Curso Nahuatl
-
Upload
miguel-angel -
Category
Documents
-
view
50 -
download
5
description
Transcript of Curso Nahuatl
-
Leccin I
#1. Introduccin.
El nhuatl en que estn redactados estos apuntes no es del siglo XVI ni se apega
estrctamente a ninguno de las variantes modernas, que varan de regin en regin y
frecuentemente de pueblo en pueblo. Se ha seguido un sistema parecido al que utiliz
R.H. Barlow en sus cursos de nhuatl moderno en la Escuela Nacional de Antropologa
y en su pequeo peridico Mexihkatl Itonalamaque era distribuido, ledo y comprendido
con facilidad en el Distrito Federal, Estado de Mxico, Morelos, Puebla y Tlaxcala.
Se espera que una vez familiarizado con los principios que aqu se exponen, al
estudiante le sea allanado el camino para iniciar el estudio del nhuatl clsico en
alguna de las gramticas ms detalladas. Por otra parte, el etnlogo que va a trabajar
en el campo tambin adquirir los elementos bsicos para comenzar el estudio de
alguna variante local.
Adems de los libros que se sealan en la lista que sigue, existen muchos textos con
traduccin adjunta en varias publicaciones modernas. Entre ellas se pueden
citar Estudios de Cultura Nhuatl (Instituto de Investigaciones Histricas, UNAM)
y Tlalocan (Casa de Tlloc y UNAM, Mxico).
Horacio Carochi, Compendio del arte de la lengua mexicana ... dispuesto por el padre
Ignacio Paredes, El Escritorio, Puebla, 1910. (Una de las mejores gramticas de la
lengua clsica).
Alonso de Molina, Vocabulario en lengua castellana y mexicana ..., edicin facsimilar
de la Editorial Porra, Mxico, 1970. (El diccionario ms consultado para el nhuatl de
la poca colonial).
Francisco Xavier Clavijero, Reglas para la lengua mexicana, Instituto de
Investigaciones Histricas, UNAM, Mxico, 1974. (Gramtica til y accesible al
estudiante).
ngel Mara Garibay, Llave del nhuatl, Editorial Porra, Mxico, 1961. (La gramtica
moderna ms conocida para el estudio de la lengua clsica. El apndice consiste de
una serie de textos antiguos y modernos con traduccin al espaol, de gran valor como
ejercicios para el estudiante).
Andrs de Olmos, Arte para aprender la lengua mexicana, editada por Rmi Simon en
1875; ed. facsimilar de Edmundo Avia Levy, Guadalajara, 1972. (Una de las
gramticas ms antiguas de la lengua clsica).
-
Rmi Simon, Dictionnaire de la langue nahuatl ou mexicaine, Paris, 1885; facsimilar,
Akademische Druck - U. Verlagsanstalt, Graz, 1963. (El Vocabulario de Molina y este
diccionario nhuatl-francs son los ms tiles para la lengua clsica).
Thelma Sullivan, Compendio de la gramtica nhuatl, Instituto de Investigaciones
Histricas, UNAM, Mxico, 1976. (Una gramtica nueva muy til para el que desee
proseguir sus estudios en el nhuatl).
Algunos de los textos que aparecen al final de estos ejercicios fueron adaptados de los
Apuntes de clase de R. H. Barlow, Mexico City College, 1949. Estn basados en la
variante de Hueyapan, Morelos.
#2. Ortografa y pronunciacin.
En los ltimos 450 aos se han elaborado varios sistemas para la transcripcin de la
lengua mexicana o nhuatl por medio del alfabeto europeo. El primero fue el de los
misioneros franciscanos que llegaron a Mxico en la primera mitad del siglo XVI, y es
conocido como "ortografa clsica". Hoy da en Mxico y Centroamrica los topnimos,
nombres de personajes y elementos culturales se escriben en una ortografa basada en
la tradicional: Chapultepec, Cuauhtemoc, Quetzalcoatl, cacahuate, teponaztli, etc.
El sistema ortogrfico utilizado para estas lecciones es el ideado por la SEP para la
alfabetizacin de las variantes modernas del nhuatl, y que tambin es posible utilizar
con la variante clsica.
Para estos apuntes se utilizarn los 18 sonidos usados comnmente en la mayora de
los dialectos del Altipiano.
El acento aparece en la penltima slaba. Los siguientes ejemplos y las palabras que
aparecen en la leccin que sigue llevarn acento escrito, aunque de ah en adelante no
se utilizar.
Las siguientes comparaciones con el espaol son aproximadas:
1. La A se pronuncia como la 'a' en padre: matl, tl, kli.
2. La E es como el mismo fonema en hemos: mkatl, ttl, mmej.
3. La I se pronuncia como en nio: pli, tiankstli. En algunos dialectos existe un sonido
parecido a la 'i' en el ingls wish.
4. La O es la misma que se encuentra en hombre: kli, me, teklotl. En algunas
variantes hay la tendencia de pronunciarla como la 'u', o existe la 'u' como sonido
aparte, lo cual a veces ha creado dos ortografas para ciertas palabras como Teskoko /
Teskuko.
-
5. La CH se pronuncia como en tachamos: mchin, tchtli, chiquhuitl. (Escritura
fontica //).
6. La J se utilizar en estas lecciones para indicar un sonido parecido a la 'j' en paja:
tjtli, sjtli, ammej. Vara algo de variante en variante, siendo un simple saltillo en
algunos casos. En otros se utilizan tanto la 'j' como el saltillo. (Escritura fontica /h,/).
7. El sonido de la K no se escribe con la ortografa tradicional: ca, que, qui, co, cu.
Slo se utiliza K: kli, okulin, tiankstli, kman (Escritura fontica: /k/).
8. La L se pronuncian como en esaol: kli, lotl.
9. La M se pronuncia como en espaol: mo, mpa.
10. La N se pronuncia como en espaol: nntli.
11. La P se pronuncia como en espaol: pan.
12. La S se pronuncia como en espaol: sjtli, tiankstli, msatl. (Escritura fontica
/s/).
13. La T se pronuncia como en espaol: kteh.
14. La TL es un sonido independiente, parecido pero no idntico a la 'tl' en Atlntico:
tlkatl, ptlatl. (Escritura fontica /tl/).
15. La TS es un sonido independiente y se escribe con ts: itskuntli, atsntli. (Escritura
fontica //).
16. La U se pronuncia como la U del espaol en diptongo: ua, ue, ui, uo, como en:
ulau, ujka, ul, suatl. (Escritura fontica /w/).
17. La X se pronuncia como la SH inglesa: xli, amxtli. (Escritura fontica //).
18. La Y se pronuncia como la 'y' de yeso: yyi.
#3. Pronunciacin.
Pronunciar los ejemplos que se han dado y las palabras nuevas que aparecen en la
Leccin II.
Leccin II
#4. El sustantivo
-
puede tener una de las siguientes terminaciones: -tl, -tli, -li o -in. Se usarn los siguientes
sustantivos en las primeras lecciones. Memorizar:
tl: agua
amxtli: libro
kli: casa
sjtli: abuela
suatl: mujer
katl: serpiente
kli: abuelo
komli: cenicero
itskuntli: perro
msatl: venado
mkatl: cordn
mchin: pescado
nntli: madre
okulin: gusano
ptlatl: petate
pli: nio
tjtli: padre
ttl: piedra
tchtli: conejo
teklotl: buho
teopntli: iglesia
teplkatl: loza
tiankstli: mercado
tlkatl: hombre
tlli: tierra
tlaxkli: tortilla
xli: arena
ytl: frijol
#5.
En las primeras lecciones tambin se utilizarn las palabras que siguen:
mo: no
n: l, la
nin: este, esta
pan: en, sobre
tik: dentro de
uan: y
-
me: dos
k: est
ktej: estn
kmpa?: dnde?
kma: s
nui: cuatro
nkan: aqu
ompa: all
s: un, uno, una
yyi: tres
#6.
Obsrvense los siguientes ejemplos. El artculo in puede ser omitido. Tampoco es necesario usar
los verbos ca o cateh en el tiempo presente. No es obligatorio pluralizar los sustantivos.
1. Kmpa tl?: (Dnde est el agua?)
2. Kmpa ka tl?: (Dnde est el agua?)
3. Kmpa in tl?: (Dnde est el agua?)
4. Atl nkan ka?: (El agua est aqu?)
5. In tl nkan ka: (El agua est aqu.)
6. Atl nkan: (El agua est aqu.)
7. In tl nkan: (El agua est aqu.)
8. Nkan ktej me kli: (Aqu estn dos casas.)
9. Ome kli nkan: (Aqu estn dos casas.)
10. Kmpa ka n pli?: (Dnde est el nio?)
11. In tlkatl tik teopntli?: (Est el hombre dentro de la iglesia?)
12. Kema, tlakatl itik teopantli: (S, el hombre est dentro de la iglesia.)
13. Amo, in okuilin amo ipan xali: (No, el gusano no est sobre la arena.)
14. Ome tetl ipan petlatl: (Estn dos piedras sobre el petate.)
15. In kali amo ipan xali: (La casa no est sobre la arena.)
16. Naui mekatl ipan tlali: (Estn cuatro cordones en la tierra.)
17. Se nantli ipan tiankistli: (Una madre est en el mercado.)
18. In masatl amo ipan tlali: (El venado no est en la tierra.)
19. Kampa ka in tekolotl?: (Dnde est el buho?)
20. In tekolotl ompa ka: (El buho est all.)
#7. Traducir:
1. Kampa ka in tajtli?
2. Tajtli amo nikan ka. Ompa ka.
3. Kampa katej yeyi mekatl?
4. Yeyi mekatl nikan.
5. Kampa ka in sijtli?
-
6. In sijtli ipan tlali.
7. Kampa ka itskuintli?
8. Itskuintli ompa ipan tetl.
9. Itskuintli amo nikan.
10. Kema, atl iuan tetl nikan.
#8. Traducir:
1. Dnde est el nio?
2. Est all.
3. S, el abuelo est aqu.
4. La arena est dentro de la casa.
5. El buho est sobre la iglesia.
6. No, la casa no est aqu.
7. La mujer est en el mercado.
8. Est aqu el perro?
9. Dnde est el venado?
10. Estn aqu cuatro petates?
11. No. Estn dentro de la casa.
12. El pescado est dentro del agua.
13. No, la abuela no est aqu.
14. S, la abuela est all.
15. Est el gusano dentro de la tierra?
16. Dnde estn los tres nios?
17. El venado y la serpiente estn aqu.
18. Est el libro sobre la casa.
19. El hombre est dentro de la arena.
20. La madre est en el mercado?
#9. Traducir:
1. Kampa ka in koli?
2. Kampa ka koli?
3. In koli kampa ka.
4. In michin itik atl.
5. In atl amo nikan
6. Kema, in sijtli ipan kali.
7. Kampa katej tetl iuan atl?
8. In sijtli ompa itik teopantli.
9. Tekolotl amo itik atl.
10. In okuilin ipan kali?
11. In pili amo nikan ka.
12. In itskuintli nikan? Amo.
-
13. In pili nikan.
14. In pili nikan ka.
15. Pili nikan ka.
16. Se masatl ompa.
17. Se tetl itik atl.
18. Se tekolotl itik teopantli?
19. Kampa katej mekatl iuan petlatl?
20. Kema, itskuintli nikan ka.
Leccin III
#10. Los reverenciales o diminutivos.
Al agregar el postfijo -tsintli, el sustantivo pierde su terminacin (-tl, -tli, -li o -in). Tsintli se podra
traducir como -ito en espaol y su significado indica ms bien reverencia que pequeez. Su sentido
se aproxima al del diminutivo en el espaol de Mxico: "un cafecito", "una tortillita", "dos
pesitos", etc. Obsrvense los siguientes ejemplos:
atl - atsintli: agita
amoxtli - amoxtsintli: librito
kali - kaltsintli: casita
masatl - masatsintli: venadito
okuilin - okuiltsintli: gusanito
tetl - tetsintli: piedrita
pili - piltsintli: niito
#11. Traducir:
1. xaltsintli
2. tochtsintli
3. tlaltsintli
4. tlakatsintli
5. tiankistsintli
6. teopantsintli
7. tekolotsintli
8. tajtsintli
9. petlatsintli
10. nantsintli
11. michtsintli
12. mekatsintli
13. itskuintsintli
14. koltsintli
15. koatsintli
16. siuatsintli
-
17. atsintli
18. amoxtsintli
19. sijtsintli
20. okuiltsintli
#12. Traducir:
1. librito
2. gusanito
3. agita
4. mujercita
5. serpientita
6. abuelito
7. perrito
8. cordoncito
9. pescadito
10. padrecito
11. iglesita
12. casita
13. abuelita
14. venadito
15. niito
16. petatito
17. piedrita
18. mercadito
#13. Palabras nuevas:
kichua: l hace, hace
kipa: l tiene, tiene
istac: blanco
kexki?: cuntos?
Xuan: Juan
Malintzin: Mara
#14. Traducir:
1. In siuatsintli nikan ka.
2. In koatsintli ompa ka.
3. Kampa ka in michin?
4. Masatsintli amo nikan; ompa ka.
5. In koltsintli kichiua se kali.
6. In piltsintli ipan xaltsintli.
7. Nantli kipia se kali.
-
8. In tochtsintli ipan tlali istak.
9. Xuantsin kipia se mekatsintli.
10. In tlakatl kichiua se istak teopantsintli.
11. Malintsin kichiua se kali.
12. Kema, in sijtsintli itik kaltsintli.
13. Amo, Xuantsin amo kipia in amoxtsintli.
14. In koatsintli ompa itik kaltsintli?
15. Kampa ka in istak masatsintli?
16. Ome mekatl ipan petlatsintli.
17. Kema, Malintsin kichiua se kaltsintli.
18. Tajtsintli ompa ka ipan teopantli.
19. In koatsintli iuan tekolotsintli katej ipan tetl.
20. In michtsintli itik atsintli?
#15. Traducir:
1. Dnde est el librito?
2. La casita no est aqu; est all.
3. Est la abuelita aqu?
4. No, la abuelita est all.
5. El abuelito tiene una casita blanca.
6. El venadito est en el mercado.
7. Mara hace un cordoncito.
8. La piedrita blanca est dentro de la tierra.
9. La mujer no hace el petatito.
10. Dnde est el cordoncito?
11. Juan tiene una iglesita?
12. La madrecita hace un petatito.
13. Dnde est la piedrita?
14. Est aqu en el mercadito.
15. El hombrecito y la mujercita estn aqu.
16. Dnde est la piedrita? Sobre la tierra?
17. Juan tiene una casita.
18. El nio est en la iglesita.
19. El buho y el gusano no estn aqu.
20. Dnde est el padrecito?
#16.
El plural del diminutivo es -tsitsin. Ejemplos:
kaltsitsin: casitas
atsitsin: agitas
tlakatsitsin: hombrecitos
-
Traducir:
1. okuiltsitsin
2. petlatsitsin
3. piltsitsin
4. tajtsitsin
5. tekolotsitsin
6. michtsitsin
7. tiankitsitsin
8. teopantsitsin
9. atsitsin
10. tetsitsin
#17. Traducir:
1. Dnde estn los cordoncitos?
2. Los abuelitos estn all.
3. Cuntos conejitos estn en la tierra?
4. El hombrecito tiene su tierrita.
5. Los perritos estn en la tierra.
6. S, los libritos estn en la iglesia blanca.
7. Los perritos y los venaditos no estn aqu.
8. Cantos petatitos estn en las casitas?
9. Las abuelitas estn en el mercado.
10. Cantos gusanitos estn all?
#18. El diminutivo -tontli
no indica reverencia. Se puede traducir como -illo o -ucho, a veces con cierto sentido despectivo.
Ejemplos: tetontli: piedrilla, teopantontli: iglesucha. El plural es -toton. En estas lecciones se
traducir como -illo, -illos.
#19. Traducir:
1. amoxtontli
2. atoton
3. kaltontli
4. sijtoton
5. koatontli
6. nantontli
7. tlakatoton
8. mekatontli
9. tiankistoton
10. petlatoton
-
#20. Traducir:
1. La mujercita
2. Las mujercitas
3. La mujercilla
4. Las mujercillas
5. La piedrita
6. Las piedritas
7. La piedrilla
8. Las piedrillas
9. Las casitas
10. La casita
11. La arenilla
12. Las arenillas
13. El conejito
14. El conejillo
15. Los conejitos
16. Los conejillos
17. Los perrillos
18. Los padrecitos
19. Los padrecillos
20. El hombrecillo
#21. Traducir:
1. In siuatsintli kipia se tiankistli.
2. Kema, Xuantsin kichiua se petlatontli.
3. Amo, in tlakatl iuan in pili ami nikan katej.
4. Okuiltoton amo ipan petlatoton.
5. Malintsin kichiua se mekatsintli.
6. Ome itskuintoton, yeyi tochtoton, naui tekolototon.
7. Siuatl iuan tlakatl itik ome kaltoton?
8. In piltontli ipan petlatontli.
9. Tlakatsintli amo kichiua se kaltontli.
10. In siuatsintli kipia se mekatontli.
11. Teopantsitsin ompa katej.
12. Tochtoton ipan tetoton.
13. Tlakatontli kipia se sijtsintli.
14. Siuatontli kipia in kaltontli.
15. Atoton itik kaltoton.
16. Kexki mekatoton ipan tlaltoton?
17. Tekolotontli itik teopantli.
18. Kexki okuiltoton nikan?
-
19. Tajtsintli kichiua se teopantontli.
20. Kexki kaltsitsin ompa?
Leccin IV
#22. El posesivo.
El prefijo posesivo en nahuatl es el siguiente:
no-: mi ~ to-: nuestro ~
mo-: tu ~ amo-: su ~ (de uds.), vuestro ~
i-: su ~ (de l, de ella) in-,i-: su ~ (de ellos)
Al anteponerse a un sustantivo, ste pierde su terminacin. Ejemplos:
nokal: mi casa tokal: nuestra casa
mokal: tu casa amokal: la casa (de ustedes)
ikal: su casa inkal: su casa (de ellos)
En los siguientes ejemplos, ntese cmo cambia la terminacin de los sustantivos en -tl.
nocihuauh: mi mujer totlacauh: nuestro hombre
motecolouh: tu buho amomecauh: vuestro cordn
iteuh: su piedra de l inmazauh: su venado de ellos
Ntense los siguientes casos de la contraccin de dos vocales:
namox: mi libro
mamox: tu libro
iamox: su libro (de l o ella)
tamox: nuestro libro
amamox: su libro(de ustedes)
inamox: su libro de ellos.
Otros ejemplos de contraccin son:
nauh: mi agua
notzcuin: mi perro
nocuil: mi gusano.
#23. Traducir:
-
1. notlal
2. amotlal
3. intlal
4. mosij
5. itlal
6. nomekau
7. totekolou
8. inan
9. innan
10. namox
11. amokol
12. noxal
13. mau
14. itoch
15. itekolou
16. totskuin
17. mokoau
18. topil
19. itlakau
20. tosij
#24. Traducir:
1. su casa (de l)
2. mi casa
3. tu arena
4. su conejo (de ella)
5. nuestra tierra
6. su piedra (de Uds.)
7. su mercado (de ellos)
8. mi agua
9. nuestro buho
10. su mercado (de l)
11. su iglesia (de l)
12. su agua (de Uds.)
13. mi iglesia
14. tu abuela
15. mi nio
16. nuestro petate
17. nuestra arena
18. tu perro
-
19. nuestra madre
20. mi padre
# 25. Los prefijos posesivos con diminutivos.
Es comn utilizar el diminutivo o reverencial -tsin (sin la terminacin -tsintli) al hablar de cosas que
pertenecen a segundas o terceras personas. Ejemplos:mocaltsin: tu casita, inantsin: su madrecita.
Sin embargo, no se acostumbra utilizarlo para la primera persona (nocaltsin: mi casita) a menos
que el objeto posedo sea digno de reverencia por s (notajtsin: mi padrecito). Traducir:
1. namox
2. nau
3. iamoxtsin
4. nosijtsin
5. tomekau
6. momekatsin
7. amomekatsin
8. ikoau
9. ikoatsin
10. nonantsin
11. notajtsin
12. nokoltsin
13. nokal
14. inkaltsin
15. ikaltsin
16. noteopan
17. noteopantsin
18. totskuin
19. mosijtsin
20. ikol
21. ikoltsin
22. tosij
23. amokal
24. nomich
25. tonantsin
26. itlakatsin
#26. Traducir:
1. mi abuelita
2. tu abuelita
3. su abuelita (de l)
4. nuestra abuelita
5. su abuelita (de Uds.)
-
6. su abuelita
7. mi casa
8. su casita
9. tu casita
10. nuestra casa
11. su casita (de Uds.)
12. su casita (de ellos)
13. tu venadito
14. su niito (de l)
15. mi niito
16. nuestra iglesita
17. su madrecita (de ellos)
18. mi abuelito
19. tu piedrita
20. su tierrita (de l)
#27. Traducir:
1. kaltontli
2. kaltoton
3. ikaltoton
4. ikaltoton
5. toteopanton
6. teopantontli
7. tetontli
8. tetl
9. noteu
10. motetsin
11. iteton
12. tetontli
13. tetsintli
14. itetsin
15. tetsitsin
16. motetsitsin
17. tiankistoton
18. itiankistoton
19. amotiankistoton
20. tiankistsintli
#28. Traducir:
1. mi venado
2. tu venadito
-
3. mi venadillo
4. mis abuelitos
5. mis venadillos
6. los venaditos
7. los venadillos
8. el venadito
9. el venadillo
10. nuestra iglesita
11. nuestra iglesilla
12. nuestras iglesitas
13. nuestras iglesillas
14. su piedrita (de Uds.)
15. su piedrilla (de Uds.)
16. el pescadito
17. el abuelito
18. mis abuelitos
19. la agilla
20. la agita
#29. Traducir:
1. Itajtsin iuan inantsin nikan katej.
2. Kampa katej tlaltoton?
3. Amokaltsin amo ipan tetoton.
4. Malintsin kipia ipetlatsin.
5. Kampa ka ipetlatsin?
6. Tlakatsintli kichiua iteopantoton.
7. Mekatoton iuan amoxtoton amo nikan katej.
8. Kampa tochtoton iuan tekolototon?
9. Ipiltsin amo itik tokal.
10. Piltsintli kichiua topetlau.
11. In tetontli amo itik ipetlatsin.
12. Nikan katej atsintli iuan tlaltsintli.
13. Kampa katej amopetlatsitsin?
14. In masatsintli iuan in itskuintsintli ipan tokal.
15. Kema, ikoltsin kichiua mokaltsin.
16. Amo, inantsin amo kipia se itskuintontli.
17. Mokol amo kipia ikal nikan.
18. Mokoltsin amo kipia ikaltsin ompa.
19. Kampa kipia monantsin itlaltsin?
20. Matsin iuan moxaltsin nikan?
#30. Traducir y contestar:
-
1. Mi petate est en tu casita?
2. Dnde estn sus venadillos?
3. Tiene un librillo tu madrecita?
4. El pescadillo est dentro de nuestra agua?
5. Dnde estn sus iglesitas (de Uds.)?
6. Juan hace su petatito?
7. Dnde estn tu venadito y tu perrito?
8. Dnde estn sus venaditos y sus perritos (de l)?
9. Su abuelito (de l) est en nuestro mercado?
10. Tiene mi abuelita una casa blanca?
#31. Otras formas posesivas.
La posesin se expresa de la siguiente manera. Se pone primero el objeto posedo precedido de un
prefijo posesivo y luego el poseedor, frecuentemente precedido de la particula in. Ejemplos:
Ikal in tlakatl: la casa del hombre (literalmente su casa del hombre)
Itaj in Malintsin: el padre de Mara (literalmente su padre de Mara).
Obsrvense:
1. ixal in koli = la arena del abuelo
2. ixal koli = la arena del abuelo
3. ipetlauh in siuatl = el petate de la mujer
4. Iteopantsin in sijtli = la iglesia de la abuela
5. inkal in Xuan iuan Malintsin = la casa de Juan y de Mara
#32. Traducir:
1. itoch in tlakatl
2. itoch nokoltsin
3. itoch in nonan
4. inkal in siuatl iuan ipil
5. isij in nosiuatsin
6. isijtsin in nosiuau
7. itiankis nopil
8. itlal in Malintsin
9. ikoltsin in tonantsin
10. ipiltsin in siuatl
#33. Traducir:
1. la (su) iglesita del hombre
2. el agua de mi perro
3. el mercado de nuestra abuelita
-
4. la piedra de su padrecito (de Uds.)
5. la casa de su padre (de ellos)
6. el niito de su mujercita (de l)
7. el venado de tu padre
8. el buho de mi hijito
9. el petate del hombrecito
10. los petatitos de tu abuelo
#34. Traducir:
1. Kampa katej iamoxtoton in mopiltsin?
2. Iteu iuan isal in Xuantsin nikan katej?
3. Tlakatsintli kichiua ikaltsin.
4. Kema, isiuatsin kichiua topetlatoton.
5. Ipil in siuatl ompa ka ipan totlal.
6. Atl amo itik xaltontli; atl itik itlal.
7. Inkal in tlakatsitsin nikan ipan totiankis.
8. Nosijtsin amo nikan ipan tiankitsintli.
9. Nikan katej mekatoton ipan itlal in Xuantsin.
10. Nomich amo itik iau.
Leccin V
#35. El presente del verbo.
Ya que no existe el infinitivo en nahuatl, el verbo se expresa en los diccionarios con la tercera
persona singular. Para llorar se encontrar choca (l llora), para vivir, nemi (l vive) y para
bajar, temo (l baja). En este captulo se usarn estos tres verbos intransitivos como ejemplos.
Segn las gramticas antiguas las formas plurales del verbo llevaban un saltillo al final. En muchos
de los dialectos modernos este sonido ha desaparecido como indicador del plural. Sin embargo, en
estas lecciones los plurales aparecern escritos con una j final para evitar confusin entre la
segunda persona singular y la primera plural, y entre las dos terceras personas.
ni-choka: yo lloro ti-choka-j: lloramos
ti-choka: t lloras an-choka-j: Uds. lloran
choka: l llora choka-j: ellos lloran
ni-nemi: yo vivo ti-nemi-j: vivimos
ti-nemi: t vives an-nemi-j: Uds. viven
nemi: l vive nemi-j: ellos viven
ni-temo: yo bajo ti-temo-j: bajamos
ti-temo: t bajas an-temo-j: Uds. bajan
temo: l baja temo-j: ellos bajan
-
#36. Traducir:
1. choka
2. nemi
3. temo
4. nitemo
5. ninemi
6. nichoka
7. anchokaj
8. tinemij
9. nemij
10. titemoj
11. tichoka
12. tichokaj
13. chokaj
14. titemo
15. antemoj
16. temoj
17. tinemi
18. nemij
19. nichoka
20. titemoj
#37. Traducir:
1. Dnde vives t? 11. Lloras?
2. Yo vivo aqu. 12. Bajamos.
3. Ustedes viven. 13. Ustedes bajan.
4. El vive. 14. Ellos lloran.
5. Vivimos all. 15. No bajo.
6. Juan no vive aqu. 16. Lloran ustedes?
7. Ellos viven. 17. No lloramos.
8. Vive el padre? 18. No bajas?
9. Dnde viven ellos? 19. Dnde bajamos?
10. Vivo en Mxico. 20. Ella llora.
#38. CONTESTAR:
1. Kampa choka ipil in siuatsintli?
2. Nemij itaj iuan inan ipan Mexijko?
3. Intajtsin Malintsin iuan Xuan kipia ipetlau?
4. Kexki tlakatl nemij ipan maltepetsin?
5. Motekoloton temo ipan tiankistli?
6. Tinemij ipan totlal?
-
7. Kampa antemoj?
8. Choka tonantsin itik iteopan?
9. Titemo nikan ipan notlal?
10. Ikol amo choka?
11. Ipiltsitsin in tlakatl nemij ipan totiankistoton?
12. Itoch in pili temo itik tlali?
13. Kampa nemij motskuintoton iuan motochtoton?
14. Amotaj nemi ipan ikal in isij?
15. Tichokaj?
16. Titemoj?
17. Kampa antemoj?
18. Itajtsin in siuatl choka ompa?
19. Kampa temoj pili iuan inan?
20. Kexki koatoton temoj itik tlali?
Leccin VI
#39. Los pronombres personales
son:
nejuatl: yo
tejuatl: t
yejuatl: l, ella
tejuantin: nosotros
amejuantin: ustedes
yejuantin: ellos, ellas
Estos pueden ser abreviados a:
nejua, tejua, yejua, tejuan, amejuan, yejuan.
Tambin existen las formas:
nej, tej, yej, tejuan, amejuan, yejuan.
Pueden usarse u omitirse antes del verbo: nichoka (lloro), nejuatl nichoka (yo lloro).
Ejemplos:
nejuatl nichoka: yo lloro
tejuatl titemo: t bajas
yejuatl nemi: l vive
tejuantin tinemij: nosotros vivimos
amejuantin anchokaj: ustedes viven
yejuantin temoj: ellos bajan
-
#40. Traducir:
1. Tejuantin tichokaj
2. Yejuantin nemij
3. Nejuatl temo
4. Tejuatl amo tichoka
5. Choka yejuatl?
6. Chokaj yejuantin?
7. Anchokaj amejuantin?
8. Annemij nikan
9. Nejuatl amo nichoka
10. Tejuantin titemoj nikan
11. Amejuantin antemoj
12. Kampa ka yejuatl?
13. Kampa titemoj tejuantin?
14. Tejuantin tinemij nikan
15. Nejuatl amo ninemi nikan
16. Kampa antemoj amejuantin?
17. Yejuatl temo?
18. Yejuantin temoj
19. Nejuatl amo nitemo
20. Tichokaj tejuantin?
#41. Traducir:
1. Lloramos nosotros?
2. Yo no bajo.
3. Ellos bajan.
4. Vive l en su casa?
5. Dnde bajan ustedes?
6. Yo no vivo aqu.
7. Vivimos en Mxico.
8. Dnde bajamos?
9. Lloran ustedes?
10. Ella llora?
11. Nosotros bajamos aqu.
12. Yo lloro.
13. Ustedes no viven aqu.
14. Lloran ellas.
15. Ellos lloran?
16. Llora l?
17. Ellos viven.
18. Yo vivo.
-
19. Nosotros lloramos.
20. Viven en tu casa?
#42. Traducir.
Ntense los pronombres en forma reverencial. Tejuatsin se puede traducir como "usted"
y amejuantsin como "ustedes".
1. Nejuatl
2. Tejuatl
3. Yejuatsin
4. Yejuatl
5. Amejuantsitsin
6. Tejuantin
7. Yejuantsitsin
8. Yejuantin
9. Amejuantin
10. Tejuatsin
#43. Traducir:
1. Ustedes bajan
2. Ustedes (rev.)
3. Ellos
4. Ellos lloran
5. Ellos (rev.)
6. Ustedes lloran
7. Yo vivo
8. T vives
9. Yo bajo
11. El
12. El (rev.)
13. El vive
14. Ellas
15. Ellas (rev.)
16. Ellas bajan
17. Nosotros
18. Nosotros vivimos
19. Yo no lloro
#44. Traducir y contestar:
1. Tekolotsintli choka?
2. Kampa nemij yejuantin?
-
3. Tinemi nikan tejuatl?
4. Tinemij nikan tejuantin?
5. Malintsin iuan ipil chokaj?
6. Yejuatl temo ompa?
7. Isij in piltsintli nemi?
8. Kexki tlakatl temoj?
9. Kampa annemij amejuantin?
10. Nejuatl nichoka?
11. Tichokaj tejuatl iuan nejuatl?
12. Nemi mosiuatsin?
13. Tinemi tejuatl?
14. Temo ikaltsin in tlakatl?
15. Kexki siuatl chokaj?
16. Nemij ipiltoton?
17. Nemi?
18. Nemij?
19. Annemij?
20. Ninemi?
Leccin VII
#45. Verbos transitivos.
Hasta ahora se han visto tres verbos que no pueden tener objeto: choca, nemi y temo. Los
siguientes verbos son transitivos.
kua: comer
chiua: hacer
neki: querer
paka: lavar
pia: tener
poua: contar
Es necesario anticipar el objeto del verbo con un indicador: k o ki. Ejemplos:
Ni-k-paka in petlatl Lavo el petate ("Lo" lavo el petate)
Ti-k-paka in petlatl Lavas el petate
Ki-paka in petlatl El lava el petate
Ti-k-pakah in petlatl Nosotros lavamos el petate
An-ki-pakah in petlatl Ustedes lavan el petate
-
Ki-pakah in petlatl Ellos lavan el petate
Si el objeto es plural, se puede anticipar por medio de quin o quim (los).
Ni-kin-chiua ome calli: Hago dos casas
Ti-kin-chiua ome calli: Haces dos casas
Kin-chiua ome calli: Hace dos casas
Ti-kin-chiuaj ome calli: Hacemos dos casas
An-kin-chiuaj ome calli: Ustedes hacen dos casas
Kin-chiuaj ome calli: Hacen dos casas
Ni-kim-pia naui tetl: Tengo cuatro piedras
Ti-kim-pia naui tetl: Tienes cuatro piedras
Kim-pia naui tetl: Tiene cuatro piedras
Ti-kim-piaj naui tetl: Tenemos cuatro piedras
An-kim-piaj naui tetl: Ustedes tienes cuatro piedras
Kim-piaj naui tetl: Tienen cuatro piedras
En las variantes modernas es frecuente la transformacin de kin en k, ki. As es que escucharemos
el singular para anticipar objetos plurales. Ejemplos: ni-k-pia naui tetl: tengo cuatro
piedras; yejuatl kipaka ome petlatl: l lava dos petates.
#46. Traducir:
1. Nosiuau kineki se tochtsintli.
2. Tosijtsin kimpaka ome tetl.
3. Nejuatl nikpia nokal nikan Mexijko.
4. Yejuatl amo kimpaka ipetlatoton.
5. Nejuatl nikkua in tochtli.
6. Yejuantin amo kikuaj intoch.
7. Tikimpoua tejuatl yeyi mekatoton?
8. Tikimpouaj tejuantin naui teopantsitsin?
9. In tlakatl iuan siuatl kikuaj michin.
10. Nosiuatsin amo kineki se istak itskuintli.
11. In itskuintontli kikua tochtli.
12. Nokoltsin kipaka iteopan.
13. Nejuatl amo nikchiua ikal in Xuantsin.
14. In masatl iuan tochtli kipiaj intlal ompa?
15. Tejuatl tikneki in atsintli?
#47. Traducir:
1. Lavo la arena blanca.
2. Yo lavo la arenita.
3. Lavo dos casas.
-
4. Yo lavo cuatro casitas.
5. Quieres un perro?
6. T quieres una serpiente?
7. El lava las casas.
8. Queremos la casa de tu abuelo.
9. Cuentan ustedes cuatro buhos?
10. Ellos tienen una iglesia.
11. Ellos tienen tres iglesias.
12. Cuntos petates tienes?
13. Yo tengo cuatro petates.
14. La mujer de Juan hace dos cordones.
15. Cuentas las piedras?
16. No queremos la tierra de la abuela.
17. El padre del hombre cuenta los venaditos.
18. La madre de la mujer no come dos conejos.
19. No lavamos nuestra casa.
20. Ustedes no quieren un mercado.
21. S, queremos un mercado.
22. Tienen un mercado ustedes en Mxico?
23. Tienes un mercadito en tu tierra?
24. No, en mi tierra no tenemos un mercadillo.
25. En la tierra de mi abuelo comen pescados.
26. No, en mi tierra no comemos pescaditos.
27. No quieres un gusano?
28. No como venado, como conejo.
29. Como conejos y venados.
30. Ellas lavan las piedras del mercado.
#48. Contestar:
1. Tikneki tejuatl nokal?
2. Yejuatl kimpia ome tetoton?
3. Malintsin kipaka ikal in koltsintli?
4. Xuantsin kimpaka ome teopantsitsin?
5. Kexki kali tikimpia ompa Mexijko?
6. Kexki tochtli kinkua yejuatl?
7. Amejuantin ankichiuaj amokal nikan?
8. Tejuantin tikpiaj tokal ipan itlal?
9. Yejuantin kikuaj se tochtontli?
10. Mopil kinchiua naui amoxtli?
11. Tejuatl amo tikneki inin tekolotl?
12. Xuantsin kipaka totiankis?
-
13. Nikimpoua ome tetl?
14. Tikimpouaj tejuantin se, ome, yeyi iuan naui?
15. Amo tikneki ikaltsin in nokoltsin?
Leccin VIII
#49. Las partculas "te" y "tla".
Cuando el verbo transitivo no lleva objeto expresado (por ejemplo: yo lavo) es necesario incluir la
pertcula te (gente) o tla (cosas, algo) o el mismo objeto de la accin. Si alguien pregunta "Qu
cuentas?" habr que contestar "Nitepoua" (Cuento gente) o "Nitlapoua" (Cuento algo o cuento
cosas). El mismo objeto del verbo se puede incluir, si tiene sentido general, como en "Nikalpoua"
(Cuento casas). Nunca se incluirn k, ki, kin o kim. Como se ha visto en la Leccin VII, stos se
utilizan cuando el objeto viene expresado despus del verbo. Ejemplos:
1. Titepoua: Cuentas gente
2. Titlapoua: Cuentas cosas
3. Nitlapaka: Lavo cosas
4. Nitlakua: Como cosas
5. Titekuaj: Comemos gente
6. Antlachihuah: Ustedes hacen cosas
7. Nikalpohua: Cuento casas
8. Niteopanpaka: Lavo iglesias
9. Timichkua: Comes pescados
10. Xuan masapoua: Juan cuenta venados
#50. Traducir:
1. Tejuantin titepouaj.
2. Antepouaj amejuantin?
3. Yejuatl tlakua.
4. In tlakatl amo tekua; yejuatl tlakua.
5. In siuatl tlapaka.
6. In siuatl kipaka in petlatl.
7. In siuatl amo kimpaka ome petlatl.
8. In siuatl petlapaka.
9. Nejuatl nitlapoua.
10. Nejuatl nitepoua.
11. Nejuatl nikimpoua naui siuatl.
12. Nejuatl nikimpoua yeyi tlali.
13. Nejuatl nitlalpoua.
14. Nejuatl nisiuapoua.
15. Nejuatl nimasakua.
-
#51. Traducir:
1. Comes algo, cosas?
2. Comes gente?
3. Contamos gente.
4. No contamos cosas.
5. Yo cuento tres mujeres.
6. Yo cuento mujeres (en general).
7. T lavas cosas.
8. T lavas la casa.
9. T lavas casas (en general).
10. T lavas tres casas.
11. Como un venado.
12. Ustedes cuentan gente.
13. Ustedes lavan (cosas en general).
14. S, yo cuento (gente).
15. No, no contamos petates (en general).
16. Contamos cuatro petates.
17. La abuela de Juan no lava (cosas).
18. Quieres un petate?
19. Ustedes lavan la casa?
20. Ustedes lavan casas (en general)?
Leccin IX
#52. El agente en los verbos.
Existen varias terminaciones para indicar el agente en los verbos. Algunos tienen ms de una.
Ejemplos: tekuani: comedor de gente; teopixki: (de teotl y pia) sacerdote; tlakeuali: (de tlakeua,
alquilar) trabajador alquilado, pen; tlapouke: (de poua) contador. Aqu slo se utilizar el postfijo
-ni.
Ejemplos1:
1. tla-mati-ni: el que sabe algo, sabedor
2. kuika-ni: el que canta, cantor
3. tla-chiua-ni: hacedor
4. choka-ni: el que llora, llorador
5. siuachokani: la que llora, la llorona
6. petlachiuani: hacedor de petates
7. kalchiuani: hacedor de casas, arquitecto
8. teopanchiuani: hacedor de iglesias
9. tlatokani: enterrador de cosas
10. tetokani: enterrador de gente
-
11. tlajtouani: el que habla cosas, gobernante
12. tekitini: trabajador
13. petlapakani: lavador de petates
14. tlaxkalchiuani: hacedor de tortillas
15. xochikualkouani: comprador de fruta
16. tlaolmakani: dador de maz
17. tlanamakani: vendedor
18. tlakouakani: comprador
19. istakteposnamakani: vendedor de metal blanco
20. tekuani: comedor de gente, canbal, jaguar
#53. Traducir:
1. Comprador de tierras
2. Vendedor de casas
3. Hacedor de cosas
4. Hacedor de gente
5. Conocedor de gente
6. Hacedor de sillas
7. Ayudador de gente
8. Perdonador de gente
9. Lavador de chocolate
10. Comedor de chile
11. Vendedor de masa
12. Trabajador
13. Durmiente
14. Comedor de maz
15. Enterrador de gente
16. Hacedor de libros
17. Comprador de libros
18. Comprador de libros nuevos
19. Vendedor de gis blanco
20. Hacedor de caminos
#54. Traducir:
Inemilis Xuan ipan itlal.
Xuan itoka inin maseualtekitini chantia nikan ipan altepetontli itoka S. Fransisko Xalostok, amo
uelka Tepostlan. Nikan kimpia yejuatl ichan iuan imil. Ikal kinpia se tlakualchiualoyan iuan se
tepankali iuan xochimili. Ichan inauak se atoyatl itoka Xalatoyak. Inin amo kipia miak atl.
Xuantsin kipia isiuatsin. Inin siuatl itoka Malintsin. Xuan iuan Malintsin kimpiaj yeyi inpiltsitsin:
Petolotsin, Mikel iuan Xuana. Noijki nemi itaj, se ueue tlakatl, inkol in ipiltoton Xuan. Xuan tlajtoua
-
maseualkopa iuan kaxtilankopa. Ueue koli san tlajtoua maseualkopa. Amo kimati kaxtilan. Yeyi pili
kimpiaj sekintin amoxtli ipampa yaue temachtiloyan ompa Tepostlan altepetl.
Xuan tlakatl chikauak. Kipia miak tekitl ompa imil. Momostla meua naui horapan iuan kisa ipan
imil. Ompa kintlaltoka tlaoli , yetl iuan metl. Petolotsin, in ipiltsin, kipaleuia itaj sekintin tonali ipan
mili iuan xochimili. Inin xochimili kimpia miakej xochitl.
Isiuatsin, Malintsin, tekiti itik tlakualchiualoyan iuan ipan tepankali. Itik tlakualchiualoyan kimpia se
metlatl, se molkaxitl, yeyi ikpali, miakej petlatl iuan kaxitl. Inin siuatsintli kichiua tlakuali.
Tlakualchiua. Ipan molkaxitl kichiua moli ika chili iuan chokolatl. Ika metlatl kichiua textli. Kitlalia
inin textli ipan tletl iuan kinchiua miakej tlaxkali. Tlaxkalchiua. Ipan tepankali kimpaka miakej kaxitl
ipampa kineki nochi achi chipauak.
Xuan kinkua kilitl ipan imil. Ichantsinko, ika isiuatsin iuan yeyi pili, kinkua nakatl ika moli, tlaxkali
iuan yetl. Amo kikuaj yejuantin moli nochtin tonali.
Iluitl inin altepetontli kisa ipan naui tonali oktubre metstli. Xuan kinteki miakej xochitl ika teopantli
ipan inin tonali.
Domingotika nochtin yaue altepetiankisko iuan teopantsinko. Ipan tiankistli Xuan kinamaka
xochitl, yetl iuan tlaoli. Malintsin kikoua in tlen moneki ichantsinko: nakatl, chili, auakatl, iuan
xitomatl.
#55. Contestar en nahuatl:
1. Akin Xuan?
2. Kampa chantia inin tlakatl?
3. Tlen itoka ialtepeu?
4. Inin altepetontli uejka Tepostlan?
5. Tepostlan kipia se temachtiloyan?
6. Kampa ka in Xalatoyak?
7. Inin atoyatl kipia miak atl?
8. Ikal in Xuantsin kipia tepankali?
9. Akin kipia se xochimili?
10. Akin tekiti ipan xochimili?
11. Inin siuatl kimpia ipiltoton?
12. Kexki pili kimpia isiuau in Xuan?
13. Kampa yaue yeyi pili momostla?
14. Tlen intoka in yeyi pili?
15. Kampa chantia itaj in Xuan?
16. Tlen kijtouaj inin ueue tlakatl?
17. Inin ueue tlakatl ikoltsin in Xuana?
18. Kampa ka itekiu in Xuan?
19. Xuan chikauak?
20. Xuan tekiti itik kali?
21. Akin tekiti itik kali?
-
22. Kampa kochij Xuan iuan Malintsin?
23. Akin kipaleuia itaj ipan imil?
24. Tlen kipia inin maseuali ipan imil?
25. Kitlaltoka yetl ipan tetl?
26. Kampa kitlaltoka yetl?
27. Xuan kisa ipan imil domingotika?
28. Xuan kipia itlaol ipan xochimili?
29. Tlen kichiua Malintsin itik kali?
30. Kichiua amoxtli ika metlatl?
31. Tlen kichiua ika tletl?
32. Tlen kichiua itik molkaxitl?
33. Kitlalia xochitl itik moli?
34. Tlen kitlalia Malintsin itik moli ?
35. Akin kikua moli?
36. Akin molchiua?
37. Akin kichiua moli?
38. Xuan tlaxkalchiua?
39. Malintsin chipauak siuatl?
40. Tlen kichiua Malintsin ipan tepankali?
41. Akin kimpaka kaxitl?
42. Akin tlakualchiua?
43. Akin kikua tlakuali?
44. Tlen kikua siuatl ipan kali?
45. Tlen kikua Xuan in imil?
46. Keman kisa in iluitl inin altepetl?
47. Kampa yaue Petolotsin, Mikel iuan Xuana?
48. Tleka kinteki Xuan xochitl?
49. Kampa kitlaliaj yejuantin xochitl?
50. Tlen kikoua Malintsin ipan itiankis?
51. Tlen kinamaka Xuan ipan tiankistli Xalostok?
52. Tlen moneki Malintsin ipan ikal?
53. Kampa kikoua yejuatl nakatl?
54. Tleka kikoua Malintsin chili?
55. Altepetl Xalostok kipia teopantsintli?
56. Kampa ka teopantli?
57. Temachtiloyan ompa Xalostok?
58. Malintsin kikoua tlaxkali ipan temachtiloyan?
59. Kinkoua inin siuat1 auakatl ipan teopantli?
60. Kexki tlaxkali kinkua Xuantsin?
#56. TRADUCIR Y CONTESTAR:
-
1. Dnde vive Juan?
2. Quin es Juan?
3. Qu es el nombre de su pueblo?
4. Qu es el nombre del ro?
5. Quin vive con Juan?
6. Dnde vive su padre?
7. Dnde trabaja Juan?
8. Quin trabaja en la sementera?
9. Quin lava los platos?
10. Dnde hace Mara la masa?
11. Dnde pone ella el metate?
12. Hace tortillas?
13. Quin trabaja dentro de la casa?
14. Quin come las tortillas?
15. Adnde van los nios todos los das?
16. Dnde est el jardn?
17. Quin trabaja en el jardn?
18. Qu siembra el hombre en la sementera?
19. Qu habla el padre de Juan?
20. Qu habla Pedrito?
21. Qu vende el hombre en el mercado?
22. Qu compra la mujer en el mercado?
23. Quin compra carne?
24. Cundo es (sale) la fiesta del pueblito?
25. Todos van a la fiesta del pueblo?
Leccin X
#57. El FUTURO.
Para formar este tiempo se agrega el postfijo -s a las personas singulares y -skej a las plurales.
Ejemplo:
Nejuatl ni-choka-s: yo llorar
Tejuatl ti-nemi-s: vivirs
Yejuatl miki-s: morir (l)
Tejuantin ti-tleko-skej: subiremos
Amejuantin an-kochi-skej: dormirn ustedes
Yejuantin temo-skej: bajarn ellos
Los verbos que terminan en -oa o en -ia pierden la -a final en el futuro. Ejemplos: "tlajtoua" ->
"nitlajtos" (hablar); "paleuia" -> "kipaleuis itaj" (ayudar a su padre).
#58. TRADUCIR:
-
1. Nejuatl nikochis mostla.
2. Tejuatl tikochis nikan.
3. Yejuatl nemis.
4. Tejuantin tikkuaskej se michin.
5. Amejuantin anchokaskej.
6. Yejuantin tlakuaskej.
7. Akin nemis?
8. Akin kichiuas nokal?
9. Malintsin tlapakas?
10. Tlen kichiuas notaj?
11. Tlen tikchiuaskej?
12. Tleka titlaxkalchiuas?
13. Keman titlakuaskej?
14. Tlapakaskej axkan?
15. Akin chokas?
16. Keman kitekis yejuatl se xochitl?
17. Akin tekitis momostla?
18. Tiknekis okse itskuintli?
19. Amo ankuikaskej?
20. Nikuikas mostla.
21. Akin kuiskas mostla?
22. Xuan kikuas chili.
23. Yejuatl kikauas se kaxitl.
24. Tikpakas mopetlau?
25. Kampa kuikaskej yejuantin?
26. Tochtli nemis itik ostotl?
27. Keman tikochiskej?
28. Keman titlakuas?
29. Keman tekitis mokoltsin?
30. Akin kipakas in teopantli?
#59. TRADUCIR:
1. Lavar mi casa.
2. Cundo comers?
3. Quin subir?
4. Qu har ella?
5. Quin llorar?
6. Llorarn ustedes?
7. Ellos lavarn.
8. Sabremos (algo)?
9. Querrs el libro?
-
10. Qu comeremos?
11. Por qu saldrs?
12. Lavars mi casa?
13. Cundo dormiremos?
14. Quin vivir?
15. Yo vivir.
16. No saldr maana.
17. Qu hars?
18. Har lo que quiero.
19. Cortars la flor?
20. Cmo hars el petate?
21. Cmo cantarn Uds.?
22. Cantar diario.
23. Comers la carne?
24. Comers?
25. Juan trabajar all.
26. Qu querr el nio?
27. Lavar los platos.
28. Cmo cantar?
29. Mara comer la salsa.
30. Moriremos.
#60. TRADUCIR:
Itekiu Xuan
Xuan tekitis mostla. Tekitis ipan imil. Kintekis yetl iuan xochitl. Kinnamakas yetl ipan tiankistli.
Niman tlakuas iuan tlajtos ika itajtsin. Niman kochis.
Noijki Malintsin tekitis. Tlaxkalchiuas iuan molchiuas ipampa altepeiluitl. Kimpakas kaxitl. Niman
kochis.
Nochtin tokitiskej. Tlakualchiuaskej, tlakouaskej iuan tlanamakaskej.
#61. TRADUCIR Y CONTESTAR:
1. Tekitis Xuan mostla?
2. Tleka tekitis?
3. Kampa tekitis?
4. Tlen kichiuas?
5. Kintekis yetl?
6. Kinnamakas yetl?
7. Kampa tlanamakas?
8. Akin kinkouas yetl?
9. Kampa tlakuas?
-
10. Tlajtos ika itaj?
11. Malintsin tekitis?
12. Tlen kichiuas?
13. Kampa tekitis?
14. Kintekis in xochitl?
15. Akin kimpakas kaxitl?
16. Kenin tlapakas?
17. Kampa kochis Malintsin?
18. Kochis ipan tiankistli?
19. Akin kikuas moli?
20. Kampa tlakuaskej yejuantin?
#62. El futuro como objeto subordinado.
Para complementar la accin de un verbo se utilizar el futuro. "Quiero comer" ser literalmente
"Quiero yo comer". "Quiero que t comas" ser literalmente "Quiero t comers". Ejemplos:
Nikneki nitlakuas (quiero comer)
Tikneki titlapakas? (quieres lavar?)
Tiknekij tikuikaskej (queremos cantar)
Yejuantin kinekij chokaskej (ellos quieren llorar)
Ankinekij annemiskej? (quieren ustedes vivir?)
Tlen tikneki tikkuas? (qu quieres comer?)
#63. TRADUCIR:
1. Nikneki nitlakuas.
2. Yejuatl kineki kuikas.
3. Tikneki tikuikas?
4. Tiknekij tejuantin tikochiskej.
5. Tikneki titlaxkalchiuas?
6. Nejuatl nikneki ninemis.
7. Amo tiknekij timikiskej.
8. Ankinekij amejuantin anchokaskej.
9. Kinekij tlanamakaskej.
10. Amo nikneki nichokas.
#64. TRADUCIR:
1. Xuantsin kineki nejuatl nitekitis ipan imil.
2. Tejuatl tikneki Xuan kikuas motoch?
3. Akin kineki tejuantin titlapakaskej?
4. Yejuantin kinekij tiksiuas inkal.
5. Tejuantin amo tiknekij Malintsin molchiuas.
-
6. Nejuatl amo nikneki tiktekis nomekau.
7. Amo nikneki timikis; nikneki tinemis.
8. Amo nikneki Xuan iuan isiuau chokaskej.
9. In ueue koli amo kineki ipil tekitis.
10. Amo tiknekij ankichiuaskej tokal.
#65. TRADUCIR:
1. Yo quiero llorar.
2. Quieres vivir?
3. Quieres que durmamos?
4. Quiero que cante Mara.
5. Quin quiere que cortemos la tortilla?
6. Quin quiere ayudar a mi padre?
7. Quin quiere que mi padre ayude a Juan?
8. Queremos que viva; no queremos que muera.
9. Quiere l que yo trabaje en su casa?
10. Quieren ustedes que l compre?
11. No quiero que mi hijo trabaje en el mercado.
12. Juan quiere que comamos aqu.
13. El padre de Mara quiere que salgas.
14. Ellos no quieren que llores.
15. Quiero que cuentes (gente).
16. Quiere l que laves casas (en general).
17. Quiero que hagas tortillas (en general).
18. Quiero que hagas tres tortillas.
19. Quieres que entremos?
20. Yo quiero que l salga.
#66. TRADUCIR Y CONTESTAR:
1. Quin llorar?
2. Adnde comer maana?
3. Qu comer en el camino?
4. Quin quiere que trabajemos en el corral?
5. Qu quieres comer?
6. Dnde quieres que trabajen?
7. Dnde quieres trabajar?
8. Quieres que corten flores los nios?
9. Quieren ellos que viva yo all?
10. Tu hijo quiere que yo hable en nahuatl?
11. Entrarn ustedes a la escuela maana?
12. Quieres que Juan corte los cordones?
-
13. Quieres que l ponga la comida sobre el fuego?
14. Quin quiere que yo salga?
15. Mara hara mole con chile y chocolate?
16. Cmo har tortillas ella?
17. Quieren ellos que hagamos comida diario?
18. Quin dormir sobre nuestro petate?
19. Quin ayudar a mi madre a trabajar?
20. Qu comers maana?
Leccin XI
#67. Algunos SUFIJOS.
Se han visto las formas ipan calli (en la casa, sobre la casa) e itic calli (dentro de la casa). En nahuatl
es comn que se pospongan ciertas partculas a la palabra, como calpan (en la casa), calitic (dentro
de la casa). En seguida se presentan algunos de los sufijos ms importantes. Pueden ser
combinados con las formas reverenciales.
* -ko (en):
tianquizco = en el mercado
ichantzinko = en su hogar
* -ikpak (sobre):
mokpak = encima de ti
tepetikpak = encima del cerro
tetikpak = encima de la piedra
* -itik (dentro de):
kalitik = dentro de la casa
tlalitik = dentro de la tierra
* -ixko (frente a):
xalixko = frente a la arena
tlalixko = frente a la tierra
* -nauak (junto a):
kuaunauak = junto a los rboles
anauak = junto al agua
monauak = junto a ti
* -nepantla (en medio de):
tonepantla = en medio de nosotros
kuaunepantla = en medio de los rboles
-
* -pa, -pan (en, sobre):
tlalpan = en la tierra
nopan = en m, sobre m
* -pal (por medio de, gracias a):
ipaltsinko = gracias a l
topal = por medio de nosotros
* -pampa (por, para):
nopampa = por m
ipampa = por l, por ello, porque
mopampatsin = por ti
* -tech (con, de, en):
itech = con l
notech = conmigo
* -tika (en, refirindose a tiempo):
mostlatica = maana
tonaltika = en el da
youaltika = en la noche
* -tlan (con, en):
notlan = conmigo
atlan = en el agua
itlantsinko = con l, en l
#68. TRADUCIR:
1. Ninemi mopaltsinko, amo ipaltsinko.
2. Nichoka mopampa, amo nopampa.
3. Nichoka mopampatsin.
4. Nochan ompa atlixko, amo tepetlixko.
5. Itaj amo notech.
6. Mokal tepenauak?
7. Tinemij xalpan?
8. Xuan kipia ichan teopantsinko.
9. Amokal tetikpak?
10. Nopil xochimilko ka.
11. Koatl xalitik.
12. Tejuatl tichantia nonauak.
13. Tekolotl chantia kaltikpak.
14. Tekitij itech Xuan.
15. Lunestika kalakiskej temachtiloyan.
-
16. Siuatl altepenauak.
17. Se tetl ostotikpak.
18. Yejuatl tekiti tiankisnepantla.
19. Tichochi atoyatsinko?
20. Nichoka ipampatsin.
#69. TRADUCIR:
1. Quin est en medio de ustedes?
2. Quin est en el mercado?
3. Nuestra casa est sobre el cerro.
4. Lloras por m?
5. Quin est contigo?
6. Vivo junto a la tierra.
7. El vive frente a la arena?
8. Quieres comer dentro de la casa?
9. Quin est junto a m?
10. Por qu trabajars (en) el jueves?
11. El buho est encima de la cueva.
12. Duerme en el mercado?
13. Vivo gracias a ti.
14. Subiremos sobre la piedra.
15. Llorars por m cuando yo muera?
16. Cundo entrar la serpiente en la arena?
17. Bajaremos a (en) la tierra.
18. Vive entre los conejos.
19. Vives junto a las sementeras.
20. Harn ellos su trabajo gracias a ti.
#70. Reduplicacin en los verbos.
Si se duplica la primera slaba del verbo se indica una accin repetitiva o continuada. Por tanto,
yejuatl chochoka se puede traducir como "l llora y llora", "llora continuamente", "sigue llorando"
o "se la pasa llorando". Aqu se traducir como "llora y llora". Ejemplos:
1. Yejuatl kinteteki xochitl: El corta y corta flores.
2. Nikokochi: Duermo y duermo.
3. Tichochokah: Lloramos y lloramos.
4. Yejuantin tlapapakah: Ellos lavan y lavan.
5. Amejuantin antlapopouaj: Ustedes cuentan y cuentan.
#71. TRADUCIR:
-
1. Xuan chochoka.
2. Malintsin tlapapaka.
3. Tikintetekij xochitl.
4. Yejuantin kokochij.
5. Titlakokouaskej.
6. Nitlananamakas.
7. Tejuatl tikalpapakas.
8. Yejuatl tlakuakua.
9. Nitepopouas.
10. Yejuantin tetemosouej?
#72. Los NUMEROS. En nahuatl la numeracin es vigesimal, contando por veintenas divididas en
unidades de cinco.
1 se
2 ome
3 yeyi
4 naui
5 makuili
6 chikuasen (5 + 1)
7 chikome (5 + 2)
8 chikueyi (5 + 3)
9 chiknaui (5 + 4)
10 majtlaktli
11 majtlaktli onse (majtlaktli iuan se)
12 majtlaktli omome (majtlaktli iuan ome)
13 majtlaktli omeyi (majtlaktli iuan yeyi)
14 majtlaktli onnaui (majtlaktli iuan naui)
15 kaxtoli
16 kaxtoli onse (kaxtoli iuan se)
17 kaxtoli omome (kaxtoli iuan ome)
18 kaxtoli omeyi (kaxtoli iuan yeyi
19 kaxtoli onnaui (kaxtoli iuan naui)
20 sempouali (una kuenta = se pouali)
21 sempouali onse
22 sempouali omome
25 sempouali ommakuili
30 sempouali ommajtlaktli
35 sempouali onkaxtoli
40 ompouali (dos kuentas = ome pouali)
43 ompouali omeyi (dos kuentas + 3)
50 ompouali ommajtlaktli
-
60 yepouali (tres cuentas)
80 naupouali (cuatro cuentas)
100 makuilpouali (cinco cuentas)
120 chikuasempouali (seis cuentas)
140 chikompouali (siete cuentas)
200 majtlakpouali (diez cuentas)
300 kaxtolpouali (quince cuentas)
400 sentsontli
420 sentsontli onsempouali (400 + una cuenta)
Hoy da es raro que se utilicen nmeros en el sistema antiguo mayores de 100. Por lo general se
escucha ce ciento (100), ome ciento (200), ce mil (1000), nahui mil (4000), etc.
El dinero por lo general es contado en unidades de tomines o reales (doce centavos y medio). As
es que 25 centavos ser ome tomin, 50 centavos nahui tomin. Un peso puede ser chicueyi tomin o
ce peso. Tomin tambin significa "dinero".
Los nmeros ordinales se expresan al colocar inic antes del nmero: inic ce: primero, inic ome:
segundo, etc.
#73. TRADUCIR:
1. chikome
2. ome
3. se
4. inik se
5. inik naui
6. chiknaui
7. inik chiknaui
8. kaxtoli
9. inik makuili
10. chikuasen
11. inik chikuasen
12. majtlaktli
13. kaxtoli omome
14. majtlaktli omome
15. sempouali
16. majtlaktli omeyi
17. sempouali ommakuili
18. kaxtoli omeyi
19. sempouali omome
20. sempouali ommajtlaktli
21. sentsontli
22. ik sentsontli
-
23. ompouali
24. inik ompouali
25. sempouali onkaxtoli onse
26. makuilpouali
27. inik makuilpouali
28. naupouali
29. naupouali ommajtlaktli
30. yepouali
31. yepouali onkaxtoli
32. yepouali onkaxtoli onnaui
33. sempouali ommajtlaktli onse
34. chiknaupouali
35. kaxtoli onnaui
36. ompouali onkaxtoli
37. majtlakpouali
38. kaxtolpouali
39. inik kaxtoli
40. inik majtlaktli
#74. TRADUCIR:
1. 6
2. 15
3. 20
4. 10
5. 5
6. 17
7. 2
8. 4
9. 19
10. 30
11. 50
12. 8
13. 14
14. 11
15. 18
16. 23
17. 13
18. 12
19. 26
20. 21
-
21. 30
22. 25
23. 35
24. 31
25. 100
26. 80
27. 55
28. 99
29. 85
30. 400
#75. Las formas plurales.
Hoy da se acostumbra pluralizar no slo los sustantivos sino otras formas como los adjetivos. Se
advierte que el sistema de pluralizar es hasta cierto punto irregular y que no es raro que un
sustantivo tenga varias formas. "Casas" puede ser cacal, calmeh, caltin, cacalmeh, cacaltin. Las
siguientes reglas pueden servir de gua:
1. Sustantivos en -tl llevan -meh. Ejemplos: petlameh, tlacameh, cihuameh, xochimeh.
2. Sustantivos en -li, -tli o -in llevan -tin. Ejemplos: caltin, teopantin, tlaxcaltin, tahtin, michtin.
3. Los plurales tambin se pueden formar por medio de la duplicacin de la primera slaba.
Ejemplos: tatah: padres, cacal: casas, pipil: nios.
4. Es comn que tanto la primera como la ltima slaba se pluralicen. Ejemplos: pipiltin,
cocoyomeh, xoxochimeh.
#76. TRADUCIR:
1. naui auakamej
2. ome metlamej
3. yeyi memetlamej
4. makuili kaxtin
5. majtlaktli chiltin
6. sempouali chichiltin
7. chiknaui teomej
8. chikome ojtin
9. chikueyi koyomej
10. makuili kokoyomej
11. naui kaltin
12. yeyi kakaxtin
13. ome teopantin
14. chikuasen ostomej
15. ome maseualtin
16. naui mamaseualtin
17. makuili koamej
-
18. chikome tepemej
19. chikueyi tetepemej
20. chiknaui tonaltin
21. yeyi tetemej
22. makuili tepankaltin
23. ome teopantin
24. sempouali tlaxkaltin
25. kaxtoli xochimej
26. chikome pipiltin
27. chikuasen sisiuamej
28. makuili tlakamej
29. chiknaui kakaltin
30. ome koltin
Leccin XII
#77. El IMPERATIVO.
Para formar el imperativo se antepone xi- al verbo en el singular (xi-kiza: sal) y en el plural xi- ms
el postfijo -kan (xi-kiza-kan: salgan ustedes). Cuando el verbo termina en -ia u -oua por lo general
se elimina la ltima vocal. Por ejemplo, "Busca la piedra" (de temoua) es xiktemo in tetl y "Pon la
sal" (de tlalia) es xiktlali in istatl. Ejemplos:
1. Xichoka Llora
2. Amo xichoka No llores
3. Xinemikan Vivan ustedes
4. Xiknamaka mokal Vende tu casa
5. Xitlakuakan Coman ustedes
6. Xikteki in xochitl Corta la flor
7. Xiktekikan in petlatl Corten el petate
8. Xitlaxkalchiua Haz tortillas
9. Xikchiuakan se kali Hagan una casa
10. Xikpaka in kaxitl Lava el plato
#78. TRADUCIR:
1. Xikimpoua kakaltin.
2. Xikimpouakan tetemej.
3. Xikalpoua.
4. Xikkua in tochtli.
5. Amo xikkua in itskuintli.
6. Amo xiktokakan in tlakatl.
7. Amo xikisakan.
8. Amo xichoka.
-
9. Xichochi nikan.
10. Xikalchiuakan.
11. Xitlanamaka tiankisko.
12. Xikitta noteopan.
13. Xinemikan nikan.
14. Xikittakan ipetlau.
15. Xikpaka in kaxitl.
16. Xitekiti ompa.
17. Xipetlachiuakan.
18. Xitlaxkalchiuakan.
19. Xitlakua.
20. Xikteki in mekatl.
21. Xikisa.
22. Xitlapoua.
23. Xikpakakan amokaltsin.
24. Amo xikisa.
25. Amo xochochi axkan.
26. Amo xichochikan.
27. Xiyau teopantsinko.
28. Amo xitekiti.
29. Amo xiknamaka motepankal.
30. Xikkoua in chokolatl.
#79. TRADUCIR:
1. Salgan ustedes.
2. Compra la silla.
3. No comas la carne.
4. Vende el metate.
5. Mira mi comida.
6. Miren la cueva.
7. Haz un camino.
8. Haz casas.
9. Hagan el trabajo.
10. Lava la canasta.
11. Cuenta (cosas).
12. No cuentes (gente).
13. Vivan ustedes.
14. Corta la flor.
15. No cortes el cordn.
16. Miren el plato.
17. Cuenten (gente).
-
18. No duermas ahora.
19. Vende (cosas).
20. Vendan (cosas).
#80. Ma y makamo.
Es comn utilizar las formas ma (que) y macamo (que no) antes de las formas imperativas y a
veces antes de las indicativas. Suavizan lo abrupto del imperativo y se pueden traducir como
"ojal" y "ojal no". Ejemplos:
Ma xitlakua. Que comas; ojal comas.
Ma xikochikan. Que coman ustedes; ojal coman Uds.
Makamo xitleko. Que no subas; ojal no subas.
Makamo xikisakan. Que no suban Uds.; ojal no suban.
#81.
El postfijo -kan se puede utilizar en las tres personas plurales. Ejemplos:
Ma tikisakan. Ojal salgamos.
Ma xikisakan. Salgan ustedes; ojal salgan.
Ma kisakan. Que salgan ellos; ojal salgan.
#82.
Ma y makamo, adems de utilizarse con el imperativo, se pueden preponer a las otras personas
del verbo. Ejemplos:
Ma tlapoua. Ojal l cuente.
Makamo choka. Ojal no llore l.
Ma nikpeua. Que yo comience; ojal yo comience.
Ma tikalakikan. Que entremos; ojal entremos.
#83. TRADUCIR:
1. Makamo xichoka.
2. Ma xikuika.
3. Ma xikkuakan in istatl.
4. Makamo xikpaukan in tisatl.
5. Xikkoua tejuatl in amatl.
6. Ma niknamaka notlal.
7. Makamo nichoka mostla.
8. Ma kinotsa yejuatl in konetl.
9. Xiknotsakan amosiuatsitsin.
10. Makamo uala ikol in pili.
11. Ma tikpaleuikan sisiuamej.
-
12. Xikpaleui in tlakatl.
13. Xikpaleuikan nopil.
14. Ma kipaleuikan yejuantin in sijtsintli.
15. Makamo titlachichinakan.
16. Xikpopoluikan in piltsintli in Xuan.
17. Ma xikpopolui in Malintsin.
18. Ma amo timikikan.
19. Makamo nimiki mostla.
20. Xitekitikan.
#84. TRADUCIR:
1. Trabaja maana.
2. Ojal venga l maana.
3. Ojal salga yo.
4. Ojal no salgamos diario.
5. Ojal perdonen ellos al sacerdote.
6. Ojal no entren ellos.
7. Ojal los nios no coman el gis.
8. Ojal que no entres.
9. Ojal que entren ustedes.
10. Ojal que yo haga el trabajo.
11. No compres la fruta.
12. Ojal que vendamos nuestra casa.
13. Ojal coma l.
14. Come.
15. Ojal no lloremos.
16. No lloren ustedes.
17. Ojal no muramos.
18. Ojal traiga l la masa.
19. Perdona al abuelo.
20. Ojal laves el metate.
Leccin XIII
#85. Los PRONOMBRES PERSONALES como objetos del verbo son los siguientes:
nech: me, a m tech: nos, a nosotros
mits: te, a ti amech: los, les (a ustedes)
k, ki: lo, le (a l) kin: los, les (a ellos)
Ejemplos:
-
Nimitstoka = Yo te entierro
Tinechtoka = T me entierras
Niktoka = Yo lo entierro
Xuan techtoka = Juan nos entierra
Yejuatl amechtoka = El los entierra a ustedes
Tikintoca = T los entierras a ellos
#86. TRADUCIR:
1. Nejuatl nimitsmaka naui tomin.
2. Xinechmaka ome tomin.
3. Yejuatl kimaka tomin.
4. Yejuantin nechnamakaj se kaxitl.
5. Tinechpopoluis?
6. Amejuantin ankimpaleuiskej?
7. Malintsin techpoua.
8. Xinechtoka.
9. Nimitspaleuis.
10. Nikintoka.
11. Yejuantin kitokaj.
12. Amejuantin annechtokaj.
13. Nikneki techmakas se amoxtli.
14. Yejuatl nikimpoua.
15. In tlakatl amechitta.
#87. TRADUCIR:
1. Ellos lo entierran.
2. Yo los entierro.
3. Quiero que lo laves.
4. El los lava.
5. Yo te perdono.
6. Quiero que me des dinero.
7. T me hablars?
8. Dime la palabra.
9. Juan nos cuenta.
10. El me vende un plato.
11. Lo dejaremos maana.
12. No te ayudar.
13. No te ayudaremos.
14. Por qu me dejas?
15. Por qu me dejars?
16. No me perdonas?
-
17. Perdnale.
18. Dame 50 centavos.
19. Entirrame aqu.
20. Vndeme tu corral.
#88. TRADUCIR Y ANALIZAR LOS SIGUIENTES VERSOS:
Nonantsin ijkuak nimikis
motlekuilpan xinechtoka.
Ijkuak tias titlaxkalchiuas
ompa nopampa xichoka.
Intla akin mistlatlanis
"Nonantsin tleka tichoka?"
Xikilui "Ka xoxoktik in kuauitl
iuan nechchochoktia
ika sesenka popoka"
NOTA: Las seis personas del verbo yau: ir en el presente son: niau - tiau - yau - tiui - anui - ui. En el
futuro son: nias - tias - yas - tiaskej - anyaske - yaskeh.
#89. CONTESTAR LAS SIGUIENTES PREGUNTAS:
1. Kampa tinechtokas?
2. Kampa ka motlekuil?
3. Tlen itik motlekuil?
4. Tlen tikchiuas motlekuilpan?
5. Akin tlaxkalchiuas?
6. Akin mitslatlanis?
7. Tlen tikiluis?
8. Tlen xoxoktik?
9. Akin chokas?
10. Tlaka tichokas?
#90. El GERUNDIO.
Para formar el gerundio (-ando, -iendo) se utilizan -tika para el singular y -tikatej para el plural.
Ejemplos:
Yeuatl chokatika El est llorando
Kichiuatika ikal Est haciendo su casa
Nechmakatika tomin Me est dando dinero
Titepouatika? Ests contando gente?
Tixochtekitikatej? Estamos contando flores?
Siuatl petlachiuatika La mujer est haciendo petates
-
Antlakuatikatej? Estn comiendo ustedes?
Nitlanamakatika Estoy vendiendo
Akin tlakouatika? Quin est comprando?
Yeuatl tekititika? El est trabajando?
#91. TRADUCIR:
1. Tiknotsatikatej pili.
2. Timitsnotsatikatej axkan.
3. Motaj amo kintekitika tsatsapomej.
4. Tiktekitikatej in tsapotl.
5. Tichokatika.
6. Yejuatl nechpalouatika.
7. Anxochmanatikatej?
8. Nimitsnamakatika xikaltin.
9. Kinotsatikatej itskuintli.
10. Yejuantin mitsnotsakatikatej.
11. Tejuantin timitsnotsatikatej.
12. Tlen tikkouatika?
13. Tlen kikouatika?
14. Isiuau in tlakatl tlanamakatika.
15. Nitlapakatika.
#92. TRADUCIR:
1. Me ests llamando?
2. Te estoy llamando.
3. Estamos cantando.
4. Estn pasando ustedes?
5. Te estamos llamando.
6. Estoy haciendo petates.
7. Estamos haciendo cordones.
8. Quin me est dando dinero?
9. Por qu te estn vendiendo (cosas)?
10. Por qu estamos lavando?
11. Estoy comenzando mi trabajo.
12. Quin lo est comenzando?
13. Dnde est comiendo l?
14. Ellos estn durmiendo.
15. Ustedes estn llorando.
Leccin XIV
#93. El PRETERITO IMPEFECTO.
-
Para formar este tiempo se agrega -a a los verbos que terminan en -i, -ya a los verbos que
terminan en -a y -aya a los que terminan en -o. Para el plural las terminaciones son -ah, -yah y -
ayah.
Ejemplos:
1. Nikochia Yo dorma
2. Nichokaya Yo lloraba
3. Nitlekoaya Yo suba
4. Tipanoaya T pasabas
5. Titlapakayah Lavbamos
6. Antemoyah Ustedes bajaban
7. Nemia El viva
8. Ni kittaya Yo lo vea
9. Tlakuaya Ellos coman
10. Niktekia Yo lo cortaba
Nota: Debe advertirse que en los dialectos modernos es comn anteponer una o- a estas formas.
Ejemplos: onichokaya: yo lloraba, otlakuaya: ellos coman. Tambin es frecuente que todos los
verbos (tanto los que terminan en -i como en -a y -o) lleven la terminacin -aya.
#94. TRADUCIR:
1. Tejuantin tinemiaj.
2. Tejuatl iuan Xuan annemiaj.
3. Nejuatl niknekia tlakuali.
4. Tiknekia tejuatl se amoxtli?
5. Kampa titemoayaj tejuantin?
6. Yejuantin kampa panoayaj?
7. Nikinpouaya miakej tetepemej.
8. Yejuatl tlapouaya.
9. In tlanamakani amo tenamakaya.
10. In tlakouani amo tekouaya.
11. Antlaxkalchiuayaj?
12. Kenin antlanamakayaj amejuantin?
13. Tleka tipetlakouaya tejuatl?
14. Tleka titlapapakaya?
15. Tleka tichochokaya?
16. Inamik in siuatsintli amo kisaya.
17. Nejuatl nikisaya momostla.
18. Yejuantin tlakuayaj nikan?
19. Amejuantin antlaxkalkuayaj?
20. Nitekitia ompa imil in notaj.
#95. TRADUCIR:
-
1. Yo coma dentro de la casa.
2. T comas tortillas.
3. El lloraba por nosotros.
4. Salamos temprano.
5. Dnde vivan ustedes?
6. Por qu lavaban y lavaban ellos?
7. Hacamos un corral.
8. Por qu entrabas temprano?
9. Quin lo haca?
10. Dnde trabajabas?
11. Vendas comida?
12. Qu dbamos?
13. Enterrabas el dinero?
14. Te daban ellos fruta?
15. Nos daban un papel blanco.
16. Cmo vendas papel?
17. Cmo vendan ustedes?
18. Quin contaba gente?
19. Yo no trabajaba contigo.
20. Cundo trabajaban ellos?
21. Por qu vivas aqu?
22. Ustedes hacan comida?
23. Quin cortaba flores?
24. Quin cortaba y cortaba (cosas)?
25. Yo lloraba y lloraba.
#96. TRADUCIR:
Xuana se siuatl chantiaya ipan altepetl itoka Istakpetlakalko. Kimpiaya inamik iuan yeyi pipiltoton.
Inamik, itoka Mikeltsin, tekitia ipanitlaltin teopantli. Ompa tatokaya. Xuana tekitia tiankisko. Ompa
tlanamakaya. Kinnamakaya pepetlamej iuan tilmajtin. Kisaya kualkan nochtin in tonaltin iuan
oyeya altepetl. Miakej tlakamej iuan sisiuamej kinkouayaj ipepetlamej iuan itilmajtin in Xuana.
#97. CONTESTAR:
1. Kampa chantiaya Xuana?
2. Tlen itoka ialtepetsin?
3. Kipiaya inon siuatsintli inamik?
4. Tlen itoka inon tlakatsintli?
5. Akin Mikeltsin?
6. Kexki pipiltoton kimpiayaj yejuantin?
7. Tekitiaj Xuana iuan Mikeltsin?
8. Kampa tekitia inamik in Xuana?
-
9. Tlen kichiuaya inon tlakatl ompa?
10. Iuan Xuana kampa tekitia?
11. Tlakouaya noso tlanamakaya isiuau in Mikeltsin?
12. Tlen kinamakaya tiankisko?
13. Ipiltoton tlanamakayaj tiankisko noijki?
14. Akin kinkouaya ipepetlamej in Xuana?
15. Kampa kinuikayaj yejuantin pepetlamej iuan tilmajtin?
#98. El FUTURO
Tambin se utilizar como complemento de las formas pretritas. Ejemplos:
Yo quera comer: niknekia nitlakuas.
Le deca que comiera: nikiluia tlakuas.
#99. TRADUCIR:
1. Yejuatl kinekia nitlakuas.
2. Niknekia titlakuas.
3. Tejuantin tiknekiaj titlapakas.
4. Yejuantin kinekiaj titlanamakaskej.
5. Yejuatl kinekia nejuatl nikochis.
6. Niknekia tejuatl tinemis.
7. Akin kinekia amejuantin ankisaskej?
8. Kinekia yejuatl tikalakiskej.
9. Amo niknekia tejuatl tichokas.
10. Tejuantin tinekiaj Malintsin nemis.
#100. TRADUCIR:
1. Nejuatl nikimpouaya ompouali ommajtlaktli tekolomej.
2. Amo nikneki chilmamakan; nikneki yejuatl auakanamakas.
3. Tikimpiayaj makuilpouali iuan kaxtoli peso.
4. Amo tichantiayaj kalixko; tichantiayaj kalnapantla.
5. Yejuantin chochoka topampa; choka ipampa amo tikpiaj tomin.
6. Akin chantiaya ompa itlantsinko Xuan?
7. Ijkuak tikochiskej, yejuatl tekitis imiltsinko.
8. Tokal amo uejka ka. Xikitta!
Leccin XV
#101. El PRETERITO PERFECTO.
Para formar el pretrito perfecto se deben seguir las reglas que se dan en seguida. Debe advertirse
que existen irregularidades y que algunos verbos tienen dos formas, tanto en la lengua clsica
-
como en los dialectos modernos. En elVocabulario de Molina y en el diccionario de Simon se da el
pretrito de cada uno de los verbos. Las siguientes reglas pueden seguir de gua al principiante.
1. Verbos en -ka. choka: chokak; paka: pakak; kuika: kuikak; maka: makak; toka: tokak.
2. Verbos en consonante (que no sea -k) seguida de -i o -a. nemi: nen; neki: nek; kochi: koch; mati:
mat; miki: mik; kisa: kis; teki: tek; tekiti: tekit.
3. Verbos en -aua, -eua, -iua, -oua. kaua: kau; peua: peu; poua: pou; koua: kou; chiua: chiu.
4. Verbos en -ia. chantia: chanti; iluia: ilui; paleuia: paleui; tlalia: tlali.
5. Otros pretritos. pia: pix; asi: asik; itta: ittak; kua: kua.
6. Adems, a todas estas formas habr que anteponer la partcula o-. Para el plural se agregar -
kej.
Ejemplos:
o-ni-chokak: llor o-ti-chokak-kej: lloramos
o-ti-chokak: lloraste o-an-chokak-kej: lloraron ustedes
o-chokak: llor o-chokak-kej: lloraron
o-ni-nen: viv o-ti-nen-kej: vivimos
o-ti-nen: viviste o-an-nen-kej: vivieron ustedes
o-nen: vivi o-nen-kej: vivieron
Onikoch. Dorm.
Otinen. Viviste.
Otikkau mokal. Dejaste tu casa.
Ochokak ipampa onimik. Llor porque mor.
Onikochiu nokal. Hice mi casa.
Otikkoukej chili. Compramos chile.
Otitepoukej. Contamos gente.
Oantlapakakkej. Lavaron ustedes.
Onechpaleuikej. Me ayudaron.
Oniktek se xochitl. Cort una flor.
#102. TRADUCIR:
1. Oniknek chokolatl.
2. Otiknek tomin.
3. Pili okinek tomin.
4. Otiknekkej tlali.
-
5. Oankinekkej tetl.
6. Okinekkej petlatl.
7. Xuan onechilui "kema".
8. Onichanti ompa.
9. Oanchokakkej.
10. Yejuatl omik.
#103. TRADUCIR:
1. Juan comi.
2. Trabajaste aqu?
3. Comiste la tortilla?
4. Me diste el dinero?
5. Quin lo supo?
6. Salieron ellos?
7. Me ayudaste.
8. Cortamos el papel.
9. No comimos el conejo.
10. Cundo saliste?
11. Lloraste.
12. Dormiste.
13. No muri l.
14. Hiciste tu casa?
15. Quin hizo el plato?
#104. TRADUCIR AL ESPAOL Y CAMBIAR AL PRETERITO:
1. Xuan kochi nikan.
2. Niktoka in tetl.
3. Titlakuaj.
4. Titlakua tejuatl.
5. Kineki tlapakas?
6. Nikneki nitlapakas.
7. Ankisaj amejuantin.
8. Titlanamaka?
9. Pili kineki chokas.
10. Yejuantin tlapouaj.
#105. TRADUCIR. Si hay algn verbo que indique accin no realizada se pondr en el futuro.
1. Ella llor porque muri su abuelo.
2. Yo sal porque quise.
3. Lavamos y lavamos la piedra.
4. Supiste que l lleg?
-
5. Ustedes quisieron comprar un libro.
6. Ellos entraron y trabajaron.
7. Por qu le dijiste "no"?
8. Quin quiso dejar a su nio aqu?
9. Yo quise salir y trabajar.
10. Cundo quisiste cantar?
11. Vendiste en el mercado?
12. Nuestro nio quiso llorar.
13. Quin te lo dijo?
14. Me ayud y me dej.
15. Te ayudaron ellos?
#106. TRADUCIR:
Itekiu siuatsintli
1. Siuatsintli ka ichan. 2. Tekiti nochi in tonali. 3. San ika seua tlaposonia tlen kintlaitiskej ipiluan. 4.
Tla ye ueueyitoton yaue temachtiloyan. 5. Ijkuak yoyajkej kokonej temachtiloyan, nantli yau
tiankisko tlakouas. 6. Ijkuak ualaskej ipiluan, tlakuaskej. (De un texto de la zona de Necaxa,
Puebla).
#107. CONTESTAR:
1. Kampa ka siuatsintli?
2. Tlen kichiua nochi in tonali?
3. Tlaka tlaposonia?
4. Akin tlaitis?
5. Ipiluan ye ueueyitoton?
6. Kampa yaue kokonej?
7. Kampa ka temachtiloyan?
8. Kampa yau nantli?
9. Tlen kichiua tiankisko?
10. Tlen kikuaskej kokonej?
Leccin XVI
#108. Las FORMAS REFLEXIVAS son las siguientes:
no: me to: nos
mo: te mo: se, os
mo: se mo: se
Ejemplos:
-
Ninotlalia: me siento
Timotoka: te entierras
Meua: se levanta
Titopakaj: nos lavamos
Anmopouaj: se cuentan ustedes
Moseuiaj: se descansan.
Debe advertirse que el reflexivo se usa en muchos casos en nahuatl cuando no se usara en
espaol, y que se utiliza en formas verbales como reverencial. Tambin hay que notar que en
muchos dialectos no existen las dos primeras personas no- y to-, utilizndose solamente mo- para
las seis personas.
#109. TRADUCIR:
1. Ninotoka 11. Ninonanaka
2. Timeua 12. Timokokoua
3. Motlalia 13. Motlalia
4. Ninotlalia 14. Motlaliaj
5. Titonamakaj 15. Titoseuiaj
6. Anmopakaj 16. Mokokouaj
7. Motlaliaj 17. Nineua
8. Nineua 18. Ninokokoua
9. Monamaka 19. Moseuia
10. Mokokoua 20. Ninoseuia
#110. La FORMA CAUSATIVA.
Un verbo se vuelve causativo al agregarle las terminaciones -tia o -ltia. Ejemplos:
paka: lavar pakaltia: hacer lavar, mandar lavar
choka: llorar choktia: hacer llorar
miki: morir miktia: hacer morir, matar.
#111. La FORMA APLICATIVA.
Se agregan las partculas -ilia o -lilia a la raz del verbo para indicar qu o quin es el objeto de la
accin. El sentido es reverencial.
Nikpakilia ipetlatsin in nochijtsin: Le lavo su petate a mi abuela.
Nikchiuilia ikaltsin in notajtsin: Le hago su casa a mi padre.
#112. El REVERENCIAL COMPUESTO DE FORMAS CAUSATIVAS Y APLICATIVAS.
Hoy da se utilizan estas formas, combinadas con el reflexivo, casi exclusivamente con un sentido
reverencial. En el pretrito y en el imperativo es frecuente que aparezca -tsino como terminacin.
Para el fin de estas lecciones, el estudiante debe conformarse con reconocerlas. Encontrar las
-
reglas completas en las gramticas que se citaron en la seccin #1. Obsrvense los siguientes
ejemplos:
Xinechmoluili: dme o dgame usted (xi- imperativo, -nech- a m, -mo- reflexivo-reverencial, -ilhuia-
decir, -ili reverencial).
Tlen timonekiltia?: qu quieres? (ti- t, -mo- reflexivo-reverencial, -nequi- querer, -ltia
reverencial).
Anmotlajtoltiskej: hablarn ustedes (an- ustedes ,
-mo- reflexivo-reverencial, -tlajtoua- hablar, -lti- reverencial, -skej futuro).
#113.
ANALIZAR. Las siguientes expresiones se encuentran en los textos que aparecen en las ltimas
lecciones.
1. Otimopanolti (pano): pasaste
2. Otimopanoltitzino (pano): pasaste
3. Xinechmoluili (iluia): dme
4. Timomachitia (mati): sabes
5. Timotlahtoltis (tlajtoua): hablars
6. Timotlahtoltia (tlajtoua): hablas
7. Timonekiltia (neki): quieres
8. Timixmachitia (ixmati): conoces
9. Timokochitia (kochi): duermes
10. Ximotlalitsino (tlalia): sintate
11. Nimitsixmachitia (mati): te conozco
12. Xinechmotlapopoluili (popoluia): perdname
13. Xinechmotlapopoluilitsino (popoluia): perdname
14. Nechmoluilia (iluia): me dice
15. Onechmotlatlaneujtili (tlatlaneujtia): me prest
16. Mitsmolhuilis (iluia): te dir
17. Ximokalakilitsino (kalaki): entra!
18. Timitis (i): bebers
19. Ximoseuitsino (seuia): descansa!
20. Anmokochitiskej (kochi): ustedes descansarn
#114. CONVERSACION.
1. Petolo yau tiankistli ipan se altepetl iuan tlajtoua ika siuatsintli kinamaka xochikuali. (Pedro va al
mercado en un pueblo y habla con una seora que vende fruta).
2. Petolo: Kenin otimopanoltitsino, nonantsin? Xinechmol-
uili kexki inin tsapotl? (Cmo la ha pasado usted, seora? Dgame cunto (cuesta) este sapote?)
3. Siuatl: Kuali, tlasojkamati. Yeyi tsapotl ika naui tomin. Kuali timomachitia timotlajtoltis
maseualkopa. (Bien, gracias. Tres zapotes por cincuenta centavos. Sabe usted hablar bien el
-
mexicano.)
4. Petolo: Kemakatsin, tepitsin niknati. San yolik xinechmoluili. Nikan katej naui tomin. (S, un
poco. Noms dgame despacio. Aqu estn los cincuenta centavos.)
5. Siuatl: Tlasojkamati, notajtsin. (Gracias, seor.)
6. Petolo: Xinechmoluili kampa ka in Tekolotlan ojtli? Ok uejka ka? (Dgame, dnde estel
camino de Tecolotlan? Todava est lejos?)
7. Siuatl: Amo uejka. Timonekiltia timixmachitia inon altepetontli? (No est lejos. Quiere usted
conocer ese pueblito?)
8. Petolo: Axkan amo. San nikan oniuala ipampa mostla kisa iluitl. Kampa nikochis? (Ahora no.
Slo vine aqu porque maana es (sale) la fiesta. Dnde dormir?)
9. Siuatl: Nikan chantia nonantsin. Timonekiltia timokochitis ichantsinko? (Aqu vive mi madre.
Quiere usted dormir en su casa?)
10. Petolo: Kemakatsin, tlasojkamati uel miak. (S, muchas gracias.)
11. Siuatl: Axkan ompa niau noijki. (Ahora voy all tambin.)
12. Yeuantin asij ompa iuan kalaki siuatl. (Llegan all y entra la mujer.)
13. Siuatl: Nonantsin, notlan uala se koyotl Mexijko chantia. (Mam, conmigo viene un citadino
que vive en Mxico.)
14. Nantli: Kampa ka? Kitta. Ximopanoltitsino, ximotlalitsino. (Dnde est? Lo ve. Pase usted,
sintese.)
15. Petolo: Tlasojkamati uel miak, nonantsin. Senka paki noyolou nimitsmixmachitia. (Muchas
gracias, seora. Me da mucho gusto conocerla.)
16. Siuatl: Yeuatl kineki kittas iluitl mostla iuan amo kimati kampa kochis. (Quiere ver la fiesta
maana y no sabe dnde dormir.)
17. Nantli: Nikan katej kali iuan tlakuali. (Aqu hay casa y comida.)
18. Petolo: Tlasojkamati uel miak. (Muchas gracias.)
19. Nantli: Nikan kochi okse koyotl noijki. Kimpia naui tonali nikan. (Aqu duerme otro citadino
tambin . Tiene cuatro das aqu.)
20. Petolo: Amo chantia nikan? (No vive aqu?)
21. Nantli: Amotsin. San tekiti nikan ipampa iluitl. Kinamaka neuktli tiankisko. San tepitsin kimati
tlajtos maseualkopa. (No. Slo trabaja aqu por la fiesta. Vende pulque en el mercado. Slo habla
poco de mexicano.)
22. Siuatl: Xinechmotlapopoluilitsino. Niau tlakualchiualoyan. (Perdneme. Voy a la cocina.)
23. Nantli: Tlaxkalchiuas. Timonekiltia se kaxitl moli ika tlaxkali? (Har tortillas. Quiere usted un
plato de mole con tortillas?)
(De los apuntes del curso de R.H. Barlow)
#115. CONTESTAR:
1. Kampa yau Petolo?
2. Tlajtoua ika tlakatl tiankisko?
3. Tlen kinamaka siuatsintli?
4. Tlen kiluia Petolo?
-
5. Kineki kikouas itla?
6. Tlen kitlatlania Petolo?
7. Tlen kinankilia siuatl?
8. Petolo kimati mexijkatlajtoli?
9. Tleka kineki Petolo in siuatl tlajtos yolik?
10. Akin kineki kittas iluitl?
11. Tlen kiluia inan in siuatl?
12. Okse koyotl kochi ipan altepetl?
13. Kexki tonali kimpia ompa?
14. Akin kinamaka neuktli?
15. In neuknamakani tlajtoua maseualkopa?
Leccin XVII
#116.
Los ADJETIVOS, que pueden colocarse antes o despus del objeto, se derivan en gran parte de
sustentivos y verbos. Ejemplos:
chili: chile
chichiltik: rojo
istatl: sal
istak: blanco
tlili: tinta
tliltik: negro
chipaua: limpiar
chipauak: limpio
kokoua: enfermar
kokoxki: enfermo.
#117. TRADUCIR:
1. in yankuik tlali
2. ome istak tepemej
3. se tliltik kali
4. se kali ueue
5. chikauak tlakatl
6. in xoxoktik kuauitl
7. molkaxitl ueue
8. ueue teopantsintli
9. in kuali teotl
-
10. in kuali tlaxkali
11. in siuatl kokoxki
12. motlaol yankuik
13. miak tlaoli
14. kuakualtsin xochimili
15. itleu chichiltik
16. in uey tonali
17. in kuali tlakuali
18. in tekitl amo kuali
19. in kilitl xoxoktik
20. in koyotl tomauak
#118. TRADUCIR:
1. el hombre flaco
2. su petate viejo
3. la carne mala
4. todo el da
5. todas las mujeres
6. la iglesia bonita
7. la casa blanca
8. el nio negro
9. el corral limpio
10. la tierra nueva
11. el chocolate viejo
12. el viento fro
13. la salsa verde
14. la carne roja
15. mi fuego nuevo
16. nuestro camino viejo
17. la mujer fuerte
18. la abuela enferma
19. la gran silla
20. la dulce vida.
#119. TRADUCIR:
1. Akin kipia in yankuik tlaxkali?
2. In ueue moli amo kuali. Amo nikneki.
3. Tleka titlajtoua tejuatl ika tlakatl kokoxki?
4. Nochtin sisiuamej tekitij ipan yankuik tepankali.
5. Kenin tikchiuaskej in uey ojtli?
6. In ueue sijtli onechkau miak tomin.
-
7. Akin okitokak in ueue koli? Omik yalua.
8. Yejuatl amo chantiaya ipan kuakualtsin xochimili.
9. Ualas in uey tonali ijkuak nitlajtos maseualkopa.
10. Axkan amo meua in itstik ejekatl.
#120. TRADUCIR Y CONTESTAR:
1. Cuando vendr el buen da?
2. Dnde trabaja la mujer bonita?
3. Tambin quieres t la salsa dulce?
4. Por qu cantarn ellos la vieja cancin?
5. Qu coma el hombre fuerte?
6. Todo el maz est negro?
7. Saba el nio la cancin bonita?
8. Querrn ustedes ver la iglesia roja?
9. La mujer buena hace mole negro?
10. Maana irs al cerro gordo?
11. Quin tiene el aguacate viejo?
12. Viven ellos en la cueva negra?
13. Duerme l en la casa nueva?
14. Quieres que comamos el guajolote flaco?
15. Cmo hars todo el trabajo nuevo?
16. Es fuerte y bueno el atole?
17. Iremos maana al mercado viejo?
18. Quieres que la buena mujer haga tortillas?
19. Cundo sabremos la cancin bonita?
20. Vendrn ustedes al corral blanco?
#121. TRADUCIR:
1. Neuktli mochiua noso kisa itech metl. 2. Mokixtia nekuatl itech metl. 3. Kikixtia tlakatl nekuatl
itik metl. 4. Nekuatl tsopelik. 5. Kichiki metl. 6. Iuan kikixtia ika se akokotli. 7. Kitlalia nekuatl itik se
kuetlaxtli. 8. Tla yotlachik, tlakatl yau ichan iuan kitlalia itik se xoktli chipauak. 9. Tla moneki uelik
kisas neuktli, mopapakas xoktli ika tepitsin jerestontli.
(De un texto de la zona de Necaxa, Puebla)
#122. CONTESTAR:
1. Kampa katej memej, ixtlauapa noso itik chachantin?
2. Tlen mokixtia itech metl?
3. Akin kikixtia mekuatl?
4. Nekuatl tsopelik?
5. Akin tlachiki?
-
6. Tlen kichiki in tlachikini?
7. Kampa kitlalia nekuatl?
8. Kampa yau tlakatl ika nekuatl?
9. Kampa kitlalia nekuatl ichantsinko?
10. Tla kineki uelik neuktli, tlen kipapakas?
#123. TRADUCIR:
Inemilis in maseualkonetl
1. In maseualkonetl, ijkuak kimpia majtlaktli xiuitl, ye kititlanij itajuan ipan mimiltin ma tlapaleui. 2.
Inin konetl kinmakaj itlaxkal ik tlakuas tlakotonali. 3. San kualkan yau, ijkuak tonali kisa. 4. Asi
tlakotonali. 5. Motlalia iuan tlakua. 6. Satepa tlami in tonali iuan chikuasen jora mokuepa ichan. 7.
Asi iuan kimakaj itlakual iuan niman moteka. 8. Sesepa inin konetl amo tekiti isel. 9. Itekoj mimiltin
kinuika ome noso yeyi okachi tekitinimej. 10. Sesepa yau ika itaj noso iikniuan.
(De un texto de la zona de Necaxa, Puebla)
#124. CONTESTAR:
1. Kexki xiuitl kimpia konetl ijkuak tekiti?
2. Akin kititlani konetl ipan mimiltin?
3. Tlen kiuika konetl ik tlakuas?
4. Yau ijkuak