Chng IIthuviennamdinh.vn/userfiles/DIALY2NEW(3).doc · Web viewHÖ tÇng Th¸i Ninh (PRItn) cã...

Ch¬ng II

®Þa lý tù nhiªn

I. Nam §Þnh - bé phËn phÝa ®«ng nam gi¸p biÓn cña ch©u thæ s«ng Hång

TØnh Nam §Þnh n»m kÑp gi÷a hai ®øt g·y s©u lµ ®øt g·y s«ng Hång ch¹y theo s«ng §¸y vµ ®øt g·y s«ng Ch¶y ®i xuèng theo dßng s«ng Hång ra cöa Ba L¹t, däc theo ®ã ch©u thæ bÞ sôt lón, khiÕn cho bÒ dÇy trÇm tÝch §Ö tam vµ §Ö tø bªn trªn nÒn mãng Nguyªn sinh cã chç dµy ®Õn 300 m. Tuy nhiªn møc ®é sôt vâng vµ tuæi sôt vâng còng kh¸c nhau gi÷a phÇn phÝa t©y vµ phÇn phÝa ®«ng nói G«i. PhÇn phÝa ®«ng sôt sím vµ s©u khiÕn cho t¹i n¬i ®©y cã trÇm tÝch §Ö tam- §Ö tø tuæi tõ Plioxen (N2) ®Õn Holoxen muén (QIV

3) vµ s©u tíi 260 m, däc theo mét mÆt c¾t ®Þa chÊt tõ Yªn B»ng, ý Yªn qua nói G«i tíi thµnh phè Nam §Þnh. Cßn phÇn phÝa t©y sôt muén vµ n«ng, chØ cã trÇm tÝch §Ö tø tõ QIII

2 ®Õn QIV3 vµ ®é s©u kho¶ng 70 m.

T×nh h×nh ®Þa chÊt- kiÕn t¹o nh trªn ®· khiÕn cho Nam §Þnh n»m trong vïng ®éng ®Êt cã thÓ ®Õn cÊp 8, nhng l¹i thuéc miÒn vâng Hµ Néi lµ phÇn ®Êt liÒn cña bÓ dÇu khÝ s«ng Hång, t¹i ®©y tiÒm n¨ng khÝ thiªn nhiªn ®· trë thµnh hiÖn thùc, cßn tiÒm n¨ng dÇu má ®ang ®îc tiÕp tôc x¸c ®Þnh thªm. VÞ trÝ ®«ng nam gi¸p biÓn vµ n»m gi÷a hai s«ng Hång vµ s«ng §¸y còng khiÕn cho Nam §Þnh lµ bé phËn ch©u thæ trÎ cña ®ång b»ng s«ng Hång, n¬i cßn chÞu t¸c ®éng cña biÓn do ¶nh hëng cña thñy triÒu, níc mÆn vÉn lan vµo qua c¸c cöa s«ng, nhÊt lµ cöa s«ng Ninh C¬- n¬i mµ biªn giíi mÆn 4 %o cùc ®¹i vµo s©u tíi 42 km, cßn biªn giíi mÆn 1%o cùc ®¹i th× tíi 47,5 km. Nh vËy, sù ph©n hãa l·nh thæ thø hai ®¸ng chó ý lµ Nam §Þnh cã hai phÇn kh¸c nhau, mµ ranh giíi xÊp xØ cã thÓ lÊy s«ng Ninh C¬, trong ®ã phÇn kh«ng cßn chÞu ¶nh hëng cña biÓn vÒ phÝa h÷u ng¹n vµ phÇn cßn chÞu ¶nh hëng cña biÓn vÒ phÝa t¶ ng¹n.

Sù ph©n hãa ®ã ¶nh hëng s©u s¾c ®Õn ®Æc ®iÓm ®Þa h×nh, thæ nhìng vµ thñy v¨n Nam §Þnh. TÝnh chÊt ch©u thæ hiÖn

®¹i cña tù nhiªn trong tØnh Nam §Þnh, khiÕn cho t¹i ®©y s«ng Hång ph¶i ph©n ra nhiÒu chi lu ®Ó cã thÓ tho¸t níc nhanh ra biÓn, trong ®ã quan träng nhÊt lµ s«ng Nam §Þnh, råi ®Õn s«ng Ninh C¬, s«ng Sß. S«ng Nam §Þnh lµ s«ng vËn chuyÓn níc lín thø ba cña s«ng Hång sau tr¹m S¬n T©y (dßng chÝnh cña s«ng Hång qua cöa Ba L¹t kho¶ng 33,4 km3, s«ng §uèng 30 km3, s«ng Nam §Þnh 28 km3, s«ng Trµ Lý 11 km3, s«ng Luéc 9,5 km3, s«ng Ninh C¬ 8,8 km3). Nh thÕ tØnh Nam §Þnh chÞu søc Ðp rÊt lín cña níc s«ng Hång vµ cña sãng vµ thñy triÒu biÓn §«ng. §iÒu nµy ®· c¾t nghÜa tÇm quan träng cña hÖ thèng ®ª s«ng, ®ª biÓn vµ çc dßng s«ng néi ®ång chi chÝt trong tØnh.

VÞ trÝ ®«ng nam vµ gi¸p biÓn cña Nam §Þnh trong ®ång b»ng s«ng Hång cßn gi¶i thÝch sù gi¶m bít tÝnh l¹nh kh« cña khÝ hËu trong tØnh vÒ mïa ®«ng vµ sù gia t¨ng ¶nh hëng cña giã b·o, sãng b·o vµ ma b·o trong mïa hÌ. So víi çc tØnh phÝa b¾c ®ång b»ng nh B¾c Giang, B¾c Ninh vµ so víi çc tØnh n»m s©u trong néi ®Þa nh VÜnh Phóc, Hµ Néi, th× sè th¸ng l¹nh díi 18oC t¹i Nam §Þnh gi¶m 1 th¸ng vµ sè th¸ng kh« còng gi¶m 1 th¸ng (trõ biÖt lÖ lµ vïng V¨n Lý). Lîng ma còng nhØnh h¬n so víi phÇn t©y b¾c ®ång b»ng s«ng Hång vµ ®Æc biÖt lµ cùc ®¹i lïi xuèng th¸ng 9. KhÝ hËu cña Nam §Þnh cßn chÞu ¶nh hëng cña d¶i ®åi nói ch¹y theo r×a t©y b¾c- ®«ng nam cña ®ång b»ng s«ng Hång, ®ã lµ bøc ch¾n ®èi víi giã mïa ®«ng b¾c vµ ¶nh hëng bãng ch¾n ®èi víi giã mïa t©y nam, lµm t¨ng thêi tiÕt ma- Èm vµo mïa ®«ng vµ thêi tiÕt nãng kh« vµo mïa hÌ, nhÊt lµ m¹n ven biÓn.

§Êt ®ai Nam §Þnh cã tuæi rÊt trÎ, non mét nöa cã tuæi h¬n 1000 n¨m vµ giµ mét nöa cã tuæi díi 1000 n¨m, vÒ phÝa b¾c vµ phÝa nam ®êng bê biÓn thÕ kû thø X ®îc ®¸nh dÊu bëi mét vïng cån çt cæ trªn con ®êng v¹ch tõ cöa s«ng Nam §Þnh (n¬i s«ng ®æ vµo s«ng §¸y) ®Õn x· Nam Hång, huyÖn Nam Trùc. §Æc biÖt lµ tõ thÕ kû XIX ch©u thæ s«ng Hång thuéc Nam §Þnh tiÕn rÊt nhanh vÒ phÝa cöa §¸y vµ t¬ng ®èi nhanh vÒ phÝa cöa Ba L¹t, cßn tiÕn rÊt chËm ë vïng Chî Cån. Do ®ã ®Êt phï sa s«ng Hång cßn rÊt ph× nhiªu, ngay vïng ®Êt mÆn, nhÊt lµ ®Êt mÆn trung tÝnh vµ Ýt, nÕu ®îc röa mÆn th× n¨ng suÊt c©y trång còng rÊt cao.

§îc canh t¸c th©m canh, th¶m thùc vËt tù nhiªn coi nh kh«ng cßn vÒ phÝa trong d¶i ®ª biÓn ng¨n níc mÆn, cã ch¨ng chØ lµ nh÷ng cá d¹i trªn çc bê ruéng nhá hÑp vµ nh÷ng thùc vËt thñy sinh hay a níc t¹i çc hå, ao, çc vïng tròng, óng, trong ®ã nhiÒu

80

nhÊt lµ lau, sËy, cãi. Thay vµo ®ã lµ mét tËp ®oµn c©y trång v« cïng phong phó, nhiÒu nhÊt lµ lóa, ng«, ®ç, l¹c, võng, çc lo¹i rau vµ hoa qu¶. Tuy nhiªn phÝa ngoµi ®ª, t¹i çc b·i triÒu vïng cöa §¸y vµ cöa Ba L¹t vÉn cßn mét diÖn tÝch rõng ngËp mÆn ®¸ng kÓ, cÇn ®îc b¶o vÖ vµ ph¸t triÓn, v× ®©y lµ mét hÖ ®Þa- sinh th¸i cã n¨ng suÊt sinh häc rÊt cao, bao gåm çc c©y rõng níc mÆn nh só, vÑt, trang, cá ng¹n vµ ®éng vËt vïng triÒu nh väp, ngao, sß l«ng... §Æc biÖt lµ vïng cöa Ba L¹t cã mét b·i chim di c, t¹m tró trªn con ®êng bay tõ B¾c B¸n cÇu (vïng §«ng B¾c ¸) xuèng Nam B¸n cÇu (ch©u óc) vµ ngîc l¹i. Thêi gian xuÊt hiÖn lµ cuèi thu (th¸ng 10- 11) vµ ®Çu xu©n (th¸ng 3- 4). §· quan s¸t tíi 150 loµi chim, sè lîng cã khi ®Õn 25.000 con, trong ®ã cã mét sè loµi quÝ hiÕm ®îc ghi trong S¸ch §á cña Tæ chøc b¶o vÖ chim quèc tÕ (Cß th×a, Choi choi má th×a, Mßng biÓn ®Çu ®en, Bå n«ng ch©n hång...). Do ®ã mµ ngµy 20-9-1988 vïng ®Êt ngËp mÆn Xu©n Thñy lµ vïng ®Êt ®Çu tiªn cña ViÖt Nam ®îc ghi vµo C«ng íc quèc tÕ b¶o vÖ ®Êt ngËp níc (RAMSAR).

Kh«ng nh÷ng tù nhiªn trong tØnh giµu cã vÒ tµi nguyªn tù nhiªn nh khÝ thiªn nhiªn, níc kho¸ng, vËt liÖu x©y dùng, gèm sø, ®Êt ®ai ph× nhiªu, n«ng s¶n vµ h¶i s¶n phong phó, mµ cßn do vÞ trÝ ®Æc biÖt vÒ phÝa ®«ng nam gi¸p biÓn cña ®ång b»ng s«ng Hång, víi thµnh phè Nam §Þnh lµ mét trong 3 cùc ph¸t triÓn cña ®ång b»ng cïng víi Hµ Néi vµ H¶i Phßng, tØnh Nam §Þnh cã mét tiÒm n¨ng kinh tÕ- x· héi rÊt lín. §©y lµ mét vïng mËt ®é d©n c rÊt cao (1000- 1800 ngêi/ km2) do "®Êt lµnh chim ®Ëu", víi mét vèn lao ®éng trÎ ®«ng ®¶o, cã truyÒn thèng v¨n hãa tõ xa xa, nhÊt lµ tõ ®êi nhµ TrÇn. Theo quy luËt ®· ®îc thÕ giíi c«ng nhËn, vïng th©m canh lóa níc lµ vïng ®«ng d©n nhÊt, do kü thuËt canh t¸c lóa níc võa cho n¨ng suÊt ngµy cµng cao, võa b¶o vÖ ®îc ®é ph× nhiªu cña ®Êt. L¬ng thùc dåi dµo dÉn ®Õn thñ c«ng ph¸t triÓn, mµ trong Nam §Þnh ®¸ng chó ý nhÊt lµ çc nghÒ rÌn, dÖt v¶i ®òi, lôa, chiÕu, thªu, ®ãng thuyÒn...

HiÖn nay n¨ng suÊt lóa b×nh qu©n ë Nam §Þnh vµo lo¹i cao nhÊt ®ång b»ng s«ng Hång (trªn 7 tÊn /ha /n¨m) vµ vïng muèi V¨n Lý còng lín nhÊt ®ång b»ng. Thµnh phè Nam §Þnh, trung t©m kinh tÕ- x· héi cña tØnh, ®ång thêi còng lµ trung t©m cña côm ®« thÞ ®«ng nam ®ång b»ng s«ng Hång gåm Ninh B×nh- Nam §Þnh- Th¸i B×nh. Khëi ®Çu tõ thµnh Nam §Þnh x©y dùng tõ 1804, lµ thñ phñ tØnh tõ 1832, thµnh phè Nam §Þnh cßn gi÷ ®îc nhiÒu di tÝch lÞch sö- v¨n hãa, nh di tÝch nhµ TrÇn ë Tøc M¹c, th¸p Phæ

81

Minh, trêng thi H¬ng cò cho vïng S¬n Nam. Thµnh phè Nam §Þnh cßn lµ mét c¶ng s«ng, mét ®Çu mèi giao th«ng ®êng bé ven biÓn tõ Qu¶ng Ninh vµo Thanh Hãa víi ®êng quèc lé 10, mét ®Çu mèi ®êng s¾t thèng nhÊt B¾c- Nam. Do ®ã thµnh phè Nam §Þnh còng lµ mét trung t©m c«ng nghiÖp sím h×nh thµnh, víi ngµnh nghÒ truyÒn thèng lµ dÖt. NÕu ®Èy m¹nh ph¸t triÓn toµn diÖn, trªn c¬ së më réng çc con ®êng bé nèi víi Phñ Lý, Ninh B×nh vµ Th¸i B×nh, th× toµn tØnh Nam §Þnh sÏ lµ mét vïng c«ng- n«ng nghiÖp trï phó nhÊt khu vùc ®«ng nam ®ång b»ng s«ng Hång, lµ vïng trung chuyÓn gi÷a miÒn B¾c vµ miÒn Trung, gi÷a miÒn duyªn h¶i vµ miÒn trung du- miÒn nói phÝa b¾c, trong mét c¬ chÕ thÞ trêng ®ang réng më. Çc mòi nhän kinh tÕ cã thÓ lµ trång c©y l¬ng thùc, c©y c«ng nghiÖp (b«ng, cãi), nu«i trång thñy s¶n, lµm muèi, chÕ biÕn n«ng s¶n - h¶i s¶n, hãa chÊt, xi m¨ng vµ vËt liÖu x©y dùng, gèm sø, dÖt may, c¬ khÝ chÝnh x¸c.

II. Çc hîp phÇn cÊu tróc th¼ng ®øng cña tù nhiªn tØnh Nam §Þnh

§Æc ®iÓm vµ ho¹t ®éng cña tù nhiªn tØnh Nam §Þnh lµ kÕt qu¶ t¸c ®éng t¬ng t¸c cña sù trao ®æi vËt chÊt vµ n¨ng lîng gi÷a çc hîp phÇn ®Þa chÊt, ®Þa h×nh, thæ nhìng, khÝ hËu, thñy v¨n vµ sinh vËt trong mét thêi gian lÞch sö ®Þa chÊt- kiÕn t¹o l©u dµi. LÞch sö h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn ®Ó l¹i nh÷ng dÊu Ên s©u s¾c nhÊt trªn çc hîp phÇn vËt chÊt r¾n nh nham th¹ch, ®Þa h×nh, thæ nhìng, cho nªn chóng ta sÏ b¾t ®Çu ph©n tÝch cÊu tróc th¼ng ®øng cña tù nhiªn b»ng çc hîp phÇn ®ã.1. §Þa chÊt - ®Þa h×nh - thæ nhìng Nam §Þnh

Ba hîp phÇn cÊu tróc ®Þa chÊt- ®Þa h×nh- thæ nhìng g¾n bã mËt thiÕt víi nhau, nham th¹ch lµ vËt chÊt t¹o nªn ®Þa h×nh vµ thæ nhìng, ®Þa h×nh lµ h×nh d¸ng cña nham th¹ch, cßn thæ nh-ìng lµ bé phËn máng, vôn bë trªn cïng, cã tÝnh chÊt ph× nhiªu gióp cho c©y cèi ph¸t triÓn. Sù bÒn v÷ng cña ®Þa h×nh vµ sù ph× nhiªu cña thæ nhìng lµ do tÝnh chÊt hãa- lý cña nham th¹ch cïng víi líp phong hãa cña nã quyÕt ®Þnh. Çc vËn ®éng ®Þa chÊt- kiÕn t¹o t¸c ®éng m¹nh ®Õn sù h×nh thµnh ®Þa h×nh vµ thæ nhìng nh vËn ®éng ®øt g·y n©ng, sôt, ®éng ®Êt, nói löa. NÕu ®Þa h×nh ®îc æn ®Þnh th× thæ nhìng míi cã hoµn c¶nh ph¸t triÓn thuËn lîi, víi çc tÇng líp hoµn chØnh, ®iÓn h×nh, thÓ hiÖn trong phÉu diÖn ®Êt khi ta ®µo ®Ó nghiªn cøu. Sù æn ®Þnh

82

cña ®Þa h×nh lµ mÊu chèt cña sù æn ®Þnh cña toµn bé hÖ ®Þa- sinh th¸i. §Þa h×nh æn ®Þnh th× thæ nhìng s©u dµy, c©y cá tèt t¬i. V× thÕ nghiªn cøu ®Þa h×nh còng ph¶i nghiªn cøu trªn quan ®iÓm ®éng lùc, h¹n chÕ çc qu¸ tr×nh tµn ph¸ ®Þa h×nh kÐo theo sù mÊt ®Êt, mÊt c©y. NÕu çc ho¹t ®éng néi lùc tõ trong lßng ®Êt mµ t¬ng ®èi yªn tÜnh nh ngµy nay, th× ph¶i xÐt ®Õn çc ho¹t ®éng ngo¹i lùc tõ vò trô nh khÝ hËu víi çc hÖ qu¶ cña nã tíi s«ng ngßi, b¨ng hµ. NÕu khÝ hËu còng æn ®Þnh th× t¸c ®éng m¹nh nhÊt ®Õn ®Þa h×nh vµ thæ nhìng chÝnh lµ çc ho¹t ®éng sö dông tù nhiªn cña con ngêi, nh khai th¸c kho¸ng s¶n, vËt liÖu x©y dùng, nh ®¾p ®ª ®Ó lÊy ®Êt trång trät sím h¬n, ng¨n c¶n sù båi ®¾p ch©u thæ tù nhiªn cña s«ng vµ biÓn, nh ch¨m sãc thæ nhìng kh«ng ®óng... khi thæ nhìng bÞ h h¹i, bÞ xãi mßn, th× bÒ mÆt cña ®Þa h×nh bÞ biÕn d¹ng, kÐo theo sù thay ®æi cña çc dßng ch¶y vµ nh thÕ lµ toµn bé hÖ ®Þa- sinh th¸i bÞ mÊt c©n b»ng. Sù tù ®iÒu chØnh l¹i cña tù nhiªn ®Ó ®i ®Õn mét c©n b»ng míi nµo ®ã sÏ lµm ®¶o lén cuéc sèng cña con ngêi. V× thÕ ®Ó ph¸t triÓn bÒn v÷ng, tríc tiªn lµ ph¶i t×m hiÓu ®Þa chÊt- ®Þa h×nh- thæ nhìng, xÐt çc ®Æc ®iÓm, çc tÝnh chÊt vµ sù vËn ®éng cña phô hÖ (subsystem) nµy.1.1. Çc hÖ tÇng ®Þa chÊt* §Æc ®iÓm ®Þa chÊt

TØnh Nam §Þnh ®îc h×nh thµnh trong mét thêi gian lÞch sö ®Þa chÊt- kiÕn t¹o l©u dµi, tríc hÕt lµ tõ sau t¸c ®éng cña t¹o s¬n Himalaya cho ®Õn ngµy nay. Trong lÞch sö h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn ®ã, sù hiÓu biÕt vÒ kû §Ö tø vµ nhÊt lµ vÒ thÕ Holoxen (Q IV) lµ t¬ng ®èi râ.

Vµo thÕ Mioxen (NI), thuéc kû §Ö tam míi Neogen, çch ®©y kho¶ng 23 triÖu n¨m, t¹o s¬n Himalaya xÈy ra do lôc ®Þa Ên §é va ch¹m m¹nh vµo lôc ®Þa ¢u- ¸ ®· b¾t ®Çu n©ng cao l·nh thæ níc ta lµm nhiÒu ®ît, ®ång thêi còng t¹o ra çc vïng sôt vâng, trong ®ã cã ®ång b»ng s«ng Hång. T¹i phÝa b¾c dßng s«ng Hång, ë Th¸i B×nh gÆp trÇm tÝch Mioxen cã nham tíng vòng vÞnh vµ ch©u thæ (hÖ tÇng Phong Ch©u, huyÖn §«ng Hng tuæi NI

1, hÖ tÇng Phï Cõ tuæi NI

2 vµ hÖ tÇng Tiªn Hng NI3). Cßn t¹i phÇn phÝa

nam s«ng Hång thuéc Nam §Þnh do sôt vâng muén h¬n, chØ cã trÇm tÝch Plioxen NII còng lµ nham tíng vòng vÞnh, ch©u thæ (hÖ tÇng VÜnh B¶o), n»m kh«ng chØnh hîp trªn ®¸ biÕn chÊt Nguyªn sinh sím (hÖ tÇng Th¸i Ninh PRI) thuéc phøc hÖ s«ng Hång. Sang

83

kû §Ö tø (Q), mét mÆt ch©u thæ s«ng Hång vÉn tiÕp tôc sôt vâng vµ t¸ch d·n kiÓu ript¬ (rift), ®èi víi Nam §Þnh lµ qu¸ tr×nh sôt t¸ch do sù ho¹t ®éng håi sinh cña hai ®øt g·y s«ng Hång vµ s«ng Ch¶y, mµ dßng s«ng §¸y vµ h¹ lu s«ng Hång ®ang ch¶y däc theo, nhng mÆt kh¸c vµo thÕ Pleixtoxen (QI -II -III) l¹i diÔn ra nhiÒu ®ît b¨ng hµ vµ tan b¨ng lín, khiÕn cho vµo lóc ®ãng b¨ng th× biÓn rót ra xa, lôc ®Þa næi lªn, s«ng ngßi ho¹t ®éng m¹nh vµ tiÕn ra xa h¬n bê biÓn hiÖn t¹i (cã lóc dßng s«ng Hång ra ®Õn gÇn ®¶o H¶i Nam), cßn vµo lóc b¨ng tan th× biÓn l¹i tiÕn vµo m¹nh, lôc ®Þa bÞ ch×m díi níc, trÇm tÝch vµo lóc nµy cã thªm nham tíng biÓn ven bê. Còng do s«ng Hång cã khèi lîng phï sa lín, bï trï cho sù tôt t¸ch cña ript¬ s«ng Hång cho nªn ta míi cã mét ch©u thæ nh ngµy nay, nÕu kh«ng th× vÞnh B¾c Bé ®· lÊn s©u vµo ®Êt liÒn.

Cã bèn ®ît b¨ng hµ, tÝnh theo thø tù muén dÇn lµ b¨ng hµ Gnz çch ®©y 900.000- 800.000 n¨m, b¨ng hµ Mindel çch ®©y 500.000- 400.000 n¨m, b¨ng hµ Riss çch ®©y 230000- 110000 n¨m vµ b¨ng hµ Wrm çch ®©y 70.000- 11.000 n¨m. Do ®ã cã bèn ®ît b¨ng tan lµ ®ît gi÷a Gnz vµ Mindel, ®ît gi÷a Mindel vµ Riss, ®ît gi÷a Riss vµ Wrm, ®ît cuèi cïng do b¨ng hµ Wrm tan lµ ®ît biÓn tiÕn Flandrian, rÊt quan träng ®èi víi ®ång b»ng s«ng Hång vµ tØnh Nam §Þnh, b¾t ®Çu kho¶ng 11.000- 10.000 n¨m tr-íc ®©y vµ ®¹t møc cùc ®¹i vµo 7000- 4000 n¨m, víi mùc níc biÓn cao h¬n hiÖn nay 3- 4 m, ®Ó l¹i dÊu sãng biÓn trªn çc v¸ch ®¶o ®¸ v«i vÞnh H¹ Long vµ ®åi nói ®¸ v«i Ninh B×nh hiÖn nay.

Sau ®ã do søc båi ®¾p cña s«ng Hång, ®îc con ngêi tiÕp søc qua viÖc quai ®ª, lÊn biÓn, cïng víi hiÖn tîng biÓn rót dÇn mµ trªn ®ång b»ng s«ng Hång ®· ph¸t hiÖn thÊy çc ®êng bê biÓn çch ®©y 4000 n¨m (tíi §an Phîng, Hµ T©y), çch ®©y 2000 n¨m (tíi thµnh phè Nam §Þnh), çch ®©y 1000 n¨m (tíi n¬i s«ng Hång ph©n ra nh¸nh Ninh C¬), çch ®©y 500 n¨m (gÇn tíi kªnh QuÇn Liªu- s«ng Ninh C¬ th«ng ra s«ng §¸y) vµ çch ®©y 100 n¨m (®-êng bê biÓn chÜa vÒ hai phÝa bªn Giao Thñy vµ bªn NghÜa Hng).* Çc hÖ tÇng ®Þa chÊt+ HÖ tÇng Th¸i Ninh (PRItn)

HÖ tÇng Th¸i Ninh (PRItn) cã tuæi trªn 2 tû n¨m vµ gåm çc ®¸ biÕn chÊt nh ®¸ phiÕn th¹ch anh- mica, ®¸ phiÕn mica, ®¸ g¬nai biotÝt, ®¸ phiÕn granit ho¸. Khi cha bÞ sôt vâng, vµo ®Çu Plioxen, çch ®©y kho¶ng 5 triÖu n¨m, ®Þa h×nh lé ra t¬ng tù nh b¸n b×nh nguyªn bãc mßn ®¸ biÕn chÊt phøc hÖ s«ng Hång

84

mµ ta thÊy hiÖn nay ë vïng Phong Ch©u, n¬i ®Êt tæ Hïng V¬ng. Çc m¶nh sãt l¹i cña hÖ tÇng Th¸i Ninh lµ çc ®åi thÊp díi 100 m n»m r¶i r¸c t¹i huyÖn ý Yªn. Çc ®¸ biÕn chÊt giÇu alumin, cho nªn quanh vïng ®¸ lé ra hoÆc n»m kh«ng s©u, cã tiÒm n¨ng vËt liÖu chÞu löa vµ gèm sø.

85

H×nh : HÖ tÇng Th¸i Ninh (PR1tn)

+ HÖ tÇng VÜnh B¶o (NIIvb)HiÖn tîng sôt lón diÔn ra vµo Plioxen muén vµ còng diÔn ra

chËm ch¹p, cho nªn tuy biÓn cã tiÕn vµo nhng kh«ng s©u. Nguån vËt liÖu trÇm tÝch lµ ®¸ biÕn chÊt vµ çc ®¸ kh¸c bÞ phong hãa t¹i vïng bÞ bµo mßn bao quanh, gåm cuéi, sái, s¹n, çt, bét, rÊt Ýt sÐt, cho nªn khi bÞ çc líp bªn trªn dån nÐn th× còng chñ yÕu h×nh thµnh cuéi s¹n kÕt, bét kÕt, çt kÕt g¾n kÕt yÕu, ®«i chç míi thÊy sÐt than vµ than n©u lµ di tÝch cña çc ®Çm lÇy biÓn. HÖ tÇng VÜnh B¶o (NIIvb) chØ gÆp ë phÝa ®«ng nói G«i, gåm çc ®¸ g¾n kÕt yÕu. Çt kÕt cã mµu x¸m xanh, phít tÝm, h¹t võa ®Õn mÞn, ®é chän läc tèt, thµnh phÇn ®¬n kho¸ng ®Õn Ýt kho¸ng, cÊu t¹o ph©n líp song song, n»m ngang. Bét vµ sÐt kÕt mµu x¸m phít lôc ph©n líp máng vµ song song n»m ngang, xen kÏ víi çc líp bét vµ sÐt x¸m nh¹t vµ víi çt kÕt. BÒ dµy trung b×nh ®¹t 200- 300 m. Trong hÖ tÇng VÜnh B¶o ®· thu thËp ®îc hãa th¹ch Th©n mÒm biÓn gåm Dosinia, Corbula, Turritella, Mitrella, Acila, Nucula, Ostrea, Limnea .....

Ho¸ th¹ch Trïng lç gÆp trong phÇn díi cña hÖ tÇng, gåm: Textularia, Triloculina, Trigonula, Quinqueloculina, Pseudorotalia......

Di tÝch thùc vËt nghÌo nµn, thÊy díi d¹ng çc vÕt in l¸, gåm Ficus vµ Monospora grandifolia. Bµo tö phÊn hoa ®îc chia ra lµm 3 phøc hÖ:

86

- Phøc hÖ thø nhÊt (ë phÇn díi hÖ tÇng) gåm Cyathea, Pteris Polypodium, Carya, Quercus, Castanea, Morus, Lotus, Ilex víi tû lÖ phÇn tr¨m t¬ng ®èi lín. - Phøc hÖ thø hai (ë phÇn gi÷a hÖ tÇng) còng gåm nh÷ng gièng trªn, song tû lÖ phÇn tr¨m thÊp h¬n so víi phøc hÖ trªn.- Phøc hÖ thø ba (ë phÇn trªn hÖ tÇng) gåm: Onoclea, Leptochilus Adiantum, Taxodium, Phoenix... Çc ho¸ th¹ch thùc vËt, ®éng vËt nãi trªn ®Þnh tuæi Plioxen

cho hÖ tÇng VÜnh B¶o. Çc hãa th¹ch Såi dÎ nãi nªn khÝ hËu thêi kú nµy ®· cã thêi tiÕt l¹nh. + HÖ tÇng Th¸i Thôy (QItt)

HÖ tÇng Th¸i Thôy (QItt) còng chØ gÆp ë phÝa ®«ng nói G«i, cÊu t¹o tõ trÇm tÝch s«ng - biÓn (a -m) vµ biÓn (m) çt lÉn cuéi, s¹n, phÇn trªn lµ bét sÐt. HÖ tÇng nµy n»m trªn mÆt mµi mßn cña hÖ tÇng NII, chøng tá tríc ®ã cã hiÖn tîng biÓn rót, liªn quan ®Õn b¨ng hµ Gnz vµo ®Çu Pleixtoxen, phï hîp víi thêi kú biÓn lïi réng lín ë §«ng Nam ¸. Chóng ®îc m« t¶ qua lç khoan 20 (Th¸i Thôy, Th¸i B×nh) ph©n bè ë ®é s©u 157,5 ®Õn 198,4 m, dµy 40,5 m, gåm 2 phô hÖ tÇng tõ díi lªn nh sau:

Phô hÖ tÇng díi (dµy 36,2 m) gåm çc tËp:- TËp 1: sái, çt x¸m xanh; sái s¹n chiÕm 70- 80 % cã thµnh phÇn chñ yÕu th¹ch anh, silic, ®é mµi trßn tèt. Sái çt cha bÞ g¾n kÕt. Dµy 3,4 m (198,4- 195,0 m).- TËp 2: çt h¹t th« lÉn cuéi sái. Sái chiÕm 20- 30 % kÝch thíc h¹t 0,3 - 1,5 cm, thµnh phÇn th¹ch anh, ®é mµi trßn tèt; çt chiÕm 70- 80%. Dµy 13,7 m (195,0- 181,3 m).- TËp 3: çt h¹t võa lÉn sái s¹n nhá, xen çc líp vµ thÊu kÝnh máng bét sÐt mµu x¸m cã chøa Ýt di tÝch thùc vËt. Dµy 19,1 m (181,3- 162,2 m).Phô hÖ tÇng trªn:- TËp 4: bét sÐt mµu x¸m xen thÊu kÝnh sÐt. Dµy 4,7 m (162,2- 157,5 m).

+ HÖ tÇng Hµ Néi (QII -III hn)HÖ tÇng Hµ Néi (QII -III

hn) vÉn chØ gÆp ë phÝa ®«ng nói G«i, cÊu t¹o tõ trÇm tÝch s«ng (a) cuéi, sái, çt lÉn bét, sÐt mµu x¸m

87

sÉm, chøa di tÝch thùc vËt, nham tíng s«ng vµ s«ng - lò, chøng tá lóc nµy ®ång b»ng s«ng Hång n»m cao trªn mùc níc biÓn. §Æc ®iÓm chung cña hÖ tÇng qua çc tµi liÖu lç khoan cã thÓ thÊy lµ chiÒu dµy trÇm tÝch t¨ng dÇn theo híng ®«ng nam: vÒ mÆt th¹ch häc, hÖ tÇng chñ yÕu gåm çc ®¸ h¹t th« cã kÝch thíc vµ thµnh phÇn th¹ch häc, ®é mµi mßn rÊt kh¸c nhau theo diÖn ph©n bè. Theo híng t©y b¾c- ®«ng nam, thµnh phÇn ®é h¹t vµ tÝnh chÊt ®a kho¸ng gi¶m dÇn, trong khi ®é mµi trßn t¨ng lªn theo chiÒu ®øng cña mÆt c¾t. Cµng ®i vÒ phÝa r×a ®ång b»ng, cuéi s¹n- sái cã ®é mµi mßn cµng kÐm. MÆt c¾t ®Æc trng cho çc trÇm tÝch Pleixtoxen gi÷a- muén cã thÓ quan s¸t qua mét sè lç khoan. ë lç khoan 14 (Thanh Xu©n, Hµ Néi) hÖ tÇng ph©n bè ë ®é s©u tõ 40,5- 76,5 m, gåm 2 tËp tõ díi lªn nh sau:

- TËp 1: dµy 13,7 m, gåm 2 líp.Líp 1: t¶ng cuéi, sái kÝch thíc lín ®Õn trung b×nh. Cuéi kÝch thíc 4- 5 cm (®«i khi 8- 9 cm), cã thµnh phÇn th¹ch anh chiÕm 60 %, quarzit 24 % vµ silic 4 %, ®é mµi trßn h¹t cÊp 3- 4. Dµy 7,5 m (76,5 - 69,0 m).Líp 2: çt lÉn Ýt sái mµu x¸m tr¾ng h¹t trung b×nh ®Õn th«, cã thµnh phÇn chñ yÕu lµ th¹ch anh, xen çc líp máng bét sÐt dµy 0,2- 0,5 m. Dµy 6,2 m (69,0- 62,8 m).- TËp 2: dµy 12 m, gåm 3 lípLíp 3: cuéi sái h¹t trung b×nh, thµnh phÇn ®a kho¸ng (th¹ch anh 80%, silic, quarzit, ®¸ phun trµo...). Dµy 3,1 m (62,8- 59,7 m).Líp 4: sÐt pha bét, çt mµu hång; phÇn díi cã sÐt x¸m ®en chøa di tÝch l¸ vµ rÔ c©y b¶o tån kÐm. Dµy 9,7 m (59,7- 50,0 m).Líp 5: cuéi sái h¹t trung ®Õn nhá, kÝch thíc gi¶m dÇn theo chiÒu ®i lªn mÆt c¾t. Cuéi sái cã thµnh phÇn th¹ch anh chiÕm 72 %, quarzit vµ çc thµnh phÇn kh¸c 24 %. Dµy 9,5 m (50,0- 40,5 m).

+ HÖ tÇng VÜnh Phóc (QIIIvp)HÖ tÇng VÜnh Phóc (QIIIvp) cÊu t¹o tõ trÇm tÝch s«ng- biÓn

(a- m) bét sÐt lÉn çt mµu loang læ. Chøng tá ë vµo giai ®o¹n nµy tÝnh chÊt cöa s«ng- ven biÓn cña ch©u thæ s«ng Hång l¹i râ, nãi çch kh¸c, biÓn l¹i tiÕn vµo. Çc trÇm tÝch Pleixtoxen muén ®îc ®Æc trng bëi mét tÇng trÇm tÝch h¹t mÞn (chñ yÕu bét sÐt) bÞ

88

phong ho¸ m¹nh mÏ cã mµu s¾t loang læ chøa çc di tÝch sinh vËt m«i trêng biÓn. ë ®ång b»ng Hµ Néi, theo Hoµng Ngäc Kû (1973) mÆt c¾t tiªu biÓu cña hÖ tÇng ®îc m« t¶ ë lç khoan 10 (Kim Anh) gåm nhiÒu tËp tõ díi lªn nh sau:

-TËp 1: sÐt bét mµu x¸m lÉn Ýt d¨m sái th¹ch anh n»m trùc tiÕp trªn tËp cuéi sái Pleixtoxen gi÷a- muén thuéc "hÖ tÇng Hµ Néi". Dµy 3 m (21,2- 18,2 m). -TËp 2: bét sÐt mµu x¸m phít hång, dÎo mÞn chøa di tÝch thùc vËt b¶o tån kÐm, ë ®é s©u 18 m cã çc hãa th¹ch Trïng lç: Ammonia annectens, Ammonia beccari, Elphidulum hispidulum, Quinqueloculina sp.,... Dµy 1,2 m (18,2- 17,0 m). - TËp 3: çt mµu x¸m tr¾ng h¹t nhá xen çc líp çt pha sÐt ph©n líp xiªn, cã çc di tÝch h÷u c¬. Dµy 6 m (17- 11 m). - TËp 4: bét sÐt mµu vµng. Dµy 8 m (11 m- 3 m). - TËp 5: bét sÐt bÞ phong ho¸ laterit cã mµu s¾c loang læ. Nghiªn cøu çc vÕt lé ë Yªn L¹c, §a Phóc, §«ng Anh thÊy tËp bét sÐt cã phÇn trªn bÞ phong ho¸ loang læ chøa ho¸ th¹ch Trïng lç kh¸ phong phó gåm Cibicides sp., Elphidium sp., Ammonia beccari, Quinqueloculina sp... Mµu s¾c loang læ cña trÇm tÝch thÓ hiÖn t¸c ®éng cña qu¸ tr×nh phong hãa m¹nh trong ®iÒu kiÖn kh« nãng.

+ HÖ tÇng H¶i Hng (QIV1 -2hh)

HÖ tÇng H¶i Hng (QIV1 -2 hh): cÊu t¹o tõ trÇm tÝch s«ng- biÓn

(a- m) vµ biÓn (m) bét sÐt lÉn çt x¸m vµng. Çc trÇm tÝch Holoxen sím- gi÷a tÇng H¶i Hng cã chiÒu dµy thay ®æi tõ 4 ®Õn 52 m. Nh×n chung çc trÇm tÝch Holoxen sím- gi÷a ®îc chia lµm hai phÇn trong mÆt c¾t, víi phÇn díi cã nguån gèc s«ng- biÓn hoÆc ®Çm lÇy vµo QIV

1 11000- 7000 n¨m vµ phÇn trªn cã nguån gèc biÓn vµo QIV

2 7000- 4000 n¨m. MÆt c¾t ®Æc trng cho phÇn díi ®îc cÊu t¹o bëi çc líp than bïn, xen Ýt çt sÐt víi nhiÒu di tÝch th©n c©y gç lín vµ çc líp tµn tÝch thùc vËt lÉn nhiÒu sÐt çt h¬n. Çc trÇm tÝch nµy ®Æc trng bëi mét hÖ bµo tö phÊn hoa thu thËp trong than bïn gåm: Cycas sp., Podocarpus sp., Quercus sp., Euphorbiaceae sp., Polypodiaceae sp., v.v... MÆt c¾t ®iÓn h×nh cho phÇn díi nµy theo tµi liÖu lç khoan 9 t¹i Gia Léc gåm 2 tËp tõ díi lªn nh sau:

- TËp 1: çt bét (çt chiÕm 69 %), thµnh phÇn th¹ch anh cã chøa di tÝch thùc vËt: Rodomystus sp., Bellarus sp., çc

89

m¶nh Ch©n r×u vµ çc m¶nh gç ®îc x¸c ®Þnh tuæi kho¶ng trªn 7000 n¨m. Dµy 10,4 m (16,5- 6,1 m). - TËp 2: sÐt bét x¸m ®en, chøa di tÝch thùc vËt vµ sÐt bét bÞ phong hãa cã mµu loang læ, chøa ho¸ th¹ch Trïng lç sèng ven biÓn Ammonia beccari, Celanthus craticulatus, Quinqueloculina seminulina.... dµy 6,1 m (6,1- 0 m)PhÇn trªn cña mÆt c¾t ë gÇn lç khoan nµy chøa çc cµnh

c©y bÞ ch«n vïi cho tuæi tuyÖt ®èi kho¶ng trªn 4000 n¨m. Çc trÇm tÝch nguån gèc biÓn cña tuæi Holoxen sím - gi÷a ®îc coi lµ s¶n phÈm trùc tiÕp cña giai ®o¹n cùc ®¹i cña biÓn tiÕn Holoxen Flandrian (biÓn tiÕn Flandrian). Chóng bao gåm çc líp sÐt bét mµu x¸m xanh, dÎo mÞn chøa çc di tÝch Trïng lç Streblus sp., Quinqueloculina sp., Elphidium sp. vµ çc m¶nh Gi¸p x¸c hoÆc Th©n mÒm. Thµnh phÇn sÐt chñ yÕu lµ kaolinit vµ ilit. + HÖ tÇng Th¸i B×nh (QIV

3tb) HÖ tÇng Th¸i B×nh (QIV

3tb) cÊu t¹o tõ nhiÒu lo¹i trÇm tÝch chiÒu dµy cã n¬i ®Õn 20- 30 m. Ta thÊy cã çc trÇm tÝch s«ng (a), s«ng- ®Çm lÇy (a -b), s«ng- biÓn (a -m), trÇm tÝch biÓn (m), ®Çm lÇy- biÓn (b -m) vµ biÓn- giã (m -v).

- TrÇm tÝch s«ng (a), chiÕm phÇn lín diÖn tÝch cña tØnh, n»m gi÷a hai s«ng Hång vµ §¸y, phÝa nam s«ng Nam §Þnh. TrÇm tÝch s«ng cã çc nham tíng lßng s«ng vµ nham tíng b·i båi. Çc trÇm tÝch tíng lßng s«ng gåm cuéi sái çt cã thµnh phÇn vµ kÝch thíc rÊt kh¸c nhau, ph©n bè theo xu híng h¹t trÇm tÝch mÞn dÇn vÒ phÝa h¹ lu. Çc trÇm tÝch tíng b·i båi bao gåm çc thµnh t¹o phï sa (çt, bét, sÐt), ph©n thµnh tÇng líp dµy vµi mÐt ®Õn chôc mÐt. Däc çc s«ng cã 2 kiÓu b·i båi: trong ®ª vµ ngoµi ®ª. Çc thµnh t¹o b·i båi trong ®ª, chiÕm diÖn tÝch lín, cßn nhiÒu dÊu vÕt lßng s«ng cæ, çc hå mãng ngùa vµ çc ®Çm lÇy. Çc trÇm tÝch b·i båi ë ngoµi ®ª chñ yÕu cÊu t¹o bëi tÇng çt bét dµy lÉn sÐt, cã chiÒu dµy thay ®æi tuú thuéc vµo ho¹t ®éng dßng ch¶y cña tõng s«ng. Çc trÇm tÝch s«ng hiÖn nay lµ ®èi tîng nghiªn cøu vËt liÖu x©y dùng rÊt cã triÓn väng.

H×nh : TrÇm tÝch s«ng (a)

90

- TrÇm tÝch s«ng- ®Çm lÇy (a - b): cã mét vïng ch¹y theo h-íng b¾c nam, n»m ë phÝa t©y s«ng Nam §Þnh víi diÖn tÝch kho¶ng 90 km2. TrÇm tÝch s«ng- ®Çm lÇy gåm sÐt ®en xen sÐt n©u, chøa nhiÒu di tÝch thùc vËt ®Çm lÇy, ®«i chç t¹o nªn c¸c tÇng than bïn hiÖn ®¹i.

H×nh : TrÇm tÝch s«ng - ®Çm lÇy (a-b)

91

- TrÇm tÝch s«ng- biÓn (a -m), çc trÇm tÝch nµy t¹o nªn mét kiÓu tam gi¸c ch©u míi. TØnh Nam §Þnh cã 2 vïng: vïng thø nhÊt (diÖn tÝch kho¶ng 35 km2) ë phÝa nam huyÖn NghÜa H-ng (thuéc çc x· NghÜa H¶i, NghÜa L©m, NghÜa Thµnh, NghÜa Th¾ng, NghÜa T©n vµ NghÜa B×nh); vïng thø hai (diÖn tÝch kho¶ng 50 km2) ë huyÖn H¶i HËu (thuéc çc x· H¶i Anh, H¶i Phong, H¶i Ph¬ng, H¶i Quang, H¶i Thanh, H¶i Hµ, H¶i Léc, H¶i T©y, H¶i §«ng, H¶i Lý, H¶i Phó, H¶i T©n, H¶i S¬n). ë ®ång b»ng B¾c Bé nãi chung vµ ë Nam §Þnh nãi riªng, hÖ tÇng ®îc ®Æc trng bëi çc líp bét sÐt lÉn çt mµu x¸m, cã nhiÒu m¶nh vá th©n mÒm vµ çc líp sÐt bét, phÇn trªn cã sÐt ®en tíng ®Çm lÇy ven biÓn trong ®ã gÆp nhiÒu vá Trïng lç gåm Ammonia beccari, Elphidium advenum, Elphidium kispidulum, Cibicides; Quinqueloculina horrida...

92

H×nh : TrÇm tÝch s«ng- biÓn (a-m)

- TrÇm tÝch biÓn (m), cã 1 d¶i ë phÝa s«ng Nam §Þnh vµ 2 d¶i ven biÓn: d¶i ven biÓn thø nhÊt n»m phÝa nam huyÖn NghÜa Hng vµ huyÖn H¶i HËu, vÒ hai phÝa cña cöa L¹ch Giang; d¶i ven biÓn thø hai n»m ë phÝa ®«ng cöa Hµ L¹n. TrÇm tÝch biÓn ®îc ®Æc trng bëi c¸c líp c¸t h¹t võa vµ nhá thµnh phÇn ®a kho¸ng, do t¸c ®éng chän läc cña sãng.

93

H×nh : TrÇm tÝch biÓn (m)

- TrÇm tÝch ®Çm lÇy- biÓn (b -m): chiÕm phÇn nöa (52%) diÖn tÝch phÝa b¾c s«ng Nam §Þnh, gåm hai vïng phÝa t©y (133,3 km2) vµ phÝa ®«ng s«ng S¾t (132,3 km2); ngoµi ra cßn thÊy ë cöa s«ng Hång (42,5 km2) vµ s«ng §¸y (42,6 km2). TrÇm tÝch ®Çm lÇy- biÓn gåm chñ yÕu sÐt- bét- c¸t (bét 55%, sÐt 20%, c¸t 17%), chøa nhiÒu tµn tÝch thùc vËt hiÖn ®¹i vµ sinh vËt biÓn.

94

H×nh : TrÇm tÝch ®Çm lÇy – biÓn (b-m)

- TrÇm tÝch biÓn - giã (m -v): cã 4 vïng nhá n»m ë phÝa nam huyÖn Giao Thuû (Giao L©m, Giao Phong, Giao Xu©n vµ Cån Lu). Bao gåm çc cån çt, ®ôn çt. Çc cån çt cÊu t¹o bëi çt thµnh phÇn ®¬n kho¸ng (chñ yÕu th¹ch anh) cã ®é lùa chän vµ mµi trßn cao. Trong çt chøa nhiÒu sa kho¸ng ilmenit ®¹t hµm lîng c«ng nghiÖp.

95

H×nh : TrÇm tÝch biÓn - giã (m -v)

HÖ tÇng QIV3 Th¸i B×nh phñ trïm lªn toµn bé bÒ mÆt tØnh Nam §Þnh, nªn cã t¸c ®éng quyÕt ®Þnh ®Õn ®Þa h×nh vµ thæ nhìng toµn bé tØnh hiÖn nay. Çc hÖ tÇng bªn díi chØ cã ý nghÜa ®Þa chÊt- thñy v¨n, thÝ dô nh hÖ tÇng VÜnh Phóc QIII lµ mét tÇng çch níc, ph©n chia hai tÇng chøa níc bªn trªn (QIV

1 -2hh vµ QIV3tb)

vµ bªn díi (QII -III hn vµ QItt), hoÆc cã ý nghÜa chøa ®ùng kho¸ng s¶n. Do cã ®øt g·y s©u, trong tØnh cã m¹ch níc kho¸ng (má quy m« lín cha khai th¸c ë Hång ThuËn- Giao Thuû), ®Æc biÖt n»m díi s©u cã n¬i nhiÖt ®é níc kho¸ng tíi trªn 1000C (tiÒm n¨ng ®Þa nhiÖt). Çc kho¸ng s¶n kh¸c chñ yÕu lµ phi kim lo¹i nh cao lanh (má cã quy m« nhá ë Yªn Lîi- ý Yªn); felspat (má cã quy m« lín ®ang ®îc khai th¸c ë Yªn Minh- ý Yªn); sÐt g¹ch ngãi (cã 5 má quy m« nhá ®ang ®îc khai th¸c ë x· HiÓn Kh¸nh- Vô B¶n, Nam Giang- Nam Trùc, NghÜa ThÞnh- NghÜa Hng, thÞ trÊn Cån- H¶i HËu, Xu©n Ch©u- Xu©n Trêng vµ 1 má cha khai th¸c ë thÞ trÊn Ng« §ång- Giao Thuû); çt kÕt (má cã quy m« lín ®ang khai th¸c ë Giao L©m- Giao Thuû). Cßn kho¸ng s¶n kim lo¹i chØ cã sa kho¸ng nh

96

titan (cã 2 má quy m« nhá ë x· H¶i ThÞnh vµ H¶i ChÝnh thuéc huyÖn H¶i HËu). §¸ng chó ý lµ ë Giao Thuû ®· t×m thÊy khÝ ®èt thiªn nhiªn, thêng thÊy trong çc hÖ tÇng kû §Ö tam t¹i çc bÓ dÇu khÝ ë ViÖt Nam. H×nh : VÞ trÝ çc má kho¸ng s¶n

1.2. §Æc ®iÓm ®Þa h×nhTØnh Nam §Þnh n»m t¹i phÇn tiÕn nhanh ra biÓn cña ch©u

thæ s«ng Hång, nhÊt lµ tõ sau khi s«ng Hång ph©n ra çc chi lu nh s«ng Trµ Lý, s«ng Nam §Þnh vµ s«ng Ninh C¬. Nh×n trªn b¶n ®å, râ rµng lµ khu vùc tiÕn nhanh nhÊt ®i tõ cöa Trµ Lý ®Õn cöa Hµ L¹n, tËp trung t¹i hai bªn t¶ h÷u ng¹n cöa Ba L¹t. Khu vùc tiÕn nhanh thø hai lµ ë cöa §¸y, mµ níc còng nh phï sa chñ yÕu vÉn tõ s«ng Hång ®æ vµo s«ng §¸y qua s«ng Nam §Þnh. Khu vùc Giao Thuû hµng n¨m ®îc båi kho¶ng 90 ha vµ khu vùc NghÜa Hng kho¶ng 32 ha. Nh vËy, toµn tØnh Nam §Þnh ®îc t¨ng kho¶ng 120 ha/n¨m.

97

Gi÷a hai khu vùc Êy lµ ®o¹n bê biÓn bÞ xãi lë ®i tõ cöa Hµ L¹n ®Õn cöa L¹ch Giang. Tèc ®é mµi mßn cã thÓ ®¹t 15 m/n¨m ë bê biÓn V¨n Lý (mÊt kho¶ng 12 ha/n¨m) vµ 5- 15 m/n¨m ë cöa L¹ch Giang.

Do sù ph¸t triÓn nh vËy mµ trªn ®Þa phËn Nam §Þnh cã rÊt nhiÒu di tÝch bê biÓn cæ, nh çc ®Çm lÇy biÓn cæ ë h÷u ng¹n s«ng Nam §Þnh vµ çc cån çt cæ ë t¶ ng¹n s«ng Nam §Þnh, n¬i cã ®êng bê biÓn thÕ kû X. Tõ ®êng bê biÓn thÕ kû XIX trë ra, ta còng gÆp kh¸ nhiÒu çc d¹ng ®Þa h×nh cån çt, gióp Ých rÊt lín cho viÖc quai ®ª lÊn biÓn trong thÕ kû thø XX (çc ®êng bê biÓn n¨m 1926, n¨m 1930, n¨m 1940, n¨m 1965 vµ çc n¨m 1980- 1990 còng nh 1995- 1998). Nh thÕ nh©n d©n ta còng ®· biÕt lîi dông ®Æc ®iÓm ph¸t triÓn cña ch©u thæ ®Ó c¶i t¹o nhanh çc b·i sa båi ven biÓn thµnh ruéng lóa vµ x©y dùng çc ®ång muèi t¹i n¬i bê biÓn kh«ng tiÕn ®-îc- do kh«ng cã nguån phï sa phong phó tõ mét chi lu quan träng nµo ®æ ra, khiÕn cho n¨ng lîng sãng d thõa ®· lµm xãi lë ®êng bê biÓn çt. Ngoµi ra, còng chÝnh víi lîng phï sa lín mµ t¹i nhiÒu n¬i s«ng Hång ®· phñ líp trÇm tÝch aluvi s«ng (a) lªn trªn çc trÇm tÝch s«ng- biÓn (a -m) vµ biÓn (m), khiÕn ta cã c¶m gi¸c ®i trªn mét ®ång b»ng phï sa s«ng h¬n lµ trªn mét ch©u thæ hiÖn ®¹i, nh t¹i vïng phÝa sau ®êng bê biÓn thÕ kû XV. Cho nªn viÖc ph©n tÝch çc kiÓu ®Þa h×nh theo hai vïng ®Þa h×nh lín (çc vïng n»m phÝa sau vµ phÝa tríc ®êng bê biÓn thÕ kû XV), chi phèi m¹nh mÏ sù h×nh thµnh thæ nhìng vµ c¶nh quan hiÖn t¹i lµ hîp lý vµ cÇn thiÕt.

98

H×nh : §êng bê biÓn qua çc thêi kú

* Çc kiÓu ®Þa h×nh t¹i vïng kh«ng cßn chÞu ¶nh hëng cña biÓnT¹i ®©y ta gÆp çc kiÓu ®Þa h×nh ®åi sãt ®¸ gèc vµ ®Þa

h×nh tÝch tô phï sa s«ng. + KiÓu ®Þa h×nh ®åi sãt

§Þa h×nh ®åi sãt lµ çc ®Ønh cña nÒn mãng cæ ®¸ biÕn chÊt PRI thuéc hÖ tÇng Th¸i Ninh nh« lªn trªn líp phï sa. §ã lµ:

- Nói Mai §é víi ®é cao 52,2 m, thuéc x· Yªn T©n huyÖn ý Yªn.H×nh : Nói Mai ®é

99

- D·y ®åi thuéc x· Yªn Lîi huyÖn ý Yªn, ch¹y theo híng b¾c nam, gåm 3 qu¶ ®åi. PhÝa b¾c lµ ®åi nói Nª, ®é cao 53,4 m, ë gi÷a lµ mét qu¶ ®åi nhá cao 21 m, tiÕp theo vÒ phÝa nam lµ mét ®åi lín víi c¸c ®Ønh 57,3 m, 56,0 m vµ 92,0 m (®Ønh Ph¬ng Nh× lµ ®Ønh cao nhÊt trªn ®Þa bµn tØnh Nam §Þnh).

H×nh : D·y ®åi x· Yªn Lîi- huyÖn ý Yªn

100

- D·y ®åi ch¹y däc theo phÝa ®«ng s«ng Ng¨m, chia lµm 3 phÇn: cao nhÊt lµ nói Ng¨m (71 m) n»m ë phÝa b¾c, tiÕp theo lµ mét d¶i ®åi liªn tiÕp nhau víi c¸c ®Ønh (44,5 m, 42,5 m, 34,4 m, 21,0 m, 25,1 m, 48,1 m), råi ®Õn nói Lª X¸ cao 65,2 m.

101

H×nh : D·y ®åi thuéc x· Kim Th¸i- huyÖn Vô B¶n

- Cã 2 ®åi n»m ë phÝa nam ®êng s¾t lµ Nói G«i (77,3 m) vµ Nói Hæ (45,5 m). H×nh : Nói G«i

V× ®· mÊt líp phñ rõng nguyªn sinh phï hîp víi khÝ hËu néi chÝ tuyÕn giã mïa Èm, mµ ®Þa h×nh ®åi bÞ xãi mßn bÒ mÆt vµ xãi mßn khe r·nh nghiªm träng, do lîng níc ma lín tËp trung vµo

102

mïa hÌ ®· ch¶y trªn mÆt vµ t¹i çc khe xãi, khiÕn cho t¹i nhiÒu n¬i líp thæ nhìng vôn bë ph× nhiªu ®· bÞ bãc ®i mÊt, chØ cßn tr¬ sái, s¹n, ®¸ gèc. ViÖc mÊt líp phñ rõng ®· t¨ng cêng çc ®éng lùc ph¸ ho¹i ®Þa h×nh, v× thÕ ®Þa h×nh kh«ng ®îc æn ®Þnh nªn c¶n trë sù ph¸t triÓn thæ nhìng. Do ®ã cÇn ph¶i b»ng mäi çch trång l¹i rõng t¹i çc qu¶ ®åi nµy ®Ó b¶o vÖ vµ phôc håi l¹i c¶nh quan tèt ®Ñp xa kia.+ KiÓu ®Þa h×nh tÝch tô phï sa

§©y lµ nh÷ng kiÓu ®Þa h×nh ph¸t triÓn trªn líp aluvi dµy cña s«ng Hång vµ çc nh¸nh cña nã, do sù di chuyÓn çc khóc uèn cña lßng s«ng. VÒ c¬ b¶n ®©y lµ mét b·i båi réng lín, thÊp, ®é cao tuyÖt ®èi 1- 2 m, h»ng n¨m vÉn bÞ ngËp níc lò vµ do ®ã vÉn ®îc båi thªm phï sa ph× nhiªu, Ýt nhÊt còng tõ ®Çu C«ng nguyªn cho ®Õn thêi ®¹i Lý- TrÇn, lµ thêi kú mµ c«ng cuéc ®¾p ®ª trÞ thñy s«ng Hång ®îc tæ chøc chÆt chÏ trªn toµn tuyÕn. BÒ mÆt b·i båi tuy nh×n chung kh¸ b»ng ph¼ng, nhng thùc ra lµ còng cao thÊp kh«ng ®Òu, v× khi con s«ng båi ®¾p th× lîng phï sa lín chØ tËp trung ë khu vùc gÇn bê s«ng, t¹o nªn çc ®ª çt tù nhiªn, cßn gäi lµ gê ®Êt, sèng ®Êt. Sau ®ã lµ çc b·i båi cã d¹ng h¬i lâm víi nh÷ng luèng çt nhá, n¬i gÇn s«ng còng cao h¬n n¬i xa s«ng. V× cã nhiÒu nh¸nh s«ng, nªn sù båi l¾ng phøc t¹p, gi÷a hai nh¸nh cã thÓ cã mét b·i båi gian s«ng chung, víi Ýt nhÊt lµ hai d·y ®ª çt, hai b·i båi cao do gÇn hai s«ng vµ mét b·i båi thÊp xa c¶ hai s«ng Ýt ®îc phï sa ®i tíi. Kh«ng nh÷ng cã nhiÒu nh¸nh s«ng mµ çc nh¸nh s«ng nµy l¹i uèn khóc, c¾t dßng, ®æi dßng nhiÒu lÇn, khiÕn cho b·i båi võa réng l¹i võa cÊu t¹o tõ nhiÒu m¶nh, nhiÒu ®o¹n chång chÐo, thµnh ra chç cao, chç thÊp vµ çc dßng s«ng chÕt ch¹y theo nhiÒu híng, réng hÑp kh¸c nhau. CÇn ph¶i xÐt ®Õn sù ph©n bè chi tiÕt vµ cô thÓ çc d¹ng ®Þa h×nh trªn b·i båi s«ng nhÊp nh« th× míi hiÓu vµ sö dông b·i båi ®îc hîp lý.

Tõ khi cã hÖ thèng ®ª cao to ven çc dßng s«ng lín nh s«ng Hång, s«ng §¸y, s«ng Nam §Þnh, s«ng Ninh C¬, còng nh çc ®ª thÊp ven çc s«ng nhá, gäi lµ "s«ng néi ®ång", th× sù båi ®¾p tù nhiªn ®· bÞ chÊm døt (trõ lóc ®ª bÞ vì) vµ ®Þa h×nh b·i båi tËp trung thµnh hai khu vùc chÝnh lµ khu vùc trong ®ª vµ khu vùc ngoµi ®ª, t¹i mçi khu vùc l¹i cã nh÷ng kiÓu ®Þa h×nh riªng.

- Khu vùc ngoµi ®ª s«ng

§©y lµ khu vùc mµ çc qu¸ tr×nh tÝch tô vµ x©m thùc tù nhiªn cßn ®îc tiÕn hµnh tuy vÉn bÞ khèng chÕ trong hai hµng ®ª.

103

§ª lµ trËn tuyÕn gi÷a con ngêi vµ çc qu¸ tr×nh s«ng vµ thêi gian c¨ng th¼ng lµ mïa lò h»ng n¨m. HiÓu râ tÇm quan träng cña ®ª, riªng trong ®Þa phËn tØnh Nam §Þnh trong chiÕn tranh ph¸ ho¹i miÒn B¾c ®Õ quèc Mü ®· ®¸nh bom 12 ®Þa ®iÓm däc ®ª s«ng vµ 2 ®Þa ®iÓm däc ®ª biÓn, trong ®ã 8 ®Þa ®iÓm lµ däc s«ng Ninh C¬. Mét ®iÒu ®¸ng chó ý lµ tÊt c¶ çc ®iÓm nÐm bom ®Òu nh»m vµo bê lâm cña khóc uèn, n¬i s«ng c«ng ph¸ m¹nh nhÊt. §ã lµ v× t¹i bé phËn ®«ng nam ch©u thæ s«ng Hång nµy, çc gê ®Êt ven s«ng rÊt thÊp vµ Ýt, çc lµng m¹c ph¶i n»m ngay trªn çc b·i båi, kh¶ n¨ng bÞ ngËp lôt rÊt lín. Nh×n trªn b¶n ®å hÖ thèng ®ª, ta còng thÊy lîng níc vµ søc m¹nh cña tõng s«ng. Kho¶ng çch gi÷a hai bê ®ª s«ng §¸y vµ s«ng Ninh C¬ hÑp, cßn kho¶ng çch gi÷a hai bê ®ª s«ng Hång vµ s«ng Nam §Þnh lín h¬n nhiÒu, nhÊt lµ t¹i phÝa bê låi cña khóc uèn, do ®ã b·i båi ven s«ng réng mµ ®ª ch¹y kh¸ xa s«ng mµ kh«ng ¸p s¸t nh t¹i bê lâm. T¹i vïng ch©u thæ thÊp, ®ª kh«ng chØ gi÷ vai trß thñy lîi mµ cßn gi÷ vai trß giao th«ng vËn t¶i, do ®ã cñng cè ®ª, kÌ ®ª vµ x©y dùng ®êng « t« v÷ng ch¾c trªn ®ª lµ mét nhiÖm vô quan träng trong chiÕn lîc ph¸t triÓn bÒn v÷ng cña tØnh.H×nh : HÖ thèng ®ª

104

Lßng s«ng lµ bé phËn n»m gi÷a hai hµng ®ª, chia ra lßng con lµ n¬i s«ng ch¶y trong mïa kiÖt vµ lßng c¶ lµ toµn bé dßng níc mïa lò. Do ®ã trong mïa kiÖt çc b·i çt ven s«ng lé ra, cã thÓ trång trät hoa mÇu vµ c©y l¬ng thùc a ®Êt çt vµ chÞu kh« h¹n. Do bÞ chÆn gi÷a hai hµng ®ª mµ mùc níc s«ng d©ng cao h¬n b×nh thêng, ®ång thêi ph¶i dån hÇu hÕt phï sa ra biÓn, v× thÕ tuy kh«ng n©ng cao thªm ®îc mÆt b»ng ch©u thæ nhng l¹i t¹o dùng nhanh çc b·i sa båi t¹i çc cöa s«ng mµ ë ®©y lµ cöa Ba L¹t vµ cöa §¸y. Tuy vËy, vÉn cßn mét Ýt phï sa ®äng l¹i t¹i lßng s«ng, khiÕn lßng s«ng cao dÇn, mùc níc s«ng còng cao dÇn, khiÕn ta còng ph¶i ®¾p ®ª cao dÇn hoÆc n¹o vÐt lßng s«ng h»ng n¨m. Do ®¾p ®ª cã hai mÆt lîi vµ h¹i cïng tån t¹i, cho nªn võa gióp ta khai ph¸ sím çc vïng ®Êt thÊp vµ tiÕn nhanh ra biÓn, võa buéc ta ph¶i suèt ®êi lo toan chèng lò lôt.

105

Lßng s«ng lµ d¹ng ®Þa h×nh ©m, ph¸t triÓn vµ khoÐt s©u ngay trong ®¸y tÝch tô cña b·i båi, trªn ®ã lßng s«ng t¹o ra hµng lo¹t khóc uèn kh«ng ®Òu ®Æn, kÝch thíc vµ ®é cong còng kh«ng ®Òu.

S«ng Hång ë Nam §Þnh cã tíi 5 khóc uèn tríc khi ®æ ra biÓn t¹i cöa Ba L¹t. Çc khóc uèn lîn kh«ng gièng nhau, n¬i Ýt, n¬i nhiÒu, khóc uèn lín nhÊt lµ khóc thø 3 (®é cong lµ 1,6), khóc gÇn ®æ ra biÓn Ýt cong h¬n (®é cong lµ 0,8). S«ng §¸y t¹i ®Þa phËn Nam §Þnh còng cã nhiÒu khóc uèn lín, nhng tõ ®o¹n khóc uèn s¸t vÒ phÝa s«ng Ninh C¬ cho ®Õn khi ®æ ra biÓn, th× dßng s«ng Ýt uèn h¬n nhiÒu. Çc khóc uèn cña s«ng Nam §Þnh, còng kh«ng ®ång ®Òu, ®ång thêi lßng s«ng vÒ phÝa h¹ lu rÊt réng. S«ng Ninh C¬ cã çc khóc uèn Ýt gÊp khóc, nhiÒu ®o¹n ch¹y th¼ng dµi.

Nguyªn nh©n h×nh thµnh khóc uèn lµ do ®êng trôc ®éng lùc cña dßng s«ng lu«n lu«n bÞ lÖch vÒ phÝa bê lâm vµ dßng s«ng võa ch¶y tiÕn, võa thùc hiÖn vßng hoµn lu ngang, nªn thùc chÊt nã lµ mét dßng ch¶y phøc t¹p, cã d¹ng bÖn thõng. ChÝnh v× vËy, t¸c ®éng cña nã ®èi víi hai bê kh«ng gièng nhau: bê lâm bao giê còng bÞ x©m thùc m¹nh, cµng ngµy cµng lïi dÇn, bê låi ®îc båi ®¾p phï sa, tiÕn dÇn vµo phÝa lßng s«ng, t¹o thµnh b·i çt ven lßng. HiÖu qu¶ tæng hîp lµ lßng s«ng cµng ngµy cµng bÞ chuyÓn dÞch vÒ phÝa bê lâm vµ do ®ã dÇn dÇn trë nªn cong h¬n. Thiªn híng uèn khóc lµ mét ®Æc ®iÓm cè h÷u cña çc dßng níc, v× ®¸y cña chóng kh«ng thÓ cã bÒ mÆt tr¬n tru hoµn toµn, do ®ã bÊt kú mét trë ng¹i nµo trªn ®êng ch¶y còng lµm cho dßng ch¶y bÞ biÕn d¹ng, ®êng trôc bÞ lÖch ®i vµ g©y ra hiÖn tîng uèn khóc.

N»m ngay s¸t lßng s«ng con lµ çc d¶i b·i çt ven s«ng. Khi dßng hoµn lu ngang g©y t¸c dông x©m thùc bê lâm, th× nã ®i xuèng vµ ®em vËt liÖu x©m thùc sang båi ®¾p bªn bê låi ®èi diÖn, t¹o ra mét bÒ mÆt tÝch tô phï sa, tho¶i h¬i nghiªng vÒ phÝa lßng s«ng. Lóc ®Çu, çc b·i çt ven lßng s«ng n»m gän trong ph¹m vi tõng khóc uèn thµnh nh÷ng ®o¹n riªng biÖt, nhng l©u dÇn cã thÓ nèi liÒn víi nhau vµ t¹o thµnh d¶i b·i båi thèng nhÊt. Trªn s«ng Hång vµ s«ng Nam §Þnh b·i båi ngoµi ®ª thêng dµi réng, cßn trªn s«ng §¸y th× hÑp h¬n.

T¹i çc ®o¹n s«ng th¼ng vµ réng ta gÆp çc b·i gi÷a lßng s«ng, cßn gäi lµ b·i næi. Nguyªn nh©n lµ lßng s«ng cã thÓ cã vµi ®êng trôc lµ n¬i tèc ®é ch¶y m¹nh. T¹i ®êng trôc cã dßng níc ®i xuèng, khoÐt s©u lßng s«ng. Dßng ch¶y ngang tõ ®ã khi vÒ phÝa

106

n«ng h¬n sÏ ®i lªn. ThÝ dô nÕu cã hai ®êng trôc gÇn hai bê s«ng, th× chç cã dßng ®i lªn sÏ tËp trung vµo phÇn gi÷a lßng s«ng. Khi hai dßng ®i lªn gÆp nhau sÏ x¶y ra hiÖn tîng triÖt tiªu mét phÇn tèc ®é dßng ch¶y, dÉn ®Õn qu¸ tr×nh tÝch tô phï sa. Khi lîng tÝch tô lín, chóng dÇn dÇn nh« lªn khái mùc níc s«ng mïa kiÖt, t¹o thµnh b·i næi, mµ thÊy kh¸ nhiÒu gi÷a lßng s«ng Hång.

Nh÷ng b·i næi l¹i bÞ ngay chÝnh dßng níc võa t¹o ra nã bµo mßn, x©m thùc tõ phÝa thîng nguån, ®ång thêi l¹i tiÕp tôc båi ®¾p phÝa quay vÒ cöa s«ng. Tuú thuéc vµo t¬ng quan gi÷a hai qu¸ tr×nh nµy (bµo mßn phÇn ®Çu, båi ®¾p phÇn cuèi) mµ x¶y ra 2 trêng hîp. Khi qu¸ tr×nh x©m thùc phÇn ®Çu th¾ng thÕ, b·i gi÷a cã thÓ biÕn mÊt. Trêng hîp ngîc l¹i, b·i gi÷a bÞ "tr«i" dÇn vÒ phÝa cöa s«ng. NÕu qu¸ tr×nh tÝch tô x¶y ra rÊt m¹nh, b·i gi÷a cã thÓ ®¹t chiÒu dµi rÊt lín vµ næi c¶ trong mïa lò lµm s«ng ph©n nh¸nh. Çc b·i gi÷a kiÓu nµy lµ nh÷ng ®iÓm quÇn c, nhiÒu khi kh¸ lín.

- Khu vùc trong ®ª s«ng

Khu vùc trong ®ª réng, cho nªn ®Þa h×nh phøc t¹p h¬n, t¹i ®©y ta sÏ gÆp ®ñ çc d¹ng ®Þa h×nh tÝch tô do s«ng. N»m gi÷a çc ®ª bao bäc tø phÝa, vïng trong ®ª lµ mét "« biÖt lËp", tuy Ýt bÞ ngËp lò nhng l¹i hay bÞ ngËp níc ma, v× trong mïa ma lò mùc níc s«ng ngoµi ®ª cao h¬n trong ®ång. Do ®ã mét mÆt ph¶i ®µo rÊt nhiÒu kªnh m¬ng tiªu níc, thêng lîi dông çc lßng s«ng cò ®îc bá l¹i, khi dßng s«ng chÝnh dêi ®i n¬i kh¸c, mÆt kh¸c l¹i ph¶i x©y dùng nhiÒu cèng ®ãng më tïy t¬ng quan mùc níc gi÷a kªnh m-¬ng tiªu (cßn gäi lµ "s«ng néi ®ång") víi s«ng chÝnh vµ çc tr¹m b¬m. V× thÕ, mét ®Æc trng næi bËt cña khu vùc trong ®ª lµ cã mét hÖ thèng s«ng néi ®ång vµ çc kªnh thñy lîi tíi- tiªu dµy ®Æc, ®ång thêi chÝnh çc trôc ®Þa h×nh ©m nµy l¹i lµ ranh giíi cña çc "«" ®ång ruéng nhá h¬n. Nghiªn cøu ®Þa h×nh khu vùc trong ®ª ph¶i tiÕn hµnh theo tõng « ®ång ruéng nhá nµy, v× chóng rÊt kh¸c nhau vÒ diÖn tÝch, ®é cao chung vµ tÝnh phøc t¹p cña bÒ mÆt. Tuy nhiªn, t¹i mçi « ta thêng gÆp çc ®Þa h×nh tõ cao ®Õn thÊp nh sau:

Gê ®Êt, cßn cã tªn lµ ®ª çt tù nhiªn ven s«ng, cã ®é cao ngang víi mùc níc lò lín nhÊt, do ®ã thêng ®îc lµm nÒn ®Ó ®¾p ®ª nh©n t¹o lªn trªn cho ®ì tèn c«ng søc. §ª çt ®îc h×nh thµnh t¹i bê låi, mçi khi cã lò s«ng thêng ®Ó l¹i trªn bê låi mét gê çt nhá, do lóc trµn bê dßng níc mÊt n¨ng lîng rÊt nhanh, ph¶i bá l¹i

107

çc phÇn tö th« nÆng. Cø sau mçi mïa lò gê çt l¹i cao lªn vµ réng ra, do chång phñ lªn nhau nhiÒu lÇn, cho tíi khi ®¹t mùc níc lò cao nhÊt vµ nh thÕ kh«ng ®Ó cho lò nhá trµn qua. Çc gê ®Êt ë vïng ®Ønh ch©u thæ (S¬n T©y, Hµ Néi...) cã thÓ cao ®Õn 6 m, ®îc nh©n d©n chän lµm ®iÓm quÇn c ®Ó dÔ tr¸nh lò, nhng cµng vÒ phÝa h¹ lu gê ®Êt thÊp dÇn, ®Õn Nam §Þnh chØ cßn kho¶ng 2- 3 m.

B·i båi sau gê ®Êt, cßn gäi lµ b·i båi trung t©m hay b·i båi gian s«ng cã d¹ng lâm, cao dÇn vÒ hai phÝa s«ng. Trªn bÒ mÆt b·i båi còng næi lªn nh÷ng luèng çt, chÝnh lµ nh÷ng gê ®Êt ph«i thai, chØ ®îc h×nh thµnh trong mét hai mïa lò nhá, cha ®ñ thêi gian chång phñ nhiÒu lÇn ®Ó thµnh ®ª çt cao. Gi÷a nh÷ng luèng çt lµ vïng tròng ®Êt mÞn h¬n. ChÝnh vÞ trÝ, kÝch thíc cña nh÷ng d¹ng ®Þa h×nh lîn sãng Êy ®· nãi nªn ®Æc ®iÓm cña tõng b·i båi, tïy thuéc vµo nhÞp ®iÖu, ®é cao mùc níc lò, vµo thêi gian ngËp níc lò dµi hay ng¾n vµ mùc níc ngÇm trong mïa c¹n. §Æc ®iÓm cña b·i båi sÏ ¶nh hëng ®Õn çc bËc ruéng cao, vµn, thÊp, ®Õn qu¸ tr×nh h×nh thµnh thæ nhìng vµ ®é ph× cña nã, tíi líp phñ thùc vËt tù nhiªn ngµy xa vµ ®Õn c¬ cÊu c©y trång ngµy nay.

Trªn çc ®Êt cao r¸o thµnh phÇn c¬ giíi thêng nhÑ h¬n, çt pha hay thÞt nhÑ, kh«ng cã hiÖn tîng gl©y, cßn t¹i çc ®Êt thÊp tròng, thµnh phÇn c¬ giíi nÆng h¬n, thÞt trung b×nh ®Õn sÐt, th-êng bÞ gl©y hãa Ýt nhiÒu. §Êt cao lµ ®Êt mÇu hay mÇu- lóa, cßn ®Êt thÊp lµ ®Êt lóa 2 vô. B·i båi gian s«ng ®îc ph©n thµnh b·i båi cao vµ b·i båi thÊp. B·i båi cao lµ b·i båi ®îc tÝch tô nhiÒu lÇn, cao tíi møc chØ ngËp lò lín, trong t¬ng quan tû lÖ gi÷a ®Êt cao vµ ®Êt thÊp th× ®Êt cao chiÕm ®a sè. Ngîc l¹i, b·i båi thÊp lµ b·i båi cha ®îc båi ®¾p xong, hoÆc ë xa dßng s«ng nªn Ýt ®îc båi, do ®ã ®Êt thÊp tròng chiÕm ®a sè. H×nh : B·i båi cao trong ®ª

108

H×nh : B·i båi thÊp trong ®ª

109

Hå mãng ngùa còng rÊt phæ biÕn t¹i çc ch©u thæ, nh vïng hå mãng ngùa n»m ë thµnh phè Nam §Þnh. §©y lµ phÇn cßn l¹i cña khóc uèn khi s«ng c¾t qua ®Ó t¹o thµnh mét khóc dßng th¼ng míi. Trong qu¸ tr×nh s«ng më réng khóc uèn vµ chuyÓn dÞch khóc uèn vÒ h¹ lu, khóc uèn ngµy cµng cong, ®Õn khi phÇn cæ khóc uèn th¾t l¹i, kho¶ng çch gi÷a hai ®o¹n s«ng ë phÇn cæ rÊt gÇn nhau, khiÕn cho trong mét mïa lò rÊt lín nµo ®ã, dßng s«ng c¾t qua cæ khóc uèn, s«ng ch¶y th¼ng vµ nhanh h¬n v× t¹i n¬i ®ã ®¸y s«ng bÞ x©m thùc m¹nh. DÇn dÇn dßng míi trë thµnh dßng chÝnh, hai ®Çu dßng s«ng cò bÞ båi lÊp dÇn, dßng s«ng cong cong bÞ bá l¹i trë thµnh hå, mµ do h×nh d¸ng ®îc gäi lµ "hå mãng ngùa". Hå mãng ngùa còng cã thÓ ®îc lÊp dÇn trong çc giai ®o¹n h×nh thµnh b·i båi liªn tiÕp, nhng vÉn cã thÓ nhËn ra do ®Þa h×nh thêng tròng, dµi vµ hÑp, cã chç bÞ ®Çm lÇy hãa. Khi ®µo xuèng s©u cã nham tíng lßng s«ng, çt th« xen cuéi, sái. Nh÷ng hå tån t¹i l©u dµi, trë thµnh n¬i tiªu níc tèt cho vïng trong ®ª, cßn t¹i çc thµnh phè x©y dùng trªn b·i båi, hå mãng ngùa lµ nh÷ng c«ng viªn níc t« ®Ñp cho c¶nh quan ®« thÞ.

110

H×nh : Hå – ao

* Çc kiÓu ®Þa h×nh t¹i vïng vÉn cßn chÞu ¶nh hëng cña biÓn§©y lµ vïng ch©u thæ hiÖn ®¹i víi ®éng lùc lµ t¬ng t¸c gi÷a

s«ng vµ biÓn, n¬i s«ng m¹nh h¬n biÓn th× ®Êt liÒn lÊn ra, n¬i biÓn m¹nh h¬n s«ng th× biÓn lÊn vµo, n¬i hai lùc c©n b»ng th× bê biÓn gi÷ nguyªn vÞ trÝ. §Þa h×nh thÊp, ®é cao tuyÖt ®èi lµ 0- 1 m, trong khi ®ã thñy triÒu biÓn §«ng t¹i ®©y cã thÓ lªn tíi 3- 4 m, kh«ng kÓ lóc b·o to cßn lªn cao h¬n n÷a. V× thÕ, nÕu kh«ng cã ®ª biÓn, ®©y chØ lµ mét vïng ®Çm lÇy mÆn vµ cån- ®ôn çt. §Ó sím sö dông vïng ®Êt nµy, x©y dùng xãm lµng vên tîc trªn cån - ®ôn çt vµ thau chua röa mÆn çc ®Çm lÇy mÆn ®Ó biÕn chóng thµnh ruéng lóa, nh©n d©n ta ®· nç lùc ®¾p ®ª biÓn ng¨n kh«ng cho thñy triÒu lÊn vµo ®Êt liÒn, cã ch¨ng thñy triÒu chØ lªn theo çc cöa s«ng, mµ cã chç vµo s©u tíi 40- 50 km. Hµng ®ª biÓn hiÖn nay cã chç ra s¸t bê biÓn, nh tõ cöa Hµ L¹n ®Õn cöa L¹ch Giang lµ n¬i biÓn mµi mßn vµ lÊn vµo, cßn t¹i hai cöa Ba L¹t

111

vµ cöa §¸y th× cã vµi hµng ®ª biÓn, tiÕn dÇn theo kh¶ n¨ng båi ®¾p cña s«ng. Nh vËy t¹i vïng nµy còng tån t¹i hai khu vùc ®Þa h×nh kh¸c nhau, mçi khu vùc còng cã nh÷ng ®éng lùc riªng vµ kiÓu ®Þa h×nh riªng, ®ã lµ khu vùc ngoµi ®ª biÓn vµ khu vùc trong ®ª biÓn.+ Khu vùc ngoµi ®ª biÓn

§©y chÝnh lµ khu vùc bê biÓn, hµng ngµy cßn chÞu ¶nh h-ëng cña sãng biÓn, thñy triÒu vµ dßng biÓn, cho nªn çc kiÓu ®Þa h×nh chñ yÕu lµ b·i çt biÓn víi cån çt, cã n¬i cån çt ®îc giã vun cao thµnh ®ôn çt, b·i triÒu bïn láng lÇy léi, cã n¬i ®· cã thùc vËt níc mÆn chiÕm lÜnh t¹o thµnh rõng só vÑt. Çc ®Þa h×nh ©m lµ çc l¹ch triÒu, theo ®ã thñy triÒu ®i vµo vµ phñ kÝn çc b·i triÒu vµ b·i çt vµo lóc triÒu cêng, thùc hiÖn chøc n¨ng ph©n bè l¹i çc vËt chÊt vôn bë do s«ng ngßi ®a ra, qua chu tr×nh tiÕn vµo vµ rót ra. T¹i n¬i lu«n lu«n ngËp níc biÓn, do t¸c ®éng cña sãng vµ h¶i lu ven bê, còng cã nh÷ng d¶i çt ngÇm vµ çc l¹ch tròng. Khi çc d¶i çt ngÇm do ®îc tÝch tô m¹nh mµ næi ®îc lªn mÆt níc, ta cã çc doi çt ch¾n, cã n¬i ch¹y song song víi bê biÓn trªn mét kho¶ng kh¸ dµi.

B·i çt vµ cån çt biÓn lµ mét d¹ng ®Þa h×nh låi ®îc t¹o thµnh do sãng vµ cã hai sên kh«ng ®èi xøng. Sên híng ra biÓn tho¶i vµ réng, cã thñy triÒu lªn xuèng mét phÇn vµ thêng dïng lµm b·i t¾m, cßn sên híng vµo lôc ®Þa ng¾n vµ dèc. Trõ trêng hîp giã vun cao thªm nhiÒu trë thµnh ®ôn çt, thñy triÒu vµ sãng biÓn khi b·o to vÉn cã kh¶ n¨ng vît qua ®Ønh b·i biÓn mµ thùc chÊt lµ mét cån çt. T¹i biÓn s©u, sãng nhÊp nh« nhng níc biÓn kh«ng di ®éng, chØ vµo biÓn n«ng, khi ®é s©u cña ®¸y biÓn nhá h¬n mét nöa chiÒu dµi cña sãng, th× sãng míi chÞu t¸c ®éng cña ®¸y biÓn vµ biÕn d¹ng. Do ma s¸t víi ®¸y biÓn mµ sãng cao dÇn lªn, ®ång thêi ®é dµi cµng rót ng¾n, v× thÕ mµ sãng trë nªn dèc h¬n. §é dèc phÝa tríc ®¹t gi¸ trÞ tíi h¹n khi ®é s©u ®¸y biÓn b»ng chiÒu cao cña sãng, lóc ®ã sãng trë nªn dèc ®øng, thËm chÝ dèc ngîc l¹i, cho nªn sãng ®æ nhµo vµ tan. VËn ®éng sãng chuyÓn thµnh vËn ®éng cña níc biÓn x« lªn bê. Nãi çch kh¸c dßng níc vç bê h×nh thµnh tõ khèi lîng níc ®îc gi¶i phãng do sãng ®æ nhµo. ViÖc níc x« lªn ®· kÐo theo çt, sái, vá sß èc ë ®¸y biÓn dån lªn bê. Sau ®ã mét phÇn níc bÞ ngÊm xuèng, phÇn cßn l¹i ch¶y rót ra xa, còng kÐo vËt liÖu ra. Nhng do n¨ng lîng dßng ®i vµo lín h¬n dßng ®i ra, nªn cuèi cïng b·i çt biÓn cao dÇn lªn.

112

Ph¹m vi cña b·i biÓn nh thÕ ®i tõ bê biÓn n«ng cã thñy triÒu lªn xuèng, ph¬i b·i lóc triÒu rßng vµ chÞu t¸c ®éng cña sãng vç bê, ranh giíi bªn trong lµ ®ôn çt, ph¹m vi t¸c ®éng cña giã. ChiÒu cao cña b·i biÓn tõ mùc níc biÓn trung b×nh (mùc 0 m) ®Õn ®Ønh cã thÓ ®¹t 2 m trë lªn tïy søc m¹nh cña thñy triÒu vµ sãng. Nh vËy b·i biÓn cã hai bé phËn, ®Ønh lµ cån çt vµ sên lµ b·i t¾m. VËt liÖu ®i ®Õn vïng sãng vì bê cã nhiÒu nguån, cã thÓ lµ phï sa s«ng hay lµ çt ®¸y biÓn do sãng lín khoÐt vµ cuèn vµo, còng cã thÓ do mét dßng biÓn ven bê mang tõ n¬i kh¸c ®Õn. KÝch thíc ®i tõ çt mÞn ®Õn cuéi sái. Th«ng thêng, sãng biÓn khi h×nh thµnh b·i biÓn sÏ chän läc çc vËt liÖu cïng kÝch thíc, cho nªn ta gÆp çc bê biÓn kh¸c nhau lµ bê biÓn çt mÞn, bê biÓn çt th«, bê biÓn cuéi sái. Çc b·i biÓn çt mÞn thêng réng vµ tho¶i, cßn bê biÓn çt th« vµ cuéi sái th× hÑp h¬n vµ dèc h¬n. Çc phÇn tö bïn vµ sÐt kh«ng h×nh thµnh b·i biÓn mµ chóng l¬ löng trong níc vµ bÞ dßng triÒu vµ dßng sãng rót ra xa vµ l¾ng ®äng t¹i biÓn kh¬i.H×nh : B·i biÓn do sãng

113

§ôn çt lµ do giã thæi m¹nh, di chuyÓn çc h¹t çt leo lªn sên, lªn ®Ønh cån çt vµ r¬i sang c¶ sên bªn kia. T¹i vïng cån çt réng, ®ôn çt n»m phÝa trong, ghÐ sên ngoµi vµo çc d¶i cån cã khi cßn bÞ ít do sãng ®¸nh vµo. Khi giã vun çt cña çc d¶i cån hÑp th× ®ôn çt cã thÓ h×nh lìi liÒm, cÆp sõng quay vÒ phÝa chiÒu giã, v× çt ven biÓn Èm nhÊt lµ ë phÝa hai sõng thÊp, nªn di chuyÓn chËm so víi bé phËn cao ë gi÷a.

§ôn çt cã thÓ lÊn dÇn vµo trong ®Êt liÒn, phñ lÊp ®ång ruéng, nhÊt lµ ë vïng giã biÓn rÊt m¹nh. Trªn mÆt ®ôn çt ®Þa h×nh còng phøc t¹p, nhÊp nh«, chç tròng gi÷a hai gê cao gäi lµ bÇu, thêng ®äng níc ma, cho nªn ®ôn çt chøa nguån níc ngät quan träng cho vïng ven biÓn mµ ®Êt vµ níc thêng mÆn hoÆc lî. §ôn çt thêng cã thùc vËt nh çc lo¹i cá a kh«, l¸ rÊt s¾c vµ c©y bôi cã gai nh x¬ng rång, døa d¹i. Nh©n d©n thêng trång phi lao hay dõa ®Ó cè ®Þnh çt vµ che bãng cho c©y trång trªn çt.

H×nh : §ôn çt do giã

114

B·i triÒu vµ l¹ch triÒu: T¹i Nam §Þnh do lîng phï sa s«ng Hång qua çc chi lu ®æ ra biÓn rÊt lín, cho nªn tuy thñy triÒu cã t¸c dông ph©n bè l¹i, nhng b·i triÒu cao lªn rÊt nhanh thµnh b·i sa båi, th«i kh«ng bÞ ngËp triÒu, kh«ng nh t¹i çc n¬i s«ng Ýt phï sa (thÝ dô cöa B¹ch §»ng), do dßng triÒu rót ra m¹nh h¬n dßng triÒu ®i vµo (khi vµo bÞ dßng ra cña s«ng c¶n, cßn khi ra l¹i ®îc dßng s«ng tiÕp søc) mµ khèi lîng phï sa Ýt ái Êy bÞ thñy triÒu cuèn khái vïng cöa s«ng, nªn b·i triÒu thÊp m·i, lu«n lu«n bÞ ngËp triÒu, ch©u thæ kh«ng thÓ tiÕn ra biÓn ®îc. VËt liÖu b·i triÒu rÊt mÞn, chñ yÕu gåm bét, sÐt, rÊt hiÕm thµnh phÇn h¹t th« nh t¹i çc b·i biÓn do sãng. Sù tÝch tô bïn sÐt t¹i vïng cöa s«ng diÔn ra rÊt nhanh do hiÖn tîng níc ngät cöa s«ng trén víi níc mÆn cña biÓn sinh qu¸ tr×nh ngng keo m¹nh ®èi víi çc phï sa l¬ löng trong níc s«ng. V× thÕ ch©u thæ s«ng Hång ë cöa §¸y tiÕn ra biÓn víi tèc ®é 80-100 m/ n¨m. Trªn çc b·i triÒu Êy, dßng s«ng ®i ra vµ dßng triÒu vµo ra khoÐt çc l¹ch ®äng níc mÆn- lî tïy mïa, gäi lµ l¹ch triÒu, to nhá chi chÝt. Khi b·i triÒu cã c©y níc mÆn chiÕm lÜnh, thµnh rõng ngËp mÆn, "rõng só vÑt", th× b·i triÒu thµnh ®Çm lÇy biÓn, ®Êt cao vµ ch¾c dÇn, cã than bïn h×nh thµnh, khi ®ã rõng ngËp mÆn sÏ trë thµnh rõng "sau rõng ngËp mÆn" víi trµm, cao thÊp tïy vïng (rõng chµm ch©u thæ s«ng Cöu Long rÊt cao to).

H×nh : B·i triÒu vµ l¹ch triÒu

115

Cån ngÇm hay con tr¹ch ngÇm: Kh¸c víi çc b·i biÓn, cån çt, ®ôn çt, b·i triÒu ®· cã lóc næi trªn mÆt níc, Ýt ra lµ khi triÒu rßng, th× cån ngÇm, cßn gäi lµ con tr¹ch ngÇm, lµ d¹ng tÝch tô n»m ch×m díi mÆt níc thñy triÒu thÊp nhÊt. Cån ngÇm ®îc h×nh thµnh ®óng vµo ®o¹n bê biÓn trªn ®ã h×nh thµnh sãng b¹c ®Çu, vËt liÖu lµ çt, vá sß èc, cã khi gÆp c¶ vôn san h«. §íi sãng b¹c ®Çu cßn gäi lµ sãng nhµo (n¬i ®é s©u ®¸y biÓn xÊp xØ hai lÇn ®é cao sãng) n»m tríc ®íi sãng vç bê (®íi sãng vç bê h×nh thµnh t¹i n¬i ®é s©u ®¸y biÓn b»ng ®é cao sãng). T¹i ®íi sãng nhµo th× sãng còng ®· mÊt mét phÇn n¨ng lîng vµ ph¶i bá l¹i mét phÇn vËt liÖu cuèn tõ ®¸y biÓn lªn. Ngoµi ra dßng níc cña sãng vç bê khi rót ra còng gãp phÇn vµo qu¸ tr×nh tÝch tô cån ngÇm. V× thÕ gi÷a ch©n b·i biÓn ngËp díi níc vµ cån ngÇm cã mét d¶i tròng xuèng.+Khu vùc trong ®ª biÓn.

Khu vùc trong ®ª biÓn hiÖn nay chÝnh lµ khu vùc ngoµi ®ª biÓn xa kia, cµng lïi s©u vµo bªn trong th× cµng cæ, thÝ dô khu vùc gi÷a çc ®êng bê biÓn thÕ kû XV vµ thÕ kû XIX cæ h¬n khu

116

vùc gi÷a çc ®êng bê biÓn thÕ kû XIX vµ hiÖn nay. Khu vùc cµng cæ th× çc kiÓu ®Þa h×nh do sãng vµ thñy triÒu cµng bÞ thay ®æi, hoÆc do s«ng båi ®¾p thªm phï sa lªn trªn, biÕn thµnh ®Þa h×nh tÝch tô do s«ng, hoÆc do con ngêi c¶i t¹o, san lÊp, röa mÆn, trång trät vµ lµm nhµ. Çc cån çt biÕn thµnh lµng m¹c, vên tîc. §Êt b·i çt mÆn vµ ®Êt bïn b·i triÒu mÆn trë thµnh ®ång ruéng ®Êt mÆn trung b×nh vµ Ýt, çc l¹ch triÒu thµnh çc nh¸nh s«ng néi ®ång hay çc hå ao. Ta cã mét lo¹t çc ®Þa h×nh nh©n sinh cao thÊp kh¸c nhau, ®îc sö dông mét çch kh¸c nhau, nguån gèc tù nhiªn phÇn nµo ®îc ph¸t hiÖn qua nham tíng çt cña b·i biÓn, cån çt vµ nham tíng bét sÐt cña b·i triÒu, cïng víi çc di tÝch sinh vËt biÓn n»m trong çc tÇng líp ®Êt, nh rÔ c©y níc mÆn thÊu kÝnh than bïn c©y níc mÆn vµ çc vá sß èc kh¸ nguyªn vÑn hay ®· vì vôn.+ Khu vùc díi biÓn ven bê.

NÕu khu vùc trong ®ª biÓn lµ bê biÓn xa kia, th× khu díi biÓn ven bê l¹i lµ bê biÓn t¬ng lai, cho nªn t×m hiÓu ®é s©u ®¸y biÓn ven bê, tÝnh chÊt vËt liÖu cÊu t¹o ®¸y biÓn, çc con tr¹ch ngÇm, çc luång l¹ch còng cho phÐp ta dù ®o¸n ®îc qu¸ tr×nh lÊn biÓn cña ch©u thæ sau nµy. Tuy nhiªn do çc ®Þa h×nh ®ã cha trùc tiÕp ¶nh hëng ®Õn vïng ®Êt liÒn mµ ta chØ thÓ hiÖn chóng trªn b¶n ®å mµ kh«ng ®i s©u ph©n tÝch.

Bªn díi d¶i b·i biÓn vµ cån çt lµ kiÓu ®Þa h×nh "®ång b»ng mµi mßn- tÝch tô ngÇm, chÞu t¸c ®éng ph¸ hñy cña sãng" ë ®é s©u tõ 0 ®Õn -5 m díi mùc níc biÓn. Bao quanh çc b·i triÒu ë ®¸y biÓn s©u tõ 0 ®Õn -5 m lµ "®ång b»ng tÝch tô- mµi mßn ngÇm, vËt liÖu s«ng- biÓn cöa s«ng". R×a bªn ngoµi tÊt c¶ vµ n»m s©u h¬n -5 m, lµ "®ång b»ng tÝch tô ngÇm, chÞu t¸c ®éng cña sãng lan truyÒn".

117

H×nh : Khu vùc díi biÓn ven bê

118

1.3. §Æc ®iÓm thæ nhìng T¹i ch©u thæ trÎ nµy, çc hîp phÇn ®Þa chÊt- nham th¹ch,

®Þa h×nh vµ thæ nhìng cã quan hÖ ph¸t sinh rÊt chÆt chÏ, trong ®ã vai trß quyÕt ®Þnh thuéc vÒ çc qu¸ tr×nh s«ng- biÓn h×nh thµnh ch©u thæ lÊn biÓn. Çc vËt liÖu tÝch tô s«ng- biÓn lµ nham tíng cña çc kiÓu ®Þa h×nh vµ cña thæ nhìng. Çc qu¸ tr×nh t¹o thµnh ®Þa h×nh l¹i ph©n phèi çc vËt liÖu Êy, ®ång thêi còng x¸c ®Þnh vÞ trÝ cña çc lo¹i ®Êt. Do vËy líp phñ thæ nhìng ë ®©y gåm hai nhãm ®Êt chÝnh lµ ®Êt phï sa s«ng (®îc båi hay kh«ng ®îc båi h»ng n¨m), ®Êt mÆn vµ ®Êt çt vïng ven biÓn, trong ®ã nhãm ®Êt phï sa s«ng chiÕm u thÕ. §Êt ®îc h×nh thµnh tõ phï sa çc s«ng lµ çc lo¹i ®Êt cã ®é ph× cao nhÊt, ®Æc biÖt lµ nh÷ng n¬i h»ng n¨m cßn ®îc båi, tuy nh×n chung chóng thêng nghÌo l©n dÔ tiªu. Thµnh phÇn c¬ giíi chñ yÕu tõ thÞt nhÑ ®Õn trung b×nh, kh¶ n¨ng gi÷ níc vµ gi÷ ph©n tèt. Do qu¸ tr×nh båi tô kh«ng ®Òu nªn mét sè n¬i trë thµnh nh÷ng khu vùc thÊp tròng côc bé, t¹i ®Êy ®Êt bÞ gl©y ho¸ m¹nh vµ ®é chua bao giê còng cã phÇn cao h¬n çc n¬i kh¸c. §Êt mÆn ®øng thø hai vÒ diÖn tÝch, cã ®é ph× tiÒm n¨ng cao, cho nªn khi ®îc röa bít mÆn nh ®Êt mÆn trung b×nh vµ Ýt th× cho n¨ng suÊt trång trät cao. §Êt çt tuy cã ®é ph× thÊp nhng l¹i cao r¸o, thµnh phÇn c¬ giíi nhÑ dÔ lµm. Hai nhãm ®Êt chÝnh Êy ®· h×nh thµnh nªn hai vïng thæ nh-ìng, trong ®ã còng r¶i r¸c cã thªm mét sè lo¹i ®Êt kh¸c, chiÕm diÖn tÝch kh«ng ®¸ng kÓ, nh ®Êt xãi mßn tr¬ sái ®¸, ®Êt phÌn.

§o ®ã thæ nhìng tØnh Nam §Þnh chia ra lµm hai vïng lín: vïng kh«ng cßn chÞu ¶nh hëng cña biÓn vµ vïng cßn chÞu ¶nh h-ëng cña biÓn* Vïng kh«ng cßn chÞu ¶nh hëng cña biÓn

Cã nh÷ng lo¹i ®Êt nh sau:+ §Êt feralit ®á vµng trªn ®¸ biÕn chÊt (Orthic ferrasols, tõ Hy L¹p Orthos - ®Ých thùc).

§Êt feralit ®á vµng trªn ®¸ biÕn chÊt h×nh thµnh t¹i çc ®åi sãt, n»m r¶i r¸c ë phÝa b¾c s«ng Nam §Þnh. §Êt cã cÊu tróc h¹t- côc, kÐm t¬i xèp, thµnh phÇn c¬ giíi nÆng. PhÉu diÖn ®Êt ph©n tÇng râ, tÇng mÆt thiªn vÒ s¾c ®á vµ t¬ng ®èi xèp, Èm, xuèng s©u thiªn vÒ s¾c vµng, ®Êt h¬i chÆt ®Õn chÆt vµ Èm ít. §Êt nghÌo mïn (1- 2%) vµ chua (pH 4,5- 5,5). T¹i nh÷ng n¬i líp phñ thùc vËt bÞ ph¸ ®i ph¸ l¹i nhiÒu lÇn, th× qu¸ tr×nh xãi mßn n¬i m¹nh ®· dÉn ®Õn ®Êt xãi mßn tr¬ sái ®¸, kh«ng cßn dïng ®Ó

119

trång trät ®îc n÷a, thËt lµ ®¸ng tiÕc, nhÊt lµ hiÖn nay ®Êt xãi mßn tr¬ sái ®¸ l¹i chiÕm phÇn lín diÖn tÝch ®Êt ®åi ®¸ biÕn chÊt ë Nam §Þnh.+ §Êt b·i båi ngoµi ®ª s«ng (Fluvisols, tõ La tinh Fluvus = s«ng)

Lo¹i ®Êt nµy n»m ven çc s«ng, phÇn ngoµi ®ª s«ng, thêng xuyªn bÞ ngËp níc vµo mïa lò. Çc b·i båi ven s«ng §¸y hÑp, men theo lßng s«ng, cßn çc b·i båi cña çc s«ng kh¸c, nh s«ng Hång, s«ng Nam §Þnh, s«ng Ninh C¬ réng h¬n nhiÒu, réng nhÊt lµ b·i båi cña s«ng Hång thuéc hai x· Mü T©n, Mü TiÕn- huyÖn Mü Léc. §Êt cã thµnh phÇn c¬ giíi nhÑ, çt ®Õn çt pha. §é pH trung tÝnh. §é ph× nhiªu cao, do lu«n lu«n trÎ hãa h»ng n¨m. ChÊt lîng phï sa s«ng Hång nh sau: pH 7- 7,5; CaO+MgO: 2 - 2,5%, Na2O+ K2O: 2 -3%; P2O5: 0,4 - 0,6 %; N: 0,2 - 0,3%.+ §Êt çt ven biÓn cæ

Lo¹i ®Êt nµy cã hai vïng n»m ë c¶ hai phÝa s«ng Nam §Þnh. Hai vïng çt cæ nµy ch¹y dµi gÇn nh nèi s«ng Hång víi s«ng §¸y ë hai khóc uèn cong cña hai s«ng, chóng cã h×nh d¸ng bê biÓn, phÝa quay ra biÓn ch¹y th¼ng, phÝa trong khóc khuûu. DiÖn tÝch 32,64 km2 (thuéc huyÖn ý Yªn: 13,36 km2, huyÖn Nam Trùc: 19,28 km2). §Êt çt ®îc h×nh thµnh ®o t¸c ®éng cña biÓn, ngµy nay ®· n»m s©u trong ®Êt liÒn (®êng bê biÓn thÕ kû X ®i ven phÝa nam 2 d¶i ®Êt çt), kh«ng cßn chÞu t¸c ®éng hµng ngµy cña biÓn. §Êt mµu x¸m tr¾ng cho ®Õn n©u nh¹t, thµnh phÇn c¬ giíi tõ çt ®Õn çt pha, tho¸ng khÝ, Ýt chua ®Õn trung tÝnh, nhng nghÌo dinh dìng vµ nghÌo mïn. + §Êt phï sa trung tÝnh Ýt chua cña s«ng Hång (Eutric fluvisols, tõ Hy L¹p Eu= tèt, ph× nhiªu)

§Êt phï sa ®îc h×nh thµnh tõ båi tÝch s«ng Hång. §Êt mÇu n©u t¬i, nÕu nhiÒu mïn th× n©u x¸m, cÊu tróc côc- khèi, thµnh phÇn c¬ giíi tõ thÞt trung b×nh ®Õn thÞt nÆng, søc tr÷ Èm trung b×nh ®Õn nhiÒu (30- 40 %), lîng Èm h÷u hiÖu cao. CEC (Cation Exchange Capacity tøc lµ "søc chøa cation trao ®æi" nh Al+++, Ca+

+, Mg++, Na+, K+, H+) kh¸ (>20me/100g ®Êt), ®é no baz¬ (Base Saturation BS lµ tû lÖ % cña lîng cation baz¬ nh Ca++, Mg++, K+ vµ Na+ trong tæng sè cation trao ®æi) cao (75- 85 %), çc chÊt dinh dìng nh ®¹m, l©n, kali nhiÒu, ®é pH trung tÝnh, Ýt chua (5,5- 7,5), hµm lîng mïn 1- 2 %. Lo¹i nµy chiÕm nhiÒu diÖn tÝch nhÊt trong tØnh, tËp trung chñ yÕu ë phÝa nam s«ng Nam §Þnh vµ phÝa nam s«ng Ninh C¬.

120

+ §Êt phï sa chua (Dystric fluvisols, tõ Hy L¹p dys= xÊu, kÐm ph× nhiªu).

Lo¹i ®Êt nµy chiÕm phÇn lín diÖn tÝch phÝa nam s«ng Nam §Þnh. §Êt phï sa chua cã mÇu n©u nh¹t ®Õn x¸m ®en, cÊu tróc côc, thµnh phÇn c¬ giíi nÆng, nhiÒu n¬i díi s©u cã tÇng loang læ hoÆc gl©y. CEC <15 me/100g ®Êt, ®é no baz¬ thÊp <50%, ®¹m vµ kali trung b×nh, l©n nghÌo, ®é pH chua 4,5- 5,5, mïn 1- 2%. §Êt phï sa chua n»m r¶i r¶i trong tØnh, nhng tËp trung ë phÝa b¾c s«ng Ninh C¬ vµ vïng gi÷a s«ng §¸y vµ s«ng Ninh C¬.+ §Êt phï sa gl©y (Gleyic fluvisols).

§Êt phï sa gl©y h×nh thµnh ë ®Þa h×nh thÊp, n¬i cã mùc n-íc ngÇm gÇn mÆt ®Êt, ®äng níc nöa n¨m. MÇu x¸m xanh nh¹t cña FeO, cÊu tróc côc - khèi, thµnh phÇn c¬ giíi thÞt trung b×nh ®Õn nÆng, gl©y m¹nh. CEC thÊp (<12 me/100g ®Êt), ®é no baz¬ còng thÊp (<35 %), ®¹m vµ kali tæng sè trung b×nh, l©n tæng sè nghÌo, c¸c chÊt dÔ tiªu ®Òu nghÌo, ®é pH chua ®Õn rÊt chua <= 4,5, mïn trung b×nh 2% - 4%. Ph©n bè chñ yÕu ë phÝa b¾c s«ng Nam §Þnh, n¬i cã nguån gèc ®Çm lÇy ven biÓn vµ ®Çm lÇy s«ng. Nh÷ng n¬i óng níc quanh n¨m th× h×nh thµnh ®Êt lÇy (Aquic fluvisols, tõ La tinh Aqua= níc). §Êt lÇy mµu x¸m ®en, bïn nh·o lÉn x¸c thùc vËt môc n¸t. §Êt kh«ng cã cÊu tróc, gl©y m¹nh; CEC < 12 me/100g ®Êt, ®é no baz¬ < 35 %; giµu ®¹m, nghÌo l©n vµ kali, ®é pH tõ chua ®Õn rÊt chua <= 4,5; mïn nhiÒu 4 - 8%. H×nh : C¸c lo¹i thæ nhìng vïng kh«ng cßn chÞu ¶nh hëng cña biÓn

121

* Vïng cßn chÞu ¶nh hëng cña biÓn

+ §Êt çt ven biÓn (Arenosols, tõ La Tinh Arena = çt)

Bao gåm ®Êt çt b·i, ®Êt cån çt vµ ®ôn çt ph©n bè däc bê biÓn. §Êt çt b·i (Haplic arenosols, tõ Hy L¹p Haplous = ®¬n gi¶n)

122

n»m ë ®Þa h×nh thÊp, b»ng ph¼ng, thêng bÞ ngËp níc ë gi÷a çc d¶i cån. §Êt mÇu x¸m tr¾ng ®Õn n©u nh¹t, thµnh phÇn c¬ giíi tõ çt ®Õn çt pha, Ýt chua ®Õn trung tÝnh do lÉn nhiÒu vá sß èc, ®é pH 5,5- 7,5, nghÌo chÊt dinh dìng vµ Ýt mïn <1%. CEC <10 me/100g ®Êt. §Êt cån çt, ®ôn çt (Luvic arenosols, tõ Hy L¹p Louo = röa tr«i). Cao h¬n ®Êt çt b·i, nªn ®· bÞ röa tr«i chÊt dinh dìng. MÇu vµng nh¹t ®Õn x¸m tr¾ng, trªn mÆt kh«, xuèng díi h¬i Èm. §Êt nghÌo CEC < 6 me/100g ®Êt; Ýt chua, ®é pH 5,5- 6,5; rÊt Ýt mïn <0,5%.+ §Êt mÆn só vÑt (Gleyic salic fluvisols, tõ La tinh sal = muèi).

§Êt h×nh thµnh díi rõng ngËp mÆn, h»ng ngµy thuû triÒu vÉn lªn xuèng, nªn ®Êt rÊt mÆn, ®ång thêi còng bÞ gl©y hãa. §é muèi hoµ tan >1%, Cl 0,25%. §Êt bïn nh·o mÇu x¸m thÉm ®Õn ®en, thµnh phÇn c¬ giíi nÆng, lÉn nhiÒu vá sß èc vµ x¸c h÷u c¬ cha ph©n huû hÕt, gl©y m¹nh. §¹m, l©n trung b×nh, kali kh¸. CEC thÊp <10 me/100g ®Êt. §é pH trung tÝnh ®Õn kiÒm yÕu (7,0- 8,0). Tû lÖ mïn trung b×nh 2- 3%. N»m chñ yÕu ë cöa Ba L¹t trªn cån Ng¹n, cån Lu. HiÖn nay lµ vïng nu«i t«m vµ trång só vÑt cña huyÖn Giao Thuû. + §Êt mÆn nhiÒu (Salic fluvisols).

§Êt mÆn h×nh thµnh tõ ®Êt phï sa s«ng - biÓn vïng cöa s«ng ®Þa h×nh ®· cao, Ýt ngËp triÒu, nguån muèi chñ yÕu tõ níc ngÇm. §Êt mÆn nhiÒu cã tû lÖ muèi 0,5- 1% vµ Cl 0,15- 0,25%. §Êt mµu n©u x¸m, cã cÊu tróc l¨ng trô r¾n ch¾c, thµnh phÇn c¬ giíi trung b×nh ®Õn nÆng, díi s©u cã gl©y vµ vá sß èc. CEC 12- 25 me/100g ®Êt, ®é pH trung tÝnh, Ýt chua (5,5- 7,5), mïn 1- 3%, chÊt dinh dìng trung b×nh ®Õn kh¸. + §Êt mÆn trung b×nh vµ Ýt.

§Êt mÆn trung b×nh vµ Ýt gÇn gièng nh lo¹i ®Êt mÆn nhiÒu, chØ kh¸c c¬ b¶n vÒ tû lÖ muèi thÊp h¬n <0,5 % vµ Cl <0,15%. §Êt chØ mÆn trong mïa kh«, cßn mïa ma ®îc röa mÆn cho nªn cßn ®îc gäi lµ ®Êt mÆn thêi vô. §Êt thêng lïi vµo s©u trong ®Êt liÒn, xa biÓn. Cã 4 vïng, vïng lín nhÊt ch¹y tõ biÓn vµo qua c¶ s«ng Ninh C¬ lªn gÇn tíi x· Nam TiÕn, huyÖn Trùc Ninh (vµo s©u nhÊt tíi 28 km, réng nhÊt 12 km). Vïng lín thø hai lµ vïng n»m kÑp gi÷a s«ng §¸y vµ s«ng Ninh C¬, n¬i vµo s©u nhÊt 14

123

km, n¬i réng nhÊt 8,4 km. Hai vïng cßn l¹i n»m gÇn biÓn vµ nhá h¬n.+ §Êt phÌn hay ®Êt mÆn chua (Thionic fluvisols, tõ Thion = axit gèc lu huúnh).

§Êt phÌn lµ ®Êt chøa sunfat s¾t Fe2(SO4)3 vµ sunfat nh«m Al2(SO4)3. Khi bÞ ph©n huû sÏ sinh ra axit sunfuaric (SO4H2) lµm chua ®Êt. Lu huúnh (S) cã nhiÒu trong x¸c h÷u c¬ cña thùc vËt rõng ngËp mÆn, cßn Fe vµ Al th× cã trong phï sa s«ng, do ®ã ®Êt phÌn cã nguån gèc tõ ®Êt mÆn só - vÑt. Trong ®iÒu kiÖn yÕm khÝ, S thêng tÝch luü ë d¹ng H2S, khi gÆp Fe thµnh FeS2. Trong ®iÒu kiÖn h¸o khÝ, FeS2 sÏ bÞ oxy hãa, t¹o thµnh sunfat s¾t vµ axit sunfuaric; SO4H2 t¸c ®éng víi kho¸ng sÐt sinh ra sunfat nh«m tøc lµ muèi phÌn. Nh thÕ khi cßn n»m díi rõng ngËp mÆn, trong hoµn c¶nh yÕm khÝ, th× chØ lµ ®Êt mÆn phÌn tiÒm tµng. §Êt phÌn t¹i vïng ®Êt phï sa s«ng Hång kh«ng phæ biÕn nh t¹i vïng phï sa s«ng Th¸i B×nh, cã thÓ do s«ng Hång lÊn biÓn nhanh, Ýt cã ®iÒu kiÖn cho rõng ngËp mÆn tån t¹i l©u ®Ó tÝch lòy S. V× thÕ t¹i Nam §Þnh chØ thÊy ®Êt phÌn t¹i 3 vïng nhá mét thuéc x· Nam TiÕn (diÖn tÝch 0,43 km2), huyÖn Trùc Ninh, mét thuéc x· H¶i Hµ (diÖn tÝch 0,45 km2) vµ mét thuéc x· H¶i Phóc (diÖn tÝch 0,14 km2) ®Òu cña huyÖn H¶i HËu. §Êt phÌn kh«ng tèt cho c©y l¬ng thùc v× rÊt chua, ®é pH thêng díi 3,5, ®ång thêi chøa nhiÒu chÊt ®éc h¹i nh Al+++, SO3, H2S. MÆc dï "®Êt nµo c©y Êy", nhng ®èi víi thùc vËt thÝch hîp nh cãi th× l¹i kh«ng thµnh vÊn ®Ò. §Êt phÌn còng cã nh÷ng ®Æc tÝnh ®¸ng chó ý nh ®¹m tæng sè kh¸, kali tæng sè giµu, riªng l©n tæng sè th× chØ trung b×nh, cã khi nghÌo. V× thÕ khi ®îc thau chua, röa mÆn b»ng kªnh m¬ng, ®Êt phÌn còng lµ ®Êt 2 vô lóa tèt theo nh kinh nghiÖm nh©n d©n ch©u thæ s«ng Cöu Long n¬i mµ diÖn tÝch ®Êt phÌn lín nhÊt c¶ níc.

124

H×nh : C¸c lo¹i thæ nhìng vïng cßn chÞu ¶nh hëng cña biÓn

125

2. KhÝ hËu - Thñy v¨n§©y lµ hai hîp phÇn láng kh«ng khÝ vµ níc, cã quan hÖ chÆt

chÏ víi nhau, ®ång thêi còng cã quan hÖ t¬ng t¸c víi ba hîp phÇn r¾n ®Þa chÊt- ®Þa h×nh- thæ nhìng ®· ph©n tÝch ë trªn. Níc lµ do ma cung cÊp, cßn ma l¹i tõ níc bèc h¬i t¹o thµnh m©y, cho nªn tÝnh chÊt vµ nhÞp ®iÖu mïa cña khÝ hËu vµ cña chÕ ®é dßng

126

ch¶y phï hîp víi nhau. Lîng ma vµ thñy chÕ s«ng ngßi t¸c ®éng ®Õn çc qu¸ tr×nh x©m thùc- tÝch tô t¹o thµnh ®Þa h×nh vµ ®Õn qu¸ tr×nh röa tr«i vËt chÊt vµ chÕ ®é Èm cña thæ nhìng, ng-îc l¹i tÝnh chÊt th¹ch häc cña phï sa vµ sù cao thÊp cña ®Þa h×nh còng t¸c ®éng ®Õn h×nh d¸ng m¹ng líi thñy v¨n. ChÝnh v× thÕ, khi t×m hiÓu tõng hîp phÇn, chóng ta ph¶i ®Æt chóng trong mèi t¬ng t¸c cÊu tróc th¼ng ®øng cña tù nhiªn ®ång b»ng B¾c bé vµ tù nhiªn trong tØnh Nam §Þnh.2.1 §Æc ®iÓm khÝ hËu* §Æc ®iÓm chung

KhÝ hËu Nam §Þnh mang tÝnh chÊt chung cña khÝ hËu ®ång b»ng B¾c Bé, lµ khÝ hËu chÝ tuyÕn giã mïa Èm cã mïa ®«ng l¹nh kh« do ®ång b»ng chÞu t¸c ®éng m¹nh nhÊt cña giã mïa ®«ng b¾c, so víi d¶i ®ång b»ng miÒn Trung vµ ®ång b»ng Nam Bé. MÆt kh¸c khÝ hËu Nam §Þnh còng cã nh÷ng s¾c th¸i riªng do vÞ trÝ ®«ng nam vµ gi¸p biÓn cña tØnh Nam §Þnh trong khu ®ång b»ng B¾c Bé. NhiÖt ®é trung b×nh n¨m t¹i Nam §Þnh 23o7C (V¨n Lý 23o5C) øng víi tæng nhiÖt ®é 8650oC. Lîng ma trung b×nh n¨m t¹i Nam §Þnh b»ng 1757 mm (V¨n Lý lµ 1760 mm), vît lîng bèc h¬i (836 mm t¹i Nam §Þnh vµ 974 mm t¹i V¨n Lý). Nh vËy lµ ®¹t tiªu chuÈn chÝ tuyÕn Èm. Ngoµi ra h»ng n¨m, Nam §Þnh cã tíi 20,6 ®ît giã mïa ®«ng b¾c, trong khi ®ã Thanh Hãa chØ cã 14- 15 ®ît vµ çc fr«ng l¹nh yÕu thêng dõng l¹i ë d·y ®åi nói ranh giíi gi÷a Ninh B×nh vµ Thanh Hãa. Lîng ma mïa ®«ng do fr«ng l¹nh g©y nªn còng do t¸c ®éng bøc ch¾n cña d¶i ®åi nói nµy mµ t¨ng lªn t¹i vïng ®«ng nam ®ång b»ng B¾c Bé trong ®ã cã Nam §Þnh, khiÕn cho mét sè th¸ng kh« còng gi¶m tõ 4 th¸ng t¹i B¾c Ninh- B¾c Giang xuèng 3 th¸ng t¹i Hµ Néi vµ 2 th¸ng t¹i Nam §Þnh. §ång thêi tÝnh chÊt l¹nh còng gi¶m bít, t¹i Nam §Þnh chØ cßn hai th¸ng l¹nh víi nhiÖt ®é díi 18oC so víi 3 th¸ng l¹nh nh thÕ t¹i çc tØnh ë phÇn phÝa b¾c ®ång b»ng B¾c Bé. V× vËy vô ®«ng xu©n ë Nam §Þnh cã chÕ ®é nhiÖt Èm thuËn lîi, nhÊt lµ cho lóa. Ngoµi ra, do vÞ trÝ gi¸p biÓn, chÞu t¸c ®éng cña vÞnh B¾c Bé, khiÕn cho khÝ hËu Nam §Þnh cßn cã sù ph©n hãa gi÷a phÇn n»m ngay t¹i bê biÓn vµ phÇn ë s©u mét chót trong ®Êt liÒn, nh phÇn phÝa h÷u ng¹n s«ng Nam §Þnh. PhÇn bê biÓn cã tèc ®é giã lín h¬n quanh n¨m (tèc ®é giã trung b×nh n¨m t¹i V¨n Lý 3,8 m/s so víi 2,3 m/s t¹i Nam §Þnh vµ 2,0 m/s t¹i Phñ Lý), dÉn ®Õn sù gia t¨ng bèc h¬i, gi¶m ®é Èm t¬ng ®èi, t¨ng giê n¾ng, khiÕn cho s¶n xuÊt muèi t¹i V¨n Lý lµ mét thÕ m¹nh cña tØnh.

127

Trong mïa h¹, vïng ¸p thÊp ®Þa ph¬ng ®ång b»ng B¾c Bé hót giã mïa t©y nam Nam B¸n cÇu tõ BiÓn §«ng chuyÓn híng thµnh ®«ng nam ®i vµo, khÝ hËu dÞu m¸t, kh«ng kh« nãng nh ë miÒn Trung. Thêi tiÕt kh« nãng kiÓu giã Lµo víi nhiÖt ®é tèi cao lªn trªn 39oC thêng diÔn ra vµo ®Çu mïa h¹ víi giã tõ vÞnh Bengan hay khi cã b·o xa, khiÕn cho giã tõ lôc ®Þa thæi vÒ phÝa trung t©m b·o hoÆc ¸p thÊp nhiÖt ®íi theo híng t©y hay t©y nam, kÌm theo hiÖu øng "ph¬n" (foehn) khi vît hÖ thèng nói khu T©y B¾c ®i xuèng.

Do thêi gian chuyÓn tiÕp gi÷a hai mïa giã ®«ng b¾c vµ t©y nam còng dµi tíi hai th¸ng, mµ riªng t¹i ®ång b»ng B¾c Bé trong ®ã cã Nam §Þnh cã thêi tiÕt 4 mïa xu©n- h¹- thu- ®«ng t¬ng ®èi râ. Mïa xu©n vµo hai th¸ng 3 vµ 4, ®Æc trng thêi tiÕt lµ Êm, cã m-a phïn, kh«ng cßn th¸ng l¹nh díi 18oC, nhiÖt ®é trung b×nh trong kho¶ng 20 - 25oC, sè ngµy ma phïn kho¶ng 15- 20 ngµy, tËp trung vµo th¸ng 3, tíi trªn 10 ngµy. Do ®ã mïa xu©n xa kia lµ mïa lÔ héi, v× víi nÒn v¨n minh lóa níc, ®©y lµ thêi gian n«ng nhµn, lóa nhê cã tiÕt xu©n ph¸t triÓn nhanh chãng, c«ng viÖc ch¨m sãc vµ t¸t n-íc chèng h¹n gi¶m tèi thiÓu. Nhng ®©y còng lµ mïa ít ¸t, Èm mèc khã chÞu. Mïa h¹ dµi nhÊt tíi 5 th¸ng tõ th¸ng 5 ®Õn th¸ng 9, thêi tiÕt nãng, ma nhiÒu, nhiÖt ®é trung b×nh trong kho¶ng 25- 30oC, lîng ma th¸ng t¨ng vät tõ 150 ®Õn 400 mm, g©y ngËp óng nÕu kh«ng tiªu níc tèt. Tuy nhiªn nhê cã nhiÖt lîng nh vËy mµ lóa míi cã thÓ ra hoa kÕt h¹t, dï lµ lóa chiªm xu©n hay lµ lóa mïa ®Òu ph¶i kÕt h¹t vµo mïa h¹. Còng chÝnh diÔn biÕn thêi tiÕt nh vËy mµ tèi ®a ë ®ång b»ng B¾c Bé chØ cã hai vô lóa, muèn t¨ng vô ph¶i trång hoa mÇu. ChØ tõ Nam Trung bé trë ®i míi cã kh¶ n¨ng trång ba vô lóa nÕu cã ®ñ níc. Mïa thu dµi hai th¸ng 10- 11, thêi tiÕt m¸t trë l¹i, nhiÖt ®é trung b×nh l¹i xuèng 25- 20oC, lîng ma th¸ng 11 ®· xuèng díi 100 mm, coi nh chÊm døt mïa ma, thêi tiÕt kh« hanh, ®é Èm t¬ng ®èi chuyÓn sang thêi kú thÊp nhÊt trong n¨m. §©y lµ mïa gÆt lóa tèt nhÊt, ph¬i thãc, r¬m r¹ còng dÔ dµng. Mïa ®«ng ®i tõ th¸ng 12 ®Õn th¸ng 2, nhiÖt ®é trung b×nh th¸ng xuèng díi 20oC, cã th¸ng díi 18oC, cßn thêi tiÕt hµng ngµy th× trong c¸c ®ît giã mïa ®«ng b¾c m¹nh, rÐt ®Ëm, nhiÖt ®é cã thÓ xuèng díi 15oC, thËm chÝ díi 10oC (nhiÖt ®é kh«ng khÝ thÊp nhÊt tuyÖt ®èi trong mïa ®«ng t¹i tr¹m Nam §Þnh lµ 5,1oC (ngµy 17-12-1975), 5,5oC (ngµy 31-1-1977). Mïa ®«ng còng lµ mïa kh«, v× lîng ma trung b×nh th¸ng thÊp h¬n lîng bèc h¬i trung b×nh th¸ng, nªn c©y trång thiÕu níc cÇn ph¶i tíi thªm. Mïa h¹ ph¶i chèng ngËp óng, lò lôt, mïa ®«ng ph¶i chèng kh« h¹n. Do ®ã, hÖ thèng ®ª kÌ cèng, m¬ng m¸ng tíi tiªu vµ tr¹m b¬m ë Nam §Þnh dµy ®Æc. Th¸ng kh«,

128

tÝnh theo c«ng thøc P<2T (P lµ lîng ma th¸ng, 2T lµ hai lÇn nhiÖt ®é th¸ng t¬ng øng, ®¹i diÖn cho bèc h¬i), lµ 2 th¸ng (12- 1) t¹i thµnh phè Nam §Þnh, riªng V¨n Lý do bèc h¬i ®îc t¨ng cêng bëi giã m¹nh mµ cã tíi 4 th¸ng kh« (12- 1- 2- 3).

§Æc trng nhiÖt Èm trung b×nh n¨m vµ diÔn biÕn mïa ®· khiÕn cho khÝ hËu Nam §Þnh nãi chung thuéc kiÓu "khÝ hËu chÝ tuyÕn giã mïa Èm, cã mïa ®«ng l¹nh víi 2 th¸ng díi 18oC vµ cã mïa kh« dµi 2 th¸ng, ký hiÖu I.VII.2 ". Riªng vïng ven biÓn cã "khÝ hËu chÝ tuyÕn giã mïa Èm, cã mïa ®«ng l¹nh víi 2 th¸ng díi 18oC vµ cã mïa kh« dµi 4 th¸ng, ký hiÖu I.VII.3". ("I": Tæng nhiÖt ®é T trªn 7500oC vµ hÖ sè Èm ít k trªn 2 (k=P/0,1 T, trong ®ã P lµ lîng ma trung b×nh n¨m vµ 0,1 T ®¹i diÖn cho kh¶ n¨ng bèc h¬i n¨m). "VII": cã 1- 2 th¸ng l¹nh díi 18oC. "2": cã 1 ®Õn 2 th¸ng kh«. "3": cã 3 ®Õn 4 th¸ng kh«).* §Æc ®iÓm cña c¸c yÕu tè khÝ hËu+ ChÕ ®é bøc x¹ vµ n¾ng

Hµng n¨m l·nh thæ tØnh Nam §Þnh ®îc hëng mét chÕ ®é bøc x¹ mÆt trêi phong phó víi tæng x¹ 110 -120 kcal/cm2/n¨m vµ c¸n c©n bøc x¹ lµ 65 - 70 kcal/cm2/n¨m). Sè liÖu cña mét sè tr¹m xung quanh Nam §Þnh nh sau:

B¶ng: Bøc x¹ tæng céng trung b×nh th¸ng vµ n¨m (kcal/cm2)

Tªn tr¹m I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII n¨mHµ Néi 5,6 5,2 6,2 8,6 14,2 14,1 15,2 13,8 12,5 10,8 8,7 7,9 122,8

Phï LiÔn 5,6 4,2 4,5 7,1 12,9 12,7 14,6 12,7 11,4 10,7 9,4 8,0 113,8Thanh Hãa 5,4 4,8 5,7 8,3 15,1 14,1 16,3 13,2 11,3 9,1 7,6 7,6 118,5

B¶ng : C©n b»ng bøc x¹ trung b×nh th¸ng vµ n¨m (kcal/cm2)

Tªn tr¹m I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII n¨mHµ Néi 2,7 2,9 3,5 5,1 8,7 8,9 9,6 8,6 7,4 6,0 4,2 3,5 71,1Phï LiÔn 2,8 2,4 2,6 4,0 7,4 7,4 8,4 7,5 6,6 6,1 4,8 3,4 63,4Thanh Hãa 2,6 2,5 3,0 4,9 9,2 8,4 10,2 7,9 6,7 5,0 4,0 3,7 68,1

129

C©n b»ng bøc x¹ lµ d¬ng quanh n¨m, thÓ hiÖn tÝnh chÊt chÝ tuyÕn (nhiÖt ®íi), ®ång thêi diÔn biÕn mïa ph¶n ¸nh râ chÕ ®é giã mïa. Thêi gian t¸c ®éng cña giã mïa ®«ng b¾c, lµm gi¶m c©n b»ng bøc x¹ th¸ng xuèng díi 5 kcal/cm2 tõ th¸ng 11 ®Õn th¸ng 3. Giã mïa t©y nam t¸c ®éng tõ th¸ng 5 ®Õn th¸ng 9, cßn hai th¸ng trung gian lµ 4 vµ 10.

Tæng sè giê n¾ng/n¨m cña tØnh vµo kho¶ng 1600- 1750 giê/n¨m, t¬ng ®¬ng víi sè giê n¾ng cña ®ång b»ng B¾c Bé. S¬n T©y 1617,0 giê/n¨m; H¶i D¬ng 1691,5 giê/n¨m; Hng Yªn 1668,7 giê/n¨m; Hµ §«ng 1630,6 giê/n¨m; H¶i Phßng 1631,2 giê/n¨m; Th¸i B×nh 1654,9 giê/n¨m; Phñ Lý 1595,1 giê/n¨m; Nam §Þnh 1665,1 giê/ n¨m. Riªng V¨n Lý sè giê n¾ng cao tíi 1740,2 giê/n¨m, nªn trong vïng ®ång b»ng s«ng Hång ®©y lµ vïng lµm muèi chÝnh. Thêi gian n¾ng nhiÒu lµ tõ th¸ng 5 ®Õn th¸ng 10, 3 th¸ng n¾ng nhÊt lµ 5- 6- 7, cùc ®¹i vµo th¸ng 7, t¬ng øng víi bøc x¹ tæng céng vµ c©n b»ng bøc x¹.

Tæng sè giê n¾ng c¶ n¨m, tæng sè giê n¾ng thêi kú nãng (5- 10) vµ tæng sè giê n¾ng thêi kú l¹nh (11- 4) ®Òu cã xu híng t¨ng dÇn vÒ phÝa biÓn, khiÕn cho sù ph©n hãa kh«ng gian cña khÝ hËu còng dÉn ®Õn sù ph©n vïng tù nhiªn Nam §Þnh thµnh hai vïng lín lµ vïng chÞu ¶nh hëng cña biÓn vµ vïng kh«ng chÞu ¶nh h-ëng cña biÓn nh trong c¸c hîp phÇn ®Þa h×nh vµ thæ nhìng.

B¶ng : Sè giê n¾ng trung b×nh th¸ng vµ n¨m (giê)

Tªn tr¹m I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII n¨mNam §Þnh 78 39,243,9 97,6202,1185,9222,5174,1178,2174,6145,1129,3

1665,1

V¨n Lý 88 44,144,5 96,9217,5196,8230,4 180 180,1184,3148,8128,41740,

2

130

H×nh : B¶n ®å N¾ng

+ ChÕ ®é giã vµ b·o

T¹i thµnh phè Nam §Þnh quanh n¨m giã Nam vµ §«ng Nam nhiÒu h¬n c¶ (12+18=30%), råi ®Õn giã B¾c vµ T©y B¾c (13+16=27%), Ýt nhÊt lµ híng §«ng (10%); tÇn suÊt lÆng giã còng nhiÒu (24%). VÒ mïa ®«ng híng §«ng ë tr¹m V¨n Lý vµ híng §«ng

131

Nam ë thµnh phè Nam §Þnh còng kh¸ m¹nh. VÒ mïa hÌ ngoµi 2 h-íng chñ ®¹o lµ §«ng Nam vµ Nam th× híng T©y Nam (giã Lµo) còng chiÕm tíi 7- 8%.

Nh thÕ c¸c híng giã quanh n¨m ®Òu cã mÆt ë tØnh Nam §Þnh, chØ nhiÒu lªn hoÆc Ýt ®i mét chót tuú theo mïa. Tèc ®é giã trung b×nh kh«ng lín, chØ ®¹t cÊp 2 ë s©u trong ®Êt liÒn vµ cÊp 3 ë bê biÓn. Quanh n¨m giã ë V¨n Lý m¹nh h¬n ë thµnh phè Nam §Þnh (3,8 m/s so víi 2,3 m/s trung b×nh n¨m). Thêi gian giã m¹nh nhÊt lµ khi cã giã mïa ®«ng b¾c vµ cã b·o. Trong ®Êt liÒn kh«ng thÊy râ ¶nh hëng cña b·o, nhng ë V¨n Lý th× thÓ hiÖn rÊt râ. Fr«ng l¹nh vµo th¸ng 5 vµ th¸ng 10 thêng kÌm theo d«ng tè, cã giã giËt. Mïa b·o ë biÓn §«ng b¾t ®Çu tõ th¸ng 5. Th¸ng 7 lµ th¸ng cã tèc ®é giã trung b×nh lín nhÊt trong n¨m. Mïa b·o t¹i Nam §Þnh ®i tõ th¸ng 7 ®Õn th¸ng 9, cùc ®¹i vµo th¸ng 8, gièng nh ®ång b»ng B¾c Bé, Qu¶ng Ninh th× sím h¬n (th¸ng 7) vµ Thanh Ho¸ muén h¬n (th¸ng 9). Giã b·o lµ giã m¹nh nhÊt, thÓ hiÖn ë tèc ®é giã m¹nh nhÊt trong tõng th¸ng. T¹i thµnh phè Nam §Þnh giã m¹nh nhÊt lªn tíi 48 m/s vµo th¸ng 8 vµ 40 m/s vµo th¸ng 9. T¹i V¨n Lý, 3 th¸ng 7, 8, 9 ®Òu cã giã trªn 40 m/s, cùc ®¹i ®¹t 48 m/s ë th¸ng 9. Nh vËy c¶ ë thµnh phè Nam §Þnh vµ V¨n Lý ®Òu cã kh¶ n¨ng bÞ b·o to víi giã tíi cÊp 12 (trªn 30 m/s) hoÆc h¬n n÷a.

B¶ng : Tèc ®é giã trung b×nh th¸ng vµ n¨m (m/s)

Tªn tr¹m I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII n¨mNam §Þnh 2,4 2,3 2,0 2,3 2,4 2,3 2,4 2,0 2,2 2,5 2,2 2,3 2,3

V¨n Lý 3,7 3,7 3,5 3,8 4,2 4,1 4,4 3,3 3,4 3,7 3,6 3,6 3,8

+ ChÕ ®é nhiÖt

132

ChÕ ®é nhiÖt ph¶n ¸nh t¸c ®éng cña bøc x¹ mÆt trêi vµ hoµn lu khÝ quyÓn. NhiÖt ®é trung b×nh n¨m cña tØnh Nam §Þnh lµ trªn 23oC, t¬ng ®¬ng víi c¸c tØnh ®ång b»ng B¾c Bé, ®ång thêi còng cã nhÞp ®iÖu mïa nãng- l¹nh do hai luång giã mïa ®«ng b¾c vµ t©y nam t¬ng ph¶n nhau g©y nªn. Cô thÓ lµ nhiÖt ®é trung b×nh n¨m ë thµnh phè Nam §Þnh lµ 23o7, t¹i V¨n Lý 23o5, xÊp xØ víi Hµ Néi 23o5, H¶i Phßng 23o6, Th¸i B×nh 23o2, Ninh B×nh 23o4.

NhiÖt ®é th¸ng cao nhÊt ®Òu vµo th¸ng 7 ë thµnh phè Nam §Þnh (29o3) vµ ë V¨n Lý (29o4); nhiÖt ®é th¸ng l¹nh nhÊt còng ®Òu vµo th¸ng 1 ë thµnh phè Nam §Þnh (16o7) vµ ë V¨n Lý (16o5), nh thÕ biªn ®é n¨m ë thµnh phè Nam §Þnh lµ 12o5 vµ ë V¨n Lý 12o9.

ë thµnh phè Nam §Þnh nhiÖt ®é cao tuyÖt ®èi ®Õn 40o1, nhiÖt ®é thÊp tuyÖt ®èi xuèng ®Õn 5o1, biªn ®é tuyÖt ®èi lµ 35oC; ë tr¹m V¨n Lý nhiÖt ®é cao tuyÖt ®èi lµ 37o6, nhiÖt ®é thÊp tuyÖt ®èi lµ 6o4, biªn ®é tuyÖt ®èi lµ 31o2. Nh×n chung mïa ®«ng cã 4 th¸ng díi 20oC (12- 3), trong ®ã cã 2 th¸ng díi 18oC (1- 2). Mïa h¹ dµi 5 th¸ng cã nhiÖt ®é trung b×nh trªn 25oC (5- 9). C¸c th¸ng trung gian thêng cã nhiÖt ®é 20 - 25oC. Hai th¸ng 3 vµ 10 cã vÞ trÝ kh«ng æn ®Þnh, chØ cã th¸ng 4 vµ 11 lµ gi÷ vÞ trÝ chuyÓn tiÕp râ rÖt gi÷a hai mïa.

B¶ng : NhiÖt ®é kh«ng khÝ trung b×nh th¸ng vµ n¨m (oC)

Tªn tr¹m I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII n¨mNam §Þnh 16,7 17,3 19,8 23,5 27,3 29,0 29,3 28,6

28,0 24,9 21,8 18,4 23,7

V¨n Lý 16,5 16,7 19,0 22,8 27,1 28,8 29,4 28,728,

0 25,0 21,8 18,5 23,5

133

B¶ng : NhiÖt ®é kh«ng khÝ cao nhÊt tuyÖt ®èi th¸ng vµ n¨m (oC)

§Æc trng I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII n¨m

Nam §Þnh

TrÞ sè 32,3 35,2 36,7 38,3 39,5 40,1 39,4 37,8 35,8 36,4 34,4 31,3 40,1

Ngµy th¸ng

23 - I

11 - II

10 - III

25 - IV V

14 - VI 5 - VII 7 - VIII IX X

13 - XI 3 - XII

14 - VI

N¨m 19411950 1941 1941 1931 1949 1967 1953 1934 1953 1953 1974 1949

V¨n Lý

TrÞ sè 32,0 29,1 34 31,7 36,5 37,6 37,6 35,9 33,8 32,4 31,6 28,0 37,6

Ngµy th¸ng

29 - I

24 - II 8 - III

29 - IV NN NN

13 - VII NN

13 - IX 3 - X 5 - XI 6 - XII NN

N¨m 19801979 1980 1966 1961 1963 1962 1979 1980

B¶ng : NhiÖt ®é kh«ng khÝ thÊp nhÊt tuyÖt ®èi th¸ng vµ n¨m (oC)

§Æc trng I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII n¨mNam §Þnh

TrÞ sè 5,5 5,8 9,0 12,1 17,2 19,2 21,3 22,5 16,7 14,6 9,0 5,1 5,1Ngµy th¸ng

31 - I

14 - II III 9 - IV 4 - V 4 - VI

29 - VII

26 - VIII

30 - IX

27 - X XI

17 - XII

17 - XII

N¨m 19771968 1936194319811964 1972 1973 1970 1970 1975 1975 1975V¨n Lý TrÞ sè 6,5 6,5 10,2 12,3 17,5 19,6 21,5 22,3 16,7 14,1 10,4 6,4 6,4

Ngµy th¸ng

31 - I

14 - II 2 - III2 - IV 4 - V 5 - VI

29 - VII

20 - VIII

30 - IX

29 - X

25 - XI NN NN

N¨m 19771968 1968196119811964 1972 1971 1970 1978 1975

Tuy nhiªn, nÕu xÐt nhiÖt ®é cao nhÊt trung b×nh th× sù ph©n chia 4 mïa râ h¬n: mïa xu©n vµo th¸ng 3- 4, mïa h¹ 5- 9, mïa thu 10- 11 vµ mïa ®«ng 12- 2.

134

B¶ng : NhiÖt ®é kh«ng khÝ cao nhÊt trung b×nh th¸ng vµ n¨m (oC)


V¨n Lý 18,7 18,5 20,8 24,7 29,4 31,2 31,6 31,2 30,1 28,0 24,7 21,1 25.8

NhiÖt ®é thÊp nhÊt trung b×nh n¨m 21,1oC t¹i thµnh phè Nam §Þnh vµ 21,4 oC t¹i V¨n Lý, kh¼ng ®Þnh tÝnh chÊt c¬ b¶n cña khÝ hËu lµ tÝnh chÊt chÝ tuyÕn (nhiÖt ®íi).

B¶ng : NhiÖt ®é kh«ng khÝ thÊp nhÊt trung b×nh th¸ng vµ n¨m (oC)

Tªn tr¹m I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII N¨mNam §Þnh 14,0 15,3 17,8 21,4 24,5 26,0 26,5 26,0 25,0 22,3 18,9 15,5 21,1

V¹n Lý 14,6 15,3 17,7 21,4 25,2 26,6 27,1 26,2 25,0 22,4 19,2 16,0 21,4

Tæng nhiÖt ®é n¨m toµn tØnh trªn 8500oC. Cã 2 vïng cã tæng nhiÖt ®é cao (trªn 8650oC) lµ vïng xung quanh thµnh phè vµ vïng duyªn h¶i, 2 vïng cã tæng nhiÖt ®é thÊp (díi 8550oC) lµ xung quanh Cæ LÔ vµ däc s«ng §¸y, ®a sè cßn l¹i cã tæng nhiÖt ®é tõ 8550 ®Õn 8650oC. Sù ph©n hãa kh«ng gian cña tæng nhiÖt ®é trªn 5000 oC thêi kú nãng (5- 10) gÇn gièng nh tæng nhiÖt ®é n¨m, chøng tá tÝnh chÊt chung cña chÕ ®é nhiÖt do thêi kú nãng quyÕt ®Þnh. Trong thêi kú l¹nh (11- 4) tæng nhiÖt ®é chØ trªn 3500 oC vµ Ýt ph©n hãa trong kh«ng gian.

H×nh : B¶n ®å NhiÖt ®é

135

+ ChÕ ®é maTØnh Nam §Þnh cã lîng ma vµo lo¹i trung b×nh trong ®ång

b»ng B¾c Bé, cao h¬n vïng n»m s©u trong ®Êt liÒn (Hµ Néi), vµ thÊp h¬n vïng r×a nói ®«ng nam ch¾n giã (Ninh B×nh).

Lîng ma trung b×nh n¨m t¹i Nam §Þnh lµ 1757 mm (th¸ng 9 cao nhÊt 347,7 mm), V¨n Lý 1760 mm (th¸ng 9 cao nhÊt 395,3 mm). C¸c n¬i kh¸c trong ®ång b»ng B¾c Bé: Hµ Néi 1676 mm, H-ng Yªn 1729 mm, Ninh B×nh 1828 mm.

Cã 2 vïng ma nhiÒu nhÊt (trªn 1800 mm) lµ vïng ý Yªn vµ xung quanh Cæ LÔ. Cßn vïng ma Ýt nhÊt (díi 1700 mm) n»m gÇn gi÷a tØnh, ch¹y tõ phÝa nam thµnh phè xuèng s¸t s«ng §¸y. VÒ tæng lîng ma trong thêi kú nãng (5- 10), vïng ma nhiÒu nhÊt (1550 mm) lµ x· Xu©n Hång huyÖn Xu©n Trêng, cßn vïng ma Ýt nhÊt n»m ë phÝa t©y nam huyÖn NghÜa Hng (díi 1400 mm). Tæng lîng ma thêi kú l¹nh (11- 4) th× gi¶m tõ thµnh phè Nam §Þnh (trªn 280 mm) ®Õn s«ng §¸y (díi 240 mm).

136

H×nh : B¶n ®å Ma

XÐt theo chØ tiªu th¸ng ma lµ th¸ng cã lîng ma trªn 100 mm, th× mïa ma nhiÒu cña thµnh phè Nam §Þnh lµ 6 th¸ng (5- 10) vµ mïa ma Ýt còng lµ 6 th¸ng (11- 4). XÐt theo chØ tiªu th¸ng kh« lµ th¸ng cã lîng ma trung b×nh (P) thÊp h¬n lîng bèc h¬i tÝnh b»ng 2 lÇn nhiÖt ®é trung b×nh th¸ng (2T), th× thµnh phè Nam §Þnh cã 2 th¸ng kh« (P<2T) lµ c¸c th¸ng (12, 1). Nhng t¹i tr¹m V¨n Lý l¹i cã 4 th¸ng kh« (12- 3).

B¶ng : Lîng ma trung b×nh th¸ng vµ n¨m (mm)

Tªn tr¹m I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII n¨m

Nam §Þnh27,835,050,8 81,6174,

7192,

7230,

2325,

2347,

7194,

6 67,529,2 1757,0

V¨n Lý 25,834,037,6 70,1131,

5185,

4211,

3339,

5395,

3226,

7 80,622,1 1759,9

137

B¶ng : Sè ngµy ma trung b×nh th¸ng vµ n¨m (ngµy)

Tªn tr¹m I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII n¨mNam §Þnh 8,7 11,6 14,9 11,4 11,8 12,4 12,7 15,5 14,3 10,3 7,9 6,4 137,9V¨n Lý 9,2 13,3 15,1 11,0 9,7 12,1 9,8 15,2 16,2 13,8 9,1 6,5 141,0

Theo sè ngµy ma, thÊy râ hai thêi kú ma nhiÒu lµ thêi kú ma phïn (th¸ng 3) vµ thêi kú ma ng©u (th¸ng 8- 9), ma ®Õn mét nöa sè ngµy trong th¸ng.

B¶ng : Lîng ma ngµy lín nhÊt th¸ng vµ n¨m (mm)

§Æc trng I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII n¨mNam §Þnh

TrÞ sè 70,0 69,5 76,6 127,7 163,5 196,0 282,8 267,7 382,3 316,1 102,8 62,5 382,3Ngµy th¸ng I 8 - II 7 - III 28 - IV10 - V VI 24 - VII 31 - VIII 22 - IX 22 - X 5 - XI 9 - XII 22 - IXN¨m 1969 1976 1933 1940 1973 1923 1963 1975 1978 1944 1944 1963 1978

V¨n LýTrÞ sè 89,7 66,0 52,7 90,5 160,5 162,1 191,8 346,4 377,2 276,9 191,7 73,5 377,2

138

Ngµy th¸ng 2 - I 8 - II 1 - III 22 - IV10 - V27 - VI30 - VII 26 - VIII

265 - IX 25 - X 9 - XI 5 - XII 25 - IX

N¨m 1979 1976 1960 1970 1973 1978 1959 1973 1973 1971 1963 1974 1973

Qua t×nh h×nh ma ngµy lín nhÊt, ta thÊy tÝnh chÊt trung gian cña th¸ng 4 vµ th¸ng 11 rÊt râ, ®ång thêi còng nãi lªn tÝnh chÊt Èm cña khÝ hËu Nam §Þnh. Thêi gian ma trong n¨m cã thÓ kÐo dµi ®Õn 6 th¸ng, tõ th¸ng 5 ®Õn th¸ng 10. Ngoµi ra çc th¸ng cã ma ngµy lín nhÊt n»m trong mïa b·o, do ®ã ma b·o cã ý nghÜa lín ®èi víi tæng lîng ma n¨m.+ ChÕ ®é bèc h¬i

Lîng bèc h¬i trung b×nh n¨m t¹i thµnh phè Nam §Þnh lµ 836 mm, V¨n Lý lµ 974 mm, t¬ng øng víi çc n¬i kh¸c ë ®ång b»ng B¾c Bé: Hµ Néi 989 mm, H¶i D¬ng 983 mm, H¶i Phßng 839 mm, Ninh B×nh 852 mm. VÒ sù ph©n hãa kh«ng gian, thÊy lîng bèc h¬i n¨m t¨ng theo d¶i song song víi bê biÓn. Lîng bèc h¬i thêi kú nãng (5- 10) còng t¨ng dÇn vÒ phÝa biÓn, vïng xung quanh thµnh phè Nam §Þnh díi 500 mm, cßn vïng s¸t biÓn trªn 550 mm. Lîng bèc h¬i thêi kú l¹nh (11- 4) th× vïng quanh thµnh phè Nam §Þnh vÉn thÊp nhÊt (díi 320 mm), nhng vïng cao l¹i n»m vÒ phÝa huyÖn Trùc Ninh vµ Xu©n Trêng (trªn 340 mm). Cßn sù ph©n hãa theo thêi gian, thÊy lîng bèc h¬i thÊp nhÊt (39 - 40 mm) vµo thêi kú ma phïn (2- 3), trêi ®Çy m©y vµ ®é Èm t¬ng ®èi cao. Vµo çc th¸ng n¾ng nhiÒu (5- 6- 7), nhiÖt ®é cao, lîng bèc h¬i còng cao nhÊt (85 - 105 mm), cùc ®¹i vµo th¸ng 7 (105 mm). Vµo mïa thu (10- 11), lîng bèc h¬i còng t¬ng ®èi cao (70- 80 mm), mµ nguyªn nh©n lµ thêi tiÕt quang m©y vµ hanh kh«.

B¶ng : Lîng bèc h¬i (Piche) trung b×nh th¸ng vµ n¨m (mm)

Tªn tr¹m I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII n¨m

Nam §Þnh

55,2 40,9 39,4 50,7 86,8 92,9 104,7 77,5 69,4 79,3 72,4 66,7 835,9

V¨n Lý 59,2 38,9 35,8 47,2 93,0 111,1 125,5 99,7 92,8 101,9 92,0 76,7 973,8

139

H×nh : B¶n ®å Bèc h¬i

+ ChÕ ®é m©y

140

Lîng m©y tæng quan cña thµnh phè Nam §Þnh lµ 7,5 vµ V¨n Lý lµ 7,7. Thêi gian nhiÒu m©y ®i tõ th¸ng 1 ®Õn th¸ng 8 (trªn 7/10), nhiÒu nhÊt lµ c¸c th¸ng 2, 3 (9,1- 9,2/10). C¸c th¸ng Ýt m©y lµ 9, 10, 11, 12 (díi 7/10), tøc lµ vµo mïa thu vµ ®Çu mïa ®«ng, cùc tiÓu vµo th¸ng 6 (6/10).

B¶ng : Lîng m©y tæng quan trung b×nh th¸ng vµ n¨m (phÇn mêi bÇu trêi)

Tªn Tr¹m I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII n¨mNam §Þnh 7,9 9,1 9,2 8,5 7,2 7,6 7,5 7,9 6,7 6,0 6,1 6,5 7,5

V¨n Lý 7,8 9,0 9,0 8,3 7,3 8,2 7,7 8,3 7,1 6,3 6,3 6,7 7,7

VÒ lîng m©y thÊp, trÞ sè trung b×nh t¹i thµnh phè Nam §Þnh lµ 5,9 vµ V¨n Lý 5,8. Thêi gian nhiÒu m©y (7- 9/10) chØ ®i tõ th¸ng 1 ®Õn 4, cùc ®¹i vµo th¸ng 2 - 3 (9/10), nhng thêi gian Ýt m©y l¹i kÐo dµi tõ th¸ng 5 ®Õn th¸ng 12 (díi 6/10), cùc tiÓu vµo th¸ng 7 (3,6/10) lµ th¸ng n¾ng nãng nhÊt trong n¨m.

B¶ng : Lîng m©y thÊp trung b×nh th¸ng vµ n¨m (phÇn mêi bÇu trêi)


V¨n Lý 7,5 8,7 8,7 7,3 4,9 4,4 3,4 4,4 4,5 4,9 5,4 6,1 5,8

+ ChÕ ®é Èm

141

§é Èm tuyÖt ®èi (¸p suÊt riªng cña h¬i níc trong kh«ng khÝ tÝnh theo mb) phô thuéc chÆt chÏ vµo nhiÖt ®é. Do ®ã ®é Èm tuyÖt ®èi cao vµo mïa h¹ (5 - 9), cùc ®¹i vµo th¸ng 7 lµ th¸ng nãng nhÊt vµ ®¹t 33,7 mb t¹i V¨n Lý vµ 33 mb t¹i thµnh phè Nam §Þnh. Ba th¸ng mïa ®«ng (12- 1- 2) cã ®é Èm tuyÖt ®èi thÊp nhÊt, cùc tiÓu vµo th¸ng 1 lµ th¸ng l¹nh nhÊt vµ chØ ®¹t 16,4 mb t¹i thµnh phè Nam §Þnh vµ 16,3 mb t¹i V¨n Lý, nghÜa lµ chØ b»ng mét nöa th¸ng cao nhÊt, nãi nªn sù t¬ng ph¶n vÒ nhiÖt- Èm gi÷a hai luång giã mïa ®«ng b¾c vµ t©y nam. TÝnh chÊt trung gian cña çc th¸ng 3- 4 vµ 9- 11 ®Òu râ víi ®é Èm tuyÖt ®èi trong kho¶ng 20 - 26 mb.

B¶ng : §é Èm tuyÖt ®èi trung b×nh th¸ng vµ n¨m (mb)


V¨n Lý 16,3 17,4 20,5 25,5 31,1 33,3 33,7 33,0 30,9 26,3 21,6 17,9 25,6

NÕu ®é Èm tuyÖt ®èi phô thuéc chÆt chÏ vµo nhiÖt ®é, th× ®é Èm t¬ng ®èi (tû sè % gi÷a lîng h¬i níc hiÖn cã trong kh«ng khÝ vµ giíi h¹n tèi ®a cña lîng h¬i níc chøa trong kh«ng khÝ ë cïng nhiÖt ®é), l¹i phô thuéc chÆt chÏ vµo lîng m©y vµ thêi gian cã ma. Do ®ã ®é Èm t¬ng ®èi cao nhÊt vÒ mïa ma phïn r¶ rÝch (2- 4), cùc ®¹i vµo th¸ng 3 (91% t¹i thµnh phè Nam §Þnh vµ 92 % t¹i V¨n Lý). §é Èm t¬ng ®èi trung b×nh n¨m cña thµnh phè Nam §Þnh vµ tr¹m V¨n Lý ®Òu 85%, vµo lo¹i Èm. Çc th¸ng Èm nhÊt (xÊp xØ 90%) lµ th¸ng 2- 3- 4, t¬ng øng víi th¸ng nhiÒu m©y nhÊt. Çc th¸ng t¬ng ®èi kh« (82 - 83 %) lµ ®Çu mïa hÌ (6- 7), mïa thu vµ ®Çu mïa ®«ng (10- 11- 12). §é Èm t¬ng ®èi thÊp nhÊt vµo mïa thu vµ ®Çu ®«ng (10- 11- 12), tèi thiÓu vµo th¸ng 11 (81 % t¹i

142

V¨n Lý vµ 82 % t¹i thµnh phè Nam §Þnh) lµ thêi kú cã nhiÒu ngµy quang m©y kh«ng ma. Riªng th¸ng 7, ®é Èm t¬ng ®èi còng thÊp, nhng nguyªn nh©n chÝnh l¹i do nhiÖt ®é cao khiÕn cho giíi h¹n tèi ®a cña lîng h¬i níc chøa trong kh«ng khÝ t¨ng lªn.

B¶ng : §é Èm t¬ng ®èi trung b×nh th¸ng vµ n¨m (%)

Tªn tr¹m I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII n¨mNam §Þnh 85 88 91 89 85 83 82 85 85 83 82 82 95V¨n Lý 85 89 92 91 86 83 82 84 84 82 81 82 85

Qua ph©n tÝch ®Æc ®iÓm cña tõng yÕu tè khÝ hËu, ta thÊy çc yÕu tè ®ã ®Òu cã quan hÖ víi nhau vµ tùu trung lµ ph¶n ¸nh nÒn t¶ng nhiÖt- Èm cña khÝ hËu chÝ tuyÕn giã mïa Èm vµ diÔn biÕn mïa xu©n- h¹- thu- ®«ng t¹i tØnh Nam §Þnh.2.2. §Æc ®iÓm thñy v¨n* §Æc ®iÓm chung

Lµ bé phËn ven biÓn ®«ng nam cña ch©u thæ s«ng Hång, cã khÝ hËu chÝ tuyÕn giã mïa Èm, nguån níc cña tØnh Nam §Þnh rÊt phong phó, nhng biÕn ®æi theo mïa vµ chÞu ¶nh hëng cña thñy triÒu. Tõ khi con ngêi ®¾p ®ª kiªn cè ®Ó khai th¸c tù nhiªn, th× sù giao lu gi÷a hai nguån níc lµ nguån t¹i chç do ma cung cÊp vµ nguån tõ s«ng Hång vµ çc chi lu bÞ x¸o trén. Con ngêi ph¶i xö lý sù x¸o trén do m×nh g©y ra khi muèn sím th©m canh ®ång b»ng b·i båi h»ng n¨m bÞ ngËp lôt, b»ng mét hÖ thèng kªnh m¬ng r¶i kh¾p ®ång ruéng vµ çc tr¹m b¬m tíi, tiªu vµ cèng tíi tiªu dµy ®Æc ven çc s«ng, mµ ®iÓn h×nh lµ däc s«ng S¾t vµ s«ng Ninh C¬.

143

Nguån níc ma do lín h¬n bèc h¬i, mµ ®· cung cÊp cho ®ång ruéng Nam §Þnh kho¶ng 1,4 ®Õn 1,5 tû m3 níc, trong ®ã níc mÆt chiÕm 80% vµ níc ngÇm chiÕm 20%, ®ñ dïng cho cÊy lóa níc nÕu r¶i ®Òu trong n¨m. Nhng do chÕ ®é giã mïa mµ mïa ®«ng chØ ®ñ níc cho c©y trång a kh«, cßn vô lóa ph¶i tr«ng vµo giã mïa mïa h¹, cho nªn gäi lµ vô mïa. Muèn cÊy lóa chiªm xu©n th× ph¶i tíi hoÆc chän vïng thÊp óng vµo mïa ma. S«ng Hång lµ nguån níc lín gÊp béi phÇn, nhng kh«ng sö dông ®îc nhiÒu do hÖ thèng ®ª vµ do mùc níc s«ng lóc th× qu¸ cao khi cÇn tiªu hoÆc qu¸ thÊp khi cÇn tíi. Nguån phï sa to lín h»ng n¨m còng chØ cã Ých lµ båi nhanh vïng cöa s«ng, t¹o thÕ lÊn biÓn sau nµy, cßn dïng ®Ó båi bæ cho ®Êt ®ai cha ®¸ng lµ bao. S«ng Hång, lóc cha ph©n níc cho s«ng Nam §Þnh, t¶i tíi 67 tû m3 níc, sau khi ph©n cho s«ng Nam §Þnh, s«ng Ninh C¬ th× chØ cßn 35 tû m3 ra cöa Ba L¹t. S«ng Nam §Þnh nhËn tõ s«ng Hång 25 tû m3, khi gÆp s«ng §¸y th× thªm 5 tû m3

n÷a vµ lîng níc ®æ ra cöa §¸y lµ 30 tû m3 xÊp xØ cöa Ba L¹t. S«ng Ninh C¬ ®îc 7 tû tõ s«ng Hång vµ ®æ ra cöa L¹ch Giang. Nh vËy 72 km bê biÓn cña tØnh Nam §Þnh nhËn ®îc 72 tû m3, khiÕn cho vïng níc biÓn ven bê bÞ lî vµo mïa ma lò. Nhng bï l¹i ®· nhËn ®îc tæng céng tíi 165 triÖu tÊn phï sa mÇu mì. Trong sè ®ã s«ng Hång cung cÊp 152 triÖu (70 triÖu qua cöa Ba L¹t, 67 triÖu qua s«ng Nam §Þnh vµ 15 triÖu qua s«ng Ninh C¬) vµ s«ng §¸y cung cÊp 13 triÖu (thµnh ra lîng phï sa qua cöa §¸y tíi 80 triÖu, h¬n c¶ ë cöa Ba L¹t). §iÒu nµy còng c¾t nghÜa sù tiÕn nhanh ra biÓn t¹i hai cöa §¸y vµ cöa Ba L¹t, cha tÝnh ®Õn sù tham gia cña h¶i lu ven bê mµ ta sÏ ®Ò cËp sau khi nghiªn cøu thñy v¨n biÓn.

MËt ®é líi s«ng trong tØnh kh«ng ®ñ ®Ó tiªu hÕt níc d thõa trong mïa ma lò, khiÕn cho r¶i r¸c kh¾p n¬i ®Òu cã vïng óng ngËp t¹m thêi, riªng « tròng Vô B¶n- ý Yªn cã thªm nh÷ng vïng ngËp óng thêng xuyªn cha tiªu tho¸t ®îc. Tuy nhiªn nÕu khai th¸c hîp lý, phï hîp víi ®iÒu kiÖn ®Þa- sinh th¸i, th× vïng ngËp óng còng cã nh÷ng lîi thÕ riªng, cha ch¾c ®· tha kÐm vÒ hiÖu qu¶ kinh tÕ.

Trong tØnh cã kho¶ng 530,1 km s«ng ngßi, trong ®ã cã 16 s«ng ngßi dµi trªn 10 km víi tæng chiÒu dµi lµ 430,4 km, riªng 4 s«ng lín (Hång, §¸y, Nam §Þnh, Ninh C¬) ®· ®îc 251 km. Nh thÕ mËt ®é míi ®¹t 0,33 km/km2 trong khi ®ã nhu cÇu ph¶i trªn 2 km/km2. V× vËy hÖ thèng kªnh m¬ng trong tØnh ph¶i bï vµo, ®Æc biÖt lµ vïng gi¸p biÓn v× cßn thªm nhu cÇu röa mÆn.

144

Víi ®Þa h×nh b·i båi ch©u thæ, mµ sù båi ®¾p lµ do s«ng chuyÓn dßng liªn tôc, th× hÖ thèng hå mãng ngùa, di tÝch cña nh÷ng khóc uèn cò ®· bÞ c¾t qua vµ båi lÊp mét phÇn, ph¶i dµy ®Æc. Do tû lÖ b¶n ®å qu¸ nhá nªn kh«ng thÓ hiÖn ®îc, tuy nhiªn t¹i thµnh phè Nam §Þnh vÉn nhËn thÊy nhiÒu hå lín, hoÆc t¹i çc x· Mü Trung, Mü T©n ven s«ng Hång cña huyÖn Mü Léc. §©y lµ nh÷ng diÖn tÝch nu«i trång thñy s¶n tèt, ®ång thêi còng lµ nguån tíi tiªu tù nhiªn, hoÆc lµ nh÷ng ®iÓm nghØ ng¬i, du lÞch. §¸ng tiÕc lµ hiÖn nay do nhu cÇu ®Êt ë vµ ®Êt trång l¬ng thùc gia t¨ng, mµ çc hå ao bÞ san lÊp qu¸ nhiÒu, g©y khã kh¨n thªm cho tÝnh chÊt ph©n bè nguån níc kh«ng ®iÒu hßa cña chÕ ®é giã mïa.

Nguån níc ngÇm trong tØnh kh¸ phong phó vµ ph©n bè lµm hai tÇng, çch nhau bëi mét tÇng çch níc. TÇng níc ngÇm thø nhÊt gåm líp chøa níc lç hæng thuéc hÖ tÇng Th¸i B×nh QIV

3tb vµ líp chøa níc lç hæng thuéc hÖ tÇng H¶i Hng QIV

1 -2hh, nãi chung gåm çt, bét vµ sÐt. Sau ®Õn tÇng çch níc lµ tÇng sÐt thuéc hÖ tÇng VÜnh Phóc QIII

2vp. TÇng chøa níc thø hai bªn díi gåm cã líp chøa níc lç hæng thuéc hÖ tÇng Hµ Néi QII - IIIhn - gåm s¹n, sái lÉn çt vµ líp chøa níc lç hæng Th¸i Thuþ QItt gåm cuéi, sái lÉn çt, sÐt. Cuèi cïng lµ 2 líp chøa níc kh«ng liªn tôc thuéc hÖ tÇng Neogen VÜnh B¶o N2vb vµ hÖ tÇng ®¸ biÕn chÊt Th¸i Ninh PR1tn ®íi chøa níc kh«ng liªn tôc.

TÇng chøa níc thø nhÊt lµ tÇng chøa níc lç hæng trÇm tÝch hçn hîp (s«ng, s«ng- biÓn, ®Çm lÇy) thÕ Holoxen hÖ tÇng Th¸i B×nh (qh tb). Níc thêng gÆp trong thÊu kÝnh çt, ¸ çt, dµy 2- 3 m. Mùc níc tÜnh çch mÆt ®Êt 1- 3 m, thÊu kÝnh çt çch mÆt ®Êt 8- 15 m. Tû lu lîng (q) 0,01- 0,05 l/m.s. Níc cã tæng kho¸ng ho¸ biÕn thiªn tõ nh¹t ®Õn lî vµ ®Õn mÆn. Thµnh phÇn ion lµ hçn hîp bicabonat clorua. TÇng chøa níc qh tb kh«ng phong phó, chiÒu dµy nhá, Ýt cã ý nghÜa cung cÊp níc. Nhng lµ tÇng n»m ngay trªn mÆt, rÊt quan träng ®èi víi sinh ho¹t, nh©n d©n ®µo giÕng lÊy n-íc sö dông. Nguån cung cÊp níc cho tÇng chøa níc nµy lµ níc ma, n-íc ngät ven biÓn cã t¹i çc cån çt, nhng l¹i bÞ nhiÔm mÆn do triÒu (nh ë Xu©n Trêng, Giao Thuû). TÇng chøa níc thø hai lµ tÇng chøa níc lç hæng trong trÇm tÝch Pleixtoxen II- III thuéc hÖ tÇng Hµ Néi (qp hn). Thµnh phÇn trÇm tÝch gåm cuéi sái, th¹ch anh, ®«i khi cã çt, s¹n xen thÊu kÝnh çt bét, sÐt bét. §é s©u ph©n bè cña tÇng chøa níc nµy t¬ng ®èi æn ®Þnh vµ cã quy luËt, n«ng nhÊt 30- 35 m, s©u nhÊt 80- 100 m. ChiÒu dµy trung b×nh 28 m

145

(10- 40 m). TÇng chøa níc qp hn rÊt giÇu níc, lu lîng q = 1,5 - 8,9 l/m.s, mùc thuû tÜnh 0,25- 2,5 m, hÖ sè dÉn níc 700- 1000 m3/ngµy. §é kho¸ng ho¸ M= 0,3- 3 g/l, thµnh phÇn hãa häc lµ bicabonat manhe, natri hoÆc clorua- natri. Nh vËy, tÇng chøa níc qp hn chøa níc phong phó, nhng ®é kho¸ng biÕn ®æi tõ nh¹t ®Õn mÆn.

Do lÞch sö ®Þa chÊt kiÕn t¹o, cã sù ph©n bè níc ngÇm kh¸c nhau gi÷a phÇn phÝa t©y ®øt gÉy kiÕn t¹o qua vïng nói G«i sôt n«ng vµ phÇn phÝa ®«ng sôt s©u. PhÇn sôt n«ng chØ cã 1 tÇng níc ngÇm gåm çc líp thuéc çc hÖ tÇng Holoxen QIV s©u tõ 0 ®Õn -30 m. T¹i phÇn sôt s©u tuy cã ®ñ hai tÇng chøa níc ngÇm, nhng vÉn cã sù ph©n bè s©u n«ng kh¸c nhau cña líp chøa níc Pleixtoxen QI - II III, phô thuéc vµo ®é dµy cña tÇng çch níc VÜnh Phóc, cã n¬i chØ dµy 10 m, cã n¬i dµy tíi 60 m. N¬i líp Q II - III Hµ Néi, n»m n«ng th× s©u kho¶ng 40 - 60 m díi mÆt ®Êt (dµy 20 m), líp QI - N2 kho¶ng 60- 140 m díi mÆt ®Êt, cßn n¬i s©u th× líp QII -III Hµ Néi n»m kho¶ng 90- 120 m díi mÆt ®Êt (dµy 30 m), cßn tÇng QI - N2 th× s©u ®Õn 120- 180 m hay h¬n n÷a díi mÆt ®Êt.

¶nh hëng cña biÓn thÓ hiÖn ë sù x©m nhËp mÆn vµ sù lan truyÒn cña thñy triÒu. Ranh giíi ®é mÆn 1%o cùc ®¹i vµo s©u tíi 16- 17 km theo ®êng chim bay tõ bê biÓn vµo ®Êt liÒn, cho nªn ®Êt mÆn cã n¬i vµo s©u qu¸ s«ng Ninh C¬. Ngîc l¹i ranh giíi ®é mÆn 1%o cùc tiÓu l¹i ë ngay s¸t biÓn nh t¹i cöa s«ng Hång, cöa s«ng §¸y, v× thÕ ®Êt phï sa s«ng Hång kh«ng mÆn ra ®Õn gÇn bê biÓn x· Giao H¬ng, x· Giao An, huyÖn Giao Thñy vµ nãi chung lµ ®Êt mÆn Ýt vµ trung b×nh chØ lµ ®Êt mÆn thêi vô, mÆn vµo mïa kh« mµ th«i. Tuy nhiªn nÕu xÐt ranh giíi ®é mÆn 4%o cùc ®¹i (®é mÆn 4%o lµ ®é mÆn kh«ng cho phÐp trång lóa) còng vµo s©u tíi 14 - 15 km theo ®êng chim bay, th× nãi chung vïng phÝa ®«ng s«ng Ninh C¬ vÉn n»m trong sù uy hiÕp cña níc biÓn vµ ®ª s«ng t¹i vïng nµy còng thùc chÊt lµ ®ª ng¨n mÆn, nhÊt lµ vµo lóc b·o to khíp víi triÒu cêng. §o däc chiÒu s«ng th× ¶nh hëng cña níc mÆn t¹i 3 s«ng lín s«ng Hång, s«ng §¸y vµ s«ng Ninh C¬ cô thÓ nh sau.

Trªn s«ng Hång: biªn giíi mÆn 1%o cùc ®¹i vµo s©u 24,5 km. biªn giíi mÆn 4%o cùc ®¹i vµo s©u 21,0 km.biªn giíi mÆn 1%o trung b×nh vµo s©u 17,0 kmbiªn giíi mÆn 4%o trung b×nh vµo s©u 5,2 km

146

biªn giíi mÆn 1%o cùc tiÓu vµo s©u 2,0 km Trªn s«ng §¸y:

biªn giíi mÆn 1%o cùc ®¹i vµo s©u 31,6 km. biªn giíi mÆn 4%o cùc ®¹i vµo s©u 27,0 km.biªn giíi mÆn 1%o trung b×nh vµo s©u 16,0 kmbiªn giíi mÆn 4%o trung b×nh vµo s©u 8,0 km biªn giíi mÆn 1%o cùc tiÓu vµo s©u 4,0 km

Trªn s«ng Ninh C¬:biªn giíi mÆn 1%o cùc ®¹i vµo s©u 47,5 km. biªn giíi mÆn 4%o cùc ®¹i vµo s©u 42,0 km.biªn giíi mÆn 1%o trung b×nh vµo s©u 14,0 kmbiªn giíi mÆn 4%o trung b×nh vµo s©u 10,5 km biªn giíi mÆn 1%o cùc tiÓu vµo s©u 5,6 km

H×nh : Ph©n bè ®é mÆn trªn c¸c s«ng

¶nh hëng cña thñy triÒu, t¸c ®éng ®Õn híng dßng ch¶y cña s«ng ngßi vµ ®Õn ®é cao thÊp cña mùc níc s«ng vµo lóc triÒu c-êng vµ triÒu rßng th× quanh n¨m vµo hÕt ®Þa phËn Nam §Þnh vµ

147

cßn s©u h¬n n÷a, thÝ dô mïa ma tíi Hng Yªn, mïa kh« tíi tËn Hµ Néi. Cho nªn kh¾p n¬i trong tØnh mùc níc s«ng lªn cao vµo lóc triÒu cêng vµ h¹ thÊp vµo lóc triÒu rßng, cã khi biªn ®é giao ®éng trung b×nh còng kh¸ lín tõ 1m ®Õn 1,5 m. ThÝ dô mùc níc ®Ønh triÒu trung b×nh chªnh víi mùc níc ch©n triÒu trung b×nh t¹i tr¹m Phó Hµo trªn s«ng Hång, tr¹m §éc Bé trªn s«ng §¸y vµ tr¹m LiÔu §Ò trªn s«ng Ninh C¬ nh sau:

B¶ng : Sù chªnh gi÷a mùc níc ®Ønh triÒu trung b×nh vµ mùc níc ch©n triÒu trung b×nh (cm).

Tr¹m s«ng I II III IV V VI VII VIII IX X XI XIIPhó Hµo (s. Hång)

88 74 82 86 127 54 35 31 33 46 63 84

§éc Bé (s. §¸y) 79 70 72 76 98 49 33 29 38 47 61 80LiÔu §Ò (s. Ninh C¬)

154 139 135 139 109 130 102 83 88 144 142 159

Nh vËy trªn s«ng Ninh C¬ nhÞp ®iÖu thñy triÒu t¸c ®éng lín tíi nhÞp ®iÖu mùc níc s«ng, ®iÒu nµy ¶nh hëng ®Õn giao th«ng vµ ®Õn vÊn ®Ò më ®ãng cèng tíi tiªu.* Thñy chÕ mét sè s«ng chÝnh+ S«ng §¸y

S«ng §¸y chiÒu dµi 82 km, b¾t ®Çu vµo ®Êt tØnh Nam §Þnh t¹i phÝa nam x· Yªn Thä, huyÖn ý Yªn, lµ ®Þa giíi gi÷a hai tØnh Nam §Þnh vµ Ninh B×nh vµ ®æ ra biÓn t¹i cöa §¸y. S«ng §¸y ch¹y theo híng gÇn b¾c- nam víi nhiÒu khóc uèn lín nhá, cã x· Yªn TrÞ n»m gän trong mét khóc uèn cña nã, phÝa b¾c tØnh nhiÒu khóc uèn lîn h¬n, cßn phÝa nam tØnh s«ng ch¹y gÇn nh th¼ng. Nèi gi÷a s«ng §¸y víi s«ng Ninh c¬ cã kªnh QuÇn Liªu dµi 2 km thuéc x· NghÜa S¬n, huyÖn NghÜa Hng.

Trªn s«ng §¸y cã 2 tr¹m thñy v¨n lµ tr¹m §éc Bé khi cha gÆp s«ng Nam §Þnh vµ tr¹m Nh T©n ë gÇn cöa s«ng.

148

T¹i tr¹m §éc Bé: Mïa lò ®i tõ th¸ng 6 ®Õn th¸ng 10, víi møc n-íc trung b×nh trªn 1m, 3 th¸ng cao nhÊt lµ çc th¸ng 7, 8, 9, cùc ®¹i vµo th¸ng 8 (1,68 m). Mïa c¹n tõ th¸ng 11 ®Õn th¸ng 5, møc n-íc trung b×nh díi 1 m, 3 th¸ng thÊp nhÊt lµ çc th¸ng 2, 3, 4, cùc tiÓu vµo th¸ng 3 (0,40 m). Nh vËy biªn ®é lµ 1,28 m. NÕu xÐt mùc níc cao nhÊt tuyÖt ®èi th× tõ th¸ng 6 ®Õn th¸ng 10 ®· cã kh¶ n¨ng vît møc b¸o ®éng sè 1 vµ çc th¸ng 7, 8, 9 cã thÓ vît b¸o ®éng cÊp 3. Mùc níc cao nhÊt tuyÖt ®èi lµ 3,44 m (23-8-1971). Cßn xÐt mùc níc thÊp nhÊt tuyÖt ®èi th× tõ th¸ng 11 ®Õn th¸ng 6, cã kh¶ n¨ng mùc níc s«ng thÊp h¬n 0 m. Çc th¸ng thÊp nhÊt lµ 3- 4- 5, cùc tiÓu lµ - 0,49 m (th¸ng 3- 1959).

Tr¹m Nh T©n: Mïa lò tõ th¸ng 6 kÐo dµi sang th¸ng 11 vµ kh«ng bao giê cao h¬n 1 m. Cùc ®¹i ®¹t 0,76 m vµo th¸ng 9. Mïa c¹n tõ th¸ng 12 ®Õn th¸ng 5, th¸ng kiÖt vµo th¸ng 3 chØ ®¹t 0,29 m. Mùc níc Ýt dao ®éng, biªn ®é chØ cã 0,47 m. Mùc níc cao nhÊt tuyÖt ®èi lµ 2,7 m vµo th¸ng 7-1971, cßn mùc níc thÊp nhÊt tuyÖt ®èi lµ -0,71m vµo th¸ng 3-1984. + S«ng Mü §«

S«ng Mü §« chiÒu dµi 11 km, t¸ch tõ s«ng S¾t, ch¹y theo ®Þa giíi tØnh t¹i x· Yªn Lîi vµ mét phÇn ®Þa giíi tØnh t¹i x· Yªn T©n, sau ®ã ch¶y trong ®Êt cña tØnh. S«ng Mü §« ch¶y theo híng ®«ng b¾c- t©y nam, gÆp s«ng §¸y t¹i ®Þa giíi x· Yªn Ph¬ng víi Yªn Phó. + S«ng S¾t

S«ng S¾t chiÒu dµi lµ 15 km, lµ s«ng ch¶y tõ tØnh Hµ Nam sang tØnh Nam §Þnh, ®o¹n ®Çu s«ng S¾t lµ ®Þa giíi gi÷a hai tØnh Hµ Nam vµ Nam §Þnh, phÇn Nam §Þnh gåm x· Minh ThuËn vµ x· T©n Kh¸nh. S«ng ch¶y theo híng b¾c- nam. §o¹n qua nói Ng¨m ë Vô B¶n, cã tªn gäi lµ s«ng Ng¨m, sau ®ã l¹i trë vÒ tªn s«ng S¾t. §o¹n phÝa b¾c ®êng s¾t, s«ng lµ ®Þa giíi gi÷a huyÖn ý Yªn vµ huyÖn Vô B¶n. §o¹n phÝa nam ®êng s¾t s«ng ch¹y trong huyÖn ý Yªn vµ ®æ vµo s«ng §¸y t¹i ®Þa giíi x· Yªn Khang vµ x· Yªn §ång.

Cã mét nh¸nh s«ng chiÒu dµi gÇn 10 m, ®îc t¸ch ra tõ s«ng S¾t, chia ®«i vïng ®åi cña x· Kim Th¸i, ch¶y theo híng nam- b¾c, dõng l¹i khi gÆp ®êng s¾t Thèng nhÊt B¾c Nam vµ quèc lé 21. + S«ng Hång

149

S«ng Hång chiÒu dµi 74,5 km, lµ ®Þa giíi gi÷a hai tØnh Nam §Þnh vµ Th¸i B×nh. X· Mü Trung lµ x· ®Çu tiªn cña tØnh ®ãn nhËn dßng s«ng. S«ng Hång tiÕp tôc ch¶y qua 18 x· vµ ®æ ra biÓn t¹i cöa Ba L¹t. S«ng Hång ch¶y theo híng t©y b¾c- ®«ng nam víi nhiÒu khóc uèn réng hÑp kh¸c nhau, nhiÒu n¬i s«ng Hång ch¶y nh n»m song song víi bê biÓn vµ còng cã n¬i ch¶y vu«ng gãc víi bê biÓn. Tríc khi ®æ ra cöa Ba L¹t, s«ng Hång t¸ch thªm ra s«ng Väp vµ s«ng Trµ.

Trªn s«ng Hång cã 4 tr¹m thuû v¨n lµ Phó Hµo, Ng« X¸, Vò ThuËn vµ Ba L¹t. Chóng ta ph©n tÝch thñy chÕ s«ng Hång t¹i hai tr¹m, lµ tr¹m Phó Hµo t¹i vïng ®ång b»ng b·i båi s«ng vµ tr¹m Ba L¹t t¹i vïng ch©u thæ hiÖn t¹i. T¹i Phó Hµo lu lîng b×nh qu©n n¨m lµ 1310 m3/s, lîng níc mïa lò (6- 10) chiÕm 78 % tæng lîng níc n¨m, trong ®ã lîng níc th¸ng lín nhÊt (8) chiÕm 20 %, cßn lîng níc mïa c¹n (11- 5) chØ chiÕm 22 %, trong ®ã th¸ng kiÖt (3) chiÕm cã 1,6%. Trong mïa lò, 3 th¸ng cã møc níc trung b×nh trªn 2 m lµ 7, 8, 9, th¸ng cùc ®¹i lµ th¸ng 8, mùc níc lµ 2,69 m. Trong mïa c¹n, 3 th¸ng mùc níc trung b×nh thÊp nhÊt díi 0,70 m lµ 2, 3, 4, th¸ng cùc tiÓu lµ th¸ng 3, mùc níc chØ ®¹t 0,57 m. Biªn ®é n¨m nh vËy lµ 2,12 m. NÕu xÐt mùc níc cao nhÊt tuyÖt ®èi, th× tõ th¸ng th¸ng 6 ®· vît qua møc b¸o ®éng 2 (trªn 3 m) vµ 3 th¸ng 7- 8- 9 cã thÓ vît qua møc b¸o ®éng 3 (trªn 4 m). Th¸ng cã mùc níc cùc ®¹i tuyÖt ®èi lµ th¸ng 8, tíi 5,97 m (22-8-1971). Cßn møc níc cùc tiÓu tuyÖt ®èi th× xuèng ®Õn -0,27 m (th¸ng 3 vµ 5 n¨m 1967). Nãi chung trong mïa c¹n lµ cã kh¶ n¨ng mùc níc thÊp h¬n 0 m, nhÊt lµ 4 th¸ng 2- 3- 4- 5.

T¹i tr¹m Ba L¹t, sù diÔn biÕn gièng nh ë tr¹m Nh T©n (cöa §¸y), ta thÊy ¶nh hëng cña thñy triÒu rÊt m¹nh. Tuy nhiªn, mùc níc s«ng Hång rÊt thÊp, quanh n¨m mùc níc trung b×nh ®Òu díi 0 m. Vµo mïa lò tõ th¸ng 6 ®Õn th¸ng 11, th× mùc níc cao nhÊt vµo th¸ng 9 còng lµ -0,02 m. Cßn vµo mïa c¹n tõ th¸ng 12 ®Õn th¸ng 5, th¸ng kiÖt lµ th¸ng 3, mùc níc lµ -0,51 m. XÐt mùc níc cao nhÊt th× cùc ®¹i lµ 1,76 m vµo th¸ng 7- 1971, thø ®Õn 1,73 m vµo th¸ng 9-1961. VÒ mùc níc thÊp nhÊt th× cùc tiÓu lµ -1,78 m vµo th¸ng 12-1974, thø ®Õn -1,74 m vµo th¸ng 1 - 1975.

H×nh : M¹ng líi s«ng

150

+ S«ng Nam §Þnh

S«ng Nam §Þnh, cßn cã tªn s«ng §µo Nam §Þnh hay s«ng §µo chiÒu dµi 33,5 km, ®îc t¸ch ra tõ s«ng Hång, t¹i ®Þa giíi gi÷a x· Mü T©n- huyÖn Mü Léc víi x· Nam Phong- thµnh phè Nam §Þnh. S«ng ch¶y theo híng ®«ng b¾c - t©y nam, víi 4 khóc uèn. Khóc uèn ®Çu tiªn t¬ng ®èi dµi, cßn c¸c khóc uèn sau ng¾n h¬n. S«ng Nam §Þnh gÆp s«ng §¸y t¹i ®Þa giíi gi÷a x· Yªn Nh©n- huyÖn ý Yªn víi x· Hoµng Nam- huyÖn NghÜa Hng. Còng nh c¸c con s«ng kh¸c s«ng Nam §Þnh lµ ®Þa giíi gi÷a huyÖn Vô B¶n víi huyÖn Nam Trùc, gi÷a huyÖn ý Yªn víi huyÖn NghÜa Hng.

Trªn s«ng Nam §Þnh cã 2 tr¹m thuû v¨n lµ tr¹m Nam §Þnh vµ tr¹m B¸i Tr¹ch. Ta chØ ph©n tÝch tr¹m Nam §Þnh. T¹i Nam §Þnh lu lîng b×nh qu©n n¨m lµ 832 m3/s, lîng níc mïa lò (6- 9) chiÕm 76 % tæng lîng níc n¨m, trong ®ã lîng níc th¸ng lín nhÊt (8) chiÕm 21 %, cßn lîng níc mïa c¹n (12- 5) chiÕm 24 %, trong ®ã th¸ng kiÖt (3) chØ chiÕm 2,1%. Trong mïa lò, 3 th¸ng cã mùc níc trªn 2 m lµ 7- 8- 9, cùc ®¹i vµo th¸ng 8 ®¹t 2,76 m. Trong mïa c¹n, 4 th¸ng cã mùc níc díi 0,75 lµ 2- 3- 4- 5, th¸ng cùc tiÓu lµ th¸ng chØ cao 0,64 m. Biªn ®é n¨m lµ 2,12 m. XÐt mùc níc cao nhÊt tuyÖt ®èi, th× tõ

151

th¸ng 6 ®· cã lóc vît møc b¸o ®éng 2 (gÇn 4 m). Cßn trong 3 th¸ng 7- 8- 9 th× cã kh¶ n¨ng vît møc b¸o ®éng cÊp 3 (kho¶ng 4,4 m). Th¸ng cã mùc níc cùc ®¹i tuyÖt ®èi lµ th¸ng 8, ®¹t 5,77 m (22-8-1971). Cßn mùc níc thÊp nhÊt tuyÖt ®èi th× tõ th¸ng 1 ®Õn th¸ng 6, mùc níc ®Òu cã kh¶ n¨ng thÊp díi 0 m, cùc tiÓu tuyÖt ®èi lµ -0,31 m vµo th¸ng 4-1963.

Cã mét dßng s«ng ®îc t¸ch ra tõ s«ng Nam §Þnh, lµ ®Þa giíi tù nhiªn gi÷a x· Yªn Léc víi x· Yªn Phóc cña huyÖn ý Yªn. Khi b¾t ®Çu t¸ch ra khái s«ng Nam §Þnh mang tªn lµ s«ng Tranh, sau l¹i ®îc gäi lµ s«ng Si. S«ng nµy ch¹y lªn phÝa b¾c ®Õn x· Liªn B¶o, huyÖn Vô B¶n nhËp vµo s«ng BÊt Di. S«ng BÊt Di còng ®îc t¸ch ra tõ s«ng Nam §Þnh- lµ ®Þa giíi gi÷a phÝa t©y lµ hai x· Thµnh Lîi, Liªn B¶o vµ phÝa ®«ng lµ hai x· T©n Thµnh, §¹i An. S«ng BÊt Di tiÕp tôc lµm ®Þa giíi tù nhiªn gi÷a x· Quang Trung vµ x· §¹i An, sau l¹i nhËp víi s«ng §ång L¹c- lµ ®Þa giíi gi÷a x· §¹i An vµ Hîp Hng.+ S«ng Ch©u Giang

S«ng Ch©u Giang chiÒu dµi 7,5 km, lµ mét phÇn ®Þa giíi tù nhiªn ë phÝa b¾c tØnh cña c¸c x· Mü Hµ, Mü Th¾ng, Mü Phóc vµ Mü Trung. S«ng Ch©u Giang gÆp s«ng Hång t¹i x· Mü Trung.

S«ng Lý Nh©n vµ s«ng CÇu Hä lµ hai s«ng nèi gi÷a s«ng S¾t vµ s«ng Ch©u Giang. S«ng Lý Nh©n thuéc tØnh Nam §Þnh chØ dµi 5 km vµ s«ng CÇu Hä dµi 15,8 km. + S«ng Ch©u Thµnh

S«ng Ch©u Thµnh chiÒu dµi lµ 17 km, ®îc t¸ch ra khái s«ng Hång t¹i x· §iÒm X¸, huyÖn Nam Trùc, ch¶y qua c¸c x· Hång Quang, Nam Hïng, Nam Hßa, B×nh Minh, Nam TiÕn, Nam H¶i vµ gÆp s«ng Râng. S«ng ch¶y gÇn nh th¼ng theo híng b¾c - nam.

S«ng Râng chiÒu dµi lµ 14 km, lµ ®o¹n tiÕp theo cña s«ng Ch©u Thµnh, lóc ®Çu ch¶y theo híng ®«ng - t©y, sau ch¶y theo híng b¾c - nam vµ gÆp s«ng Ninh C¬ t¹i x· Trùc ThuËn, huyÖn Nam Trùc. + S«ng Cæ LÔ

S«ng Cæ LÔ chiÒu dµi kho¶ng 16 km, t¸ch ra tõ s«ng Hång ë thÞ trÊn Cæ LÔ. S«ng Cæ LÔ vµ s«ng Râng lµ ®Þa giíi gi÷a huyÖn Nam Trùc vµ huyÖn Trùc Ninh. S«ng Cæ LÔ ch¹y theo híng ®«ng b¾c- t©y nam, gÆp s«ng Râng vµ s«ng Ch©u Thµnh ë x· Nam H¶i.

152

+ S«ng Ninh C¬

S«ng Ninh C¬ chiÒu dµi 61 km, ®îc t¸ch ra tõ s«ng Hång gi÷a x· Trùc ChÝnh huyÖn Trùc Ninh vµ x· Xu©n Hång huyÖn Xu©n Trêng. S«ng ch¹y theo híng ®«ng b¾c- t©y nam, ®æ ra biÓn t¹i cöa L¹ch Giang. S«ng còng lµ ®Þa giíi gi÷a hai huyÖn Trùc Ninh vµ Xu©n Trêng ë phÝa b¾c vµ gi÷a hai huyÖn NghÜa Hng vµ H¶i HËu ë phÝa nam. PhÝa b¾c s«ng uèn lîn hai khóc, cßn phÝa nam ®æ th¼ng ra biÓn.

Trªn s«ng Ninh C¬ cã 2 tr¹m thuû v¨n lµ tr¹m Trùc Ph¬ng gÇn s«ng Hång vµ tr¹m LiÔu §Ò gÇn kªnh QuÇn Liªu nèi víi s«ng §¸y.

T¹i tr¹m Trùc Ph¬ng mïa lò ®i tõ th¸ng 6 ®Õn th¸ng 11, mùc níc tõ 1 ®Õn 1,6 m, ba th¸ng cao nhÊt lµ 7- 8- 9, cùc ®¹i vµo th¸ng 8, mùc níc cao 1,58 m. Mïa c¹n tõ th¸ng 12 ®Õn th¸ng 5, mùc níc thêng díi 0,5 m, ba th¸ng c¹n nhÊt lµ 2, 3, 4, cùc tiÓu vµo th¸ng 3, mùc níc chØ cã 0,33 m. Nh thÕ biªn ®é n¨m lµ 1,25 m. Mùc níc cùc ®¹i tuyÖt ®èi t¹i Trùc Ph¬ng lµ 3,92 m (ngµy 22-8-1971) vµ mùc níc cùc tiÓu tuyÖt ®èi lµ -0,71 m (th¸ng 3-1974).

T¹i tr¹m LiÔu §Ò, theo xu híng chung lµ cµng gÇn biÓn mùc níc cµng thÊp vµ biªn ®é n¨m cµng nhá, ®ång thêi th¸ng cùc ®¹i trung b×nh thêng lïi xuèng th¸ng 9, ta thÊy trong mïa lò tõ th¸ng 6 ®Õn th¸ng 11, th× ba th¸ng cao nhÊt (8, 9, 10) mùc níc còng díi 0,90 m vµ cùc ®¹i vµo th¸ng 9 còng chØ ®¹t 0,83 m. Trong mïa c¹n tõ th¸ng 12 ®Õn th¸ng 5, mùc níc xuèng díi 0,5 m, ba th¸ng c¹n nhÊt xuèng díi 0,30 m, th¸ng kiÖt lµ th¸ng 3 víi mùc níc lµ 0,22 m. Nh thÕ biªn ®é n¨m chØ cã 0,61 m. Mùc níc cùc ®¹i tuyÖt ®èi t¹i LiÔu §Ò lµ 3,15 m (ngµy 18-7-1971) vµ mùc níc cùc tiÓu tuyÖt ®èi lµ -1,05 m (th¸ng 2-1963). + S«ng Sß

S«ng Sß chiÒu dµi 22,7 km, lµ s«ng ®îc t¸ch ra tõ s«ng Hång, ngay t¹i ®Þa phËn cña thÞ trÊn Ng« §ång, huyÖn Giao Thuû, do ®ã cßn ®îc gäi lµ s«ng Ng« §ång. S«ng Sß lµ ®Þa giíi tù nhiªn gi÷a huyÖn Xu©n Trêng, huyÖn H¶i HËu víi huyÖn Giao Thuû. S«ng uèn lîn Ýt vµ ®æ ra biÓn t¹i cöa Hµ L¹n (gi÷a x· H¶i Phóc- huyÖn H¶i HËu vµ x· Giao L©m- huyÖn Giao Thuû).

Nèi s«ng Ninh C¬ vµ s«ng Sß lµ s«ng M·, tõ x· Xu©n Ngäc ®Õn x· Xu©n Trung theo híng t©y b¾c- ®«ng nam, s«ng M· cã chiÒu dµi kho¶ng 12 km. §æ vµo s«ng M· tõ s«ng Hång lµ s«ng C¸t

153

Giang dµi 10 km b¾t ®Çu tõ x· Xu©n Thµnh ®Õn x· Xu©n Trung huyÖn Xu©n Trêng.3. §Æc ®iÓm giíi sinh vËt

Sinh vËt lµ hîp phÇn h÷u c¬ kh¸c h¼n vÒ chÊt víi çc thµnh phÇn v« c¬, nh ®Þa chÊt, ®Þa h×nh, thæ nhìng, khÝ hËu, thñy v¨n; ®ång thêi lµ mét mÆt riªng rÊt quan träng cña m©u thuÉn thèng nhÊt v« c¬- h÷u c¬, t¹o nªn thÕ c©n b»ng cña m«i trêng ®Þa- sinh th¸i. HÖ ®Þa- sinh th¸i coi nh c©n b»ng khi sinh vËt vµ m«i trêng v« c¬ phï hîp víi nhau, sinh vËt th× ph¸t triÓn thuËn lîi vµ m«i trêng th× ®îc sinh vËt b¶o vÖ, bÒn v÷ng. T¹i khu vùc khÝ hËu néi chÝ tuyÕn giã mïa Èm th× rõng ®îc ph¸t triÓn tèt vµ rõng sÏ b¶o vÖ ®Êt, chèng xãi mßn, níc trong rõng ch¶y ra kh«ng ®ôc. Khi ph¸ rõng, tù nhiªn sÏ mÊt c©n b»ng, ®Êt ®ai bÞ xãi mßn, s«ng suèi ®ôc ngÇu, ®Þa h×nh bÞ thay ®æi vµ nÕu t×nh h×nh ®ã diÔn ra liªn tôc kÐo dµi th× tù nhiªn bÞ ph¸ hñy, ®Êt trë nªn c»n cçi, kh«ng cßn c©y cá n÷a. Rõng, nhÊt lµ rõng ngËp mÆn cöa s«ng ven biÓn, ®èi víi con ngêi lµ mét nguån tµi nguyªn quan träng, kh«ng nh÷ng cung cÊp gç vµ l©m s¶n ngoµi gç mµ cßn cho c¶ chim, thó, ç, t«m, ngao, sß..... Khi cÇn l¬ng thùc th× con ngêi cã thÓ khai ph¸ rõng t¹o nªn mét hÖ ®Þa- sinh th¸i nh©n sinh lµ hÖ ®Þa- sinh th¸i n«ng nghiÖp, trång lóa, hoa mÇu, c©y ¨n qu¶ vµ c©y c«ng nghiÖp, nhng vÉn ph¶i chÞu søc Ðp cña m«i trêng tù nhiªn mµ th¶m thùc vËt cao ®Ønh lµ rõng, nghÜa lµ ph¶i bá ra nhiÒu c«ng søc ®Ó b¶o vÖ vµ ch¨m sãc ®ång ruéng cña m×nh. NÕu khai th¸c ®óng quy luËt th× hÖ ®Þa- sinh th¸i n«ng nghiÖp sÏ cho n¨ng suÊt cao, cßn sai quy luËt th× m«i trêng suy tho¸i, « nhiÔm, n¨ng suÊt gi¶m sót, cã khi mÊt tr¾ng. T¹i ®Þa phËn tØnh Nam §Þnh, trong mét m«i trêng ch©u thæ lÊn biÓn díi khÝ hËu chÝ tuyÕn giã mïa Èm, nh©n d©n ®· ®¾p ®ª s«ng, ®ª biÓn, khai th¸c c¶ khu vùc trong vµ ngoµi ®ª, ta sÏ kh«ng gÆp nhiÒu hÖ ®Þa- sinh th¸i tù nhiªn nguyªn thñy. Tuy nhiªn do khu vùc ngoµi ®ª biÓn cßn nhiÒu b·i triÒu réng mµ t¹i Nam §Þnh ngoµi çc c©y trång, vËt nu«i ta cßn gÆp kh¸ nhiÒu thùc vËt vµ ®éng vËt tù nhiªn, ®ã lµ mét ®iÒu may m¾n mµ ta cÇn tËn dông vµ gi÷ g×n.3.1. C©y trång vµ vËt nu«i

C©y trång, vËt nu«i nguån gèc lµ thùc vËt vµ ®éng vËt hoang d·, ®îc con ngêi chän läc, thuÇn hãa, cho nªn vÒ c¬ b¶n sinh vËt nu«i trång ®Þa ph¬ng lµ sinh vËt phï hîp víi m«i trêng, chØ ®èi víi sinh vËt ngo¹i lai hoÆc khi con ngêi gîng Ðp th× míi cã

154

vÊn ®Ò, cã khi còng nghiªm träng. C©y trång phï hîp nhÊt víi phï sa ch©u thæ nãng Èm, ngËp níc lµ c©y lóa níc. Cho nªn trång lóa níc kh«ng nh÷ng cho n¨ng suÊt cao mµ ®Êt ®ai kh«ng tho¸i hãa, v× thÕ ®· thµnh mét quy luËt, kh«ng chØ riªng ViÖt Nam, lµ t¹i tÊt c¶ ®ång b»ng ch©u thæ ®Òu trång lóa níc vµ hµng ngh×n n¨m nay ®· nu«i sèng ®îc mËt ®é d©n c cao vµo bËc nhÊt thÕ giíi. Do ®ã ®i trªn ®Êt Nam §Þnh, nhÊt lµ vµo mïa ma, chØ thÊy ®ång lóa b¸t ng¸t, xanh rên.

Ra s¸t biÓn c©y trång phï hîp víi ®Êt lî lµ cãi, mét c©y c«ng nghiÖp cho ta v« vµn s¶n phÈm tiªu dïng h÷u Ých nh chiÕu, lµn, tói x¸ch... T¹i çc vïng ®Êt çt ven s«ng, c©y phï hîp lµ rau, mÇu, c©y c«ng nghiÖp ng¾n ngµy a kh« chØ trång trong mïa c¹n. Trong tËp ®oµn c©y c«ng nghiÖp t¹i Nam §Þnh ®¸ng chó ý cã ®ay (ven s«ng Hång), mÝa (vïng ch©u thæ hiÖn t¹i trong ®ª biÓn), ®Ëu t¬ng (®Êt b·i båi cao), l¹c (®Êt cån çt cæ).

Trong çc vên lµng lµ c¶ mét tËp ®oµn c©y ¨n qu¶ vµ c©y l©u n¨m kh¸c. Çc ®iÓm quÇn c n«ng th«n thêng chän çc n¬i cao r¸o nh gê ®Êt ven s«ng cò, çc cån çt cò, nÕu lµ çc b·i båi th× thêng ph¶i ®µo ao vît thæ, cho nªn trong lµng thêng rÊt nhiÒu hå ao lµ n¬i nu«i trång thñy s¶n nh th¶ sen, nu«i ç, th¶ rau muèng...

Ngoµi bê biÓn, ®Ó chèng çt bay ®· trång phi lao cè ®Þnh çt vµ lÊy bãng r©m. Vïng b·i triÒu ®îc khai ph¸ kh¸ m¹nh ®Ó nu«i t«m qu¶ng canh vµ th©m canh. N¨ng suÊt ®ång t«m qu¶ng canh dùa vµo nguån gièng vµ thøc ¨n tù nhiªn do dßng triÒu cung cÊp kho¶ng 300 kg/ha/n¨m. Khi nu«i th©m canh, cã bæ sung con gièng vµ thøc ¨n th× n¨ng suÊt t¨ng lªn 500- 1000 kg/ha/vô (cã thÓ ®îc 2 vô trong mét n¨m, mçi vô kho¶ng 4- 5 th¸ng tõ th¸ng 2 ®Õn th¸ng 6 vµ tõ th¸ng 7 ®Õn th¸ng 11, b¾t ®Çu vµo hai thêi kú mËt ®é t«m gièng tù nhiªn cao). Ngoµi t«m, cßn hai ®èi tîng nu«i trång t¹i cöa s«ng ven biÓn lµ rong c©u vµ ong, nhng kÐm ph¸t triÓn h¬n.3.2. Sinh vËt tù nhiªn* Thùc vËt tù nhiªn chñ yÕu mäc trªn çc b·i triÒu, tõ ngoµi vµo trong lµ quÇn x· cá chÞu mÆn, råi ®Õn c©y rõng ngËp mÆn. Trªn çc cån çt cã muèng biÓn, sam biÓn, muèi biÓn. T¹i çc b·i triÒu cã cá gÊu, cá gµ vµ ®Æc biÖt lµ cá ng¹n. ë cöa §¸y vµ cöa L¹ch Giang cá ng¹n cao tíi 0,8- 1,0 m vµ che phñ dµy ®Æc ë b·i triÒu n«ng.

155

Trong rõng ngËp mÆn cã mét sè loµi phæ biÕn lµ:- Trang chiÕm u thÕ vµ ph¸t triÓn tèt nhÊt trªn ®Êt phï sa

míi båi. ChiÒu cao trung b×nh 2- 3 m.- Só mäc xen víi trang, kh¸ phè biÕn trªn ®Êt båi ®· æn

®Þnh. ChiÒu cao trung b×nh 2- 2,5 m, thÊp h¬n trang mét chót. - Tra lµ nh÷ng c©y cao vît t¸n, sèng r¶i r¸c trong çc quÇn

thÓ só, trang vµ çc tr¶ng cá. ChiÒu cao trung b×nh 4 - 5 m, rông l¸ vµo mïa ®«ng.

- Sèng ë nh÷ng n¬i ®· cao cã cãc, gi¸, su.- ¤ r« sèng thµnh ®¸m riªng hoÆc xen víi nh÷ng c©y kh¸c ë

n¬i cã nhiÒu níc hoÆc ven mÐp níc.- BÇn chua mäc nhiÒu ë s©u trong cöa s«ng. Thùc vËt thñy sinh cã phiªu du thùc vËt, rong, t¶o, nhiÒu

nhÊt lµ t¶o silic lµ nguån thøc ¨n cho ®éng vËt thñy sinh. T¹i çc ®Çm lÇy biÓn cã cãi vµ lau sËy.

H×nh : Thùc vËt

156

* §éng vËt tù nhiªn cã phiªu du ®éng vËt, ®éng vËt ®¸y, ç vµ chim.+ Çc nhãm phiªu du ®éng vËt ë cöa s«ng Hång ®Òu réng muèi vµ réng nhiÖt b¾t nguån tõ biÓn nhiÖt ®íi thÝch nghi víi dao ®éng lín cña ®é muèi cña m«i trêng cöa s«ng. Do tÝnh chÊt phøc t¹p cña ®iÒu kiÖn sèng, tríc hÕt lµ sù thay ®æi cña nång ®é muèi theo chiÒu ngang vµ chiÒu th¼ng ®øng mµ ta cã thÓ chia phiªu du thµnh 3 nhãm: nhãm níc ngät, tån t¹i ë n¬i cã ®é muèi thÊp; nhãm níc lî lµ nhãm chÝnh cña vïng cöa s«ng bao gåm c¶ nhãm réng muèi vµ réng nhiÖt; nhãm níc mÆn bao gåm c¶ nh÷ng ®éng vËt réng muèi, nhng thêng sinh sèng ë nh÷ng n¬i cã ®é muèi cao h¬n ë vïng cöa s«ng. VÒ mïa xu©n vµ mïa h¹, mËt ®é cña ®éng vËt phiªu du thay ®æi rÊt nhiÒu tõ 1600 ç thÓ ®Õn 276450 ç thÓ/ m3 níc. MËt ®é trung b×nh lµ 15470 ç thÓ /m3.

157

MËt ®é gi¶m rÊt nhanh vµo cuèi hÌ vµ vµo thêi kú níc lî. Lóc nµy mËt ®é trung b×nh chØ lµ 6.166 ç thÓ /m3. §éng vËt phiªu du quan träng nhÊt lµ Copepoda (gi¸p x¸c ch©n m¸i chÌo) cã tíi 107 loµi, chiÕm 58 % tæng sè loµi.+ §éng vËt ®¸y bao gåm çc loµi th©n mÒm nh ngao, väp, sß vµ mét sè loµi cua, t«m phæ biÕn nhÊt lµ t«m r¶o, t«m só, t«m lít. Nh÷ng ®éng vËt nµy tËp trung ë çc ®¸y çt hoÆc bïn çt cña vïng cöa s«ng. Ven biÓn Giao Thñy cã b·i ngao tíi 1000 ha, tr÷ lîng theo tÝnh to¸n íc tíi 11200 tÊn.+ Ç: hiÖn nay thèng kª ®îc156 loµi ç ë vïng cöa s«ng Hång, trong ®ã cã 40 loµi cã ý nghÜa kinh tÕ. S¶n lîng ç kho¶ng 5000 tÊn/n¨m.+ Chim: cöa s«ng Hång lµ n¬i dõng ch©n vµ tró ®«ng quan träng cña chim di c. T¹i Nam §Þnh cã mét khu b¶o tån thiªn nhiªn Giao Thuû ®îc thµnh lËp n¨m 1989 víi diÖn tÝch 12000 ha. Chim cã gÇn 200 loµi, trong ®ã cã mét sè loµi ®îc ghi vµo S¸ch §á quèc tÕ: cß th×a (Platalea minor), bå n«ng ch©n hång (Pelecanus crispus), cß tr¾ng Trung Quèc (Egretta eulophotes), mßng biÓn ®Çu ®en (Larus saundersi), cho¾t ®Çu ®èm (Tringa guttifer), choi choi má th×a (Erynorhynchus pygmeus), cho¾t ch©n mµng lín (Limnodromus semipalmatus). Thêi gian chóng xuÊt hiÖn ë ®©y vµo th¸ng 10 hoÆc th¸ng 11 h»ng n¨m khi bay xuèng phÝa nam vµ vµo th¸ng 3, th¸ng 4 cña n¨m sau khi chóng trë l¹i n¬i lµm tæ ë ph¬ng b¾c. Riªng bå n«ng chØ xuÊt hiÖn vµo th¸ng 8 vµ th¸ng 9 h»ng n¨m. Quan s¸t b»ng èng nhßm vµ tªlªxc«p tõ 17 ®Õn 30 th¸ng 3 n¨m 1989, çc nhµ khoa häc ®· ghi nhËn ®îc chõng 25000 con chim di c ë vïng cöa s«ng.

H×nh : Chim di c

158

Nh÷ng loµi phæ biÕn cña chim di c ®îc ghi nhËn ë ®©y lµ; Anas crecca, Anas clypeata, Anas acuta, Anas querquedula, Limosa limosa, Tringa nebularia, Charadrius, Motacilla. §«i khi cßn thÊy nh÷ng ®µn ngçng trêi (Anser anser) gåm kho¶ng 50- 60 c¸ thÓ ®Õn kiÕm ¨n ë Cån Lu. Ngêi ta cßn quan s¸t ®îc hµng tr¨m diÒu ®Çm lÇy (Circus aeruginosus spilonotus), hµng ngµn chim ch×a v«i (Motacilla) bay vÒ vïng rõng sËy ë phÝa b¾c Cån Ng¹n vµo buæi tèi vµ cã nh÷ng ®µn lín thuéc hä Apodidae di c vÒ ban ®ªm vµ cã kho¶ng 400 chim thuéc bé sÎ, ®¹i diÖn cho 45 hä bay vÒ rõng phi lao cña Cån Lu, trong ®ã cã Turdus rubrocanus lÇn ®Çu tiªn ®îc thÊy ë ViÖt Nam vµ Turdus mupinensis lÇn ®Çu tiªn thÊy ë §«ng Nam ¸. H×nh : Cß th×a (Platalea minor)

3.3. HÖ ®Þa - sinh th¸i n«ng nghiÖp néi chÝ tuyÕn giã mïa Èm

Tuy lµ hÖ ®Þa- sinh th¸i nh©n sinh, nhng hÖ ®Þa- sinh th¸i n«ng nghiÖp vÉn ho¹t ®éng theo quy luËt tù nhiªn, phï hîp víi m«i trêng, vÉn bÞ cá d¹i, c«n trïng, s©u bÖnh ph¸ ho¹i vµ bÞ thiªn tai nh h¹n h¸n, óng lôt ®e däa. H¬n n÷a do tÝnh chÊt ®¬n gi¶n trong cÊu tróc loµi mµ tÝnh chÊt máng manh, yÕu ít gia t¨ng, lu«n lu«n cÇn biÖn ph¸p phßng chèng. Do ®ã tuy n¨ng suÊt cã cao, gÊp n¨ng suÊt tù nhiªn tíi nhiÒu lÇn, nhng chi phÝ vÒ vËt t vµ n¨ng lîng còng rÊt tèn kÐm, gi¸ thµnh t¨ng, nµo lµ m¸y mãc, x¨ng dÇu, ph©n bãn, thuèc trõ s©u, thuèc diÖt cá, Êy lµ cha kÓ chi phÝ

159

chèng « nhiÔm vµ suy tho¸i m«i trêng. Do vËy viÖc x©y dùng çc hÖ ®Þa- sinh th¸i n«ng nghiÖp cã hiÖu qu¶ kinh tÕ cao nhng bÒn v÷ng, ph¶i cã ®Çu t lín, kÓ c¶ ®Çu t cho nghiªn cøu khoa häc nh»m gióp cho çc hÖ ®Þa- sinh th¸i nµy ho¹t ®éng phï hîp víi quy luËt. VÒ c¬ b¶n hÖ ®Þa- sinh th¸i n«ng nghiÖp cã ba ph©n hÖ cã quan hÖ mËt thiÕt vµ bæ sung cho nhau. §ã lµ ph©n hÖ ®ång ruéng (R) cßn gäi lµ ph©n hÖ trång trät cã thÓ th©m canh t¨ng vô, ph©n hÖ vên lµng cã c©y l©u n¨m vµ chuång tr¹i ch¨n nu«i (V-C) vµ ph©n hÖ thñy vùc bao gåm hå ao (A) vµ c¶ s«ng ngßi néi ®ång, kªnh m¬ng, võa lµ n¬i tíi tiªu, vËn chuyÓn, kiªm nu«i trång thñy s¶n. Ph¬ng thøc RVAC ®îc nh©n d©n ta thùc hiÖn cã hiÖu qu¶ tõ l©u ®êi, nhng do nhu cÇu n«ng s¶n ngµy cµng lín mµ cÇn ph¶i hiÖn ®¹i hãa, c«ng nghiÖp hãa, tri thøc hãa kh«ng ngõng ph-¬ng thøc truyÒn thèng nµy. Çc héi khuyÕn n«ng vµ çc viÖn khoa häc n«ng nghiÖp chuyªn ngµnh lµ nh÷ng çnh tay hç trî ®¾c lùc cho n«ng d©n x©y dùng nÒn n«ng nghiÖp sinh th¸i bÒn v÷ng trong tØnh.3.4. HÖ ®Þa- sinh th¸i rõng ngËp mÆn néi chÝ tuyÕn giã mïa Èm

HÖ ®Þa- sinh th¸i rõng ngËp mÆn cã sinh khèi vµ n¨ng suÊt sinh häc ngang víi cña rõng rËm néi chÝ tuyÕn giã mïa Èm thêng xanh, ®Æc biÖt lµ sinh khèi ®éng vËt níc lî, mµ ®éng lùc chÝnh lµ t¬ng t¸c s«ng- biÓn. Do ®ã cã thÓ ph©n ra ba ph©n hÖ cã quan hÖ víi nhau, ®ång thêi mçi ph©n hÖ còng cã nh÷ng ®Æc ®iÓm riªng, tµi nguyªn riªng vµ ph¬ng híng khai th¸c kinh tÕ riªng, ®ã lµ vïng díi triÒu, vïng triÒu vµ vïng trªn triÒu. §Æc trng c¬ b¶n cña hÖ ®Þa- sinh th¸i cöa s«ng- ven biÓn lµ níc lî mµ ®é mÆn dao ®éng rÊt lín theo kh«ng gian vµ theo mïa. Níc lî chÝnh cèng cã ®é mÆn 5- 18 %o ®Æc trng cho vïng triÒu lµ n¬i hµng ngµy cã lóc triÒu lªn lµm ngËp mÆn vµ cã lóc triÒu rót, ph¬i b·i, cã thÓ ®i l¹i ®îc, ë ®©y rõng ngËp mÆn ph¸t triÓn ®iÓn h×nh. Vïng cã tÝnh chÊt lî- mÆn (hay h¬i mÆn) víi ®é mÆn 18- 32 %o lµ vïng díi triÒu, n¬i ngËp níc thêng xuyªn, vÒ mïa lò níc s«ng ®æ ra lµm t¨ng tÝnh chÊt lî, ngoµi ra ®©y lµ vïng qua l¹i gi÷a ®éng vËt thñy sinh níc mÆn vµ níc lî, lµ nguån thøc ¨n vµ con gièng cho vïng triÒu. Cßn vïng tÝnh chÊt lî- ngät (hay h¬i lî) víi ®é mÆn 0,5- 5%o lµ vïng trªn triÒu, kh«ng cßn bÞ ngËp thñy triÒu n÷a, rõng níc mÆn ®· bÞ tho¸i hãa, nhng còng tõ ®©y çc mïn- b· vµ kho¸ng trong níc s«ng ®æ ra vïng triÒu, mµ nÕu thiÕu sÏ gi¶m ®¸ng kÓ sinh khèi vµ n¨ng suÊt sinh häc hÖ ®Þa- sinh th¸i rõng ngËp mÆn

160

cöa s«ng- ven biÓn. Tïy cêng ®é thñy triÒu vµ lu lîng níc s«ng mµ vïng cöa s«ng ven biÓn réng hÑp tïy n¬i, cßn vÒ thêi gian th× vÒ mïa lò ranh giíi vïng cöa s«ng- ven biÓn lµ réng nhÊt, ra xa ®Õn trªn chôc km vÒ phÝa biÓn.

V× hÖ ®Þa- sinh th¸i rõng ngËp mÆn giµu cã, c¶ vÒ thùc vËt vµ ®éng vËt, nhÊt lµ h¶i s¶n (ç, t«m, ngao, sß, cua) cho nªn cÇn b¶o vÖ vµ trång thªm. ChØ quai ®ª lÊn biÓn, khai ph¸ rõng ngËp mÆn ®Ó trång c©y n«ng nghiÖp khi hÖ ®Þa- sinh th¸i nµy ®· chuyÓn sang diÔn thÓ c©y bôi Ýt bÞ ngËp hoÆc kh«ng bÞ ngËp.

NÕu khai th¸c sím, mét mÆt ®· lµm mÊt ®i mét nguån tµi nguyªn v« gi¸, mÆt kh¸c l¹i ph¶i ®Çu t rÊt nhiÒu c«ng søc ®Ó chèng gi÷ ®ª vµ b¶o vÖ ®ång ruéng. Khi chän n¬i nu«i t«m, còng ph¶i gi÷ mèi liªn hÖ vÒ níc mÆn, nguån thøc ¨n (mïn b· h÷u c¬ vµ phiªu du sinh vËt) vµ con gièng qua hÖ thèng cèng thÝch hîp, ®ång thêi gi÷ mét diÖn tÝch rõng ngay t¹i ®Çm nu«i t«m ®Ó cho ®Êt kh«ng bÞ trèng tr¬, dÔ bÞ phÌn hãa cã h¹i.

III. Çc bé phËn cÊu tróc ngang cña tù nhiªn tØnh Nam §ÞnhQua viÖc ph©n tÝch çc hîp phÇn cÊu tróc th¼ng ®øng cña

tù nhiªn tØnh Nam §Þnh, ta thÊy râ lµ chóng cã quan hÖ mËt thiÕt víi nhau, khi gi¶i thÝch mét hîp phÇn nµy kh«ng thÓ kh«ng t×m hiÓu mèi liªn hÖ víi çc hîp phÇn kh¸c. Ngoµi ra, ta còng thÊy chóng liªn hÖ víi nhau ®Ó t¹o nªn ®Æc ®iÓm chung cña tù nhiªn tØnh, nh lµ mét bé phËn gÇn biÓn ë phÝa ®«ng nam ®ång b»ng B¾c Bé, cã tÝnh chÊt ch©u thæ lÊn biÓn nhanh, kh¸c víi bé phËn còng gÇn biÓn nhng cã tÝnh chÊt etchuye chÞu ¶nh hëng m¹nh cña thñy triÒu ë phÝa ®«ng b¾c ®ång b»ng. Ngoµi ®Æc ®iÓm chung Êy, ®i tõ ®Êt liÒn ra phÝa biÓn ta còng nhËn thÊy mét sù ph©n hãa kh«ng gian râ, ph¶n ¸nh lÞch sö lÊn biÓn, bªn trong lµ ch©u thæ cò, bªn ngoµi lµ ch©u thæ míi vµ ngÇm díi mÆt níc biÓn lµ ch©u thæ t¬ng lai. T¹i mçi bé phËn nhá h¬n Êy còng cã sù ph©n hãa chi tiÕt h¬n n÷a nh n¬i cao, n¬i thÊp óng, n¬i mÆn Ýt, n¬i mÆn nhiÒu, n¬i nhiÒu çt, n¬i nhiÒu sÐt, n¬i tiÕn nhanh ra biÓn, n¬i tiÕn chËm, thËm chÝ cã n¬i bÞ thôt lïi. Çc bé phËn Êy còng cã nh÷ng mèi liªn hÖ víi nhau trong qu¸ tr×nh ph¸t sinh ph¸t triÓn, cho nªn sau khi t×m hiÓu ®Æc ®iÓm chung cña tØnh qua çc mèi quan hÖ gi÷a çc hîp phÇn cÊu tróc th¼ng ®øng, ta cÇn ph¶i ®i chi tiÕt xuèng mçi bé phËn cÊu tróc ngang cña tù nhiªn trong tØnh, v× thÕ ta míi cã c¬ së ®Ò xuÊt nh÷ng ph¬ng híng

161

ph¸t triÓn bÒn v÷ng chung cho toµn tØnh, còng nh nh÷ng ph¬ng híng ph¸t triÓn bÒn v÷ng cho tõng ®Þa ph¬ng trong tØnh.

Nghiªn cøu cÊu tróc ngang tríc hÕt lµ x¸c ®Þnh xem tù nhiªn trong tØnh ®· ph©n hãa theo bao nhiªu cÊp tæng thÓ l·nh thæ, nãi çch kh¸c lµ ra bao nhiªu cÊp ph©n vÞ tõ lín ®Õn nhá, theo mét hÖ thèng ph©n vÞ hîp lý ®èi víi tØnh Nam §Þnh. Cã thÓ nghiªn cøu cÊu tróc ngang tØnh Nam §Þnh theo 3 cÊp lµ cÊp vïng, cÊp c¶nh vµ cÊp d¹ng ®Þa lý, tuy biÕt r»ng nÕu xuèng thÊp n÷a, xuèng ®Õn ®¬n vÞ nhá nhÊt, ®ång nhÊt nhÊt, kh«ng ph©n chia thªm ®îc n÷a nh diÖn ®Þa lý, th× sù hiÓu biÕt vÒ tù nhiªn sÏ cµng chi tiÕt, cµng chÝnh x¸c, nhng ph¶i mÊt nhiÒu thêi gian, c«ng søc h¬n. Nghiªn cøu theo 3 cÊp vïng, c¶nh, d¹ng trong ®ã träng t©m lµ cÊp c¶nh ®Þa lý còng ®· cã thÓ phôc vô ®Õn çc ®¬n vÞ hµnh chÝnh cÊp huyÖn, cÊp x·, qua viÖc cung cÊp çc d÷ liÖu ®Þa lý tù nhiªn, lµm mét chç dùa cho çc ph¬ng híng ph¸t triÓn kinh tÕ- x· héi kh¸ chi tiÕt, chç dùa vÒ mÆt m«i trêng c¶nh quan ®Þa- sinh th¸i.1. Çc vïng ®Þa lý

Çc vïng ®Þa lý ë ®©y ®îc ph©n ho¸ theo t¬ng quan lùc l-îng gi÷a hai qu¸ tr×nh tù nhiªn h×nh thµnh nªn ch©u thæ (hay ®ång b»ng cöa s«ng) ®ã lµ qu¸ tr×nh s«ng vµ qu¸ tr×nh biÓn. Khi qu¸ tr×nh s«ng th¾ng thÕ hoµn toµn th× ®ã lµ ®ång b»ng b·i båi s«ng; khi hai qu¸ tr×nh s«ng vµ biÓn gi»ng co nhau nhng lîi thÕ nghiªng vÒ s«ng, ta cã ch©u thæ hiÖn t¹i cã xu thÕ lÊn biÓn; khi hai qu¸ tr×nh s«ng biÓn ngang søc, ta cã etchuye hiÖn t¹i t-¬ng ®èi æn ®Þnh; cßn khi qu¸ tr×nh biÓn chiÕm u thÕ th× vÉn lµ m«i trêng vòng vÞnh hay biÓn n«ng. Nh thÕ t¹i Nam §Þnh ®· ph©n hãa ra 2 vïng ®Þa lý tù nhiªn lµ vïng ®ång b»ng b·i båi s«ng kh«ng cßn chÞu t¸c ®éng cña biÓn vµ vïng ch©u thæ hiÖn t¹i cßn chÞu t¸c ®éng cña biÓn.

Khi sö dông tù nhiªn, tríc hÕt ph¶i n¾m ®îc çc qu¸ tr×nh nµy, v× nÕu lµm sai quy luËt ta sÏ ph¶i mÊt rÊt nhiÒu søc ngêi søc cña ®Ó söa ch÷a nh÷ng thiÖt h¹i do tù nhiªn tµn ph¸, cßn nÕu lµm ®óng th× tù nhiªn l¹i "phôc vô kh«ng c«ng", do ®ã mµ hiÖu qu¶ kinh tÕ cao vµ bÒn v÷ng. Sù th¾ng thÕ cña søc båi tô cña s«ng t¹i Nam §Þnh ph¶i mÊt h¬n 15 thÕ kû, v× trªn vïng ®ång b»ng b·i båi Nam §Þnh cã thÕ thÊy vÕt tÝch çc ®êng bê biÓn cæ çch ®©y 2000 n¨m, 1000 n¨m vµ 500 n¨m.

162

Tõ thÕ kû XV trë l¹i ®©y, ta vÉn lÊn biÓn ®Ó khai th¸c, nhng do ®¾p ®ª mµ kh«ng t¹o ®iÒu kiÖn cho s«ng ®Èy lïi h¼n biÓn, mµ trong vïng tõ ®êng bê biÓn thÕ kû XV ra ®Õn bê biÓn hiÖn nay thñy triÒu vÉn vµo s©u trong néi ®Þa vµ phï sa s«ng- biÓn vÉn cha hÕt mÆn. Cho nªn ranh giíi chi tiÕt gi÷a hai vïng ®Þa lý tù nhiªn trªn ®ång ruéng lµ ph¹m vi ph©n bè c¸c ®Êt mÆn dï ®ã lµ mÆn Ýt hay nhiÒu. H×nh : Sù ph©n hãa tù nhiªn Nam §Þnh

1.1. Vïng ®ång b»ng b·i båi s«ng kh«ng cßn chÞu t¸c ®éng cña biÓn

§©y còng lµ vïng ®îc sím khai th¸c, tõ tríc thÕ kû X ®Õn thÕ kû XV, mËt ®é d©n c cao, do ®ã tÝnh nh©n t¸c m¹nh. NhËn

163

®Þnh nµy ¶nh hëng ®Õn viÖc x¸c ®Þnh ranh giíi çc vïng, çc c¶nh ®Þa lý, lµ nh÷ng hÖ ®Þa - sinh th¸i réng lín vµ phøc t¹p. Ranh giíi tù nhiªn thêng ngo»n ngoÌo, cßn ranh giíi nh©n sinh, nh©n t¸c thêng n¾n cho th¼ng, tiÖn cho viÖc ®o ®¹c, qu¶n lý vµ s¶n xuÊt. T¹i ®ång b»ng b·i båi s«ng nãi riªng vµ toµn ®ång b»ng ch©u thæ t¹i Nam §Þnh nãi chung, nÕu dùa vµ çc ®ª, ®êng bé, ®êng s¾t, ®êng s«ng mµ ®i gÇn çc ranh giíi tù nhiªn thay cho ranh giíi hoµn toµn tù nhiªn, th× ta sÏ ®îc çc thuËn lîi ®ã. Çc phÇn nhá cña tù nhiªn vïng nµy chuyÓn sang tù nhiªn vïng kia kh«ng ph¶i lµ bÞ bá qua, mµ chØ lµ h¹ cÊp ph©n vÞ, coi nh mét bé phËn l¹ l¹c vµo, t¸ch riªng ra vµ sö dông nh tù nhiªn vïng gèc cña nã, hoÆc do diÖn tÝch kh«ng lín mµ cã thÓ c¶i t¹o l¹i gièng nh vïng míi. ThÝ dô, nÕu v¹ch ranh giíi gi÷a ®ång b»ng b·i båi s«ng vµ ch©u thæ hiÖn t¹i cßn chÞu t¸c ®éng cña biÓn mµ dùa vµo ®Æc tÝnh mÆn cña thæ nhìng th× ranh giíi sÏ rÊt ngo»n ngoÌo vµ kh«ng liªn tôc, cßn nÕu xÊp xØ ranh giíi ®ã víi ®êng bé, ®êng s«ng th× sÏ cã mét sè diÖn tÝch ®Êt mÆn lät vµo ®ång b»ng b·i båi s«ng. T¹i ®©y chóng lµ mét d¹ng ®Þa lý di tÝch cña ch©u thæ hiÖn t¹i, ta vÉn khoanh riªng ra vµ sö dông nh nh÷ng d¹ng ®Êt mÆn t¹i ch©u thæ hiÖn t¹i, hoÆc ra søc c¶i t¹o chóng thµnh ®Êt ngät do chóng ®· bÞ çch ly víi ®ång lo¹i bëi çc ranh giíi nh©n sinh khã thay ®æi. Víi quan ®iÓm ®ã, chóng t«i ®· v¹ch ranh giíi gi÷a ®ång b»ng b·i båi s«ng vµ ch©u thæ hiÖn t¹i ë tØnh Nam §Þnh nh sau.

Tõ s«ng §¸y qua LiÔu §Ò sÏ theo ®êng tØnh lé 56, qua Yªn §Þnh ®Õn chç gÆp s«ng Sß (s«ng Ng« §ång), tõ ®ã sÏ theo s«ng Sß tíi s«ng Hång ë gÇn Ng« §ång. Nh vËy sÏ nhËp vµo ®ång b»ng b·i båi s«ng mét bé phËn ®Êt mÆn Ýt vµ trung b×nh t¹i çc x· Trùc Ninh, Trùc Néi, Trùc Mü vµ Trùc ThuËn thuéc huyÖn Trùc Ninh, ®ång thêi lo¹i mét sè ®Êt phï sa thuéc çc x· H¶i Hng, H¶i Léc vµ H¶i Quang thuéc huyÖn H¶i HËu ®a vµo ch©u thæ hiÖn t¹i. Lµm nh vËy còng hîp lý, v× khi ta c¶i t¹o ®Êt mÆn nh ®· lµm trong çc thÕ kû tríc vµ nay còng ®ang lµm, th× bé phËn ®Êt mÆn kia sÏ thµnh ®Êt phï sa s«ng, ngîc l¹i vïng ®Êt phï sa n»m ë bªn ph¶i con ®êng LiÔu §Ò- Giao L©m- Ng« §ång mµ b¶n chÊt lµ trÇm tÝch s«ng - biÓn, nÕu kh«ng ®îc b¶o vÖ tèt, sÏ bÞ nhiÔm mÆn khi giã, ma vµ thñy triÒu trong mét ®ît b·o to lµm vì ®ª ng¨n mÆn. Khi xuèng cÊp d¹ng ®Þa lý, çc bé phËn coi nh l¹c lâng ®ã sÏ ®îc t¸ch ra, coi nh nh÷ng d¹ng ®Æc biÖt. V× thÕ, ranh giíi çc tæng thÓ

164

®Þa lý tù nhiªn kh¸c víi trªn b¶n ®å vÏ riªng vÒ kiÓu lo¹i thæ nhìng lµ nh vËy.

Çc ®Æc ®iÓm ®Þa lý tù nhiªn vïng ®ång b»ng b·i båi s«ng ®îc quyÕt ®Þnh bëi çc mèi quan hÖ chÆt chÏ gi÷a nÒn t¶ng r¾n lµ ®Þa chÊt- ®Þa h×nh- thæ nhìng vµ n¨ng lîng khÝ hËu- thñy v¨n víi sù tham gia cña con ngêi khi khai ph¸, trång trät, x©y dùng çc ®iÓm quÇn c víi nh÷ng c¬ së h¹ tÇng cÇn thiÕt.

Nham tíng ®Æc trng cho vïng ®ång b»ng b·i båi s«ng lµ trÇm tÝch aluvi (a) cña s«ng ngßi, tËp trung vÒ phÝa t¶ ng¹n s«ng Nam §Þnh trong ®Þa phËn çc huyÖn Trùc Ninh, Xu©n Trêng vµ trÇm tÝch ®Çm lÇy- s«ng (b- a) tËp trung vÒ phÝa h÷u ng¹n s«ng Nam §Þnh trong ®Þa phËn huyÖn Vô B¶n. Nhng trong vïng vÉn thÊy ph©n bè kh¸ nhiÒu nham tíng biÓn (m) t¹i huyÖn Nam Trùc vµ ®Çm lÇy- biÓn (b- m) t¹i huyÖn Vô B¶n vµ nhÊt lµ huyÖn ý Yªn. §ã lµ nh÷ng di tÝch cña thêi kú ®ång b»ng b·i båi s«ng cßn lµ ch©u thæ cöa s«ng. Chóng ®· bÞ con ngêi thau chua röa mÆn c¶i t¹o thµnh ®Êt ngät, nhng s«ng th× còng bÞ con ngêi ng¨n chÆn kh«ng cho båi phñ lªn b»ng çch ®¾p ®ª ng¨n lò. §©y lµ vïng ch©u thæ tríc thÕ kû X (vÒ phÝa ®«ng ®o¹n ®êng s¾t Nam §Þnh- Ninh B×nh) vµ tríc c¶ C«ng Nguyªn vÒ phÝa t©y ®o¹n ®êng s¾t ®ã, v× ®o¹n nµy ®îc x©y dùng trªn ®êng bê biÓn cæ çch ®©y 2000 n¨m.

Do ®ã, vÒ mÆt ®Þa h×nh ta sÏ thÊy nh÷ng ®¹i diÖn cho t¸c ®éng båi tô cña s«ng míi ®©y (tríc thÕ kû XV) vµ t¸c ®éng cña bê biÓn cæ h¬n, ngo¹i trõ ®Þa h×nh ®åi sãt cña nÒn cæ Nguyªn sinh ®¹i PR1 do nÒn mãng sôt vâng t¹i ý Yªn. §Þa h×nh b·i båi s«ng lan kh¾p ven s«ng Hång, phÝa t¶ ng¹n s«ng Nam §Þnh vµ c¶ hai phÝa s«ng Ninh C¬ lµ nh÷ng chi lu cña s«ng Hång. Do con ngêi ®¾p ®ª mµ ph©n biÖt râ b·i båi ngoµi ®ª vÉn ®îc båi h»ng n¨m vµ b·i båi trong ®ª mµ chØ cßn t¸c ®éng cña ngêi. Çc ®Çm lÇy s«ng phæ biÕn t¹i huyÖn Vô B¶n. Çc cån çt cæ tríc thÕ kû X ®îc thÊy däc theo ®êng bê biÓn cæ çch ®©y 1000 n¨m thÊy ë Nam Trùc vµ ý Yªn. Cßn t¹i ý Yªn lµ çc b·i lÇy biÓn cha ®îc s«ng båi phñ hÕt. Nh thÕ gi÷a ®Þa h×nh vµ nham tíng trÇm tÝch cã mèi t-¬ng quan chÆt, cã thÓ coi nh "2 lµ 1".

Do thæ nhìng lµ ®èi tîng canh t¸c, ®îc con ngêi c¶i t¹o m¹nh, nªn çc ®ång ruéng trªn çc ®Þa h×nh nham tíng biÓn cæ ®· kh«ng cã tÝnh chÊt mÆn vµ trë thµnh çc thæ nhìng phï sa s«ng, vÒ thùc chÊt chóng còng lµ phï sa cña hÖ thèng s«ng Hång do

165

biÓn lµm nhiÔm mÆn. Cho nªn sù ph©n hãa chÝnh trong thæ nh-ìng lµ ®Þa h×nh cao thÊp do møc ®é båi ®¾p cña s«ng xa kia vµ thµnh phÇn c¬ giíi çt hay thÞt- sÐt do t¸c ®éng cña tèc ®é dßng ch¶y s«ng vµ t¸c ®éng cña sãng hay dßng triÒu. Chç cao, ®Êt kh«ng bÞ gl©y, chç thÊp lµ ®Êt phï sa gl©y hay ®Êt lÇy thôt.

N¬i gÇn çc lßng s«ng lín thêng cã thµnh phÇn c¬ giíi nhÑ h¬n do lóc s«ng trµn bê, n¨ng lîng gi¶m nhanh, ph¶i bá l¹i çc phÇn tö nÆng nh çt, sái s¹n. N¬i lµ nh÷ng cån çt cæ do t¸c ®éng cña sãng th× thµnh phÇn c¬ giíi lµ çt ®Õn çt pha. Cßn n¬i xa s«ng hoÆc t¹i çc b·i triÒu cæ, chØ cã bïn sÐt do ®ã thµnh phÇn c¬ giíi nÆng h¬n, thÞt nÆng vµ sÐt.

T¹i çc ®Þa h×nh ®Çm lÇy s«ng vµ ®Çm lÇy biÓn ph¸t triÓn ®Êt phï sa bÞ gl©y hãa (Pg) vµ ®Êt lÇy thôt (J). §Þa h×nh ®åi sãt cã sù thèng nhÊt tuyÖt ®èi gi÷a nham, ®Þa h×nh vµ thæ nhìng, nãi chung lµ ®Êt feralit ®á vµng trªn ®åi ®¸ biÕn chÊt (Fs), trõ n¬i do sù khai th¸c bÊt hîp lý l©u dµi mµ biÕn thµnh ®Êt xãi mßn tr¬ sái ®¸ (E). Nh vËy vÒ c¬ b¶n, t¹i vïng ®ång b»ng b·i båi s«ng, nÒn t¶ng r¾n ®Þa chÊt- ®Þa h×nh- thæ nhìng cã mèi quan hÖ ph¸t sinh tù nhiªn, chÞu sù c¶i t¹o cña con ngêi nh ®¾p ®ª, lµm thñy lîi vµ canh t¸c. Sù ph©n bè cña çc hîp phÇn nµy phï hîp víi nhau.

KhÝ hËu ®ång b»ng b·i båi s«ng còng cã nh÷ng nÐt riªng kh¸c víi t¹i ch©u thæ hiÖn t¹i. NÒn nhiÖt lîng thÊp h¬n ch©u thæ hiÖn t¹i, sè giê n¾ng trong n¨m díi 1700 giê vµ gi¶m dÇn vÒ phÝa ®ång chiªm tròng, thêng díi 1650 giê. Do ®ã tæng nhiÖt ®é n¨m vµ lîng bèc h¬i nãi chung còng thÊp, tæng nhiÖt ®é díi 86000C (ngo¹i trõ thµnh phè Nam §Þnh vµ ngo¹i vi cã t¨ng lªn do hiÖu øng nhµ kÝnh) vµ lîng bèc h¬i díi 950 mm vµ gi¶m dÇn vÒ phÝa gi¸p víi Hµ Nam (xuèng díi 850 mm). §ång b»ng b·i båi s«ng cã hai trung t©m ma nhiÒu lµ ý Yªn ven s«ng §¸y vµ tõ Nam Th¾ng ®Õn Xu©n Hång ven s«ng Hång. §ång thêi mïa l¹nh ven s«ng Hång còng ma tíi 260 mm. VÒ mÆt thñy v¨n, ®©y lµ vïng nhËn nhiÒu níc vµ phï sa cña s«ng Hång, s«ng Nam §Þnh, s«ng Ninh C¬ vµ s«ng §¸y. Do ®¾p ®ª mµ lîng níc vµ phï sa Êy b©y giê chØ ch¶y qua ®Þa phËn cña vïng, s«ng Hång t¶i kho¶ng 35 tû m3 níc vµ 70 triÖu tÊn phï sa, s«ng Nam §Þnh 25 tû m3 níc vµ 67 triÖu tÊn phï sa, hai s«ng §¸y vµ s«ng Ninh C¬ lµ thø yÕu, c¶ hai s«ng chØ kho¶ng 10 tû m3 níc vµ 30 triÖu tÊn phï sa. Tuy nhiªn, nÕu cã çch khai th¸c tèt lîng níc vµ phï sa Êy, th× ®©y lµ mét nguån tµi nguyªn quý gi¸.

166

Do ®îc khai th¸c tõ hµng ngh×n n¨m mµ rõng nhiÖt ®íi Èm hay rõng ®Çm lÇy ®· kh«ng cßn, cã ch¨ng chØ cßn lÎ tÎ vµi c©y gç cao to quanh çc ®×nh chïa vµ cá d¹i trªn bê ruéng, gß ®èng. Thay thÕ vµo ®ã lµ c¶ mét tËp ®oµn c©y trång phong phó. Kh¾p vïng ®©u ®©u còng thÊy ruéng lóa 2 vô. T¹i n¬i cao hay ®Êt çt th× thªm çc hoa mµu vµ c©y c«ng nghiÖp ng¾n ngµy t¨ng vô, nh ng«, khoai, ®ç t¬ng, l¹c, ®ay...

Vïng ®ång b»ng b·i båi s«ng cã sù ph©n hãa thµnh 3 c¶nh ®Þa lý kh¸c nhau râ rÖt lµ c¶nh quan b·i båi ngoµi ®ª s«ng, ph¸t triÓn chñ yÕu däc s«ng Hång vµ s«ng Nam §Þnh cã lîng níc vµ lîng phï sa lín, c¶nh quan b·i båi thÊp óng trong ®ª s«ng, ph¸t triÓn vÒ phÝa h÷u ng¹n s«ng Nam §Þnh vµ c¶nh quan b·i båi cao trong ®ª s«ng ®i tõ t¶ ng¹n s«ng Nam §Þnh ®Õn ranh giíi víi ch©u thæ hiÖn t¹i. 1.2. Vïng ch©u thæ hiÖn t¹i cßn chÞu t¸c ®éng cña biÓn

Nham tíng ®Æc trng cho vïng ch©u thæ hiÖn t¹i lµ nham t-íng s«ng- biÓn (a-m) thÊy t¹i NghÜa Hng, H¶i HËu vµ Giao Thñy; nham tíng ®Çm lÇy- biÓn (b-m) n»m t¹i çc cöa s«ng Hång, s«ng Ninh C¬ vµ s«ng §¸y; nham tíng biÓn (m) vµ biÓn- giã (m-v) b¸m s¸t bê biÓn hiÖn t¹i. T¬ng øng víi nÒn ®Þa chÊt- th¹ch häc Êy lµ çc kiÓu ®Þa h×nh b·i sa båi, b·i triÒu, l¹ch triÒu, b·i biÓn, cån çt vµ ®ôn çt. Trªn çc kiÓu ®Þa h×nh nãi trªn ph¸t triÓn çc lo¹i thæ nhìng nh ®Êt phï sa, ®Êt mÆn só vÑt, ®Êt mÆn nhiÒu, ®Êt mÆn trung b×nh vµ Ýt, ®Êt phÌn (®Êt chua- mÆn), ®Êt çt (çt b·i, çt cån, çt ®ôn).

Vïng ch©u thæ hiÖn t¹i cã nÒn nhiÖt lîng cao do sè giê n¾ng nhiÒu, thêng trªn 1700 giê/n¨m, do ®ã mµ tæng nhiÖt ®é ®¹t trªn 86000C vµ bèc h¬i trªn 950 mm. Vïng chÞu ¶nh hëng m¹nh mÏ cña b·o, nhÊt lµ hai th¸ng 8 vµ 9, do ®ã cã giã m¹nh vµ ma nhiÒu. Tèc ®é giã cùc ®¹i t¹i V¨n Lý ®¹t 48 m/s (trªn cÊp 12). B×nh th-êng th× giã vïng ch©u thæ hiÖn t¹i m¹nh h¬n trong ®ång b»ng b·i båi s«ng kho¶ng 1 cÊp. Lîng ma n¨m trªn 1750 mm, chñ yÕu do ma mïa h¹ vµ ma b·o, cßn mïa ®«ng th× kÐm vïng ven s«ng Hång.

VÒ mÆt thñy v¨n, ®©y lµ vïng cöa s«ng, mµ ®Æc trng chñ yÕu lµ chÞu ¶nh hëng m¹nh cña thñy triÒu vµ ma b·o, nãi chung mùc níc s«ng thÊp, biªn ®é n¨m nhá, mùc níc cao nhÊt lïi xuèng th¸ng 9, vµo lóc triÒu rßng thêng thÊp h¬n mùc níc biÓn (díi 0 m). §©y lµ vïng bÞ níc mÆn x©m nhËp, vµo mïa kh« níc mÆn vµo

167

theo s«ng cã chç vît c¶ ranh giíi vïng. Ngîc l¹i, níc s«ng còng tiÕn ra phÝa biÓn, nhÊt lµ vÒ mïa ma lò, cã n¬i ®Õn trªn 10 km, khiÕn cho níc biÓn trë thµnh lî (®é mÆn tèi thiÓu t¹i V¨n Lý xuèng díi 1,4%o vµo th¸ng 8-1961), ®ång thêi vÉn ®a phï sa ra kh¬i. §iÒu ®ã khiÕn cho, ngoµi ®Êt liÒn, vïng ch©u thæ hiÖn t¹i cßn cã mét bé phËn ch©u thæ ngÇm n»m díi mùc níc biÓn, ®îc gäi lµ "tiÒn ch©u thæ".

Sinh vËt tù nhiªn trong vïng ch©u thæ hiÖn t¹i cßn phong phó c¶ thùc vËt lÉn ®éng vËt, nhÊt lµ t¹i bê biÓn, v× dï sao t¸c ®éng cña con ngêi ë ®©y còng kh«ng m¹nh b»ng trong vïng ®ång b»ng b·i båi s«ng. Vïng ngoµi ®ª biÓn cßn thÊy rõng ngËp mÆn (rõng só vÑt), tr¶ng c©y bôi ngËp mÆn vµ tr¶ng cá ngËp mÆn. T¹i çc b·i triÒu sinh sèng rÊt nhiÒu nhuyÔn thÓ nh väp, ngao, don, sß, cßn díi níc lµ gi¸p x¸c (t«m, cua, ghÑ) vµ ç. Nh vËy thñy, h¶i s¶n lµ nguån tµi nguyªn quan träng cña vïng ch©u thæ hiÖn t¹i. Cã ®iÓm ®¸ng chó ý lµ vïng Cån Ng¹n, Cån Lu ®· trë thµnh vïng RAMSAR ®Çu tiªn cña ViÖt Nam, vïng ®Êt ngËp mÆn ®îc Tæ chøc quèc tÕ b¶o vÖ çc vïng ®Êt ngËp níc c«ng nhËn ngµy 20-9-1988, v× ®©y lµ n¬i t¹m tró cña çc loµi chim di c tõ B¾c B¸n cÇu xuèng Nam B¸n cÇu vµ ngîc l¹i, trong ®ã cã nhiÒu loµi chim quý hiÕm.

XÐt vÒ cÊu tróc ngang, vïng ch©u thæ hiÖn t¹i cã sù ph©n hãa thµnh ba c¶nh ®Þa lý lµ c¶nh quan ch©u thæ trong ®ª biÓn, c¶nh quan bê biÓn hiÖn t¹i ngoµi ®ª biÓn vµ c¶nh quan ch©u thæ ngÇm ngoµi biÓn n«ng ven bê. 2. Çc c¶nh ®Þa lý

CÊp c¶nh ®Þa lý lµ cÊp ph©n vÞ träng t©m cÇn ph©n tÝch chi tiÕt h¬n, v× ý nghÜa cña nã trong hÖ thèng çc cÊp tæng hîp thÓ ®Þa lý tù nhiªn còng nh trong vÊn ®Ò quy ho¹ch tæng thÓ, khai th¸c tù nhiªn ®Ó ph¸t triÓn kinh tÕ- x· héi. CÊp c¶nh ®Þa lý ®¸p øng ®Çy ®ñ nhÊt yªu cÇu cña mét ®Þa tæng thÓ lµ ®ång nhÊt cao vÒ hai ph¬ng diÖn ®Þa ®íi vµ phi ®Þa ®íi. Çc cÊp trªn nã vÉn nghiªng vÒ mét phÝa nµo ®ã hoÆc ®Þa ®íi, hoÆc phi ®Þa ®íi, còng v× thÕ mµ çc mèi quan hÖ cÊu tróc cha thËt chÆt chÏ, ®ång thêi còng cha ph¶i lµ mét ®¬n vÞ kinh tÕ hoµn chØnh, cha cã thÓ ph©n bè s¶n xuÊt mét çch chÆt chÏ.

C¶nh ®Þa lý cã sù ®ång nhÊt vÒ hai ph¬ng diÖn ®Þa ®íi vµ phi ®Þa ®íi cã nghÜa lµ trong cÊp c¶nh kh«ng cßn cã sù ph©n hãa kh«ng gian chi phèi chñ yÕu bëi mét trong hai quy luËt ®Þa lý

168

lín Êy, hai quy luËt cã tÝnh nguyªn nh©n bªn ngoµi çc tæng hîp thÓ ®Þa lý do mÆt trêi vµ çc lùc trong lßng ®Êt quyÕt ®Þnh.

TÝnh ®ång nhÊt ®Þa ®íi vµ phi ®Þa ®íi cao cña çc c¶nh ®Þa lý biÓu hiÖn tríc hÕt ë chç chóng cã chung mét nÒn ®Þa chÊt, mét ®¹i ®Þa h×nh, lµ tæng hßa cña néi lùc vµ ngo¹i lùc vµ mét khÝ hËu g¾n chÆt víi bøc x¹ mÆt trêi h¬n lµ hoµn lu khÝ quyÓn chung. Trong c¶nh ®Þa lý sù ph©n hãa kh«ng gian lµ do nguyªn nh©n bªn trong cña nã quyÕt ®Þnh, nghÜa lµ do chÝnh t¸c ®éng t¬ng hç cña çc thµnh phÇn cÊu tróc cña nã g©y nªn. V× thÕ muèn nghiªn cøu sù ph©n hãa Êy ph¶i trùc tiÕp nghiªn cøu trªn thùc ®Þa, kh«ng thÓ sö dông ph¬ng ph¸p trong phßng, dùa vµo hÖ thèng ph©n chia ®Þa ®íi vµ phi ®Þa ®íi lín.

Còng v× nh÷ng nguyªn nh©n trªn mµ chØ ®Õn cÊp c¶nh çc quan hÖ cÊu tróc ngang míi ®îc nghiªn cøu chi tiÕt, cô thÓ, cã thÓ tÝnh to¸n ®Þnh lîng ®îc. V× nh÷ng u thÕ nh vËy cña cÊp c¶nh ®èi víi çc cÊp ph©n vÞ cao h¬n nã, nh÷ng cÊp ph©n vÞ phøc t¹p víi tÝnh ®ång nhÊt kh«ng cao, mµ cÊp c¶nh ®îc xem nh cÊp ph©n vÞ c¬ b¶n cña ph©n vïng ®Þa lý tù nhiªn. Ph©n vïng ®Õn cÊp c¶nh do ®ã mµ cã ý nghÜa thùc tiÔn cao h¬n c¶. C¶nh ®Þa lý ®îc coi nh mét ®èi tîng ho¹t ®éng kinh tÕ tæng hîp, nhÊt lµ vÒ mÆt n«ng nghiÖp, v× chØ t¹i c¶nh ®Þa lý míi cã thÓ x¸c ®Þnh mét c¬ cÊu c©y trång hç trî nhau ®Ó khai th¸c triÖt ®Ó çc ®iÒu kiÖn ®Þa lý ®Þa ph¬ng qua quan hÖ cÊu tróc cña c¶nh.

Díi ®©y ta sÏ xÐt ®ång thêi chØ tiªu cña c¶nh vµ cña d¹ng ®Þa lý, bëi lÏ çc d¹ng sÏ ®îc tr×nh bµy trong cÊu tróc ngang cña c¶nh, kh«ng tr×nh bµy riªng tõng d¹ng mét. C¶nh ®Þa lý lµ "®Þa tæng thÓ cã mét cÊu tróc th¼ng ®øng ®ång nhÊt vÒ nÒn ®Þa chÊt, vÒ kiÓu ®Þa h×nh, kiÓu khÝ hËu, kiÓu thñy v¨n, vÒ ®¹i tæ hîp thæ nhìng vµ ®¹i tæ hîp thùc vËt, ®ång thêi còng cã mét cÊu tróc ngang bao gåm nh÷ng tËp hîp cã quy luËt cña nh÷ng d¹ng ®Þa lý". Nh thÕ mèi quan hÖ cÊu tróc th¼ng ®øng dùa trªn nÒn t¶ng r¾n bao gåm ®Þa chÊt- ®Þa h×nh ®· chi phèi çc ®iÒu kiÖn nhiÖt - Èm cô thÓ trong c¶nh, tõ ®ã mµ h×nh thµnh çc lo¹i thæ nhìng vµ quÇn x· thùc vËt t¬ng øng. NÒn t¶ng r¾n Êy còng chi phèi cÊu tróc ngang v× mçi d¹ng trung ®Þa h×nh ©m vµ d¬ng cña kiÓu ®Þa h×nh sÏ h×nh thµnh nªn mét d¹ng ®Þa lý. Nh vËy d¹ng ®Þa lý "t¬ng øng víi mét d¹ng ®Þa h×nh låi hoÆc lâm, hoÆc bé phËn b»ng ph¼ng gi÷a çc s«ng, víi mét nham ®ång nhÊt, trªn ®ã cã mét híng di chuyÓn vËt chÊt vµ níc nhÊt ®Þnh". D¹ng ®Þa lý lµ bé phËn cña c¶nh quan ®îc t¸ch biÖt râ, sù phèi hîp ®éc ®¸o

169

cña çc d¹ng lµ tiªu chuÈn c¬ b¶n ®Ó ph©n ra çc c¶nh ®Þa lý trªn thùc ®Þa hay trªn ¶nh m¸y bay, ¶nh vÖ tinh. ë nh÷ng miÒn b»ng ph¼ng gi÷a çc s«ng th× tÝnh chÊt lý- hãa cña líp phï sa thÓ hiÖn qua thæ nhìng cã mét ý nghÜa to lín trong sù h×nh thµnh çc d¹ng ®Þa lý. Ngoµi ra còng cÇn chó ý ®Õn ®iÒu kiÖn tiªu níc tù nhiªn, ®Õn mùc níc ngÇm, v× chóng ¶nh hëng m¹nh ®Õn tÝnh chÊt cña líp thæ nhìng- thùc vËt.

T¹i tØnh Nam §Þnh cã 6 c¶nh ®Þa lý:- C¶nh quan b·i båi ngoµi ®ª s«ng.- C¶nh quan b·i båi thÊp óng trong ®ª s«ng.- C¶nh quan b·i båi cao trong ®ª s«ng.- C¶nh quan ch©u thæ hiÖn t¹i trong ®ª biÓn.- C¶nh quan bê biÓn hiÖn t¹i ngoµi ®ª biÓn.- C¶nh quan ch©u thæ ngÇm biÓn n«ng.

2.1. C¶nh quan b·i båi ngoµi ®ª s«ngDo Nam §Þnh lµ mét bé phËn cña ®ång b»ng s«ng Hång, cho

nªn nhiÒu c¶nh quan t¹i Nam §Þnh còng chØ lµ mét bé phËn cña c¶nh quan chung víi çc tØnh kh¸c, mµ c¶nh quan b·i båi ngoµi ®ª s«ng lµ mét trêng hîp. Còng v× thÕ mµ nh÷ng ®o¹n nhá, khóc nhá, thêng ®îc coi nh mét d¹ng ®Þa lý mµ kh«ng ph©n riªng thµnh mét c¶nh ®éc lËp. C¶nh quan b·i båi ngoµi ®ª s«ng t¹i Nam §Þnh lµ mét bé phËn cña c¶nh quan b·i båi ngoµi ®ª s«ng Hång víi çc chi lu h÷u ng¹n cña nã. ë ®©y ®¸ng chó ý nhÊt lµ c¶nh quan b·i båi ngoµi ®ª s«ng Hång vµ chi lu s«ng Nam §Þnh do cã nh÷ng b·i båi réng cã thÓ tr«ng thÊy trªn b¶n ®å tû lÖ 1/200.000 ®îc dïng ®Ó nghiªn cøu, do ®ã chóng t«i chØ ph©n ra c¶nh quan b·i båi ngoµi ®ª s«ng Hång vµ s«ng Nam §Þnh, trong ®ã c¶nh quan b·i båi ngoµi ®ª s«ng Hång cã mét nöa trong tØnh Th¸i B×nh mµ ranh giíi v¹ch quy íc theo däc theo trung t©m dßng s«ng Hång.

Ranh giíi c¶nh quan b·i båi ngoµi ®ª s«ng Hång vµ s«ng Nam §Þnh, lµ hai hµng ®ª, v¹ch theo hµng ®ª trong cïng lµ hµng ®ª ®¶m b¶o sù cè ®Þnh cña c¶nh quan, chØ bÞ ph¸ khi lò cùc m¹nh, ®ång thêi còng bao quanh çc b·i båi réng cã ý nghÜa vÒ kinh tÕ- x· héi.

Nh vËy, c¶nh quan b·i båi ngoµi ®ª s«ng cã nguån gèc nh©n sinh, v× thÕ ®é æn ®Þnh cña nã t¬ng ®èi thÊp, lu«n lu«n ph¶i c¶nh gi¸c víi çc sù thay ®æi vÒ lßng s«ng, b·i bê vµ sù c«ng ph¸ ®ª cña níc lò. MÆt kh¸c ®©y còng lµ mét c¶nh quan nöa ®Êt, nöa níc theo mïa, mïa lò níc trµn ra tËn bê ®ª vµ lßng c¶ nh thÕ rÊt réng phñ hÕt b·i båi, chØ vµo mïa c¹n th× níc míi xuèng lßng con vµ b·i båi võa míi ®îc båi thªm trong mïa lò ®îc lé ra, s½n

170

sµng phôc vô s¶n xuÊt. Còng chÝnh v× thÕ mµ thæ nhìng ph× nhiªu, thµnh phÇn c¬ giíi nhÑ (çt ®Õn çt pha) vµ tho¸t níc phï hîp víi çc c©y a kh« nh ng«, khoai, ®Ëu, ®ç, l¹c, rau. B·i båi ngoµi ®ª cao h¬n b·i båi trong ®ª, lßng s«ng còng cao dÇn, ¶nh hëng ®Õn giao th«ng thñy vµ mùc níc mïa lò. Çc khóc uèn còng chuyÓn dÞch dÇn dÇn ra phÝa biÓn, cho nªn çc khóc s«ng còng kh«ng æn ®Þnh, kÓ c¶ lßng s«ng vµ hai bªn bê lë vµ bê båi. Do vËy c¶nh quan b·i båi ngoµi ®ª s«ng kh«ng cã nh÷ng xãm lµng ®«ng ®óc nh trong ®ª.

Trong cÊu tróc th¼ng ®øng cña c¶nh quan b·i båi ngoµi ®ª s«ng ®¸ng chó ý nhÊt lµ thñy v¨n s«ng vµ çc qu¸ tr×nh xãi lë vµ båi tô t¹i çc khóc uèn. HiÖn nay däc s«ng Hång vµ s«ng Nam §Þnh cã ®Õn 6 tr¹m thñy v¨n ®o ®¹c mùc níc, lu lîng níc, ®é ®ôc phï sa, nhng cÇn bæ sung çc tr¹m nghiªn cøu çc qu¸ tr×nh ®Þa h×nh lµm thay ®æi lßng s«ng, khóc uèn, b·i båi. Còng cã thÓ bæ sung çn bé ®Þa lý ®o ®¹c thªm çc h¹ng môc vÒ ®Þa h×nh t¹i çc tr¹m thñy v¨n, hoÆc cö çc çn bé ®Þa lý t¹i së Khoa häc c«ng nghÖ vµ m«i trêng ®Þnh kú kh¶o s¸t ®Þa h×nh s«ng ®ång b»ng. V× n¬i xung yÕu lµ bê lâm t¹i çc khóc uèn, cho nªn çc x· Nam Mü, Nam Hång lµ träng ®iÓm nghiªn cøu. Khóc uèn ®¸ng chó ý nhÊt lµ khóc uèn ®i tõ tr¹m Ng« X¸ ®Õn tr¹m Vò ThuËn v× cæ khóc uèn hÑp, dÔ x¶y ra trêng hîp c¾t dßng g©y thñy tai lín.

VÒ cÊu tróc ngang cña c¶nh quan b·i båi ngoµi ®ª s«ng cã 4 d¹ng chÝnh lµ ®ª, b·i båi ven s«ng, lßng s«ng vµ b·i gi÷a. D¹ng ®ª lµ d¹ng ®iÓn h×nh vµ quan träng, v× kh«ng cã ®ª th× sÏ kh«ng cã c¶nh quan b·i båi ngoµi ®ª s«ng. §ª s«ng Hång vµ ®ª s«ng Nam §Þnh mµ dßng níc còng nh lîng phï sa kh«ng thua kÐm s«ng Hång mÊy, thuéc lo¹i cao vµ v÷ng ch¾c nhÊt. §é cao tèi thiÓu ph¶i trªn møc b¸o ®éng 3 vµ tèi ®a lµ trªn mùc níc cùc ®¹i, ®ång thêi thÊp dÇn xu«i theo dßng s«ng vÒ phÝa biÓn. §ª s«ng Hång gÇn thµnh phè Nam §Þnh cao 4- 5 m, t¹i Trùc Ninh vµ Xu©n Trêng 3- 4 m, cßn t¹i Giao Thñy chØ cßn kho¶ng 2 m. Ch©n ®ª vµ mÆt ®ª réng, ch©n ®ª phñ cá, cßn mÆt ®ª cã n¬i ®îc r¶i ®¸ hoÆc ®æ nhùa lµm ®êng giao th«ng. §ª çch xa s«ng t¹i bê låi cña khóc uèn nh ë Mü T©n, Nam Th¾ng vµ gÇn s«ng ë bê lâm nh t¹i Nam Phong, Nam Mü, Nam Hång vµ Nam Thanh ven s«ng Hång, cßn ven s«ng Nam §Þnh th× xa s«ng t¹i çc x· §¹i Th¾ng vµ Yªn Phóc.

T¹i çc n¬i xa s«ng th× ngoµi ®ª chÝnh cßn cã ®ª phô, ®ª bao, thÓ hiÖn qu¸ tr×nh ng¨n lò vµ chinh phôc b·i båi ven s«ng, kÐo dµi mïa vô cña nh©n d©n tõ ngµn n¨m. D¹ng b·i båi ven s«ng nh thÕ còng réng ë khu vùc bê låi. B·i båi cao thÊp kh«ng ®Òu vµ bÞ chia c¾t bëi çc l¹ch níc nhá, tr¬ lßng vµo çc th¸ng c¹n kiÖt,

171

tÊt c¶ tho¶i dÇn vÒ phÝa lßng s«ng lín. B·i båi ven s«ng réng dÇn khi lßng s«ng chuyÓn dÞch ngang vµ x©m thùc bê lâm lµm cong dÇn khóc uèn, khóc uèn cµng cong th× b·i båi ven s«ng cµng réng.

D¹ng lßng s«ng Hång cã nhiÒu khóc uèn réng vµ cong h¬n d¹ng lßng s«ng Nam §Þnh. Tõ khi s«ng Hång vµo ®Þa phËn Nam §Þnh, cho ®Õn tr¹m Vò ThuËn t¹i x· Xu©n Ch©u, cã ®Õn 3 khóc uèn lín, trong ®ã cong nhÊt lµ khóc uèn gi÷a hai tr¹m Ng« X¸ vµ Vò ThuËn, t¹o xu thÕ c¾t dßng nÕu cæ khóc uèn hÑp thªm n÷a. Tõ Xu©n Ch©u ra cöa Ba L¹t cßn cã mét khóc uèn réng, nhng Ýt cong tõ x· Xu©n T©n ®Õn x· Giao H¬ng. Tõ s«ng Väp ®Õn s«ng Trµ, cöa s«ng Hång rÊt réng, ®Õn h¬n 1 km. H×nh : C¶nh quan b·i båi ngoµi ®ª s«ng

T¹i c¸c chç lßng s«ng réng, nh ë Nam Th¾ng, gi÷a dßng réng ®Õn 1 km, næi lªn mét b·i gi÷a thuéc Nam §Þnh, sau ®ã t¹i Xu©n Ch©u, Xu©n Thµnh cã mét b·i gi÷a n÷a, nhng thuéc tØnh Th¸i B×nh. B·i gi÷a Nam Th¾ng còng kh«ng æn ®Þnh l¾m, nªn kh«ng cã lµng m¹c ®Þnh c ®«ng ®óc.2.2. C¶nh quan b·i båi thÊp óng trong ®ª s«ng

Ranh giíi c¶nh quan b·i båi thÊp óng trong ®ª s«ng vÒ phÝa b¾c vµ ®«ng lµ c¶nh quan b·i båi ngoµi ®ª s«ng Hång vµ s«ng

172

Nam §Þnh, vÒ phÝa t©y lµ ®Þa giíi víi tØnh Hµ Nam cßn vÒ phÝa nam lµ ®o¹n s«ng §¸y cho ®Õn lóc gÆp ®ª s«ng Nam §Þnh, nh thÕ trõ hai ®o¹n ng¾n ë Mü Hµ, Mü TiÕn vµ Yªn Hng, Yªn Thµnh, Yªn Thä, tÊt c¶ ®êng bao quanh c¶nh quan b·i båi thÊp óng trong ®ª s«ng toµn lµ ®ª vµ ®©y còng lµ nguyªn nh©n nh©n t¸c t¹o ®iÒu kiÖn h×nh thµnh nªn c¶nh ®Þa lý nµy.

§©y lµ c¶nh quan cã lÞch sö h×nh thµnh cæ nhÊt trong tØnh, xÊp xØ ®êng s¾t Nam §Þnh- Ninh B×nh lµ ®êng bê biÓn çch ®©y 2000 n¨m vµ xÊp xØ bé phËn phÝa nam s«ng Nam §Þnh lµ ®êng bê biÓn çch ®©y 1000 n¨m. Tríc thêi nhµ Lý hÖ thèng ®ª cßn yÕu çc b·i lÇy ven biÓn cßn ®îc phï sa s«ng båi lªn, nhng cµng vÒ sau hÖ thèng ®ª cµng ®îc cñng cè th× c¶nh quan nµy kh«ng ®îc båi n÷a vµ vÉn thÊp óng nh ta thÊy hiÖn nay.

Do ®ã tÝnh chÊt thÊp óng t¹o ra bëi çc b·i lÇy biÓn cæ tõ phÝa nam huyÖn Vô B¶n ®Õn huyÖn ý Yªn vµ b·i lÇy s«ng t¹i phÇn b¾c huyÖn Vô B¶n cho ®Õn huyÖn Mü Léc lµ ®Æc ®iÓm c¬ b¶n nhÊt cña c¶nh quan b·i båi thÊp óng trong ®ª s«ng Mü Léc- Vô B¶n- ý Yªn, trong ®ã cã phÇn h÷u ng¹n s«ng Nam §Þnh cña thµnh phè Nam §Þnh. TÝnh chÊt nµy kh¸ æn ®Þnh vµ sù biÕn ®æi chñ yÕu chØ do ho¹t ®éng tiªu óng cña con ngêi. Tuy ®· nç lùc, nhng vÉn cha gi¶i quyÕt ®îc nhiÒu vïng óng ngËp s©u t¹i Mü Hµ, t¹i vïng gi¸p giíi gi÷a Mü Léc vµ Vô B¶n, t¹i çc x· Thµnh Lîi, §¹i Th¾ng thuéc Vô B¶n, çc x· Yªn Trung, Yªn Minh thuéc ý Yªn... Bao quanh çc vïng ngËp s©u Êy lµ nh÷ng vïng óng ngËp t¹m thêi. Cã lÏ còng kh«ng nªn ®¬n thuÇn dïng biÖn ph¸p tiªu óng rÊt khã kh¨n, tèn kÐm mµ nªn chän c¬ cÊu sö dông ®Êt ®ai phï hîp víi m«i trêng c¶nh quan sinh th¸i vïng thÊp óng.

KhÝ hËu cña c¶nh quan rÊt ®ång nhÊt, trªn toµn l·nh thæ sè giê n¾ng toµn n¨m díi 1650 giê vµo lo¹i thÊp nhÊt tØnh. Tæng nhiÖt ®é n¨m díi 86000C, trõ t¹i phÇn phÝa b¾c cã cao h¬n 86000C do ¶nh hëng cña khÝ hËu thµnh phè Nam §Þnh, cã hiÖu øng nhµ kÝnh cña ®« thÞ. Lîng ma trung b×nh n¨m díi 1750 mm vµo lo¹i trung b×nh cña tØnh, riªng phÇn gi¸p tØnh Ninh B×nh cña huyÖn ý Yªn lîng ma cã t¨ng lªn trªn 1750 mm, cã n¬i trªn 1800 mm do vÞ trÝ gÇn r×a nói phÝa t©y ®ång b»ng B¾c Bé ch¹y xuèng tËn Ninh B×nh, lµ n¬i ®ãn giã Èm vµo mïa h¹. Lîng ma nh trªn còng ®ñ ®Ó c¶nh quan d thõa níc v× ®· vît qu¸ lîng bèc h¬i chØ díi 850 mm d thõa 900 mm cung cÊp cho toµn c¶nh quan tíi 0,43 tû m3 níc. Do ®Æc ®iÓm ®Þa h×nh vµ lîng ma còng nh ®iÒu kiÖn tho¸t níc khã kh¨n v× bÞ ®ª bao quanh, mµ nÒn thæ nhìng

173

cña c¶nh lµ ®Êt phï sa bÞ gl©y (Pg), nhiÒu chç cßn bÞ lÇy thôt (J). Nh÷ng lo¹i ®Êt kh¸c chØ r¶i r¸c, thÝ dô nh t¹i mét sè ®åi sãt ë ý Yªn lµ ®Êt feralit ®á vµng trªn ®¸ biÕn chÊt (Fs), cã chç bÞ xãi mßn tr¬ sái ®¸ (E) vµ t¹i mét sè b·i båi cao lµ ®Êt phï sa kh«ng gl©y (P) vµ trªn çc cån çt cæ lµ ®Êt çt - çt pha (C).

CÊu tróc ngang cña c¶nh quan b·i båi thÊp óng trong ®ª s«ng rÊt phøc t¹p bao gåm tíi 11 d¹ng nh sau:

D¹ng nÒn, chiÕm diÖn tÝch lín vµ liªn tôc lµ çc b·i båi thÊp óng, theo ph¸t sinh mµ chia thµnh 3 d¹ng riªng:- D¹ng b·i båi thÊp óng nguån gèc ®Çm lÇy biÓn cæ chiÕm diÖn tÝch lín, tíi trªn 265 km2, thµnh phÇn c¬ giíi nÆng (55 % lim«ng, 20 % sÐt, 17 % çt) chøa nhiÒu tµn tÝch thùc vËt b·i triÒu vµ sinh vËt biÓn, ®Êt gl©y xen ®Êt lÇy. - D¹ng b·i båi thÊp óng nguån gèc ®Çm lÇy s«ng, diÖn tÝch kho¶ng 90 km2, ch¹y theo híng b¾c nam tõ huyÖn Mü Léc tíi m¹n ®«ng nam huyÖn Vô B¶n. TrÇm tÝch ®Çm lÇy s«ng cßn nÆng h¬n n÷a gåm sÐt ®en, xen sÐt n©u, ®«i chç cã than bïn, chøa nhiÒu di tÝch thùc vËt ®Çm lÇy nh lau, sËy vµ sinh vËt níc ngät.- D¹ng b·i båi thÊp nguån gèc s«ng, ch¹y däc hai bê çc s«ng néi ®ång nh s«ng Mü §«, s«ng S¾t, s«ng Lý Nh©n, s«ng Ch©u Giang. §Êt do phï sa s«ng bÞ gl©y hãa h×nh thµnh. Çc d¹ng cßn l¹i lµ thø yÕu, diÖn tÝch nhá vµ nh kh¾c tr¹m

trªn nÒn chung gåm 4 d¹ng nh:- D¹ng ®Þa h×nh ©m gåm çc s«ng néi ®ång, vèn lµ chi lu cò cña s«ng Hång hoÆc lµ çc s«ng ch¹y däc theo çc vïng tròng trong b·i båi réng lín cña s«ng Hång, thêng song song víi dßng chÝnh.- D¹ng b·i båi cao, thµnh phÇn c¬ giíi nhÑ h¬n gåm çt, lim«ng vµ sÐt, n»m xa çc dßng s«ng néi ®ång h¬n.- D¹ng gß ®èng mµ nguån gèc lµ çc gß ®Êt cao ven s«ng, khi bÞ chia c¾t rêi r¹c thµnh çc gß ®èng thêng n»m ven çc lµng gÇn s«ng, râ nhÊt lµ ven s«ng Mü §«, ®Êt th« nhÑ, cao r¸o, thêng ®îc nh©n d©n chän lµm n¬i x©y cÊt ®×nh chïa, miÕu m¹o hoÆc lµm nghÜa trang.

174

- D¹ng hå ao, thêng lµ hå mãng ngùa, tøc lµ bé phËn cña khóc uèn cò khi s«ng c¾t dßng bá l¹i, râ nhÊt lµ ven vµ trong thµnh phè Nam §Þnh. Cã hai d¹ng tù nhiªn kh«ng cã liªn quan nhiÒu ®Õn çc b·i båi trong ®ª:- D¹ng cån çt cæ, di tÝch cña ®êng bê biÓn cæ thÕ kû X t¹i çc x· phÝa ®«ng huyÖn ý Yªn nh Yªn Léc, Yªn Cêng, Yªn Nh©n. §Êt cÊu t¹o tõ çc líp çt h¹t võa vµ nhá, thuËn lîi cho çc c©y trång nh l¹c, ®ç, khoai lang.- Çc ®åi sãt, ®¸ biÕn chÊt cña nÒn ®Þa chÊt nguyªn sinh ®¹i, thuéc hÖ tÇng Th¸i Ninh (PR1tn) lµ çc ®Ønh nh« trªn líp trÇm tÝch phï sa kh«ng qu¸ dÇy (kho¶ng 50- 70 m), phñ trªn bé phËn cña nÒn cæ bÞ sôt lón yÕu. Cã 7 qu¶ ®åi lín nhá, lín nhÊt lµ qu¶ ®åi ë x· Yªn Mü gi¸p ranh víi huyÖn Vô B¶n, sau ®ã ®Õn hai qu¶ ®åi ë çc x· Yªn T©n vµ Yªn Lîi. §Ønh cao nhÊt tØnh (®Ønh Nói Ph¬ng Nh× cao 92 m) thuéc ®åi Yªn Lîi. Thuéc Vô B¶n cã 4 qu¶ ®åi nhá, trong ®ã cã Nói G«i (77 m). NÕu kh«i phôc líp phñ rõng th× ®©y lµ çc th¾ng c¶nh trong vïng b·i båi thÊp óng. H×nh : C¶nh quan b·i båi thÊp óng trong ®ª s«ng

175

Hai d¹ng cuèi cïng hoµn toµn lµ nh©n sinh, ®ã lµ:- Çc quÇn c n«ng th«n (çc lµng xãm) nh lµ nh÷ng cï lao nhÊp nh« trªn biÓn lóa xanh rên, hay trªn ®ång níc mªnh m«ng. T¹i c¶nh quan b·i båi thÊp óng trong ®ª s«ng ta cã thÓ t×m thÊy çc lµng rÊt cæ xa cña tØnh, víi çc nghÒ truyÒn thèng vµ çc kho tµng v¨n hãa cæ vµo ®Çu C«ng nguyªn cho ®Õn thÕ kû X. - D¹ng quÇn c ®« thÞ lµ thµnh phè Nam §Þnh, phÇn lín còng n»m trong c¶nh nµy trõ hai x· Nam Phong vµ Nam V©n bªn t¶ ng¹n s«ng Nam §Þnh.Trong t×nh h×nh nÒn n«ng nghiÖp truyÒn thèng lu«n cè

g¾ng më réng diÖn tÝch trång trät, chñ yÕu lµ trång lóa níc, th× ph¬ng híng c¶i t¹o vµ sö dông c¬ b¶n c¶nh quan b·i båi thÊp óng

176

trong ®ª s«ng lµ tiªu óng b»ng mäi çch vµ gÇn ®©y lµ ph¸t triÓn hÖ thèng çc tr¹m b¬m tíi tiªu. KÕt qu¶ lµ ngµy nay ®i trong ®Þa bµn hai huyÖn ý Yªn vµ Vô B¶n rÊt khã thÊy c¶nh "sèng ng©m da, chÕt ng©m x¬ng" thêi xa xa vµ thay vµo ®ã lµ nh÷ng ruéng lóa hai vô rÊt phæ biÕn. Tuy nhiªn, trªn quan ®iÓm n«ng nghiÖp sinh th¸i tæng hîp theo ®Þnh híng kinh tÕ thÞ trêng, th× cã thÓ kh«ng cÇn tiÕp tôc tiªu óng b»ng ®îc çc d¹ng b·i båi thÊp óng trong c¶nh, mµ cã thÓ thùc hiÖn m« h×nh lóa- thñy s¶n (nu«i trång nhiÒu lo¹i kh«ng riªng g× ç, sen) hoÆc m« h×nh lóa- thñy s¶n- v-ên (cã thÓ trång nhiÒu lo¹i c©y l©u n¨m kh«ng riªng g× c©y ¨n qu¶). Khi ®ã nh÷ng vïng thÊp óng cã thÓ ®îc ®µo s©u thªm thµnh ao hå, võa lµ nguån níc tíi mïa kh«, võa chøa níc d thõa vµo mïa ma, lÊy ®Êt ®¾p cao thµnh vên, trång trät vµ ch¨n nu«i. MÆt kh¸c híng c«ng nghiÖp hãa n«ng nghiÖp, ®a xÝ nghiÖp chÕ biÕn n«ng s¶n gÇn nguån nguyªn liÖu, hoÆc ph¸t triÓn çc ngµnh nghÒ thñ c«ng truyÒn thèng, th× viÖc x¸c ®Þnh c¬ cÊu ngµnh nghÒ, vËt nu«i, c©y trång cã thÓ ®îc x©y dùng dùa trªn cÊu tróc ngang cña c¶nh quan thÊp óng mµ kh«ng cÇn chØ tËp trung vµo híng tiªu óng trång lóa.2.3. C¶nh quan b·i båi cao trong ®ª s«ng

Ranh giíi c¶nh quan b·i båi cao trong ®ª s«ng lµ c¶nh quan b·i båi cao ngoµi ®ª s«ng Hång vµ s«ng Nam §Þnh, ®o¹n s«ng §¸y tõ cöa s«ng Nam §Þnh ®Õn chç gÆp ®êng 56 vµ ranh giíi gi÷a vïng ®ång b»ng b·i båi s«ng kh«ng cßn chÞu t¸c ®éng cña biÓn vµ vïng ch©u thæ hiÖn t¹i cßn chÞu t¸c ®éng cña biÓn.

§©y lµ c¶nh quan h×nh thµnh trong vßng 500 n¨m, tõ thÕ kû X ®Õn thÕ kû XV do ch©u thæ tiÕn víi tèc ®é rÊt nhanh, gÊp 2- 3 lÇn tríc thÕ kû X, cã thÓ do sau thÕ kû X, hÖ thèng ®ª ®· dån m¹nh níc vµ phï sa vÒ phÝa cöa s«ng Hång, kh«ng cho nã tù do båi ®¾p thªm cho ®ång ruéng xø Kinh B¾c, xø §«ng vµ xø §oµi nh tr-íc kia. Vµo thÕ kû XV, cã thÓ cöa s«ng Hång lµ cöa Hµ L¹n ngµy nay xÐt theo h×nh d¸ng ®êng bê biÓn lóc ®ã. Còng v× ®îc båi m¹nh mµ nÒn t¶ng cña c¶nh quan lµ çc b·i båi phï sa s«ng kh¸ cao, khiÕn cho ®Êt ®ai t¹i c¶nh quan b·i båi cao trong ®ª s«ng rÊt ph× nhiªu, ®a sè lµ ®Êt phï sa s«ng Hång trung tÝnh- Ýt chua vµ kh«ng gl©y (Eutric Fluvisols). §é æn ®Þnh cña c¶nh quan lµ cao nhÊt trong sè 6 c¶nh quan trong tØnh, ®iÒu kiÖn khai th¸c thuËn lîi, cho nªn ®©y lµ n¬i mµ mËt ®é d©n c n«ng th«n cao h¬n c¶ (chØ sau thµnh phè Nam §Þnh), tõ 1200 ®Õn 2000 ngêi/km2, so víi

177

c¶nh quan b·i båi thÊp óng trong ®ª s«ng chØ ®¹t 800 ®Õn 1200 ngêi/km2.

§iÒu kiÖn nhiÖt- Èm còng thuËn lîi, sè giê n¾ng tõ 1650- 1700 giê/n¨m, tæng nhiÖt ®é 8550- 86000C, ®ñ cho ba vô lóa- mÇu. Lîng ma t¨ng dÇn tõ phÝa s«ng §¸y vÒ phÝa s«ng Hång tõ 1700 mm/n¨m ®Õn trªn 1800 mm/n¨m. TÊt nhiªn do n¾ng nhiÒu mµ lîng bèc h¬i t¹i c¶nh quan b·i båi cao trong ®ª s«ng Nam Trùc- Trùc Ninh- Xu©n Trêng cã cao h¬n c¶nh quan b·i båi thÊp óng trong ®ª s«ng Mü Léc- Vô B¶n- ý Yªn tõ 850 ®Õn 950 mm/n¨m, nhng lîng níc do ma cung cÊp vÉn d tíi 850 - 900 mm/n¨m vµ cung cÊp cho toµn c¶nh quan kho¶ng 0,39- 0,41 tû m3 níc. Trong mïa ®«ng- xu©n cã kho¶ng 2- 3 th¸ng kh« do lîng ma th¸ng cã thÊp h¬n lîng bèc h¬i th¸ng, cßn vÒ hÌ- thu th× thõa th·i.

§Êt phï sa s«ng Hång mÇu n©u t¬i ®Õn n©u x¸m, thµnh phÇn c¬ giíi tõ thÞt trung b×nh ®Õn thÞt nÆng, søc tr÷ Èm trung b×nh ®Õn nhiÒu, lîng Èm h÷u hiÖu cao. §Êt mÇu mì do CEC kh¸, ®é no baz¬ cao, ®¹m l©n kali nhiÒu, ®é pH trung tÝnh- Ýt chua (5,5- 7,5), hµm lîng mïn trung b×nh.

Do gi¸p ranh víi vïng cßn chÞu ¶nh hëng cña biÓn, mµ c¶nh quan b·i båi cao trong ®ª s«ng vÉn Ýt nhiÒu chÞu t¸c ®éng cña biÓn. §é mÆn 1%o vµ 4 %o cßn lªn tíi c¸c con s«ng trong c¶nh quan nh biªn mÆn cùc ®¹i 1%o vµ 4%o lªn tíi s«ng Hång thuéc ®Þa phËn huyÖn Xu©n Trêng, tíi c¶ s«ng Ninh C¬ t¹i huyÖn Trùc Ninh vµ huyÖn Xu©n Trêng. Riªng phÝa s«ng §¸y th× kh«ng chÞu ¶nh hëng. Do vËy t¹i hai huyÖn Trùc Ninh vµ Xu©n Trêng vÉn cßn mét Ýt diÖn tÝch ®Êt mÆn Ýt vµ trung b×nh.

CÊu tróc ngang cña c¶nh quan b·i båi cao trong ®ª s«ng ®¬n gi¶n h¬n so víi c¶nh quan b·i båi thÊp óng trong ®ª s«ng, chØ bao gåm 6 d¹ng ®Þa lý cã sù ph©n bè kh¸ tËp trung, ®ã lµ d¹ng b·i båi cao, d¹ng b·i båi thÊp, d¹ng cån c¸t cæ, d¹ng b·i triÒu cò, d¹ng s«ng néi ®ång vµ d¹ng quÇn c n«ng th«n (lµng xãm).

- D¹ng b·i båi cao lµ nÒn thèng trÞ, chiÕm diÖn tÝch réng lín vµ tr¶i liªn tôc suèt c¶nh quan, nhng kh¸c c¨n b¶n víi nÒn b·i båi thÊp óng trong c¶nh quan b·i båi thÊp óng trong ®ª s«ng ë chç nã chiÕm vÞ trÝ cao, cßn nh÷ng d¹ng phô kh¸c trªn nÒn thêng thÊp h¬n, cßn nÒn b·i båi thÊp óng trong c¶nh quan b·i båi thÊp óng trong ®ª s«ng l¹i chiÕm vÞ trÝ thÊp vµ nh÷ng d¹ng phô thêng cao h¬n.

178

- D¹ng b·i båi thÊp, ®Êt phï sa bÞ gl©y lµ nh÷ng ®èm nhá, tËp trung chñ yÕu ven s«ng Hång vµ s«ng Nam §Þnh, s«ng Ninh C¬ ë chç míi t¸ch ra tõ s«ng Hång, thuéc çc x· Nam Mü, Nam Toµn, Hång Quang, Nam Th¾ng, T©n ThÞnh, Trùc ChÝnh, Trùc NghÜa, Ph¬ng §Þnh.

- Hai d¹ng cã nguån gèc biÓn lµ d¹ng cån çt cæ ch¹y theo h-íng ®«ng b¾c- t©y nam tõ x· T©n ThÞnh qua huyÖn lþ Nam Giang ®Õn x· §«ng S¬n huyÖn Nam Trùc vµ d¹ng b·i triÒu cò ë hai bªn s«ng Ninh C¬ thuéc çc x· Trùc Hng, Trùc Thanh, Trùc Néi, Trùc Mü, Trùc Cêng, Trùc §¹t huyÖn Trùc Ninh. Hai d¹ng nµy cã diÖn tÝch kh¸ lín vµ kh¸c râ rÖt víi çc d¹ng b·i båi do s«ng ë tÝnh chÊt ®Êt vµ ph¬ng híng sö dông ®Êt. D¹ng cån çt cæ lµ vïng chuyªn canh l¹c, cßn d¹ng b·i triÒu cò lµ ®Êt mÆn thêi vô, cÇn cã biÖn ph¸p xö lý vµo mïa kh«.

- Ngoµi ®o¹n s«ng Ninh C¬ ch¹y qua c¶nh nh mét trôc giao th«ng thñy, çc s«ng néi ®ång chñ yÕu lµ nh÷ng kªnh tiªu níc vµo mïa ma. HÖ thèng s«ng néi ®ång dµi nhÊt, tiªu níc cho lu vùc h÷u ng¹n s«ng Ninh C¬ lµ s«ng Ch©u Thµnh ch¹y theo híng b¾c nam tõ s«ng Hång ë §iÒn X¸ ®Õn s«ng Ninh C¬ ë Trùc ThuËn, víi phô lu t¶ ng¹n lµ s«ng Cæ LÔ ®æ vµo s«ng Ch©u Thµnh t¹i x· Nam H¶i. Còng tõ x· Nam H¶i ®o¹n s«ng Ch©u Thµnh sau ®ã cßn cã tªn lµ s«ng Râng. HÖ thèng s«ng néi ®ång ë t¶ ng¹n s«ng Ninh C¬ rÊt ng¾n vµ lµ nh÷ng ®o¹n nèi s«ng Hång, s«ng Ninh C¬ vµ s«ng Sß (s«ng Ng« §ång), hoµn toµn ch¶y trong huyÖn Xu©n Trêng.

- D¹ng quÇn c n«ng th«n trong c¶nh rÊt dµy ®Æc, trong ®ã cã nhiÒu lµng lín vµ ®«ng d©n nhÊt tØnh.H×nh : C¶nh quan b·i båi cao trong ®ª s«ng

179

2.4. C¶nh quan ch©u thæ hiÖn t¹i trong ®ª biÓn Ranh giíi c¶nh quan ch©u thæ hiÖn t¹i trong ®ª biÓn vÒ

phÝa b¾c lµ s«ng Hång, vÒ phÝa nam lµ s«ng §¸y, vÒ phÝa t©y lµ ranh giíi vïng ch©u thæ hiÖn t¹i cßn chÞu t¸c ®éng cña biÓn, cßn vÒ phÝa ®«ng lµ hµng ®ª biÓn trong cïng, ®¶m b¶o sù an toµn cho viÖc khai th¸c c¶nh quan.

C¶nh quan ®îc h×nh thµnh tõ thÕ kû XV ®Õn nay, tõ ®êng bê biÓn thÕ kû XV ch©u thæ tiÕn vÒ phÝa cöa Ba L¹t vµ cöa §¸y vµ ch÷ng l¹i ë cöa Hµ L¹n, khiÕn cho nh×n chung c¶nh quan cã h×nh d¸ng mét con b¬m bím víi hai çnh xße réng. §©y lµ kÕt qu¶ cña sù chuyÓn dßng cña s«ng Hång vµ chi lu, khiÕn cho cöa Hµ L¹n kh«ng nhËn ®îc nhiÒu phï sa n÷a. Víi hµng ®ª biÓn gióp cho viÖc khai ph¸ sím b·i triÒu thµnh ruéng lóa- mµu, c¶nh quan ch©u thæ hiÖn t¹i trong ®ª biÓn còng lµ mét c¶nh quan nh©n t¸c, thÓ hiÖn trong sù bè trÝ kªnh m¬ng, çc hµng ®ª lÊn biÓn, ruéng ®ång, lµng xãm kh¸c víi ë vïng ®ång b»ng b·i båi s«ng. Çc ®ª lÊn biÓn chñ yÕu ®îc x©y dùng tõ thÕ kû XIX, nhÊt lµ vµo nöa sau cña thÕ kû XX vµ cã quy m« lín vÒ phÝa cöa §¸y. HÖ thèng kªnh m¬ng ch¹y song song vµ th¼ng gãc víi bê biÓn, çc lµng xãm ®îc x©y dùng trªn çc d¶i cån vµ ®ång ruéng chiÕm çc b·i triÒu, l¹ch triÒu cò, thÊp vµ táa réng gi÷a çc d¶i cån, viÖc dÉn níc vµ tiªu níc phï hîp víi sù lªn xuèng cña thñy triÒu. Do ®ã chiÕm u

180

thÕ tuyÖt ®èi trong c¶nh quan ch©u thæ hiÖn t¹i trong ®ª biÓn lµ ®Êt mÆn trung b×nh vµ Ýt, cã tÝnh thêi vô, v× trong mïa ma, níc ma ®· röa mÆn, ®ång thêi níc s«ng còng ch¶y ra tËn vïng biÓn ven bê, ®Èy lïi níc mÆn lªn theo thñy triÒu.

§é æn ®Þnh cña c¶nh quan ch©u thæ hiÖn t¹i trong ®ª biÓn vµo lo¹i trung b×nh, thua çc c¶nh quan b·i båi thÊp óng trong ®ª s«ng vµ c¶nh quan b·i båi cao trong ®ª s«ng do cßn ph¶i phÊn ®Êu c¶i t¹o çc tÝnh chÊt biÓn cßn tån t¹i vµ ng¨n chÆn sù lÊn vµo cña biÓn. Bï l¹i ®é ph× nhiªu cña ch©u thæ hiÖn t¹i l¹i cao do çc chÊt dinh dìng trong phï sa s«ng- biÓn cha bÞ röa tr«i nhiÒu. §Êt mÆn cã mÇu n©u x¸m do nhiÒu mïn (2- 3%), thµnh phÇn c¬ giíi trung b×nh ®Õn nÆng do tû lÖ bét- sÐt cao. §é pH trung tÝnh, Ýt chua phï hîp víi nhiÒu loµi c©y trång. Ngoµi ra, ®iÒu kiÖn nhiÖt- Èm rÊt thuËn lîi do nÒn bøc x¹ cao. Sè giê n¾ng cao nhÊt tØnh, ®¹t trªn 1700 giê/ n¨m so víi díi 1700 giê vµ díi 1650 giê cña hai c¶nh quan b·i båi s«ng. V× thÕ tæng nhiÖt ®é còng cao nhÊt, trªn 86000C, cho phÐp th©m canh t¨ng vô dÔ dµng. Lîng ma cao, trªn 1750 mm/n¨m, ®¶m b¶o d thõa níc dï bèc h¬i cã cao lªn do nhiÒu n¾ng (trªn 950 mm/n¨m, çn c©n níc lµ +800 mm/ n¨m) d thõa 800 mm cung cÊp cho toµn c¶nh quan tíi 0,42 tû m3 níc. Mùc níc s«ng trong c¶nh quan biÕn ®éng Ýt trong n¨m vµ ®iÒu kiÖn tiªu níc thuËn lîi do mùc níc s«ng rÊt thÊp khi triÒu xuèng (thêng díi 0 m).

Do ®Æc ®iÓm nh trªn cña c¶nh quan ch©u thæ hiÖn t¹i trong ®ª biÓn mµ n¬i ®©y mËt ®é d©n c cao, nhiÒu chç kh«ng kÐm c¶nh quan b·i båi cao trong ®ª s«ng, ®ång thêi c¬ cÊu ngµnh nghÒ vµ c¬ cÊu c©y trång còng ®a d¹ng, kh«ng qu¸ thuÇn n«ng (tû lÖ c d©n n«ng nghiÖp 80- 90%) vµ kh«ng qu¸ ®éc canh lóa (tû lÖ ®Êt lóa 70- 85 %). TÝnh ®a d¹ng Êy còng do cÊu tróc ngang cña c¶nh quyÕt ®Þnh, c¶nh quan ch©u thæ hiÖn t¹i trong ®ª biÓn cã tíi 8 d¹ng ®Þa lý, trong ®ã (1) çc ®o¹n s«ng gÇn cöa s«ng rÊt ®¸ng chó ý, v× chÝnh d¹ng nµy ®· khiÕn cho c¶nh quan tiÕp xóc víi biÓn, ®ång thêi l¹i khiÕn cho c¶nh quan ph¸t triÓn nhanh thµnh ®ång b»ng (2) b·i båi s«ng, nãi çch kh¸c chÝnh ®o¹n s«ng nµy lµ ®éng lùc ph¸t sinh vµ ph¸t triÓn cña c¶nh quan, khiÕn c¶nh quan mang tÝnh ch©u thæ s«ng - biÓn. ThËt vËy, t¹i çc vïng gi÷a hai s«ng, nh gi÷a s«ng §¸y vµ s«ng Ninh C¬, gi÷a s«ng Ninh C¬ vµ s«ng Sß, gi÷a s«ng Sß vµ s«ng Hång cã nh÷ng doi ®Êt sa båi khi s«ng trµn bê t¹o ra, lµm cho ®ång b»ng b·i båi s«ng x©m nhËp vµo vïng b·i triÒu, t¹o nªn çc b·i båi s«ng, ®Êt kh«ng mÆn mµ ta thÊy ch¹y tõ b¾c chÝ nam trong huyÖn NghÜa Hng, hoÆc bao phñ mét vïng réng ven s«ng Hång t¹i huyÖn Giao Thñy. T¹i huyÖn H¶i HËu lµ ®o¹n cuèi cña b·i sa båi ®i tõ Xu©n Tr-

181

êng xuèng n»m t¹i çc x· H¶i Phóc, H¶i Léc, H¶i Hµ, H¶i Thanh, H¶i Hng, H¶i Quang, H¶i T©n, H¶i S¬n. Tæng diÖn tÝch çc d¹ng b·i båi s«ng nµy kh«ng kÐm l¾m tæng diÖn tÝch çc b·i triÒu tríc ®©y, mµ cµng vµo s©u bªn trong ®Êt liÒn cµng Ýt mÆn, t¹o thµnh (3) d¹ng b·i triÒu cò ®Êt mÆn trung b×nh vµ Ýt (®Êt mÆn thêi vô) vµ (4) d¹ng b·i triÒu ®Êt mÆn quanh n¨m do nång ®é muèi trong ®Êt cßn cao tíi 5- 10 %o, kh«ng thÓ cÊy lóa ®îc. §a sè ruéng muèi vµ ®ång cãi n»m trong d¹ng nµy. Nh÷ng n¬i b·i triÒu qu¸ thÊp, ®Êt lÇy thôt, cßn nhiÒu thùc vËt hoang d¹i, h×nh thµnh (5) d¹ng ®Çm lÇy ven biÓn nhiÒu n¬i ®îc khai th¸c lµm ®Çm nu«i t«m. Hai d¹ng ®Þa h×nh cao r¸o lµ (6) d¹ng cån çt h×nh thµnh do sãng vµ (7) d¹ng ®ôn çt do giã thæi vun çt cån cao lªn. Hai d¹ng nµy ph¸t triÓn nhiÒu t¹i ®o¹n bê biÓn lâm vµo, ®i tõ cöa L¹ch Giang tíi x· Giao H¶i huyÖn Giao Thñy, trong ®ã cã hai vïng b·i t¾m tèt lµ b·i t¾m ThÞnh Long gÇn cöa L¹ch Giang vµ b·i t¾m QuÊt L©m, x· Giao L©m gÇn cöa Hµ L¹n.

- Çc d¹ng quÇn c n«ng th«n chñ yÕu tËp trung trªn çc d¶i cån, do ®ã mµ çc lµng rÊt ®«ng d©n vµ ch¹y dµi lµ ®Æc trng quÇn c trong c¶nh quan ch©u thæ hiÖn t¹i trong ®ª biÓn. H×nh : C¶nh quan ch©u thæ hiÖn t¹i trong ®ª biÓn

182

C¶nh quan ch©u thæ hiÖn t¹i trong ®ª biÓn cã nÒn kinh tÕ giµu cã do khai th¸c ®îc c¶ hai thÕ m¹nh cña s«ng vµ biÓn, khai th¸c c¶ n«ng s¶n vµ h¶i s¶n. NÕu nh trong çc c¶nh b·i båi trong ®ª s«ng tû lÖ d©n n«ng nghiÖp thêng chiÕm trªn 90 %, th× t¹i ®©y tû lÖ nµy kho¶ng 80 - 90 %, do ®· ph¸t triÓn nhiÒu ngµnh nghÒ thñ c«ng nh dÖt t¬ sîi, dÖt chiÕu cãi, dÖt líi, lµm ®êng mËt, lµm muèi, níc m¾m, ngoµi ra nghÒ ®¸nh ç biÓn còng thu hót d©n çc lµng s¸t ®ª biÓn. §Êt trång lóa còng chØ chiÕm kho¶ng 70- 85 %, (tû lÖ ®Êt trång cã n¬i trªn 90 % t¹i çc c¶nh b·i båi trong ®ª s«ng, v× trong c¶nh quan ch©u thæ hiÖn t¹i trong ®ª biÓn cã nhiÒu diÖn tÝch giµnh cho l¹c, cho ®Ëu t¬ng, cho mÝa, cho d©u t»m, cho cãi. 2.5. C¶nh quan bê biÓn hiÖn t¹i ngoµi ®ª biÓn

Ranh giíi c¶nh quan bê biÓn hiÖn t¹i ngoµi ®ª biÓn vÒ phÝa t©y lµ hµng ®ª biÓn trong cïng cßn vÒ phÝa ®«ng lµ mùc níc thñy triÒu thÊp nhÊt, nh vËy tuyÖt ®¹i bé phËn c¶nh quan h»ng ngµy vÉn bÞ thñy triÒu lªn trµn ngËp, kh«ng nh chØ cã thÓ lan vµo theo s«ng t¹i c¶nh quan ch©u thæ hiÖn t¹i trong ®ång b»ng.

C¶nh quan bê biÓn hiÖn t¹i ngoµi ®ª biÓn cã hai bé phËn kh¸c nhau râ rÖt, mét lµ bé phËn bÞ mµi mßn do sãng kh«ng nh÷ng kh«ng tiÕn næi ra phÝa biÓn n«ng ven bê mµ cã n¬i, cã lóc cßn bÞ s¹t bê vµ lïi vµo trong ®Êt liÒn, do ®ã mµ rÊt hÑp ngang, chØ kho¶ng 100- 200 m, hoµn toµn cÊu t¹o tõ çt; hai lµ bé phËn ®îc tÝch tô phï sa s«ng Hång vµ chi lu mµ dßng triÒu dån thµnh çc b·i réng tíi 10- 12 km tÝnh tõ hµng ®ª ngoµi cïng, cÊu t¹o chñ yÕu tõ bïn sÐt. XÐt toµn côc th× c¶nh quan bê biÓn hiÖn t¹i ngoµi ®ª biÓn kh«ng æn ®Þnh, n¬i më réng, n¬i hÑp l¹i, nhng con ngêi còng cã thÓ khai th¸c mÆt lîi t¹i çc b·i triÒu tiÕn triÓn vµ ng¨n chÆn mÆt h¹i b»ng çch kh«ng cho sãng biÓn ph¸ ®ª lÊn vµo, hoÆc lµ cñng cè ®ª, hoÆc lµ gi¶m n¨ng lîng sãng, ®ång thêi t¨ng kh¶ n¨ng tÝch tô b»ng çc hµng kÌ ng¨n, x©y th¼ng gãc víi bê biÓn lµm thay ®æi tÝnh chÊt çc dßng dÞch chuyÓn ven bê do sãng t¹o ra. Gi¶i ph¸p tèt nhÊt, nhng tèn kÐm lµ t¨ng dßng phï sa s«ng ra cöa Hµ L¹n b»ng çch më réng lßng s«ng Sß, chuyÓn níc tõ s«ng Hång tíi.

§Æc trng cÊu tróc th¼ng ®øng ®éc ®¸o n÷a lµ giíi sinh vËt tù nhiªn trong c¶nh ®îc b¶o tån, do ®ã mµ cßn phong phó, kh«ng nh t¹i çc c¶nh quan kh¸c trong ®Êt liÒn. Tuy nhiªn t¹i khu vùc çc b·i biÓn çt do sãng tõ cöa L¹ch Giang ®Õn x· Giao H¶i, huyÖn

183

Giao Thñy, giíi sinh vËt nghÌo nµn h¬n t¹i khu vùc çc b·i triÒu bïn sÐt ë hai cöa Ba L¹t vµ cöa §¸y. Trªn b·i çt ít chØ cã cá nh muèng biÓn, sam biÓn, muèi biÓn; cßn trªn cån çt phÝa sau kh« h¬n cã thªm cá gµ, cá gõng, dõa c¹n vµ mét sè c©y bôi nh x¬ng rång, døa d¹i. §Ó ng¨n chÆn kh«ng cho çt di ®éng vµ ®Ó thªm bãng m¸t, nh©n d©n ®· trång phi lao mµ ngµy nay ®· trë thµnh loµi c©y phæ biÕn nhÊt thêng gÆp trªn çc cån çt.

Giíi sinh vËt khu vùc b·i triÒu phong phó h¬n nhiÒu, bao gåm c¶ thùc vËt vµ ®éng vËt. Ta gÆp ®ñ giai ®o¹n diÔn thÕ cña rõng ngËp mÆn. Ngoµi cïng lµ çc b·i bïn láng, lÇy thôt, cha cã thùc vËt bao phñ mµ chØ cã ®éng vËt nh giun, sß, t«m, cua vµ ç bß. Sau ®Õn tËp ®oµn c©y tiªn phong mµ ë cöa s«ng Hång lµ b·i cá ng¹n xen cá gµ, cá gÊu. Råi ®Õn rõng ngËp mÆn víi só, trang, tra, s©u vµo phÝa cöa s«ng cã bÇn chua. T¹i nh÷ng n¬i ®Êt cao, ch¾c cã cãc, gi¸, su. Ven çc mÐp níc l¹ch triÒu cã « r« mäc xen víi cãi vµ lau sËy. Giíi ®éng vËt bao gåm phiªu du ®éng vËt mµ phæ biÕn lµ gi¸p x¸c ch©n chÌo (Copepoda), råi ®éng vËt b¸m ®¸y víi ngao, väp, sß, t«m, cua. Ç sèng t¹i vïng cöa s«ng vµ trong çc l¹ch triÒu. §Æc biÖt t¹i Giao Thñy cã khu vùc tËp trung chim di c ®· ®îc Tæ chøc quèc tÕ b¶o vÖ ®Êt ngËp níc c«ng nhËn lµ mét vïng b¶o vÖ chim vïng ngËp níc quèc tÕ ®Çu tiªn cña ViÖt Nam.

XÐt vÒ cÊu tróc ngang, ta cã thÓ ph©n ra trong c¶nh quan bê biÓn hiÖn t¹i ngoµi ®ª biÓn 7 d¹ng ®Þa lý. Thø nhÊt lµ d¹ng ®ª biÓn nh©n sinh ®Ó ch¾n sãng vµ ng¨n mÆn, ch¹y s¸t bê biÓn t¹i vïng bê biÓn mµi mßn - tÝch tô vµ lïi vµo bªn trong t¹i vïng b·i triÒu tÝch tô - mµi mßn, ®ång thêi ë ®©y cã tíi vµi hµng ®ª ngang däc ®Ó bao quanh çc ®Çm nu«i t«m ç vµ h¶i s¶n kh¸c. Sau ®Õn çc d¹ng mµ ®éng lùc h×nh thµnh lµ sãng vç bê nh (2) d¹ng b·i biÓn çt mµ nhiÒu n¬i lµ nh÷ng b·i t¾m tèt (ThÞnh Long, QuÊt L©m), nh (3) d¹ng cån çt lµ phÇn cao cña b·i biÓn kh«ng ngËp níc triÒu b×nh thêng nªn kh« r¸o, cã cá vµ c©y bôi vµ ®îc khai th¸c lµm ®iÓm quÇn c víi ruéng mÇu vµ vên c©y, cao h¬n n÷a lµ (4) d¹ng ®ôn çt do giã thæi vun çt lªn, ®Þa h×nh nhÊp nh«, di ®éng, nªn thêng bá hoang hoÆc trång phi lao cè ®Þnh çt. ChiÕm diÖn tÝch réng nhÊt lµ (5) çc d¹ng b·i triÒu, chia c¾t bëi çc (6) d¹ng l¹ch triÒu, mµ ®éng lùc h×nh thµnh lµ çc dßng triÒu lªn vµ triÒu rót. Cuèi cïng lµ (7) d¹ng cöa s«ng, n¬i s«ng Hång vµ çc chi lu s«ng §¸y, s«ng Ninh C¬, s«ng Sß ®a níc vµ phï sa ra biÓn vµ t¹o nªn c¶nh ch©u thæ ngÇm díi ®¸y biÓn n«ng ven bê.

184

C¶nh quan bê biÓn hiÖn t¹i ngoµi ®ª biÓn cã mét vai trß rÊt quan träng ®èi víi ch©u thæ s«ng Hång t¹i Nam §Þnh nãi riªng vµ t¹i toµn bé ch©u thæ nãi chung. §©y lµ tiÒn ®ån, lµ n¬i diÔn ra h»ng ngµy sù ®Êu tranh gi÷a s«ng vµ biÓn, ®¶m b¶o sù tån t¹i cña ch©u thæ vµ gióp ch©u thæ lÊn biÓn. Do ®ã ta ph¶i b¶o vÖ, cñng cè c¶nh quan bê biÓn hiÖn t¹i ngoµi ®ª biÓn mµ biÖn ph¸p hîp lý lµ b¶o vÖ çc rõng ngËp mÆn- bøc têng xanh ch¾n sãng vµ lµ n¬i tÝch gi÷ phï sa lµm ®Êt ®ai cao dÇn, mÆt kh¸c ph¶i b¶o vÖ vïng b·i biÓn bÞ sãng ®e däa b»ng çch lµm gi¶m n¨ng lîng sãng víi mét hÖ thèng ®ª kÌ v÷ng ch¾c vµ bè trÝ phï hîp víi quy luËt cña ®éng lùc sãng vµ dßng ven bê.

C¶nh quan bê biÓn hiÖn t¹i ngoµi ®ª biÓn cßn cã ý nghÜa kinh tÕ - x· héi rÊt quan träng vµ ®Æc thï. Rõng ngËp mÆn lµ n¬i cã n¨ng suÊt sinh häc cao nhÊt vµ toµn diÖn nhÊt v× bao gåm c¶ thùc vËt vµ ®éng vËt cã gi¸ trÞ kinh tÕ cao. Khu b·i triÒu çt lµ ®Þa bµn xuÊt ph¸t vµ thu gom h¶i s¶n ®¸nh b¾t t¹i vïng biÓn ven bê, biÓn kh¬i vµ c¶ ®¹i d¬ng quèc tÕ khi ta cã ®oµn tÇu ®¸nh ç hiÖn ®¹i, lµ n¬i s¶n xuÊt muèi vµ çc l¬ng thùc tõ ç vµ h¶i s¶n kh¸c. Ngoµi ra ®©y lµ còng lµ n¬i nghØ ng¬i, gi¶i trÝ trong lµnh cho d©n trong tØnh vµ ®iÓm du lÞch sinh th¸i cho mäi ngêi trong níc vµ quèc tÕ th¨m quan rõng ngËp mÆn vµ s©n chim ®éc ®¸o.H×nh : C¶nh quan bê biÓn hiÖn t¹i ngoµi ®ª biÓn

185

2.6. C¶nh quan ch©u thæ ngÇm §©y thùc chÊt lµ c¶nh quan biÓn n«ng ven bê, mét c¶nh

quan níc tríc khi ch©u thæ ngÇm trë thµnh ch©u thæ næi. Do ®ã ®Æc trng cÊu tróc th¼ng ®øng n»m trong c¸c yÕu tè h¶i v¨n vµ khÝ tîng biÓn, cïng víi c¸c s¶n phÈm tÝch tô s«ng biÓn ngÇm díi ®¸y biÓn. Ranh giíi bªn trong cña c¶nh quan lµ bê biÓn hiÖn t¹i vµ ranh giíi bªn ngoµi lµ n¬i mµ ¶nh hëng cña s«ng ra xa nhÊt, ®-a níc ngät ra lµm nh¹t níc biÓn vµ ®a phï sa ra båi ®¾p b·i triÒu ngÇm.

C¶nh quan ch©u thæ ngÇm mang tÝnh chÊt biÓn n«ng chÝ tuyÕn (nhiÖt ®íi) giã mïa, nhÞp ®iÖu mïa ¶nh hëng ®Õn mäi yÕu tè tù nhiªn. NhiÖt ®é trung b×nh n¨m cña níc biÓn t¹i tr¹m V¨n Lý lµ 25,20C, th¸ng l¹nh nhÊt (th¸ng 2) chØ cã 18,20C, cßn th¸ng nãng nhÊt (th¸ng 7) lªn tíi 300C, biªn ®é n¨m lµ 11,80C. TÝnh chÊt chÝ tuyÕn giã mïa thÓ hiÖn râ h¬n qua trÞ sè cùc ®¹i. NhiÖt ®é níc biÓn cùc ®¹i lªn tíi 34,20C (ngµy 2-7- 1980), cßn nhiÖt ®é níc biÓn cùc tiÓu xuèng tíi 11,30C (ngµy 26-12- 1959), biªn ®é tuyÖt ®èi lµ

186

22,90C. T×nh h×nh nh vËy sÏ ¶nh hëng ®Õn sinh vËt biÓn, thêng lµ loµi nhiÖt ®íi réng nhiÖt, kh«ng thËt ®iÓn h×nh cho biÓn thuÇn tóy nhiÖt ®íi ë miÒn Nam hay ë biÓn Malayxia. Ngoµi ra cßn cã çc loµi tõ NhËt B¶n vµ Trung Quèc xuèng ®i theo h¶i lu l¹nh vµo mïa ®«ng.H×nh : C¶nh quan ch©u thæ ngÇm

§é mÆn cña níc biÓn trong c¶nh quan ch©u thæ ngÇm chÞu ¶nh hëng cña nhÞp ®iÖu mïa lò- c¹n cña s«ng Hång. Do ¶nh hëng cña níc s«ng mµ ®é mÆn cña níc biÓn t¹i V¨n Lý chØ thuéc vµo lo¹i h¬i mÆn 18- 32%o (cßn tõ trªn 32%o míi lµ lo¹i níc biÓn mÆn). §é mÆn trung b×nh n¨m chØ cã 24,4 %o, ®é mÆn th¸ng cao nhÊt (th¸ng 1) lµ 28,3%o, cßn th¸ng thÊp nhÊt (th¸ng 7- 9) lµ 19%o, biªn ®é mÆn n¨m lµ 9,3 %o. Tuy nhiªn, xÐt çc cùc trÞ th× biªn ®é rÊt lín. §é mÆn níc biÓn cùc ®¹i tíi 33,6%o (14-6-1960), cßn cùc tiÓu chØ cã 1,4%o (8-11-1961), biªn ®é cùc ®¹i tíi 32,2%o, nh thÕ cã lóc níc biÓn còng rÊt mÆn, nhng cã khi l¹i chØ h¬i lî (0,5 - 5,0%o). §iÒu ®ã khiÕn cho çc sinh vËt biÓn t¹i ®©y còng ph¶i réng muèi vµ nãi chung còng kh«ng thuéc loµi biÓn kh¬i a níc mÆn.

187

¶nh hëng ®Õn viÖc ®¸nh b¾t ç biÓn cã tèc ®é giã vµ ®é cao sãng, ®¸ng chó ý lµ çc trÞ sè cùc ®¹i cÇn phßng tr¸nh, v× ph¬ng tiÖn ®¸nh b¾t chñ yÕu vÉn lµ thuyÒn buåm. Tèc ®é giã t¹i tr¹m V¨n Lý ®¹t trÞ sè trung b×nh n¨m lµ 3,8 m/s thuéc cÊp III (giã nhá), kÐm ë ngoµi kh¬i thêng ®¹t 6- 7 m/s (cÊp IV- giã võa). Tuy nhiªn trong mïa ®«ng (tõ th¸ng 11 ®Õn th¸ng 4), mçi khi giã mïa ®«ng b¾c míi trµn vÒ, tèc ®é giã m¹nh nhÊt cã thÓ ®Õn 18- 20 m/s (cÊp VIII, cÊp IX), cßn mïa b·o (tõ th¸ng 7 ®Õn th¸ng 10), giã b·o ®¹t tíi 40 - 48 m/s (trªn cÊp XII). Nh vËy mçi khi ra kh¬i, çc tÇu thuyÒn ph¶i chó ý ®Õn tin b¸o giã mïa ®«ng b¾c vµ b·o. §©y lµ nh÷ng hÖ thèng thêi tiÕt cã thÓ theo dâi tõ xa, tin dù b¸o thêi tiÕt t¬ng ®èi chÝnh x¸c, chØ cÇn cã ph¬ng tiÖn thu b¾t th«ng tin tõ ®µi ph¸t thanh trung ¬ng hay tØnh, hoÆc quèc tÕ. Cßn nãi chung quanh n¨m ®Òu cã thÓ ra kh¬i, v× tèc ®é giã trung b×nh th¸ng t¹i V¨n Lý quanh n¨m kh«ng vît qu¸ 4,4 m/s (cÊp III). Do tèc ®é giã trung b×nh nhá (tuy mïa ®«ng cã m¹nh h¬n mïa hÌ mét chót) mµ nãi chung sãng ë c¶nh quan ch©u thæ ngÇm còng nhá, sè ngµy lÆng sãng chiÕm 20% trong mïa hÌ vµ 10% trong mïa ®«ng, sè ngµy sãng cÊp II cÊp III chiÕm 60 - 70 % trong c¶ hai mïa, riªng sè ngµy sãng m¹nh (cÊp V- VI, 2- 4 m) trong mïa giã ®«ng b¾c kho¶ng 20- 30% vµ trong mïa giã t©y nam kho¶ng 10- 20%. Nhng khi b·o to th× sãng l¹i rÊt lín, cho nªn sãng b·o cã thÓ ®¹t tíi 4,5 m (9-9- 1963), cßn sãng giã mïa ®«ng b¾c tèi ®a chØ ®¹t 2,5 m (7-1-1963).

§èi víi sù ph¸t triÓn d¶i bê biÓn th× ®é cao, biªn ®é thñy triÒu vµ híng còng nh tèc ®é çc dßng h¶i lu ven bê (¶nh hëng tíi dßng phï sa) lµ quan träng. Thñy triÒu ë ®©y lµ nhËt triÒu, mçi ngµy chØ cã mét lÇn níc lªn vµ níc xuèng, tuy nhiªn ®· kÐm ®iÓn h×nh so víi t¹i Hßn D¸u, v× h»ng th¸ng cã kho¶ng 5 ngµy thÊy xuÊt hiÖn 2 lÇn thuû triÒu lªn vµ 2 lÇn thuû triÒu xuèng. Mïa ®«ng thñy triÒu lªn cao nhÊt vµo buæi s¸ng, cßn vµo mïa hÌ l¹i lªn cao nhÊt vµo buæi chiÒu. §é cao thñy triÒu còng cã sù thay ®æi trong n¨m, çc th¸ng cã thñy triÒu cao nhÊt lµ th¸ng 9, 10, 11, 12, çc th¸ng cã thñy triÒu thÊp nhÊt vµo 2, 3, 4. §é cao thñy triÒu cùc ®¹i t¹i V¨n Lý lµ 3,88 m (24-10-1964), cßn ®é cao thÊp nhÊt lµ -0,11 m (14-1-1960), biªn ®é lµ 3,99 m. Nh vËy nÕu kh«ng cã ®ª, thñy triÒu cã thÓ vµo s©u trong ®Êt liÒn v× ®é cao ®ång ruéng trung b×nh díi 2 m (0- 2m). Do chÕ ®é giã mïa mµ çc dßng biÓn ven bê cã sù ®æi híng theo mïa. Vµo mïa giã ®«ng b¾c dßng biÓn cã híng ®«ng b¾c - t©y nam vµ l¹nh, tèc ®é kho¶ng 25- 30

188

cm/s vµ lµ bé phËn ven bê cña hÖ thèng vßng trßn ch¹y ngîc chiÒu kim ®ång hå trong vÞnh B¾c Bé. Sang mïa giã t©y nam, th× dßng biÓn l¹i cã híng t©y nam - ®«ng b¾c vµ nãng, tèc ®é kho¶ng 15- 20 cm/s vµ lµ bé phËn ven bê cña hÖ thèng vßng trßn ch¹y thuËn chiÒu kim ®ång hå trong vÞnh B¾c Bé. Nh thÕ vµo mïa ®«ng, dßng phï sa ®i tõ cöa Ba L¹t xuèng cöa §¸y, cßn vÒ mïa hÌ th× ngîc l¹i, di chuyÓn tõ cöa §¸y vÒ cöa Ba L¹t. Do dßng phï sa mïa hÌ m¹nh h¬n mµ cuèi cïng ch©u thæ s«ng Hång tiÕn nhanh h¬n ë cöa Ba L¹t. §o¹n tõ cöa L¹ch Giang ®Õn x· Giao H¶i, huyÖn Giao Thñy võa cã nguån phï sa Ýt ái tõ s«ng Ninh C¬ vµ s«ng Sß l¹i bÞ di chuyÓn vÒ phÝa cöa Ba L¹t, cho nªn ë ®o¹n bê biÓn nµy n¨ng lîng sãng d thõa ®Ó mµi mßn c«ng ph¸ çc b·i biÓn víi tèc ®é tíi 15 m/n¨m ë V¨n Lý vµ 5- 15 m/n¨m t¹i çc n¬i kh¸c. Mét v¸ch xãi lë trÇm tÝch bë rêi ®· ®îc quan s¸t thÊy tõ cöa L¹ch Giang ®Õn x· Giao H¶i.

XÐt vÒ cÊu tróc ngang c¶nh quan ch©u thæ ngÇm cã 3 d¹ng ®Þa lý. D¹ng thø nhÊt ch¹y tõ cöa L¹ch Giang ®Õn x· Giao H¶i, lµ (1) d¹ng b·i biÓn çt ngÇm do t¸c ®éng mµi mßn - tÝch tô cña sãng vç bê vµ sãng nhµo, t¹i vïng biÓn n«ng gÇn bê (s©u tõ 0 ®Õn -5 m vµ ra çch bê biÓn kho¶ng 3 - 4 km). D¹ng thø hai, chia lµm hai ç thÓ: mét bao quanh vïng b·i triÒu ë cöa Ba L¹t vµ mét bao quanh vïng b·i triÒu ë cöa §¸y, lµ (2) d¹ng b·i triÒu bïn - sÐt ngÇm nguån gèc s«ng - biÓn, còng n»m t¹i vïng biÓn n«ng ven bê (s©u tõ 0 ®Õn -5 m vµ çch çc b·i triÒu næi vµo lóc triÒu rßng kho¶ng 1- 2 km). D¹ng thø ba bao quanh c¶ hai d¹ng trªn, lµ (3) d¹ng ®¸y biÓn çt bïn xa bê, (s©u tõ -5 ®Õn -20 m vµ xa bê kho¶ng 10-15 km).

Nh thÕ tµi nguyªn chñ yÕu cña c¶nh quan ch©u thæ ngÇm lµ tµi nguyªn h¶i s¶n, ç, t«m, mùc, ngoµi ra cã hy väng t×m thÊy dÇu khÝ trong hÖ tÇng Neogen, v× ®©y lµ mét bé phËn cña bÓ dÇu khÝ s«ng Hång, tuy nhiªn tiÒm n¨ng khÝ tù nhiªn lµ chÝnh vµ hiÖn thùc (tr÷ lîng cña toµn bÓ dÇu khÝ s«ng Hång íc tÝnh kho¶ng 290 tû m3 khÝ).

IV. M«i trêng tù nhiªn vµ sù ph¸t triÓn bÒn v÷ng cña tØnh Nam §Þnh

Qua ph©n tÝch ®Æc ®iÓm cÊu tróc ®Þa lý tù nhiªn tØnh Nam §Þnh nh trªn, ta cã thÓ xem xÐt t¸c ®éng cña m«i trêng ®Þa lý tù nhiªn ®Õn sù ph¸t triÓn bÒn v÷ng cña tØnh. Nh ta biÕt ph¸t

189

triÓn bÒn v÷ng lµ ph¸t triÓn kinh tÕ vµ x· héi, n©ng cao ®êi sèng vËt chÊt vµ tinh thÇn cña nh©n d©n, nhng kh«ng lµm tæn h¹i vµ « nhiÔm m«i trêng, c¬ së vËt chÊt cho h«m nay vµ cho mai sau cña sù ph¸t triÓn. HiÖn nay çc thiÖt h¹i do m«i trêng suy tho¸i vµ tµi nguyªn gi¶m hoÆc c¹n kiÖt ®· lé râ, khiÕn cho sù ph¸t triÓn bÒn v÷ng ®· ®îc mäi ngêi quan t©m. Nh thÕ ph¸t triÓn bÒn v÷ng lµ lµm kinh tÕ- sinh th¸i, tÝnh to¸n ®Õn quan hÖ gi÷a kinh tÕ vµ çc hÖ ®Þa- sinh th¸i tù nhiªn lín nhá, gi÷ cho çc hÖ ®Þa- sinh th¸i ®îc c©n b»ng. ViÖc nghiªn cøu çc hÖ ®Þa- sinh th¸i, cßn gäi lµ çc vïng ®Þa lý tù nhiªn çc cÊp theo quan ®iÓm hÖ thèng cÊu tróc, cho phÐp ta ®¸nh gi¸ chÊt lîng cña tõng hîp phÇn cÊu tróc th¼ng ®øng vµ tõng bé phËn cÊu tróc ngang, ®Ó xem chøc n¨ng cña çc hÖ ®ã vËn hµnh tèt hay xÊu, nãi theo quan ®iÓm y tÕ lµ kh¸m søc kháe cho tù nhiªn, tõ ®ã mµ t×m biÖn ph¸p sö dông ®óng møc lao ®éng cña tù nhiªn vµo ph¸t triÓn s¶n xuÊt, mét søc lao ®éng kh«ng ph¶i chi phÝ nÕu dïng tèt, nhng ph¶i tr¶ tiÒn söa ch÷a nÕu dïng sai quy luËt. Søc lao ®éng cña tù nhiªn b¾t nguån tõ ®éng lùc ph¸t sinh vµ ph¸t triÓn cña çc hÖ ®Þa- sinh th¸i çc cÊp mµ toµn tØnh Nam §Þnh ®îc coi nh lµ bé phËn ®«ng nam cña ®ång b»ng s«ng Hång, sau ®Õn çc vïng, çc c¶nh quan vµ çc d¹ng ®Þa lý trong tØnh. §éng lùc Êy lµ çc dßng n¨ng lîng vµ vËt chÊt di chuyÓn gi÷a çc hîp phÇn vµ çc bé phËn cña hÖ thèng ®Þa- sinh th¸i, lµ thÕ n¨ng t¹o ra çc dßng ®ã gi÷a çc vÞ trÝ ®Þa lý cña tõng hîp phÇn vµ bé phËn. Theo quan ®iÓm vµ ph¬ng ph¸p tiÕp cËn nµy, ta sÏ xem xÐt quan hÖ gi÷a m«i trêng ®Þa lý tù nhiªn vµ sù ph¸t triÓn bÒn v÷ng t¹i tØnh Nam §Þnh.

TØnh Nam §Þnh lµ mét trong ba ®Ønh cña tam gi¸c ch©u, còng lµ tam gi¸c ph¸t triÓn cña ®ång b»ng s«ng Hång, mét vïng ®«ng d©n vµ trï phó nhÊt ë miÒn B¾c ViÖt Nam. VÞ trÝ ®«ng nam ®ång b»ng s«ng Hång nãi lªn tÇm quan träng cña Nam §Þnh trong dßng trao ®æi gi÷a néi ®Þa ®ång b»ng s«ng Hång vµ vïng duyªn h¶i; gi÷a néi ®Þa vµ duyªn h¶i ®ång b»ng s«ng Hång víi néi ®Þa vµ duyªn h¶i B¾c Trung Bé, v× B¾c Trung Bé cã quan hÖ chÆt víi B¾c Bé c¶ vÒ tù nhiªn vµ kinh tÕ- x· héi h¬n lµ víi Nam Trung Bé nãi riªng vµ miÒn Nam ViÖt Nam nãi chung. TØnh Nam §Þnh cÇn khai th¸c tèt vÞ trÝ thuËn lîi nµy ®· ®îc c«ng nhËn tõ xa xa, khi thµnh phè Nam §Þnh lµ ®iÓm sÇm uÊt thø ba trong ba ®Ønh cña ch©u thæ, ®øng sau H¶i Phßng do chøc n¨ng c¶ng xuÊt nhËp khÈu cña thµnh phè ven biÓn vµ sau Hµ Néi lµ trung

190

t©m chÝnh trÞ- kinh tÕ- v¨n hãa toµn ®ång b»ng s«ng Hång vµ toµn quèc. NÕu Nam §Þnh kh«ng ph¸t triÓn m¹nh vïng duyªn h¶i, râ rµng lµ lµm gi¶m yÕu dßng néi ®Þa- duyªn h¶i. Cßn nÕu ®êng quèc lé10 kh«ng ®îc ph¸t huy th× dßng duyªn h¶i B¾c Bé vµ B¾c Trung Bé bÞ tª liÖt. Cuèi cïng çc huyÕt m¹nh giao th«ng gi÷a Hµ Néi- H¶i Phßng- Nam §Þnh- Ninh B×nh lµ c¬ së ®Ó ph¸t triÓn tæng hîp çc dßng néi ®Þa vµ duyªn h¶i. Nh thÕ buéc Nam §Þnh ph¶i ph¸t triÓn toµn diÖn, nhÊt lµ kinh tÕ hµng hãa c«ng nghiÖp, n«ng nghiÖp, thñy s¶n ®Ó kÝch thÝch sù ®Èy m¹nh giao lu kinh tÕ, lµm c¬ së thóc ®Èy viÖc x©y dùng vµ hoµn thiÖn hÖ thèng ®êng giao th«ng huyÕt m¹ch nãi trªn. C©u hái ®Æt ra lµ Nam §Þnh cã ®ñ ®iÒu kiÖn tù nhiªn vµ kinh tÕ- x· héi ®Ó ph¸t triÓn m¹nh theo yªu cÇu ph¸t huy vÞ trÝ ®Þa lý thuËn lîi cña m×nh hay kh«ng?

§Ó ph¸t triÓn n«ng nghiÖp vµ nghÒ biÓn th× çc ®iÒu kiÖn tù nhiªn râ rµng lµ thuËn lîi. §Þa h×nh b»ng ph¼ng dÔ sö dông, ®Êt phï sa s«ng Hång mÇu mì, ®Æc biÖt lµ phï hîp cho th©m canh lóa níc, ngay ®Êt mÆn Ýt còng cã n¨ng suÊt cao. Do ®ã n¨ng suÊt lóa trung b×nh trªn 7 tÊn/ ha/n¨m, s¶n lîng thãc gÇn 1 triÖu tÊn (512,25 kg/ngêi, vît møc b×nh qu©n cña c¶ níc). §êng bê biÓn dµi, vïng ven biÓn vµ biÓn giµu h¶i s¶n çc lo¹i (muèi, t«m, cua, ngao, sß, mùc, ç, rau c©u...).

Rõng ngËp mÆn vµ vïng RAMSAR Xu©n Thñy lµ nguån tµi nguyªn quý gi¸, cã ý nghÜa b¶o vÖ vµ nu«i dìng h¶i s¶n, ®ång thêi lµ ®iÓm du lÞch sinh th¸i cã gi¸ trÞ.

§iÒu kiÖn nhiÖt- Èm cho viÖc khai th¸c n«ng nghiÖp lµ dåi dµo, sè giê n¾ng, tæng nhiÖt ®é, c©n b»ng níc d¬ng cho phÐp th©m canh, t¨ng vô, cã thÓ lµm 2 vô lóa vµ 3- 4 vô rau mÇu. Nh vËy kh«ng nh÷ng Nam §Þnh ®· ®¶m b¶o ®îc an toµn l¬ng thùc vµ n«ng h¶i s¶n cho toµn d©n trong tØnh, mµ cßn d thõa ®Ó chÕ biÕn b¸n ra trªn thÞ trêng trong níc vµ xuÊt khÈu. C¬ cÊu mïa vô vµ c©y trång cã thÓ linh ho¹t thay ®æi ®Ó ®¸p øng kinh tÕ thÞ trêng, tuy nhiªn çc n«ng- h¶i s¶n mòi nhän vÉn ph¶i gi÷ v÷ng vµ ph¸t triÓn lµ lóa, l¹c, ®ay, cãi, d©u t»m, muèi, ç. Trªn c¬ së d thõa l¬ng thùc, cÇn ®Èy m¹nh trång c©y c«ng nghiÖp, ch¨n nu«i lîn vµ gia cÇm, nhÊt lµ nu«i trång thñy s¶n, h¶i s¶n. C«ng nghiÖp chÕ biÕn l¬ng thùc- thùc phÈm còng lµ mét trong nh÷ng mòi nhän kinh tÕ cña tØnh. §Ó ph¸t triÓn bÒn v÷ng, ®iÒu ®Çu tiªn lµ ph¶i ®¶m b¶o sù æn ®Þnh cña çc hÖ ®Þa- sinh th¸i, nhÊt lµ çc hÖ kÐm æn ®Þnh nh c¶nh quan b·i båi ngoµi ®ª s«ng, c¶nh quan

191

b·i båi thÊp óng trong ®ª s«ng, c¶nh quan ch©u thæ hiÖn t¹i trong ®ª biÓn, c¶nh quan bê biÓn hiÖn t¹i ngoµi ®ª biÓn. BiÖn ph¸p hµng ®Çu lµ cñng cè ®ª s«ng vµ ®ª biÓn vµ tËp trung x©y dùng hÖ thèng thñy lîi tíi tiªu chñ ®éng. BiÖn ph¸p kü thuËt lµ n«ng nghiÖp h÷u c¬, gi¶m thiÓu viÖc l¹m dông chÊt hãa häc. Ngoµi ra cÇn trång rõng ngËp mÆn vµ rõng trªn çc ®åi sãt, ®Çu t c¶i t¹o çc ®iÒu kiÖn tù nhiªn kh«ng thuËn lîi nh b·o, lôt, h¹n, óng, biÓn lÊn g©y ra.

XÐt vÒ mÆt c«ng nghiÖp trªn gi¸c ®é tù nhiªn th× Nam §Þnh cã ®iÒu kiÖn thuËn lîi ®Ó ph¸t triÓn çc ngµnh vËt liÖu x©y dùng, néi thÊt, gèm sø, t¬ lôa, b«ng sîi, may mÆc, ngoµi ngµnh chÕ biÕn n«ng- h¶i s¶n ®· nãi ë trªn. Çc kho¸ng s¶n phi kim lo¹i nh cao lanh, phenxpat, sÐt, çt kÕt kh¸ dåi dµo. Nguån t¬ lôa ®· cã truyÒn thèng, cÇn trång thªm b«ng mµ ®Êt ®ai vµ sè giê n¾ng ®¸p øng ®Çy ®ñ. Ngoµi ra do vÞ trÝ gÇn Ninh B×nh nhiÒu ®¸ v«i, gÇn Th¸i B×nh cã truyÒn thèng trång b«ng vµ d©u t»m mµ cã thÓ bæ sung nguyªn liÖu dÔ dµng.

Trªn gi¸c ®é kinh tÕ- x· héi th× Nam §Þnh cã nguån lao ®éng dåi dµo, cã truyÒn thèng v¨n hãa, nhiÒu ngµnh nghÒ thñ c«ng mü nghÖ cæ truyÒn, nªn cÇn ph¶i x©y dùng nÒn c«ng nghiÖp toµn diÖn dùa vµo nguån nguyªn liÖu nhËp, v× nhiÒu níc ®· c«ng nghiÖp hãa trªn c¬ së lao ®éng- v¨n hãa nhiÒu h¬n lµ nguyªn liÖu tù nhiªn, dùa vµo vÞ trÝ thuËn lîi trong luång trao ®æi hµng hãa. Çc ngµnh nh c¬ khÝ chÝnh x¸c, ®iÖn tö, hãa chÊt cã thÓ ph¸t huy c¬ së lao ®éng- v¨n hãa vèn cã cña tØnh vµ vÞ trÝ duyªn h¶i lµ mét lîi thÕ. Cã thÓ biÕn vïng bê biÓn mµi mßn thµnh mét lîi thÕ ®Ó ph¸t triÓn c¶ng ë cöa Hµ L¹n, Ýt ra lµ mét c¶ng ç ®Ó ®¸nh b¾t h¶i s¶n xa bê vµ trªn ®¹i d¬ng.

Çi khã lµ nguån n¨ng lîng hiÖn nay kh«ng dåi dµo. Tuy nhiªn cã thÓ ®Èy m¹nh th¨m dß dÇu khÝ, nguån ®Þa nhiÖt, nghiªn cøu kü thuËt sö dông n¨ng lîng giã, n¨ng lîng thñy triÒu, n¨ng lîng mÆt trêi. Sù nghiÖp c«ng nghiÖp hãa, c¬ khÝ hãa, tù ®éng hãa, hãa häc hãa lµ cÇn thiÕt trong nÒn kinh tÕ hµng hãa, tríc m¾t lµ ®Ó ph¸t triÓn n«ng nghiÖp vµ nghÒ ç lµ hai thÕ m¹nh hiÖn t¹i cña tØnh, ®ång thêi còng lµ c¬ së ®Ó t¸c ®éng trë l¹i sù nghiÖp c«ng nghiÖp hãa.

Sù ph¸t huy thÕ m¹nh cña tù nhiªn vµ h¹n chÕ mÆt h¹i cña nã còng kh«ng t¸ch rêi hoµn c¶nh kinh tÕ- x· héi- nh©n v¨n, ®ã lµ hai mÆt thèng nhÊt cña hÖ thèng tù nhiªn- con ngêi, nhÊt lµ trong

192

hoµn c¶nh cña tØnh lµ hÇu nh kh«ng cßn c¶nh quan tù nhiªn do con ngêi ®· khai th¸c l·nh thæ tõ l©u ®êi. Ph¶i gi¸o dôc cho mäi ngêi g¾n bã víi tù nhiªn, yªu mÕn vµ b¶o vÖ tù nhiªn ®Ó x©y dùng c¶nh quan v¨n hãa giÇu ®Ñp. §Ó c«ng nghiÖp hãa- hiÖn ®¹i hãa, cÇn ph¶i x©y dùng tèt m¹ng líi ®« thÞ, lÊy thµnh phè Nam §Þnh lµm cùc ph¸t triÓn, gi÷ vai trß thóc ®Èy sù ph¸t triÓn kinh tÕ- x· héi cña toµn tØnh, bao gåm c¶ ®« thÞ lÉn n«ng th«n.

193

Tµi liÖu tham kh¶o

1. B¶n ®å ®Þa h×nh 1/25.000 cña tØnh Nam §Þnh, Tµi liÖu cña Së §Þa chÝnh- Nam §Þnh.

2. Ch¬ng tr×nh tiÕn bé Khoa häc kü thuËt cÊp Nhµ níc 42A, Sè liÖu KhÝ tîng thñy v¨n ViÖt Nam, TËp 1, sè liÖu khÝ hËu, H. 1989.

3. Ch¬ng tr×nh tiÕn bé Khoa häc kü thuËt cÊp Nhµ níc 42A, Sè liÖu KhÝ tîng thñy v¨n ViÖt Nam, TËp 2 sè liÖu thñy v¨n, H. 1989.

4. Ch¬ng tr×nh tiÕn bé Khoa häc kü thuËt cÊp Nhµ níc 42A, , Sè liÖu KhÝ tîng thñy v¨n ViÖt Nam TËp 3 sè liÖu khÝ tîng thñy v¨n biÓn, H. 1989.

5. §µo §×nh B¾c: §Þa m¹o ®¹i c¬ng, NXB §¹i häc quèc gia, H. 2000.

6. Khu b¶o tån thiªn nhiªn Xu©n Thuû, Ban qu¶n lý Khu b¶o tån Xu©n Thuû.

7. S¬ lîc ®Æc ®iÓm thæ nhìng tØnh Nam §Þnh, B¸o c¸o cña Phßng N«ng hãa thæ nhìng- Së N«ng nghiÖp vµ ph¸t triÓn n«ng th«n tØnh Nam §Þnh.

8. Së §Þa chÝnh tØnh Nam §Þnh: HÖ thèng sè liÖu ®Êt ®ai tØnh Nam §Þnh (theo kÕt qu¶ tæng kiªm kª ®Êt ®ai n¨m 2000), Nam §Þnh, th¸ng 7/ 2000.

9. TËp b¶n ®å tØnh Nam §Þnh, UBND tØnh Nam §Þnh- Trung t©m KHTN&CNQG. Nam §Þnh 1999.

10. Tæng côc Má vµ ®Þa chÊt: §Þa chÊt ViÖt Nam, TËp 1, §Þa tÇng Tæng côc Má vµ ®Þa chÊt xuÊt b¶n, H. 1989.

11. Vò Tù LËp: §Þa lý tù nhiªn ViÖt Nam, NXB Gi¸o dôc, H. 2000.12. Vò Tù L©p, §µm Trung Phêng, Ng« §øc ThÞnh, T« Ngäc

Thanh, §inh ThÞ Hoµng Uyªn: V¨n hãa vµ c d©n ®ång b»ng s«ng Hång, NXB KHXH, H. 1991.

13. Vò Tù LËp (chñ biªn): §Þa chÝ 44 tØnh thµnh phè ViÖt Nam, §Ò tµi cÊp Bé, Tµi liÖu ®¸nh m¸y.

194

14. UBND tØnh Nam §Þnh- Së N«ng nghiÖp vµ ph¸t triÓn n«ng th«n : C«ng t¸c thuû lîi phôc vô ph¸t triÓn kinh tÕ vïng ven biÓn tØnh Nam ®Þnh ®Õn 2010, Nam §Þnh 5/1997.

195

Môc lôc

I. Më ®Çu.........................Error! Bookmark not defined.II. Nam §Þnh-bé phËn phÝa ®«ng nam gi¸p biÓn cña ch©u thæ s«ng Hång.................................................................79III. Çc hîp phÇn cÊu tróc th¼ng ®øng cña tù nhiªn tØnh Nam §Þnh.................................................................................81

III.1. §Þa chÊt - ®Þa h×nh - thæ nhìng Nam §Þnh:........823.1.1. Çc hÖ tÇng ®Þa chÊt........................................823.1.2. §Æc ®iÓm ®Þa h×nh.........................................943.1.3. §Æc ®iÓm thæ nhìng.......................................112III.2. KhÝ hËu - Thñy v¨n Nam §Þnh.............................117III.2.1 §Æc ®iÓm khÝ hËu...........................................118III.2.2. §Æc ®iÓm thñy v¨n.........................................132III.3. §Æc ®iÓm giíi sinh vËt........................................1403.3.2. Sinh vËt tù nhiªn...............................................1423.3.3. HÖ ®Þa - sinh th¸i n«ng nghiÖp néi chÝ tuyÕn giã mïa Èm........................................................................1453.3.4. HÖ ®Þa - sinh th¸i rõng ngËp mÆn néi chÝ tuyÕn giã mïa Èm........................................................................146

IV. Çc bé phËn cÊu tróc ngang cña tù nhiªn tØnh Nam §Þnh.......................................................................................146

IV.1. Çc vïng ®Þa lý...................................................1474.1.1. Vïng ®ång b»ng b·i båi s«ng (§BBBS), kh«ng cßn chÞu t¸c ®éng cña biÓn.............................................1484.1.2. Vïng ch©u thæ hiÖn t¹i (CTHT) cßn chÞu t¸c ®éng cña biÓn......................................................................151IV.2. Çc c¶nh ®Þa lý..................................................1521 - C¶nh quan b·i båi ngoµi ®ª s«ng (CQBBN§S)........1532 - C¶nh quan b·i båi thÊp óng trong ®ª s«ng (CQBBTUT§S)....................................................................................1563 -C¶nh quan b·i båi cao trong ®ª s«ng (CQBBCT§S). 159

196

4 - C¶nh quan ch©u thæ hiÖn t¹i trong ®ª biÓn (CQCTHTT§B)..............................................................1615 - C¶nh quan bê biÓn hiÖn t¹i ngoµi ®ª biÓn (CQBBHTN§B)....................................................................................1646 - C¶nh quan ch©u thæ ngÇm (CQCTN)...................166

V - M«i trêng tù nhiªn vµ sù ph¸t triÓn bÒn v÷ng cña tØnh Nam §Þnh.......................................................................169

Tµi liÖu tham kh¶o......................................................172

Danh s¸ch çc h×nhH×nh 1: HÖ tÇng Th¸i Ninh (PR1tn)..................................84H×nh 2: TrÇm tÝch s«ng (a)............................................88H×nh 3: TrÇm tÝch s«ng - ®Çm lÇy (a-b)........................89H×nh 4: TrÇm tÝch s«ng- biÓn (a-m)...............................90H×nh 5: TrÇm tÝch biÓn (m)............................................91H×nh 6: TrÇm tÝch ®Çm lÇy – biÓn (b-m)......................92H×nh 7: TrÇm tÝch biÓn - giã (m -v)................................93H×nh 8: VÞ trÝ çc má kho¸ng s¶n..................................94H×nh 9: §êng bê biÓn qua çc thêi kú.............................95H×nh 10: Nói Mai ®é.......................................................96H×nh 11: D·y ®åi x· Yªn Lîi- huyÖn ý Yªn........................97H×nh 12: D·y ®åi thuéc x· Kim Th¸i- huyÖn Vô B¶n........98H×nh 13: Nói G«i.............................................................98H×nh 14: HÖ thèng ®ª..................................................100H×nh 15: B·i båi cao trong ®ª.......................................103H×nh 16: B·i båi thÊp trong ®ª......................................104H×nh 17: Hå – ao...........................................................105H×nh 18: B·i biÓn do sãng.............................................107H×nh 19: §ôn çt do giã.................................................108H×nh 20: B·i triÒu vµ l¹ch triÒu.....................................109H×nh 21: Khu vùc díi biÓn ven bê.................................111

197

H×nh 22: Çc lo¹i thæ nhìng vïng kh«ng cßn chÞu ¶nh hëng cña biÓn...................................................................114

H×nh 23: Çc lo¹i thæ nhìng vïng cßn chÞu ¶nh hëng cña biÓn................................................................................117

H×nh 24: B¶n ®å N¾ng................................................121H×nh 25: B¶n ®å NhiÖt ®é..........................................125H×nh 26: B¶n ®å Ma.....................................................126H×nh 27: B¶n ®å Bèc h¬i.............................................129H×nh 28: Ph©n bè ®é mÆn trªn çc s«ng....................135H×nh 29: M¹ng líi s«ng...................................................138H×nh 30: Thùc vËt.........................................................143H×nh 31: Chim di c........................................................144H×nh 32: Cß th×a (Platalea minor)................................145H×nh 33: Sù ph©n hãa tù nhiªn Nam §Þnh...................148H×nh 34: C¶nh quan b·i båi ngoµi ®ª s«ng...................155H×nh 35: C¶nh quan b·i båi thÊp óng trong ®ª s«ng....158H×nh 36: C¶nh quan b·i båi cao trong ®ª s«ng (CQBBCT§S)

................................................................................161H×nh 37: C¶nh quan ch©u thæ hiÖn t¹i trong ®ª biÓn

(CQCTHTT§B)...........................................................163H×nh 38: C¶nh quan bê biÓn hiÖn t¹i ngoµi ®ª biÓn

(CQBBHTN§B)...........................................................166H×nh 39: C¶nh quan ch©u thæ ngÇm (CQCTN)............167

198

Chng IIthuviennamdinh.vn/userfiles/DIALY2NEW(3).doc · Web viewHÖ tÇng Th¸i Ninh (PRItn) cã...

Documents

Transcript of Chng IIthuviennamdinh.vn/userfiles/DIALY2NEW(3).doc · Web viewHÖ tÇng Th¸i Ninh (PRItn) cã...