Prmbajtjajan T DREJTAT E NJERIUT2KLASIFIKIMI I T DREJTAVE DHE PRGJEGJSIVE (DETYRIMEVE)4T DREJTAT E NJERIUT DHE VLERAT MORALE DHE FILOZOFIKE.6NJ VSHTRIM I SHKURTR HISTORIK7KARTA NDRKOMBTARE E T DREJTAVE T NJERIUT9KUFIZIMI I T DREJTAVE.12LIDHJA E T DREJTAVE. T DREJTAT N KONFLIKT14T DREJTAT E NJERIUT N SHQIPRI16

jan T DREJTAT E NJERIUT

Do kisha dshir qe ti lexonit me kujdes kto rreshta. Nuk jan mendja duhet t bjn pjes n formimin e secilit prej nesh. Pr kt arsye jan edhe n tekstin shkollor t "QYTERARIS". E them kt pasi e shoh q shum nga ju as qe e kane iden.

Pr t drejtat e njeriut sht folur e flitet shum. Pr to flasin politikant, flasin shoqatat joqeveritare, individ, madje edhe qeverit. Pr vite t tra t drejtat e njeriut jan br tem e dits edhe n vendin ton.N emr t t drejtave t njeriut jan ndrmarr e ndrmerren veprime t ndryshme. N emr t mbrojtjes s t drejtave t njeriut individ t ndryshm kan kryer deri aktin sublim t dhnies s jets, ndrsa grupe ose organizata t ndryshme kan organizuar dhe drejtuar masa t tra njerzish n veprimtari t shumta shoqrore.N emr t mbrojtjes s t drejtave t njeriut shtete t ndryshme kan ndrmarr bllokada, madje dhe veprime luftarake kundr vendeve t tjera.Teoricien, filozof, politikan t shumt e vlersojn respektimin e t drejtave t njeriut si kusht pr ekzistencn e demokracis dhe t harmonis ndrmjet njerzve dhe popujve.

jan t drejtat e njeriut

T japsh nj prkufizim pr t drejtat e njeriut, nuk sht gj e leht. Duke qen t lidhura ngusht me interesat, t drejtat e njeriut jan br objekt i trajtimit nga kndvshtrime t ndryshme. Nj pikpamje sht ajo q i vlerson ato si standardet baz pa t cilat njeriu nuk mund t jetoj; nj tjetr i sheh si parime morale q u prkasin t gjithve pr arsyen e thjesht se jan qenie njerzore; nj i tret i quan parime morale t drejtsis dhe t barazis t pranuara gjersisht nga shoqria etj.Prkufizimi q sot po pranohet gjithnj e m shum, sht ai q jepet n botimin e Kombeve t Bashkuara me titull T drejtat e njeriut - pyetje dhe prgjigje, t vitit 1987. Sipas ktij prkufizimi, t drejtat e njeriut, n prgjithsi, mund t prcaktohen si ato t drejta q jan t qensishme n natyrn ton dhe pa t cilat ne nuk mund t jetojm si qenie njerzore. T drejtat dhe lirit themelore t njeriut na japin mundsin t zhvillojm dhe t prdorim trsisht cilsit tona njerzore, inteligjencn ton, talentet dhe vetdijen ton, si dhe t knaqim krkesat tona shpirtrore dhe nevojat e tjera. Ato jan themelore pr krkesat gjithnj n rritje t njerzimit pr nj jet q t respektoj dhe t mbroj dinjitetin dhe veprat e do qenieje njerzore.Nga ky kndvshtrim, mohimi i t drejtave t njeriut dhe i lirive themelore nuk prbn vetm nj dram personale dhe individuale, por krijon kushtet shoqrore dhe politike pr hedhjen e fars s dhuns e t konflikteve n nivel kombtar e m gjer. Pr kt arsye Deklarata Universale e t Drejtave t Njeriut, q n fjalin e saj t par, shpall q respekti pr t drejtat e njeriut dhe pr dinjitetin njerzor sht themeli i liris, i drejtsis dhe i paqes n bot.Si vihet re edhe n prkufizimin e msiprm, t drejtat e njeriut kan n themel dinjitetin njerzor, i cili buron nga vet thelbi i t qenit njerz. Pr rrjedhim, ky dinjitet duhet pasur parasysh si te fmija i porsalindur, q nuk ka kryer ende ndonj veprim, ashtu edhe te keqbrsi. Qenia njerzore e ka kt dinjitet pavarsisht nse njeriu sht i vetdijshm pr t ose jo.Ktu sht rasti t bjm dallimin ndrmjet dinjitetit njerzor dhe dinjitetit personal, t cilin ne e krijojm dhe e prpunojm vet. Dinjiteti personal prcaktohet nga sjellja jon n rosert me normat morale t pranuara gjersisht nga shoqria: nse prputhet ose sht n kundrshtim me to. N kt kndvshtrim, t respektosh t drejtat e njeriut, do t thot t respektosh tek ai qenien njerzore dhe jo domosdoshmrisht personalitetin tij.Shkelja e t drejtave t njeriut nuk nnkupton thjesht dhe vetm t penguarit pr t realizuar nj t drejt, por nnkupton mohimin e nj jete dinjitoze, posht s cils njeriu nuk mund dhe nuk duhet tia lejoj vetes t bjer.Q ktej del se t drejtat e njeriut jan edhe nj praktik e veant njerzore, q synon t realizoj krkesat minimale t njeriut pr nj jet dinjitoze dhe ta mbroj at, n marrdhniet e tij t ndrsjella me pushtetin shtetror, nga cenimet, poshtrimet, diskriminimet, paragjykimet, qndrimet njerzore t m t fortit.

Cilat jan disa nga tiparet themelore t t drejtave t njeriut.

T drejtat e njeriut jan universale. Nj ndr tiparet themelore t t drejtave t njeriut sht karakteri i tyre universal. Kjo do t thot se t drejtat e njeriut zbatohen kudo dhe pr t gjith njerzit, pa dallim ngjyre, seksi, vendi , feje, pasurie ose ideje. Ato mbshteten n vlerat e dinjitetit, liris, barazis e drejtsis, q, duke qen nj ideal pr njerzimin, jan n t njjtn koh edhe parime q mund t drejtojn jetn e secilit.

T drejtat e njeriut jan konkrete. Megjithse jan universale, t drejtat e njeriut jan n t njjtn koh edhe konkrete, pasi ato i shrbejn prcaktimit t veprimeve q bien ndesh me natyrn njerzore, si: skllavria, tortura, mohimi i liris, heqja e saj pa gjyq etj. Nga kjo pikpamje, do individi i takon t ndrmarr veprime pr t dnuar, qoft edhe moralisht, shkeljen e t drejtave t njeriut, sepse shkelja e t drejtave t nj individi cenon shoqrin njerzore n t ciln ai bn pjes. Kjo do t thot se do qenie njerzore sht subjekt i ligjit, do qenie njerzore merr pjes pak a shum n mnyr t drejtprdrejt n hartimin e ligjeve, duke u br krijuese e tij dhe n t njjtn koh edhe bartse e t drejtave, e t gjitha t drejtave t njeriut.

T drejtat e njeriut jan t pandashme. Prvese universale t drejtat e njeriut jan dhe t pandashme. Ato formojn nj t tr t vetme. Asnj e drejt ose grup t drejtash nuk mund t vlersohet m e rndsishme se t tjerat, pa dmtuar t trn, vet konceptin e t drejtave t njeriut. Karakteri i pandashm i t drejtave t njeriut shprehet fare qart n Deklaratn Universale t t Drejtave t Njeriut, e cila i jep t njjtn rndsi si t drejtave civile e politike, ashtu edhe t drejtave ekonomike, shoqrore dhe kulturore.T drejtat e njeriut plotsojn njra-tjetrn. Nga sa m sipr rrjedh se t drejtat e njeriut plotsojn njra-tjetrn. Kjo do t thot se:Askush nuk mund t shpall lirit e tij, n qoft se nuk respekton, n t njjtn koh dhe njlloj, lirit e t tjerve.Askush nuk ka t drejt t krkoj t drejtat e tij, nse, nga ana tjetr, u ndalon t tjerve t plotsojn dhe t gzojn lirit dhe t drejtat e tyre.Askush nuk ka t drejt t vendos q disa t drejta jan m t rndsishme se t tjerat. T drejtat e njeriut formojn nj t tr, ato krijojn nj trsi vlerash dhe parimesh q duhet t respektohen nga do qenie njerzore, n do vend e kultur. Secili, n do rast, duhet t krkoj kuptimin dhe zbatimin trsor t t drejtave t njeriut si pr vete, ashtu dhe pr t tjert.

T drejtat e njeriut jan t patjetrsueshme. Kjo do t thot se njeriu nuk mund t heq dor prej t drejtave t njeriut n cilndo situat qoft. Ai nuk mund t heq dor nga liria e tij personale e t hyj n gjendje skllavrie, edhe nse e deklaron kt me shkrim ose publikisht; nj deklarat e till nuk ka pasoja juridike, sido q t jen kushtet n t cilat ajo lshohet. Ndryshe ndodh kur nj individ heq dor nga e drejta e tij e pronsis, e cila nuk konsiderohet e patjetrsueshme.N kt kndvshtrim, edhe nj kriminel prball ligjit sht nj qenie njerzore. Ai ka t drejt pr nj proces t drejt gjyqsor, si dhe t konsiderohet i pafajshm, derisa fajsia e tij nuk sht provuar me an t nj procesi t drejt gjyqsor.

T drejtat e njeriut jan njra an e medaljes. Ann tjetr t saj e prbjn detyrat dhe prgjegjsit. Nse ne kemi ose pretendojm t kemi t drejta ngaq jemi qenie njerzore, ather ne jemi prgjegjs pr t pranuar, respektuar dhe mbrojtur, n t njjtn koh, t drejtat e t tjerve. Kur ne pretendojm respektimin e liris s shprehjes, n t njjtn koh ne i njohim vetes son prgjegjsin pr t respektuar lirin e shprehjes t t gjitha qenieve njerzore. Po kshtu, ne kemi detyrimin t mos e shprdorojm lirin ton t fjals pr t shkelur lirin ose t drejtat e t tjerve, por pr ti uar ato m tej.

KLASIFIKIMI I T DREJTAVE DHE PRGJEGJSIVE (DETYRIMEVE)

Nj ndr debatet m t prhapura n fushn e t drejtave sht ai q lidhet me prgjigjen pr pyetjen se cilat jan t drejtat e njeriut q duhet t mbrohen ose t sigurohen me ligj nga shteti. Kjo ka pasur dhe ka pasoja t drejtprdrejta n jetn e prditshme, pr respektimin, garantimin dhe mbrojtjen e t drejtave t njeriut. Shpeshher njerz t ndryshm, nga kultura t ndryshme, me prejardhje t ndryshme shoqrore, vendosin prparsi t ndryshme pr t drejtat q duhet t krkojn t mbrohen ose t plotsohen n nj koh t caktuar. N prpjekje pr ti dhn prgjigje nj problemi t till njerzit i kan ndar t drejtat n grupime t ndryshme. Nj ndr kto grupime sht ai q bn dallimin e t drejtave n t drejta ligjore, t drejta morale dhe t drejta t njeriut.

T drejtat ligjore

T drejtat ligjore jan t drejtat q parashikohen n ligj dhe q mund t mbrohen n gjykat. Pr shembull e drejta pr arsim tetvjear sht nj e drejt q parashikohet jo vetm n kushtetut, por edhe n ligje t veanta pr arsimin n vendin ton.Ndodh q t drejtat ligjore t mos gzojn mbshtetjen morale t nj pjese t popullsis s nj vendi, e cila nga ana e saj, duke i quajtur kto ligje amorale, nuk e ndien veten t detyruar moralisht ti zbatoj kto t drejta. Historia e njerzimit njeh mjaft raste t ekzistencs s ligjeve q kan privuar nj pjes t popullsis, pr shembull, nga e drejta e votimit pr shkak t prejardhjes shoqrore, ngjyrs, gjuhs, seksit etj.Sot, jo t gjith jan t t njjts mendje se cila do t quhet e drejt ligjore, madje disa mbrojn iden se edhe t drejtat e njeriut nuk kan asnj vler, nse nuk prfshihen n ligje dhe nse zbatimi i tyre nuk bhet me forcn shtrnguese t shtetit.

T drejtat morale

T drejtat morale bazohen n parimet e prgjithshme t drejtsis e t barazis. Nj e drejt morale mund t jet ose mund t mos jet n t njjtn koh edhe nj e drejt ligjore. Nj e drejt morale q nuk sht n t njjtn koh edhe e drejt ligjore, nuk mund t mbrohen para nj gjykate. Nse dikush gnjen dhe i krkojm llogari pr gnjeshtrn, ne nuk e mbshtetim krkesn ton n ndonj ligj t shkruar, por n iden q njerzit duhet gjithmon t tregojn t vrtetn (morali).Pr veprimet e tyre, njerzit nuk kan si piknisje t njjtat parime morale, pr rrjedhoj i vlersojn moralisht ndryshe t njjtat veprime. Pr shembull, disa vlersojn t pamoralshm shikimin e filmave erotik nga t rinjt nn moshn 18 vje, t tjer mendojn se mosha e lejuar pr filma t till duhet t jet pr 16 vje, ndrsa nj grup tjetr mendojn se, pavarsisht nga mosha, t rinjt nuk kan t drejt morale t shohin filma t till.Historia e mardhnieve njerzore njeh mjaft raste kur nj grup njerzish kan besuar se kan t drejt morale t sillen n nj mnyr t caktuar, megjithse nuk e kan pasur t drejtn ligjore ta bjn kt. Prmendim ktu, pr shembull, rastet kur njerzit me ngjyr nuk lejoheshin t prdornin autobusin n t cilin udhtonin t bardht.Historia e njerzimit njeh edhe raste kur nj pjes e popullsis me vetdije, kundrshton, me vetdije, t zbatoj nj ligj a nj praktik t caktuar t mbshtur n ligj, duke e vlersuar at si t pamoralshm. Raste t tilla jan shfrytzuar nga aktivist t t drejtave t njeriut pr t organizuar fushata q kan pasur si qllim ti ndryshonin ligjet q jan vlersuar si shkelje t t drejtave t njeriut.

T drejtat e njeriut

Si kemi thn dhe m sipr, t drejtat e njeriut jan t drejta morale universale, t quajtura ndryshe dhe t drejta natyrore, t cilat njeriut i ka pr faktin e thjesht se sht nj qenie njerzore. Ato nuk duhet t fitohen, t blihen ose t trashgohen.Mjaft njerz mendojn se qeniet njerzore mund t ken t drejtat e njeriut pavarsisht nse ligjet e vendit i njohin ose i mbrojn ato si t tilla. Pr shembull, n mjaft vende skllavria ka qen e ligjshme, por skllevrit kan pasur t drejtn njerzore t ishin njerz t lir, megjithse qeveria dhe shum njerz n at koh nuk e pranonin nj t drejt t till.Shpesh, njerzit diskutojn se cilat t drejta jan m t rndsishme, madje nj pjes e tyre e vn n dyshim nse nj e drejt e caktuar meriton t quhet e till. Kujtojm ktu t drejtn e jets, q u jep kuptim edhe t drejtave t tjera, dhe shtjen e ekzistencs s ksaj t drejte pr kriminelin q ka kryer nj vrasje dhe sht dnuar me vdekje nga shteti.

Kategorit e t drejtave

Prve ndarjes s msiprme, t drejtat e njeriut jan ndar edhe n tri kategori t tjera:1. T drejtat civile dhe politike2. T drejtat ekonomike dhe shoqrore3. T drejtat e mjedisit, kulturore dhe t zhvillimit

1. T drejtat civile dhe politike jan quajtur ndryshe edhe t drejta t orientuara drejt liris ose t drejtat e gjenerats s par. Kto t drejta prfshijn lirin e mendimit dhe t informacionit, lirin e veprimit, lirin pr tu bashkuar n jetn politike t bashksis dhe t shoqris ku jeton.

2. T drejtat ekonomike dhe shoqrore quhen edhe t drejta t orientuara drejt siguris ose t drejta t gjenerats s dyt, sepse ato synojn sigurin sociale dhe ekonomike. Kto t drejta prfshijn t drejtat pr t pasur ushqim, streh, kujdes shndetsor etj.

3. T drejtat e mjedisit, t drejtat kulturore dhe t drejtat e zhvillimit quhen ndryshe edhe t drejtat e gjenerats s tret dhe pranojn t drejtn e njerzve pr t jetuar n nj mjedis t pastr e t shndetshm, t mbrojtur nga shkatrrimet. Po kshtu ato njohin t drejtat e njerzve pr zhvillim kulturor, politik dhe ekonomik.Ka pasur dhe ende ka debate se cila nga kategorit e t drejtave sht m e rndsishme dhe duhet t ket prparsi n politikat q synojn realizimin e t drejtave t njeriut.Shum njerz nga vendet e zhvilluara vn theksin tek t drejtat civile e politike, d.m.th. tek t drejtat e orientuara nga liria. Theks i veant vihet te liria e fjals dhe e fes dhe te t drejtat q mbrojn njerzit nga ndrhyrjet e qeveris. Vendet n zhvillim dhe ato me orientim socialist e vn theksin tek t drejtat e orientuara nga siguria, d.m.th. nga t drejtat ekonomike, sociale dhe kulturore q synojn tu sigurojn njerzve plotsimin e nevojave baz. Megjithat prirja pr t shmangur ndarjet dhe kategorizimet e t drejtave t njeriut dhe pr ti trajtuar ato t pandara dhe t ndrvarura po bhet gjithnj e m sunduese.Sot, gjithnj e m shum po del n pah rndsia e t drejtave t gjenerats s tret, q krkojn q njerzit t jetojn n nj mjedis t shndetshm e t sigurt.

T DREJTAT E NJERIUT DHE VLERAT MORALE DHE FILOZOFIKE.

T drejtat e njeriut jan parime n baz t t cilave individt mund t veprojn, t nxjerrin ligje dhe n t njjtn koh t gjykojn e t marrin vendime q mbshteten n to. Por t drejtat e njeriut jan n t njjtn koh edhe vlera q shprehin dhe pasqyrojn dshirat dhe aspiratat njerzore. Si vlera, t drejtat e njeriut prfaqsojn qllimet dhe idealet m t larta, t cilat, ndonse t parealizueshme plotsisht, i japin kuptim jets shoqrore. Gjat gjith historis s tyre t drejtat e njeriut jan prcaktuar dhe kan mishruar vlern e dinjitetit t secilit, t liris, barazis dhe drejtsis.Kto vlera jan universale, ato dalin jasht kornizave t kufijve personal e kombtar. Kulturat dhe shoqrit jan t ndryshme. Individualiteti i tyre shprehet n forma t larmishme, megjithat asnjher kjo pasuri, ky ndryshueshmri nuk ka prekur bazat e patjetrsueshme t t drejtave t njeriutNga kjo pikpamje, do individ, pavarsisht nga prejardhja familjare, shoqrore ose kulturore, duhet t pranohet si prfaqsues i gjith njerzimit. Me fjal t tjera dinjiteti njerzor duhet t pranohet dhe t respektohet nga t gjith.

Cilat jan disa nga parimet dhe vlerat pr t cilat ngrihen t drejtat e njeriut?

Liria

Liria sht n t njjtn koh parim dhe vler. Liria dhe t drejtat e njeriut qndrojn n themel t njra-tjetrs. Meq lirit themelore, si shprehje praktike e ktij parimi, jan ende larg realizimit t tyre nga t gjith, mbeten si nj ndr synimet e t drejtave t njeriut. Si t till ato jan nj vler q duhet t shndrrohet n realitet.Lirit themelore, si liria e mendimit, liria e ndrgjegjes, liria e shoqrimit, liria e lvizjes etj., jan gjithashtu vlera dhe t drejta. Kto t drejta n gjuhn juridike prcaktohen si e drejta e mbledhjes dhe e organizimit, e drejta pr t lvizur lirisht etj.Liri t tilla, q qndrojn n themel t ekzistencs njerzore, nuk duhet t ngatrrohen me vlerat q lidhen me zakonet dhe traditat. do grup shoqror i veant mund t zotroj vlera q e dallojn nga t tjert. Prmendim ktu format e prshndejtes, t cilat nuk jan t njjta n t gjith botn. Kurse vlera e liris, q qndron n themel t t drejtave t njeriut, sht universale, askush, pavarsisht nga traditat dhe veorit kulturore, nuk duhet t dshiroj lirin personale n kurriz t kufizimit t liris s tjetrit.Parimi q t gjitha qeniet njerzore jan lindur t lira shprehet n nenet e Deklarats Universale t t Drejtave t Njeriut, s bashku me lirit themelore, si e drejta pr t qen i lir, liria nga skllavria, liria nga tortura ose nga trajtimet e tjera njerzore, liria pr mosndrhyrje arbitrare n jetn private, liria e lvizjes etj.T lindsh i lir dhe e drejta e liris nnkuptojn q do qenie njerzore t jet e lir t zgjedh e t vendos pr jetn e saj.E drejta pr t qen i lir dhe e drejta e jets vlersohet si nj ndr vlerat m t rndsishme njerzore, t lidhura ngusht me dinjitetin dhe vlern e jets njerzore.

Barazia

T gjitha qeniet njerzore, pavarsisht nga prejardhja dhe ndryshimet q kan, jan t barabarta para ligjit. Ky sht nj parim tjetr i karakterit universal t t drejtave t njeriut dhe prbn nj vler dhe nj ideal pr shum njerz q jetojn n kushtet e vshtira t pabarazive ekonomike (papunsi, paga t ulta etj.), t pabarazive shoqrore t shkaktuara nga privilegjet q gzojn disa t tjer, t pabarazive dhe shanseve jo t njjta n fushn e arsimimit etj.Si nj vler universale, barazia nnkupton lirit dhe t drejtat e do individi: T tjert jan t ndryshm nga un, por n t njjtn koh ne jemi t barabart, un e respektoj lirin e tyre n at mas q shpall lirin time. Aftsia ime pr t marr vendime, pr t zgjedhur vlerat ose pr t marr pjes n hartimin e ligjeve, me nj fjal shkalla e pavarsis sime varet nga shkalla n t ciln un prfill njerzit e tjer. Pikrisht kjo barazi ndrmjet qenieve njerzore sht pengesa kryesore ndaj diskriminimit pr arsye t racs, kombsis, seksit, fes dhe gjuhs.Vetm nse barazia harmonizohet me lirin mund t arrihet realisht drejtsia.

Drejtsia

Meq qeniet njerzore jan t barabarta n t drejta ato duhet t jen t prgjegjshme pr ato veprime q rrezikojn t mohojn a t cenojn lirit dhe t drejtat e t tjerve. Por prgjegjsia pr veprimet mund t kthehet n realitet vetm n kushtet e ekzistencs s nj shoqrie demokratike.Nga ana tjetr, drejtsia shoqrore nnkupton nj ndarje t till t pasuris q do t mundsonte m shum barazi dhe m shum drejtsi n njohjen e meritave t do individi. Ajo prfaqson nj vler q i frymzon njerzit n veprimtarin e tyre t prditshme dhe n t njjtn koh nj ideal pr tu arritur nga shtetet dhe individt q jan prgjegjs pr fatet e bashksis ku jetojn.T drejtat e njeriut shtrojn krkesn pr drejtsi si nj ideal. Ato jan t domosdoshme n jetn e prditshme edhe pr ata q nuk e respektojn ose q i injorojn barazin ndrmjet njerzve dhe mohojn lirin e t tjerveZbatimi i t drejtave t njeriut n jetn e prditshme shtron nevojn e nj qndrimi n t cilin gjykimet e vlerave, gjykimet morale dhe aftsia pr t menduar si qytetar t bots luajn nj rol vendimtar.

NJ VSHTRIM I SHKURTR HISTORIK

Bindja se t gjith, nga natyra e tyre, gzojn disa t drejta njerzore, sht e re, po t krahasohet me historin e gjat t njerzimit. Megjithat, rrnjt e saj i gjejm n traditat dhe dokumentat e hershme t popujve nga vende dhe kultura t ndryshme. At e gjejm gjat shekujve q kan pasuar njri-tjetrin, n ndrrat dhe shpresat e popujve dhe njerzve t thjesht. E gjejm gjithashtu n mendjet e shquara t njerzimit, q kan ngritur zrin e tyre kundr padrejtsive, torturave, skllavris, arbitraritetit, duke krkuar hartimin dhe vendosjen e rregullave dhe ligjeve t shkruara q do t shtriheshin t t gjitha qeniet njerzoreGjat historis, njerzit i kan fituar t drejtat dhe kan marr prsipr prgjegjsi duke qen antar t nj grupi t caktuar shoqror, t nj familjeje, bashksie, feje, klase, kopr ose shteti. Pjesa m e madhe e popujve kan pasur n traditat e tyre rregulla t tilla si mos i bj tjetrit at q nuk dshiron q t tjert t ta bjn ty ose bji tjetrit at q do t dshiroje q t tjert t ta bnin ty. Kodi i Hamurabit n Babilonin e lasht, Bibla, Kurani, veprat e Konfucit etj. jan disa nga dokumentat e lashta q trajtojn shtjen e detyrave, t t drejtave e prgjegjsive t njerzve. Po kshtu, kodet e sjelljes dhe t drejtsis s inkasve dhe actekve tek amerikant vendas kan ekzistuar prpara shekullit t 18-t. Traditat e shkruara a t pashkruara t t gjitha shoqrive dshmojn pr pranin n to si t sistemeve t pronsis dhe drejtsis, ashtu edhe t rrugve q t ojn n mirqenien e antarve t saj.

Dokumetat e para t t drejtave t njeriut

Shpallja e lirive n deklarata, akte, karta etj. pr her t par u b n Angli e m pas n SHBA. N Angli, n vitin 1215 u hartua Magna Karta ose Karta e Madhe, e cila ngrihej kundr vendimeve arbitrare t Kurors Mbretrore, kurse n vitin 1679, me an t Habeas Corpus Act u b prpjekja e par pr t parandaluar mbajtjen e paligjshme n burg.Deklarata Amerikane e Pavarsis (4 korrik 1776), e frymzuar nga Deklarata e Virgjinias pr konceptin e t drejtave individuale t do personi, shpallte t drejtat natyrore t njeriut.Deklarata Franceze e t Drejtave t Njeriut dhe t Qytetarit si dhe krkesat e njerzimit gjat shekujve XIX dhe XX pr liri, prfshir edhe ato t popujve, e zgjeruan fushn dhe prmbajtjen e konceptit t t drejtave t njeriut duke prcaktuar natyrn e t drejtave ekonomike dhe shoqrore.Gjat shekullit XIX mjaft ide t reja, si dhe kundrshtime ndaj konceptit te te drejtave t njeriut shoqruan ngjarjet kryesore t ksaj periudhe. Ashprsia e problemeve shoqrore n Evrop oi n shtrirjen e ides s t drejtave t njeriut deri n mbrojtjen dhe realizimin e krkesave themelore ekonomike dhe shoqrore t do individi. Zhvillimet e reja e detyruan shtetin t ndrhynte pr t rregulluar marrdhniet e puns dhe t tregut, pr t ulur shkalln e shfrytzimit t njeriut dhe pr t mbrojtur puntort nga pushteti absolut i padronve. Si rrjedhoj, krahas konceptit t liris nga shteti, karakteristik e shekujve XVII-XVIII, lindi edhe koncepti i liris nprmjet shtetit. Megjithat, n kt koh, ishin t pakt ata q mendonin pr t drejtat e njeriut. Krkesat pr mirqenie personale justifikoheshin n kontekstin e drejtsis shoqrore a t mirqenies s koprt.Koncepti i t drejtave t njeriut u pranua botrisht vetm pas Lufts s Dyt Botrore. Gjenocidi i kryer nga regjimi fashist dhe tmerret e ksaj lufte ndihmuan q njerzit t ndrgjegjsoheshin se vetm qeverisje e kufizuar mund t zbuste dhe t ekuilibronte pasionet sociale dhe politike t grupeve t ndryshme shoqrore. Kjo periudh oi n zgjerimin e interpretimit t konceptit t t drejtave t njeriut, i cili u shtri nga nj grup i veant njerzish, tek t gjitha qeniet njerzore.Nga ana tjetr njohja e tmerreve dhe e tragjedis s Lufts s Dyt Botrore oi n krijimin e Kombeve t Bashkuara dhe n firmosjen e Karts s Kombeve t Bashkuara n 20 qershor t vitit 1945.Kombet e Bashkuara simbolizojn vendosmrin dhe prpjekjet e bashksis ndrkombtare pr t krijuar mundsi t reja pr sigurimin e paqes n bot. Ndoshta pr her t par u shfaq qart dshira pr t kaluar nga bashkpunimi ndrkombtar drejt nj kuadri ligjor q do t kufizonte sovranitetin e shteteve individuale n emr t sigurimit dhe mbrojtjes n nivel ndrkombtar.Ruajtja e paqes dhe sigurimi ndrkombtar, bashkpunimi ekonomik dhe shoqror n mes shteteve, si edhe prsosja e respektimit t t drejtave t njeriut, vazhdojn t jen tri qllimet kryesore t OKB-s, si theksohet n nenin 1 t Karts s vitit 1945.Karta e Kombeve t Bashkuara shprehu besimin e popujve n t drejtat themelore t njeriut, n dinjitetin dhe vlerat e qenies njerzore, n t drejtat e barabarta t burrit dhe t gruas si dhe t kombeve, pavarsisht nga madhsia e tyre.Popujt e bots, prmes Karts s Kombeve t Bashkuara treguan vendosmrin e tyre q: t shptojn brezat e ardhshm nga kthetrat e lufts t krijojn besimin n t drejtat themelore, n dinjitetin dhe vlern e qenies njerzore, n t drejtat e barabarta t burrit dhe t gruas t ojn m tej progresin shoqror dhe t ngren standardet e jetess n nj shoqri me m shum liri.

Krijimi i Kombeve t Bashkuara pasqyron dhe simbolizon nevojn pr nj bot n t ciln ushtrimi i tolerancs, paqes, solidaritetit ndrmjet kombeve do ndihmoj n plotsimin gjithnj e m t mir t nevojave ekonomike dhe shoqrore t njerzve dhe popujve.

Deklarata Universale e t Drejtave t Njeriut

Shtetet antare t Kombeve t Bashkuara premtuan se do t prpiqeshin pr t rritur respektin pr t drejtat e njeriut pr t gjith njerzit. Pr t realizuar kt qllim Kombet e Bashkuara krijuan Komisionin pr t Drejtat e Njeriut me detyrn q t hartonte nj dokument q do t shpjegonte dhe shpallte t drejtat dhe lirit themelore. Ky dokument q u quajt Deklarata Universale e t Drejtave t Njeriut, u miratua n 10 dhjetor 1948, si ideali i prbashkt q duhet t arrihet nga t gjith popujt dhe kombet n respektimin e t drejtave t njeriut.Deklarata sht nj dokument zyrtar q prmban parime q vlersohen nga shum njerz si standarde pr tu arritur nga t gjith popujt dhe kombet. Megjithat, parimet e nj deklarate nuk jan t detyrueshme pr tu zbatuar nga shtetet antare. Pr kt arsye, pas hartimit t saj, lindi nevoja pr dokumente q jo vetm t prmbanin parime ose angazhime t prgjithshme, por edhe t detyronin shtetet antare ti zbatonin dhe t siguronin zbatimin e tyre n praktik.

N vijim t krijimit t mekanizmave q do t garantonin respektimin e t drejtave t njeriut, Kombet e Bashkuara hartuan dy pakte: Pakti Ndrkombtar pr t Drejtat Civile dhe Politike dhe Pakti Ndrkombtar pr t Drejtat Ekonomike, Sociale dhe Kulturore.Deklarata Universale e t Drejtave t Njeriut dhe Paktet Ndrkombtar pr t Drejtat Civile dhe Politike dhe pr t Drejtat Ekonomike, Sociale dhe Kulturore prbjn Kartn Ndrkombtare t t Drejtave t Njeriut.

KARTA NDRKOMBTARE E T DREJTAVE T NJERIUT

Si e prmendm m lart, Deklarata Universale e t Drejtave t Njeriut s bashku me Paktin Ndrkombtar pr t Drejtat Civile dhe Politike dhe Paktin Ndrkombtar pr t Drejtat Ekonomike, Sociale dhe Kulturore prbjn at q quhet Karta Ndrkombtare pr t Drejtat e Njeriut.

Cilat jan t drejtat q shpall Deklarata Universale e t Drejtave t Njeriut?

Deklarata n nenin e saj t par shpall se: t gjitha qeniet njerzore lindin t lira e t barabarta nga pikpamja e dinjitetit dhe e t drejtave.Duke shprehur karakterin e patjetrsueshm, t ndrvarur dhe t pandashm t t drejtave t njeriut Deklarata pohon se njohja e dinjitetit q u prket t gjith antarve t familjes njerzore, si dhe njohja e t drejtave t tyre t barabarta e t patjetrsueshme prbn themelin e liris, t drejtsis dhe t paqes n bot.Ajo thekson parimet baz t barazis dhe mosdiskriminimit pr realizimin e t drejtave t njeriut dhe lirive themelore.Nenet 3-19 t Deklarats kan t bjn me t drejtat civile dhe politike, ku prfshihen t drejta t tilla si e drejta e jets dhe siguria e personit, e drejta pr mbrojtje t barabart para ligjit, e drejta pr t qen i lir nga tortura dhe trajtimet njerzore, e drejta pr tu konsideruar i pafajshm derisa nuk sht provuar fajsia me nj proces t rregullt gjyqsor, e drejta e shprehjes, e lvizjes etj.Nenet q vijojn (22-28) kan t bjn me t drejtat ekonomike, sociale dhe kulturore. N to prfshihen t drejta t tilla si e drejta pr siguri shoqrore, e drejta pr pun dhe zgjedhjen e lir t profesionit, e drejta pr t pasur koh t lir dhe pushim, e drejta pr nj standard t mjaftueshm jetese pr shndetin dhe mirqenien, e drejta pr t marr pjes n jetn kulturore t bashksis ku jeton etj.Vlen t theksohet se Deklarata nuk njeh vetm t drejta, por edhe detyrat q ka do individ ndaj komunitetit. Kshtu, neni 29 thot q do njeri ka detyr kundrejt komunitetit, pasi vetm brenda tij sht i mundshm zhvillimi i lir dhe i plot i personalitetit t tij.Neni i fundit pohon se asnj dispozit e ksaj Deklarate nuk mund t interpretohet sikur i njeh ndonj shteti, grupi ose individi, fardo t drejte pr t zhvilluar ose kryer nj veprimtari q synon t shkatrroj t drejtat dhe lirit e shpallura prej saj.

Paktet Ndrkombtare pr t Drejtat e Njeriut

Paktet Ndrkombtare pr t Drejtat e Njeriut jan traktate n baz t t cilave shtetet pal angazhohen t respektojn e t sigurojn zbatimin e tyre, pasi e kan ratifikuar at.T dyja Paktet u miratuan nga Asambleja e Prgjithshme e OKB-s, u dorzuan pr nnshkrim n Dhjetor 1966 dhe hyn n fuqi n 1976. Kto Pakte njohin dhe prcaktojn n mnyr m t detajuar shum nga t Drejtat e Deklarats Universale por shpallin edhe t drejta t reja. Gjithashtu do Pakt ka prpunuar nj mekanizm prmes t cilit, organizmat e OKB-s mbikqyrin zbatimin e t drejtave t garantuara nga shtetet pal. Pr kt ekziston nj Komitet pr t Drejtat Ekonomike, Sociale dhe Kulturore. Pr respektimin e t drejtave civile dhe politike ekziston nj organizm q prbhet nga ekspert t pavarur: Komiteti i t Drejtave t Njeriut.T gjith personat q jetojn n nj shtet q sht antar i Pakteve duhet t gzojn t gjitha t drejtat e garantuara nga Paktet, pa dallim race, ngjyre, seksi, gjuhe, feje, politike kombtare ose origjine sociale, etj. Pasi shtetet ratifikojn Paktet, ato jan t detyruara ti respektojn ato dhe tia prshtatin legjislacionin kombtar neneve t Pakteve. Krahas Pakteve vlen t prmendet edhe Protokolli shtes, q hyri n fuqi po n vitin 1976. Shtetet-pal n kt Protokoll i njohin Komitetit t t Drejtave t Njeriut, t drejtn q t marr ankesa nga individt q mendojn se jan viktima t shkeljes s t drejtave t njeriut t garantuara nga Paktet. Gjithashtu, n praktik Komiteti pranon krkesa nga prfaqsuesit ligjor t individve ose nga antart e familjes, n rast se individi nuk sht n gjendje t hartoj nj krkes.Ky Komitet mund t marr n shqyrtim nj krkes, kur individi n fjal i ka shfrytzuar rrugt e brendshme ligjore. Kur nj krkes deklarohet e pranueshme, Komiteti e shqyrton at n nj seanc dhe pas ksaj shpall vendim nse ka shkelje t t drejtave t njeriut t garantuara nga Paktet apo jo.

Cilat jan t drejtat q mbrohen nga Paktet Ndrkombtar pr t Drejtat e Njeriut?

Pakti Ndrkombtar pr t Drejtat Civile dhe Politike

Qe n fillim Pakti shpall se t gjith popujt kan t drejt t vendosin pr veten e tyre dhe t prdorin lirisht pasurit dhe burimet e tyre natyrore.N nenin 2 ky Pakt parashikon q shtetet q kan firmosur dhe ratifikuar kt pakt, duhet t sigurojn t drejtat e njohura prej tij pr t gjith personat q ndodhen brenda territorit t shtetit, pa asnj lloj diskriminimi.Pakti garanton t drejtn e jets, q sht nj e drejt e pandar e njeriut. Ai shpall se askush nuk mund t privohet n mnyr arbitrare nga jeta. N vendet ku nuk sht hequr dnimi me vdekje, vendimi pr dnimin e vdekje nuk mund t jepet vese pr krimet m t rnda, n prputhje me ligjin. Po kshtu, askush nuk mund ti nnshtrohet torturs dhe as dnimeve ose trajtimeve njerzore, mizore dhe shkatrruese, askush nuk duhet t mbahet n skllavri, askush nuk mund t bhet objekt i nj arrestimi ose burgimi arbitrar. do individ i arrestuar duhet t informohet, n momentin e arrestimit, pr shkaqet e tij, do individ i arrestuar ose i ndaluar pr shkak t nj shkeljeje penale duhet t nxirret brenda afatit prpara nj gjykate ose do autoriteti tjetr t veshur me ligj; do njeri q sht viktim e nj ndalimi t paligjshm, ka t drejtn e detyrueshme pr dmshprblim.Pakti, gjithashtu, garanton q t gjith personat q privohen nga liria e tyre, duhet t trajtohen me humanizm dhe respekt pr dinjitetin q i prket do njeriu.Pakti parashikon lirin e zgjedhjes, si dhe lirin t zgjedh lirisht vendbanimin e tij.Ai ndalon ndrhyrjen arbitrare ose t paligjshme n jetn private, n familje, banes ose n letrkmbimin e t gjith personave.Pakti, prve t drejts s liris s mendimit, ndrgjegjes, fes dhe shprehjes, parashikon edhe ndalimin me ligj t do propagande n favor t lufts ose t do thirrjeje pr urrejtje kombtare, raciale ose fetare, q prbjn nj nxitje pr diskriminim, armiqsi dhe dhun. Gjithashtu njihet e drejta e mbledhjes paqsore dhe e drejta pr tu bashkuar lirisht me t tjert.Familja sht element i natyrshm dhe themelor i shoqris, prandaj e drejta pr tu martuar dhe pr t formuar familje i njihet burrit dhe gruas duke filluar nga mosha e pjekuris si dhe n baz t parimit t barazis s t drejtave dhe prgjegjsive t bashkshortve lidhur me martesn, gjat martess dhe n prishjen e saj.N kt Pakt njihet edhe e drejta e do fmije, pa asnj dallim t bazuar n racn, ngjyrn, seksin, gjuhn, fen, origjinn kombtare ose shoqrore, pasurin ose bindjen, q t ket mbrojtjen q krkon gjendja e tij si i mitur, lidhur me familjen e tij, shoqrin dhe shtetin. Gjithashtu do fmij ka t drejtn t marr nj shtetsi. do qytetar ka t drejtn t marr pjes n drejtimin e punve, t votoj dhe t zgjidhet, t pranohet n kushte t prgjithshme barazie t kryej funksione publike n vendin e tij.T gjith njerzit jan t barabart prpara ligjit dhe kan t drejt t gzojn mbrojtje t barabart nga ligji, pa asnj dallim. S fundi, n shtetet ku ka pakica etnike, fetare ose gjuhsore, personat q u prkasin ktyre pakicave, nuk duhet t privohen nga e drejta q t ken t drejtat e tyre etnike, fetare e gjuhsore, ashtu si dhe pjestart e tjer t shteteve-pal.Pakti detyron do vend q sht pal n t, pr t siguruar dmshprblim pr cilindo q brenda vendit t tij i dhunohen t drejtat.

Pakti Ndrkombtar pr t Drejtat Ekonomike, Sociale dhe Kulturore

Ashtu si Pakti pr t Drejtat Civile dhe Politike edhe Pakti pr t Drejtat Ekonomike, Sociale dhe Kulturore shpall parimin q t gjith popujt kan t drejtn t vendosin vet pr veten e tyre . Si sqaron vet Pakti, kjo do t thot se ata kan t drejt t prcaktojn lirisht statusin e tyre politik dhe t ndjekin lirisht zhvillimin e tyre ekonomik, shoqror dhe kulturor. Popujt kan t drejt q, pr t arritur qllimet e tyre, t prdorin lirisht pasurit dhe burimet e tyre natyrore. Pakti pohon q shtetet-pal do tu sigurojn t gjith individve brenda territoreve t tyre t gjitha t drejtat e shpallura n t, pa diskriminim.Midis t drejtave t njohura nga Pakti prmendim t drejtat q lidhen me punn, si: e drejta pr t punuar, e drejta pr kushte t sigurta t shndetshme e t pshtatshme pune, e drejta pr t marr pag t barabart pr pun t barabart, e drejta pr t zgjedhur lirisht profesionin etj.Po kshtu Pakti njeh t drejtn pr grev dhe t drejtn pr sigurime shoqrore. Kujdes t veant pakti i kushton t drejtave t familjeve dhe veanrisht fmijve dhe nnave me fmij.I rndsishm sht fakti q Pakti njeh t drejtn e do personi pr nj nivel t knaqshm jetese, q nnkupton ushqimin, veshjen dhe nj banes t mjaftueshme. N mnyr t veant, pakti njeh t drejtn themelore t do personi pr t qen i mbrojtur nga uria.Shtetet-pal duhet t parashikojn arsim fillor t detyrueshm dhe falas pr t gjith, ndrkoh q duhet t prpiqen pr nj arsim t mesm t prgjithshm, t hapur dhe t mundshm pr t gjith n mnyr t barabart.do person ka t drejt t marr pjes n jetn kulturore dhe t gzoj prfitimet q vijn nga prparimi shkencor dhe zbatimet e tij. Pakti krkon nga shtetet-pal t marrin masat e nevojshme pr ruajtjen, zhvillimin dhe prhapjen e kulturs dhe t respektojn lirin e domosdoshme pr krkime shkencore dhe veprimtari krijuese.

* * *

Prve Pakteve t prfshira n Kartn e t Drejtave t Njeriut, Kombet e Bashkuara kan nxjerr m se 20 traktate t tjera t rndsishme, q pasurojn dhe prpunojn m tej t drejtat e njeriut.

Koncepti i t drejtave t njeriut do t vazhdoj t psoj ndryshime. T drejta t reja do t lindin si rezultat i ndryshimit t kushteve dhe t krkesave t njerzve pr mirqenie t vazhdueshme n nj shoqri gjithnj e m demokratike. Dokumente dhe organizma t reja do t krijohen pr ti shprehur dhe pr ti garantuar ato n praktik. Ajo q nuk do t ndryshoj, do t jet lufta e pareshtur e njerzimit pr drejtsi, liri dhe dinjitet njerzor. Shoqris i mbetet ende shum pr t br, q t drejtat e njeriut t respektohen n t gjitha vendet dhe kohrat, q vlerat q qndrojn n themel t tyre t shndrrohen n piketa n t cilat duhet t kaloj i gjith njerzimi.

KUFIZIMI I T DREJTAVE.

T drejtat dhe lirit themelore t njeriut nuk jan t pakufizuara. Shumica e t drejtave kan kufizimet e tyre. Nprmjet nenit 29 t saj, Deklarata Universale e t Drejtave t Njeriut shpall se individi ka detyra kundrejt komunitetit, prderisa vetm kshtu sht i mundshm zhvillimi i lir dhe i plot i personalitetit t tij, dhe se n ushtrimin e t drejtave t tij do njeri i nnshtrohet kufizimeve t caktuara me ligj. Kto kufizime kan si qllim q t sigurohet njohja dhe respektimi i t drejtave t tjetrit si dhe plotsimi i krkesave t drejtat t moralit, t rendit publik dhe t mirqenies s prgjithshme n nj shoqri demokratikeEdhe Kushtetuta e Shqipris, n nenin 17 t saj thekson se kufizime t t drejtave dhe lirive t parashikuara n kt kushtetut mund t vendosen vetm me ligj, pr nj interes publik ose pr mbrojtjen e t drejtave t t tjerve.Si shihet, nga pikpamja e Deklarats Universale dhe e Kushtetuts son, kufizimet e t drejtave t njeriut burojn nga interesat e gjera t bashkjetess paqsore midis njerzve n nj shoqri demokratike. Kjo bashkjetes nnkupton detyrime t shumta pr antart e shoqris dhe sht pikrisht ky detyrim pr bazn e t cilit, n njfar mnyre, ngrihen edhe t drejtat dhe lirit themelore t njeriut. Nga ky kndvshtrim, e drejta buron nga prgjegjsia e do individi pr t respektuar dhe pr t mos penguar realizimin e jets shoqrore. sht pikrisht kjo prgjegjsi ndaj jets shoqrore q njeh dhe shtrin t drejtat e individit deri n at shkall sa t mos cenoj t drejtat dhe lirit e t tjerve, n nj koh q t drejtat e ktij individi garantohen nga prgjegjsia e individve t tjer pr t kontrolluar sfern e veprimit t t drejtave t tyre.Le t marrim, pr shembull, lirin e shprehjes, e cila lidhet, n mnyr t drejtprdrejt me lirit dhe t drejtat e t tjerve. Kur dikush mendon pr t drejtn e tjetrit pr tu shprehur, n t njjtn koh, ai duhet t mendoj pr t drejtn q e mbron at nga shpifja, pr t drejtn q t jet i mbrojtur nga parullat diskriminuese ose nga akuzat, pr t drejtn q t ket nj jet private n t ciln t mos hyjn kuriozt e shtypit ose revistat q trajtoj kryesisht skandalet, pr t drejtn q t mos lndohet, preket n bindjet ose ndjenjat e prkatsis s tij kombtare, kulturore a fetare. Po kshtu, sa her q trajtohet liria e shprehjes tregohet kujdes q ajo t mos bjer n kundrshtim me interesa t caktuara shtetrore, si jan sekreti shtetror, siguria kombtare, morali publik etj. Kjo do t thot q liria e shprehjes nuk mund t jet absolute, pasi, pr ndryshe, t drejtat e tjera t prmendura m sipr duhet t injoroheshin ose n rastin m t mir t dilnin n plan t dyt. Pr kt arsye do dokument ligjor q parashikon t drejta t caktuara, parashikon n t njjtn koh edhe mundsin e kufizimit t tyre me ligj, n masn e nevojshme n nj shoqri demokratike, n emr t mbrojtjes s interesave t t tjerve.Kshtu, n vazhdn e ideve t msiprme, duke shpallur kufizimin e s drejts s do njeriu pr tiu nnshtruar torturave dhe pr tu mbajtur n skllavri, Konventa Evropiane e t Drejtave t Njeriut shpall mundsin e kufizimit t t gjitha t drejtave t tjera, n rastet kur ato bien ndesh me t drejtat dhe lirit e njerzve t tjer ose me vlera t tjera, si pr shembull me sigurin e shtetit.

N rrethana dhe n shkall shteti mund t kufizoj t drejtat e njeriut?Shteti mund t heq dor nga detyrimet e tij pr mbrojtjen e t drejtave dhe lirive vetm n rrethana konkrete dhe vetm n baz t ligjit, sepse qeveria nuk ka t drejt t vr kufizime vetm me vendime t saj. Shkalla e kufizimit t t drejtave dhe lirive duhet ti prgjigjet seriozitetit t situats dhe mbrojtjes s atyre t drejtave dhe vlerave pr t ciln merren masat kufizuese, n nj koh q vet masat duhet t jen n prputhje me parimet e pranuara n shoqrin demokratike. Pr shembull, ka njerz q thon se liria e mbledhjeve dhe tubimeve duhet t kufizohet, nse ajo nxit akte dhune q rrezikojn t drejtat e t tjerve. (Kjo e fundit ka rndsi, po t mbajm parasysh q ekzistojn mendime dhe opinione t ndryshme lidhur me shkalln n t ciln rrezikohen t drejtat e t tjerve ose interesi i prgjithshm n rrethanat konkrete t nj vendi, qyteti, fshati). do t thot kjo?Kjo do t thot se kufizime t t drejtave ka pasur, ka dhe do t ket, por shoqria duhet t kontrolloj sfern e veprimit dhe karakterin e tyre, n mnyr q kufizimi i t drejtave t mos ngrihet kundr vet t drejtave. E drejta e tubimeve q prmendm m lart, vlersohet si shprehje e tolerancs politike, veanrisht n vendet q synojn t kalojn nga regjime diktatoriale n demokraci. Nse kjo e drejt nuk do t lejohet, athere do t ishte e vshtir, pr shembull, pr grupet minoritare q t fitonin t drejtn t luanin rol n zhvillimin e demokracis. Nga kjo del se neni q shpall mundsin e kufizimit t t drejtave t njeriut nuk duhet t kuptohet si e drejt e shtetit ose e nj grupi pr t zhvilluar veprime q synojn t shkatrrojn t drejtat dhe lirit e shpallura n t, por si veprime q e ndihmojn demokracin t funksionoj m mir.Pranimi i t drejtave dhe i lirive njerzore nuk do t kishte kuptim, nse nuk do t ekzistonin edhe mundsit q do njeri t mbrohet kundr shkeljes s t drejtave t tij. Kjo pr arsye se pushtetet, t fardo lloji qofshin, gjithmon jan t prirura t shkelin t drejtat e njeriut, sepse kshtu e kan m leht t qeverisin. N shtetet me tradita demokratike n mbrojtjen e t drejtave t njeriut jan krijuar institute t shumta si nisma legjislative, referendumi, peticioni, organizatat joqeveritare etj., t cilat kan rritur mundsin pr mbrojtjen e t drejtave t njeriut. Nj institut i till q i shrben pikrisht qllimit t msiprm, sht edhe avokati i popullit (n disa vende ai quhet ombudsman), i cili sht krijuar edhe n vendin ton.T drejtat e njeriut zhvillohen vazhdimisht, ato bhen m t shumta si n legjislacionin e brendshm, ashtu edhe n at ndrkombtar. Pr rrjedhoj bota sot prballet jo vetm me t drejtat e reja ose me ato plotsuese, por edhe me rreziqet q i shoqrojn ato. Pra, lindja e t drejtave t reja krkon edhe masa t reja pr ti ruajtur ato nga shkeljet e shtetit. Prandaj edhe lufta dhe lvizja shoqrore n mbrojtje t t drejtave t njeriut do t mbetet nj detyrim i vazhdueshm i do qytetari t shoqris demokratike.

LIDHJA E T DREJTAVE. T DREJTAT N KONFLIKT

Lidhja e t drejtave

Ndrmjet llojeve t ndryshme t t drejtave ekziston nj lidhje e ndrsjell dhe e shumfisht. Nj e drejt ose nj kategori e caktuar t drejtash pasqyron vetm nj aspekt t vlerave t gjithanshme fizike, mendore, intelektuale, emocionale etj. t personalitetit dhe t dinjitetit njerzor, i cili sht nj dhe i pandar. Lidhja e t drejtave t njeriut shfaqet n disa drejtime:S pari, t gjitha t drejtat jan t rndsishme dhe plotsojn njra-tjetrn. Ne e kemi t vshtir ti themi tjerit se cilat jan t drejtat m t rndsishme pr t, ose ti prcaktojm prparsin e nj s drejte si t dhn nj her e prgjithmon, pa i rrezikuar an t veanta t personalitetit t tij t gjithanshm. Do t ishte e vshtir q ndonjri t vlersonte m shum, pr shembull, t drejtn pr tu organizuar, n kohn kur lufton me smundjen q po i merr jetn. Sigurisht q nj e drejt mund t jet m e rndsishme se nj tjetr sipas prparsive q ka do individ n nj ast t caktuar. Por, pasi e drejta konkrete plotsohet, ajo ia l prparsin nj s drejte tjetr.Po ashtu, sht e vshtir t vlersosh si parsore nj kategori t drejtash pa cunguar vet konceptin e t drejtave t njeriut. Vlera e Deklarats s Prgjithshme t t Drejtave t Njeriut qndron pikrisht n faktin q ajo i kushton t njjtn rndsi si t drejtave kulturore, ashtu edhe t drejtave ekonomike, shoqrore, civile e politike. kuptim do t kishte, pr shembull, e drejta pr t marr pjes n jetn politike, nse varfria, smundjet, epidemit etj. do t pengonin individt t gzonin t drejtn e jets a t lvizjes dhe t votimit? Realizimi i t drejtave ekonomike, sociale dhe kulturore duket se sht kusht i domosdoshm pr realizimin e t drejtave t tjera. Vendet n zhvillim e kan m t vshtir t realizojn t drejtat e tyre politike, pr sa koh u duhet t prballojn problemet e ujit t pijshm, t smundjeve infektive por krejtsisht t parandalueshme etj.Nga ana tjetr, realizimi i t drejtave ekonomike nuk duhet t pengoj realizimin e s drejts s individit pr t vendosur vet pr fatin e tij dhe at t vendit t tij. Edhe n kto raste ka vler prparsia q vendos koha dhe vendi n vlersimin q njerzit i bjn njrs ose tjetrs kategori. Pr shembull, n shum raste, realizimi i s drejts s votimit mund t jet vendimtar n t ardhmen e politikave q lidhen me realizimin e t drejtave ekonomike e shoqrore, pasi, duke shfrytzuar t drejtn e vots, nj popull mund t ndikoj n ndryshimin e qeveris dhe t politikave t saj. Kjo mund t oj n realizimin e t drejtave ekonomike, qeveria mund t hap m shum vende pune, mund t kujdeset m shum pr shndetin etj.S dyti, nj aspekt i rndsishm i lidhjes s t drejtave sht vazhdimsia n koh e rezultateve t realizimit t tyre. Psikologjia e sotme ka br t qart rndsin e ditve, t javve dhe t muajve t par pr zhvillimin e ardhshm t fmijs. Pr shkak se familja ime jetonte shum larg nga qendra shendetsore un nuk u vaksinova, thot nj fmij q vuan nga poliomeliti. Kjo do t thot se realizimi i s drejts s fmijs pr kujdes dhe mbrojtje t veant n muajt e par t jets kushtzon edhe zhvillimin e tij t mvonshm. Po kshtu, studimet tregojn se zhvillimi i fmijve varet n shkall t madhe edhe nga shndeti dhe nga kujdesi q tregohet pr nnat e tyre. Ky fakt e bn t vshtir edhe vet dallimin ndrmjet t drejts s nnave, e veanrisht t atyre shtatzna, pr kujdes t veant, dhe s drejts s fmijs pr zhvillim t gjithanshm.ka tham m sipr, t on n nj aspekt tjetr t lidhjes dhe t varsis ndrmjet t drejtave, e pikrisht n at q ka t bj jo thjesht me numrin e t drejtave t realizuara, por, n mnyr t veant, me cilsin e realizimit t tyre. Kjo cilsi na jep mundsin, pr shembull, t dallojm mbijetesn nga jetesa dhe zhvillimi; ushqimin (ose t ngrnt buk) nga strukturat cilsore t tij; strehn, t kuptuar shpesh si nj vend ku mund t futim kokn, nga shtpia, si vend q ndihmon edhe pr zhvillimin e elementve t ndryshme t personalitetit ton.S treti, kur flasim pr lidhjen e t drejtave, nuk mund t lm pa prmendur lidhjen e tyre n nivel ndrkombtar, n kushtet kur bota po bhet gjithnj e m globale. Dukurit e bots po bhen gjithnj e m t ndrvarura. Ndikimi q ato ushtrojn n forma e shkall t ndryshme n pjest e tjera t bots, po bhet prdit m i madh e m i larmishm. Trmeti q tronditi Turqin, ndikoi n t njjtn koh edhe te shqiptart, t cilt jo vetm prjetuan me dhembje humbjet njerzore, por u shqetsuan edhe pr cilsin e ndrtimeve t reja te ne dhe pr ndryshimet e bra n banesat e vjetra. Kjo ka t bj jo vetm me cilsin e jets, por edhe me vet t drejtn e jets si e drejta themelore e individit.Prve ksaj, bota po prballet me shtje t tilla si paqja, konfliktet, mjedisi, toleranca, t drejtat e njeriut etj., t cilat prekin t gjith popujt dhe individt. Zgjidhjet q lidhen me to, ndikojn n zgjidhjen e problemeve t tjera t njerzimit. N kto kushte, edhe realizimi i t drejtave t njeriut nuk mund t bhet jasht ksaj lidhjeje t prgjithshme. Prkundrazi, sa m shum t respektohen dhe t mbrohen t drejtat e njeriut n nivel ndrkombtar, aq m pak mundsi do t ket pr shkeljen e tyre edhe n nivel rajonal e kombtar dhe anasjelltas.

T drejta n konflikt

T drejtat e njeriut shpeshher bien ndesh me njra-tjetrn. N kt rast flasim pr konflikt t t drejtave ose pr t drejta n konflikt. Arsyet pse t drejtat hyjn n konflikt me njra-tjetrn, jan t ndryshme, ashtu si jan t ndryshme edhe format e shfaqjes s ktij konflikti. Le tu hedhim nj sy disa prej formave t konfliktit ndrmjet t drejtave:Ka raste kur t drejtat e nj personi bien ndesh me t drejtat e nj tjetri. Kshtu, e drejta e nj individi pr t shprehur lirisht mendimin e vet pr racizmin mund t hyj n konflikt me t drejtn e nj tjetri pr tu mbrojtur nga diskriminimi pr arsye t ndryshimeve racore.Ka raste kur njerzit interpretojn n mnyra t ndryshme t njjtat t drejta, gj q on n konflikt. Pr shembull, e drejta pr informim mund t interpretohet ndryshe nga fotografi ose gazetari, q fotografon nj person tjetr pr qllime publikimi, ndrkoh q personi q fotografohet, mund ta interpretoj at si shkelje t s drejts s tij pr nj jet private, pa ndrhyrje nga t tjert.N raste t tjera, t drejtat shihen n konflikt, ngaq vet personat q dshirojn ti gzojn ato, nuk jan n gjendje t zgjedhin se cila prej tyre sht m e rndsishme n nj ast t caktuar. Pr shembull, nj nxns n nj situat t caktuar duhet t zgjedh ndrmjet s drejts pr t msuar dhe s drejts pr t luajtur ose pr tu zbavitur.Ashtu si format edhe shkaqet e konflikteve ndrmjet t drejtave jan t ndryshme. Nj ndr shkaqet e konflikteve qndron n ekzistencn dhe ndeshjen e interesave t njerzve, t cilat ndryshojn jo vetm nga nj individ tek tjetri, por edhe ngaq t njjtt njerz, n periudha t ndryshme kohe, prcaktojn prparsi t ndryshme. Fakti q njerzit jan t ndryshm pr shkak t prejardhjes dhe gjendjes s tyre ekonomike, shoqrore, kulturore, psikologjike, pr shkak t nivelit arsimor etj., bn q ata t ken interesa, qllime e kndvshtrime t ndryshme. Pr rrjedhoj, atyre u duhet t marrin vendime n prputhje me prparsit pr t cilat i detyron realiteti dhe mnyra se si ata e kuptojn kt realitet. Vendime te tilla nuk jan t thjeshta dhe prjetohen si konflikte q n shum raste nuk sht e thjesht t zgjidhen. Kshtu, pr shembull, mund t ndodh q nj fmije i duhet t zgjedh midis s drejts pr t jetuar me prindrit e tij biologjik dhe s drejts pr t jetuar me nj familje tjetr q krkon ta birsoj at, kur familja tij biologjike e keqtrajton dhe abuzon me t.Pavarsisht nga format e ndryshme n t cilat shprehen konfliktet e t drejtave dhe pavarsisht nga shkaqet e ndryshme t tyre, ato jan shprehje e lidhjes dhe e pandashmris s t drejtave, q n trsin e tyre ndihmojn q t realizohen m mir t gjitha mundsit njerzore dhe dinjiteti njerzor.

T DREJTAT E NJERIUT N SHQIPRI

shtja e t drejtave t njeriut ka koh q sht br e dits n Shqipri. Arsyeja nuk qndron vetm tek angazhimi i shoqris shqiptare pr t respektuar t drejtat e njeriut, por edhe te detyrimet q i kan lindur n kuadrin e marrveshjeve ndrkombtare t ratifikuara prej saj.Neni 116 i Kushtetuts thot q:1. Aktet normative q kan fuqi n t gjith territorin e Republiks s Shqipris jan:a. Kushtetutab. marrveshjet ndrkombtare t ratifikuarac. ligjetd. aktet normative t Kshillit t MinistraveKurse neni 122 shpall q:1. do marrveshje ndrkombtare e ratifikuar prbn pjes t sistemit t brendshm juridik, pasi botohet n fletoren zyrtare2. Nj marrveshje ndrkombtare e ratifikuar me ligj ka eprsi pr ligjet e vendit q nuk pajtohen me t.

Detyrimet e Shqipris n fushn e t drejtave t njeriut shpallen n Kushtetutn e Republiks s Shqipris, n pjesn e dyt t saj.Q n fillim Kushtetuta, n nenin 15, nn titullin Parime t prgjithshme, shpall se t drejtat dhe lirit themelore t njeriut jan t pandashme, t patjetrsueshme e t padhunueshme dhe qndrojn n themel t t gjith rendit juridik. Po kshtu, n kt nen shprehet detyrimi i organeve t pushtetit publik pr t respektuar t drejtat dhe lirit themelore t njeriut.Kushtetuta shpall se t gjith jan t barabart para ligjit dhe se askush nuk mund t diskriminohet padrejtsisht pr shkaqe t tilla si gjinia, raca, feja, etnia, gjuha, bindjet politike, fetare a filozofike, gjendja ekonomike, arsimore, sociale ose prkatsia prindrore.Duke parashikuar kufizimet e t drejtave dhe t lirive kushtetuta shpall se ato mund t vendosen vetm me ligj pr nj interes publik ose pr mbrojtjen e t drejtave t t tjerve.

Nenet 21 44 prmbajn lirit dhe t drejtat vetjake t individit. Ndr to prmendim t drejtn e jets, lirin e shtypit, lirin e ndrgjegjes dhe t fes, t drejtn pr t mos iu nnshtruar torturs, dnimit ose trajtimit mizor, njerzor ose poshtrues etj.Kushtetuta njeh t drejtn pr trajtim njerzor t personave t cilve u sht hequr liria si dhe t drejtn e do personi pr tu quajtur i pafajshm prderisa nuk i sht provuar fajsia me vendim gjyqsor t forms s prer.Kushtetuta garanton paprekshmrin e baness dhe t drejtn e secilit t zgjedh vendbanimin dhe t lviz lirisht n do pjes t territorit t shtetit.Po kshtu, Kushtetuta garanton t drejtn e prons private duke shpallur se liria, prona dhe t drejtat e njohura me kushtetut dhe me ligj nuk mund t cenohen pa nj proces t rregullt gjyqsor.Nn titullin Lirit dhe t drejtat politike (nenet 45-48) prfshihen t drejta t tilla si, e drejta e votimit dhe e zgjedhjes, e drejtat e organizimit dhe liria tubimeve paqsore etj.

Lirit dhe t drejtat ekonomike, sociale dhe kulturore trajtohen n nenet 49-58, ne kreun me t njjtin emr. Ktu prfshihet: e drejta e secilit pr t fituar mjetet e jetess me pun t ligjshme dhe liria e profesionit; e drejta e mbrojtjes shoqrore t puns; e drejta e t punsuarit pr tu bashkuar lirisht n organizata sindikale pr mbrojtjen e interesave t tyre t puns etj.Vmendje t veant i kushtohet n Kushtetut t drejtave t fmijve, t t rinjve, t grave shtatzna dhe t nnave t reja, pr mbrojtje t veant nga shteti.Fmijt, si ata t lindur nga martesa, ashtu edhe ata t lindur jasht martese, kan t drejtn t jen t mbrojtur nga dhuna, keqtrajtimi, shfrytzimi dhe prdorimi pr pun, veanrisht nn moshn minimale, q mund t dmtoj shndetin, moralin ose t rrezikoj jetn a zhvillimin e tij normal.N kt krye trajtohet edhe e drejta e secilit pr arsim, liria e krijimit artistik etj.

Vend t veant n Kushtetut zn objektivat social, q trajtohen n nenin 59 t saj. N kt nen shprehen synimet e shtetit shqiptar, brenda kompetencave kushtetuese dhe mjeteve q dispononon, pr punsimin n kushte t pshtatshme t t gjith personave t aft pr pun; pr plotsimin e nevojave t shtetasve pr strehim; pr standardin m t lart shndetsor, fizik e mendor t mundshm; pr nj mjedis t shndetshm dhe ekologjisht t prshtatshm pr brezat e sotm dhe t ardhshm etj.Prmbushja e objektivave social nuk mund t krkohet drejtprdrejt n gjykat.Arritje n fushn e t drejtave t njeriut sht dhe krijimi i Avokatit t Popullit i cili mbron t drejtat, lirit dhe interesat e ligjshm t individit nga veprimet ose mosveprimet e paligjshme e t parregullta t organeve t administrats publike.Prfshirja e t drejtave t njeriut n Kushtetut sht nj hap i rndsishm prpara n fushn e respektimit dhe t mbrojtjes s tyre. Megjithat, shndrrimi i tyre n realitet t prekshm mbetet detyr e prhershme e veprimtaris shoqrore t secilit.