CRVENI PERISTIL: IZMEĐU DRUŠTVENE PROVOKACIJE,...

198

Sveučilište u Splitu, Filozofski fakultet - Odsjek za sociologiju i Sveučilišni studijski centar za forenzične znanosti;

Odsjek forenzika i nacionalne sigurnosti, Split, Hrvatska Institut za primijenjena društvena istraživanja

Ivo Pilar – centar, Split, Hrvatska

DOI 10.5937/kultura1236198CUDK 7.038.531:316.75(497.5)”1968”

7.01:316.75originalan naučni rad

CRVENI PERISTIL: IZMEĐU DRUŠTVENE PROVOKACIJE, UMJETNIČKE INTERVENCIJE,

URBANOG MITA I SPLITSKOG JALA

Sažetak: U član ku se ana li zi ra ak ci ja bo ja nja split sko ga Pe ri sti la iz 1968. go di ne. Na da lje, raz ma tra ju se kul tu ro lo škoci vi li za cij ska obiljež ja mo der nih gra do va, te du hov na si tu a ci ja u Spli tu 1968. go di ne. Te o rij ski se ras pra vlja o utje ca ji ma kul tu re, na ci je i ide o lo gi je na društve nu i du hov nu stvar nost, te op će ni to o gra du kao mje stu su ži vo ta ar hi tek tu re, obi ča ja i lju di. Na te me lju broj nih iz vo ra, ana li zi ra se akci ja bo ja nja Pe ri sti la. Opi su je se na čin iz vo đe nja ak ci je, uz pri kaz bio gra fi ja umjet ni ka ko ji su u njoj su dje lo va li. Po ka za lo se da se ak te ri ni do da nas ne mo gu slo ži ti tko je či nio gru pu Cr ve ni Pe ri stil. Pri sut ne su ne su gla si ce i oko mo ti va bo ja nja Pe ri sti la, gdje jed ni sma tra ju da je to bio umjet nič ki, a dru gi ide o lo škopo li tič ki čin. Dat je osvrt na su prot sta vlje ne re ak ci je jav no sti na ovu šo kant nu in ter ven ci ju. Auto ri za klju ču ju da je ak ci ja Cr ve ni Pe ri stil bi la va žan umjet nič ki čin, ko ji je pro bu dio uspa va ni i apa tič ni Split ka snih 1960tih, i do da nas je ostao

sa mo di je lom raz ja šnje ni dio ur ba ne mi to lo gi je.

Ključnereči: gru pa Cr ve ni Pe ri stil, 1968ma, kul tu ra, na ci ja, li kov na ak ci ja, ide o lo škopo li tička ak ci ja

S. ČOKOLIĆ, Z. GRUBIŠIĆ i N. DUVNJAK

199


Uvod

Re vo lu ci o nar na 1968-ma u svi je tu je pre po zna ta kao is ko rak u post mo der no do ba, ko ji je zna čio po če tak po sta vlja nja i ostva ri-va nja no vih im pe ra ti va: bi ti dru ga či ji, bi ti je din stven i bi ti svoj. Da nas se su o ča va mo sa či nje ni com da je ta da šnji uz let plu ra li-zma i in di vi du al no sti „ne vi dlji vom ru kom“ skre nut pre ma uni-form no sti i uni ver za li zi ra noj stan dar di za ci ji. Me đu tim, u mo ru kul tur nih klo no va po sto je izo li ra ni oto ci du ha umjet no sti ko ji zna ju uz dr ma ti ulju lja ni duh na ro da, osta vlja ju ći trag ne sa mo na po lju kul tu re, ne go i u dru štve noj sva ko dnev ni ci. Na tra gu na ve de no ga, gra do vi, kao naj ve ći do seg ci vi li za ci je1, uvi jek su mje sto su sre ta ra znih stru ja nja du ha: „...u mo no to ni ji su vre me ne ci vi li za ci je i gra do vi tra že svoj iden ti tet, ali taj iden ti tet da nas je vr lo te ško po sti ći uko li ko ga ni su na sli je di li iz pro šlo sti. Ne ka da je go to vo sva ki grad bio druk či ji, a da nas su go to vo svi iden tič-ni i ne pre po zna tlji vi“2. Što se ti če Spli ta gdje se do go dio fe no-men ko je ga ana li zi ra mo, on ula zi u okvir na ve de ne kon sta ta ci je, ali sa mo u du hov nom smi slu u vi du har mo ni zi ra ne dru štve ne

cje li ne ko ja se ne ri jet ko eti ke ti ra učma lom i bez lič nom.3

Dav ne 1968-me osmo ri ca mla dih umjet ni ka ni su se sla ga li s na ve de nom tvrd njom, a svoj stav o uspa va no sti du ha gra da i mo no to nič no sti Car sko ga tr ga iz ra zi li su pro te stom u vi du nje-go va pre bo ja va nja kr va vo cr ve nom bo jom. Taj čin ušao je u ka-te go ri ju ur ba nih le gen di, či me je ro đen mit o Cr ve nom Pe ri sti lu. Ak ci ja bo ja nja Pe ri sti la u umjet nič kim ana li ma ostat će za bi lje-že na kao jed na od pr vih kon cep tu al nih ak ci ja ko ja je šo ki ra la uspa va ni grad, pro dr mav ši ga iz te me lja. Ona je ima la znat no ši ri od jek i to ne sa mo na pro sto ru biv še Ju go sla vi je, ne go i u Euro pi. Do dat nu do zu mi ste ri o zno sti i in tri ge da la je či nje ni ca da do da nas ni su raz ja šnje ni mo ti vi ovo ga či na, po go to vo sto ga što ak te ri od bi ja ju svje do či ti i ja sno se iz ra zi ti o dje lu. S dru ge stra ne, slo že no sti fe no me na Cr ve nog Pe ri sti la do pri ni je li su či-no vi su i ci da i smr ti dva ju ključ nih ak te ra, ko ji su se do go di li pod bi zar nim okol no sti ma. Ti me su u ci je li slu čaj une se ne no te

mi sti ke i okul ti zma.

1 G. Childe navodi deset kriterija civilizacije koje je našao u civilizacijama Starog i Novog svijeta, gdje na prvo mjesto stavlja velika zbijena naselja odnosno gradove; Čolić S., Kultura i povijest, Zagreb 2002, str. 13-14.

2 Kečkemet D., Borba za grad, Split 2002, str. 406. 3 Povijesna jezgra, a posebno Dioklecijanova palača, predstavlja jedan od

ključnih gradskih simbola koji je Splitu priskrbio globalno prepoznatljiv identitet.

200


Kul tu ra kao tvo re vi na du še

Sva ko dnev no i uvri je že no od re đe nje poj ma kul tu re pod ra zu mi-je va da „...kul tu ra zna či od re đe no pod ruč je ko je im pli ci ra niz dje lat no sti (npr. umjet nost, obra zo va nje, zna nost) ko je ni su iz-rav no ve za ne za ma te ri jal nu pro iz vod nju, a ko je se od no se na tzv. na do grad nju ili is pu nje nu do ko li cu“4. Na te me lju grč ko ga i rim sko ga shva ća nja kul tu ra je „...za obra zo va ne lju de Za pa da do bi la zna če nje ra fi ni ra nog uku sa, ko ji se ma ni fe sti rao u li te rar-nom, emo ci o nal nom i in tu i tiv nom ra zu mi je va nju li je pih umjet-no sti, kao što su gla zba i sli kar stvo, za jed no s po zna va njem kla sič ne kul tu re i su vre me ne knji žev no sti. Na taj na čin se na ša du hov na kul tu ra odvo ji la od sva ko dnev nog ži vo ta“5. Shva ća nje kul tu re va lja pro ši ri ti osta lim re le vant nim od red ni ca ma. Pre ma Durk he i mu, “...ukup nost uvje re nja i osje ća ja za jed nič kih pro-sječ nim gra đa ni ma isto ga dru štva tvo ri od re đe ni su stav ko ji ima vla sti ti ži vot; mo gli bi smo ga na zva ti ko lek tiv nom svi je sti ili za jed nič kom svi je sti”6. Ta ko shva će na kul tu ra je “...uvi jek ima la

ne ko obi ljež je ‘du hov ne kul tu re’”7.

Ako kul tu ru per ci pi ra mo is klju či vo kao sta nje du ha,8 ta da joj pri pi su je mo svoj stvo ili sred stvo sa mo o stva re nja pri pad ni ka ljud ske vr ste. U ta kvom te o rij skom okvi ru po je di nac, kao pri-pad nik dru štva, ni je pa siv ni par ti ci pant od no sno pro ma trač i pri-ma telj ko ji u pro ce su so ci ja li za ci je usva ja kom po nen te kul tu re, već je on ak tiv ni su di o nik ko ji svo jim ak tiv no sti ma dje lu je na pro mje ne kul tur nih tra di ci ja. Da pa če, svje snom in ter ak ci jom po je di nac mo že po sta ti glav ni čim be nik pro mje ne kul tur nih ele me na ta. Od nos po je di nac-kul tu ra ima dvo smjer ni ka rak ter, u ko je mu po je di nac i kul tu ra rav no prav no su dje lu ju u uza jam-nom utje ca ju i dje lo va nju, te za jed nič ki kon stru i ra ju zna če-nja. Ta ko “...kul tu ra jed nog dru štva jest na čin ži vo ta nje go vih pri pad ni ka; zbir ka ide ja i na vi ka što ih uče, di je le i pre no se iz

na ra šta ja u na ra štaj“9.

Su stav kul tu re te me lji se na dvi je osnov ne kom po nen te. Pr vu kom po nen tu pred sta vlja ju usta lje ne nor me, vri jed no sti, obi ča-ji, vje ro va nja i po na ša nja. Dru gu kom po nen tu či ni po je di nac sa svo jim in di vi du al nim obi ljež ji ma, po čev ši od spe ci fič no sti nje-go ve lič no sti do na či na in ter ak ci je s tra di ci o nal nim ele men ti ma

4 Čolić S., Kultura i povijest, Zagreb 2002, str. 10.5 Ibid.6 Haralambos M. i Holborn M., Sociologija – teme i perspektive, Zagreb 2002,

str. 887.7 Adorno T.W. i Horkheimer M., Sociološke studije, Zagreb 1980, str. 89.8 Haralambos M. i Holborn M., Sociologija – teme i perspektive, Zagreb 2002,

str. 884.9 Ibid.

201


kul tu re. Da kle, kul tu ra je za jed nič ka svim pri pad ni ci ma ne kog dru štva. Ona je traj na, pri la go dlji va, or ga ni zi ra na i in te gri ra na ka te go ri ja, ko ja ima ulo gu pro pi si va nja pri hva tlji vog po na ša-nja. Kul tu ra pred sta vlja adap ti van pro ces ko ji je stvo ren i ko ji se pre no si. U tom smi slu, jed na od glav nih svr ha kul tu re je da ti pri pad ni ci ma uvid u spo zna je o pri hva tlji vim i op će pri hva će nim mo de li ma po na ša nja i, isto vre me no, pru ži ti im osje ćaj pri pad-

no sti i iden ti te ta.

Na ci ja kao ogle da lo du še

Na ci ja i na ci o nal ni iden ti tet u su vre me nom kon tek stu pred sta-vlja ju dru štve ne fe no me ne ja nu sov skog ka rak te ra. Na ci o nal ni iden ti tet je dan je od naj i zra blji va ni jih i naj zlo u po tre blji va ni jih poj mo va su vre me ne po vi je sti ko ji je, od in stru men ta po ti ca nja ko he zi je unu tar dru štve ne za jed ni ce i pro mi ca nja za jed ničkih vri jed no sti i so li dar no sti, evo lu i rao ka in stru men tu se gre ga ci-je po je di nih dru štve nih sku pi na. Pre ma ta kvom shva ća nju, na-ci o nal ni iden ti tet do pri no si ja ča nju raz li ko va nja “mi” i “oni” i po sta je dez in te gra cij ski ele ment dru štva. Po jam na ci je te ško je odvo ji ti od poj ma et no sa jer su oni u vi so kom stup nju ko re la ci je u smi slu eg zi sti ra nja u ve li kom bro ju mre žnih od no sa. Me đu tim, tre ba is tak nu ti ka ko je osnov na raz li kov na je di ni ca či nje ni ca da su et nič ke za jed ni ce na sta le go to vo sa mo ni klo („sa me od se be“), dok su na ci je stvo re ne svje sno, če sto kao umjet ne tvo re vi ne ko je

ne mo gu op sta ti bez spe ci fič ne ide o lo gi je.10

Et nič ke za jed ni ce pred sta vlja ju spe ci fič nu gru pu lju di ko ja di je li za jed nič ki je zik i kul tur ni iden ti tet. U tom smi slu ona pred sta-vlja osnov ni ele ment di fe ren ci ja ci je pred na ci o nal nih dru šta va i mo že na sta vi ti za seb no eg zi sti ra ti unu tar do tič ne na ci je. Da-kle, et nička za jed ni ca je uži po jam od na ci je, a nje ne sa stav ni ce su je zik, et nička i kul tur na srod nost, te (go to vo uvi jek) re li gi ja. Za raz li ku od na ci je, ona ne ma re pre siv ni ka rak ter. Me đu tim, “...na ci o nal na de mo kra ci ja, de mo kra ci ja na ci o nal ne dr ža ve, ne po či va na har mo ni zi ra nju ne go na po li tički osje tlji vim kom pro-mi snim rje še nji ma pro tur ječ ja iz me đu ‘et no sa i de mo sa’. Pre-ma unu tra se raz li ke i su ko bi iz me đu et ničkih gru pa rje ša va ju uni for mi ra njem, har mo ni zi ra njem. Put do na ci o nal ne dr ža ve

po plo čan je po ti ski va njem”11.

Ri ječ na ci ja vu če po ri je klo iz la tin ske ri je či na sci bi ti ro đen. Pr vot no zna če nje ri je či na ci ja pod ra zu mi je va lo je one po je din ce ko ji su ro đe ni u istom mje stu, da bi se ka sni je zna če nje po ste pe-no pro ši ri lo u smi slu ozna ča va nja či ta vo ga na ro da jed ne ze mlje.

10 Beck U., Pronalaženje političkog – prema teoriji refleksivne modernizacije, Zagreb 2001, str. 120.

11 Ibid., str. 125.

202


Ta kvu ide ju o gru pi ra nju lju di na te me lju mje sta ro đe nja mo že-mo sma tra ti etičkom i fi lo zof skom dok tri nom ko ja pred sta vlja te me lje za stva ra nje ide o lo gi ja, te za ma ni fe sta ci je na ci o na li-zma. Vr can kon sta ti ra ka ko u ža ri štu po zor no sti “...sto je pi ta nja o na ra vi ve ziv nog tki va, tj. ono ga što jed no mno štvo lju di po-ve zu je u na ci ju te ih pre tva ra u pri pad ni ke na ci je, tj. u pri pad ni-ke jed ne tzv. se kun dar ne dru štve ne ingro up sa svoj stvi ma tzv. pri mar ne dru štve ne gru pe”12. Me đu tim, “...tre ba pri to me uva ži ti či nje ni cu da je po li ti ka du bo ko uple te na u sa mo de fi ni ra nje na ci-je jer sva ka te o rij ska de fi ni ci ja na ci je le gi ti mi zi ra jed ne po li tič ke za htje ve, a de le gi ti mi zi ra dru ge, ba rem u mi ni mal nom smi slu pri zna va nja ili ne pri zna va nja nji ho ve dru štve ne nor mal no sti ili ne nor mal no sti”13. Pre ma na ve de no me, mo že se uoči ti po sto ja-nje dvoj be no sti iden ti te ta ko ja se oči tu je u či nje ni ci da na ci je zah ti je va ju lo jal nost na osno va ma et ni ci te ta, na ci o nal no sti, re li-gi je i/ili ide o lo gi je. Pri to me se, u skla du s neona ci o na li stičkim shva ća njem na ci o na li zma kao pri la go dlji ve ide o lo gi je s mno go aspe ka ta, “...pi ta nja iden ti te ta po ve zu ju s pi ta nji ma eko nom ske i kul tur ne mo ći”14. Na istom tra gu je i Jen kin so no va tvrd nja da se dru štve ni iden ti te ti stje ču i ras po dje lju ju unu tar od no sa mo ći. Sto ga je iden ti tet ne što oko če ga vla da stal na bor ba i te melj je

stva ra nja stra ti fi ka ci je u dru štvu.15

Ide o lo gi ja kao su ton du še

Osje ćaj pri pad no sti i kon struk ci ja iden ti te ta jed ni su od te melj-nih čim be ni ka sta bi li za ci je lično sti i kon zer vi ra nja dru štve nog kon sen zu sa. U tom kon tek stu je From mo va pret po stav ka da čo-vjek ne ma svoj vla sti ti „dru štve ni kva li tet“ i da je nje go va men-tal na kon sti tu ci ja pra zan list pa pi ra na ko jem dru štvo i kul tu ra upi su ju svoj tekst. Osnov ni na go ni i glav ne stra sti su uro đe ni čo vje ku i re zul tat su nje go ve to tal ne eg zi sten ci je. To zna či da ih ni ti je dan da ti dru štve ni po re dak ne stva ra, već sa mo od re đu je ko ji će se čo vje ko vi na go ni i stra sti ma ni fe sti ra ti i do mi ni ra ti. Fromm tvr di ka ko se de fekt kod oso be ja vlja uko li ko ona ne ostva ri slo bo du, spon ta nost i istin sko iz ra ža va nje svo ga JA. Kad ve ći na čla no va dru štva ne us pi je ostva ri ti na ve de ne ele men te, ja vlja se dru štve no struk tu ri ra ni de fekt. U tom slu ča ju in di vi dua se ne osje ća izo li ra no, jer je mo gu će da je njen de fekt kul tu-ra uz di že do vr li ne. Dru gim ri je či ma, kul tu ra ga je struk tu ri ra la

12 Vrcan S., Nacija–nacionalizam–moderna država: između etnonacionalizma, liberalnog i kulturnog nacionalizma ili građanske nacije i postnacionalih konstelacija, Zagreb 2006, str. 29.

13 Ibid., str. 81.14 Haralambos M. i Holborn M., Sociologija–teme i perspektive, Zagreb 2002,

str. 267.15 Jenkins R., Social Identity, London 2007.

203


zašti tiv ši in di vi duu od ne u ro ze od ko je bi pa ti la u kul tu ri ko ja taj isti de fekt sma tra ne pri hva tlji vim.16

Fromm pod poj mom „dru štve ni ka rak ter“ pod ra zu mi je va bit ka-rak ter ne struk tu re ko ja je za jed nič ka ve ći ni čla no va iste kul tu re, su prot no in di vi du al nom ka rak te ru po ko jem se lju di raz li ku ju jed ni od dru gih iako pri pa da ju is toj kul tu ri. Dru štvo kao op ći po jam ne po sto ji, već po sto je spe ci fič ne dru štve ne struk tu re ko-je funk ci o ni ra ju na raz li či te i utvr đe ne na či ne. Da kle, dru štvo mo že po sto ja ti je di no ako funk ci o ni ra u okvi ru svo je spe ci fič ne struk tu re. Funk ci ja dru štve nog ka rak te ra je uob li ča va nje i ka na-li zi ra nje ljud ske ener gi je u okvi ru da no ga dru štva, sa svr hom ne-pre kid nog funk ci o ni ra nja sa mog dru štva.17 Kul tu ra omo gu ća va lju di ma su ži vot s de fek tom, bez opa sno sti obo li je va nja, a ako bi se uklo ni li opi ju mi za dru štve no struk tu ri ra ni de fekt, na po vr-ši nu bi iz bi la bo lest.18 Na ve de na in ter ven ci ja, una toč mo gu ćim ne ga tiv nim ko no ta ci ja ma, ite ka ko se tre ba per ci pi ra ti do bro do-šlom. Na i me, opi sa na dru štve na ma ska, ko ja mo že pro u zro či ti ne kro zu dru štve nog tki va, na zi va se ide o lo gi jom, ali “...što zna či ide o lo gi ja i što su za pra vo ide o lo gi je mo gu će je ra zu mje ti sa mo ako se pri zna po vi je sno kre ta nje tog poj ma, ko je je isto dob no i

po vi je sni raz voj sa me či nje ni ce”19.

Po vi je sno kre ta nje poj ma ide o lo gi je

Po jam ide o lo gi je ka rak te ri zi ra zna čenj sko ko le ba nje od no sno vi še znač nost, ko je ote ža va ju nje go vo pre ci zno i ko nač no de fi-ni ra nje. Fran cu ski mi sli lac De stutt de Tracy20 tvo rac je ovo ga poj ma, ko ji sve do da nas iza zi va te o rij ske po le mi ke, ali ima i prak tič ne po li tič ke po slje di ce. De stutt de Tracy ovaj je po jam shva ćao dru ga či je ne go li se on shva ća da nas. Za nje ga je ide o-lo gi ja pr vot no bi la zna nost o ide ja ma ko ja „...is tra žu je pod ri je tlo ide ja, pra ti nji ho vo ob li ko va nje i ot kri va za ko ne po ko ji ma se

oni rav na ju“.

Što se ti če su vre me nog shva ća nja ide o lo gi je, mo že mo raz li ko-va ti dva zna če nja ko ja su me đu sob no odvo ji va i ob ja šnje na de-fi ni ci ja ma ko je se ne pre kla pa ju. Pr va va ri jan ta zna če nja poj ma ide o lo gi je je par ti ku lar na. S njo me se “... su sre će mo (...) ka da ri ječ tre ba zna či ti sa mo to da se ne že li vje ro va ti od re đe nim „ide ja ma“ i „pre dodž ba ma“ pro tiv ni ka. Njih se sma tra vi še ili ma nje svje snim pri kri va nji ma ne kog sta nja stva ri či je isti ni to

16 Fromm E., Zdravo društvo. Zagreb 1989, str. 19-20.17 Ibid., str. 67-69.18 Ibid., str. 21.19 Adorno T.W. i Horkheimer M., Sociološke studije, Zagreb 1980, str. 168.20 A. Destutt de Tracy (1754-1836) bio je aristokrat, filozof i pripadnik

prosvjetiteljstva u školi É. Condillaca, a autor je knjige Elementi ideologije

204


spo zna va nje ni je u pro tiv ni ko vu in te re su. Pri tom se mo že ra di ti o ci je lom ra spo nu od svje snog la ga nja do po lu svje sno in stink-tiv nog pri kri va nja, od pri je va re od stra ne dru go ga do sa mo za-va ra va nja”21. Dru ga va ri jan ta je ra di kal ni, to tal ni, po jam ide o-lo gi je, gdje se mo že “...go vo ri ti o ide o lo gi ji ne ke epo he ili ne ke po vi je sno-dru štve no kon kret no od re đe ne gru pe - re ci mo ne ke kla se - u tom smi slu da se pri tom mi sli na ose buj nost i ustroj to tal ne struk tu re svi je sti te epo he od no sno tih gru pa”. Ono što je za jed nič ko za obje va ri jan te poj ma ide o lo gi je je da “...funk-ci o na li zi ra ju ta ko zva ne ‘ide je’ na no si te lja i nje go vo kon kret no

sta nje u dru štve nom pro sto ru”22.

Man nhe im is ti če još tri raz li kov na ele men ta:

“Dok par ti ku la ran po jam ide o lo gi je že li kao ide o lo gi je ozna či ti sa mo dio tvrd nji pro tiv ni ka, a i taj dio sa mo s ob zi rom na nji hov sa dr žaj, to tal ni po jam ide o lo gi je do vo di u pi ta nje uku pan pro tiv-ni kov svje to na zor (uklju ču ju ći i ka te go ri jal ni apa rat) te že li i te

ka te go ri je ra zu mje ti po la ze ći od ko lek tiv nog su bjek ta”23.

“Kod par ti ku lar nih ide o lo gi ja funk ci o na li zi ra nje se od vi ja sa mo na psi ho lo škoj ra zi ni. La ži se ov dje još mo gu raz ot kri ti, iz vo ri var ke još se mo gu raz bi stri ti, sum nja u ide o lo gi ju ipak još ni je ra di kal na.” S dru ge stra ne, kod to tal nih ide o lo gi ja funk ci o na li-zi ra nje se od vi ja na no o lo škoj ra zi ni: “...ako se ka že da ona epo-ha ži vi u onom svi je tu ide ja, a mi u ne kom dru gom, ili da onaj po vi je sno kon kre tan sloj mi sli u druk či jim ka te go ri ja ma ne go mi, on da se ne mi sli sa mo na sa dr žaj po je di nač nih mi sli ne go na či tav je dan mi sa o ni si stem, od re đe nu vr stu for me do ži vlja va nja i

tu ma če nja”24.

“U skla du s tom raz li kom par ti ku lar ni po jam ide o lo gi je pr ven-stve no ba ra ta jed nom psi ho lo gi jom in te re sa, a to tal ni mno go vi še for ma li zi ra nim poj mom funk ci je ko ji se, ko li ko je mo gu-će, od no si na objek tiv ne struk tu ral ne po ve za no sti. U slu ča ju par ti ku lar nog poj ma ide o lo gi je pret po sta vlja se da ovaj ili onaj in te res ka u zal no pri si lja va na tu laž ili pri kri va nje, a kod to tal-nog poj ma ide o lo gi je sma tra se da ovom ili onom mje stu u dru-štvu od go va ra ovo ili ono gle di šte, na čin pro ma tra nja, aspekt... Sva ko is tra ži va nje ide o lo gi je ko je po či nje na psi ho lo škoj ra zi-ni (par ti ku lar no) u naj bo ljem slu ča ju mo že i ob u hva ti ti ra zi nu ko lek tiv ne psi ho lo gi je. Na su prot to me, onaj tko se slu ži to tal-nim poj mom ide o lo gi je, te da kle funk ci o na li zi ra sklo po ve na no o lo škom pod ruč ju, ne će funk ci o na li zi ra ti s ob zi rom na neki

21 Mannheim K., Ideologija i utopija, Zagreb 2007, str. 72-73.22 Ibid., str. 73.23 Ibid., str. 73-74.24 Ibid., str. 74.

205


psi ho lo ški, re a lan su bjekt, ne go s ob zi rom na ne ki ‘su bjekt pri pi si va nja’.”25

Man nhe im sma tra da se par ti ku lar ni i to tal ni po jam ide o lo gi-je u re al no sti uvi jek iz no va mi je ša ju. Pro blem je što još uvi jek ne po sto ji ni idej na, ni ti so ci o lo ška po vi jest poj ma ide o lo gi je ko ja bi ana li zi ra la pro mje ne zna če nja kroz ko je je spo me nu ti po jam pro la zio. Ka ko bi lo, sma tra se da su op ći uvje ti u ko ji ma se stvara la žna svi jest (ide o lo gi ja) stvo re ni na pri je la zu iz 16. u 17. sto lje će, tj. u po če ci ma stva ra nja no vo vje kovnog gra đan-

skog dru štva.26

Iden ti tet gra da – su ži vot ar hi tek tu re, obi ča ja i lju di

Pret hod nim tek stom na zna če no je ka ko u istom po vi je sno-društve nom kon tek stu po sto je raz li či to raz mje šte ne la žne struk-tu re svi je sti, od onih ko je u mi šlje nju pre sti žu su vre me ni bi tak do onih ko je ga ne uspi je va ju do sti ći.27 Ova kon sta ta ci ja mo že se pri mi je ni ti na naš pro blem, u smi slu da ni je dan pro stor ne od-ra ža va to li ku kul tu ro lo šku i ide o lo šku am bi va lent nost i plu ral-nost kao grad ski pro stor. Grad je isto vre me no mje sto si gur no sti i za šti te ljud skih vri jed no sti u ko jem se iz ra ža va i raz vi ja ljud ski duh i sna žno di fe ren ci ra na lič nost, ali je i mje sto re pre si je, kon-tro le i po ko ra va nja grad skom auto ri ta tiv nom nor ma ti vu, ko je ga obi lje ža va dru štve na se gre ga ci ja, te ma ni fe sta ci je so ci o lo ško-pa to lo ških fe no me na. Grad sko pod ruč je je spe ci fi čan pro stor ni en ti tet či ji su na sta nak uvje to va li mno go broj ni čim be ni ci (ge o-graf ski, po vi je sni, go spo dar ski, kul tur ni, so ci o lo ški itd). Grad je pro stor sim bi o ze od no sno su ži vo ta lju di ko ji ga na sta nju ju, za na ta, pro iz vod nih i uslu žnih dje lat no sti ko ji se u nje mu od vi ja-ju, su sre ta sve tog i pro fa nog. Grad je mje sto ko jem se do dje lju je i od goj na (so ci ja li za cij ska) funk ci ja, u okvi ru ko je se pod u ča va

čo vje k nje go voj dru štve noj ulo zi.

Struk tu ra li sti za u zi ma ju sta ja li šte ka ko u osno vi sva kog pro stor-nog pla ni ra nja, u smi slu ten den ci je iz grad nje od re đe nog pro-sto ra, le ži kon struk ci ja su sta va ko ji će od ra ža va ti di fe renciranu

25 Ibid.26 Antidogmatski manifesti F. Bacona za oslobađanje uma navijestili su borbu

protiv idola ili kolektivnih predrasuda koji su opterećivali čovječanstvo početkom toga razdoblja, Adorno T.W. i Horkheimer M., Sociološke studije, Zagreb 1980, str. 168. Treba istaknuti kako “...za Bacona idoli znače „lažne bogove“, „predrasude“, i kod njega ih ... ima četiri vrste: idola tribus, idola specus, idola fori, idola theatri. Svi su oni izvori varke i neki od njih potječu od ljudske prirode uopće, a neki od pojedinaca, ali se mogu pripisivati i društvu ili tradiciji te zatvaraju put do istinitog uvida”. Mannheim K., Ideologija i utopija, Zagreb 2007, str. 78.

27 Mannheim K., Ideologija i utopija, Zagreb 2007, str. 111.

206


podje lu “dru štve nih sa dr ža ja i pro stor nih iz ra za“.28 S dru ge strane, pre ma Mar xu i En gel su, grad pred sta vlja ak tiv ni dio na-še ci vi li za ci je, i u tom smi slu mo že ga se per ci pi ra ti cen trom duhovnih dje lat no sti. Na ve de na per cep ci ja mo gu ća je usli jed tri

glav na čim be ni ka ko ji su je omo gu ći li:

Pr vi čim be nik su rat ni po ho di ko ji su, pre ma te o ri ji so ci jal nog dar vi ni zma, re zul ti ra li na stan kom kla snog dru štva na na čin da su voj no-osva jač kim po ho di ma od re đe na ple me na po ko ri la “...dru ga ple me na, pre tva ra ju ći se be u vla da ju ću eli tu ili ka stu, a

pod jarm lje na ple me na u rad nu sna gu za svo je po tre be”29.

Na ve de na eko nom ska i du hov na su per i or nost eli te ni je bi la ostva re na sa mo pu tem voj nih po ho da. Dru gi je va žan čim be-nik pr va agrar na re vo lu ci ja ko ja je, za hva lju ju ći aku mu la ci ji po-ljo pri vred nih vi ško va, omo gu ći la uz dr ža va nje eli te i njoj oda ne

voj ske.

Tre ći čim be nik je re li gij ski, ka da to te mi zam ustu pa mje sto po-li te i zmu “... jer su se bez lič ni ple men ski to te mi per so na li zi ra li u bo go ve i he ro je stvo riv ši nad ze malj sku hi je rar hi ju ko ja je re gu-li ra la no ve dru štve ne od no se”30. Ta ko u go to vo svim an tič kim gra do vi ma na i la zi mo na et nič ko-re li gij sku se gre ga ci ju “... jer je ona osno va dru štve no-po li tič kog si ste ma, pa sto ga nu žno na me-će svoj ob lik i grad skoj to po gra fi ji. Ona ni je na sta la spon ta no već nor mi ra njem. Na če lo re da ili har mo ni je bio je dio svje to na zo ra ko ji gle da na dru štve no ure đe nje kao na mi kro ko zmos, na hi je-rar hij ski ure đen svi jet raz li či tih bi ća ko ja po ne kim propi sanim

za ko ni ma mo ra ju sta ja ti u od no su jed ni s dru gi ma”31.

Tra di ci ja po šti va nja hi je rar hij ske ure đe no sti pro sto ra i nor ma-tiv nog re da, ko ja je bi la na ru še na eks pan zi jom Ri ma i pro va lom bar ba ra, po nov no je us po sta vlje na u sred njem vi je ku kao ka non iz grad nje gra da. An tič ka ten den ci ja odje lji va nja tr go vač kih od ad mi ni stra tiv no-po li tič kih dje lat no sti, te di fe ren ci ja li zi ra na ras-po dje la i raz mje štaj raz li či tih pro iz vod nih dje lat no sti u pri pa da-ju će grad ske kvar to ve i uli ce na sta vi la se od vi ja ti na pro sto ru sred njo vje kov nog gra da. Me đu tim, te ko vi ne an ti ke i sred njeg vi je ka u vi du us po sta ve nor mi ra nog re da u gra du opet su bi le ugro že ne u pe ri o du eks pan zi je in du stri ja li za ci je i ka pi ta li stič kog men ta li te ta, ko ji su grad iz lo ži li ne re du, ne sre đe no sti i so ci jal-no-pa to lo škim po ja va ma. Su pek to po ja šnja va na slje de ći na-čin: “Bu du ći da je pro stor ni ob lik dru štva nje go vo ure zi va nje

28 Opširnije o tome vidjeti u: Supek R., Društvene predrasude i nacionalizam, Zagreb 1992, str. 13.

29 Ibid., str. 28.30 Ibid.31 Ibid., str. 28-29.

207


u prostor, dru štve nost u svo joj pro stor no sti, to pro stor ni si stem mo ra od ra ža va ti i pro tur ječ nost dru štve ne or ga ni za ci je, iako od-re đe ni dio dru štve nog sek to ra mo že bi ti u svo jem funk ci o nal-nom ob li ku ja ko re du ci ran, kao što je pro iz vod ni rad u pu noj auto ma ci ji. Ma šta se ov dje su da ra s vla sti tim gra ni ca ma, s ra ci-o nal no šću pro stor ne or ga ni za ci je“32. Pre ma to me, uvi jek se ra di o asi me trič noj ras po dje li dru štve ne mo ći ko ja tre ba ide o lo ško ili so ci jal no oprav da nje, ka ko bi je pri hva tio što ve ći broj čla no va

od re đe nog dru štva.33

Bo ja njem Pe ri sti la 1968ma je po če la u Spli tu

„Še zde set osma“ sma tra se go di nom ko ja je u vi še na vra ta uz-dr ma la svi jet, a do ga đa ji ko ji su je obi lje ži li od re di li su je kao go di nu sek sa, dro ge, rock’n rol la i ge ne ra cij skog ja za. Bi la je to go di na Vi jet nam sko ga ra ta, aten ta ta na M. Lut he ra Kin ga ml. i B. Ken nedya, umjet nič kih šo ko va po put Be a tle sa, War ho lo vog pop-ar ta i avan gard nog ka za li šta, bu đe nja re vo lu ci o nar nog du ha svi je ta u vi du Pra škog pro lje ća, te stu dent skih pro svje da i spon-ta nih „usta na ka“ di ljem Euro pe. Bi la je to, pre ma mno gi ma, “...po sljed nja svjet ska eks plo zi ja uto pij ske ener gi je”, ko ja se ni je po no vi la sve do da nas.34 Še zde se to sma ški stu dent ski po kret bio je svo je vre me no op tu žen za sek su al ni raz vrat, mo ral ni pre vrat, na klo nost ko mu ni zmu (lje vi ča re nju), itd. Da nas se mno gi sa ža-lom sje ća ju tog je din stve nog is ku stva mo bi li za ci je i dru štve nog an ga žma na mla dih ko ji je bio, ka ko smo ka za li, svo je vr sni uvod u post mo der no sta nje, ko je je po sta vi lo im pe ra ti ve oslo ba đa nja

ljud skog du ha od tra di cij skih oko va.35

U ta kvom du hov nom ozrač ju osam mla di ća36 od lu či lo je u ra-no ju tro 11. si ječ nja 1968. „bi ti svo ji ma“ i to pri je svih. Na i me, iako se u svim pri sje ća nji ma i ana li za ma 1968-me pr ven stve no is ti ču Pa riz, Prag, pa i Be o grad, sma tra se ka ko je ak ci ja bo ja nja split skog Pe ri sti la u cr ve no do ga đaj ko ji je toj go di ni dao go to-vo mit sko zna če nje, tim vi še što se od i grao u sre di štu gra da, u sr cu Di o kle ci ja no ve pa la če. Una toč či nje ni ci da je te ško pre ci-zi ra ti to čan broj su di o ni ka ak ci je, kao idej ni za čet ni ci u ve ći ni kon zul ti ra nih iz vo ra na vo de se P. Dul čić, S. Su mić, T. Ča le ta,

32 Ibid., str. 15.33 Ibid., str. 27-28.34 Vidjeti detaljnije u: Grupa autora, 1968. trideset godina kasnije.35 Knežević R., Načelo slobode i politički poredak. Politologijski ogledi o

liberalizmu, totalitarizmu i demokraciji, Zagreb 2007.36 Prema nekim izvorima aktera akcije bilo je devet, odnosno dvanaest.

Primjerice, Bavčević navodi kako su grupu splitskih umjetnika koja je obojila Peristil činili P. Dulčić, S. Sumić, N. Đapić, T. Čaleta, A. Aljinović, S. Blažević i D. Dokić (dakle sedmorica performera). Bavčević spominje još nekoliko sudionika-pomagača čija imena nisu ostala zabilježena.

208


D. Do kić, R. Ko gej i B. Je le nić, te još ne ko li ko “fluk tu ri ra ju ćih po je di na ca”. Me đu fluk tu ri ra ju ći ma po seb no je za ni mlji va ulo ga V. Do di ga-Tro ku ta ko ji je u ka sni jim jav nim is tu pi ma pri sva jao ide ju svo jom, te J. La zni ba ta ko ji se po či nje tek ne dav no spo mi-nja ti.37 Iako je ak ci ja Cr ve ni Pe ri stil mno ge od su di o ni ka uči ni la be smrt ni ma, ona je za ne ke od njih bi la osob no pro klet stvo. Ra-zu mi je va nje na ve de nog naj bo lje osvi je tla va ju opi si ži vot no ga

pu ta naj kon tro verz ni jih su di o ni ka.

Re dom, to su:

Pa ve Dul čić, spi ri tus mo vens split ske kon cep tu al ne sce ne, stu-dent li kov no ga smje ra Pe da go ške aka de mi je u Spli tu, mla di umjet nik ko ji je umro od po slje di ca po ku ša ja sa mo u boj stva ba-

ca njem pod vlak 1974. g.;

Sla ven Su mić, stu dent li kov no ga smje ra Pe da go ške aka de-mi je u Spli tu, ko ji se po sli je ba vio pri mi je nje nom umjet-no sti u kazalištu, gdje je iz ra đi vao re kvi zi te, ko sti me i

sce no gra fi je38;

To mo Ća le ta, li kov ni umjet nik i pje snik, po či nio je sa mo u boj-stvo 1972. go di ne sko kom sa 13. ka ta ne bo de ra, sta viv ši oko

vra ta nat pis “ja sam umjet nik”;

Ra do van Ko gej, split ski “bes po sli čar”;

Vla di mir Do dig-Tro kut, sa mo pro zva ni li kov ni umjet nik, „ak-ci o nist“, per for mer re ci kla ža dru štve ne i men tal ne an ga ži ra no-sti, mi stik, vi dov njak, pa ra nor mal ni fe no men, za čet nik i vla snik

An ti mu ze ja39;

Bo ris Je le nić, ko ji se sma tra du hov nim ocem Cr ve nog Pe ri sti-la, bio je je dan od naj ra di kal ni jih umjet ni ka, ne sa mo u okvi ru ju go sla ven ske umjet no sti, ne go i znat no ši re. Sma tran je ne za-mje nji vim pro ta go ni stom (ne)vi dlji vog kul tur nog ži vo ta. Na ve-de ne epi te te za vri je dio je spe ci fič nim pri stu pom umjet no sti, te-me lje nim na oštroj kri ti ci kon ven ci o nal nog ka non skog mo de la ko ji je do mi ni rao u prak si ve ći ne ta da šnjih umjet ni ka. Bio je avan gar dist, pop ar tist i ra di kal ni en for mel sli kar. Kao sred njo-škol ski pro fe sor i bo em, od go jio je mno ge ge ne ra ci je split skih

umjet ni ka.40

37 J. Laznibat uglavnom se spominje na forumima internet portala hrvatskih tiskovnih medija, iako ga neki smatraju jednim od idejnih začetnika akcije.

38 S. Sumić proveo je dva desetljeća u Kazalištu lutaka, a poslije je djelovao u Hrvatskom narodnom kazalištu, te Gradskom kazalištu mladih u Splitu.

39 Otac V. Dodiga-Trokuta bio je vojno lice u činu pukovnika i jedan od najvećih eksperata za gradnju aerodroma i specijalna vojna miniranja.

40 B. Jelenić prvo je predavao u osnovnoj školi u Solinu, da bi zatim postao profesor u Školi primijenjene umjetnosti u Splitu. U periodu od 1954.

209


Osim li kov nih umjet no sti, slje de ća po ve zni ca sku pi ne je nji ho-vo član stvo u Ki no klu bu Split i za lju blje nost u film sku umjet-nost. U split skoj Ško li pri mi je nje ne umjet no sti do la zi do pr vog kon tak ta s P. Dul či ćem, ko jeg B. Je li nić pri zna je za svo ga te o rij-skog isto mi šlje ni ka i ko a u to ra ak ci je Pe ri stil. Pre ma svje do čan-stvi ma, po sto je is ka zi o dva glav na mo ti va in spi ra ci je za bo ja nje

Pe ri sti la:

Te za pri mar no li kov no mo ti vi ra ne ak ci je: pre ma S. Su mi æu, ide ja je ro đe na za vri je me nje go vog i Dul či će vog pu to va nja u Pa riz. Fa sci ni ra ni pro ži vlje nim is ku stvi ma, po po vrat ku u Split su do ni je li ide ju squ a ta i od luč nost da se, prak som non kon for-mi stičkog po na ša nja i druk či jim pro mi šlja njem ži vo ta i umjet-no sti, do mi cil noj sre di ni pred sta ve ra dom ko je ga će svi za mi je ti-ti. Pr vi su u Spli tu no si li du gu ko su i bra du, ži vje li u na pu šte nom pot kro vlju u Ge tu41 i pod u ze li mno ge ak ci je ko je su od ska ka le od usta lje nih umjet ničkih ka no na. Pre ma Sumiću, ide ja Cr ve-nog Pe ri sti la na sta la je za vri je me Dul či će vog i nje go vog bo-rav ka u Šved skoj, a tu ver zi ju po tvr đu je i V. Do dig-Tro kut, ko ji

promovi ra dru gu, po li tičku te zu.

Te za ide o lo ški i po li tički mo ti vi ra ne ak ci je: V. Do dig-Tro kut za-go va ra sta ja li šte da se ne ra di ni o ka kvom ra di kal nom is tu pu, već o ša li vi so ko po zi ci o ni ra nih par tij skih slu žbe ni ka. Oni su, za vri je me jed nog su sre ta s P. Dul či ćem i osta li ma, ko men ti ra li ka-ko bi bi lo li je po da Split, po uzo ru na Mo skov ski Cr ve ni trg, ima svoj cr ve ni Pe ri stil.42 Pre ma ovoj ver zi ji, „ša la“ je re a li zi ra na na kon dvi je go di ne. Ubr zo se po ka za lo da bi ak ci ja mo ti vi ra-na is klju či vo ša lom mo gla pre ra sti u ak ci ju u ko joj do mi ni ra ju ide o lo ške ko no ta ci je i po li tič ki an ga žman, kao iz ra van na pad na ta da šnji su stav kru tog so ci ja li zma.43 Umjet nič ki ali bi na ve de noj po li tič ki po ten ci jal noj pri jet nji dao je F. Ro je ob ja viv ši 1968.

do 1955. god. radio je pješčane slike i prvi u svijetu je formirao pješčani ambijent.

41 Da u Dioklecijanovoj palači nisu živjeli Židovi, ne bi postojao prostor kojega su Splićani nazvali Get. Smatra se da su Židovi u Palači živjeli puno prije Hrvata, već u doba Dioklecijana. U Palači su prisutniji od 7. stoljeća, nakon što su Avari u pratnji Slavena spalili Salonu. Prvi židovski kvart i sinagoga nalazili su se u istočnim podrumima Palače, sve do požara 1507. g. Nakon toga Get se razvija u sjeverozapadnom dijelu Palače, omeđen ulicama Majstora Jurja, Dominisovom, Bajamontijevom, Rodriginom i Bosanskom (vidjeti u: Vidulić., Priče iz palače by Sandi Vidulić: Židovski Get). O ulicama Geta piše i D. Kečkemet u knjizi Stari Split od kantuna do kantuna Kečkemet D., Borba za grad, Split 2002, str. 70-71; 74-76.

42 Ovo stajalište potvrđuje i Z. Dumanić, op. a.43 Uz interpretiranje akcije bojanja Peristila kao šale, ona se doživljavala i kao

čisti vandalizam, bez ikakve umjetničke vrijednosti.

210


godine u split skom ča so pi su za kul tu ru „Vi dik“ ma ni fest „Šest stra ni ca Cr ve nog Pe ri sti la“.44

Iako po sto je ži vu ći ak te ri, naj vje ro jat ni je je da ovaj ur ba ni mit ni ka da ne će bi ti u pot pu no sti raz ja šnjen. Pri je ela bo ra ci je spo me nu tih te za, tre ba pod sje ti ti da je ak ci ja bo ja nja Pe ri sti la pred sta vlja la is ko rak u post mo der nu, ali je va žno da je u se bi sa dr ža va la i ne ke ključ ne kom po nen te kon ven ci o nal ne mo der-ne umjet nič ke in ter ven ci je. Na i me, po ve zni ce ak te ra bo ja nja Pe ri sti la i kon cep tu a li stič ke prak se ju go sla ven ske umjet no sti su

slje de će:

ak ci ju je iz ve la gru pa, a ne po je di nac, što je bi lo u skla du s ko lek ti vi stič kim ide o lo škim im pe ra ti vom

on da šnjeg su sta va,

u tom smi slu ra zu mlji vo je po zi va nje auto ra na ko-lek tiv nu od go vor nost,

to po tvr đu je pot pi si va nje svo je vr snog umjet nič kog ma ni fe sta, te

ide o lo ška ko no ta ci ja oda bi ra jar ko cr ve ne bo je.

Na ve de na ak ci ja ubr zo je pre ra sla u ur ba ni mit, kao pr vi per-for mans i umjet nič ka in ter ven ci ja u grad ski pro stor na pod ruč ju so ci ja li stič ke Ju go sla vi je, ko je mu je po seb nu te ži nu dao opi sa ni kon tekst 1968-me go di ne. Ka ko ni šta ve za no za Cr ve ni Pe ri stil ni je jed no stav no, ta ko ni do go vor o bo ji ko jom će se Pe ri stil obo ja ti ni je bio je din stven i jed no zna čan. Na i me, bi lo je mno go pri je dlo ga ka ko pre bo ja ti Pe ri stil. Jed ni su pred la ga li da se obo ji u re vo lu ci o nar nu na ran ča stu, za tim u anar hi stič ko cr no-cr ve nu, a naj kon tro verz ni ja je bi la Su mi će va ide ja da na iz mjen ce obo-ja ju kva dra te u cr ve no-bi je loj va ri jan ti, alu di ra ju ći na hr vat ski grb. Na po sljet ku, a dje lo mič no zbog jed no stav no sti iz ved be i

do stup no sti bo je, od lu či li su se za kr va vo cr ve nu.

Po ste pe no se ot kri va ju na zna ke za što smo pri hva ti li kom pro mi-sni za klju čak o mo ti va ci ji in ter ven ci je u pro stor Pe ri sti la, ob je-di niv ši li kov no-umjet nič ke i ide o lo ško-po li tič ke mo ti ve. S jed ne stra ne, čin bo ja nja Pe ri sti la ne mo že „po bje ći“ od eti ke te umjet-nič kog per for man sa i pr ve kon cep tu al ne ak ci je. S dru ge stra ne, pe ne tra ci ja u jav ni spo me nič ki pro stor nul te ka te go ri je uka zu-je na dru štve nu an ga ži ra nost ak ci je. Obo ja ni Pe ri stil po stao je

44 Detaljnije o manifestu piše Z. Gall: „U svojevrsnom manifestu nazvanom “Šest stranica Crvenog Peristila” Dulčić i potpisani članovi Crvenog Peristila pitaju se, doduše, i o razložnosti umjetničkog djelovanja ako je ono izmješteno iz društvene stvarnosti, no prije će biti da su te teze bile potaknute neposrednim događanjima u vlastitoj sredini nego nadahnute tada aktualnom “novom umjetničkom praksom” (Gall, PeristilMladalački bunt ili umjetnost?).

211


dru štve na re ak ci ja ak te ra na vla da ju ći si stem, od no sno re flek si ja gra đan ske svi je sti na ta da šnje od no se u dru štvu i pri pa da ju ći su-stav vri jed no sti. Lo ka ci ja Pe ri sti la, kao glav no ga sim bo la ti suć-ljet ne po vi je sti Spli ta, bi la je sa vr še na za umjet nič ku re flek si ju dru štve ne kli me. Iako je ve ći na ak te ra us tra ja la na ver zi ji pre ma ko joj je bo ja nje Pe ri sti la bio is klju či vo spon ta ni čin, pri mjet na je di so nan ca u toj ver zi ji, jer sa mi tvr de ka ko su ak ci ju pri pre-ma li naj ma nje dva mje se ca. Kroz taj pe riod, na sto je ći ne bi ti sum nji vi, u tr go vi ni u cen tru gra da u raz ma ci ma su ku po va li po ki lo gram-dva cr ve nog olov nog mi ni ja, sa ku piv ši oko tri de set ki lo gra ma bo je. Či nje ni ca da je po sto ja la dvo mje seč na skro-vi ta pri pre ma de man ti ra te zu o spon ta no sti bo ja nja Pe ri sti la i uka zu je na pri sut nost du ljeg i in ten ziv ni jeg pro mi šlja nja ide je i

nje nih po slje di ca.

Pre ma Su mi će vom svje do čan stvu, ak ci ja se tre ba la od ra di ti u no ći sa de ve tog na de se ti si ječ nja. Me đu tim, zbog ne po volj nih vre men skih uvje ta ak ci ja je od go đe na za idu ću noć. Ta ko su je-da na e sto ga si ječ nja, u ra no ju tro i po ja koj bu ri, s me tla ma u ru ka ma iza šli iz pot kro vlja u Ale ši je voj uli ci u Ge tu i u ne ko-li ko mi nu ta obo ja li ci je li pla to Pe ri sti la. No, taj čin ni je pro šao bez svje do ka. Pr vo ih je za u sta vio slu čaj ni pro la znik ko jeg su uvje ri li da pri pre ma ju Pe ri stil za sni ma nje fil ma. Po la sa ta ka-sni je na i šao je mi li ci o nar-po zor nik i o tom do ga ða ju iz vi je stio je de žur nu slu žbu Jav ne si gur no sti SUP-a. Or ga ni za to ra je pre ma Su mi ću bi lo osam, a pre ma Do di go vu svje do čan stvu bi li su pri-sut ni on, Su mić i Ro je. Me đu tim, Do dig i Ro je su od bi li su dje-lo va ti u hap pe nin gu sma tra ju ći ga po li tič kim ak tom. No, ka sni je su pri svo ji li čin is pi ra nja bo je s Pe ri sti la i tu su ak ci ju pro zva li „Kr va va Ne re tva“. To je bi lo alu di ra nje na bit ku na Ne re tvi, što se mo glo sma tra ti sar ka zmom i pod ba da njem. No, Tro kut to tu-ma či na slje de ći na čin: “...dru gi se dio ak ci je od no si na čin kad su is pi ra li bo ju, a ra di lo se o go le mim ko li či na ma vo de ko je su se sli je va le u po dru me Di o kle ci ja no ve pa la če. Tu ak ci ju ko ja je bi la iz ve de na kao umjet nič ka ak ci ja mi po sva ja mo; da kle, na te me lju jed no ga sa či nja va mo dru go, i ta ak ci ja se zo ve Kr va va Ne re tva. Ta ko je mi – Pa vao Dul čić, V. D. Tro kut, Bo ži dar Je li-niæ, To ma Ća le ta i Fi lip Ro je – tre ti ra mo kao svo ju s tog raz lo ga što mi slo je vi to pret po sta vlja mo iz vje sne ko no ta ci je ko je su me-ta fi zičke; za ni ma nas ono stra nost, ono što je s onu stra nu stva ri,

ta ko da je ri ječ na je dan na čin o re di zaj nu”45.

Što se ti če po slje di ca, po sto ji ver zi ja gdje je je dan ci je li dan mi-li ci ja ču va la ak te re Cr ve nog Pe ri sti la u Ga le ri ji Ga lić da ih ne bi ras tr ga la po bje šnje la svje ti na. Slu žbe na ver zi ja gla si da ih je

45 Marjanić S., Razgovor s Vladimirom Dodigom Trokutom. Mistifikacija kao medij, 07. siječnja 2011, http://www.zarez.hr/225/kazaliste2.html

212


mi li ci ja uhi ti la ve o ma br zo, te da su ka žnje ni nov èa nom ka znom od 5000 ta da šnjih di na ra (u da na šnjoj pro tu vri jed no sti to bi iz-no si lo oko 50 eura). Ovaj do ga đaj uz bu dio je ne sa mo učma lu sva ko dnev ni cu Spli ta, već ci je lu biv šu dr ža vu, a u obra nu mla di-ća sta li su mno go broj ni ugled ni umjet ni ci i in te lek tu al ci. Me đu pr vi ma je bio nji hov pro fe sor A. Ka šte lan čić, po vje sni čar umjet-no sti C. Fi sko vić, umjet ni ci M. Koc ko vić i E. Mur tić, no vi nar

„Vje sni ka u sri je du“ I. Man dić i dru gi.

U skla du sa spo me nu tim im pe ra ti vom post mo der ne „bi ti druk-či ji, bi ti pr vi“, šo kant na ak ci ja je iza zva la mno štvo re ak ci ja na umjet nič koj, in te lek tu al noj i po li tič koj sce ni. Iz me đu osta lo ga, do la zi do „ro ša de“ po je di nih umjet ni ka i stva ra nja ne ko li ko no-vih umjet nič ko-in te lek tu al nih gru pa ci ja. Ne du go na kon ak ci je bo ja nja pre sta je po sto ja ti „Gru pa Cr ve ni Pe ri stil“ i for mi ra se „Frak ci ja Cr ve ni Pe ri stil“. Ona po tom evo lu i ra u po et sku „Gru-pu 68“, či ji je fo kus bio usmje ren na fe no men sje di nje nja mi sti-ke i po e ti ke, te me ta fi zičkih i ma gij skih for mu la ci ja. Unu tar ove gru pe do šlo je do ra zi la že nja na što uka zu je do ga đaj na Fe sti va lu krat ko me tra žnog fil ma odr ža nom 1969. god. Na i me, sa mo za po tre be ak ta pro te sta, ko ji se iz ra zio plje ska njem ti je kom pro-jek ci je krat ko me tra žnog fil ma F. Ro je u split skoj ki no te ci „Zlat-na vra ta“, oform lje na je „Gru pa 30“. Ka sni je je iz te gru pe na-

sta la „Gru pa 3i“ i na kon cu gru pa „Ma ni fest 72“.

Osim “pre stro ja va nja” umjet ni ka, čla no vi „Gru pe Cr ve ni Pe ri-stil“ ni su za sta li na bo ja nju car sko ga tr ga. Na i me, oni su iz ve li još niz ak ci ja po put one na zva ne “Leb de ći spo me nik Le nji nu”, ka da su fon ta nu na Ri vi na pu ni li pra škom za pra nje ru blja i u vo du uli li cr ve nu bo ju. Za tim su, odje ve ni u na ran ča ste ko šu-lje, no si li pla ka te an ti bi e nal skog sa dr ža ja na ve ne ci jan skom Bi-en na lu, a su dje lo va li su i u spo me nu tom „in ci den tu plje ska nja“ ti je kom pro jek ci je fil ma. Osim ak ci ja ko je su uspje li re a li zi ra ti, ima li su niz ide ja, po put ra za pi nja nja kon ca od Spli ta do Bra ča, te oma ta nja po je di nih split skih ne bo de ra i spo me ni ka Gr gu ru

Nin skom.

Ka ko je „cr ve ni Pe ri stil“ po sva đao split sku umjet nič ku sce nu

Do tje raj te se. Osta vi te la žno ime. Bu di te le gen dar ni. Naj bo lji po e tič ki te ro ri zam je pro tu za ko nit, ali ne do zvo li te da vas uhva te

na dje lu. Umjet nost kao zlo čin; zlo čin kao umjet nost.

Ha kim Bey, Po e tic Ter ro rism

Kao što je re če no, ak te ri ak ci je Cr ve ni Pe ri stil bi li su po je din-ci slo bo dar sko ga du ha, či ja su umjet nič ka stre mlje nja bi la u skla du s glo bal nim uto pij skim ak cen tom ne mir ne 1968-me. Ta

213


sinergi ja ener gi ja, ko je su za zi va le oslo bo đe nje čo vje ka u vi du sa mo o stva re nja i in di vi du a li za ci je, na i šla je na ot por u učma-loj split skoj sre di ni. Akt bo ja nja Pe ri sti la pri mar no je shva ćen van da li stič kim či nom i na pa dom na ta da šnju dru štve nu har mo-ni ju. No, is ko rak u post mo der nu umjet nič ku zbi lju, osim eti ke ta van da li stič kog či na, ša le po li tič kih funk ci o na ra, dru štve ne pro-vo ka ci je, mla de nač ke lu do sti, umjet nič kog na pa da na pro la zni-ke i umjet ni ke, te na mo no to no li ce Pe ri sti la, oka rak te ri zi ran je i ma gij skim či nom pro ta go ni sta u mi stič nom ozrač ju. Na i me, ova kav “sa mu raj ski” na čin pro mi šlja nja i ra đa nja ide ja mo žda je bio pod pre sud nim utje ca ji ma tre nu tač nog ras po lo že nja, pa i kon zu ma ci je ha lu ci no ge na. Upra vo mo gu ća upo tre ba ha lu ci-no ge nih dro ga do da la je do zu mi sti ci zma do ga đa ju, če mu su po seb nu te ži nu da le ka sni je in ter pre ta ci je sa mo u boj sta va dva ju ključ nih ak te ra ak ci je (P. Dul či ća i T. Ča le te). Pre ma ne kim tu-ma če nji ma, svje sne ak ci je su i ci da tre ba le su po slu ži ti u svr hu ana li ze smr ti umjet ni ka. Umjet nič ka prak sa pod utje ca jem ha lu-ci no ge na bi la je mo ti vi ra na kon sta ta ci jom ka ko se svi jet, una toč sve mu, ne mo že pro mi je ni ti. Sto ga je ta ko shva će na umjet nost ima la za cilj is tra ži va nje ini ci ja ci je, ob li ka svi je sti i svje sno sti, te pro mi ca nja ide je „ne mi je nja nja svi je ta“. Čla no vi Gru pe sma-tra li su da čo vjek sam po se bi spa va i da je mr tav, što se po ve zu je s kul tom A. Crow leya, pa se sma tra da su oni bi li me đu pr vi ma u Hr vat skoj ko ji su se ba vi li tom okult nom prak som. Pod me to-dom iz lje če nja svi je sti pod ra zu mi je va la se prak sa kon struk ci je pro du blje nja svi je sti i po sti za nja za seb nog sta nja uma. Ta kvo bu đe nje svje sno sti kroz umjet nič ku prak su u te o ri ji je tre ba lo do ve sti čak i do iz mje ne za te če nog dru štve no-po li tič kog sta nja. Glav ni pro ta go ni sti bo ja nja Pe ri sti la (P. Dul čić i T. Ča le ta) svoj su, iz vanj skim okol no sti ma uvje to va ni ži vot, okon ča li pro test-nim ak ci ja ma su i ci da. Ča le ta 1972. go di ne iz vo di per for mans rad nog na slo va “Ja sam umjet nik“: obje sio je oko vra ta plo či cu s na ve de nim nat pi som i ba cio se s trina e sto ga ka ta split skog ne-bo de ra. Slič no je po stu pio P. Dul čić, ko ji se 1974. go di ne ba-cio pod vlak, na mje ra va ju ći iz ve sti ana li zu smr ti umjet ni ka. No, nje gov po ku šaj su i ci da za vr šio je ne u spje hom i smje šten je u psi hi ja trij sku bol ni cu, gdje umi re od po slje di ca tro va nja na kon

am pu ta ci je no ge.

Iz na ve de no ga je vi dlji vo da ni je sa mo split ska dru štve na sce na bi la ne sprem na za umjet nič ku in ter ven ci ju ta kvo ga ti pa. Na še je mi šlje nje da za ova ko šo kan tan is ko rak u post mo der nu ni su bi li sprem ni ni sa mi ak te ri ak ci je. Me đu tim, ne pri je por na je či nje-ni ca da opi sa ni umjet nič ki čin pred sta vlja te melj ur ba ne split-ske sce ne, pa je tim ža lo sni je što mu se, usli jed broj nih opreč-nih in ter pre ta ci ja, ne da je za slu že no mje sto u po vi je sti hr vat ske umjet no sti. Raz lo zi broj nim i vi še znač nim in ter pre ta ci ja ma bo-ja nja Pe ri sti la pro iz vod su či nje ni ce da su čla no vi gru pe Cr veni

214


Peristil ak ci je kre i ra li prin ci pom ko dek sa, a ne umjet no sti.46 Bez ob zi ra na tu či nje ni cu, oni su uspje li u svo me na u mu, jer je ova ur ba na le gen da i da nas te ma pro mi šlja nja in te lek tu al nih

krugova, ne sa mo u Hr vat skoj ne go i iz van nje nih gra ni ca.

Ig no ri ra njem od stra ne do ma ćih umjet nič kih i in te lek tu al nih eli-ta, ak ci ja bo ja nja Pe ri sti la ba ca se na mar gi ne umjet nič ko ga. Mo-gu će je da su ta da šnji split ski umjet nič ki kru go vi za mje ri li gru pi Cr ve ni Pe ri stil do bi ve nu bla gu nov ča nu ka znu, pro tu ma čiv ši je do ka zom ne re vo lu ci o nar no sti sa mo ga či na. Na tra gu na ve de nog su i ra zni ko men ta ri, pa čak i me đu sob ni okr ša ji ži vu ćih ak te ra po put S. Su mi ća na jed noj i Z. Du ma ni ća i V. Do di ga-Tro ku ta na dru goj stra ni. To je bi lo vi dlji vo na „21. Adria art anal leu“ ko ji je odr žan u li sto pa du 2008. god., toč ni je na pre da va nju pod na slo vom “Cr ve ni Pe ri stil i fal si fi ci ra nje umjet no sti”. Isto ta ko, za ču đu ju će je da se tek na ma ni fe sta ci ji po sve će noj Cr ve nom Pe ri sti lu „+-40“, odr ža noj u be o grad skom Cen tru za kul tur nu de kon ta mi na ci ju, čuo glas B. Je li ni ća ko ji je kon sta ti rao ka ko je P. Dul čić bio je di ni nje gov isto mi šlje nik i umjet nički su put nik, a osta le ak te re na zvao je „ne va žnim asi sten ti ma“. Za klju čio je ka ko je Gru bi ćev Cr ni pe ri stil iz 1998. go di ne je di ni “...auten-tič ni hom ma ge Cr ve nom Pe ri sti lu ko ji je imao vje ro do stoj ni

kontinuum i di rek tan po li tički utje caj”47.

Ko li ko da le ko mo že ići split ski jal, naj bo lje osli ka va Du ma ni će-vo vi đe nje ak ci je Cr ve ni Pe ri stil: „...ne ma te bo lje ga svje do ka od me ne ili Vla di mi ra Do di ga-Tro ku ta. Mo gu svje do či ti ta ko da je us po re do s Cr ve nim Pe ri sti lom, da kle, Dul či ćem i kom pa ni jom, dje lo va la gru pa 3i u Lu xo ru u ko joj sam se na šao s Tro ku tom i Gru bi ši ćem. Ap so lut no ni smo ima li kon tak te s Dul či ćem, kao gru pom ne ta len ti ra ne kla te ži… Nas tro ji ca shva ti li smo si tu a ci ju s ob zi rom da je Tro kut bio u ud ba škim vo da ma po oče voj stra ni. Ba ja, za slu žni Spli ća nin i ču ve ni Ti tov ko mu ni stič ki po vje re nik za Split i di rek tor Škve ra, ina če, ja ko lu ci dan čo vik, ba cio je tim kla te ži ma ide ju ka ko Ru si, So vje ti ima ju Cr ve ni trg, te za što i mi ne bi smo ima li cr ve ni Pe ri stil: “Umje sto da ne što ra di te, vi fu ma te!” Da kle, ri ječ je o nje go voj ap so lut noj vri jed no sti u ini-ci ra nju te ak ci je. I kla tež je ku pi la bo ju. Ta da je, na ro či to, Tro kut bi ja in for mi ran s Um ber tom Ecom, dje lo va la je gru pa OHO… Dru go je ka sni je pi ta nje SDP-a, li ni je ko mu ni stič ko ga cr ve no ga ko ja de ve de se tih iz da je na če lu sa Sve mi rom Pa vi ćem iz lo žbu o Cr ve nom Pe ri sti lu. I što se do ga đa: tu ima te dva de se tak očaj nih ra do va di le tan ti zma naj go re vr ste… Pri ča o ne koj ra di kal no sti gru pe Cr ve ni Pe ri stil ap so lut no je je dan mit ko ji je, isti na, ja ko

46 Članovi Crvenog Peristila svoje akcije nisu ni na koji način arhivirali, jer su smatrali da arhivu čine sami autori.

47 Opširnije vidjeti u: Pažin-Laušić V., Uz 40. obljetnicu crvenog i 10. obljetnicu crnog Peristila, Pariz, Prag, Peristil.

215


ko ri stan i ko ji ću osob no uvi jek bra ni ti, ali ipak na je dan dru gi na čin s ob zi rom na to da su se Cr ve nim Pe ri sti lom na pa ja le ge-ne ra ci je umjet ni ka i zbog to ga taj mit ne že lim ru ši ti na taj na čin, ali isti na je da je ri ječ o sla ba šnim umjet ni ci ma, ne ta len ti ra ni ma od ko jih se na pra vi lo ču do. A to da su oni iz ve li kon cep tu al nu ak ci ju Cr ve ni Pe ri stil, to vam je la ga ri ja – o če mu sam pri je re-kao – ko ju na po sljet ku ne zna sa mo Tro kut ili ja; to zna ju i svi oni ko ji su oko Pa vi ća. I on da sve one la ga ri je da se Ča le ta 1972. ba cio s ne bo de ra s plo či com oko vra ta na ko joj is pi su je Ja sam umjet nik – da je to bi lo kon cep tu al no sa mo u boj stvo, to je či sta la ga ri ja. Ti ne ta len ti ra ni kla te ži ubi li su se je dan po je dan bez raz lo ga a ne pro tiv ne ko ga mi ta, što isto ta ko do ka zu je i sa mo-u boj stvo Kra vi ce ko je je nar ko man sko i al ko ho li čar sko sa mo u-boj stvo. Ubi li su se jer ni su bi li umjet ni ci; ni su zna li pre vla da ti

ka os u se bi i oko se be“48.

Za klju čak

Ka za li smo da je kul tu ra za jed nič ka svim pri pad ni ci ma od re-đe nog dru štva, kao traj na, pri la go dlji va, or ga ni zi ra na i in te gri-ra na ka te go ri ja ko ja, iz me đu osta lo ga, ima ulo gu pro pi si va nja pri hva tlji vog po na ša nja. Kul tu ra kao dru štve no ve ziv no tki vo eg zi sti ra u sim bi o tičkom od no su s na ci jom u smi slu da in te gral-ne ele men te na ci o nal nog iden ti te ta sa či nja va ju je zik, et nička i

kul tur na srod nost, te re li gi ja.

U su vre me nom kon tek stu na ci je - dr ža ve har mo ni za ci ja vi še ni je im pe ra tiv, ne go se tra že po li tiè ki osje tlji va kom pro mi sna rje še nja kon fli ka ta ko ji se ja vlja ju me đu dru štve nim ak te ri ma. Iako su rje še nja bit no raz li či tog sa dr ža ja od onih pri mje nji va-nih u pro šlo sti, ona ta ko đer do vo de do sta bi li za ci je i ho mo ge-ni za ci je dru štva. Uko li ko se raz li či to sti i kon flik ti po ti sku ju, oni ubr zo po sta ju „bu me rang“ ko ji mo že po tak nu ti oži vlja va nje par ti ku lar nih, pa i to tal nih vi do va raz li či tih ide o lo gi ja. U tom slu ča ju, ide o lo gi ja vi še ni je „omo tač“ dru štva, ne go se pre tva ra u pri je te ću si lu ko ja, pro že ta pro pa gan dom, pre ra sta u te ror nad di je lo vi ma dru štva ili nad dru štvom u cje li ni. Bu du ći da se ide o-lo gi ja i zbi lja na taj na čin kre ću jed na pre ma dru goj i da zbi lja, u ne do stat ku ne ke dru ge uvjer lji ve ide o lo gi je, po sta je ide o lo gi jom za se be, bio bi po tre ban sa mo ma li du hov ni na por da se zba ci sve mo gu ći i ni štav ni ide o lo ški pri vid. No, či ni se da je taj na por upra vo ono što je naj te že uči ni ti u su vre me nim dru štvi ma.49 U član ku je iz ni je ta Mar xo va i En gel so va tvrd nja da grad pred-sta vlja ak tiv ni dio na še ci vi li za ci je i, sto ga ga per ci pi ra mo kao

48 Vidjeti u: Marjanić S., Razgovor s Zlatanom Dumanićem, Umjetnik je labirintičan čovjek, 07. siječnja 2011., http://www.zarez.hr/152/kazaliste2.htm

49 Adorno T.W. i Horkheimer M., Sociološke studije, Zagreb 1980, str. 184.

216


sre di šte du hov nih ak tiv no sti. Isto ta ko, ka za li smo da ni je dan pro stor ne od ra ža va to li ku am bi va lent nost kao grad ski pro stor ko ji je, s jed ne stra ne, mje sto si gur no sti, kre a tiv no sti i za šti te in di vi du al nih vri jed no sti, a s dru ge stra ne je mje sto re pre si je,

kon tro le, po ko ra va nja i dru štve ne se gre ga ci je.

Slu čaj Cr ve nog Pe ri sti la, od no sno pe ne tri ra nje u ur ba ni pro stor umjet nič kom in ter ven ci jom bo ja nja zna me ni tog tr ga cr ve nom bo jom, ne mo že se in ter pre ti ra ti kao su lu di čin mla de nač kog van da li zma ili pa te tič ni po ku šaj ne su đe nih umjet ni ka da osta nu za bi lje že ni u al ma na hu su vre me ne umjet no sti. Kad bi smo i pri-hva ti li na ve de ne ocje ne ili kad bi smo ak ci ju shva ti li kao po li tič-ku ša lu, dru štve nu pro vo ka ci ju ili okult ni ob red, jed no je ne mi-nov no: ovim umjet nič kim či nom, te svi me što mu je pret ho di lo i što je po tom usli je di lo, ot po če la je no va umjet nič ka prak sa u Hr vat skoj. O tom no vom ob li ku umjet nič ke prak se S. Su mić, je dan od ri jet kih ak te ra ko ji je istu pao u jav no sti, re kao je slje-de će: “...umjet nost je bi tan ele ment ci vi li zi ra nog dru štva. Me ne za ni ma umjet nost u od no su na dru štvo, kao je dan ele ment ko-lek tiv nog pro či šće nja. U tu svr hu ko ri stim raz li či ta is ku stva i me di je. Da nas je to per for mans, su tra ka za li šte, sli ka... Raz li ka iz me đu per for man sa i sli ke je u to me što per for mans mo de li-ra di rekt nu stvar nost i osta je u vre me nu te pre ži vlja va je di no kroz vi deo ili fo to do ku men ta ci ju, dok sli ka, skulp tu ra, cr tež, osta vlja ju du blji ma te ri jal ni trag te osta ju pri sut ni dok god se ma te ri jal no ne uni šte. Ono što je naj va žni je u ci je loj toj igri je to ka kvog tra ga umjet nost osta vlja u na ma”50. Da kle, Cr ve ni Pe-ri stil ni je ne u tral ni ap strakt ni ko men tar i in tim na in di vi du al na pri ča, ne go je od go vor na du hov ni pro stor to ga vre me na, ko ji je bio re flek si ja sta nja gra đan ske svi je sti, re ak ci ja i svo je vr sni ot por grup nog iden ti te ta po sto je ćoj ide o lo gi zi ra noj dru štve noj zbi lji. Ta ko hr vat ski per for mer Tom Go to vac tvr di da 1968-me na Pe ri sti lu “... cr ve na bo ja ni je bi la slu čaj na... To ni je bi la cr ve-na bo ja ne go po bu na; to je cr ve na bo ja ko ju je iz mi slio Jean-Luc Go dard, bo ja anar hi je, što je Gru bić shva tio i 1998. do dao joj

dru gu anar hi stič ku bo ju – cr nu”51.

Mo že mo za klju či ti: kul tu ra kao tvo re vi na du še, na ci ja kao ogle-da lo du še i ide o lo gi ja kao su ton du še, tri su kom po nen te du ha jed nog na ro da. No, kad duh na ro da za pad ne u sta nje apa ti je, na sce nu stu pa prak sa du še u vi du umjet no sti. Ova po sljed nja kom-po nen ta za pre ma di ja lek tič ki ja nu sov ski ka rak ter, ba lan si ra ju-ći na lje stvi ci ome đe noj dvje ma kraj no sti ma: pr va je dru štve na sta bil nost ko ja ve zu je tki vo dru štva, a dru ga je kraj nost „če tvr ti

50 Intervju novinarke J. Beneta sa S. Sumićem: Akcija ‘Crveni Peristil’ nije imala veze s politikom.

51 Iz članka Uz 40. obljetnicu Crvenog Peristila i 10. obljetnicu Crnog Peristila, Pariz, Prag, Peristil.

217


ja hač apo ka lip se“ ko ji dez in te gri ra dru štvo. Ak ci ja Cr ve ni Pe ri-stil bi la je ne gdje po sre di ni ove lje stvi ce: va žan umjet nič ki čin

ko ji je uz ne mi rio uspa va ni duh Spli ta.

LITERATURA:

Ador no T.W. i Hork he i mer M., So ci o lo ške stu di je, Za greb 1980.

Bav če vić Đ., Cr ve ni Pe ri stil, se mi nar ski rad, Umjet nič ka aka de mi ja, Sve u či li šte u Spli tu, Split 2009, str. 3.

Beck U., Pro na la že nje po li tič kog–pre ma te o ri ji re flek siv ne mo der ni zaci je, Za greb 2001.

Čo lić S., Kul tu ra i po vi jest, Za greb 2002.

Fa nu ko N., So ci o lo gi ja, Za greb 2005.

Fromm E., Zdra vo dru štvo, Za greb 1989.

Ha ra lam bos M. i Hol born M., So ci o lo gi ja–te me i per spek ti ve, Za greb 2002.

Jen kins R., So cial Iden tity, Lon don 2007.

Ju kić J., Li ca i ma ske sve to ga, Za greb 1997.

Keč ke met D., Bor ba za grad, Split 2002.

Kne že vić R., Na če lo slo bo de i po li tič ki po re dak. Po li to lo gij ski ogle di o li be ra li zmu, to ta li ta ri zmu i de mo kra ci ji, Za greb 2007.

Man nhe im K., Ide o lo gi ja i uto pi ja, Za greb 2007.

Sim mel G., Kon tra punkt kul tu re, Za greb 2001.

Su pek R., Dru štve ne pred ra su de i na ci o na li zam, Za greb 1992.

Vr can S., Na ci ja–na ci o na li zam–mo der na dr ža va: iz me đu et no na cio na li zma, li be ral nog i kul tur nog na ci o na li zma ili gra đan ske na ci je i post na ci o na lih kon ste la ci ja, Za greb 2006.

Iz vo ri s in ter ne ta:Bey H., Po e tic Ter ro rism, 03. si ječnja 2011,

http://snig gle.net/Ma ni fe sti/po e tic Ter ro rism.php

Be ne ta J., Ak ci ja „Cr ve ni Pe ri stil“ ni je ima la ve ze s po li ti kom, 04. si ječ nja. 2011, http://www.glas dal ma ci je.hr/?show=0&ar tic le=8900

Cr ve ni Pe ri stil 1968–2008 (40 go di na pro vo ka ci je), 03. si jeè nja 2011, http://nesvrstani .b lo g.hr/ 20 08/01/ 16 239 84926/crveni-p eri stil-1968-2008-40-godina -pr ovokacije.htm l

Franulić M ., „ ... o no što je prethod il o Crv en om Peristilu...“, 04. sij eč-nj a 2011,

ht tp: //www.kulturpunkt.hr/i/na ja ve/ 196 8/

Ga lerij a Nova p red stavlja Crv en i Peris til i o no što mu je pret ho-dilo, 05. siječnja 2011, h tt p: //www.dnevnikul tu rni.info/v ij est i/

218


likovnost/905/g alerija_nova_ pre dstavlja_crveni_peristi l,_ i_ono_sto _m u_je_pre th odi lo/

Gall Z., Peri stil - Mladalački bunt i li umjetnost? , 07. si je čnja 201 1,

http:// www .jutarnji.hr/peris ti l-mladalacki-bunt-ili -u mjetnost-/2 39 469/

Grup a autora , 19 68. trides et godina k asn ij e, 07. siječnja 201 1,

www. stocitas.org/1968.htm.

Marjanić S., Razgovor s Zlatanom Dumanićem, Umjetnik je labirintičan čovjek, 07. siječnja 2011, http://www.zarez.hr/152/kazaliste2.htm

Marjanić S., Razgovor s Vla di mi rom Do di gom Tro ku tom, Mi sti fi ka-ci ja kao me dij, 07. si ječ nja 2011, http :// www.zarez.hr/225/kazalist e2 .h tml

O.T.O.Crowl ey, 03.si ječnja 2011., http://www.kockic ica. or g/blo g/ otocrowley-r azno

Pažin -Lauši ć V., Uz 4 0. Obljetnicu c rvenog i 10. Ob ljetnicu crnog peristila Pa ri z, Pr ag , Perist il, 06. s iječnja 2 011 ,

http:// www .s lo bodna dal macija.hr/Hrv at ska/tabid/66 /a rti cleType /ArticleVie w/ art icl eId/2215 4/ Default .as px

Po litičke pra kse (post)jugoslovenske umetnosti: retrospektiva, 05. siječnja 2011,

ht tp://p p- yu-art. ne t/uvod

Raz gov or s Vladimirom Dodigom Trokutom, 05. siječnja 2011,

http://www.forum.hr/showthread.php?t=125336&page=2

Vidulić S., Priče iz palače by Sandi Vidulić: Židovski Get, 05.01.2011,

www.slobodnadalmacija.hr/Split/tabid/72/articleType/ArticleView/articleId/96455/Default.aspx

219


Sanja Čokolić, Zorica Grubišić and Neven DuvnjakUniversity of Split, Faculty of Philosophy – Department of Sociology,

University and Study Center for Phorensic Sciences;Department for Phorensics and National Security, Split, Croatia

Institute for Applied Social Researches Ivo Pilar – Center, Split, Croatia

RED PERISTILE: BETWEEN SOCIAL PROVOCATION, ARTISTIC ACT, URBAN MYTH, AND SPLIT’S JEALOUSY

Abstract

This article analyses the action of painting Split’s Peristile in red color, which happened in January 1968. The Peristile is in the central square of the well known Roman Diocletian’s Palace, around which the modern town of Split has formed. In the first part of the article, authors theoretically discuss the influence of culture, nation and ideology on social and spiritual reality. As far as culture is concerned, two components are emphasized. The first one consists of norms, values, customs, beliefs and behaviors, and the second one refers to the individual in interaction with traditional elements of culture. When speaking about nation, authors stress the influence of politics, because any theoretical definition of the nation legitimizes one sort of political demand, and de-legitimizes others. The notion of ideology and its historical development in the West is more extensively discussed, with emphasis on Mannheim’s differentiation of particular and total notion of ideology. Having in mind the town in general, authors discuss it as a place of co-existence of architecture, habits and people. Cultural-civilizational characteristics of modern cities as well as the state of mind in Split in 1968 are elaborated. After a theoretical introduction, and on the basis of a great number of resources, the process of Peristile painting is presented in detail. The manner in which this artistic performance was carried out is extensively described. This part of the article is supplemented with biographies of artists who directly or indirectly participated in the mentioned performance. Among other things, it turned out that protagonists still cannot agree as to who constituted a group called “The Red Peristile Group”. There are also disagreements about the motifs for painting the Peristile red. Some of them considered it was a pure artistic act and others - an ideological and political action. References are made to the sharply opposed reactions of artist, politicians, and intellectuals towards the shocking act. Some of them have qualified it as an act of vandalism, a joke of political officials, youth folly, and even an occult act under the influence of drugs. Conclusion can be drawn that the action “The Red Peristile” was an important artistic performance which has disturbed a lethargical

state of mind in Split of that time.

Keywords: “Red Peristile” Group, 1968, culture, nation, red color, visual art action

CRVENI PERISTIL: IZMEĐU DRUŠTVENE PROVOKACIJE,...

Documents

Transcript of CRVENI PERISTIL: IZMEĐU DRUŠTVENE PROVOKACIJE,...