CON ÑÖÔØNG THIEÀN CHÆ VAØ THIEÀN QUAÙN 1

CHÖÔNG I

GIÔÙI THIEÄU THIEÀN

TRONG NOÄI DUNG KINH ÑIEÅN

rong raát nhieàu baøi phaùp ñöùc Phaät thöôøng daïy raèng: “Ví nhö nöôùc trong ñaïi döông chæ coù

moät vò, ñoù laø vò maën, phaùp vaø luaät cuûa Nhö Lai cuõng theá, chæ coù moät vò, ñoù laø vò giaûi thoaùt (vimuttirasa)”(1). Vò giaûi thoaùt thaám nhuaàn trong phaùp vaø luaät cuûa ñöùc Phaät laø vò giaûi thoaùt tinh thaàn, vaø coù theå noùi toaøn boä lôøi daïy cuûa Ngaøi chuû yeáu laø nhaèm vaøo vieäc laøm sao ñeå moïi ngöôøi caûm, nhaän ñöôïc troïn veïn höông vò naøy. Giaûi thoaùt tinh thaàn, theo quan nieäm cuûa ñaïo Phaät, laø söï giaûi thoaùt khoå. Vaán ñeà khoå laø suoái nguoàn, töø ñoù toaøn boä doøng phaùp nhuõ traøo daâng, vaø söï giaûi thoaùt khoå laø ñích maø Phaùp Phaät höôùng ñeán. Coù leõ vì theá ñöùc Phaät môùi coù theå noùi trong suoát söù maïng hoaèng phaùp cuûa Ngaøi: “Naøy chö (1) AN. 4 : 203

TTTT

GUṆARATANA 2

Tyø khöu, xöa cuõng nhö nay, Nhö Lai chæ laøm saùng toû vaán ñeà khoå vaø söï dieät cuûa khoå naøy.” (2)

Vieäc quan taâm ñeán vaán ñeà khoå vaø giaûi thoaùt khoå ñöôïc thaáy roõ neùt qua Giaùo lyù Töù Ñeá, trong ñoù ñöùc Phaät ñaõ toùm goïn Giaùo Phaùp cuûa Ngaøi. Coù theå noùi Giaùo lyù Töù Ñeá ñeà caäp troïn veïn vaán ñeà khoå, nhìn töø boán goùc ñoä khaùc nhau. Ñeá thöù nhaát vaïch traàn caùc hình thöùc vaø taàm möùc cuûa khoå, töø ñoù cho thaáy khoå laø moät phaàn töû khoâng theå taùch khoûi cuoäc soáng. Veà maët theå xaùc, noù troùi chaët con ngöôøi vaøo tieán trình böùc baùch cuûa sanh. laõo, beänh, töû; trong khi veà phöông dieän tinh thaàn thì bò gaëm nhaám bôûi saàu, bi, khoå, öu, naõo. Hôn nöõa, trong böùc tranh moâ taû cuoäc ñôøi theo ñöùc Phaät, khoái khoå naøy coøn trôû neân taêng thònh ñeán voâ cuøng do söï kieän taùi sanh. Voøng khoå öu khoâng chæ xoay moät laàn, ngoaïi tröø caùc baäc ñaõ giaùc ngoä, coøn thì noù cöù xoay vaàn lieân tuïc suoát töø thôøi voâ thæ döôùi daïng luaân hoài (samsāra), hay voøng töû sanh mieân vieãn.

Sau khi ñaõ vaïch traàn taàm möùc vaø nhöõng hình thöùc cuûa khoå trong Chaân Ñeá thöù nhaát, ôû ba Ñeá coøn laïi, ñöùc Phaät chæ cho thaáy Nhaân sanh khoå, söï Dieät khoå vaø Con ñöôøng ñi ñeán söï dieät khoå. Nhaân sanh laø tham aùi, söï ham muoán höôûng thuï vaø khaùt khao hieän höõu khoâng bao

(2) MN. 1-140

CON ÑÖÔØNG THIEÀN CHÆ VAØ THIEÀN QUAÙN 1

CHÖÔNG I

GIÔÙI THIEÄU THIEÀN

TRONG NOÄI DUNG KINH ÑIEÅN

rong raát nhieàu baøi phaùp ñöùc Phaät thöôøng daïy raèng: “Ví nhö nöôùc trong ñaïi döông chæ coù

moät vò, ñoù laø vò maën, phaùp vaø luaät cuûa Nhö Lai cuõng theá, chæ coù moät vò, ñoù laø vò giaûi thoaùt (vimuttirasa)”(1). Vò giaûi thoaùt thaám nhuaàn trong phaùp vaø luaät cuûa ñöùc Phaät laø vò giaûi thoaùt tinh thaàn, vaø coù theå noùi toaøn boä lôøi daïy cuûa Ngaøi chuû yeáu laø nhaèm vaøo vieäc laøm sao ñeå moïi ngöôøi caûm, nhaän ñöôïc troïn veïn höông vò naøy. Giaûi thoaùt tinh thaàn, theo quan nieäm cuûa ñaïo Phaät, laø söï giaûi thoaùt khoå. Vaán ñeà khoå laø suoái nguoàn, töø ñoù toaøn boä doøng phaùp nhuõ traøo daâng, vaø söï giaûi thoaùt khoå laø ñích maø Phaùp Phaät höôùng ñeán. Coù leõ vì theá ñöùc Phaät môùi coù theå noùi trong suoát söù maïng hoaèng phaùp cuûa Ngaøi: “Naøy chö (1) AN. 4 : 203

TTTT

GUṆARATANA 2

Tyø khöu, xöa cuõng nhö nay, Nhö Lai chæ laøm saùng toû vaán ñeà khoå vaø söï dieät cuûa khoå naøy.” (2)

Vieäc quan taâm ñeán vaán ñeà khoå vaø giaûi thoaùt khoå ñöôïc thaáy roõ neùt qua Giaùo lyù Töù Ñeá, trong ñoù ñöùc Phaät ñaõ toùm goïn Giaùo Phaùp cuûa Ngaøi. Coù theå noùi Giaùo lyù Töù Ñeá ñeà caäp troïn veïn vaán ñeà khoå, nhìn töø boán goùc ñoä khaùc nhau. Ñeá thöù nhaát vaïch traàn caùc hình thöùc vaø taàm möùc cuûa khoå, töø ñoù cho thaáy khoå laø moät phaàn töû khoâng theå taùch khoûi cuoäc soáng. Veà maët theå xaùc, noù troùi chaët con ngöôøi vaøo tieán trình böùc baùch cuûa sanh. laõo, beänh, töû; trong khi veà phöông dieän tinh thaàn thì bò gaëm nhaám bôûi saàu, bi, khoå, öu, naõo. Hôn nöõa, trong böùc tranh moâ taû cuoäc ñôøi theo ñöùc Phaät, khoái khoå naøy coøn trôû neân taêng thònh ñeán voâ cuøng do söï kieän taùi sanh. Voøng khoå öu khoâng chæ xoay moät laàn, ngoaïi tröø caùc baäc ñaõ giaùc ngoä, coøn thì noù cöù xoay vaàn lieân tuïc suoát töø thôøi voâ thæ döôùi daïng luaân hoài (samsāra), hay voøng töû sanh mieân vieãn.

Sau khi ñaõ vaïch traàn taàm möùc vaø nhöõng hình thöùc cuûa khoå trong Chaân Ñeá thöù nhaát, ôû ba Ñeá coøn laïi, ñöùc Phaät chæ cho thaáy Nhaân sanh khoå, söï Dieät khoå vaø Con ñöôøng ñi ñeán söï dieät khoå. Nhaân sanh laø tham aùi, söï ham muoán höôûng thuï vaø khaùt khao hieän höõu khoâng bao

(2) MN. 1-140

CON ÑÖÔØNG THIEÀN CHÆ VAØ THIEÀN QUAÙN 3

giôø thoûa maõn ñöôïc naøy ñaõ laøm cho baùnh xe sinh töû vaän chuyeån khoâng ngöøng. Söï dieät khoå laø tieán trình ñaûo ngöôïc laïi moái quan heä duyeân sinh hay söï töø boû hoaøn toaøn vaø ñoaïn dieät cuûa tham aùi naøy. Con ñöôøng ñöa ñeán söï ñoaïn khoå laø con ñöôøng tu taäp thaân taâm theo Trung ñaïo, traùnh xa moïi cöïc ñoan – khoå haïnh vaø lôïi döôõng, thöôøng kieán vaø ñoaïn kieán, v.v… Baùt Chaùnh Ñaïo chính laø Trung Ñaïo bao goàm chaùnh kieán, chaùnh tö duy, chaùnh ngöõ, chaùnh nghieäp, chaùnh maïng, chaùnh tinh taán, chaùnh nieäm vaø chaùnh ñònh.

Trong khi ba Ñeá ñaàu cho thaáy quan ñieåm giaùo lyù trong lôøi daïy cuûa ñöùc Phaät thì Ñeá thöù tö hay Ñaïo Ñeá moâ taû moät cheá ñoä tu taäp thöïc tieãn. Cheá ñoä tu taäp naøy taäp trung vaøo söï töï chöùng. Ñöùc Phaät khoâng xuaát hieän giöõa nhaân gian nhö Ñaáng cöùu theá töø treân cao giaùng haï. Ngaøi ñeán nhö moät baäc Thaày giaùc ngoä, moät ngöôøi ñaõ tìm ra con ñöôøng ñi ñeán choã ñoaïn taän khoå ñau vaø muoán chæ con ñöôøng ñoù cho ngöôøi khaùc. Ñaïo loä naøy moãi ngöôøi phaûi töï mình böôùc laáy. Chính si meâ vaø phieàn naõo trong moãi ngöôøi troùi chaët hoï vaøo voøng khoå ñau, do ñoù, cuõng chính nhöõng noã löïc thanh tònh noäi taâm seõ loùt ñöôøng cho söï giaûi thoaùt cuûa hoï. Bôûi leõ xeùt cho cuøng, moïi raøng buoäc ñeàu xuaát phaùt töø voâ minh (avijjā), neân ñöùc Phaät coâng boá, chìa khoùa môû caùnh cöûa giaûi thoaùt phaûi ñöôïc tìm thaáy trong trí tueä (panõnõā). Trí tueä ôû ñaây phaûi laø trí tueä phaùt sinh töø noäi taâm nhö moät söï hieåu bieát töùc thôøi

GUṆARATANA 4

caùc söï thöïc cô baûn cuûa hieän höõu. Phaùp (Dhamma) phaûi ñöôïc baäc trí töï mình chöùng ngoä laø vaäy (paccattamï veditabbo vinõnõuhi).

Chính vì vieäc töï chöùng chaân lyù laø ñieàu kieän taát yeáu ñeå ñaït ñeán söï ñoaïn taän khoå maø Thieàn môùi ñaûm nhaän moät vò trí quan yeáu trong giaùo lyù cuûa ñaïo Phaät veà con ñöôøng giaûi thoaùt. Ñoái vôùi ñaïo Phaät, thieàn laø phöông tieän laøm naûy sinh trí tueä noäi taïi caàn phaûi coù ñeå giaûi thoaùt khoå. Tính ña daïng cuûa thieàn xuaát phaùt töø nhöõng dò bieät veà caên taùnh cuûa moãi haønh giaû, song muïc ñích cuûa thieàn laø nhö nhau ñoái vôùi taát caû, töùc laø phaûi taïo ra taâm thanh tònh vaø minh kieán caàn thieát cho tueä giaûi thoaùt khôûi sanh.

Caùc phaùp moân thieàn ñöôïc daïy trong truyeàn thoáng Phaät giaùo theo vaên heä Pā�i (Phaät Giaùo Nguyeân Thuûy) ñeàu y cöù treân kinh nghieäm töï thaân cuûa ñöùc Phaät – kinh nghieäm ñaõ ñöôïc Ngaøi hun ñuùc trong suoát quaù trình taàm caàu giaùc ngoä cuûa mình. Chuùng ñöôïc choïn löïa sao ñeå taùi taïo laïi nôi ngöôøi ñeä töû ñang haønh theo phaùp moân aáy cuõng caùi khaùm phaù cô baûn maø töï thaân Ñöùc Phaät ñaõ laøm khi ngoài döôùi coäi boà ñeà, töùc chaân lyù Töù ñeá.

Caùc ñeà muïc vaø phaùp moân thieàn trình baøy trong Thaùnh ñieån Pā�i coù theå chia thaønh hai heä thoáng töông quan laãn nhau. Moät ñöôïc goïi laø tònh chæ tu taäp (samathabhāvanā), moät ñöôïc goïi laø minh saùt tu taäp

CON ÑÖÔØNG THIEÀN CHÆ VAØ THIEÀN QUAÙN 3

giôø thoûa maõn ñöôïc naøy ñaõ laøm cho baùnh xe sinh töû vaän chuyeån khoâng ngöøng. Söï dieät khoå laø tieán trình ñaûo ngöôïc laïi moái quan heä duyeân sinh hay söï töø boû hoaøn toaøn vaø ñoaïn dieät cuûa tham aùi naøy. Con ñöôøng ñöa ñeán söï ñoaïn khoå laø con ñöôøng tu taäp thaân taâm theo Trung ñaïo, traùnh xa moïi cöïc ñoan – khoå haïnh vaø lôïi döôõng, thöôøng kieán vaø ñoaïn kieán, v.v… Baùt Chaùnh Ñaïo chính laø Trung Ñaïo bao goàm chaùnh kieán, chaùnh tö duy, chaùnh ngöõ, chaùnh nghieäp, chaùnh maïng, chaùnh tinh taán, chaùnh nieäm vaø chaùnh ñònh.

Trong khi ba Ñeá ñaàu cho thaáy quan ñieåm giaùo lyù trong lôøi daïy cuûa ñöùc Phaät thì Ñeá thöù tö hay Ñaïo Ñeá moâ taû moät cheá ñoä tu taäp thöïc tieãn. Cheá ñoä tu taäp naøy taäp trung vaøo söï töï chöùng. Ñöùc Phaät khoâng xuaát hieän giöõa nhaân gian nhö Ñaáng cöùu theá töø treân cao giaùng haï. Ngaøi ñeán nhö moät baäc Thaày giaùc ngoä, moät ngöôøi ñaõ tìm ra con ñöôøng ñi ñeán choã ñoaïn taän khoå ñau vaø muoán chæ con ñöôøng ñoù cho ngöôøi khaùc. Ñaïo loä naøy moãi ngöôøi phaûi töï mình böôùc laáy. Chính si meâ vaø phieàn naõo trong moãi ngöôøi troùi chaët hoï vaøo voøng khoå ñau, do ñoù, cuõng chính nhöõng noã löïc thanh tònh noäi taâm seõ loùt ñöôøng cho söï giaûi thoaùt cuûa hoï. Bôûi leõ xeùt cho cuøng, moïi raøng buoäc ñeàu xuaát phaùt töø voâ minh (avijjā), neân ñöùc Phaät coâng boá, chìa khoùa môû caùnh cöûa giaûi thoaùt phaûi ñöôïc tìm thaáy trong trí tueä (panõnõā). Trí tueä ôû ñaây phaûi laø trí tueä phaùt sinh töø noäi taâm nhö moät söï hieåu bieát töùc thôøi

GUṆARATANA 4

caùc söï thöïc cô baûn cuûa hieän höõu. Phaùp (Dhamma) phaûi ñöôïc baäc trí töï mình chöùng ngoä laø vaäy (paccattamï veditabbo vinõnõuhi).

Chính vì vieäc töï chöùng chaân lyù laø ñieàu kieän taát yeáu ñeå ñaït ñeán söï ñoaïn taän khoå maø Thieàn môùi ñaûm nhaän moät vò trí quan yeáu trong giaùo lyù cuûa ñaïo Phaät veà con ñöôøng giaûi thoaùt. Ñoái vôùi ñaïo Phaät, thieàn laø phöông tieän laøm naûy sinh trí tueä noäi taïi caàn phaûi coù ñeå giaûi thoaùt khoå. Tính ña daïng cuûa thieàn xuaát phaùt töø nhöõng dò bieät veà caên taùnh cuûa moãi haønh giaû, song muïc ñích cuûa thieàn laø nhö nhau ñoái vôùi taát caû, töùc laø phaûi taïo ra taâm thanh tònh vaø minh kieán caàn thieát cho tueä giaûi thoaùt khôûi sanh.

Caùc phaùp moân thieàn ñöôïc daïy trong truyeàn thoáng Phaät giaùo theo vaên heä Pā�i (Phaät Giaùo Nguyeân Thuûy) ñeàu y cöù treân kinh nghieäm töï thaân cuûa ñöùc Phaät – kinh nghieäm ñaõ ñöôïc Ngaøi hun ñuùc trong suoát quaù trình taàm caàu giaùc ngoä cuûa mình. Chuùng ñöôïc choïn löïa sao ñeå taùi taïo laïi nôi ngöôøi ñeä töû ñang haønh theo phaùp moân aáy cuõng caùi khaùm phaù cô baûn maø töï thaân Ñöùc Phaät ñaõ laøm khi ngoài döôùi coäi boà ñeà, töùc chaân lyù Töù ñeá.

Caùc ñeà muïc vaø phaùp moân thieàn trình baøy trong Thaùnh ñieån Pā�i coù theå chia thaønh hai heä thoáng töông quan laãn nhau. Moät ñöôïc goïi laø tònh chæ tu taäp (samathabhāvanā), moät ñöôïc goïi laø minh saùt tu taäp

CON ÑÖÔØNG THIEÀN CHÆ VAØ THIEÀN QUAÙN 5

(vipassanaøbhaøvanā). Tònh chæ tu taäp cuõng coøn goïi döôùi teân thieàn ñònh (samāødhibhāøvanāø), vaø minh saùt tu taäp laø thieàn tueä (panõnõābhāvanā). Vieäc thöïc haønh tònh chæ nhaém vaøo söï phaùt trieån moät traïng thaùi taâm an ñònh, hôïp nhaát keå nhö moät phöông tieän ñeå caûm nghieäm an laïc noäi taïi vaø laøm phaùt sanh trí tueä. Coøn minh saùt tu taäp nhaém vaøo vieäc phaùt trieån tröïc giaùc tueä ñeå thaáu trieät thöïc chaát cuûa moïi hieän töôïng (danh – saéc ). Trong hai heä thoáng, minh saùt tu taäp ñöôïc Ñaïo Phaät xem nhö chìa khoùa chính ñi vaøo giaûi thoaùt, lieàu thuoác giaûi tröïc tieáp noïc ñoäc voâ minh naèm döôùi moïi khoå ñau vaø troùi buoäc. Trong khi thieàn ñònh ñöôïc coâng nhaän laø saûn phaåm chung cuûa caû nhöõng haønh giaû theo Phaät giaùo laãn khoâng phaûi Phaät giaùo thì thieàn tueä ñöôïc xem laø khaùm phaù cuûa Ñöùc Phaät vaø laø moät ñaëc ñieåm voâ song cuûa ñaïo Phaät. Tuy nhieân, vì söï phaùt trieån tueä giaùc ñoøi hoûi phaûi coù moät möùc ñoä ñònh naøo ñoù vaø thieàn ñònh ñöôïc duøng ñeå cuûng coá cho ñònh naøy neân söï tu taäp ñònh khaúng ñònh moät vò trí khoâng theå thieáu trong tieán trình thieàn cuûa Ñaïo Phaät. Hai loaïi thieàn naøy ñöôïc tu taäp cuøng nhau seõ taïo cho taâm moät lôïi khí thích hôïp cho söï giaùc ngoä. Vôùi taâm hôïp nhaát nhôø söï tu taäp ñònh vaø ñöôïc laøm cho beùn nhaïy, choùi saùng baèng söï tu taäp tueä, haønh giaû coù theå tieán haønh ñeå ñaït ñeán söï ñoaïn khoå maø khoâng bò chöôùng ngaïi.

Troïng taâm cuûa hai heä thoáng thieàn, maëc duø thöïc chaát vaãn thuoäc thieàn ñònh hôn, laø caùc baäc thieàn chöùng

GUṆARATANA 6

goïi laø töù thieàn (jhāøna). Jhaøna laø moät töø Pāḷi ñaõ ñöôïc caùc dòch giaû dòch sang Anh ngöõ baèng nhieàu caùch khaùc nhau. Chaúng haïn, coù ngöôøi dòch laø “meditation” (tónh löï, traàm tö), maø ñieàu naøy ñoái vôùi chuùng ta döôøng nhö coù veû quaù thöôøng; hoaëc “rapture” vaø “ecstacy” (traïng thaùi say meâ, traïng thaùi ngaây ngaát). Loái dòch naøy gôïi leân moät möùc ñoä phaán chaán, phaán khích khoâng hôïp vôùi caùc baäc thieàn cao hôn. Moät soá vò khaùc dòch laø “trance” (ngaây ngaây) deã laàm vôùi traïng thaùi keùm thoâng minh, döôùi möùc bình thöôøng, moät traïng thaùi nghòch haún vôùi jhāna; trong khi “musing” (traàm ngaâm, khoâng bieát gì ñeán chung quanh) thì laïi quaù yeáu vaø coå ñieån. Chæ coù töø “absorption” (söï taäp trung toaøn trieät) maø moät soá dòch giaû duøng ñöôïc xem laø thích hôïp nhaát trong soá ñoù, song cuõng chæ xaùc ñaùng vôùi töø “appāna” (an chæ) trong Pāḷi, moät traïng thaùi taâm an tònh ñöôïc keå trong caùc baäc thieàn. Do ñoù, chuùng toâi thích ñeå nguyeân töø “jhāna” khoâng dòch vì nhöõng lyù do keå treân.

Jhāna töï thaân noù laø nhöõng traïng thaùi taâm hôïp nhaát, saâu laéng ñöôïc bieåu thò baèng söï ñaém chìm hoaøn toaøn cuûa taâm vaøo ñoái töôïng cuûa noù. Traïng thaùi naøy laø keát quaû cuûa söï taäp trung toaøn taâm treân moät ñoái töôïng duy nhaát vôùi söï chuyeân chuù cao ñeán ñoä caùc hoaït ñoäng lan man cuûa tö duy phaûi giaûm thieåu vaø cuoái cuøng döøng haún. Caùc baäc thieàn trong heä thoáng töù thieàn ñöôïc ñaët teân ñôn giaûn theo vò trí cuûa chuùng trong tieán trình bieåu thò

CON ÑÖÔØNG THIEÀN CHÆ VAØ THIEÀN QUAÙN 5

(vipassanaøbhaøvanā). Tònh chæ tu taäp cuõng coøn goïi döôùi teân thieàn ñònh (samāødhibhāøvanāø), vaø minh saùt tu taäp laø thieàn tueä (panõnõābhāvanā). Vieäc thöïc haønh tònh chæ nhaém vaøo söï phaùt trieån moät traïng thaùi taâm an ñònh, hôïp nhaát keå nhö moät phöông tieän ñeå caûm nghieäm an laïc noäi taïi vaø laøm phaùt sanh trí tueä. Coøn minh saùt tu taäp nhaém vaøo vieäc phaùt trieån tröïc giaùc tueä ñeå thaáu trieät thöïc chaát cuûa moïi hieän töôïng (danh – saéc ). Trong hai heä thoáng, minh saùt tu taäp ñöôïc Ñaïo Phaät xem nhö chìa khoùa chính ñi vaøo giaûi thoaùt, lieàu thuoác giaûi tröïc tieáp noïc ñoäc voâ minh naèm döôùi moïi khoå ñau vaø troùi buoäc. Trong khi thieàn ñònh ñöôïc coâng nhaän laø saûn phaåm chung cuûa caû nhöõng haønh giaû theo Phaät giaùo laãn khoâng phaûi Phaät giaùo thì thieàn tueä ñöôïc xem laø khaùm phaù cuûa Ñöùc Phaät vaø laø moät ñaëc ñieåm voâ song cuûa ñaïo Phaät. Tuy nhieân, vì söï phaùt trieån tueä giaùc ñoøi hoûi phaûi coù moät möùc ñoä ñònh naøo ñoù vaø thieàn ñònh ñöôïc duøng ñeå cuûng coá cho ñònh naøy neân söï tu taäp ñònh khaúng ñònh moät vò trí khoâng theå thieáu trong tieán trình thieàn cuûa Ñaïo Phaät. Hai loaïi thieàn naøy ñöôïc tu taäp cuøng nhau seõ taïo cho taâm moät lôïi khí thích hôïp cho söï giaùc ngoä. Vôùi taâm hôïp nhaát nhôø söï tu taäp ñònh vaø ñöôïc laøm cho beùn nhaïy, choùi saùng baèng söï tu taäp tueä, haønh giaû coù theå tieán haønh ñeå ñaït ñeán söï ñoaïn khoå maø khoâng bò chöôùng ngaïi.

Troïng taâm cuûa hai heä thoáng thieàn, maëc duø thöïc chaát vaãn thuoäc thieàn ñònh hôn, laø caùc baäc thieàn chöùng

GUṆARATANA 6

goïi laø töù thieàn (jhāøna). Jhaøna laø moät töø Pāḷi ñaõ ñöôïc caùc dòch giaû dòch sang Anh ngöõ baèng nhieàu caùch khaùc nhau. Chaúng haïn, coù ngöôøi dòch laø “meditation” (tónh löï, traàm tö), maø ñieàu naøy ñoái vôùi chuùng ta döôøng nhö coù veû quaù thöôøng; hoaëc “rapture” vaø “ecstacy” (traïng thaùi say meâ, traïng thaùi ngaây ngaát). Loái dòch naøy gôïi leân moät möùc ñoä phaán chaán, phaán khích khoâng hôïp vôùi caùc baäc thieàn cao hôn. Moät soá vò khaùc dòch laø “trance” (ngaây ngaây) deã laàm vôùi traïng thaùi keùm thoâng minh, döôùi möùc bình thöôøng, moät traïng thaùi nghòch haún vôùi jhāna; trong khi “musing” (traàm ngaâm, khoâng bieát gì ñeán chung quanh) thì laïi quaù yeáu vaø coå ñieån. Chæ coù töø “absorption” (söï taäp trung toaøn trieät) maø moät soá dòch giaû duøng ñöôïc xem laø thích hôïp nhaát trong soá ñoù, song cuõng chæ xaùc ñaùng vôùi töø “appāna” (an chæ) trong Pāḷi, moät traïng thaùi taâm an tònh ñöôïc keå trong caùc baäc thieàn. Do ñoù, chuùng toâi thích ñeå nguyeân töø “jhāna” khoâng dòch vì nhöõng lyù do keå treân.

Jhāna töï thaân noù laø nhöõng traïng thaùi taâm hôïp nhaát, saâu laéng ñöôïc bieåu thò baèng söï ñaém chìm hoaøn toaøn cuûa taâm vaøo ñoái töôïng cuûa noù. Traïng thaùi naøy laø keát quaû cuûa söï taäp trung toaøn taâm treân moät ñoái töôïng duy nhaát vôùi söï chuyeân chuù cao ñeán ñoä caùc hoaït ñoäng lan man cuûa tö duy phaûi giaûm thieåu vaø cuoái cuøng döøng haún. Caùc baäc thieàn trong heä thoáng töù thieàn ñöôïc ñaët teân ñôn giaûn theo vò trí cuûa chuùng trong tieán trình bieåu thò

CON ÑÖÔØNG THIEÀN CHÆ VAØ THIEÀN QUAÙN 7

baèng nhöõng con soá nhö sô thieàn, nhò thieàn, tam thieàn, töù thieàn. Trong caùc baûn Kinh,boán thieàn naøy ñöôïc moâ taû baèng moät coâng thöùc quen thuoäc bieåu dieãn trình töï chöùng ñaéc cuûa chuùng nhö sau:

“ÔÛ ñaây, naøy caùc Tyø khöu, vò Tyø khöu hoaøn toaøn ly duïc, ly baát thieän phaùp, chöùng vaø truù sô thieàn, moät traïng thaùi hæ, laïc do ly duïc sanh, ñi keøm vôùi taàm vaø töù.

Vò Tyø khöu aáy dieâït taàm vaø töù, chöùng vaø truù nhò thieàn, moät traïng thaùi hæ laïc do ñònh sanh, khoâng taàm vaø töù, noäi tænh nhaát taâm.

Vò Tyø khöu aáy ly hæ, truù xaû, chaùnh nieäm tænh giaùc, thaân caûm laïc thoï maø caùc baäc Thaùnh goïi laø xaû, nieäm laïc truù, chöùng vaø truù tam thieàn.

Vò Tyø khöu aáy xaû laïc, xaû khoå, dieät hæ, öu ñaõ caûm thoï tröôùc, chöùng vaø truù töù thieàn khoâng khoå, khoâng laïc, vôùi nieäm thanh tònh do xaû sanh”(1)

Muoán ñaéc caùc baäc thieàn nhö ñoaïn Kinh treân trình baøy, ngöôøi haønh thieàn phaûi baét ñaàu baèng vieäc taåy tröø caùc aùc baát thieän phaùp hay nhöõng traïng thaùi taâm baát thieän caûn trôû söï töï chuû noäi taâm. Nhöõng baát thieän phaùp naøy thöôøng ñöôïc goäp chung laïi döôùi teân naêm trieàn caùi (panõcanivaranïa): tham duïc, saân haän, hoân traàm – thuïy

(1) DN . 2 : 314-15, MN 1-182

GUṆARATANA 8

mieân, traïo cöû – hoái quaù vaø hoaøi nghi.(2) Söï an truù cuûa taâm treân ñoái töôïng cuûa noù ñöôïc taïo ra bôûi naêm taâm sôû ñoái nghòch vôùi naêm trieàn caùi vöøa keå – taàm, töù, hyû, laïc, nhaát taâm. Naêm taâm sôû naøy coøn ñöôïc goïi laø naêm thieàn chi (jhānangāni) vì chuùng naâng taâm leân möùc sô thieàn vaø truù ôû ñoù nhö nhöõng phaàn töû roõ reät cuûa noù.

Sau khi ñaéc sô thieàn, haønh giaû coù theå tieáp tuïc ñaït ñeán caùc baäc thieàn cao hôn. Coâng vieäc naøy ñöôïc thöïc hieän baèng caùch dieät nhöõng chi thieàn thoâ ôû moãi baäc thieàn. Nhöõng thieàn chi coøn laïi seõ laø nhöõng yeáu toá roõ reät cuûa caùc baäc thieàn keá tieáp. Baèng caùch naøy haønh giaû coù theå ñi töø sô thieàn leân ñeán töù thieàn. Vöôït qua töù thieàn coøn coù moät heä thoáng thieàn boán loaïi khaùc cao hôn laøm saâu laéng theâm yeáu toá tònh chæ ñaõ ñöôïc phaùt trieån trong caùc baäc thieàn (saéc giôùi) tröôùc. Nhöõng thieàn chöùng naøy goïi laø voâ saéc (arūpa) vì, veà baûn theå, chuùng töông öùng vôùi caùc caûnh giôùi voâ saéc goàm Khoâng voâ bieân xöù, Thöùc voâ bieân xöù, Voâ sôû höõu xöù vaø Phi töôûng phi phi töôûng xöù. Trong caùc baûn chuù giaûi Kinh Ñieån Pā�i, heä thoáng naøy ñöôïc goïi laø töù thieàn voâ saéc (arūpajjhāna), coøn boán baäc thieàn tröôùc ñöôïc ñaët teân laïi laø boán thieàn höõu saéc (ruøpajjhāna) cho deã hieåu. Thöôøng thöôøng hai heä thoáng naøy ñöôïc gheùp laïi vôùi nhau döôùi teân goïi chung laø baùt

(2) Theo Pāḷi: Kāmachanda, byāpāda, thīnamiddha, uddhaccakukkucca, vicikicca.

CON ÑÖÔØNG THIEÀN CHÆ VAØ THIEÀN QUAÙN 7

baèng nhöõng con soá nhö sô thieàn, nhò thieàn, tam thieàn, töù thieàn. Trong caùc baûn Kinh,boán thieàn naøy ñöôïc moâ taû baèng moät coâng thöùc quen thuoäc bieåu dieãn trình töï chöùng ñaéc cuûa chuùng nhö sau:

“ÔÛ ñaây, naøy caùc Tyø khöu, vò Tyø khöu hoaøn toaøn ly duïc, ly baát thieän phaùp, chöùng vaø truù sô thieàn, moät traïng thaùi hæ, laïc do ly duïc sanh, ñi keøm vôùi taàm vaø töù.

Vò Tyø khöu aáy dieâït taàm vaø töù, chöùng vaø truù nhò thieàn, moät traïng thaùi hæ laïc do ñònh sanh, khoâng taàm vaø töù, noäi tænh nhaát taâm.

Vò Tyø khöu aáy ly hæ, truù xaû, chaùnh nieäm tænh giaùc, thaân caûm laïc thoï maø caùc baäc Thaùnh goïi laø xaû, nieäm laïc truù, chöùng vaø truù tam thieàn.

Vò Tyø khöu aáy xaû laïc, xaû khoå, dieät hæ, öu ñaõ caûm thoï tröôùc, chöùng vaø truù töù thieàn khoâng khoå, khoâng laïc, vôùi nieäm thanh tònh do xaû sanh”(1)

Muoán ñaéc caùc baäc thieàn nhö ñoaïn Kinh treân trình baøy, ngöôøi haønh thieàn phaûi baét ñaàu baèng vieäc taåy tröø caùc aùc baát thieän phaùp hay nhöõng traïng thaùi taâm baát thieän caûn trôû söï töï chuû noäi taâm. Nhöõng baát thieän phaùp naøy thöôøng ñöôïc goäp chung laïi döôùi teân naêm trieàn caùi (panõcanivaranïa): tham duïc, saân haän, hoân traàm – thuïy

(1) DN . 2 : 314-15, MN 1-182

GUṆARATANA 8

mieân, traïo cöû – hoái quaù vaø hoaøi nghi.(2) Söï an truù cuûa taâm treân ñoái töôïng cuûa noù ñöôïc taïo ra bôûi naêm taâm sôû ñoái nghòch vôùi naêm trieàn caùi vöøa keå – taàm, töù, hyû, laïc, nhaát taâm. Naêm taâm sôû naøy coøn ñöôïc goïi laø naêm thieàn chi (jhānangāni) vì chuùng naâng taâm leân möùc sô thieàn vaø truù ôû ñoù nhö nhöõng phaàn töû roõ reät cuûa noù.

Sau khi ñaéc sô thieàn, haønh giaû coù theå tieáp tuïc ñaït ñeán caùc baäc thieàn cao hôn. Coâng vieäc naøy ñöôïc thöïc hieän baèng caùch dieät nhöõng chi thieàn thoâ ôû moãi baäc thieàn. Nhöõng thieàn chi coøn laïi seõ laø nhöõng yeáu toá roõ reät cuûa caùc baäc thieàn keá tieáp. Baèng caùch naøy haønh giaû coù theå ñi töø sô thieàn leân ñeán töù thieàn. Vöôït qua töù thieàn coøn coù moät heä thoáng thieàn boán loaïi khaùc cao hôn laøm saâu laéng theâm yeáu toá tònh chæ ñaõ ñöôïc phaùt trieån trong caùc baäc thieàn (saéc giôùi) tröôùc. Nhöõng thieàn chöùng naøy goïi laø voâ saéc (arūpa) vì, veà baûn theå, chuùng töông öùng vôùi caùc caûnh giôùi voâ saéc goàm Khoâng voâ bieân xöù, Thöùc voâ bieân xöù, Voâ sôû höõu xöù vaø Phi töôûng phi phi töôûng xöù. Trong caùc baûn chuù giaûi Kinh Ñieån Pā�i, heä thoáng naøy ñöôïc goïi laø töù thieàn voâ saéc (arūpajjhāna), coøn boán baäc thieàn tröôùc ñöôïc ñaët teân laïi laø boán thieàn höõu saéc (ruøpajjhāna) cho deã hieåu. Thöôøng thöôøng hai heä thoáng naøy ñöôïc gheùp laïi vôùi nhau döôùi teân goïi chung laø baùt

(2) Theo Pāḷi: Kāmachanda, byāpāda, thīnamiddha, uddhaccakukkucca, vicikicca.

CON ÑÖÔØNG THIEÀN CHÆ VAØ THIEÀN QUAÙN 9

thieàn hay baùt ñònh chöùng (atïtïhasamāpattiyo). Nhöõng vaán ñeà vöøa neâu seõ ñöôïc khaûo saùt tæ mæ trong noäi dung taùc phaåm naøy.

Thoaït tieân töù thieàn höõu saéc vaø töù thieàn voâ saéc xuaát hieän nhö nhöõng traïng thaùi tònh chæ saâu laéng hôïp theá thuoäc giai ñoaïn chuaån bò cuûa ñaïo loä giaûi thoaùt trong Phaät giaùo. ÔÛ möùc naøy, chuùng cung caáp caên baûn ñònh caàn thieát cho trí tueä khôûi leân. Tuy nhieân, ôû giai ñoaïn sau, töù thieàn höõu saéc laïi taùi hieän trong tu taäp ñaïo loä, song laàn naøy chuùng khôûi leân vôùi söï keát hôïp tröïc tieáp cuûa tueä vaø ñöôïc ñònh danh laø caùc thieàn sieâu theá (lokuttarajhāna). Caùc thieàn sieâu theá naøy laø nhöõng caáp ñoä ñònh thuoäc boán ñaïo sieâu theá (lokuttaramagga) vaø boán quaû (phala), nhöõng giai ñoaïn chöùng ngoä treân ñaïo loä giaûi thoaùt. Cuoái cuøng, ngay caû sau khi ñaõ thaønh töïu söï giaûi thoaùt hoaøn toaøn, caùc baäc thieàn hôïp theá naøy vaãn ñöôïc duy trì nhö nhöõng chöùng ñaéc ñoái vôùi baäc giaûi thoaùt vaø coù theå duøng nhö moät phaàn kinh nghieäm quaùn chieáu cuûa caùc Ngaøi maø khoâng coù gì chöôùng ngaïi.

TAÀM QUAN TROÏNG CUÛA THIEÀN (JHĀNA)

GUṆARATANA 10

Ta coù theå deã daøng nhaän ra taàm quan troïng cuûa töù thieàn treân ñaïo loä giaûi thoaùt cuûa ñaïo Phaät qua vieäc noù ñöôïc ñeà caäp thöôøng xuyeân trong Kinh Ñieån. Töù thieàn xuaát hieän moät caùch noåi baät vöøa trong kinh nghieäm rieâng cuûa ñöùc Phaät vaø vöøa trong nhöõng lôøi khuyeán giaùo cuûa Ngaøi ñoái vôùi haøng ñeä töû. Thôøi thô aáu, trong luùc ñang tham döï moät buoåi leã haï ñieàn haøng naêm theo tuïc leä AÁn Ñoä, Ngaøi lieàn nhaäp vaøo sô thieàn. Nhieàu naêm sau ñoù, chính caùi kyù öùc veà söï kieän tuoåi thô naøy ñaõ heù môû cho Ngaøi con ñöôøng ñi ñeán giaùc ngoä trong suoát nhöõng giai ñoaïn chaùn naûn nhaát cuûa Ngaøi khi nhöõng noã löïc theo ñuoåi khoå haïnh trôû thaønh voâ ích.1 Sau khi choïn moät choã ngoài beân bôø soâng Neranõjarāø (Ni lieân thieàn), Ñöùc Phaät lieàn nhaäp töù thieàn ngay tröôùc khi höôùng taâm ñeán Tam minh daãn ñeán söï giaùc ngoâä2. Xuyeân suoát söï nghieäp hoaèng phaùp tích cöïc cuûa Ngaøi, Boán thieàn luoân luoân laø “thieân truù” (dibbavihāra) ñöôïc Ngaøi söû duïng ñeå soáng hieän taïi laïc truù3. Söï tueä tri cuûa Ngaøi veà tính chaát oâ nhieãm, söï thanh tònh vaø caùch xuaát ly khoûi töù thieàn vaø caùc thieàn chöùng khaùc laø moät trong möôøi Nhö lai löïc

1 MN 1 : 246 - 247 2 MN 1 : 246 - 47 3 DN 3 - 220

CON ÑÖÔØNG THIEÀN CHÆ VAØ THIEÀN QUAÙN 9

thieàn hay baùt ñònh chöùng (atïtïhasamāpattiyo). Nhöõng vaán ñeà vöøa neâu seõ ñöôïc khaûo saùt tæ mæ trong noäi dung taùc phaåm naøy.

Thoaït tieân töù thieàn höõu saéc vaø töù thieàn voâ saéc xuaát hieän nhö nhöõng traïng thaùi tònh chæ saâu laéng hôïp theá thuoäc giai ñoaïn chuaån bò cuûa ñaïo loä giaûi thoaùt trong Phaät giaùo. ÔÛ möùc naøy, chuùng cung caáp caên baûn ñònh caàn thieát cho trí tueä khôûi leân. Tuy nhieân, ôû giai ñoaïn sau, töù thieàn höõu saéc laïi taùi hieän trong tu taäp ñaïo loä, song laàn naøy chuùng khôûi leân vôùi söï keát hôïp tröïc tieáp cuûa tueä vaø ñöôïc ñònh danh laø caùc thieàn sieâu theá (lokuttarajhāna). Caùc thieàn sieâu theá naøy laø nhöõng caáp ñoä ñònh thuoäc boán ñaïo sieâu theá (lokuttaramagga) vaø boán quaû (phala), nhöõng giai ñoaïn chöùng ngoä treân ñaïo loä giaûi thoaùt. Cuoái cuøng, ngay caû sau khi ñaõ thaønh töïu söï giaûi thoaùt hoaøn toaøn, caùc baäc thieàn hôïp theá naøy vaãn ñöôïc duy trì nhö nhöõng chöùng ñaéc ñoái vôùi baäc giaûi thoaùt vaø coù theå duøng nhö moät phaàn kinh nghieäm quaùn chieáu cuûa caùc Ngaøi maø khoâng coù gì chöôùng ngaïi.

TAÀM QUAN TROÏNG CUÛA THIEÀN (JHĀNA)

GUṆARATANA 10

Ta coù theå deã daøng nhaän ra taàm quan troïng cuûa töù thieàn treân ñaïo loä giaûi thoaùt cuûa ñaïo Phaät qua vieäc noù ñöôïc ñeà caäp thöôøng xuyeân trong Kinh Ñieån. Töù thieàn xuaát hieän moät caùch noåi baät vöøa trong kinh nghieäm rieâng cuûa ñöùc Phaät vaø vöøa trong nhöõng lôøi khuyeán giaùo cuûa Ngaøi ñoái vôùi haøng ñeä töû. Thôøi thô aáu, trong luùc ñang tham döï moät buoåi leã haï ñieàn haøng naêm theo tuïc leä AÁn Ñoä, Ngaøi lieàn nhaäp vaøo sô thieàn. Nhieàu naêm sau ñoù, chính caùi kyù öùc veà söï kieän tuoåi thô naøy ñaõ heù môû cho Ngaøi con ñöôøng ñi ñeán giaùc ngoä trong suoát nhöõng giai ñoaïn chaùn naûn nhaát cuûa Ngaøi khi nhöõng noã löïc theo ñuoåi khoå haïnh trôû thaønh voâ ích.1 Sau khi choïn moät choã ngoài beân bôø soâng Neranõjarāø (Ni lieân thieàn), Ñöùc Phaät lieàn nhaäp töù thieàn ngay tröôùc khi höôùng taâm ñeán Tam minh daãn ñeán söï giaùc ngoâä2. Xuyeân suoát söï nghieäp hoaèng phaùp tích cöïc cuûa Ngaøi, Boán thieàn luoân luoân laø “thieân truù” (dibbavihāra) ñöôïc Ngaøi söû duïng ñeå soáng hieän taïi laïc truù3. Söï tueä tri cuûa Ngaøi veà tính chaát oâ nhieãm, söï thanh tònh vaø caùch xuaát ly khoûi töù thieàn vaø caùc thieàn chöùng khaùc laø moät trong möôøi Nhö lai löïc

1 MN 1 : 246 - 247 2 MN 1 : 246 - 47 3 DN 3 - 220

CON ÑÖÔØNG THIEÀN CHÆ VAØ THIEÀN QUAÙN 11

giuùp Ngaøi vaän chuyeån baùnh xe Phaùp voâ song1. Ngay tröôùc luùc nhaäp dieät, ñöùc Phaät cuõng nhaäp baùt ñònh chöùng theo chieàu thuaän vaø nghòch; söï nhaäp dieät töï ñoäng dieãn ra ôû töù thieàn saéc giôùi2.

Trong Kinh Ñieån chuùng ta luoân luoân thaáy ñöùc Phaät khích leä haøng ñeä töû cuûa Ngaøi tu taäp thieàn ñònh vaø töù thieàn höõu saéc chaéc chaén ñaõ ñöôïc keå trong trình töï tu taäp toaøn dieän maø Ngaøi ñeà ra cho haøng ñeä töû naøy3. Thieàn ñònh ñöôïc ñeà caäp trong trình töï tu taäp nhö taêng thöôïng taâm hoïc (adhicittasikkhā) hay chaùnh ñònh (sammā samādhi) cuûa Baùt Thaùnh Ñaïo vaø ñònh caên, ñònh löïc (samādhindriya – samādhibala). Maëc duø trong Kinh Ñieån, chuùng ta vaãn coù theå gaëp moät ñoâi choã ñeà caäp ñeán coã xe caøn tueä (a vehide of dry insight - ngaøy nay thöôøng ñöôïc goïi laø thieàn minh saùt), song nhöõng chæ daáu cho thaáy raèng con ñöôøng naøy khoâng phaûi laø con ñöôøng deã daøng chuùt naøo do thieáu söï trôï giuùp cuûa naêng löïc tònh chæ maø moät ngöôøi haønh thieàn ñònh voán coù. So ra, con ñöôøng cuûa ngöôøi ñaõ ñaéc ñònh döôøng nhö vaãn baèng phaúng vaø thuù vò hôn.4

1 Jhānādasankilesadinõānïa: tri chö thieàn, giaûi thoaùt tam muoäi löïc, laø trí löïc thöù 7 trong 10 trí löïc cuûa moät vò Phaät – MN.168 2 DN. 2 - 156 3 DN. 1 - 47 4 AN. 2: 150 - 152

GUṆARATANA 12

Hôn nöõa ñöùc Phaät coøn chæ ra cho thaáy laïc cuûa caùc baäc thieàn laø söï thay theá cuûa Ngaøi cho caùc loaïi duïc laïc theá gian. Ngaøi noùi: “Naøy Cunda, coù boán söï theo ñuoåi hyû laïc nhaát ñònh ñöa ñeán yeåm ly, voâ tham, tònh dieät, an tònh, thaéng trí, giaùc ngoä, Nieát Baøn. Theá naøo laø boán? Naøy Cunda, ôû ñaây vò Tyø khöu ly duïc, ly aùc phaùp, chöùng vaø truù sô thieàn… nhò thieàn… tam thieàn… töù thieàn.”1

Caùc vò ñeä töû Phaät soáng nhieät taâm theo ñuoåi boán loaïi hyû laïc naøy coù theå mong ñôïi boán keát quaû, boán söï lôïi ích. Ñoù laø, chöùng boán giaûi thoaùt – Nhaäp Löu, Nhaát Lai, Baát Lai vaø A-la-haùn quaû2. Ví nhö soâng Haèng thieân veà höôùng Ñoâng, xuoâi veà höôùng Ñoâng, höôùng veà höôùng Ñoâng, cuõng vaäy, vò Tyø khöu tu taäp töù thieàn laøm cho sung maõn töù thieàn, thieân veà Nieát baøn, xuoâi veà Nieát baøn, höôùng veà Nieát Baøn3. Nhö moät phöông tieän (pariyāyena), ñöùc Phaät thaäm chí coøn ñeà caäp ñeán töù thieàn nhö moät loaïi Nieát baøn. Ngaøi goïi caùc baäc thieàn aáy laø Nieát baøn töï mình thaáy (sanditïtïhikanibbāna), Nieát baøn toái haäu (parinibbāna), bæ phaàn Nieát baøn (tadanganibbāna) vaø thieát thöïc hieän taïi Nieát baøn (ditïtïhadhammanibbāna). Chaúng haïn trong Taêng Chi

1 DN. 3 – 131 – 132 2 Ibid 3 SN. 5: 308

CON ÑÖÔØNG THIEÀN CHÆ VAØ THIEÀN QUAÙN 11

giuùp Ngaøi vaän chuyeån baùnh xe Phaùp voâ song1. Ngay tröôùc luùc nhaäp dieät, ñöùc Phaät cuõng nhaäp baùt ñònh chöùng theo chieàu thuaän vaø nghòch; söï nhaäp dieät töï ñoäng dieãn ra ôû töù thieàn saéc giôùi2.

Trong Kinh Ñieån chuùng ta luoân luoân thaáy ñöùc Phaät khích leä haøng ñeä töû cuûa Ngaøi tu taäp thieàn ñònh vaø töù thieàn höõu saéc chaéc chaén ñaõ ñöôïc keå trong trình töï tu taäp toaøn dieän maø Ngaøi ñeà ra cho haøng ñeä töû naøy3. Thieàn ñònh ñöôïc ñeà caäp trong trình töï tu taäp nhö taêng thöôïng taâm hoïc (adhicittasikkhā) hay chaùnh ñònh (sammā samādhi) cuûa Baùt Thaùnh Ñaïo vaø ñònh caên, ñònh löïc (samādhindriya – samādhibala). Maëc duø trong Kinh Ñieån, chuùng ta vaãn coù theå gaëp moät ñoâi choã ñeà caäp ñeán coã xe caøn tueä (a vehide of dry insight - ngaøy nay thöôøng ñöôïc goïi laø thieàn minh saùt), song nhöõng chæ daáu cho thaáy raèng con ñöôøng naøy khoâng phaûi laø con ñöôøng deã daøng chuùt naøo do thieáu söï trôï giuùp cuûa naêng löïc tònh chæ maø moät ngöôøi haønh thieàn ñònh voán coù. So ra, con ñöôøng cuûa ngöôøi ñaõ ñaéc ñònh döôøng nhö vaãn baèng phaúng vaø thuù vò hôn.4

1 Jhānādasankilesadinõānïa: tri chö thieàn, giaûi thoaùt tam muoäi löïc, laø trí löïc thöù 7 trong 10 trí löïc cuûa moät vò Phaät – MN.168 2 DN. 2 - 156 3 DN. 1 - 47 4 AN. 2: 150 - 152

GUṆARATANA 12

Hôn nöõa ñöùc Phaät coøn chæ ra cho thaáy laïc cuûa caùc baäc thieàn laø söï thay theá cuûa Ngaøi cho caùc loaïi duïc laïc theá gian. Ngaøi noùi: “Naøy Cunda, coù boán söï theo ñuoåi hyû laïc nhaát ñònh ñöa ñeán yeåm ly, voâ tham, tònh dieät, an tònh, thaéng trí, giaùc ngoä, Nieát Baøn. Theá naøo laø boán? Naøy Cunda, ôû ñaây vò Tyø khöu ly duïc, ly aùc phaùp, chöùng vaø truù sô thieàn… nhò thieàn… tam thieàn… töù thieàn.”1

Caùc vò ñeä töû Phaät soáng nhieät taâm theo ñuoåi boán loaïi hyû laïc naøy coù theå mong ñôïi boán keát quaû, boán söï lôïi ích. Ñoù laø, chöùng boán giaûi thoaùt – Nhaäp Löu, Nhaát Lai, Baát Lai vaø A-la-haùn quaû2. Ví nhö soâng Haèng thieân veà höôùng Ñoâng, xuoâi veà höôùng Ñoâng, höôùng veà höôùng Ñoâng, cuõng vaäy, vò Tyø khöu tu taäp töù thieàn laøm cho sung maõn töù thieàn, thieân veà Nieát baøn, xuoâi veà Nieát baøn, höôùng veà Nieát Baøn3. Nhö moät phöông tieän (pariyāyena), ñöùc Phaät thaäm chí coøn ñeà caäp ñeán töù thieàn nhö moät loaïi Nieát baøn. Ngaøi goïi caùc baäc thieàn aáy laø Nieát baøn töï mình thaáy (sanditïtïhikanibbāna), Nieát baøn toái haäu (parinibbāna), bæ phaàn Nieát baøn (tadanganibbāna) vaø thieát thöïc hieän taïi Nieát baøn (ditïtïhadhammanibbāna). Chaúng haïn trong Taêng Chi

1 DN. 3 – 131 – 132 2 Ibid 3 SN. 5: 308

CON ÑÖÔØNG THIEÀN CHÆ VAØ THIEÀN QUAÙN 13

Kinh, khi giaûi thích thieát thöïc hieän taïi Nieát baøn, Ngaøi Ānanda daãn lôøi Ñöùc Phaät noùi: “ÔÛ ñaây, naøy hieàn giaû, Tyø khöu ly duïc… chöùng ñaéc vaø an truù sô thieàn. Cho ñeán nhö vaäy, naøy hieàn giaû, laø thieát thöïc hieän taïi Nieát Baøn ñöôïc Theá Toân noùi ñeán vôùi phaùp moân.”1

TRUY NGUYEÂN GOÁC TÖØ JHĀNA

Bhadantācariya Buddhaghosa – Luaän Sö Phaät AÂm, nhaø Chuù giaûi vó ñaïi cuûa Phaät giaùo ñaõ truy nguyeân töø Pāḷi Jhāna (Skt. Dhyāna) ñeán hai hình thöùc coù goác ñoäng töø. Moät laø ñoäng töø jhāyati vôùi nghóa tö duy hay tónh löï, coù nguoàn goác chính xaùc theo töø nguyeân. Luaän sö giaûi thích: ”Baèng phöông tieän naøy haønh giaû tö duy neân ñöôïc goïi laø Jhānata. Tö duy ôû ñaây phaûi hieåu vôùi nghóa nhaän thöùc moät ñoái töôïng nhaát ñònh.”2 Ngoaøi ra, Ngaøi coøn ñöa theâm moät töø phaùi sanh nöõa cuûa jhāna duø hôi coù veû khoâi haøi, song vôùi yù ñònh laøm saùng toû nhieäm vuï cuûa noù hôn laø giôùi thieäu goác ñoäng töø. Töø phaùi sinh naøy ñöôïc theo daáu töø chöõ jhāna ñeán ñoäng töø jhāpeti vôùi nghóa “thieâu ñoát”, lyù do laø: “vì noù thieâu ñoát caùc phaùp ñoái

1 AN. 4 - 453 2 Vin.A 1:116

GUṆARATANA 14

nghòch, neân goïi laø jhāna”.1 Lôøi giaûi thích thöù hai naøy haøm yù raèng jhaøna “thieâu ñoát” hay “thieâu huûy” caùc phieàn naõo ngaên caûn söï phaùt trieån ñònh vaø tueä trong taâm.

Luaän sö Buddhaghosa noùi raèng jhāna coù ñaëc ñieåm cuûa söï quaùn chieáu (upanijjhāna). Theo Ngaøi, quaùn chieáu coù hai loaïi: quaùn ñoái töôïng (ārammanïūpanijjhāna) vaø quaùn tam töôùng (lakkhanïūpanijjhāna). Loaïi quaùn ñaàu ñöôïc söû duïng trong taùm ñònh chöùng cuøng vôùi caùc ñònh caän haønh cuûa chuùng bôûi leõ nhöõng phaùp quaùn ñoái töôïng naøy ñöôïc duøng nhö caên baûn cho vieäc phaùt trieån ñònh. Vì lyù do ñoù maø caùc thieàn chöùng naøy, ñaëc bieät laø töù thieàn (saéc giôùi), ñöôïc ñònh danh laø “jhāna” trong khuynh höôùng giaûi thích thieàn thuoäc vaên heä Pā�i. Tuy nhieân, Luaän sö cuõng ñoàng yù raèng töø “jhāøna” coøn coù theå môû roäng sang laõnh vöïc tueä quaùn (vipassanā), ñaïo (magga), vaø quaû (phala) treân cô sôû chuùng thöïc hieän coâng vieäc quaùn tam töôùng, duø coù veû loûng leûo.

“ÔÛ ñaây, tueä quaùn tam töôùng voâ thöôøng, khoå, voâ ngaõ. Phaän söï quaùn cuûa tueä ñöôïc hoaøn thieän nhôø ñaïo (magga), do vaäy ñaïo ñöôïc goïi laø quaùn tam töôùng. Quaû

1 Ibid

CON ÑÖÔØNG THIEÀN CHÆ VAØ THIEÀN QUAÙN 13

Kinh, khi giaûi thích thieát thöïc hieän taïi Nieát baøn, Ngaøi Ānanda daãn lôøi Ñöùc Phaät noùi: “ÔÛ ñaây, naøy hieàn giaû, Tyø khöu ly duïc… chöùng ñaéc vaø an truù sô thieàn. Cho ñeán nhö vaäy, naøy hieàn giaû, laø thieát thöïc hieän taïi Nieát Baøn ñöôïc Theá Toân noùi ñeán vôùi phaùp moân.”1

TRUY NGUYEÂN GOÁC TÖØ JHĀNA

Bhadantācariya Buddhaghosa – Luaän Sö Phaät AÂm, nhaø Chuù giaûi vó ñaïi cuûa Phaät giaùo ñaõ truy nguyeân töø Pāḷi Jhāna (Skt. Dhyāna) ñeán hai hình thöùc coù goác ñoäng töø. Moät laø ñoäng töø jhāyati vôùi nghóa tö duy hay tónh löï, coù nguoàn goác chính xaùc theo töø nguyeân. Luaän sö giaûi thích: ”Baèng phöông tieän naøy haønh giaû tö duy neân ñöôïc goïi laø Jhānata. Tö duy ôû ñaây phaûi hieåu vôùi nghóa nhaän thöùc moät ñoái töôïng nhaát ñònh.”2 Ngoaøi ra, Ngaøi coøn ñöa theâm moät töø phaùi sanh nöõa cuûa jhāna duø hôi coù veû khoâi haøi, song vôùi yù ñònh laøm saùng toû nhieäm vuï cuûa noù hôn laø giôùi thieäu goác ñoäng töø. Töø phaùi sinh naøy ñöôïc theo daáu töø chöõ jhāna ñeán ñoäng töø jhāpeti vôùi nghóa “thieâu ñoát”, lyù do laø: “vì noù thieâu ñoát caùc phaùp ñoái

1 AN. 4 - 453 2 Vin.A 1:116

GUṆARATANA 14

nghòch, neân goïi laø jhāna”.1 Lôøi giaûi thích thöù hai naøy haøm yù raèng jhaøna “thieâu ñoát” hay “thieâu huûy” caùc phieàn naõo ngaên caûn söï phaùt trieån ñònh vaø tueä trong taâm.

Luaän sö Buddhaghosa noùi raèng jhāna coù ñaëc ñieåm cuûa söï quaùn chieáu (upanijjhāna). Theo Ngaøi, quaùn chieáu coù hai loaïi: quaùn ñoái töôïng (ārammanïūpanijjhāna) vaø quaùn tam töôùng (lakkhanïūpanijjhāna). Loaïi quaùn ñaàu ñöôïc söû duïng trong taùm ñònh chöùng cuøng vôùi caùc ñònh caän haønh cuûa chuùng bôûi leõ nhöõng phaùp quaùn ñoái töôïng naøy ñöôïc duøng nhö caên baûn cho vieäc phaùt trieån ñònh. Vì lyù do ñoù maø caùc thieàn chöùng naøy, ñaëc bieät laø töù thieàn (saéc giôùi), ñöôïc ñònh danh laø “jhāna” trong khuynh höôùng giaûi thích thieàn thuoäc vaên heä Pā�i. Tuy nhieân, Luaän sö cuõng ñoàng yù raèng töø “jhāøna” coøn coù theå môû roäng sang laõnh vöïc tueä quaùn (vipassanā), ñaïo (magga), vaø quaû (phala) treân cô sôû chuùng thöïc hieän coâng vieäc quaùn tam töôùng, duø coù veû loûng leûo.

“ÔÛ ñaây, tueä quaùn tam töôùng voâ thöôøng, khoå, voâ ngaõ. Phaän söï quaùn cuûa tueä ñöôïc hoaøn thieän nhôø ñaïo (magga), do vaäy ñaïo ñöôïc goïi laø quaùn tam töôùng. Quaû

1 Ibid

CON ÑÖÔØNG THIEÀN CHÆ VAØ THIEÀN QUAÙN 15

quaùn töôùng (ñaëc tính) dieät thöïc thuï, vì vaäy noù cuõng ñöôïc goïi laø quaùn tam töôùng.”1

Toùm laïi, hai yù nghóa cuûa jhāna laø “quaùn” vaø “thieâu ñoát” coù theå ñöôïc lieân keát trong tieán trình thieàn nhö sau: nhôø gaén chaët taâm treân ñoái töôïng, haønh giaû laøm giaûm vaø dieät caùc phaåm chaát haï lieät cuûa taâm nhö naêm trieàn caùi, ñoàng thôøi thuùc ñaåy söï taêng tröôûng cuûa nhöõng phaåm chaát cao thöôïng nhö caùc thieàn chi. Roài khi caùc thieàn chi xuaát hieän, söï gaén chaët taâm treân ñoái töôïng vôùi söùc maïnh caùc luùc caøng taêng daãn taâm ñeán söï an truù hoaøn toaøn treân ñoái töôïng. Sau ñoù, nhôø quaùn caùc ñaëc taùnh cuûa hieän töôïng baèng trí tueä, haønh giaû cuoái cuøng ñaït ñeán thieàn (jhāna) sieâu theá thuoäc boán ñaïo. Vôùi thieàn naøy, haønh giaû thieâu ñoát caùc phieàn naõo vaø ñaéc caùc quaû giaûi thoaùt.

JHĀNA VÀ SAMĀDHI

Trong töø vöïng thieàn Phaät giaùo, chöõ jhāna ñöôïc keát hôïp chaët cheõ vôùi moät chöõ khaùc – samādhi, thöôøng ñöôïc dòch laø ñònh. Samādhi xuaát phaùt töø caên coù tieàn toá ñoäng töø sam-ā-dhi, vôùi nghóa gom laïi hay hôïp laïi vôùi nhau, nhö vaäy gôïi leân söï taäp trung hay hôïp nhaát cuûa taâm. Chöõ samāødhi haàu nhö ñöôïc duøng laãn loän vôùi chöõ

1 Vin, A1: 116

GUṆARATANA 16

samatha (tònh chæ), maëc duø samatha baét nguoàn töø moät caên khaùc laø “sam” vôùi nghóa “trôû neân vaéng laëng”.

Trong Kinh Ñieån, samaødhi ñöôïc ñònh nghóa laø söï nhaát taâm (citta ekagata)1, söï ñònh nghóa naøy hoaøn toaøn phuø hôïp vôùi tính nghieâm ngaët cuûa thuaät ngöõ taâm lyù trong Vi Dieäu Phaùp (Abhidhamma). Vi Dieäu Phaùp xem nhaát taâm nhö moät taâm sôû (cetasika) rieâng bieät coù maët trong moïi taâm. Noù laø moät bieán haønh taâm sôû vôùi nhieäm vuï hôïp nhaát taâm treân ñoái töôïng cuûa noù, baûo ñaûm raèng moãi taâm chæ baét moät ñoái töôïng duy nhaát maø thoâi. Khi nhaát taâm vöôït qua söï oån ñònh caên baûn cuûa taâm treân moät ñoái töôïng ñeå ñem laïi cho taâm moät möùc ñoä kieân coá vaø khoâng taùn loaïn naøo ñoù thì ñöôïc xeáp döôùi danh muïc samāødhi (ñònh). Coù leõ vì vaäy maø Boä Phaùp Tuï (Dhammasangani) ñoàng hoùa caùc loaïi nhaát taâm naøy vôùi moät chuoãi caùc töø ñoàng nghóa bao goàm tònh chæ (samatha), ñònh caên (samādhindriya), ñònh löïc (samādhibala). Töø quan nieäm taâm lyù nghieâm ngaët naøy, samādhi (ñònh) coù theå hieän dieän trong caùc taâm baát thieän cuõng nhö thieän vaø voâ kyù. Trong hình thöùc baát thieän noù ñöôïc goïi laø “taø ñònh” (micchā-samādhi), trong hình thöùc thieän goïi laø “chaùnh ñònh” (sammāsamādhi).

1 MN. 1:301

CON ÑÖÔØNG THIEÀN CHÆ VAØ THIEÀN QUAÙN 15

quaùn töôùng (ñaëc tính) dieät thöïc thuï, vì vaäy noù cuõng ñöôïc goïi laø quaùn tam töôùng.”1

Toùm laïi, hai yù nghóa cuûa jhāna laø “quaùn” vaø “thieâu ñoát” coù theå ñöôïc lieân keát trong tieán trình thieàn nhö sau: nhôø gaén chaët taâm treân ñoái töôïng, haønh giaû laøm giaûm vaø dieät caùc phaåm chaát haï lieät cuûa taâm nhö naêm trieàn caùi, ñoàng thôøi thuùc ñaåy söï taêng tröôûng cuûa nhöõng phaåm chaát cao thöôïng nhö caùc thieàn chi. Roài khi caùc thieàn chi xuaát hieän, söï gaén chaët taâm treân ñoái töôïng vôùi söùc maïnh caùc luùc caøng taêng daãn taâm ñeán söï an truù hoaøn toaøn treân ñoái töôïng. Sau ñoù, nhôø quaùn caùc ñaëc taùnh cuûa hieän töôïng baèng trí tueä, haønh giaû cuoái cuøng ñaït ñeán thieàn (jhāna) sieâu theá thuoäc boán ñaïo. Vôùi thieàn naøy, haønh giaû thieâu ñoát caùc phieàn naõo vaø ñaéc caùc quaû giaûi thoaùt.

JHĀNA VÀ SAMĀDHI

Trong töø vöïng thieàn Phaät giaùo, chöõ jhāna ñöôïc keát hôïp chaët cheõ vôùi moät chöõ khaùc – samādhi, thöôøng ñöôïc dòch laø ñònh. Samādhi xuaát phaùt töø caên coù tieàn toá ñoäng töø sam-ā-dhi, vôùi nghóa gom laïi hay hôïp laïi vôùi nhau, nhö vaäy gôïi leân söï taäp trung hay hôïp nhaát cuûa taâm. Chöõ samāødhi haàu nhö ñöôïc duøng laãn loän vôùi chöõ

1 Vin, A1: 116

GUṆARATANA 16

samatha (tònh chæ), maëc duø samatha baét nguoàn töø moät caên khaùc laø “sam” vôùi nghóa “trôû neân vaéng laëng”.

Trong Kinh Ñieån, samaødhi ñöôïc ñònh nghóa laø söï nhaát taâm (citta ekagata)1, söï ñònh nghóa naøy hoaøn toaøn phuø hôïp vôùi tính nghieâm ngaët cuûa thuaät ngöõ taâm lyù trong Vi Dieäu Phaùp (Abhidhamma). Vi Dieäu Phaùp xem nhaát taâm nhö moät taâm sôû (cetasika) rieâng bieät coù maët trong moïi taâm. Noù laø moät bieán haønh taâm sôû vôùi nhieäm vuï hôïp nhaát taâm treân ñoái töôïng cuûa noù, baûo ñaûm raèng moãi taâm chæ baét moät ñoái töôïng duy nhaát maø thoâi. Khi nhaát taâm vöôït qua söï oån ñònh caên baûn cuûa taâm treân moät ñoái töôïng ñeå ñem laïi cho taâm moät möùc ñoä kieân coá vaø khoâng taùn loaïn naøo ñoù thì ñöôïc xeáp döôùi danh muïc samāødhi (ñònh). Coù leõ vì vaäy maø Boä Phaùp Tuï (Dhammasangani) ñoàng hoùa caùc loaïi nhaát taâm naøy vôùi moät chuoãi caùc töø ñoàng nghóa bao goàm tònh chæ (samatha), ñònh caên (samādhindriya), ñònh löïc (samādhibala). Töø quan nieäm taâm lyù nghieâm ngaët naøy, samādhi (ñònh) coù theå hieän dieän trong caùc taâm baát thieän cuõng nhö thieän vaø voâ kyù. Trong hình thöùc baát thieän noù ñöôïc goïi laø “taø ñònh” (micchā-samādhi), trong hình thöùc thieän goïi laø “chaùnh ñònh” (sammāsamādhi).

1 MN. 1:301

CON ÑÖÔØNG THIEÀN CHÆ VAØ THIEÀN QUAÙN 17

Tuy nhieân, trong nhöõng phaân tích veà phaùp haønh thieàn ñònh, samādhi laø moät thuaät ngöõ ñöôïc giôùi haïn trong phaïm vi nhaát taâm thuoäc loaïi thieän. Luaän sö Buddhaghosa trong Thanh Tònh Ñaïo ñònh nghóa samādhi laø söï nhaát taâm thuoäc phaàn thieän (kusalacitta ekaggata). Töø noäi dung naøy, chuùng ta coù theå hieåu raèng chæ coù nhaát taâm thieän döï phaàn vaøo söï chuyeån hoùa coù chuû yù cuûa taâm ñeán moät möùc ñoä an ñònh cao hôn môùi ñöôïc noùi ñeán baèng töø “samādhi”. Ngaøi Buddhaghosa coøn giaûi thích samādhi theo töø nguyeân laø “söï taäp trung cuûa taâm vaø caùc taâm sôû treân moät ñoái töôïng duy nhaát moät caùch ñeàu ñaën vaø chaân chaùnh”. Ngaøi goïi ñoù laø “traïng thaùi nhôø ñoù taâm vaø caùc taâm sôû cuûa noù duy trì moät caùch ñeàu ñaën vaø chaân chaùnh treân moät ñoái töôïng duy nhaát khoâng bò xao laõng vaø phaân taùn.”

Maëc duø tính chính xaùc cuûa ñònh nghóa naøy laø vaäy, töø samaødhi vaãn ñöôïc duøng trong vaên hoïc thieàn Pāḷi vôùi nhöõng möùc ñoä khaùc nhau veà ñaëc nghóa. Trong nghóa heïp nhaát, nhö Luaän sö Buddhaghosa ñaõ xaùc ñònh, noù bieåu thò taâm sôû ñaëc bieät traùch nhieäm cho söï taäp trung cuûa taâm, töùc nhaát taâm taâm sôû. Trong nghóa roäng hôn, noù coù theå bieåu thò nhöõng traïng thaùi taâm hôïp nhaát do söï taêng cöôøng ñònh taïo ra, ñoù laø nhöõng thieàn chöùng thuoäc tònh chæ vaø caùc giai ñoaïn caän haønh cuûa chuùng. Vaø trong moät nghóa roäng hôn nöõa, töø samādhi coù theå ñöôïc duøng ñeå goïi phaùp moân tu taäp nhaèm taïo ra vaø laøm cho sung

GUṆARATANA 18

maõn nhöõng traïng thaùi ñònh ñaõ ñöôïc tinh löôïc aáy. ÔÛ ñaây, noù töông ñöông vôùi söï tu taäp tònh chæ (samathabhāvanā: the development of serenity).

Nhö vaäy, chính theo nghóa thöù hai naøy maø samādhi vaø jhāna gaàn guõi nhau nhaát veà yù nghóa, cuõng nhö cuøng chia seû moät phaïm vi vaø nguoàn tham chieáu. Cuõng coù luùc ñöùc Phaät ñaët chaùnh ñònh ngang haøng vôùi töù thieàn, töùc laø Ngaøi cho ñònh bao goàm caùc thieàn chöùng bieåu thò baèng caùc baäc thieàn. Tuy nhieân, cho duø jhāna (thieàn) vaø samādhi (ñònh) khi duøng theo nghóa roäng coù phaàn choàng cheùo leân nhau, song trong nhöõng nghóa gôïi yù vaø tuøy theo ngöõ caûnh cuûa chuùng vaãn coù moät vaøi dò bieät ngaên söï ñoàng hoùa tuyeät ñoái cuûa hai töø naøy. Tröôùc heát, naèm sau caùch duøng coâng thöùc thieàn (jhāna) ñeå giaûi thích chaùnh ñònh cuûa ñöùc Phaät, caàn coù moät söï hieåu bieát saùt nghóa hôn veà caùc thuaät ngöõ. Theo söï hieåu bieát naøy, samādhi coù theå ñöôïc thu heïp laïi trong moät phaïm vi naøo ñoù nhaèm bieåu thò yeáu toá duy nhaát hay yeáu toá noåi baät nhaát trong baäc thieàn, töùc nhaát taâm, trong khi jhaøna töï thaân noù phaûi ñöôïc xem nhö chöùa ñöïng traïng thaùi taâm trong tính toaøn veïn cuûa noù, hoaëc ít ra cuõng toaøn nhoùm taâm sôû chæ roõ traïng thaùi thieàn aáy laø moät baäc thieàn.

Thöù hai, khi samādhi (ñònh) ñöôïc xeùt ñeán theo nghóa roäng hôn cuûa noù ñoøi hoûi phaûi coù moät phaïm vi tham chieáu roäng hôn jhāna. Truyeàn thoáng Chuù giaûi Pāḷi

CON ÑÖÔØNG THIEÀN CHÆ VAØ THIEÀN QUAÙN 17

Tuy nhieân, trong nhöõng phaân tích veà phaùp haønh thieàn ñònh, samādhi laø moät thuaät ngöõ ñöôïc giôùi haïn trong phaïm vi nhaát taâm thuoäc loaïi thieän. Luaän sö Buddhaghosa trong Thanh Tònh Ñaïo ñònh nghóa samādhi laø söï nhaát taâm thuoäc phaàn thieän (kusalacitta ekaggata). Töø noäi dung naøy, chuùng ta coù theå hieåu raèng chæ coù nhaát taâm thieän döï phaàn vaøo söï chuyeån hoùa coù chuû yù cuûa taâm ñeán moät möùc ñoä an ñònh cao hôn môùi ñöôïc noùi ñeán baèng töø “samādhi”. Ngaøi Buddhaghosa coøn giaûi thích samādhi theo töø nguyeân laø “söï taäp trung cuûa taâm vaø caùc taâm sôû treân moät ñoái töôïng duy nhaát moät caùch ñeàu ñaën vaø chaân chaùnh”. Ngaøi goïi ñoù laø “traïng thaùi nhôø ñoù taâm vaø caùc taâm sôû cuûa noù duy trì moät caùch ñeàu ñaën vaø chaân chaùnh treân moät ñoái töôïng duy nhaát khoâng bò xao laõng vaø phaân taùn.”

Maëc duø tính chính xaùc cuûa ñònh nghóa naøy laø vaäy, töø samaødhi vaãn ñöôïc duøng trong vaên hoïc thieàn Pāḷi vôùi nhöõng möùc ñoä khaùc nhau veà ñaëc nghóa. Trong nghóa heïp nhaát, nhö Luaän sö Buddhaghosa ñaõ xaùc ñònh, noù bieåu thò taâm sôû ñaëc bieät traùch nhieäm cho söï taäp trung cuûa taâm, töùc nhaát taâm taâm sôû. Trong nghóa roäng hôn, noù coù theå bieåu thò nhöõng traïng thaùi taâm hôïp nhaát do söï taêng cöôøng ñònh taïo ra, ñoù laø nhöõng thieàn chöùng thuoäc tònh chæ vaø caùc giai ñoaïn caän haønh cuûa chuùng. Vaø trong moät nghóa roäng hôn nöõa, töø samādhi coù theå ñöôïc duøng ñeå goïi phaùp moân tu taäp nhaèm taïo ra vaø laøm cho sung

GUṆARATANA 18

maõn nhöõng traïng thaùi ñònh ñaõ ñöôïc tinh löôïc aáy. ÔÛ ñaây, noù töông ñöông vôùi söï tu taäp tònh chæ (samathabhāvanā: the development of serenity).

Nhö vaäy, chính theo nghóa thöù hai naøy maø samādhi vaø jhāna gaàn guõi nhau nhaát veà yù nghóa, cuõng nhö cuøng chia seû moät phaïm vi vaø nguoàn tham chieáu. Cuõng coù luùc ñöùc Phaät ñaët chaùnh ñònh ngang haøng vôùi töù thieàn, töùc laø Ngaøi cho ñònh bao goàm caùc thieàn chöùng bieåu thò baèng caùc baäc thieàn. Tuy nhieân, cho duø jhāna (thieàn) vaø samādhi (ñònh) khi duøng theo nghóa roäng coù phaàn choàng cheùo leân nhau, song trong nhöõng nghóa gôïi yù vaø tuøy theo ngöõ caûnh cuûa chuùng vaãn coù moät vaøi dò bieät ngaên söï ñoàng hoùa tuyeät ñoái cuûa hai töø naøy. Tröôùc heát, naèm sau caùch duøng coâng thöùc thieàn (jhāna) ñeå giaûi thích chaùnh ñònh cuûa ñöùc Phaät, caàn coù moät söï hieåu bieát saùt nghóa hôn veà caùc thuaät ngöõ. Theo söï hieåu bieát naøy, samādhi coù theå ñöôïc thu heïp laïi trong moät phaïm vi naøo ñoù nhaèm bieåu thò yeáu toá duy nhaát hay yeáu toá noåi baät nhaát trong baäc thieàn, töùc nhaát taâm, trong khi jhaøna töï thaân noù phaûi ñöôïc xem nhö chöùa ñöïng traïng thaùi taâm trong tính toaøn veïn cuûa noù, hoaëc ít ra cuõng toaøn nhoùm taâm sôû chæ roõ traïng thaùi thieàn aáy laø moät baäc thieàn.

Thöù hai, khi samādhi (ñònh) ñöôïc xeùt ñeán theo nghóa roäng hôn cuûa noù ñoøi hoûi phaûi coù moät phaïm vi tham chieáu roäng hôn jhāna. Truyeàn thoáng Chuù giaûi Pāḷi

CON ÑÖÔØNG THIEÀN CHÆ VAØ THIEÀN QUAÙN 19

nhìn nhaän ba möùc ñoä ñònh1. Moät laø chuaån bò ñònh (parikammasamādhi) voán ñöôïc taïo ra nhö keát quaû cuûa nhöõng noã löïc ban ñaàu cuûa haønh giaû sô cô khi taäp trung taâm yù vaøo ñeà muïc thieàn cuûa mình. Hai laø caän ñònh (upacārasamādhi), ñaùnh daáu baèng söï dieät tröø hoaøn toaøn naêm trieàn caùi, söï xuaát hieän cuûa caùc thieàn chi, vaø söï sanh khôûi cuûa moät baûn sao choùi saùng trong taâm cuûa ñeà muïc thieàn goïi laø “tôï töôùng” (patïibhāganimitta). Ba laø an chæ ñònh (appanāsamādhi), söï an truù hoaøn toaøn cuûa taâm treân ñeà muïc cuûa noù do söï sung maõn cuûa caùc thieàn chi ñem laïi. An chæ ñònh töông ñöông vôùi baùt ñònh chöùng – töù thieàn saéc giôùi vaø töù thieàn voâ saéc. Chính ôû möùc ñoä naøy, jhāna (thieàn) vaø samādhi (ñònh) truøng khôùp nhau. Tuy nhieân, samādhi vaãn coù moät phaïm vi roäng hôn jhāna, bôûi leõ noù khoâng chæ bao goàm caùc baäc thieàn (jhāna) maø coøn goàm caû hai caáp ñoä ñònh chuaån bò daãn ñeán caùc baäc thieàn aáy nöõa. Hôn nöõa, samaødhi cuõng coøn goàm luoân moät loaïi ñònh khaùc goïi laø “saùt na ñònh’ (khanikasamādhi), söï oån ñònh cuûa taâm linh ñoäng ñöôïc taïo ra trong tieán trình tueä – quaùn treân söï troâi chaûy lieân tuïc cuûa caùc hieän töôïng (thaân – taâm).

1 Narada, Manual, pp. 389, 395, 396.

GUṆARATANA 20

JHĀNA VAØ CAÙC THAØNH PHAÀN CUÛA SÖÏ GIAÙC NGOÄ

Nhöõng nguyeân taéc thieàn taäp ñöôïc ñöùc Phaät dieãn

giaûi trong suoát söï nghieäp hoaèng phaùp cuûa mình ñöôïc chính Ngaøi heä thoáng laïi thaønh baûy phaïm truø caên baûn bao goàm caû thaûy ba möôi baûy “Phaùp Trôï Boà Ñeà” hay ba möôi baûy thaønh phaàn daãn ñeán söï giaùc ngoä (bodhipakkhiiyādhammā). Baûy phaïm truø trong ñoù caùc phaùp naøy ñöôïc phaân phoái laø Töù Nieäm Xöù, Töù Chaùnh Caàn, Töù Nhö Yù Tuùc, Nguõ Caên, Nguõ Löïc, Thaát Giaùc Chi vaø Baùt Thaùnh Ñaïo. Boán thieàn hoaëc döï phaàn tröïc tieáp, hoaëc ñöôïc ngaàm chæ trong nhöõng nguyeân taéc tu taäp naøy. Muoán hieåu ñöôïc yù nghóa cuûa chuùng trong phaùp luaät cuûa ñaïo Phaät, coù leõ seõ coù giaù trò hôn neáu thaáy roõ vì sao chuùng ñöôïc saép xeáp nhö vaäy. Tröôùc tieân, chuùng ta seõ xeùt ñeán vò trí cuûa thieàn trong Baùt Thaùnh Ñaïo, phaïm truø quan trong nhaát trong baûy phaïm truø keå treân, sau ñoù chuùng ta seõ tieáp tuïc löôïc qua söï töông quan cuûa chuùng ñoái vôùi caùc phaïm truø coøn laïi.

Taùm chi phaàn cuûa Baùt Thaùnh Ñaïo laø chaùnh kieán, chaùnh tö duy, chaùnh ngöõ, chaùnh nghieäp, chaùnh maïng, chaùnh tinh taán, chaùnh nieäm vaø chaùnh ñònh. Taùm

CON ÑÖÔØNG THIEÀN CHÆ VAØ THIEÀN QUAÙN 19

nhìn nhaän ba möùc ñoä ñònh1. Moät laø chuaån bò ñònh (parikammasamādhi) voán ñöôïc taïo ra nhö keát quaû cuûa nhöõng noã löïc ban ñaàu cuûa haønh giaû sô cô khi taäp trung taâm yù vaøo ñeà muïc thieàn cuûa mình. Hai laø caän ñònh (upacārasamādhi), ñaùnh daáu baèng söï dieät tröø hoaøn toaøn naêm trieàn caùi, söï xuaát hieän cuûa caùc thieàn chi, vaø söï sanh khôûi cuûa moät baûn sao choùi saùng trong taâm cuûa ñeà muïc thieàn goïi laø “tôï töôùng” (patïibhāganimitta). Ba laø an chæ ñònh (appanāsamādhi), söï an truù hoaøn toaøn cuûa taâm treân ñeà muïc cuûa noù do söï sung maõn cuûa caùc thieàn chi ñem laïi. An chæ ñònh töông ñöông vôùi baùt ñònh chöùng – töù thieàn saéc giôùi vaø töù thieàn voâ saéc. Chính ôû möùc ñoä naøy, jhāna (thieàn) vaø samādhi (ñònh) truøng khôùp nhau. Tuy nhieân, samādhi vaãn coù moät phaïm vi roäng hôn jhāna, bôûi leõ noù khoâng chæ bao goàm caùc baäc thieàn (jhāna) maø coøn goàm caû hai caáp ñoä ñònh chuaån bò daãn ñeán caùc baäc thieàn aáy nöõa. Hôn nöõa, samaødhi cuõng coøn goàm luoân moät loaïi ñònh khaùc goïi laø “saùt na ñònh’ (khanikasamādhi), söï oån ñònh cuûa taâm linh ñoäng ñöôïc taïo ra trong tieán trình tueä – quaùn treân söï troâi chaûy lieân tuïc cuûa caùc hieän töôïng (thaân – taâm).

1 Narada, Manual, pp. 389, 395, 396.

GUṆARATANA 20

JHĀNA VAØ CAÙC THAØNH PHAÀN CUÛA SÖÏ GIAÙC NGOÄ

Nhöõng nguyeân taéc thieàn taäp ñöôïc ñöùc Phaät dieãn

giaûi trong suoát söï nghieäp hoaèng phaùp cuûa mình ñöôïc chính Ngaøi heä thoáng laïi thaønh baûy phaïm truø caên baûn bao goàm caû thaûy ba möôi baûy “Phaùp Trôï Boà Ñeà” hay ba möôi baûy thaønh phaàn daãn ñeán söï giaùc ngoä (bodhipakkhiiyādhammā). Baûy phaïm truø trong ñoù caùc phaùp naøy ñöôïc phaân phoái laø Töù Nieäm Xöù, Töù Chaùnh Caàn, Töù Nhö Yù Tuùc, Nguõ Caên, Nguõ Löïc, Thaát Giaùc Chi vaø Baùt Thaùnh Ñaïo. Boán thieàn hoaëc döï phaàn tröïc tieáp, hoaëc ñöôïc ngaàm chæ trong nhöõng nguyeân taéc tu taäp naøy. Muoán hieåu ñöôïc yù nghóa cuûa chuùng trong phaùp luaät cuûa ñaïo Phaät, coù leõ seõ coù giaù trò hôn neáu thaáy roõ vì sao chuùng ñöôïc saép xeáp nhö vaäy. Tröôùc tieân, chuùng ta seõ xeùt ñeán vò trí cuûa thieàn trong Baùt Thaùnh Ñaïo, phaïm truø quan trong nhaát trong baûy phaïm truø keå treân, sau ñoù chuùng ta seõ tieáp tuïc löôïc qua söï töông quan cuûa chuùng ñoái vôùi caùc phaïm truø coøn laïi.

Taùm chi phaàn cuûa Baùt Thaùnh Ñaïo laø chaùnh kieán, chaùnh tö duy, chaùnh ngöõ, chaùnh nghieäp, chaùnh maïng, chaùnh tinh taán, chaùnh nieäm vaø chaùnh ñònh. Taùm

CON ÑÖÔØNG THIEÀN CHÆ VAØ THIEÀN QUAÙN 21

chi phaàn naøy thöôøng ñöôïc chia thaønh ba phaïm truø roäng hôn: Giôùi uaån (silakkhandha), Ñònh uaån (samādhikhandha) vaø Tueä uaån (panõnõakkhandha)1. Giôùi uaån bao goàm caùc chi phaàn chaùnh ngöõ, chaùnh nghieäp vaø chaùnh maïng. Ñònh uaån goàm caùc chi phaàn chaùnh tinh taán, chaùnh nieäm vaø chaùnh ñònh. Tueä uaån goàm caùc chi phaàn chaùnh kieán vaø chaùnh tö duy. Maëc duø chuùng ta thaáy tueä xuaát hieän vieân maõn nhaát chæ sau khi ñònh ñaõ ñöôïc thieát laäp song hai chi phaàn cuûa tueä vaãn ñöôïc ñaët ôû khôûi ñieåm cuûa ñaïo loä vì leõ muoán baét tay vaøo vieäc thöïc haønh Tam hoïc giôùi, ñònh, tueä naøy, nhaát thieát phaûi coù phaàn naøo chaùnh kieán vaø chaùnh tö duy.

Trong ba chi phaàn cuûa Giôùi uaån, chaùnh ngöõ laø traùnh khoâng noùi doái, noùi ñaâm thoïc, noùi lôøi thoâ loã vaø noùi chuyeän phuø phieám. Chaùnh nghieäp laø traùnh saùt sanh, troäm caép vaø taø daâm. Chaùnh maïng laø traùnh nhöõng phöông tieän sinh nhai baát chaùnh maø chæ laøm nhöõng ngheà chaùnh ñaùng. Nhö tröôùc ñaõ noùi, Baùt Thaùnh Ñaïo hoaït ñoäng ôû hai caáp ñoä. ÔÛ caáp ñoä hieäp theá töùc laø ñang trong nhöõng giai ñoaïn chuaån bò cuûa vieäc tu taäp töï thaân vaø ôû caáp ñoä sieâu theá vôùi söï chöùng ñaéc boán ñaïo sieâu theá. Hai phöông thöùc naøy aùp duïng cho moãi trong taùm chi phaàn cuûa Baùt Thaùnh Ñaïo. Caùc chi cuûa nhoùm Giôùi, ñöôïc keå trong Vi Dieäu Phaùp nhö ba tieát cheá taâm sôû rieâng bieät,

1 MN. 1:301. DN. 2: 291-315. MN. 3: 71-78

GUṆARATANA 22

khôûi leân ôû caáp ñoä hieäp theá baát cöù khi naøo moät ngöôøi coá yù traùnh hay tieát cheá ñöôïc trong nhöõng tröôøng hôïp saép phaïm giôùi naøo ñoù. ÔÛ caáp ñoä sieâu theá, ba chi naøy khôûi leân ñoàng thôøi trong caùc taâm ñaïo sieâu theá, thöïc hieän nhieäm vuï caét ñöùt nhöõng khuynh höôùng ñoái nghòch cuûa chuùng.

Ba chi phaàn cuûa Ñònh uaån cuõng ñöôïc phaân tích tæ mæ trong caùc Kinh. Chaùnh tinh taán ñöôïc giaûi thích nhö Töù Chaùnh Caàn: tinh taán ngaên ngöøa caùc aùc phaùp chöa sanh, tinh taán dieät tröø caùc aùc phaùp ñaõ sanh, tu taäp caùc thieän phaùp chöa sanh vaø laøm taêng tröôûng caùc thieän phaùp ñaõ sanh. Chaùnh nieäm chuù troïng ñeán söï quaùn nieäm ñoái vôùi boán nieäm xöù (satipatïtïhāna) laø thaân, thoï, taâm vaø phaùp. Chaùnh ñònh laø söï hôïp nhaát cuûa taâm ñeå trôû thaønh nhaát taâm hay ñònh xuyeân qua töù thieàn (jhāna). ÔÛ möùc sieâu theá, chaùnh tinh taán trôû thaønh yeáu toá tinh taán trong caùc ñaïo vaø quaû, chaùnh nieäm trôû thaønh yeáu toá taùc yù vaø chaùnh ñònh trôû thaønh yeáu toá nhaát taâm. Nhö chuùng ta seõ thaáy, theo caùc nhaø Chuù giaûi thuoäc truyeàn thoáng Thöôïng toïa boä (Theravāda), ñònh trong phaàn thöïc haønh ôû caáp ñoä hieäp theá khoâng caàn phaûi phaùt trieån ñeán möùc cuûa boán baäc thieàn. Tuy nhieân, möùc ñoä ñònh caøng maïnh thì caên baûn cho tueä caøng vöõng vaøng neân caùc baäc thieàn vaãn ñöôïc ñeà cao, laø cô sôû xaùc tín nhaát cho söï an tònh taâm. Vaø khi chöùng ñaéc caùc ñaïo, quaû sieâu theá, taâm khôûi leân vôùi moät söùc taäp trung toaøn trieät töông ñöông vôùi töù (hay

CON ÑÖÔØNG THIEÀN CHÆ VAØ THIEÀN QUAÙN 21

chi phaàn naøy thöôøng ñöôïc chia thaønh ba phaïm truø roäng hôn: Giôùi uaån (silakkhandha), Ñònh uaån (samādhikhandha) vaø Tueä uaån (panõnõakkhandha)1. Giôùi uaån bao goàm caùc chi phaàn chaùnh ngöõ, chaùnh nghieäp vaø chaùnh maïng. Ñònh uaån goàm caùc chi phaàn chaùnh tinh taán, chaùnh nieäm vaø chaùnh ñònh. Tueä uaån goàm caùc chi phaàn chaùnh kieán vaø chaùnh tö duy. Maëc duø chuùng ta thaáy tueä xuaát hieän vieân maõn nhaát chæ sau khi ñònh ñaõ ñöôïc thieát laäp song hai chi phaàn cuûa tueä vaãn ñöôïc ñaët ôû khôûi ñieåm cuûa ñaïo loä vì leõ muoán baét tay vaøo vieäc thöïc haønh Tam hoïc giôùi, ñònh, tueä naøy, nhaát thieát phaûi coù phaàn naøo chaùnh kieán vaø chaùnh tö duy.

Trong ba chi phaàn cuûa Giôùi uaån, chaùnh ngöõ laø traùnh khoâng noùi doái, noùi ñaâm thoïc, noùi lôøi thoâ loã vaø noùi chuyeän phuø phieám. Chaùnh nghieäp laø traùnh saùt sanh, troäm caép vaø taø daâm. Chaùnh maïng laø traùnh nhöõng phöông tieän sinh nhai baát chaùnh maø chæ laøm nhöõng ngheà chaùnh ñaùng. Nhö tröôùc ñaõ noùi, Baùt Thaùnh Ñaïo hoaït ñoäng ôû hai caáp ñoä. ÔÛ caáp ñoä hieäp theá töùc laø ñang trong nhöõng giai ñoaïn chuaån bò cuûa vieäc tu taäp töï thaân vaø ôû caáp ñoä sieâu theá vôùi söï chöùng ñaéc boán ñaïo sieâu theá. Hai phöông thöùc naøy aùp duïng cho moãi trong taùm chi phaàn cuûa Baùt Thaùnh Ñaïo. Caùc chi cuûa nhoùm Giôùi, ñöôïc keå trong Vi Dieäu Phaùp nhö ba tieát cheá taâm sôû rieâng bieät,

1 MN. 1:301. DN. 2: 291-315. MN. 3: 71-78

GUṆARATANA 22

khôûi leân ôû caáp ñoä hieäp theá baát cöù khi naøo moät ngöôøi coá yù traùnh hay tieát cheá ñöôïc trong nhöõng tröôøng hôïp saép phaïm giôùi naøo ñoù. ÔÛ caáp ñoä sieâu theá, ba chi naøy khôûi leân ñoàng thôøi trong caùc taâm ñaïo sieâu theá, thöïc hieän nhieäm vuï caét ñöùt nhöõng khuynh höôùng ñoái nghòch cuûa chuùng.

Ba chi phaàn cuûa Ñònh uaån cuõng ñöôïc phaân tích tæ mæ trong caùc Kinh. Chaùnh tinh taán ñöôïc giaûi thích nhö Töù Chaùnh Caàn: tinh taán ngaên ngöøa caùc aùc phaùp chöa sanh, tinh taán dieät tröø caùc aùc phaùp ñaõ sanh, tu taäp caùc thieän phaùp chöa sanh vaø laøm taêng tröôûng caùc thieän phaùp ñaõ sanh. Chaùnh nieäm chuù troïng ñeán söï quaùn nieäm ñoái vôùi boán nieäm xöù (satipatïtïhāna) laø thaân, thoï, taâm vaø phaùp. Chaùnh ñònh laø söï hôïp nhaát cuûa taâm ñeå trôû thaønh nhaát taâm hay ñònh xuyeân qua töù thieàn (jhāna). ÔÛ möùc sieâu theá, chaùnh tinh taán trôû thaønh yeáu toá tinh taán trong caùc ñaïo vaø quaû, chaùnh nieäm trôû thaønh yeáu toá taùc yù vaø chaùnh ñònh trôû thaønh yeáu toá nhaát taâm. Nhö chuùng ta seõ thaáy, theo caùc nhaø Chuù giaûi thuoäc truyeàn thoáng Thöôïng toïa boä (Theravāda), ñònh trong phaàn thöïc haønh ôû caáp ñoä hieäp theá khoâng caàn phaûi phaùt trieån ñeán möùc cuûa boán baäc thieàn. Tuy nhieân, möùc ñoä ñònh caøng maïnh thì caên baûn cho tueä caøng vöõng vaøng neân caùc baäc thieàn vaãn ñöôïc ñeà cao, laø cô sôû xaùc tín nhaát cho söï an tònh taâm. Vaø khi chöùng ñaéc caùc ñaïo, quaû sieâu theá, taâm khôûi leân vôùi moät söùc taäp trung toaøn trieät töông ñöông vôùi töù (hay

CON ÑÖÔØNG THIEÀN CHÆ VAØ THIEÀN QUAÙN 23

nguõ) thieàn. Do ñoù, caùc baäc thieàn ñöôïc keå nhö nhöõng phaàn töû cuûa Baùt Thaùnh Ñaïo vaø naèm trong nhoùm Ñònh.

Ñònh laøm nhieäm vuï nhö moät caên baûn cho tueä. Nhö Ñöùc Phaät daïy: “Haõy tu taäp ñònh, naøy caùc Tyø khöu, ngöôøi coù ñònh seõ tueä tri caùc phaùp ñuùng nhö chuùng thöïc söï laø”(1). Tueä uaån, hay nhoùm tueä, bao goàm hai chi laø chaùnh kieán vaø chaùnh tö duy. Chaùnh kieán laø moät töø töông ñöông vôùi trí tueä taâm sôû, chaùnh tö duy laø phaùp phuï trôï cho noù. Chaùnh kieán ñöôïc giaûi thích laø söï hieåu bieát khoâng laàm laïc nhöõng söï thöïc vaø quy luaät caên baûn caáu thaønh thöïc taïi. ÔÛ möùc hieäp theá, chaùnh kieán bao goàm söï hieåu bieát veà nghieäp (Kamma) vaø quaû cuûa nghieäp, söï hieåu bieát veà Phaùp (Dhamma) nhö Tam Töôùng (voâ thöôøng, khoå, voâ ngaõ), Thaäp Nhò Nhaân Duyeân, Töù Thaùnh Ñeá. ÔÛ möùc sieâu theá, chaùnh kieán laø trí tueä thaâm nhaäp tröïc tieáp Töù Thaùnh Ñeá baèng vieäc “thaáy” Nieát baøn – voâ vi giôùi. Chaùnh tö duy ñi keøm vôùi chaùnh kieán trong nhoùm naøy bao goàm nhöõng tö duy xuaát ly, voâ saân vaø voâ haïi. ÔÛ möùc sieâu theá, chaùnh tö duy trôû thaønh chöùc naêng tònh hoùa taâm khoûi duïc tham, saân haän, naõo haïi vaø gaén chaët taâm vaøo Nieát baøn.

Ba nhoùm cuûa taùm chi ñaïo naøy lieân keát vôùi nhau nhö nhöõng giai ñoaïn tu taäp hoã töông vaø vaän haønh haøi hoøa ñeå hoaøn taát muïc tieâu giaûi thoaùt toái haäu khoûi moïi (1) SN. 3:13

GUṆARATANA 24

khoå ñau maø haønh giaû öôùc nguyeän. Töø goùc ñoä naøy maø ba nhoùm ñöôïc meänh danh laø Tam hoïc (tisso sikkha).

Nhoùm Giôùi taïo thaønh Taêng thöôïng giôùi hoïc (adhisīlasikkhā), nhoùm Ñònh taïo thaønh Taêng thöôïng taâm hoïc (adhicittasikkhā) vaø nhoùm Tueä taïo thaønh Taêng thöôïng tueä hoïc (adhipanõnāsikkhā)(1). Moãi phaàn trong Tam hoïc naøy phaùt trieån tuøy thuoäc phaàn tröôùc noù vaø hoã trôï cho phaàn sau noù. Giôùi hoïc cung caáp neàn taûng cô baûn cho ñònh, bôûi vì söï oån ñònh taâm chæ coù theå ñöôïc thieát laäp khi nhöõng ñoäng löïc thuùc ñaåy vieäc phaïm giôùi ñöôïc kieåm soaùt vaø cheá ngöï. Ñònh cung caáp neàn taûng cô baûn cho tueä vì söï nhaän thöùc trong saùng veà baûn chaát thöïc cuûa moïi hieän töôïng ñoøi hoûi phaûi coù söï thanh tònh vaø hôïp nhaát cuûa taâm. Trí tueä ñaït ñeán toät ñænh cuûa noù trong boán ñaïo vaø boán quaû. Chính tueä naøy böùng goác caùc lôùp phieàn naõo vaø ñöa ñeán söï giaûi thoaùt toái haäu khoûi moïi khoå aùch.

Töø söï phaân tích töông ñoái roõ veà Baùt Thaùnh Ñaïo ôû treân, baây giôø chuùng ta seõ löôïc qua caùc nhoùm khaùc ñeå thaáy thieàn hôïp vôùi caùc giaùc phaàn coøn laïi cuûa chuùng nhö theá naøo. Töù Nieäm Xöù vaø Töù Chaùnh Caàn ñoàng nhaát vôùi chaùnh nieäm vaø chaùnh tinh taán cuûa Baùt Thaùnh Ñaïo. ÔÛ möùc ñoä naøy, chuùng ñöôïc goïi laø töôùng (nimitta), ñieàu kieän caàn thieát (parikkhāra) cuûa ñònh, vaø ñònh bao goàm

(1) AN. 1:235 - 236

CON ÑÖÔØNG THIEÀN CHÆ VAØ THIEÀN QUAÙN 23

nguõ) thieàn. Do ñoù, caùc baäc thieàn ñöôïc keå nhö nhöõng phaàn töû cuûa Baùt Thaùnh Ñaïo vaø naèm trong nhoùm Ñònh.

Ñònh laøm nhieäm vuï nhö moät caên baûn cho tueä. Nhö Ñöùc Phaät daïy: “Haõy tu taäp ñònh, naøy caùc Tyø khöu, ngöôøi coù ñònh seõ tueä tri caùc phaùp ñuùng nhö chuùng thöïc söï laø”(1). Tueä uaån, hay nhoùm tueä, bao goàm hai chi laø chaùnh kieán vaø chaùnh tö duy. Chaùnh kieán laø moät töø töông ñöông vôùi trí tueä taâm sôû, chaùnh tö duy laø phaùp phuï trôï cho noù. Chaùnh kieán ñöôïc giaûi thích laø söï hieåu bieát khoâng laàm laïc nhöõng söï thöïc vaø quy luaät caên baûn caáu thaønh thöïc taïi. ÔÛ möùc hieäp theá, chaùnh kieán bao goàm söï hieåu bieát veà nghieäp (Kamma) vaø quaû cuûa nghieäp, söï hieåu bieát veà Phaùp (Dhamma) nhö Tam Töôùng (voâ thöôøng, khoå, voâ ngaõ), Thaäp Nhò Nhaân Duyeân, Töù Thaùnh Ñeá. ÔÛ möùc sieâu theá, chaùnh kieán laø trí tueä thaâm nhaäp tröïc tieáp Töù Thaùnh Ñeá baèng vieäc “thaáy” Nieát baøn – voâ vi giôùi. Chaùnh tö duy ñi keøm vôùi chaùnh kieán trong nhoùm naøy bao goàm nhöõng tö duy xuaát ly, voâ saân vaø voâ haïi. ÔÛ möùc sieâu theá, chaùnh tö duy trôû thaønh chöùc naêng tònh hoùa taâm khoûi duïc tham, saân haän, naõo haïi vaø gaén chaët taâm vaøo Nieát baøn.

Ba nhoùm cuûa taùm chi ñaïo naøy lieân keát vôùi nhau nhö nhöõng giai ñoaïn tu taäp hoã töông vaø vaän haønh haøi hoøa ñeå hoaøn taát muïc tieâu giaûi thoaùt toái haäu khoûi moïi (1) SN. 3:13

GUṆARATANA 24

khoå ñau maø haønh giaû öôùc nguyeän. Töø goùc ñoä naøy maø ba nhoùm ñöôïc meänh danh laø Tam hoïc (tisso sikkha).

Nhoùm Giôùi taïo thaønh Taêng thöôïng giôùi hoïc (adhisīlasikkhā), nhoùm Ñònh taïo thaønh Taêng thöôïng taâm hoïc (adhicittasikkhā) vaø nhoùm Tueä taïo thaønh Taêng thöôïng tueä hoïc (adhipanõnāsikkhā)(1). Moãi phaàn trong Tam hoïc naøy phaùt trieån tuøy thuoäc phaàn tröôùc noù vaø hoã trôï cho phaàn sau noù. Giôùi hoïc cung caáp neàn taûng cô baûn cho ñònh, bôûi vì söï oån ñònh taâm chæ coù theå ñöôïc thieát laäp khi nhöõng ñoäng löïc thuùc ñaåy vieäc phaïm giôùi ñöôïc kieåm soaùt vaø cheá ngöï. Ñònh cung caáp neàn taûng cô baûn cho tueä vì söï nhaän thöùc trong saùng veà baûn chaát thöïc cuûa moïi hieän töôïng ñoøi hoûi phaûi coù söï thanh tònh vaø hôïp nhaát cuûa taâm. Trí tueä ñaït ñeán toät ñænh cuûa noù trong boán ñaïo vaø boán quaû. Chính tueä naøy böùng goác caùc lôùp phieàn naõo vaø ñöa ñeán söï giaûi thoaùt toái haäu khoûi moïi khoå aùch.

Töø söï phaân tích töông ñoái roõ veà Baùt Thaùnh Ñaïo ôû treân, baây giôø chuùng ta seõ löôïc qua caùc nhoùm khaùc ñeå thaáy thieàn hôïp vôùi caùc giaùc phaàn coøn laïi cuûa chuùng nhö theá naøo. Töù Nieäm Xöù vaø Töù Chaùnh Caàn ñoàng nhaát vôùi chaùnh nieäm vaø chaùnh tinh taán cuûa Baùt Thaùnh Ñaïo. ÔÛ möùc ñoä naøy, chuùng ñöôïc goïi laø töôùng (nimitta), ñieàu kieän caàn thieát (parikkhāra) cuûa ñònh, vaø ñònh bao goàm

(1) AN. 1:235 - 236

CON ÑÖÔØNG THIEÀN CHÆ VAØ THIEÀN QUAÙN 25

boán thieàn (jhānā). Nhö vaäy, chuùng ta thaáy thieàn sanh khôûi töø vieäc tu taäp ôû hai nhoùm Töù Nieäm Xöù vaø Töù Chaùnh Caàn naøy. Töù Nhö YÙ Tuùc goàm Duïc Nhö YÙ Tuùc, Caàn Nhö YÙ Tuùc, Taâm Nhö YÙ Tuùc, vaø Thaåm Nhö YÙ Tuùc(2). Vì boán giaùc phaàn naøy ñöôïc coi laø nhöõng hoã trôï cho vieäc ñaéc ñònh vaø höôùng ñeán caùc naêng löïc thaàn thoâng cuõng nhö caùc ñaïo quaû sieâu theá neân söï lieân quan cuûa chuùng vôùi thieàn laø ñieàu hieån nhieân(3). Nguõ Caên vaø Nguõ Löïc coù cuøng naêm yeáu toá nhö nhau – tín, taán, nieäm, ñònh, tueä(4)- ñöôïc goïi laø Caên (indriya) hay Quyeàn khi chuùng söû duïng öu theá trong laõnh vöïc ñaëc bieät cuûa noã löïc tinh thaàn, vaø laø Löïc (bala) trong nghóa chuùng khoâng theå bò dao ñoäng khi ñöông ñaàu vôùi nhöõng ñoái nghòch cuûa chuùng(5). Ñònh caên vaø ñònh löïc ñöôïc xem laø coù maët trong töù thieàn. Thaát Giaùc Chi laø nieäm, traïch phaùp, tinh taán, hyû, tònh, ñònh vaø xaû.(6). Thieàn roõ raøng ñöôïc ñaët vaøo nhoùm naøy nhö laø ñònh giaùc chi. Noù cuõng keát hôïp maät thieát vôùi caùc chi phaàn hyû, tònh vaø xaû khi moãi chi naøy noåi baät leân trong quaù trình tu taäp thieàn.

(2) SN. 5: 249 - 293 (3) Ibid, 268 (4) Ibid. 193 - 252 (5) Dhs, pp. 162 - 267 (6) SN. 5: 63 - 140

GUṆARATANA 26

CON ÑÖÔØNG THIEÀN CHÆ VAØ THIEÀN QUAÙN 25

boán thieàn (jhānā). Nhö vaäy, chuùng ta thaáy thieàn sanh khôûi töø vieäc tu taäp ôû hai nhoùm Töù Nieäm Xöù vaø Töù Chaùnh Caàn naøy. Töù Nhö YÙ Tuùc goàm Duïc Nhö YÙ Tuùc, Caàn Nhö YÙ Tuùc, Taâm Nhö YÙ Tuùc, vaø Thaåm Nhö YÙ Tuùc(2). Vì boán giaùc phaàn naøy ñöôïc coi laø nhöõng hoã trôï cho vieäc ñaéc ñònh vaø höôùng ñeán caùc naêng löïc thaàn thoâng cuõng nhö caùc ñaïo quaû sieâu theá neân söï lieân quan cuûa chuùng vôùi thieàn laø ñieàu hieån nhieân(3). Nguõ Caên vaø Nguõ Löïc coù cuøng naêm yeáu toá nhö nhau – tín, taán, nieäm, ñònh, tueä(4)- ñöôïc goïi laø Caên (indriya) hay Quyeàn khi chuùng söû duïng öu theá trong laõnh vöïc ñaëc bieät cuûa noã löïc tinh thaàn, vaø laø Löïc (bala) trong nghóa chuùng khoâng theå bò dao ñoäng khi ñöông ñaàu vôùi nhöõng ñoái nghòch cuûa chuùng(5). Ñònh caên vaø ñònh löïc ñöôïc xem laø coù maët trong töù thieàn. Thaát Giaùc Chi laø nieäm, traïch phaùp, tinh taán, hyû, tònh, ñònh vaø xaû.(6). Thieàn roõ raøng ñöôïc ñaët vaøo nhoùm naøy nhö laø ñònh giaùc chi. Noù cuõng keát hôïp maät thieát vôùi caùc chi phaàn hyû, tònh vaø xaû khi moãi chi naøy noåi baät leân trong quaù trình tu taäp thieàn.

(2) SN. 5: 249 - 293 (3) Ibid, 268 (4) Ibid. 193 - 252 (5) Dhs, pp. 162 - 267 (6) SN. 5: 63 - 140

GUṆARATANA 26

CON ÑÖÔØNG THIEÀN CHÆ VAØ THIEÀN QUAÙN 27

CHÖÔNG II

NHÖÕNG CHUAÅN BÒ

TRÖÔÙC KHI HAØNH THIEÀN

hieàn (jhāna) khoâng phaûi ngaãu nhieân khôûi leân maø tuøy thuoäc vaøo nhöõng ñieàu kieän thích

hôïp nhaát. Thieàn laø nhöõng traïng thaùi taâm voán chæ coù theå phaùt sanh khi ñöôïc cung caáp nhöõng “thöùc aên” thích hôïp daãn ñeán söï phaùt trieån cuûa chuùng. Vì vaäy, tröôùc khi böôùc vaøo thieàn t