maar ik denk het gewoon ● Het zou dagelijkse dingen zoals koken kunnen vervangen ● Te moeilijk en duur ● Het is duur en ik denk dat je het niet heel vaak gaat gebruiken ● Overal alles bij de hand ● Je hebt het niet nodig (het is geen primair levensbehoeft maar een luxe goeder) ● Het wordt vanzelf normaal ● Het is gewoon erg belangrijk voor vergemakkelijken van het dagelijks leven door precies de

juiste maten van bijvoorbeeld een scharnier te kunnen printen ● Het kan heel veel invloed hebben op de economie omdat mensen misschien meer gebruik

zullen maken van de printer dan dat ze bijvoorbeeld naar de winkel zouden gaan. ● Een 3D printer is meer voor professionals met een design studio of iets dergelijks die er ook

echt mee weten om te gaan. Ook zal de printer waarschijnlijk nooit goedkoop genoeg worden voor het dagelijks leven.

● Als het mogelijk zou worden om eten te printen is dit een grote waarschijnlijkheid. ● Nu nog niet mss over 50 jaar ● Een 3D printer is in mijn ogen momenteel alleen nuttig om custom behuizingen mee te

bouwen. ● Door nieuwe ontwikkelingen kunnen 3D-printers voor steeds meer dingen gebruikt worden. ● Op het moment is het niet iets wat ik mis ● Mensen kunnen misschien kleine benodigdheden uitprinten die ze dagelijks kunnen

gebruiken. ● Ik denk niet dat een printer een rol speelt in je dagelijks leven ● Ik ontwerp niet dagelijks iets. En de kosten zijn niet de printer, maar het materiaal waar je

mee print. ● Je hebt soms vraag naar producten en/of objecten die niet massa-geproduceerd worden,

maar toch een nuttige functie kunnen vervullen voor een individu. In zo'n geval is een 3d printer een zeer goede investering en met het dalen van de prijs van een 3d printer zal de populariteit hiervan erg toenemen.

● Voorlopig nog niet, maar misschien in de toekomst ● 3D geprinte voorwerpen vind ik van veel te slechte kwaliteit voor dagelijks gebruik ● Later kun je er misschien sleutels mee maken, lekker makkelijk voor inbrekers vind je niet? ● Je kunt er dingen mee uitprinten en hoeft daarvoor niet naar de winkel ● Als je 3D kan printen hoef je veel producten in de winkel te kopen ● Veel producten hoef je dan niet meer te kopen, want je gaat minder naar de stad of de

supermarkt ● Als je iets nodig hebt kun je makkelijk en snel printen ● Als hij goedkoper wordt zal hij vaker gebruikt worden ● Wanneer de printer en de materialen betaalbaar zijn en gemakkelijk te gebruiken door mij of

omgeving, dan is het gewoon een nieuwe handige (papier)printer. Prima :) ● Het zou kunnen helpen met allerlei soorten redenen ● Dit wordt de toekomst ● Ik denk wel dat de techniek een stuk verder moet zijn. Zo speelt stevigheid, precisie en prijs

een rol ● Veel te duur ● Het kan allemaal dingen uit het dagelijks leven printen ● Je hebt het nergens voor nodig ● Veel productie van andere dingen zal minder worden en makkelijker voor mensen. ● Later maak je dan alles zelf ipv de fabrieken die het doen ● Allerlei dingen kunnen makkelijk gemaakt worden ● Als je voorwerpen nodig hebt hoef je het maar te printen

44

~Profielwerkstuk de 3D-printer ~

● Dat je de printer instelt om 's ochtends je eten te maken of iets dergelijks ● Een 3D-printer kan veel dingen maken en dat is wel handig. ● Als de techniek ver genoeg vordert kunnen we eventueel huizen gaan printen.Dat kan in de

toekomst een hele vordering zijn. ● Op dit moment nog niet misschien in de toekomst ● Er zouden connectoren van geleidende componenten gebruikt kunnen worden voor

connectoren. Of als de motoriek van de printers zodanig toeneemt kan er bio afbreekbare zakken geprint worden of plastic voorwerpen in ons dagelijks leven die nog niet bioafbreekbaar zijn, flesjes, kannen, voor eten en drinken. Zeker omdat dat soort artikelen toch binnen zoveel tijd opgebruikt moeten worden, bijvoorbeeld huishoudfolie kan goed dienen als een vervangbaar element in het dagelijks leven. Alles waar we op het moment, voor het milieu schadelijke, stoffen voor gebruiken in het dagelijks leven.

● Omdat ik niet zou weten wat je er vaak mee moet uitprinten.

45

~Profielwerkstuk de 3D-printer ~

Bijlage 4: logboek Annabel Wat Hoe Tijdsduur Datum

- Opstellen/aanpassen/verbeteren hoofdvraag en deelvragen - Plan van aanpak opstellen - Deelvraag 1 beginnen - Hoofdvraag en deelvragen bespreken met student Radboud Universiteit. - Feedback student toepassen

- Feedback van meneer De Kort toepassen - Internet doorzoeken - Praten met student Technische Informatica

3 uur 09-05-2016

- Verder met deelvraag 1 - Overleg met meneer De Kort - Logboek maken

- Internet doorzoeken

4 uur 10-05-2016

- Documentaire “Print the Legend” kijken

- Netflix 1 uur en 40 min.

10-09-2016

- Gesprek met meneer De Kort over voortgang

15 min. 19-09-2016

- Inschrijven rondleiding Shapeways

15 min. 20-09-2016

- Voorbereiden bezoek Shapeways (vragen bedenken) - Deelvraag 1 verder uitwerken

1 uur 22-09-2016

- Vragen voor Shapeways besproken met Emily en aangepast

30 min. 28-09-2016

- Rondleiding Shapeways en interview

6 uur 30-09-2016

- Deelvraag 1 afgemaakt - Tinkercad uitproberen - ontwerp ring gemaakt - deelvraag 6 uitwerken - deelvraag 2 beginnen

- Ontwerp ring gemaakt met programma Tinkercad

6 uur 03-10-2016

- Avans e-mailen vraag gebruik maken 3D-printer

15 min. 05-10-2016

- TU/e e-mailen vraag gebruik maken 3D-printer

15 min. 18-10-2016

46

~Profielwerkstuk de 3D-printer ~

- Verder werken deelvraag 2, voor- en nadelen per techniek

2 uur 19-10-2016

- Reactie ontvangen van Avans, terug geantwoord

15 min. 20-10-2016

- Gesprek via e-mail met Avans 15 min. 21-10-2016

- Deelvraag 2 verder werken - Deelvraag 7 beginnen - Bespreken 14 nov. Avans Breda

- Boek “Ontdek 3D-printen” doorgelezen - Alle deelvragen doorgenomen

6 uur 26-10-2016

- Deelvraag 7 verder werken - Deelvraag 2 afgemaakt

3 uur 28-10-2016

- Verslag uitprinten om op 1 november in te leveren

10 min. 31-10-2016

- Ontwerp uitprinten in Breda STL-bestand omgezet naar code en in de printer gedaan

7 uur 14-11-2016

- Lay-out aangepast en inhoudsopgave verbeterd

1 uur 21-11-2016

- Voortgangsgesprek met meneer De Kort

10 min. 22-11-2016

- Feedback deelvraag 1 toegepast - Feedback deelvraag 2 toegepast - Bezoek aan Avans omschreven in deelvraag 6 - Kopjes deelvraag 7 veranderd - Conclusie schrijven - Alles nakijken - Verder werken aan presentatie

6 uur 23-11-2016

- Verslag checken - Lay-out kloppend maken - Verslag uitprinten

1 uur 05-12-2016

47

~Profielwerkstuk de 3D-printer ~

Bijlage 5: logboek Emily Wat Hoe Tijdsduur Datum

- Opstellen deelvragen en hoofdvragen - Begin maken enquête (vraag 5) - Gesprek student Informatica - Plan van aanpak maken

Profielwerkstuk dag op school, enquête opstellen, begin op papier maken.

3 uur 9-5-2016

- Deelvraag 5 verder uitwerken - Overleg met meneer De Kort - Logboek maken - Informatie opzoeken - enquête online maken

Deelvraag 5 maken door vragen op te stellen. En nadenken over hoe we het willen verspreiden.

4 uur 10-5-2016

- enquête verbeteren & publiceren - Opzoeken eventuele mogelijkheden voor gesprek/rondleiding. - enquête doormailen. - Deelvraag 4 beginnen

PWS dag, enquête op facebook & via mail. Deelvraag 4 informatie opzoeken & nieuwsbericht.

5 uur 13-9-2016

-bedrijf Shapeways gebeld. -Shapeways gemaild. - mailen meneer De Kort, over bespreken.

30 min 15-9-2016

- voortgangsgesprek met meneer De Kort

15 min 19-9-2016

- Inschrijven rondleiding Shapeways - E-mailen over camerabeelden. - Uitwerken vragen (voorbereiden). - Deelvraag 4 verder uitwerken.

1 uur 20-9-2016

- Rondleiding Shapeways 6 uur 30-9-2016

- Vragen rondleiding uitwerken - Resultaten uitwerken deelvraag 5 - Deelvraag 4 afmaken. - tinkercad bekijken/proberen - Verslag in elkaar zetten.

Antwoorden terugluisteren, resultaten bekijken en een bijlage maken.

6 uur 3-10-2016

- Aanpassen & verbeteren - Deelvraag 3 maken. - Boek over 3D printen doorlezen - Presentatie beginnen

Reactie over verslag gebruiken om te verbeteren. Informatie zoeken & ’ontdek 3D-printen’ huren.

5 uur 18-10-2016

48

~Profielwerkstuk de 3D-printer ~

- Deelvragen afronden. - Presentatie verder maken.

3 uur

20-10-2017

- Spellingscontrole - Voorwoord schrijven - Inleiding schrijven - Bespreken 14 nov. Avans Breda.

Voorwoord & inleiding schrijven, hier voorbeelden bij opzoeken en de manier hoe. 14 November voorbereiden. Voor de rest algemene verbeteringen.

6 uur 26-10-2016

- inleveren via magister 15 min 1-11-2016

- Avans Breda bezoeken - Uitprinten ontwerp 3x

Bij Avans Breda ons ontwerp laten uitprinten en het proces meemaken.

7 uur 14-11-2016

- Voortgangsgesprek met meneer De Kort

Verbeterpunten bespreken 10 min 22-11-2016

- Verbeterpunten verbeteren & aanpassen. - Conclusie - Alles nakijken. - Presentatie verder werken.

5 uur 23-11-2016

49