Changes in democratic governance 2007 08 mon

АРДЧИЛСАН ЗАСАГЛАЛЫН ТӨЛӨВ БАЙДАЛД ГАРСАН ӨӨРЧЛӨЛТ. 2007-2008


Хуудас | 2

МОНГОЛ УЛСЫН ШИНЖЛЭХ УХААНЫ АКАДЕМИ

ФИЛОСОФИ СОЦИОЛОГИ, ЭРХИЙН ХҮРЭЭЛЭН

НЭГДСЭН ҮНДЭСТНИЙ БАЙГУУЛЛАГЫН ХӨГЖЛИЙН ХӨТӨЛБӨР

“МХЗ 9 ХҮНИЙ ЭРХ, АРДЧИЛСАН ЗАСАГЛАЛЫГ БЭХЖҮҮЛЭХЭД”

ДЭМЖЛЭГ ҮЗҮҮЛЭХ ТӨСӨЛ

УЛААНБААТАР

2008 он

АРДЧИЛСАН ЗАСАГЛАЛЫН ТӨЛӨВ БАЙДАЛД

ГАРСАН ӨӨРЧЛӨЛТ

2007-2008


Хуудас | 3

DDC 321.8

A-728

@ Монгол дахь НҮБХХ

Зохиогчийн бүх эрх хамгаалагдсан.

ISBN 978- 99929-925-3-0

Энэхүү судалгааг Монгол улсын Шинжлэх ухааны академийн Философи, социологи эрхийн хүрээлэнгийн

дэргэд НҮБХХ, НҮБ-ын Ардчиллын сангийн дэмжлэгтэйгээр хэрэгжиж буй “МХЗ 9 хүний эрх, ардчилсан

засаглалыг бэхжүүлэхэд дэмжлэг үзүүлэх” төслийн захиалгаар “МЭК” ХХК социологийн суурь анхдагч

мэдээллийг цуглуулж, боловсруулсан бөгөөд судалгааны тайланг төслийн судлаачдын баг хийж гүйцэтгэв.

Судалгаанд тусгагдсан дүгнэлт, санал, зөвлөмж нь зөвхөн зохиогчдын санал бодлыг илэрхийлсэн болно.

Ашгийн бус зорилгоор хувилж, тараахыг зөвшөөрнө. Эх сурвалжийг дурьдана уу.

Бэлтгэсэн: Төслийн үндэсний захирал Г.Чулуунбаатар

Төслийн үндэсний зөвлөх Х.Хулан

Судлаачдын багийн ахлагч П.Доржсүрэн

Төслийн үндэсний менежер Ц.Цэцэнбилэг

Төслийн захиргаа, санхүүгийн ажилтан О.Хатанболд

Макет дизайн: “Сансудай” Хэвлэлийн компани Г.Ганхуяг

О.Хатанболд


Хуудас | 4

ГАРЧИГ

ТОВЧИЛСОН НЭРСИЙН ТАЙЛБАР ....................................................................................................................... 5

НЭР ТОМЬЁОНЫ ТАЙЛБАР ..................................................................................................................................... 5

ГРАФИКИЙН ЖАГСААЛТ ........................................................................................................................................ 5

ХҮСНЭГТИЙН ЖАГСААЛТ ..................................................................................................................................... 6

УДИРТГАЛ ..................................................................................................................................................................... 8

I. ИРГЭНИЙ ХАРЪЯАЛАЛ, ХУУЛЬ БА ЭРХ ................................................................................................... 10-38

1. Улс үндэстэн ба иргэний харьяалал ............................ ........................................................................... 11

2. Хууль дээдлэх ѐс ба шүүхийн хүртээмжтэй байдал .............................................................................15

3. Иргэний болон улс төрийн эрх ...............................................................................................................20

4. Эдийн засгийн ба нийгмийн эрх .............................................................................................................27

II. ТӨЛӨӨЛӨЛ БҮХИЙ ХАРИУЦЛАГАТАЙ ЗАСАГ ТӨР ........................................................................... 39-60

5. Чөлөөт, шудрага сонгууль …………………………………………………………………………….. 40

6. Улс төрийн намуудын ардчилсан үүрэг………………………………………………………………. 45

7. Засаг төрийн үйл ажиллагааны үр нөлөө, хариуцлага ………………………………………………. 49

8. Зэвсэгт хүчин, цагдаад тавих иргэний хяналт ………………………………………………………... 53

9. Авлигын эсрэг үйл ажиллагаа ………………………………. ………………………………………... 55

III. ИРГЭНИЙ НИЙГЭМ БА АРД ТҮМНИЙ ОРОЛЦОО .............................................................................. 61-80

10. Ардчилсан нийгэм дэх олон нийтийн хэвлэл мэдээллийн хэрэгсэл ………………………………. 62

11. Улс төрийн оролцоо: Олон нийтийн амьдрал дахь иргэдийн оролцоо……………………………..71

12. Төрөөс иргэдийнхээ өмнө үйл ажиллагаагаа хариуцах чадвар ……………………………………. 74

13. Төвлөрлийг сааруулах нь………………………………………………………………………………76

IV. МОНГОЛ УЛСЫН ХИЛИЙН ЧАНАД ДАХЬ АРДЧИЛАЛ ..................................................................... 81-85

14. Ардчиллын олон улсын асуудал……………………………………………………………………… 82

V. АРДЧИЛСАН ЗАСАГЛАЛЫН ДАГАЛДАХ ШАЛГУУР ҮЗҮҮЛЭЛТИЙН ТОВЧООН …………… 86-93

I. ИРГЭНИЙ ХАРЬЯАЛАЛ, ХУУЛЬ БА ЭРХ

II. ТӨЛӨӨЛӨЛ БҮХИЙ ХАРИУЦЛАГАТАЙ ЗАСАГ ТӨР…

III. ИРГЭНИЙ НИЙГЭМ БА АРД ТҮМНИЙ ОРОЛЦОО

IV. МОНГОЛ УЛСЫН ХИЛИЙН ЧАНАД ДАХЬ АРДЧИЛАЛ

VI. ХАВСРАЛТУУД ............................................................................................................................................ 94-124

i. Ардчилсан засаглалын төлөв байдалд гарсан өөрчлөлт. 2007-2008 судалгааны арга зүй ................................. 94

ii. Судалгааны санал асуулгын дүнг 2005 оны дүнтэй харьцуулсан байдлаар ........................................................ 97

VII. МОНГОЛ ДАХЬ АРДЧИЛСАН ЗАСАГЛАЛЫН ТӨЛӨВ БАЙДАЛ: ШИНЖЭЭЧДИЙН ҮНЭЛГЭЭ 125-132

VIII. СУДАЛГААНД АШИГЛАСАН ЭХ СУРВАЛЖИЙН ЖАГСААЛТ ............................................................................ 133-135


Хуудас | 5

ТОВЧИЛСОН НЭРСИЙН ТАЙЛБАР

АТГ Авлигатай тэмцэх газар

АТАНДОТ Ардчиллын төлөөх Ази Номхон далайн орнуудын түншлэл

БСШУЯ Боловсрол, соѐл, шинжлэх ухааны яам

ГИХАЭА Гадаадын иргэд, харъяатын асуудал эрхлэх алба

ДЭМБ Дэлхийн эрүүл мэндийн байгууллага

ИБМУТ Иргэний бүртгэл мэдээллийн улсын төв

МҮОНТ Монголын үндэсний олон нийтийн телевиз

НҮБ Нэгдсэн үндэстний байгууллага

НҮБХХ Нэгдсэн үндэстний байгууллагын Хөгжлийн хөтөлбөр

НХХЯ Нийгмийн хамгаалал, хөдөлмөрийн яам

НЭМХ Нийслэлийн эрүүл мэндийн хэлтэс

СЕХ Сонгуулийн ерөнхий хороо

ОУХБ Олон улсын хөдөлмөрийн байгууллага

ТББ Төрийн бус байгууллага

ТЭХЯ Түлш эрчим хүчний яам

УИХ Улсын их хурал

УМХГ Улсын мэргэжлийн хяналтын газар

ҮСХ Үндэсний статистикийн хороо

ҮХЦ Үндсэн хуулийн цэц

ХЗДХЯ Хууль зүй, дотоод хэргийн яам

ХЭҮК Хүний эрхийн үндэсний комисс

ЦЕГ Цагдаагийн ерөнхий газар

ШШГЕГ Шүүхийн шийдвэр гүйцэтгэх ерөнхий газар

ЭМЯ Эрүүл мэндийн яам

НЭР ТОМЬЁОНЫ ТАЙЛБАР Монгол Улсын Их Хурал Монгол Улсын төрийн эрх барих дээд байгууллага

Үндсэн Хуулийн цэц Монгол Улсын Үндсэн хуулийн шүүх

Аймаг Монгол Улсын засаг захиргаа, нутаг дэвсгэрийн хамгийн том нэгж.

Монгол Улс 21 аймаг, нийслэл Улаанбаатар хот гэсэн том нэгжтэй.

Сум Орон нутгийн засаг захиргаа, дэвсгэрийн дунд шатны нэгж.

Монгол Улс 340 сумтай.

Баг Орон нутгийн засаг захиргаа, нутаг дэвсгэрийн анхан шатны нэгж.

Монгол Улс 1670 багтай.1

Дүүрэг Нийслэл хотын засаг захиргаа, нутаг дэвсгэрийн нэгж.

Улаанбаатар хот 9 дүүрэгтэй.

Хороо Нийслэл хотын засаг захиргаа, нутаг дэвсгэрийн анхан шатны нэгж.

Нийслэл хот 132 хороотой.

ГРАФИКИЙН ЖАГСААЛТ

График 1. Гадаадын иргэд Монголд суурьшиж буй талаарх иргэдийн бодол, (2008)

График 2. Үндсэн хуулийн талаарх иргэдийн мэдлэг, (2008)

График 3. Хуулийн хэрэгжилтийн тухай иргэдийн үнэлгээ, (2008) График 4. Хууль хэрэгжихэд саад болж буй хүчин зүйлсийн тухай судалгаанд оролцогчдын төсөөлөл, (2008)

График 5. Төрийн албанд ажилд ороход тулгардаг бэрхшээл, (2008) График 6. Хууль зүйн туслалцаа авах шаардлагатай болоход судалгаанд оролцогчид хэнд ханддаг вэ?, (2008)

График 7. Судалгаанд оролцогчдын жагсаал цуглаанд оролцсон байдал ,(2008)

График 8. Монгол улсын нутаг дэвсгэр дээрх сүм, хийдийн тоо, (шашны төрлөөр)

График 9. Эрүүл мэндийн салбар дахь ялгаварлан гадуурхалт, (2008)

График10. Эрүүл мэндийн байгууллагуудын үйл ажиллагааны талаарх судалгаанд оролцогчдын үнэлгээ, (2008) График 11. Боловсролын байгууллагуудын үйл ажиллагааны талаарх судалгаанд оролцогчдын үнэлгээ, (2008) График 12. Парламентын ба ерөнхийлөгчийн сонгуульд оролцсон иргэдийн тоо, (2008)

График 13. Улс төрийн намуудын үйл ажиллагааны талаарх судалгаанд оролцогчдын үнэлгээ

График 14. УИХ-ын гишүүд ямар үүрэг хүлээдэг вэ?

1 ҮСХ, Монгол Улсын Статистикийн эмхтгэл -2007, УБ., 2008. 73 дахь тал.


Хуудас | 6

График 15. Авлигад хамгийн их автсан салбарын тухай иргэдийн төсөөлөл

График 16. Монголд авлига хэр зэрэг дэлгэрсэн гэж Та үздэг вэ?

График 17. Телевизийн харьяалал, (2006-2007) График 18. Монгол Улсын хэвлэлийн эрх чөлөөний индекс, (2002-2007)

График 19. Та иргэн хүний хувьд хууль бүтээх үйл ажиллагаанд оролцох эрхтэй юу?

График 20. Засгийн газрын үйл ажиллагааны талаарх үнэлгээ

График 21. Засгийн газрын шийдвэрлэвэл зохих асуудлууд

График 22. Шийдвэр гаргах үйл явц дахь иргэдийн оролцооны хэлбэр

График 23. ДНБ-ний өсөлт, (2003-2007)

График 24. Нийслэлийн шилжих хөдөлгөөний цэвэр коэффициент (2000-2007 онуудад)

ХҮСНЭГТИЙН ЖАГСААЛТ

Хүснэгт 1. Монгол Улсад засаглалын ямар хэлбэр тохиромжтой тухай судалгаанд оролцогчдын

төсөөлөл

Хүснэгт 2. Хууль, шүүхийн байгууллагаар асуудлаа шийдвэрлүүлэхэд тулгардаг бэрхшээл, (2008)

Хүснэгт 3. Шүүхийн үйл ажиллагааны талаарх судалгаанд оролцогчдын төсөөлөл

Хүснэгт 4. Судалгаанд оролцогчдын гэр бүл нүүж шилжихэд тулгарсан хүндрэл бэрхшээл, (2008)

Хүснэгт 5. Монголд иргэний эрхийг хангах байдал суларсанд нөлөөлж буй хүчин зүйлс

Хүснэгт 6. Судалгаанд оролцогчдын шашин шүтэх байдал, (хувиар)

Хүснэгт 7. Хүн амын ажил эрхлэлтийн үзүүлэлтүүд оны эцэст, (мянган хүнээр)

Хүснэгт 8. Хувийн хэвшлийн болон гадаадын хөрөнгө оруулалттай аж ахуй нэгжүүд, (2005-2007) Хүснэгт 9. Ажилд ороход тулгардаг хүндрэл бэрхшээл

Хүснэгт 10. 1995-2007 онд гарсан үйлдвэрийн осол

Хүснэгт 11. Нийгмийн даатгал, нийгмийн халамжийн байгууллагуудын үйл ажиллагааны талаарх

судалгаанд оролцогчдын үнэлгээ

Хүснэгт 12. Нийгмийн халамжийн салбар дахь ялгаварлан гадуурхалт Хүснэгт 13. Танд болон таны гэр бүлд дараах зүйл хэр тохиолддог вэ? гэсэн асуултад судалгаанд

оролцогчдын хариуцсан байдал

Хүснэгт 14. Улаанбаатар хотын түлшний шаталтаас үүсэх агаар бохирдуулагч бодис, (тонноор)

Хүснэгт 15. Орон нутгийн сонгуульд судалгаанд оролцогчдын оролцдог байдал, (2008)

Хүснэгт 16. 2008 оны УИХ-ын сонгуульд оролцох эсэх талаарх судалгаанд оролцогчдын бодол, (2008)

Хүснэгт 17. Монголд сонгуулийн ямар систем илүү тохиромжтой талаарх судалгаанд оролцогчдын

төсөөлөл, (2008)

Хүснэгт 18. Сонгуулийн хороо, хэсгүүд хэр шудрага ажилладаг талаарх судалгаанд оролцогчдын үнэлгээ,

(2008)

Хүснэгт 19. Хэрэв шудрага бус ажилладаг бол түүнд нөлөөлж буй гол шалтгаан, (2008)

Хүснэгт 20. Монгол Улсын Дээд шүүхэд улсын бүртгэлтэй улс төрийн намуудын жагсаалт

Хүснэгт 21. Төрийн болон бусад байгууллагад судалгаанд оролцогчдын итгэл үзүүлэх байдал, (2008)

Хүснэгт 22. Нийт төрийн албан хаагчийн дотор эмэгтэй, эрэгтэйчүүдийн эзлэх хувь, (2008)

Хүснэгт 23. Төрийн албанд ажиллахад улс төрийн шахалт байдаг уу?

Хүснэгт 24. Цагдаагийн байгууллагын үйл ажиллагааны талаарх судалгаанд оролцогчдын үнэлгээ

Хүснэгт 25. Монголд сонирхлын зөрчил хэр дэлгэрсэн бэ?

Хүснэгт 26. Сонирхлын зөрчил ямар үед хамгийн ихээр илэрдэг гэж Та боддог вэ?

Хүснэгт 27. Та дараах байгууллагад хандив, авлига өгч байсан уу?

Хүснэгт 28. Монголын нийгэмд авлига хэр дэлгэрсэн бэ (байгууллага, салбараар), (2008)

Хүснэгт 29. Цагдаагийн ажилтнуудын авлигад өртөмтгий байдлын үнэлгээ Хүснэгт 30. Сурталчилгааны түгээмэл арван сэдэв Хүснэгт 31. Сэтгүүлийн харьяaлал (2006-2007)

Хүснэгт 32. Радиогийн харьяaлал (2006-2008 онд I улирал) Хүснэгт 33. Судалгаанд оролцогчдын төр засгийн байгууллагын шийдвэр үйл ажиллагааны талаарх

мэдээллийг хүссэн цагтаа авч чаддаг байдал

Хүснэгт 34.Судалгаанд оролцогчдын төр засгийн байгууллагын шийдвэр үйл ажиллагааны талаарх

мэдээллийг олж авдаг эх сурвалж

Хүснэгт 35. Судалгаанд оролцогчид төр засгийн байгууллагын шийдвэр, үйл ажиллагааны талаарх

мэдээллийг олж авч чаддаггүйн шалтгаан, (2008) Хүснэгт 36. Судалгаанд оролцогчид төр засгийн байгууллагын шийдвэр үйл ажиллагааны талаарх

мэдээллийг олж авч чаддаггүйн шалтгаан, (2005)


Хуудас | 7

Хүснэгт 37. Хэвлэл мэдээллийн эзэмшил/харьяаллын сүлжээ, (3-аас дээш жил хэвлэл мэдээллийн

хэрэгслийг эзэмшдэг байгууллагууд), (2008)

Хүснэгт 38. Телевизийн нэвтрүүлгийн бүтэц, (2006-2007) Хүснэгт 39. Телевизийн 7 хоногийн нэвтрүүлэгт гадаад нэвтрүүлгийн эзлэх хувь Хүснэгт 40. Монголын хамгийн олон хэрэглэгчтэй вэб сайтууд, (2008)

Хүснэгт 41. Судалгаанд хамрагдсан хүмүүс дараах хэвлэл мэдээллийн хэрэгслүүдэд итгэдэг байдал, (2008)

Хүснэгт 42. Судалгаанд оролцогчид дараах хэвлэл мэдээллийн хэрэгслүүдэд итгэдэг байдал, (2008)

Хүснэгт 43. УИХ-ын тухай мэдээ. Баримт, үзэл бодол Хүснэгт 44. Үзэгчдийн үнэлгээгээр хамгийн….

Хүснэгт 45. Төрийн байгууллагуудын талаарх судалгаанд оролцогчдын төсөөлөл

Хүснэгт 46. Судалгаанд оролцогчид улс төрийн дараах үйл ажиллагаанд оролцож байсан байдал

Хүснэгт 47. Судалгаанд хамрагдсан хүмүүс ямар нэгэн төрийн бус байгууллагын гишүүн эсэх

Хүснэгт 48. Хорооны/багийн засаг даргын сонгуульд саналаа өгөөгүйн шалтгаан, (2008)

Хүснэгт 49. Судалгаанд хамрагдсан респондентууд улс төрд дараах харилцаа хэрхэн нөлөөлдөг талаар

үзсэн нь

Хүснэгт 50. Хэвлэл мэдээллийн хэрэгслийн улс төр, санхүү, эдийн засгийн хувьд хэр хараат байдаг

талаарх төсөөлөл, (2008)

Зураг 1. Global Peace Index, (2007)

Зураг 2. Хэвлэлийн эрх чөлөөний индекс


Хуудас | 8

УДИРТГАЛ

Монгол Улсын Гадаад хэргийн яам, НҮБ-ын хөгжлийн хөтөлбөр хамтран 2006 онд хэрэгжүүлсэн

Ардчиллыг шинээр болон сэргээн тогтоосон орнуудын олон улсын тавдугаар бага хурлын

шийдвэрийг хэрэгжүүлэх төслийн хүрээнд “Ардчилсан засаглалын шалгуур үзүүлэлт: Монгол

дахь засаглалын төлөв байдлын үнэлгээ” судалгааны анхны томоохон тайлан-илтгэлийг

боловсруулан гаргасан билээ. Энэхүү тайланд зөвлөмж болгохдоо Монгол дахь ардчилсан

засаглалын төлөв байдлыг тодорхой хугацаанд давтамжтайгаар судлан тодорхойлж, шийдвэр

гаргагчид болон иргэд, олон нийтийн хэрэгцээнд толилуулж байх саналыг дэвшүүлсэн.

Энэ зөвлөмжийг ажил болгох үүднээс ШУА-ийн ФСЭХ, НҮБ-ын Ардчиллын сангаас зарласан

төслийн сонгон шалгаруулалтад оролцон дэмжигдсэнээр “Монгол Улсын Мянганы хөгжлийн 9

дэх зорилгыг хэрэгжүүлэхэд дэмжлэг үзүүлэх” төсөл 2007-2008 онд Философи, социологи,

эрхийн хүрээлэнг түшиглэн хэрэгжиж байна.

Уг төслийн нэг зорилго нь Мянганы хөгжлийн 9 дэх зорилгын шалгуур үзүүлэлтийг тогтоох,

Монгол Улсын засаглалын төлөв байдал хэрхэн өөрчлөгдөж байгааг судлан засаглалын төлөв

байдалд давталтын судалгаа хийж, үнэлгээ гаргахад чиглэгдсэн болно. “Ардчилсан засаглалын

төлөв байдалд гарсан өөрчлөлт. 2007-2008” судалгааны тайлан-илтгэл бол энэ зорилгыг

хэрэгжүүлэхэд чиглэж хийгдсэн давтан судалгааны нэгдсэн үр дүн юм.

НҮБ-ын Ардчиллын сангийн дэмжлэгтэйгээр хэрэгжиж буй “Мянганы хөгжлийн 9 дэх зорилгыг

хэрэгжүүлэхэд дэмжлэг үзүүлэх” төслийн захиалгаар НҮБ-ын Хөгжлийн хөтөлбөрөөс зарласан

судалгааны төсөл хэрэгжүүлэх сонгон шалгаруулалтад судалгаа, мэдээллийн үйл ажиллагаа

эрхэлдэг “МЭК” ХХК шалгарч социологийн судалгааны анхан шатны мэдээлэл цуглуулах, дүнг

боловсруулах ажлыг бэлтгэж, төслийн судлаачдын баг судалгааны тайлан-илтгэлийг

боловсруулан нэгтгэсэн болно.

“Ардчилсан засаглалын төлөв байдалд гарсан өөрчлөлт. 2007-2008” тайлан-илтгэлд өмнө нь

2005-2006 онд хийгдсэн судалгааны арга зүйд тулгуурлан өнгөрсөн хоѐр жилийн хугацаанд

гарсан өөрчлөлтийг тодруулахыг зорив. Ингэхдээ цаг хугацааны хүчин зүйлийн улмаас бүх

өөрчлөлтийг судлах зорилго тавиагүй бөгөөд гагцхүү эрх зүйн орчин, олон нийтийн санаа

бодолд гарсан өөрчлөлтөд түлхүү анхаарсан болно. Судалгааны үндсэн хэрэглэгдэхүүн нь

Монгол Улсын хууль тогтоомж, 2008 оны хавар олон нийтийн дунд явуулсан санал асуулгын

судалгааны дүн байлаа.

Арга зүйн хувьд 2005-2006 онд хийсэн судалгаанд баримталсан үндсэн зарчим буюу Ардчилал,

сонгуульд дэмжлэг үзүүлэх олон улсын хүрээлэнгийн засаглалд үнэлгээ өгөх арга зүйг үндэс

болгож судалгаа хийх үеийн Монголын нийгмийн улс төр, засаглалын харилцааны онцлогийг

харгалзсан болно. Мөн Мянганы хөгжлийн 9 дэх зорилгыг хэрэгжүүлэхэд дэмжлэг үзүүлэх

төслийн хүрээнд хийгдсэн ажил, тухайлбал, УИХ-аар батлагдсан шалгуур үзүүлэлтүүд,

тэдгээрийг тооцож гаргах аргачилал, энэ талаар хийгдсэн хурал, хэлэлцүүлгүүдийн үр дүнг

судалгааны явц болон тайланг нэгтгэн боловсруулахад аль болох харгалзан үзэхийг хичээлээ.

2008 оны хавар “МЭК” ХХК хариуцан явуулсан “Ардчилсан засаглалын төлөв байдалд гарсан

өөрчлөлт. 2007-2008” судалгааны мэдээлэл, мэдээллээ нэгтгэж боловсруулсан анхны тайлан нь

арга зүй болон боловсруулалтын хувьд захиалагчийн шаардлагыг хангаагүй, судалгааны санал

асуулга, зарим анхдагч мэдээлэл нь давтан судалгааны харьцуулалтын шаардлагад бүрэн

нийцээгүй байсны улмаас Монгол Улсын засаглалын төлөв байдалд өнгөрсөн хугацаанд гарсан

өөрчлөлтийг цогц байдлаар нарийвчлан тодруулахад зарим бэрхшээл учруулж байсныг

тэмдэглэж байна.

Ийм учраас төслийн баг энэхүү судалгааны тайланг дахин нягтлан боловсруулах шаардлага

гарсан болно. Чингэхдээ юуны өмнө арга зүйн хувьд 2005-2006 хийгдсэн судалгааны арга зүйд


Хуудас | 9

аль болох ойртуулах, шинээр авагдсан мэдээллийг өмнөх судалгааны мэдээлэлтэй харьцуулах,

нотолгоо баримтгүй хийсвэр, ерөнхий дүгнэлтээс зайлсхийх зарчим баримталж ажилласан

бөгөөд судалгааны анхдагч мэдээллийг тайлангийн хавсралт болгон орууллаа.

2005-2006 онд хийгдсэн судалгааны ажлын хүрээнд боловсруулсан арга зүйг баримтлан өндөр

мэргэжлийн шинжээчдээр үнэлгээ хийлгэсний үндсэн дээр Улс орны мэдээллийн хуудсыг

шинэчлэн гаргаж энэ судалгааны тайлантай нэгтгэлээ.

Судалгааны ажил хийгдэх үед УИХ-ын болон орон нутгийн сонгуулийн ажил давхцаж, анхдагч

мэдээлэл авах, зарим мэдээллийг олоход бодитой бэрхшээл учирч байсан хэдий ч “МЭК” ХХК-

íий судлаачид уйгагүй хүчин чармайлт гаргаж захиалгат судалгааг гүйцэтгэсэнд “Мянганы

хөгжлийн 9 дэх зорилгыг хэрэгжүүлэхэд дэмжлэг үзүүлэх” төслийн баг талархал илэрхийлж

байна. Судалгааны ажлыг санхүүжүүлж, мэргэжил арга зүйн байнгын зөвлөлгөө өгч ажилласан

НҮБ-ын Хөгжлийн хөтөлбөрийн газар, Осло дахь засаглалын төв, төвийн мэргэжилтэн ноѐн

Йохим Нахем, НҮБХХ-ийн Засаглалын хөтөлбөрийн менежер Ц.Даваадулам, хөтөлбөрийн

ажилтан Т.Баярцэцэг, төслийн зөвлөх Йоши Ояa, төслийн үндэсний зөвлөх Х.Хулан, судлаачдын

багийн ахлагч П.Доржсүрэн, төслийн үндэсний менежер Ц.Цэцэнбилэг, төслийн захиргаа

санхүүгийн ажилтан О.Хатанболд, судлаач Д.Болд-Эрдэнэ нарт ШУА-ийн ФСЭХ-ийн Эрдмийн

хамт олон, “Мянганы хөгжлийн 9 дэх зорилгыг хэрэгжүүлэхэд дэмжлэг үзүүлэх” төслийн баг

гүн талархал илэрхийлж байна.

ШУА-ийн ФСЭХ-ийн хүрээлэнгийн захирал,

Төслийн үндэсний захирал

Доктор (Sc.D), профессор Г.Чулуунбаатар


Хуудас | 10

I. ИРГЭНИЙ ХАРЪЯАЛАЛ,

ХУУЛЬ БА ЭРХ


Хуудас | 11

1. УЛС ҮНДЭСТЭН БА ИРГЭНИЙ ХАРЪЯАЛАЛ

Харьяатын асуудлыг ялгаварлан гадуурхалгүйгээр шийдвэрлэх тухай нийтлэг гэрээ хэлэлцээр байдаг уу?

1.1. Тухайн улсын нутаг дэвсгэрт амьдарч буй бүх хүнд иргэний харъяаллыг олгодог уу, тэд улс

төрийн амьдралд хэр оролцдог вэ?

Эрх зүйн орчинд гарсан өөрчлөлт

Монгол Улсын Үндсэн хуулийн 15 дугаар зүйлд “Монгол Улсын иргэний харъяалал

хийгээд харъяат болох, харъяатаас гарах үндэслэл, журмыг гагцхүү хуулиар тогтооно” (15.1)

хэмээн заасан байдаг. Харъяатын тухай хуулиар2 (УИХ 1995 оны 6 дугаар сарын 5-нд баталж,

2000, 2002 онуудад нэмэлт, өөрчлөлт оруулсан) Монгол Улсын харьяат болох нөхцөл, Монгол

Улсын иргэний харьяаллын асуудлаар хүсэлт гаргах, түүнийг шийдвэрлэх журмыг тогтоож,

иргэний харьяалалтай холбогдсон харилцааг зохицуулж байна. 2007-2008 онд эрх зүйн орчин

өөрчлөгдсөнгүй.

Хэрэгжилтийн байдалд гарсан өөрчлөлт

Гадаадын иргэн харъяатын асуудал эрхлэх албаны мэдээлэлд дурьдсанаар 2007 онд эхний

10 сарын байдлаар Монгол Улсад гадаадын 30 387 иргэн оршин сууж байсан нь 1990 оноос

хойшхи хамгийн өндөр үзүүлэлт байжээ.3 Тэдгээр иргэдийн 80,2 хувь нь албан хэргээр удаан

хугацаагаар оршин суух зөвшөөрөл авсан иргэд байсан бөгөөд 2371 цагаач, 75 харъяалалгүй

иргэн Монгол Улсын нутаг дэвсгэрт оршин сууж байжээ.

График 1. Гадаадын иргэд Монголд суурьшиж буй талаарх иргэдийн

бодол (Судалгаанд оролцогчдын дунд эзлэх хувиар),4 2008 он

2007 онд нийт 25 хүн Монгол Улсын харъяат болж, 96 хүн харъяатаас гарчээ. Мөн онд

Монгол Улсын харъяат 2 хүүхдийг гадаадын иргэнд үрчлүүлсэн бол 2008 оны эхний 2 сард

ХБНГУ, Нидерландын Вант Улс, АНУ, БНСУ-ын гэр бүлд нийт зургаан хүүхэд үрчлүүлсэн

байна.5

Монгол Улсад 2008 оны жилийн эцсийн байдлаар 84 орны 23.7 мянган гадаадын иргэд

хөдөлмөр эрхлэж байгаа нь 2007 оныхоос 8 улс шинээр нэмэгдэж, ажиллагчдын тоо нь 4 дахин

өсөв. Хөдөлмөрийн гэрээгээр ажиллагч гадаадын иргэдийн 95.9 хувь буюу 22.7 мянга нь

эрэгтэйчүүд байна. Хөдөлмөр эрхэлж байгаа гадаадын иргэдийг эдийн засгийн салбараар авч

үзвэл барилгын салбарт 39.5 хувь, уул уурхай, олборлох аж үйлдвэрийн салбарт 31.4 хувь,

2 ГИХАЭА. http://www.mngimmigration.mn/ 3 Мөн тэнд, http://www.mngimmigration.mn/ 4“Ардчилсан засаглалын төлөв байдалд гарсан өөрчлөлт. 2007-2008” судалгааны хүрээнд хийсэн социологийн

судалгаа. УБ., 2008. 5 ГИХАЭА-ны мэдээлэл, 2008 оны 4-р сарын 1. http://www.mngimmigration.mn/

http://www.mngimmigration.mn/




Хуудас | 12

боловсруулах аж үйлдвэрийн салбарт 5.1 хувь, боловсролын салбарт 3.5 хувь, бөөний болон

жижиглэн худалдаа, гэр ахуйн барааны засварлах үйл ажиллагааны салбарт 8.0 хувь, төрийн

удирдлага, батлан хамгаалах албан журмын даатгалын салбарт 0.3 хувь, бусад салбарт 12.2

хувь нь тус тус ажиллаж байна.6

Нийт гадаадын иргэдийн 81.0 хувь буюу 19.2 мянга нь БНХАУ-ын иргэд, 4.4 хувь буюу

1052 нь ОХУ-ын иргэд, 2.2 хувь буюу 513 нь БНСУ-ын иргэд, 1.6 хувь буюу 390 нь АНУ-ын

иргэд, 1.4 хувь буюу 326 нь Украйн улсын иргэд байна. 2007 онтой харьцуулахад манай улсад

ажил эрхэлж буй БНХАУ-ын иргэдийн тоо 12.3 дахин нэмэгдэж, БНАСАУ-ынх 40.9 хувь,

АНУ-ынх 22.3 хувь, БНСУ-ынх 14.5 хувь, Казахстан улсынх 8.9 хувиар тус тус өсч, харин

ОХУ-ынх 9.2 хувиар, Украйн улсынх 24.7 хувиар тус тус буурсан байна.7

Гадаадын иргэнд Монгол улсын харьяат хүүхдийг үрчлүүлэх асуудлыг холбогдох хууль

тогтоомжуудаар зохицуулж, түүнтэй холбоотой эрх зүйн орчин бүрдэж, хүүхэд хамгааллын

талаархи бие даасан хууль үйлчилж, төрөөс баримтлах эрх зүйн бодлогыг тодорхойлон

хэрэгжүүлж байгаа хэдий ч “Хүүхдийн эрх-үрчлэлтийн процесс”-ыг олон улсын хууль

тогтоомжид нийцүүлэх хэрэгцээ шаардлага бий болж шийдвэрлэвэл зохих тулгамдсан асуудал

байсаар байна.8

1.2. Соѐлын ялгаа онцлогууд хэр зэрэг хүлээн зөвшөөрөгдсөн бэ, цөөнхийн эрх сайтар

хамгаалагдсан уу?


Монгол Улс НҮБ болон түүний төрөлжсөн байгууллагуудаас батлан гаргасан хүний эрх, эрх

чөлөөтэй холбоотой 40 шахам гэрээнд нэгдэн ороод байна.9Монгол Улсын Үндсэн хуулийн 8

дугаар зүйлд “Монгол хэл бол төрийн албан ѐсны хэл мөн”, энэ нь “хүн амын өөр хэл бүхий

үндэсний цөөнх эх хэлээрээ суралцах, харилцах, соѐл, урлаг, шинжлэх ухааны үйл ажиллагаа

явуулах эрхийг үл хөндөнө”, 14 зүйлийн 2-т “Хүнийг үндэс угсаа, хэл, арьсны өнгө, нас, хүйс,

нийгмийн гарал, байдал, хөрөнгө чинээ, эрхэлсэн ажил, албан тушаал, шашин шүтлэг, үзэл

бодол, боловсролоор нь ялгаварлан гадуурхаж үл болно” хэмээн заасан байдаг.


Монгол Улс нь бусад зарим оронтой харьцуулахад үндэсний хэл, соѐлын хувьд нэгдмэл

бөгөөд монгол үндэстэн, ястан нийт хүн амын 92.2 хувийг эзэлдэг.10

Үлдсэн хэсгийн ихэнх нь

казах үндэстэн бөгөөд тэд Баян–Өлгий аймгийн хүн амын 88.7 хувийг бүрдүүлдэг.11

Хөвсгөл

аймгийн ой хөвч тайга, уулын тагтад амьдардаг, амьдралын хэв маяг, соѐлын хувьд онцлог

бүхий цаатан иргэдийн талаар тусгайлсан бодлогыг сүүлийн хоѐр жилийн хугацаанд

боловсруулж хэрэгжүүлээгүй байна. Судалгааны явцад үндэстний цөөнхийг ялгаварлан,

хавчин гадуурхсан мэдээ баримт тааралдаагүй болно.

1.3. Улсын хил болон Үндсэн хуулийн талаархи харилцан ойлголцол ямар түвшинд байгаа вэ?

Монгол Улсын Үндсэн хуульд “Монгол Улсын нутаг дэвсгэрийн бүрэн бүтэн байдал,

улсын хил халдашгүй дархан байна”, “Монгол Улсын хилийг хуулиар бататгана” (4 дүгээр

зүйл) хэмээн заасан байдаг. Хөрш зэргэлдээ орнуудтай газар нутгийн шинжтэй зөрчил болон

хилийн маргаан үгүй.

6 Эдийн засаг, нийгмийн байдлын тухай танилцуулга, 2008 оны 12 сар, 6 дахь тал.

http://www.statis.mn/rev/2008/rev_2008_dec.pdf 7 Мөн тэнд. 30 дахь тал. http://www.statis.mn/rev/2008/rev_2008_dec.pdf 8 Ц.Алтанцэцэг. Хүүхэд хамгаалал-гадаадын иргэн Монгол улсын харьяат хүүхдийг үрчлэн авах асуудлын эрх зүйн

зохицуулалт. „Хүний эрх‟ улирал тутмын сэтгүүл. УБ., 2008/1. 20 дахь тал. 9 Мянганы хөгжлийн зорилтуудын хэрэгжилт. Үндэсний хоѐр дахь илтгэл, УБ., 2007. 88 дахь тал. 10 ҮСХ, Монгол Улсын Статистикийн эмхтгэл-2007, УБ., 2008. 11 http://gate1.pmis.gov.mn/bayan-ulgii/

http://www.statis.mn/rev/2008/rev_2008_dec.pdf


http://gate1.pmis.gov.mn/bayan-ulgii/


Хуудас | 13

Монгол Улсын иргэд Үндсэн хуулийн үзэл баримтлал, үндсэн зарчмуудыг бүхэлд нь

хүлээн зөвшөөрдөг. УИХ-ын 2008 оны сонгуулийн дараа МАХН, АН 2008-2012 онуудад

хамтран ажиллах гэрээ байгуулж, “эрх зүйн шинэчлэлийн шинэ үе шатыг эхлүүлэх, хуулийн

төслийг олон нийтээр хэлэлцүүлдэг байх нөхцлийг бүрдүүлэх”-ээр тохиролцжээ.

1.4. Үндсэн хуулийн болон улс төрийн зохицуулалт нь нийгмийн ялгаварлал хуваагдлыг

зөөлрүүлэх, зөрчил сөргөлдөөнийг намжаах тал дээр хэр үйлчилдэг вэ?


Монгол Улсын Үндсэн хуульд “Хүнийг үндэс, угсаа, хэл, арьсны өнгө, нас, хүйс, нийгмийн

гарал, байдал, хөрөнгө чинээ, эрхэлсэн ажил, албан тушаал, шашин шүтлэг, үзэл бодол,

боловсролоор нь ялгаварлан гадуурхаж үл болно. Хүн бүр эрх зүйн этгээд байна.” (14 дүгээр

зүйлийн 2) гэж заасан байдаг.


Ардчилсан засаглалын шалгуур үзүүлэлтийн судалгаанд оролцсон иргэдээс “Ялгаварлан

гадуурхах явдал нийгмийн ямар салбарт илүү байдаг вэ?” гэсэн асуултад хариулсан байдлыг

үзвэл, 2005 онд “Маш их” гэж хариулсан иргэд төр захиргааны салбарт 21 хувь байсан бол

2008 онд 18 хувь болон буурч, “Дунд” гэж хариулсан иргэдийн хувь 22 хувиас 27 хувь, “Бага”

гэж хариулсан иргэдийн хувь 8 хувиас 10 хувь болон тус тус өсчээ. Бусад салбаруудын хувьд ч

байдал адил байна.

Судалгаанд оролцсон иргэд яс үндэс, хүйсийн ялгаа, намын харъяалал, нутаг усны гарал

зэргээр ялгаварлан гадуурхагдах байдал бага зэрэг буурсан, хөрөнгө мөнгө, хот хөдөөгийн

ялгаа, ажил албаны зэрэг зиндаа зэргээр ялгаварлан гадуурхагдсан байдал бага зэрэг өссөн гэж

үзжээ.

1.5. Үндсэн хуульд нэмэлт өөрчлөлт оруулах журам нь хэр зэрэг хараат бус шудрага бөгөөд олны

оролцоонд түшиглэсэн байна вэ?


Монгол Улсын Үндсэн хуулийн 6 дугаар бүлэгт Үндсэн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах

санаачлагыг гаргах субъект, Үндсэн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах асуудлаар ард нийтийн

санал асуулга явуулах журам, УИХ-д Үндсэн хуульд оруулах нэмэлт, өөрчлөлтийг батлах

саналын квот, батлагдаагүй тохиолдолд дахин авч хэлэлцэх болон УИХ-ын сонгуультай

холбогдуулан Үндсэн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах асуудлыг УИХ авч хэлэлцэх хугацааны

хязгаарлалт зэргийг багтаасан байдаг. Үндсэн хуулийн энэ бүлэгт өөрчлөлт ороогүй.


График 2. Үндсэн хуулийн талаарх иргэдийн мэдлэг

(Судалгаанд оролцогчдын дунд эзлэх хувиар),12

2008 он

12 “Ардчилсан засаглалын төлөв байдалд гарсан өөрчлөлт. 2007-2008” судалгааны хүрээнд хийсэн социологийн

судалгаа. УБ., 2008.


Хуудас | 14

2000 онд Монгол Улсын Үндсэн хуульд оруулсан нэмэлт өөрчлөлтөд зарим судлаачид

ихээхэн шүүмжлэлтэй ханддаг. Ардчилсан засаглалын төлөв байдлын өөрчлөлтийг үнэлэх

судалгааны 2008 оны дүнг 2005 оны судалгааны дүнтэй харьцуулахад иргэдийн дунд үндсэн

хуулийн талаарх мэдлэг дунд буюу өмнөх жилийнхээс 4,8 хувиар нэмэгдсэн дүн ажиглагдаж

байна.

Хүснэгт 1. Монгол Улсад засаглалын ямар хэлбэр тохиромжтой

тухай судалгаанд оролцогчдын төсөөлөл,13

2008 он

13 Мөн судалгаа.

Засаглалын хэлбэр Хувь

Ерөнхийлөгчийн засаглал 39,7

Парламентын засаглал 38,4

Хариулж мэдэхгүй 21,6

Хаант засаглал 0,3

Нийт 100,0


Хуудас | 15

2. ХУУЛЬ ДЭЭДЛЭХ ЁС БА ШҮҮХИЙН ХҮРТЭЭМЖТЭЙ БАЙДАЛ

Төр, нийгэм бүхэлдээ хуульд захирагддаг уу?

2.1. Нийт нутаг дэвсгэрийн хэмжээнд хууль хэр зэрэг үйлчилдэг вэ?


Монгол Улсад 2008 оны 11 дүгээр сарын байдлаар 383 орчим хууль,14

Монгол Улсын

соѐрхон баталсан болон нэгдэн орсон 299 олон улсын олон талт гэрээ15

хүчин төгөлдөр

үйлчилж байна. Хэрэгжилтийн байдалд гарсан өөрчлөлт

2008 оны судалгаанд хамрагдсан хүмүүсийн 47 хувь нь Монгол Улсад “хууль бараг

хэрэгждэггүй”, 30 хувь нь “ерөнхийдөө хэрэгждэг” хэмээн хариулсан байна.

График 3. Хуулийн хэрэгжилтийн тухай

иргэдийн үнэлгээ16

, 2008 он

График 4. Хууль хэрэгжихэд саад болж буй хүчин зүйлсийн тухай

судалгаанд оролцогчдын төсөөлөл,17

2008 он

2005 онд хуулийн хэрэгжилтэд тавих хяналт сул, төрийн байгууллагын ажилтнууд өөрсдөө

хууль зөрчдөг, танил талаараа асуудлыг шийддэг, хариуцлагын тогтолцоо сул гэсэн хариулт

14 Эрх зүйн мэдээллийн нэгдсэн систем http://www.legalinfo.mn/pages/1/page1.php 15 www.mfa.gov.mn 16 “Ардчилсан засаглалын төлөв байдалд гарсан өөрчлөлт. 2007-2008” судалгааны хүрээнд хийсэн социологийн

судалгаа. УБ., 2008. 17 Мөн судалгаа,

http://www.legalinfo.mn/pages/1/page1.php

http://www.mfa.gov.mn/


Хуудас | 16

давамгайлж байсан бол 2008 онд энэ байдал хэвээр хадгалагдахын зэрэгцээ авлига, хээл

хахууль газар авсан гэж хариулсан хүмүүсийн эзлэх хувь 0.2-оос 41 хувь болон нэмэгдсэн

байна. 2.2. Төрийн албан хаагчид чиг үүргээ хэрэгжүүлэхдээ хэр зэрэг хууль ѐсыг дээдлэн сахиж, ил тод

дүрэм журамд хэр захирагддаг вэ?


Монгол Улсын Үндсэн хуулийн Нэгдүгээр бүлгийн 1 дүгээр зүйлийн 2-т “Ардчилсан ѐс,

шударга ѐс, эрх чөлөө, тэгш байдал, үндэсний эв нэгдлийг хангах, хууль дээдлэх нь төрийн үйл

ажиллагааны зарчим мөн” гэж тунхагласан. Төрийн албаны тухай хуульд төрийн жинхэнэ

албан хаагчийн нийтлэг үүргийг тодорхойлсон. УИХ 2008 оны 5 дугаар сард Төрийн албаны

тухай хуульд нэмэлт өөрчлөлт оруулсан. Хуулийн 10.2, 10.4 дүгээр заалтыг төрийн улс төрийн

болон тусгай “албан тушаал эрхэлж байгаа төрийн албан хаагчийн ѐс зүйн хэм хэмжээг хууль

тогтоомжоор тогтооно”, төрийн захиргааны “албан тушаал эрхэлж байгаа төрийн албан

хаагчийн ѐс зүйн хэм хэмжээг төрийн албаны төв байгууллагын саналыг үндэслэн Засгийн

газар тогтооно” хэмээн өөрчлөн найруулсан байна.


Судалгаанд оролцогчид хамаатан садан болон нам, нутаг усны танилын тусламж

дэмжлэггүйгээр аливаа асуудлыг шийдвэрлэхэд хүндрэлтэй гэж хариулсан байна. “Төрийн

албанд ажилд ороход тохиолддог гол бэрхшээл юу вэ?” гэсэн асуултад “танил тал хардаг”

гэж 2005 онд судалгаанд оролцогчдын 27 хувь хариулсан бол 2008 онд судалгаанд хамрагдсан

хүмүүсийн 70 хувь нь хариулжээ.

График 5. Төрийн албанд ажилд ороход

тулгардаг бэрхшээл,18

2008 он

2.3. Шүүх, шүүхийн тогтолцоо гүйцэтгэх засаглалаас хэр зэрэг хараат бус байж, бүх төрлийн

хөндлөнгийн нөлөөнөөс хэр зэрэг ангид байж чаддаг вэ?


Монгол Улсын Үндсэн хууль болон бусад хууль тогтоомжоор эрх мэдэл хуваарилах

зарчмыг хангаж засаг төр, төрийн бус байгууллагын албан тушаалтан, иргэн хэн боловч шүүх,

шүүгчээс шүүн таслах үүргээ хэрэгжүүлэхэд хөндлөнгөөс үл оролцох, шүүх шүүгч нь эрх




Хуудас | 17

мэдлээ хэрэгжүүлэхдээ хараат бус байж гагцхүү үндсэн хууль, түүнд нийцүүлэн гаргасан

хуульд захирагдах зэрэг эрх зүйн зохицуулалтыг бий болгосон байна. Хэрэгжилтийн байдалд гарсан өөрчлөлт

Шүүхийн урсгал төсөв 2007 онд 5,247,987.0 мянган төгрөг болж өмнөх оныхоос 42.2%-иар

өссөн байна. Түүнчлэн хөрөнгө оруулалтын төсөв 2006 онд 100.0 сая төгрөг байсан бол 2007

онд 780.0 сая төгрөг болж 7,8 дахин нэмэгджээ. 2007 онд шүүгчийн цалинг 2 дахин нэмэх

саналыг Улсын Их Хуралд өргөн мэдүүлж, шийдвэрлүүлсэнээр шүүгч нарын цалин хөлс сард

дунджаар 500-800 мянган төгрөгт хүрчээ.19

Монгол Улсын шүүхийн Сахилгын хороо, түүний ажлын албанд 2007 онд иргэд,

байгууллага, албан тушаалтнаас давхардсан тоогоор 156 шүүгчид холбогдох 138 гомдол,

хүсэлт ирүүлснийг шийдвэрлэсэн байна.20

“Хууль шүүхийн байгууллагаар асуудлаа шийдүүлэхэд ямар бэрхшээл хамгийн их тулгардаг

вэ?” гэсэн асуултад судалгаанд хамрагдсан хүмүүсийн 28 орчим хувь нь “Танил талгүй бол

бүтэхгүй” гэж хариулжээ.21

2.4. Шүүхэд хандах, шүүн хэлэлцэх зохистой ажиллагааг хангуулах (шудрага шүүхээр шүүлгэх),

хэрэг шийдвэрлэх явцад гарсан алдаа завхралыг арилгаж, хохирлыг барагдуулах үйл ажиллагаа

нь иргэдийн хувьд хэр зэрэг адил тэгш бөгөөд баталгаатай байдаг вэ?


Монгол Улсын Үндсэн хуульд “Монгол Улсад хууль ѐсоор оршин суугаа хүн бүр хууль,

шүүхийн өмнө эрх тэгш байна” (14.1), “Монгол Улсын хууль, олон улсын гэрээнд заасан эрх,

эрх чөлөө нь зөрчигдсөн гэж үзвэл уул эрхээ хамгаалуулахаар шүүхэд гомдол гаргах, бусдын

хууль бусаар учруулсан хохирлыг нөхөн төлүүлэх, өөрийн болон гэр бүлийн гишүүд, эцэг эх,

үр хүүхдийнхээ эсрэг мэдүүлэг өгөхгүй байх, өөрийгөө өмгөөлөх, хууль зүйн туслалцаа авах,

нотлох баримтыг шалгуулах, шудрага шүүхээр шүүлгэх, хэргээ шүүх ажиллагаанд биеэр

оролцох, шүүхийн шийдвэрийг давж заалдах, уучлал хүсэх эрхтэй. Өөрөө өөрийнхөө эсрэг

мэдүүлэг өгөхийг шаардах, мэдүүлэг гаргуулахаар шахалт үзүүлэх, хүч хэрэглэхийг хориглоно.

Гэм буруутай нь хуулийн дагуу шүүхээр нотлогдох хүртэл хэнийг ч гэмт хэрэг үйлдсэн гэм

буруутайд тооцож үл болно. Гэм буруутны ял зэмлэлийг түүний гэр бүлийн гишүүд, төрөл

саданд нь халдаан хэрэглэхийг хориглоно” (16.14) гэж заасан байдаг. Шүүн хэлэлцэх зохистой

ажиллагааг хангуулах зорилгоор 2007 онд Эрүүгийн байцаан шийтгэх хуульд, 2008 онд

Эрүүгийн хуульд нэмэлт өөрчлөлт оруулсан байна.


Хууль шүүхийн байгууллагаар асуудлаа шийдвэрлүүлэхэд тулгарч буй бэрхшээлд зардал

чирэгдэл их, танил талгүй бол бүтэхгүй, цаг их авдаг, хүнд суртал ихтэй зэргийг иргэд нэрлэж

байна. Шүүхийн шийдвэрт албан тушаалтан нөлөөлдөг гэж 2005 онд судалгаанд хамрагдсан

хүмүүсийн 68 хувь нь үзэж байсан бол 2008 онд 75 хувь болж өссөн байна.

График 6. Хууль зүйн туслалцаа авах шаардлагатай болоход

судалгаанд оролцогчид хэнд ханддаг вэ?,22

2008 он

19 Шүүхийн Ерөнхий Зөвлөлөөс 2007 онд хийж гүйцэтгэсэн ажлын тайлан. http://www.gcc.mn/ 20 Мөн тэнд. 21 Мөн тэнд. 22 “Ардчилсан засаглалын төлөв байдалд гарсан өөрчлөлт. 2007-2008” судалгааны хүрээнд хийсэн социологийн


http://www.gcc.mn/


Хуудас | 18

Хүснэгт 2. Хууль, шүүхийн байгууллагаар асуудлаа

шийдвэрлүүлэхэд тулгардаг бэрхшээл,23

2008 он

Хариулт Хариулсан хүний

тоо

Хариулсан хүний

хувь

Зардал чирэгдэл их 127 12,3

Танил талгүй бол бүтэхгүй 187 18,2

Цаг их авдаг 54 5,2

Үйл ажиллагаа, шийдвэрийг нь ойлгоход төвөгэй 12 1,2

Асуудлыг шудрага шийдэж чаддаггүй 42 4,1

Хүйтэн хөндий харьцдаг 19 1,8

Авлига авах гээд байдаг 36 3,5

Хүнд суртал ихтэй 72 7,0

Бэрхшээл байдаггүй 6 0,6

Хууль шүүхийн байгууллагад хандаж байгаагүй 67 6,5

Хариулж мэдэхгүй 35 3,4

Тэмдэгтийн хураамж нэхдэг 1 0,1

Хариулаагүй 376 36,1

Нийт 1030 100,0

Шүүхийн шийдвэрийн бодит биелэлтийн хувь хангалттай бус байгаа нь анхаарал татсан

асуудал болж байна. Шүүхийн шийдвэр гүйцэтгэх ерөнхий газар 2007 онд 19,855 гүйцэтгэх

баримт бичгийн 35.8 тэрбум төгрөгийн төлбөр, тэтгэлэг барагдуулахаас 12,581 гүйцэтгэх

баримт бичгийн 26.1 тэрбум төгрөгийн төлбөр, тэтгэлгийг барагдуулжээ.24

2.5. Эрүүгийн хэргийг шүүн таслах болон ял эдлүүлэх практик нь хүмүүстэй алагчлалгүй зүй

зохистой, шудрагаар харьцах шаардлагад хэр зэрэг нийцдэг вэ?


Монгол Улсын Үндсэн хуулийн 16 дугаар зүйлийн 13-т ”...хэнд ч болов эрүү шүүлт тулгаж,

хүнлэг бус, хэрцгий хандаж, нэр төрийг нь доромжилж болохгүй” гэж заасан. Монгол Улс 1974

онд “Иргэний болон улс төрийн эрхийн тухай олон улсын пакт”, 2000 онд “Эрүүдэн шүүх

болон бусад хэлбэрээр хэрцгий, хүнлэг бусаар буюу хүний нэр төрийг доромжлон харьцаж

23 Мөн судалгаа. 24 Шийдвэр гүйцэтгэх ажиллагааны талаар. www.decision.gov.mn

http://www.decision.gov.mn/


Хуудас | 19

шийтгэхийн эсрэг конвенци”-д нэгдэн орсон. УИХ 2007 онд Шүүхийн шийдвэр гүйцэтгэх

тухай хуульд нэмэлт өөрчлөлт оруулжээ.


Монгол Улсад 2007 оны 12 дугаар сарын 31-ний өдрийн байдлаар 9 799 хоригдол 23 хорих

ангид ял эдэлж байв.25

2008 оны 3 дугаар сарын байдлаар нийт хоригдогчдын 38-40 хувь

ажлын байраар хангагдсан байна. Хоригдлууд чөлөөтэй салхилах нөхцлийг хангах зорилгоор

олон улсын жишигт нийцсэн 6-7 метрийн өндөр хэрэм 11 хорих ангид барьжээ.

Нийт хоригдогсдын дийлэнх хувь нь хулгай дээрмийн гэмт хэрэгт ял шийтгэгдсэн

эрэгтэйчүүд эзэлж байна. Шүүхийн шийдвэр гүйцэтгэх байгууллагын харьяа хорих ангиудад

нарийвчилсан судалгаа хараахан хийгдээгүй буюу хийгдсэн зарим төрлийн судалгаанууд

төрийн нууцын зэрэгт хамаардаг тул өнөөгийн нөхцөл байдлыг бодитойгоор харуулахад

хүндрэл учирдаг.

2.6. Шүүхийн тогтолцоо нь шудрага, үр дүнтэй үйлчилгээ үзүүлдэг гэдэгт хүмүүс хэр зэрэг

итгэлтэй байдаг вэ?

Шүүхээр 2007 онд 8,5 мянган хүн шийтгүүлсний 8,4 хувь нь эмэгтэйчүүд, 11,4 хувь нь

хүүхдүүд байгаа бөгөөд ял шийтгүүлсэн хүүхдүүдийн 4,8 хувь эмэгтэй хүүхэд байна.

Гэмт хэргийн улмаас 2007 онд 1,6 мянган хүн нас барсны 74,2 хувь буюу 1,2 мянга нь

хүний амь бие, эрүүл мэндийн эсрэг гэмт хэргийн улмаас, 21,5 хувь нь хөдөлгөөний аюулгүй

байдлын эсрэг гэмт хэргийн, 4,3 хувь нь бусад гэмт хэргийн улмаас нас баржээ. Гэмт хэргийн

улмаас 2007 онд нийт 29,5 тэрбум төгрөгийн хохирол учирсны 53,6 хувь буюу 15,8 тэрбум

төгрөг нь иргэдийн өмчид учирсан хохирол байна. Үүнээс хадгаламж зээлийн хоршоодын үйл

ажиллагааны улмаас 400 сая төгрөг, мал хулгайлах гэмт хэргийн улмаас 3,1 тэрбум төгрөгийн

хохирол иргэдэд учирсан байна. Нийт хохиролын 13,6 хувийг нөхөн төлүүлжээ.26

Ардчилсан засаглалын төлөв байдалд гарсан өөрчлөлтийг үнэлэх судалгааны хүрээнд

хийсэн олон нийтийн санаа бодлын судалгааны дүнгээс харахад иргэд шүүх хөрөнгө мөнгө,

эрх мэдэлтэйд илүү үйлчилдэг (45.4%), шүүхийн шийдвэрт албан тушаалтнууд нөлөөлдөг

(41.2%), төрийн эрх ашигт үйлчилдэг (47.7%) гэсэн хариултууд зонхилж байна. Эндээс харахад

шүүхийн тогтолцоо нь шудрага, үр дүнтэй үйлчилгээ үзүүлдэг гэдэгт итгэх жирийн иргэдийн

итгэл нилээд буурч байгааг харуулж байна.

Хүснэгт 3. Шүүхийн үйл ажиллагааны талаарх

судалгаанд оролцогчдын төсөөлөл27

Хариулт

Бүрэн нийцнэ Зарим талаар

нийцнэ

Огт

нийцэхгүй

Мэдэхгүй Хариулаагүй

2005 2008 2005 2008 2005 2008 2005 2008 2005 2008

Шүүх төрийн эрх ашгийг илүү үздэг 24,3 16,9 40,2 47,7 9,3 6,3 24,9 29,1 1,3 0,0

Шүүх хөрөнгө мөнгө, эрх мэдэлтэйд илүү үйлчилдэг

53,2 45,4 30,4 35,7 4,0 6,4 11,7 12,4 0,7 0,0

Шүүх хэрэгтнийг шийтгэхийн тулд

хуульд захирагдахгүй байж чаддаг 12,0 11,5 24,5 30,0 29,1 18,3 33,3 40,2 1,1 0,0

Шүүхийн шийдвэрт албан

тушаалтнууд нөлөөлдөг 30,7 33,3 37,6 41,2 7,5 6,5 23,6 19,0 0,6 0,0

Шүүхийн шийдвэрийг завхруулж

болдог 20,4 20,6 30,4 32,9 20,7 14,0 27,8 32,5 0,7 0,0

25 Улсын Ерөнхий прокурорын газрын тайлан, УБ., 2007. 26 ҮСХ. Монгол Улсын Статистикийн эмхтгэл-2007. УБ., 2008. 42 дахь тал. 27 “Ардчилсан засаглалын төлөв байдалд гарсан өөрчлөлт. 2007-2008” судалгааны хүрээнд хийсэн социологийн



Хуудас | 20

3. ИРГЭНИЙ БОЛОН УЛС ТӨРИЙН ЭРХ

Иргэний болон улс төрийн эрх нийгмийн бүх гишүүдэд адил тэгш баталгаатай болсон уу?

3.1. Хүмүүс бие махбодийн хүчирхийлэл болон түүнд өртөх айдсаас хэр ангид чөлөөтэй байдаг вэ?


Монгол Улсын Үндсэн хуульд Монгол Улсын иргэн “халдашгүй, чөлөөтэй байх эрхтэй.

Хуульд заасан үндэслэл журмаас гадуур дур мэдэн хэнийг ч нэгжих, баривчлах, хорих, мөрдөн

мөшгөх, эрх чөлөөг нь хязгаарлахыг хориглоно. Хэнд ч болов эрүү шүүлт тулгаж, хүнлэг бус,

хэрцгий хандаж, нэр төрийг нь доромжилж болохгүй. Баривчилсан шалтгаан, үндэслэлийг

баривчлагдсан хүн, түүний гэр бүлийнхэн, өмгөөлөгчид нь хуульд заасан хугацаанд мэдэгдэнэ.

Иргэний хувийн ба гэр бүл, захидал харилцааны нууц, орон байрны халдашгүй байдлыг

хуулиар хамгаална” (16.13) гэжээ. 2000 онд Монгол Улс “Эрүүдэн шүүх болон бусад хэлбэрээр

хэрцгий, хүнлэг бусаар буюу хүний нэр төрийг доромжлон харьцаж шийтгэхийн эсрэг

конвенци”-д нэгдэн орсон.


“Гэмт хэрэг халдлагад өртөж байсан уу?” гэсэн асуултад 2005 онд судалгаанд

оролцогчдын 46 хувь нь “өртөж байсан” гэж хариулж байсан бол 2008 онд ингэж хариулсан

хүмүүс 37 хувь болж буурсан байна. “Цагдаа нарын хууль бус үйлдэлд өртөж байсан уу?”

гэсэн асуултад 2005 онд судалгаанд оролцогчдын 47 хувь нь, 2008 онд 43 хувь нь “өртөж

байсан” гэж хариулжээ.

Монгол Улсад хууль сахиулах байгууллагын албан хаагчдын зүгээс иргэдэд хүч хэрэглэх,

дарамт шахалт үзүүлэх, хэрэг тулган хүлээлгэх, хилсээр шийтгэх явдал гарч байсан.

Прокурорын дэргэдэх мөрдөн байцаах албаны нийт шалгасан хэргийн бараг 90 хувь нь ямар

нэг хэлбэрээр хүний эрхэд халдсан үйлдлүүдийг агуулдаг байна.28

Эмэгтэйчүүдийн эсрэг хүчирхийлэл

Монгол Улсын Үндсэн хуулийн аравдугаар зүйлийн 10.1-д “Монгол Улс олон улсын эрх

зүйн нийтээр хүлээн зөвшөөрсөн хэм хэмжээ, зарчмыг баримталж, энхийг эрхэмлэсэн гадаад

бодлого, явуулна”, 10.2-т “Монгол Улс олон улсын гэрээгээр хүлээсэн үүргээ шудрагаар сахин

биелүүлнэ”, 10.3-д “Монгол Улсын олон улсын гэрээ нь соѐрхон баталсан буюу нэгдэн орсон

тухай хууль хүчин төгөлдөр болмогц дотоодын хууль тогтоомжийн нэгэн адил үйлчилнэ” гэж

заасан байдаг.

Одоогоор Монгол Улс хүний эрхийн холбогдолтой 40 гаруй гэрээ, конвенцид нэгдэн орсон

бөгөөд тэдгээр гэрээгээр хүлээсэн үүргээ биелүүлэх хариуцлага хүлээж байна.29

Тэр ч утгаараа

Монгол улс олон улсын гэрээ, конвенцийн заалтуудыг Үндсэн хууль болон бусад холбогдох

хуулиудад тусган хэрэгжүүлэх үүрэгтэй.

Үүний дотроос 1993 онд НҮБ-ын Ерөнхий Ассамблейгаас батлагдсан “Эмэгтэйчүүдийн

эсрэг хүчирхийллийг устгах тунхаглалын 1 дүгээр зүйлд “Эмэгтэйчүүдийн эсрэг хүчирхийлэл

нь олон нийтийн болон хувийн амьдралд үүсэж буй эрх чөлөөг дарангуйлан хохироох, албадах,

заналхийлэхээр эмэгтэй хүнд биеийн, сэтгэл санааны, бэлгийн хор хөнөөл, шаналал учруулах

жендерийн шинжтэй үйлдэл юм” гэж тодорхойлжээ.30

Үндсэндээ хүн худалдаалах гэмт хэргийн гол зорилго бол биеийг нь үнэлүүлж, ашиг

орлого олох, янхандуулах, порнографт бие дүрсийг нь ашиглах, албадан хүсээгүй хөдөлмөрийг

эрхлүүлэх, арилжааны зорилгоор худалдах, хууль бус үрчлэлтийг хил дамнуулан зохион

28 Улсын Ерөнхий прокурорын газрын тайлан, 2007. 29 ХЭҮК. Монгол Улс дахь хүний эрх, эрх чөлөөний байдлын талаарх илтгэл. УБ., 2008. 81 дэх тал. 30 Мөн тэнд, 83 дахь тал.


Хуудас | 21

байгууллалтайгаар хийх, хүчээр албадан гэрлүүлэх, зорилгуудыг тус тус агуулан асар их

хэмжээний ашиг орлогыг олж байдагт оршино. Мөн энэ гэмт хэргийн хохирогчид нь

хөдөлмөрийн мөлжлөг, сексийн мөлжлөгийн хохирогч болохоос гадна давхар хөлсгүй

хөдөлмөр, боолчлолын хохирогч субьект болдог байна.31

Гэтэл сүүлийн үед манай улсад охид, эмэгтэйчүүдийг хүчээр биеийг нь үнэлүүлэх, улмаар

хил дамжуулан худалдах явдал улам бүр зохион байгуулалттай болж байна.

Хүн худалдаалах гэмт хэргийг шийдвэрлэсэн байдлыг Нийслэлийн прокурорын газрынхан

саяхан судалжээ. Энэ оны эхний есөн сарын байдлаар улсын хэмжээнд 15 421 гэмт хэрэг бүрт-

гэгдсэнээс найм нь хүн худалдаалах хэрэг байсан байна.

Цагдаагийн байгууллага 2007-2008 онд 13 хэргийг мөрдөн байцааснаас дөрвийг нь

хэрэгсэхгүй болгож, нэгийг нь түдгэлзүүлж, зургаан хэргийг шүүхэд шилжүүлжээ. Одоогоор

хоѐр хэрэг мөрдөн байцаалтын шатанд шалгагдаж байна. Прокурор зургаан хэрэгт яллах

дүгнэлт үйлдэж шүүхэд шилжүүлсэн аж. Харин үүний нэгийг нь шүүх Эрүүгийн хуулийн 113

дугаар зүйлийн гурав дахь хэсэг буюу хүн худалдаалах гэмт хэрэг гэж үзэж, тавыг нь уг

хуулийн 124.2 буюу бусдыг биеэ үнэлэхэд зуучилсан гэж үзэн ялласан байна. Гэмт хэргийн

гэрч, хохирогчийг хамгаалалтад авах, аюулгүй байдлыг нь хангах эрх зүйн зохицуулалт

хангалтгүй байгаагаас хохирогч, гэрчүүд өмнөх мэдүүлгээсээ буцах, Макао, Сингапур зэрэг

зарим улс оронтой эрүүгийн хэргийн талаар эрх зүйн туслалцаа харилцан үзүүлэх гэрээ хэ-

лэлцээр байхгүйгээс эрүүгийн байцаан шийтгэх үйл ажиллагаа мухардалд орох, xохирогчид нь

биеэ үнэлсэн гэх асуудалд орооцолдохоос эмээх зэрэг сөрөг хандлага гарч байна гэж

прокурорууд дүгнэсэн байна.

Хүүхдийн эсрэг хүчирхийлэл

Монгол Улс НҮБ болон ОУХБ-аас баталсан хүүхдийн эрхийн талаарх 10 орчим олон

улсын гэрээний оролцогч болсон байна. Тухайлбал, Хүүхдийн эрхийн тухай конвенци,

хүүхдийг худалдах, хүүхдийн биеийг үнэлэх, хүүхдийг садар самуунд сурталчлахын эсрэг

хүүхдийн эрхийн тухай конвенцийн нэмэлт протокол, Хүүхдийг зэвсэгт мөргөлдөөнд

оролцуулахын эсрэг хүүхдийн эрхийн тухай конвенцийн нэмэлт протокол зэрэг НҮБ-ын

гэрээнүүд, Аж үйлдвэрийн салбарт ажилд авах насны доод хязгаарын тухай 59 дүгээр

конвенци, Газар дор болон уурхайд ажиллагсдын насны доод хязгаарын тухай 123 дугаар

конвенци, Хүүхдийн хөдөлмөрийн тэвчишгүй хэлбэрийг нэн даруй устгах, хориглох тухай 182

31 П.Оюунчимэг. Эмэгтэйчүүд, охидыг хил дамнуулан худалдаалах гэмт хэргийн талаарх ойлголтууд ба түүнд

нөлөөлөх хүчин зүйлсийн талаар. „Хүний эрх‟-улирал тутмын сэтгүүл. УБ., 2008/1. 64 дахь тал.

Шигтгээ 1

Хүний наймаа арилжааны хэлбэр рүүгээ орлоо

Охид, эмэгтэйчүүдийг хуурч мэхлэх, дарамтлах замаар биеийг нь хүчээр үнэлүүлж

байсан Ч.Сарангэрэл, Английн иргэн Ж.Сильво нарт шүүхээс арван жил хорих ял

ногдуулсан байх юм. Эх сурвалж: http://news.gogo.mn/r/45311

Охидыг худалдсан этгээдэд гурван жилийн ял оноов

Бага насны охидыг єндєр цалинтай ажилд оруулна хэмээн БНХАУ руу авч явж, хүчээр

биеийг нь үнэлүүлдэг байсан Б.Даваадуламд нийслэлийн давж заалдах шатны шүүхээс

гурван жилийн ял оноожээ. Зоогийн газарт менежер хийдэг байсан тэрбээр ажилд

орохоор ирсэн охидыг єндєр цалинтай ажилд оруулна гэж үнэмшүүлэн урд хєрш авч

явдаг байснаа мєрдєн байцаалтын шатанд мэдүүлсэн байна. Б.Даваадулам нь 2006 оны

долдугаар сард дєрєв, аравдугаар сард гурван охиныг Эрээн, Хєх хотод аваачин биеийг нь

үнэлүүлсэн нь мєрдєн байцаалтын шатанд тогтоогджээ. Эх сурвалж: http://www.olloo.mn/modules.php?

name=News&file=article&sid=1140863

Зоогийн газарт менежер хийдэг байсан тэрбээр ажилд орохоор ирсэн охидыг єндєр цалинтай ажилд

оруулна гэж vнэмшvvлэн урд хєрш авч явдаг байснаа мєрдєн байцаалтын шатанд мэдvvлсэн байна.

Б.Даваадулам нь 2006 оны долдугаар сард дєрєв, аравдугаар сард гурван охиныг Эрээн, Хєх хотод

аваачин биеийг нь vнэлvvлсэн нь мєрдєн байцаалтын шатанд тогтоогджээ. Д.Туяа

Дугаар 213/886/

http://news.gogo.mn/r/45311

http://www.olloo.mn/modules.php


Хуудас | 22

дугаар конвенци, Хөдөлмөрийн насны доод хязгаарын тухай 138 дугаар конвенци зэрэг ОУХБ-

ын гэрээнүүдийг дагаж мөрдөх зөвшөөрлөө илэрхийлсэн байдаг.32

Хүүхдийг биеэ үнэлэх үйл ажиллагаа, садар самууны үйлдвэрлэл, сурталчилгаанд

ашиглахыг хүүхдийн эсрэг ноцтой гэмт хэрэг гэж үздэг тул энэ төрлийн гэмт хэргийн нөхцөл

байдлыг судлан тогтоох нь түүнээс урьдчилан сэргийлэх гол нөхцөл мөн. Эрүүгийн хуулийн

115 дугаар зүйлд насанд хүрээгүй хүнийг биеэ үнэлэхэд татан оролцуулсан бол торгох, албадан

ажил хийлгэх, 3 сар хүртэл баривчлах ял оноохоор заажээ. Харин энэ хэргийг хүүхэд

хүмүүжүүлэх үүрэг бүхий этгээд, эцэг эх, асран хамгаалагч үйлдсэн, эсвэл хүч хэрэглэж,

давтан үйлдсэн бол ял шийтгэлийг хүндрүүлж оногдуулахаар заасан.

Монгол улсын статистикийн мэдээгээр хүүхэд гэр бүл, нийгмийн ѐс суртахууны эсрэг гэмт

хэргийн тоо 2007 онд 384, 2006 оныхоос 12,0 хувь өсчээ. Энэ төрлийн хэргийн 92,4 хувийг

хүчингийн хэрэг эзэлж байгаа нь 2006 оныхоос 0,9 пунктээр нэмэгдсэн байна.33

Эрүүгийн хуулийн 121 дүгээр зүйлд хүүхдийг албадан болон хүчээр хөдөлмөрлүүлэхийг

гэмт хэрэгт тооцож, 4 жил хүртэл хугацаагаар хорих ял шийтгэхээ заасан. Энэ зүйлээр ял

шийтгүүлсэн тохиолдол өнөөг хүртэл гараагүй байна.

Эрүүгийн хуульд хүүхдийг өрийн төлөөс, хамжлагын албат болгох явдлыг гэмт хэрэгт

тооцох зохицуулалт байхгүй байгаа юм. Ажилгүйдэл ядуурал их байгаа өнөө үед хүүхдийг

өрийн төлөөс болгох тохиолдол гаргахыг үгүйсгэх аргагүй байна.34

Шүүхийн байгууллагын статистик мэдээгээр сүүлийн 3 жилд эрүүгийн хуулийн 15 дугаар

зүйлд зааснаар насанд хүрээгүй хүнийг биеэ үнэлүүлэхэд татан оролцуулсан хэрэгт 2005 онд 1

хүн, 2006 онд 1 хүн ял шийтгүүлсэн байна. Хуулийн байгууллагуудаас гаргасан баримжаа

тоогоор гудамж талбайд биеэ үнэлдэг 1600 орчим, гадаад улс оронд биеэ үнэлдэг 1000 орчим,

караокед биеэ үнэлдэг 400 орчим, саун массажын газар биеэ үнэлдэг 200 гаруй буюу

давхардсан тоогоор 2300 орчим биеэ үнэлдэг эмэгтэйчүүд байдаг гэж тооцсон байна.

Нийслэлийн цагдаагийн газрын олон нийттэй харилцах хэлтсээс гаргасан мэдээгээр хэрэг

бүртгэлт, мөрдөн байцаалтын шатанд буюу хяналтанд байдаг насанд хүрээгүй охидын тоо 2005

онд 93, 2006 онд 156, 2007 оны эхний 9 сарын байдлаар 127 гэж гаргасан байна.35

Одоогийн байдлаар, манай оронд хүүхдийг хүчээр болон албадан хөдөлмөрлүүлсэн,

боолчилсон, мансууруулах бодис бэлтгэх, худалдах, борлуулах, садар самууны үйлдвэрлэл,

сурталчилгаанд хүүхдийг татан оролцуулсан тухай мэдээлэл, шийдвэрлэсэн гэмт хэргийн

материал алга байна. Харин ажилгүйдэл, ядуурал, хараа хяналтгүй хүүхдүүдийн тоо олон

байгаа нь өнөөгийн нөхцөлд дээрх гэмт хэрэг, хүчирхийлэл гарахгүй гэхийн баталгаа байхгүй

байна. Хуулийн байгууллагуудын ажилтнуудын хараа хяналт, мэдлэг ойлголт хангалтгүй, эцэг

эхчүүдийн зүгээс өөрсдийн хүүхдүүдэд тавих хяналт анхаарал сул байгааг энд дурдахын

зэрэгцээ энэ талаарх хууль эрх зүйн мэдлэгийг олон нийтийн дунд нэмэгдүүлэх, хуулийн

ажилтнуудын мэдлэг чадварыг дээшлүүлэх тал дээр өндөр анхаарал тавих нь чухал байна.

3.2. Шилжин явах, үзэл бодлоо илэрхийлэх, эвлэлдэн нэгдэх, жагсаал цуглаан хийх эрх чөлөө хэр

зэрэг адил тэгш, үр ашигтай хангагдсан вэ?


Монгол Улсын Үндсэн хуульд Монгол Улсын иргэн “улсынхаа нутаг дэвсгэрт чөлөөтэй

зорчих, түр буюу байнга оршин суух газраа сонгох, гадаадад явах, оршин суух, эх орондоо

32 ХЭҮК. Монгол Улс дахь хүний эрх, эрх чөлөөний байдлын талаарх илтгэл. УБ., 2008. 43 дахь тал. 33 ҮСХ. Монгол Улсын Статистикийн эмхтгэл-2007. УБ., 2008. 42 дахь тал. 34 ХЭҮК. Монгол Улс дахь хүний эрх, эрх чөлөөний байдлын талаарх илтгэл. УБ., 2008. 44 дэх тал. 35 ХЭҮК. ОУХБ –Айпек. Монгол Улс дахь Хүүхдийн хөдөлмөрийн тэвчишгүй хэлбэрүүд. Судалгааны тайлан. УБ.,

2008. 17 дахь тал.


Хуудас | 23

буцаж ирэх эрхтэй” (16.18), “нийгмийн болон өөрсдийн ашиг сонирхол, үзэл бодлын үүднээс

нам, олон нийтийн бусад байгууллага байгуулах, сайн дураараа эвлэлдэн нэгдэх эрхтэй.”

(16.10), “итгэл үнэмшилтэй байх, үзэл бодлоо чөлөөтэй илэрхийлэх, үг хэлэх, хэвлэн нийтлэх,

тайван жагсаал, цуглаан хийх эрх чөлөөтэй. Жагсаал, цуглаан хийх журмыг хуулиар тогтооно

(16.16) гэсэн заалт бий. Иргэний шилжин явах, үзэл бодлоо илэрхийлэх, жагсаал цуглаан

хийхтэй холбоотой харилцааг зохицуулж буй хууль тогтоомжид 2007-2008 онд өөрчлөлт

ороогүй.


Сүүлийн жилүүдэд хүн амын дотоод шилжих хөдөлгөөн эрчимжсэн нь нийслэлийн хүн

амын механик өсөлтийг бий болгож байна. 2008 оны 1 дүгээр сарын 1-ний байдлаар нийслэл

Улаанбаатар хотын суурин хүн амын тоо 1025.2 мянга болж өмнөх оноос 38.0 мянган хүнээр

буюу 3.8 хувиар өсчээ. 2007 онд нийслэл хотын хүн ам 38.0 мянган хүнээр нэмэгдсэний 57.1

хувь нь хөдөө орон нутгаас албан ѐсоор шилжин ирсэн хүнээр буюу механик өсөлтөөр, 42.9

хувь нь ердийн өсөлтөөр тус тус нэмэгдсэн байна. 1990-2007 оны хооронд нийслэл хотын хүн

ам механик өсөлтөөр 307.8 мянган хүнээр, ердийн өсөлтөөр 147.9 мянган хүнээр нэмэгдсэнээс

үзэхэд хүн амын өсөлтийн 67.5 хувийг механик өсөлт, 32.5 хувийг ердийн цэвэр өсөлт эзэлж

байна. Энэ хугацаанд нэмэгдсэн 3 хүн тутмын 2 нь шилжих хөдөлгөөнөөр буюу механик

өсөлтөөр нэмэгдсэн юм. 2007 оны байдлаар 1000 хүн тутамд механик өсөлтөөр 21, ердийн

цэвэр өсөлтөөр 16 хүнээр тус тус нэмэгджээ.36

“Хүн амын шилжих хөдөлгөөн юуны өмнө ядууралтай холбоотой байна. Хөрөнгө малаа

алдсан хүмүүсийн хувьд амь зуух хамгийн эхний арга нь шилжин суурьших явдал болжээ.

Хоѐрдахь шалтгаан нь боловсрол, эрүүл мэндийн үйлчилгээнд ойртох, хот суурин дахь газар

хувьчлалд хамрагдах явдал юм. Өөр нэг шалтгаан нь ажил эрхлэх, зах зээлд ойртож амьдралын

нөхцөл байдлаа сайжруулах, үр хүүхдийнхээ ирээдүйг бодох, төрөл саднаа бараадах явдал

бөгөөд эрэгтэйчүүд ажил эрхлэх шалтгаанаар илүү их шилжиж байхад эмэгтэйчүүд төрөл

саднаа бараадах шалтгааны улмаас шилжиж байна.” 37

Хүснэгт 4. Судалгаанд оролцогчдын гэр бүл нүүж

шилжихэд тулгарсан хүндрэл бэрхшээл38

(хувиар) Хүндрэл 2005 2008

Бичиг баримт бүрдүүлэх 29,4 57,7

Эмнэлэгийн үйлчилгээ авах 9,4 7,3

Хүүхдийн сургалт 9,6 1,3

Албан тушаалтны хүнд суртал 15,5 10,9

Ажилд орох 20,1 15,6

Бусад 16,3 7,3

Нийт 100,0 100,0

Хүснэгт 5. Монголд иргэний эрхийг хангах байдал

суларсанд нөлөөлж буй хүчин зүйлс39

Хариулт Хариулсан

хүний тоо

Хариулсан

хүний хувь

Хариултын хувь

2005 2008 2005 2008 2005 2008

Иргэний боловсрол хангалтгүй 283 411 19,2 17,3 28,3 41,1

Төрийн албадлага нэмэгдсэн 80 137 5,4 5,8 8,0 13,7

Нийгмийн гадуурхал нэмэгдсэн 202 245 13,6 10,3 20,2 24,5

Авлига, хээл хахууль нэмэгдсэн 573 675 38,7 28,4 57,3 67,5

Цагдаа нар дураараа авирладаг болсон 249 345 16,8 14,5 24,9 34,5

Иргэд эрх үүргээ мэддэгүй 18 488 1,2 20,5 1,8 48,8

Хариулж мэдэхгүй 60 64 4,1 2,7 6,0 6,4

36 http://statis.ub.gov.mn/images/download/Sudalgaa/sudalgaa2008pop.pdf 37 Мянганы хөгжлийн зорилтуудын хэрэгжилт. Үндэсний хоѐр дахь илтгэл, УБ., 2007, 25 дахь тал. 38 Мөн судалгаа, 39 “Ардчилсан засаглалын төлөв байдалд гарсан өөрчлөлт. 2007-2008” судалгааны хүрээнд хийсэн социологийн


http://statis.ub.gov.mn/images/download/Sudalgaa/sudalgaa2008pop.pdf


Хуудас | 24

Бусад - 9 - 0,5 0,9

Хууль үйлчлэхгүй байна 2 0,1 0,2

Бүгд нөлөөлж байна 8 0,5 0,8

Хариулаагүй 6 0,4 0,6

Нийт 1481 2374 100,0 100,0 148,1 237,4

Иргэдийн жагсаал, цуглааныг шөнийн цагаар албадан тараах явдал гарсаар байна. 2005-

2007 онд төрийн байгууллага, албан тушаалтнуудад шаардлага тавьсан 1 жагсаал, 1 цуглаан, 1

өлсгөлөнг шөнийн цагаар албадан тараасан, тараахыг оролдсон тохиолдол гарсан байна.

Жагсаал, цуглаан хийж байгаа хэсэг нь шаардлагаа заавал биечлэн оруулж өгч мэтгэлзэх

хүсэлтэй, шаардлагыг хүлээн авах ѐстой тал нь хүлээн авахгүй уддаг, хариу өгдөггүй зэрэг нь

зөрчлийг хурцатгах тал руу түлхэж байна. Жагсаал, цуглааныг зохион байгуулагчид эрхээ

хэрэгжүүлэхдээ нийтийн дэг журмыг зөрчихгүй, бусдын эрх, эрх чөлөөнд хохирол

учруулахгүй байх үүргээ умартаж байна. Эд хөрөнгийг эвдэн сүйтгэх, албан үүргээ гүйцэтгэж

байгаа хүмүүсийн бие, эрүүл мэндэд халдах явдал гарч байсан.

2008 оны 7 дугаар сарын 1-нд Улаанбаатарт болсон жагсаал цуглаанд оролцогчид болон

цагдаа нарын хооронд мөргөлдөөн үүсч, олон зуун хүн гэмтэж бэртэн, иргэд, байгууллагын

өмч хөрөнгө ихээр сүйджээ. Нийслэлд онц байдал зарлахад хүрч, энэ үеэр 5 иргэн амь насаа

алджээ.

Эмнести Интернэшнл байгууллагаас Монгол улсын эрх баригчид болон эсэргүүцэгчдийг

цаашид үймээний араас гарч болзошгүй аллага, гэмтэж бэртэхээс урьдчилан сэргийлж нєхцєл

байдлыг хурцатгахгүй байхыг уриалж байна. Хэвлэл мэдээллийн хэрэгслээр 5 хүн алагдаж, 300

гаруй хүн шархдаж, олон зуун хүн баривчлагдсан гэж мэдээлжээ40

.

График 7. Судалгаанд оролцогчдын жагсаал цуглаанд

оролцсон байдал, 41

2008 он

3.3. Өөрийн шашин шүтлэг, үндэсний хэл, уламжлалт соѐлоо дагаж хэрэглэх эрх чөлөө хэр

баталгаажсан бэ?


Монгол Улсын Үндсэн хуульд “шашин шүтэх, эс шүтэх эрх чөлөөтэй” (16.15) гэж заажээ.

Сүүлийн хоѐр жилийн хугацаанд хууль тогтоомжид өөрчлөлт оруулаагүй.


2007 оны байдлаар Монгол Улсад нийт 249 сүм, хийд идэвхтэй үйл ажиллагаа явуулж

байгаа бөгөөд 2004 оныхтой харьцуулахад 10,7 хувь, 2005 оныхтой харьцуулахад 3,8 хувь,

2006 онтой харьцуулахад 1,6 хувь болж өсчээ. Сүм, хийдэд нийт 4,0 мянган ажиллагсад

40 http://www.amnesty.mn/index.php?sel=index&f=one&obj_id=119 41 “Ардчилсан засаглалын төлөв байдалд гарсан өөрчлөлт. 2007-2008” судалгааны хүрээнд хийсэн социологийн


http://www.amnesty.mn/index.php?sel=index&f=one&obj_id=119


Хуудас | 25

ажиллаж байгаагаас 1,5 мянган хурлын лам нар байна. 2007 оны байдлаар нийт сүм хийдийн

249 буюу 54.6 хувь нь Баруун бүсэд, 51 буюу 11.1 хувь нь Хангайн бүсэд, 44 буюу 9.6 хувь нь

Төвийн бүсэд, 14 буюу 3 хувь нь Зүүн бүсэд, 98 буюу 21.7 хувь нь Улаанбаатарт байршиж

байна.42

График 8. Монгол Улсын нутаг дэвсгэр дээрх сүм хийдийн тоо

(øàøíû òºðëººð, 2004-200743

)

Хурлын лам нарыг бүсээр авч үзвэл Баруун бүсэд 149 буюу 10.1 хувь, Хангайн бүсэд 472

буюу 31.9 хувь, Төвийн бүсэд 267 буюу 18.0 хувь, Зүүн бүсэд 132 буюу 8.9 хувь Улаанбаатарт

461 буюу 31.1 хувь нь тус тус ногдож байна. Шашны сургууль дацанд суралцагсад 2007 онд 2.2

мянга болж 2006 оныхоос 35.2 хувь буурсан бол гэрээр ном заалгадаг хүүхдийн тоо 5.4 мянга

болж 47.6 хувиар өссөн байна.44

2007 онд нийт сүм хийдийн 55.4 хувь нь буддын, 35.7 хувь нь христийн, 8.0 хувь нь

исламын, 0.8 хувь нь бусад шашны сүм хийд байв.

Хүснэгт 6. Судалгаанд хамрагдсан хүмүүсийн

шашин шүтэх байдал45

(хувиар)

Шашин шүтлэгийн байдал 2005 2008

Шүтлэггүй 21,1 31,6

Будда 68,4 61,2

Лал 2,8 1,9

Христос 4,9 4,4

Бөө мөргөл 0,4 0,9

Хариулаагүй 2,4 -

Нийт 100,0 100,0

3.4. Хүний эрхийг хангах салбарт байдлыг сайжруулахын төлөө ажилладаг хувь хүн, бүлгүүд

дарамт, айлган сүрдүүлэх явдлаас хэр чөлөөтэй байдаг вэ?

Хүний эрхийг хамгаалах чиглэлээр идэвхитэй үйл ажиллагаа явуулдаг, ХЗДХЯ-нд

бүртгэлтэй 150 орчим төрийн бус байгууллага байна46

. Тухайлбал “Монголын өмгөөлөгчдийн

холбоо”, “Монголын хуульч эмэгтэйчүүдийн холбоо”, “Глоб интернэшнл”, “Олон улсын

Эмнести интернэшнл байгууллагын Монгол дахь салбар”, “Хүчирхийллийн эсрэг үндэсний

төв”, “Хуульч эмэгтэйчүүдийн холбоо”, “Хүний эрх ба хөгжил төв” гэх мэт ТББ-уудыг

дурьдаж болно. Түүнчлэн эрх зүйн туслалцаа үзүүлдэг хууль зүйн товчоод, нотариат,

арбитрийн үйл ажиллагаа эрхлэх байгууллагууд олноор бий болсон. Үүний зэрэгцээ салбар

42 ҮСХ. Монгол Улсын статистикийн эмхтгэл-2007. УБ., 2008. 336 дахь тал. 43 Мөн тэнд. 44 Мөн тэнд, 39 дахь тал. 45 “Ардчилсан засаглалын төлөв байдалд гарсан өөрчлөлт. 2007-2008” судалгааны хүрээнд хийсэн социологийн

судалгаа. УБ., 2008. 46 ХЗДХЯ-ны вэб хуудас. http://www.mojha.gov.mn

http://www.mojha.gov.mn/


Хуудас | 26

бүрийн үйлдвэрчний эвлэл, холбоод нь хөдөлмөрийн харилцаанд үүсч болох маргаан, хүний

эрхийн зөрчлийг хянах, ажиллагсдын эрхийг хамгаалах чиглэлээр үйл ажиллагаа явуулж байна.


Хуудас | 27

4. ЭДИЙН ЗАСГИЙН БА НИЙГМИЙН ЭРХ

Эдийн засгийн ба нийгмийн эрх нийгмийн бүх гишүүдэд адил тэгш баталгаатай болж чадсан уу?

4.1. Ажилд орох, нийгмийн хамгаалалд хамрагдах нь ялгаварлан гадуурхах явдлаас хэр ангид

бөгөөд бүх нийтэд хүртээмжтэй вэ?


Монгол Улсын Хөдөлмөрийн тухай хуулийн 7 дугаар зүйлд “Хэнийг ч хууль бусаар

албадан хөдөлмөрлүүлж болохгүй. Хөдөлмөрийн харилцаанд үндэс угсаа, арьсны өнгө,

эрэгтэй, эмэгтэй, нийгмийн гарал байдал, хөрөнгө чинээ, шашин шүтлэг, үзэл бодлоор нь

ялгаварлан, хязгаарлах, давуу байдал тогтоохыг хориглоно” гэж заасан байдаг.

2007 оны 1 дүгээр сард эх, хүүхдэд тэтгэмж олгох, хүүхэд, эх, гэр бүлд мөнгөн тусламж

үзүүлэх тухай хуульд, 2008 оны 1 дүгээр сард Нийгмийн халамжийн тухай хууль, Ахмад

настны нийгмийн хамгааллын тухай хууль, Хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэний нийгмийн

хамгааллын тухай хуулиудад нэмэлт өөрчлөлт оруулсан. Эдгээр хуульд орсон өөрчлөлтүүд нь

гол төлөв нийгмийн халамжийн төрөл, хэмжээ, хүрээг өргөтгөхөд чиглэгджээ.


Монгол Улсын нийт хүн ам 2007 онд 2635.2 мянга болсны дотор хөдөлмөрийн насны хүн

ам 1619.3 мянгад, эдийн засгийн идэвхтэй хүн ам 97,2 хувь болж, ажиллагсдын тоо 2006 оноос

0,4 пунктээр нэмэгджээ. Эдийн засгийн идэвхийг тодорхойлох гол үзүүлэлт болох ажиллах

хүчний хөдөлмөр оролцооны түвшин сүүлийн жилүүдэд тогтмол өсч ирсэн бөгөөд 2007 онд

64.2 хувь, болж 2004, 2006 оныхоос тус тус 0,2 пунктээр буурч харин 2005 оныхоос 0.7

пунктээр нэмэгдэж, ажилгүйдлийн түвшин 2.8 хувь байна.47

Хүснэгт 7. Хүн амын ажил эрхлэлтийн үзүүлэлтүүд,

оны эцэст, мянган хүнээр48

2003 2004 2005 2006 2007

Хөдөлмөрийн насны хүн ам 1488.9 1531.1 1577.0 1619.3 1642.2

Эдийн засгийн идэвхтэй хүн ам 959.8 986.1 1001.2 1042.8 1054.0

Үүнээс

Ажиллагчид 926.5 950.5 968.3 1009.9 1024.1

Бүртгэлтэй ажилгүйчүүд 33.3 35.6 32.9 32.9 29.9

Ажиллах хүчний оролцооны

түвшин, хувь

64.5 64.4 63.5 64.4 64.2

Ажил эрхлэлтийн түвшин, хувь 62.2 62.1 61.4 62.3 62.4

Ажилгүйдлийн түвшин, хувь 3.5 3.6 3.3 3.2 2.8

Улсын хэмжээнд 2007 оны байдлаар 1024.1 мянган хүн хөдөлмөр эрхэлж байна49

. Үүнээс

төрийн болон төсвийн байгууллагад 128.1 мянган хүн ажиллаж байгаа бөгөөд үүний 2.7 хувь

нь улс төрийн, 9.9 хувь нь төрийн захиргааны, 24.1 хувь нь төрийн тусгай, 91.3 хувь нь төрийн

үйлчилгээний албан тушаалын ажил эрхлэгчид байна. Ажиллагсдын сарын дундаж цалин 2007

онд 173.0 мянган төгрөгт хүрч, 2006 оныхоос 35.2 хувиар өссөн байна50

.

2007 онд 50 мянган ажлын байр бий болгож, хүндэтгэн үзэх шалтгаангүйгээр 166 200 хүн

ажилгүй байснаас 55 400 хүнийг ажилд зуучлан оруулж, орон нутгийн халамжийн

үйлчилгээний хэлтсүүдэд 2007 оны эцэст бүртгэлтэй ажилгүйчүүдийн тоо 29 900 болж, 2006

оны жилийн эцсийнхээс 9.1 хувь буюу 3 мянган хүнээр буурсан байна51

.

47 ҮСХ. Монгол Улсын статистикийн эмхтгэл-2007. УБ., 2008. 122 дахь тал. 48 Мөн тэнд, 112 дахь тал. 49 Мөн тэнд, 114 дахь тал. 50 Мөн тэнд, 23 дахь тал. 51 ХЭҮК. “Монгол Улс дахь хүний эрх, эрх чөлөөний байдлын талаарх илтгэл”. УБ., 2008. 13 дахь тал.


Хуудас | 28

2007 онд 48,223 аж ахуйн нэгж байгаа нь 2005 оныхоос 12,260 буюу 34.0 хувиар, 2006

оныхоос 6,790 нэгжээр буюу 16,4 хувиар тус тус нэмэгдсэн байна.52

Хүснэгт 8. Хувийн хэвшлийн болон гадаадын хөрөнгө

оруулалттай аж ахуй нэгжүүд,53

2005-2007он

Аж ахуйн нэгжийн

төрөл хэлбэр

2005 2006 2007

ХХ Компани 29 526 35 162 42 202

Нөхөрлөл 3 425 3 345 3 275

Хоршоо 3 012 2 926 2 746

Бүгд 35 963 41 433 48 223

Ажил мэргэжлээ чөлөөтэй сонгоход тохиолддог бэрхшээлүүдийг судалсан байдлыг авч

үзвэл, 2005 онд танил тал хардаг гэж 46 хувь, нас, зүс царай хардаг гэж 36 хувь, оршин суугаа

газар ажлын байр хүрэлцдэггүй гэж 19 хувь, намын гишүүнчлэлээр ялгаварладаг гэж 14 хувь

байсан бол 2008 онд танил тал хардаг гэж 72 хувь, нас зүс царай хардаг гэж 56 хувь, оршин

суугаа газар ажлын байр хүрэлцдэггүй гэж 30 хувь, намын гишүүнчлэлээр ялгаварладаг гэж 23

хувь болж тус тус өссөн байна.

Хүснэгт 9. Ажилд ороход тулгардаг хүндрэл бэрхшээл54

Хариулт 2005 он 2008 он

Намаар ялгаварладаг 14.2 22,8

Танил тал хардаг 45.6 71,6

Авлига нэхдэг 26.8 40,6

Хүйсээр ялгаварладаг 10.9 15,9

Нас, зүс царайгаар ялгаварладаг 36.2 56,4

Оршин суугаа газарт ажлын байр

хүрэлцдэггүй

19.4 30,0

Мэргэжил шаардлагад нийцдэггүй 10.8 22,8

Бэрхшээл байхгүй - 71,6

Хариулж мэдэхгүй 1.1 40,6

Бусад 1.0 15,9

Хөдөлмөрийн тухай хуулийн 91 дүгээр зүйлийн 91.1-д “Ажил олгогч нь ажилтны

хөдөлмөрийн аятай нөхцөл бүхий ажлын байраар хангах бөгөөд үйлдвэрлэлийн явцад бий

болсон хими, физик, биологийн хүчин зүйл нь ажлын байрны хөдөлмөрийн эрүүл ахуй,

байгаль орчинд сөрөг нөлөө үзүүлэхгүй байх нөхцлийг бүрдүүлнэ” гэж заасан. Гэвч аж ахуй

нэгж, байгууллагууд ажилтны хөдөлмөрийн аюулгүй ажиллагаа, эрүүл ахуйн нөхцлийг хангах

талаар жигд ажиллахгүй байна. Хангалтгүй байдал ялангуяа, хувийн хэвшлийн болон гадаадын

хөрөнгө оруулалттай зарим аж ахуй нэгж, байгууллагад илүү ажиглагдаж байна. Уул уурхайн

албан бус салбарт ажиллагсад ялангуяа, гар аргаар алт олборлогсод хөдөлмөрийн аюулгүй

ажиллагаа, эрүүл ахуйн нөхцлийг хангаагүйгээс үйлдвэрлэлийн осолд орох нь элбэг байна.

Хүснэгт 10. 1995-2007 онд гарсан үйлдвэрлэлийн осол55

Үзүүлэлт Тоо, оноор Нийт

дүн 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007

Ослын тоо 521 403 365 284 345 428 343 381 305 320 396 343 4434

Осод өртсөн хүний тоо 550 424 440 321 345 481 365 381 323 366 460 379 4835

Тахир дутуу болсон хүний

тоо

46 78 42 43 36 34 34 42 41 58 58 65 577

Нас барсан хүний тоо 35 48 46

28 29 88 47 50 64 68 134 88 725

52 Мөн тэнд, 14 дэх тал. 53 ҮТЕГ-ын бүртгэлийн албаны мэдээ, 2007. 54 “Ардчилсан засаглалын төлөв байдалд гарсан өөрчлөлт. 2007-2008” судалгааны хүрээнд хийсэн социологийн

судалгаа. УБ., 2008. 55 УМХГ-ын мэдээ, 2008.


Хуудас | 29

Үйлдвэрлэлийн осолд орсон нийт хүний тоонд нас барсан хүний эзлэх хувь 1996-2000 оны

хооронд 6-11 хувь, 2001-2007 онд 13-29 хувьд хүрсэн байгаа нь хөдөлмөрийн аюулгүй

ажиллагаа ямар түвшинд хангагдсаныг илэрхийлж байна. УМХГ-ын тайлангаар 2000-2007 онд

2861 үйлдвэрлэлийн осол гарч, үүнд 3100 хүн өртөснөөс, 2164 хүн хөдөлмөрийн чадвараа

алдаж, 368 нь тахир дутуу болж, 568 нь нас барсан байна. 2000-2007 оны байдлаар уул уурхайн

салбарт 423, хөнгөн, хүнсний салбарт 418, зам тээвэр, холбооны салбарт 239, эрүүл мэндийн

салбарт 168, хөдөө аж ахуйн салбарт 86 осол гарсан байна.56

Нийгмийн даатгалын болон халамжийн хүрээ тэлсэн байна. Нийгмийн даатгалд 2007 онд

534.1 мянган хүн хамрагдсаны 90.3 хувь нь ААНБ-ын, 9.7 хувь нь төсөвт байгууллагын

даатгуулагчид байна. Нийгмийн даатгалын сангаас тэтгэвэр авагчдын тоо 2007 онд 292.6

мянган хүнээр нэмэгдэж 2006 оныхоос 0.7 хувь буюу 2.1 мянгаар нэмэгджээ. 2007 онд олгосон

нийт тэтгэврийн 72.7 хувийг өндөр насны, 12.9 хувийг хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэдийн, 9.1

хувийг тэжээгчээ алдсаны, 5.6 хувийг цэргийн тэтгэвэр тус тус эзэлж байна. Нийт тэтгэвэр

авагчдын дотор өндөр насны тэтгэвэр авагчдын эзлэх хувь өсч, харин тэжээгчээ алдсаны

тэтгэвэр авагчдын тоо буурах хандлагатай байна. Тухайлбал, 2004 онд өндөр насны тэтгэвэр

авагчдын эзлэх хувь 69.1 байсан бол 2007 онд 72.4 болж өссөн бол тэжээгчээ алдсан иргэдийн

эзлэх хувь 2004 онд 11.4 хувь байснаа 2007 онд 9.1 хувь болж буурчээ.57

Хүснэгт 11. Нийгмийн даатгал, нийгмийн халамжийн байгууллагуудын

үйл ажиллагааны талаарх судалгаанд оролцогчдын үнэлгээ, 200858

Байгууллага Маш сайн Сайн Дунд Муу Маш муу Мэдэхгүй

Нийгмийн даатгалын

байгууллагууд 2,5 23,4 47,3 7,3 2,6 16,9

Нийгмийн халамжийн

байгууллагууд 2,4 27,0 42,1 9,7 2,6 16,1

Нийгмийн халамжийн тэтгэмж авсан хүний тоо 2007 онд 1176.6 мянгад хүрч 2006 оныхоос

12.3 хувиар нэмэгдсэн байна. Хүүхэд асарсаны тэтгэмж авагчдын тоо 2007 онд 22.3 мянга

болж, 2006 оныхоос 22 хувь буурчээ.

“Хүүхдийн мөнгө” хөтөлбөрийн хүрээнд 2007 онд 18 нас хүртэлх насны нийт 948.7 мянган

хүүхдэд 32.2 тэрбум төгрөгийн тэтгэмж олгожээ.59

“Шинэ төрсөн хүүхэд” хөтөлбөрийн

хүрээнд шинээр мэндэлсэн хүүхэд бүрт 100.0 мянган төгрөгийн тэтгэмжийг жилд нэг удаа

олгож, 57.7 мянган хүүхдэд 5.8 тэрбум төгрөг зарцуулсан байна. “Анх удаа гэрлэгчид”

хөтөлбөрийн хүрээнд 500.0 мянган төгрөгийн мөнгөн тусламжийг нэг удаа үзүүлэхэд 59.4

мянган хосод 29.7 тэрбум төгрөг зарцуулжээ. “Үдийн цай” хөтөлбөрийн хүрээнд 2007-2008

оны хичээлийн жилээс эхлэн ерөнхий боловсролын сургуулийн 1-2 дугаар ангийн сурагчдыг

хамруулж, 185.9 мянган сурагчдад 9.3 тэрбум төгрөг зарцуулсан байна.60

Хүснэгт 12. Нийгмийн халамжийн салбар дахь ялгаварлан гадуурхалт61

Хариулт Маш их Их Дунд Бага Байдаггүй Хариулаагүй Маш их

2005 2008 2005 2008 2005 2008 2005 2008 2005 2008 2005 2008 2005 2008

Нийгмийн халамж

9,0 6,4 16,1 12,8 27,1 32,8 15,3 15,7 10,6 10,9 1,2 0,0 0,0 21,4

Нийгмийн

даатгал

7,4 4,7 13,0 9,9 23,9 30,6 15,9 16,3 15,8 13,4 1,1 0,0 0,0 25,1

56 ХЭҮК. “Монгол Улс дахь хүний эрх, эрх чөлөөний байдлын талаарх илтгэл”. УБ., 2008. 17 дахь тал. 57 ҮСХ. Монгол Улсын статистикийн эмхтгэл-2007. УБ., 2008. 41 дэх тал. 58 “Ардчилсан засаглалын төлөв байдалд гарсан өөрчлөлт. 2007-2008” судалгааны хүрээнд хийсэн социологийн

судалгаа. УБ., 2008. 59 Энэ нь 2006 оныхоос хүүхдийн тоо 8.7 хувь буюу 76.3 мянгаар, олгосон тэтгэмжийн хэмжээ 26.6 хувь буюу 6.9

тэрбум төгрөгөөр нэмэгдсэн байна. 60 ҮСХ. Монгол Улсын статистикийн эмхтгэл-2007. УБ., 2008. 40-41 дэх тал. 61 “Ардчилсан засаглалын төлөв байдалд гарсан өөрчлөлт. 2007-2008” судалгааны хүрээнд хийсэн социологийн



Хуудас | 30

4.2. Хоол хүнс, орон байр, цэвэр ус, зэрэг амьдралын үндсэн хэрэгцээ хэр зэрэг үр ашигтай

баталгаажсан бэ?


Монгол Улсын Үндсэн хуульд “Монгол Улсын иргэд эрүүл хоол хүнс, орон байраар

хангагдах” тухай шууд заалт ороогүй хэдий ч иргэд Үндсэн хуулийн 16 дугаар зүйлийн 2, 5

дугаар хэсэгт орсон “...эрүүл аюулгүй орчинд амьдрах, өндөр наслах...” зэрэг эрх нь эрүүл хоол

хүнсээр хангагдах эрхтэй шууд холбоотой юм.


Иргэдийн суурь хэрэгцээ хангагдаж буй байдлыг тодруулахад ядуурлын асуудал, ядуурлын

түвшинг тогтоох нь онц ач холбогдолтой юм. Суурь хэрэгцээгээ хангахад тухайн иргэн,

өрхийн орлогын түвшин шууд нөлөөлж буй хүчин зүйл болдог.

Хүснэгт 13. “Танд болон таны гэр бүлд дараах зүйл хэр тохиолддог вэ?”

гэсэн асуултад судалгаанд оролцогчдын хариусан байдал62

Хариултын утга

Байнга Хааяа Огт үгүй Мэдэхгүй Хариулаагүй

2005 2008 2005 2008 2005 2008 2005 2008 2005 2008

Хүнс тэжээлээр дутагдах 5,5 5,3 40,0 42,4 47,1 47,5 5,2 4,8 1,8 0,0

Эмнэлэгийн тусламж авч

чаддаггүй

8,9 7,6 46,8 43,6 38,6 42,4 4,0 6,4 1,7 0,0

Хүүхдээ сургуульд оруулж

чаддаггүй

8,4 5,9 25,7 20,7 57,6 62,7 6,6 10,7 1,7 0,0

Амьдрах орчны бохирдол 29,4 34,7 32,4 27,7 31,5 32,6 5,4 5,0 1,3 0,0

Ажил олдохгүй 26,6 28,7 36,2 31,7 30,5 31,3 5,2 8,3 1,5 0,0

Бусад 0,0 1,1 0,0 0,1 0,0 0,1 0,0 0,0 0,0 0,0

Сүүлийн 5 жилийн хугацаанд хүн амын хэрэглээний тэгш бус байдалд ямар өөрчлөлт

гарсныг судалгааны мэдээлэл дээр үндэслэн тооцож үзэхэд Жини коэффициент 2002-2003 онд

0.33 байснаа 2006, 2007 онуудад 0.38, 2007-2008 онд 0.36 болж өөрчлөгдсөн нь хүн амын дунд

хэрэглээний тэгш бус байдал нэмэгдэж байгааг харуулж байна.

Өрхийн нийгэм, эдийн засгийн 2007-2008 оны судалгааны урьдчилсан дүнгээс үзэхэд нийт

хүн амын 35.3 хувь буюу 930 мянга орчим хүн ядууралд өртсөн, тухайлбал, 100 хүн тутмын 35

нь хүнсний болон хүнсний бус зайлшгүй шаардлагатай хэрэглээний зүйлсээ худалдан авах

чадваргүй байна гэсэн дүн гарсан нь 2008 онд дэвшүүлсэн зорилт хэрэгжээгүйг харуулж байна.

Ядуурлын хамралтын индекс 2007-2008 онд 2002-2003 оныхоос 0.8 пунктээр буурч байсан

бол 2007 оныхоос 6 пунктээр өсч эсрэг үр дүн гарав. Энэхүү өсөлтөд шатахууны үнэ

өндөржсөн нь голлон нөлөөлөв. Сүүлийн нэг жилийн дотор тухайлбал 2007 оны сүүлийн 6

сард нийт хүн амын 30 орчим хувь нь ядуурал руу орж байсан бол 2008 оны эхний 6 сард 41.0

хувь нь ядууралд өртсөн байна. Энэ өөрчлөлт нь улирлаар илүү тодорхой харагдаж байгаа

бөгөөд ядуурлын хамралт 2007 оны 7-9 сард 25.1 хувь, 2007 оны 10-12 сард 33.4 хувь, 2008 оны

1-3 сард 40.7 хувь, 2008 оны 4-6 сард 42.1 хувь болсон байна.

Ядуурлын хамралтын индекс 2007-2008 онд хөдөөд, хотоос мэдэгдэхүйц өндөр байгаа

бөгөөд өмнөх судалгаануудын дүнгээс үзэхэд мөн ийм байдал ажиглагдаж байгаа юм.

Ядуурлын гүнзгийрэлт 2007-2008 онд 2002-2003 оныхоос 0.9 пунктээр буурсан боловч 2007

оныхоос 1.3 пунктээр нэмэгдсэн байна.




Хуудас | 31

Өрхийн нийгэм, эдийн засгийн 2007-2008 оны судалгааны урьдчилсан дүнгээр ядуурлын

мэдрэмж 4.0 хувь байгаа нь 2002-2003 оныхоос 0.7 пунктээр буурч, 2007 оныхоос 0.2 пунктээр

нэмэгдсэн байна.63

Иргэдийн үндсэн суурь хэрэгцээний нэг нь эрүүл хүнсээр хангагдах асуудал юм. Нэг хүний

хоногт хэрэглэсэн илчлэгийн хэмжээ нь 2007 оны байдлаар 2874.2 ккал байна. Энэ статистик

үзүүлэлтийг хүн амын орлогын түвшнээр ангилах боломжгүй юм.64

Гэтэл ҮСХ-ны судалгааны

дүнгээр гурил, мах, сүү гэсэн хүнсний гурван нэрийн бүтээгдэхүүн монгол хүний хоногийн

илчлэгийн хэрэглээний 86 хувийг бүрдүүлж байна. Хөдөө, орон нутагт эдгээр бүтээгдэхүүний

хэрэглээ хотынхоос өндөр байна. Төмс, хүнсний ногоо, жимсний хэрэглээ ялангуяа, хот суурин

газарт сүүлийн жилүүдэд ихээхэн нэмэгдэж байгаа ч энэ төрлийн хүнсний хэрэглээ дутмаг

хэвээр байна. Хөдөөд төмс, хүнсний ногооны хэрэглээ нь 50 хувиар бага ч хоногийн дундаж

илчлэгийн хэрэглээ хотынхноос 15 хувиар илүү байна.65

Монгол Улсад хүнсний бүтээгдэхүүний үйлдвэрлэл, аюулгүй байдлын асуудал бүрэн

шийдвэрлэгдээгүй байгаа нь иргэдийн хүнсний хангамж тогтвортой байхад хүндрэл учруулж

байгаа юм. Үүний тод жишээ нь Монгол Улс өөрийн дотоодын гурилын хэрэгцээний 30 орчим

хувийг л өөрийн улсад үйлдвэрлэж байгаа юм. Дэлхийн зах зээлд улаан буудайн үнэ 2007-2008

онуудад огцом өссөн66

нь манайд ч мөн гурил болон гурилан бүтээгдэхүүний үнэ өсөхөд шууд

нөлөөлсөн хүчин зүйл болсон.

Хүнсний хангамж хот, аймаг, сум, багийн түвшинд харилцан адилгүй, хүн амын орлогын

түвшин буюу худалдан авах чадвараас шууд хамааралтай байна. Малчид, тариаланчдын

хүнсний хангамж зохих хэмжээнд байгаа боловч, хоол хүнсний нэр төрөл цөөн учраас

аминдэм, бичил бодисын дутал их байна. Монгол Улсын хүнсний хангамж улирлын

хамааралтай байдаг. Агаарын температурын эрс тэс өөрчлөлт, хэрэгцээт хүнсний тэжээллэг

байдалд нөлөөлж, өвлийн хүйтэнд илчлэг ихтэй хоол хүнс хэрэглэхийг шаарддаг. Хотын

ядуучууд гол төлөв гэр хороололд амьдардаг ба өвлийн улиралд гэр халаахад шаардлагатай

түлээний зардал нь төвлөрсөн халаалттай хоѐр өрөө байрныхаас өндөр байдаг тул өвлийн

улиралд ядуучуудын хүнсний хангамж буурах байдал гардаг.67

Уламжлалт аргаар боловсруулсан мах, сүүн бүтээгдэхүүнийг айл өрхүүд өөрсдөө

хэрэглэхийн зэрэгцээ зах зээлд борлуулдаг. Улсын хэмжээнд сүүний зөвхөн 7 хувь, махны 3

хувийг үйлдвэрлэлийн аргаар боловсруулж байгаа нь хүнсний эрүүл ахуй, аюулгүй байдалд

санаа зовинох шалтгаан болж байна. Сүү, сүүн бүтээгдэхүүний 40 шахам хувийг бруцеллѐз,

сүүн хүчлийн бактери эзэлж, 36.7 хувь нь ус, гурил, содын аль нэг хольцтой байгааг тогтоосон.

Хүнсний бүтээгдэхүүний нийлүүлэлт, хүнсний бүтээгдэхүүний чанар, стандартын тухай

мэдээллийн хүртээмж тааруу, ҮСХ болон ЭМЯ-ны мэдээллүүд байнга зөрүүтэй гарч байгаа нь

хоол, тэжээлийн дутлын байдлыг бодитой үнэлэх, бодлого, үйл ажиллагааг төлөвлөхөд

бэрхшээл учруулж байна. Хоол, тэжээлийн дутал төдийлэн хурдацтай буурахгүй байгаа нь

нийгмийн эрүүл мэндийн тулгамдсан асуудлын нэг хэвээр байна. Түүнчлэн одоо хэрэглэж буй

хоол, тэжээлийн дуталтай холбоотой шалгуур үзүүлэлтийг бодит амьдрал, олон улсын жишигт

нийцүүлэн өөрчлөх шаардлага гарч байна. Хоол, тэжээлийн дутлыг бууруулах үйл

ажиллагаанд салбар хоорондын уялдан зохицсон оролцоо хангалтгүй, зөвхөн ЭМЯ, ХХААЯ-

ны хариуцсан ажил мэт ташаа ойлголт хэвшил болон тогтсоныг өөрчлөх, түүнд чиглэсэн

менежментийн шинэлэг бодлого үгүйлэгдэж байна.68

63 Эдийн засаг, нийгмийн байдлын тухай танилцуулга,2008 оны 12 сар 27 дахь тал,

http://www.statis.mn/rev/2008/rev_2008_dec.pdf 64 Мянганы хөгжлийн зорилтуудын хэрэгжилт. Үндэсний хоѐр дахь илтгэл, УБ., 2007. 20 дах тал. 65 FAO/UNICEF/UNDP. “Joint Food Security Assessment Mission to Mongolia”, Mission Report, Ulaanbaatar, 2006 66 www.bloomberg.com 67 ҮСХ. Монгол Улсын статистикийн эмхтгэл-2007, УБ., 2008, 302 дахь тал. 68 Мөн тэнд, 301 дэх тал.


http://www.bloomberg.com/


Хуудас | 32

2008 оны эхээр Улаанбаатар хотын Багануур дүүрэгт олон хүн архинд хордсон, 5 сард

Баян-Өлгий аймагт болон замын гуанзанд идсэн хоолонд хордсон нь Монгол Улсад хүнсний

бүтээгдэхүүний аюулгүй байдал хангалтгүй байгаагийн тод жишээ юм. Мэргэжлийн хяналтын

албаны үйл ажиллагаа тун хангалтгүй байгаагийн улмаас дээрхи асуудлууд гараад байгаа мэт

боловч нийтдээ засаг төрийн хяналтын үүрэг хэрэгжихгүй байгаагийн үр дүн юм.

Иргэдийн суурь хэрэгцээний нэг бүрэлдэхүүн хэсэг бол аюулгүй орчинд амьдрах хэрэгцээ

юм. Улаанбаатар болон бусад том хот суурин газруудын агаарын бохирдол жилээс жилд

нэмэгдэн гамшгийн түвшинд хүрээд байна. Нийслэлийн эрчим хүч, дулааны эх үүсвэрүүд,

тэдгээрийн ашиглалтын байдал гэр хорооллын галлагаа нь агаарын бохирдлын үндсэн

шалтгаан болж байна. Улаанбаатар хотод байгаа дулааны гурван том цахилгаан станц, 400

гаруй нам даралтын зуух, 133.0 мянга орчим энгийн галлагаатай гэр, байшин нь 5 сая гаруй

тонн нүүрсийг нэг жилийн хугацаанд хэрэглэж байна. Нийслэлийн эрчим хүчний хэрэглээний

80 хувийг хангаж буй гурван цахилгаан станцаас зөвхөн 4 дүгээр цахилгаан станц нь нүүрсийг

нойтноор нь ялгаж утаа тортгийг 93 хувь хүртэл шүүх хүчин чадал бүхий төхөөрөмжтэй хэдий

ч түүний үйл ажиллагаанд тавих дотоодын байнгын хяналт-шинжилгээ хангалтгүй,

ашиглалтын горимын алдагдал зэргээс стандарт хэмжээнд хүртэл цэвэрлэхгүй тохиолдол

гардаг байна.69

Эдгээр станцууд хорт бодис (SOx, NOx, CO, CO2)-ыг ялгаруулан хүрээлэн буй

орчныг бохирдуулсаар байна. Нам даралтын болон гэр хорооллын ердийн халаалтын зуухнаас

жилд ойролцоогоор 818.7 мянган тонн хүлэмжийн хий, 9.6 мянган тонн дэгдэмхий үнс, 33.8

мянган тонн нүүрстөрөгчийн исэл, 1.2 мянган тонн азотын исэл, 0.4 мянган тонн хүхрийн

ангидрид агаарт хаягдаж, зуухны ашиглалын үед 11 орчим мянган тонн үнс, шаар агаар, газрын

хөрс, орчныг бохирдуулж байна.70

Азотын давхар ислийн хувьд Улаанбаатар хотод 2007 онд 1139 удаа хэмжилт хийснээс 500

удаа, 2008 онд 1018 удаа хэмжилт хийснээс 298 удаа агаарын чанарын стандарт дахь хүлцэх

хэм хэмжээнээс давжээ. Хүхэрлэг хийн агууламжид 2007 онд 1132 удаа хэмжилт хийснээс 128

удаа, 2008 онд 1019 удаа хэмжилт хийснээс 302 удаа агаарын чанарын стандарт дахь хүлцэх

хэм хэмжээнээс давжээ. Энэ нь цаашид Улаанбаатар хотод агаарын бохирдлыг багасгах талаар

дорвитой арга хэмжээ авах шаардлагатайг нотлон харуулж байна71

.

Хүснэгт 14. Улаанбаатар хотын түлшний шаталтаас

үүсэх агаар бохирдуулагч бодис, тонноор72

Хүлэмжийн

хий

Дэгдэмтгий

үнс

Нүүрстөрөгчийн

исэл

Азотын

исэл

Хүхрийн

хүчил

Халаалтын зуух 240 358.0 6507.8 3 382.9 845.8

Ердийн галлагаатай гэрийн

зуух

578 384.0 3 095.7 30 414.0 375.1 393.4

Бүгд 818 742.0 9 603.5 33 796.9 1 220.9 393.4

Улаанбаатар хотод амьдарч байгаа бага насны хүүхдүүд агаарын бохирдолт багатай

аймгуудын хүүхдүүдээс бронхит өвчнөөр 1.4-2.7 дахин, гуурсан хоолойн багтраа өвчнөөр 5.5-

7.9 дахин тус тус илүү өвчилж байна. 2006 онд хийгдсэн судалгаагаар хүүхдийн цусанд

агуулагдах хар тугалгын дундаж хэмжээ 16.5 мкг/дл буюу хэвийн хэмжээнээс өндөр байгаа

бөгөөд хүүхдийн ой тогтоолт буурах, анхаарал сулрах шинж тэмдэг илэрсэн нь хотын агаарын

бохирдол хүн амын удмын санд сөргөөр нөлөөлж болохуйц байдалд хүрснийг харуулж байна.

69 Мянганы хөгжлийн зорилтуудын хэрэгжилт. Үндэсний хоѐр дахь илтгэл, УБ., 2007. 58 дахь тал. 70 ТЭХЯ. “Улаанбаатар хотын агаарыг цэвэршүүлэх зорилтын хүрээнд ТЭХЯ-ны бодлого, хэрэгжүүлсэн арга

хэмжээний талаарх мэдээлэл”, 2007. 71 Эдийн засаг, нийгмийн байдлын тухай танилцуулга. 2008 оны 12 сар, 73 дахь тал.

http://www.statis.mn/rev/2008/rev_2008_dec.pdf 72 ТЭХЯ. “Улаанбаатар хотын агаарыг цэвэршүүлэх зорилтын хүрээнд ТЭХЯ-ны бодлого, хэрэгжүүлсэн арга

хэмжээний талаарх мэдээлэл”, 2007.



Хуудас | 33

Уур амьсгалын өөрчлөлт болон түүний мөчлөгт хувьсалтай уялдан Монгол Улсад гол,

горхи, булаг шандны эх хамгаалалтгүйгээс ширгэж бохирдож байна. Гадаргын усны эх

үүсвэрийн тооллогын 2007 оны дүнгээр гол, горхи 5 128, булаг, шанд 9 306, рашаан 429, нуур,

тойром 3 747 бүртгэгдсэн байна.73

Монгол Улсын нийт хүн амын 22 орчим хувь нь төвлөрсөн

усан хангамжийн системээс, 8.5 хувь нь шугаманд холбогдсон ус түгээх байрнаас, 8.6 хувь нь

хамгаалагдсан худагнаас, 0.1 хувь нь хамгаалалттай булгаас ундны усаа авч хэрэглэж байна.

Усан хангамжийн сайжруулсан байгууламжийн хүртээмж улсын хэмжээнд 39.2 хувь байгаа нь

дэлхийн дунджаас 20 гаруй хувиар доогуур төвшинд байна. Гадаргын болон гүний усны

хуваарилалт Монгол орны нутаг бүрд харилцан адилгүйгээс усны дутагдал байнга гарч говь,

тал хээрийн бүсүүдэд ундны цэвэр усны хангамж дутагдалтай хэвээр байна.74

Иргэдийн суурь хэрэгцээний нэг бүрэлдэхүүн хэсэг бол аюулгүй орон байранд амьдрах

хэрэгцээ юм. Монгол Улсын нийт өрхийн 60,8 хувь нь 2007 оны байдлаар хот, суурин газарт

оршин сууж байна.75

Монгол Улсын нийт хүн амын дөнгөж тавны нэг нь халаалт, халуун,

хүйтэн, бохирын усны шугам сүлжээнд холбогдсон тохилог орон сууцанд амьдарч байна.

Улаанбаатар хотод 2004 онд 169.9 мянган кв. метр орон сууцны 99 объект бүхий 4047

айлын орон сууц шинээр ашиглалтанд оруулсан. 2005 онд 2620 айлын орон сууц, 2006 он 4112

айлын орон сууц, 2007 онд 3375 айлын орон сууц ашиглалтанд орсон байна.76

Үүнээс үзвэл

орон сууцны үнэ болон материалын үнийн өсөлтөөс хамаарч ашиглалтанд орох орон сууцны

тоо багассан байна.

Хот, суурингийн айл өрхийн 40 орчим, Улаанбаатар хотын хүн амын 48 хувь нь сууцандаа

ус, бие засах өрөө, цахилгаантай байна. Амины орон сууцны дийлэнх хэсэг, түүнчлэн гэрт

амьдарч буй айл өрхийн ихэнх нь эдгээр үйлчилгээг нэгэн зэрэг авч чадахгүй байна. Тохилог

сууцанд амьдарч байгаа өрхийн 55 орчим хувь нь төвлөрсөн халаалттай байна.

Монгол Улсын нийт өрхийн 50.9 хувь нь гэр хороололд, 49.1 хувь нь орон сууцны

хороололд амьдарч байна.77

Хот суурингийн гэр хорооллын 90 хувь нь эрчим хүчинд

холбогдсон ч хотын төвийн дулаан хангамжинд огт холбогдоогүй, нүүрс мод түлдэг зуух

ашиглан дулаанаа хангаж, хоол ундаа хийдэг байна. Ундны усаа худгаас зөөврөөр хангадаг

бөгөөд зарим айл уг худгаас нэг км хол зайтай оршин амьдарч, 1 хүн өдөрт 4-10 литр ус

хэрэглэж байна. Гэр хорооллын худгийн усны төлбөр нь төвлөрсөн системд холбогдсон орон

сууцны усны үнээс 20 дахин илүү байна. Гэр хорооллын айлууд нь газар ухаж хийсэн

жорлонтой, 70 хувь нь хог хаягдлын цэггүй байна.78

4.3. Хүн амын эрүүл мэндийг амьдралын бүх салбар, түвшинд ямар хэмжээнд хамгаалж байна вэ?


Монгол Улсын Үндсэн хуульд Монгол Улсын иргэн “эрүүл мэндээ хамгаалуулах,

эмнэлгийн тусламж авах эрхтэй” гэж тунхагласан. Эрүүл мэндийн тухай, Эрүүл мэндийн

даатгалын тухай хуулиуд энэ төрлийн харилцааг зохицуулж байна. 2006 онд эрүүл мэндийн

тухай хуульд өөрчлөлт оруулсан. Засгийн газрын 2006 оны 91 дүгээр тогтоолоор “Эрүүл

Монгол хүн” хөтөлбөрийг баталж, хөтөлбөрийн хүрээнд хөдөө орон нутагт оршин сууж буй

иргэдийг эрүүл мэндийн үзлэгт хамруулах ажил 2007 оноос эхэлсэн.


73 ҮСХ. Монгол Улсын статистикийн эмхтгэл-2007, УБ., 2008. 287 дахь тал. 74 Мөн тэнд, 393 дахь тал. 75 ҮСХ. Монгол Улсын статистикийн эмхтгэл-2007, УБ., 2008. 87 дахь тал. 76 Барилга, хот байгуулалтын яамны мэдээ, 2008. 77 Мөн тэнд, 78 Мянганы хөгжлийн зорилтуудын хэрэгжилт. Үндэсний хоѐр дахь илтгэл, УБ., 2007. 70 дахь тал.


Хуудас | 34

Эрүүл мэндийн байгууллагуудад 2007 оны байдлаар нийт 35.2 мянган ажиллагчид байна.

Нэг их эмчид 1.2 сувилагч ногдож байна. Их эмчийн тоо 2007 онд 2004 оныхоос 11.3 хувь,

2005 оныхоос 8.1 хувь, 2006 оныхоос 3.6 хувь нэмэгдсэн.79

Нэг их эмчид 2007 оны байдлаар 353 хүн ногдож байна. Эмнэлгийн орны тоо 2007 онд 18.0

мянга болж 2004 оныхоос 2.0 хувь, 2005 оныхоос 1.5 хувь, 2006 оныхоос 1.9 хувиар буурсан

байна. Эмнэлгийн орны 10 000 хүнд ногдох тоо 2007 онд 70, их эмчийн тоо 28, эмнэлгийн дунд

мэргэжилтний тоо 59 болов. Эрүүл мэндийн салбарын нийт зардал 2007 оны урьдчилсан

гүйцэтгэл 144.4 сая төгрөг болж 2004 оныхоос 2 дахин, 2005 оныхоос 1.8 дахин, 2006 оноос

40.0 хувиар өссөн байна.80

Монгол Улсад нялхсын болон тав хүртэлх насны хүүхдийн эндэгдлийн түвшин 1990 оноос

хойшхи 16 жилийн хугацаанд эрчимтэй буурчээ. 1000 хүн амд төрөлтөнд ноогдох тав хүртэлх

насны хүүхдийн эндэгдэл 1990 онд 88.8 байснаа 2006 он гэхэд 3.7 дахин буурч, 23.2 болсон бол

1,000 амьд төрөлтөнд ногдох нялхсын эндэгдэл 64.4 байснаа 19.1 болж 3.3 дахин буурчээ.

Монгол Улсын эхийн эндэгдэл сүүлийн 5 жилд тогтвортой буурч байна. 1990 онд 100,000

амьд төрөлтөнд 121.6 байсан бол 2000 онд 166.3, 2006 онд 67.2 болж 1990 онтой зэрэгцүүлэхэд

бараг 2 дахин буурсан байна.81

График 9. Эрүүл мэндийн салбар дахь

ялгаварлан гадуурхалт,82

2008 он

Эрүүл мэндийн салбар нь шинжлэх ухаан технологийн шинэчлэлд бүрэн автаагүйгээс

иргэдийн эрүүл мэндийн асуудлыг бүрэн шийдэж чадахгүй байна. Ихэнхи хүнд өвчтэй хүмүүс

гадаад орныг зорьж, өндөр төлбөр төлсөөр байна.

Мөн түүнчлэн эрүүл мэндийн даатгалын хэмжээ эмчилгээний мөнгийг бүрэн дааж

чадахгүй байгаа, олон жил эрүүл мэндийн даатгалыг ашиглаагүй хүний даатгалын хэмжээ

хэвээр байсаар байгаа, хамрах хэмжээ нь тогтмол байсаар байгаа зэрэг сөрөг үзэгдлүүд байна.

Бичиг баримтын зөрчилтэй болон бичиг баримтгүй иргэд эрүүл мэндийн даатгалд бүрэн

хамрагдаж чадахгүй байгаа явдал өнөөг хүртэл байсаар байна. Мөн шилжин ирэгсэд эмнэлгийн

тусламж авах тал дээр хүндрэлтэй тулгарсан хэвээрээ байна.

79 ҮСХ. Монгол Улсын статистикийн эмхтгэл-2007, УБ., 2008. 39 дэх тал. 80 Мөн тэнд. 345-348 дахь тал. 81 ЭМЯ. “Эрүүл мэндийн үзүүлэлтүүд -2006”. УБ., 2007. 82 “Ардчилсан засаглалын төлөв байдалд гарсан өөрчлөлт. 2007-2008” судалгааны хүрээнд хийсэн социологийн



Хуудас | 35

График 10. Эрүүл мэндийн байгууллагуудын үйл ажиллагааны

талаарх судалгаанд оролцогчдын үнэлгээ,83

2008 он

Эрүүл мэндийн салбар нь жижиг авлигад автсан тухай судалгаанд оролцогчдын 20 хувь нь

үзэж байна. Энэ нь олон хэлбэрээр илэрдэг бөгөөд нийт иргэдийн дийлэнх хэсэг үүрэг хүлээсэн

эмч сувилагчдын гар цайлгах, бэлэг өгөх явдлаар илэрч байна.

4.4. Боловсрол олох, түүний дотор иргэний эрх, үүргийн талаар боловсрол олох эрх хэр зэрэг өргөн

бөгөөд бүх нийтийг хамардаг вэ?


Монгол Улсын Үндсэн хуульд “Монгол Улсын иргэн сурч боловсрох эрхтэй” гэж заасан

байдаг. Ерөнхий боловсролыг төрөөс үнэ төлбөргүй олгодог. Монгол Улс Олон улсын

боловсролын талаар алагчилахтай тэмцэх тухай конвенцид нэгдэн орсон. Хүүхдийн эрхийг

хамгаалах тухай, Боловсролын тухай, бага дунд боловсролын тухай, мэргэжлийн боловсролын

тухай, дээд боловсролын тухай зэрэг хууль тогтоомжоор энэ салбарын харилцааг зохицуулж

байна.


Хүн ам, орон сууцны 2000 оны улсын тооллогын дүнгээр Монгол улсын 15 ба түүнээс дээш

настай хүн амын 97.6 хувь нь бичиг үсэг тайлагдсан дүнтэй байна.84

2006-2007 оны хичээлийн жилийн байдлаар 99.1 мянган хүүхэд сургуулийн өмнөх

боловсролд хамрагдаж байгаа нь 2004-2005 оныхоос 10 хувь өсч, харин 2005-2006 оноос 0.3

хувь буурсан байна.85

БСШУЯ-наас 2006-2007 оны хичээлийн жилд, ЕБС-ийн өдрөөр суралцагчдын тоог

мэдээллийн шинэ программ хангамж ашиглан гаргах болсон, шилжилт хөдөлгөөнтэй

уялдуулан суралцагчдын тооны давхардлыг арилгах тусгайлсан арга хэмжээ, ЕБС-ийн нэг

хүүхдэд ногдох хувьсах зардлаар санхүүжүүлж байгаагаас хөдөөгийн сургуулиудын хүүхдийн

тоог өсгөж мэдээллэх болон албан бус боловсролын сургалтад хамрагчдын тоог өдрөөр

суралцагчдын тоонд оруулан тооцсон тохиолдол гарч байсныг зогсоосон зэргээс шалтгаалж

2006-2007 оны хичээлийн жилийн эхэнд бүх шатны сургуульд суралцагчдын тоо 710.4 мянга

болж 2005-2006 оны хичээлийн жилийнхээс 2.6 мянгаар буурав.

Манай улсад 754 сургууль байгаагаас төрийн 597, төрийн бус 152, гадны хөрөнгө

оруулалттай 5 сургууль байна.86

Дээрхи сургуулиудаас ахлах сургууль 516, дунд сургууль 167,

бага сургууль 71 байна. Сум, багийн сургуулиудын дийлэнх олон нь сурагчдын дотуур байртай

хэдий ч 2006-2007 оны хичээлийн жилд ЕБС-иудын дотуур байранд суух хүсэлт гаргасан

83 Мөн судалгаа, 84 ҮСХ. Монгол Улсын статистикийн эмхтгэл-2007. УБ., 2008. 37 дэх тал. 85 БСШУЯ-ны Статистик мэдээ, 2008. 86 Мөн тэнд,


Хуудас | 36

сурагчдын тоо 51167 байснаас 16 хувь нь дотуур байранд хамрагдаж чадаагүй байна.87

Дотуур

байрны хүрэлцээ хангамж муугаас хөдөөгийн малчдын хүүхэд дотуур байранд бүрэн

хамрагдаж чадахгүй байна.88

Бага боловсролын хамран сургалтын цэвэр жин 2002 оноос эхлэн тогтвортой өсөх

хандлагатай болж 95 орчим хувьд хэлбэлзэх болсон. 2004 оны бага боловсролын хамран

сургалтын цэвэр жин 90,2 хувь байснаа 2005 онд огцом өсч 95,6 хувьтай, 2006 онд буурч 91.4

хувь, 2007 онд 94,8 хувь болжээ.89

Суурь боловсролын сургууль завсардалтын тоо буурч 2

орчим хувьд хэлбэлзэх болсон ч 7-15 насны сургууль завсардсан нийт хүүхдийн дунд 1-3

дугаар ангиас завсардсан хүүхэд 60 хувь, 1-5 дугаар ангиас завсардсан хүүхэд 83.2 хувийг

эзэлж байна. Ядуурлын түвшин хамгийн их байгаа баруун бүсэд сургууль завсардалтын хувь

өндөр байхад ядуурлын түвшин бага Улаанбаатар хотод сургууль завсардалтын хувь хамгийн

бага байна.90

Сургууль завсардалтын хувь 2006-2007 онд 2.2 хувь болж, 2005-2006 оныхоос 0.6

хувиар өссөн байна.91

Ерөнхий боловсролын сургууль завсардагчдын дийлэнх нь эрэгтэй суралцагчид байна. Бага

боловсролын түвшинд сургууль завсардалтанд эрэгтэй хүүхдүүдийн эзлэх хувь 55-56 байгаа

бол суурь боловсролын түвшинд энэ үзүүлэлт өсч 62-64 хувьд хүрчээ.

График 11. Боловсролын байгууллагуудын үйл ажиллагааны


2008 он

Цагдаагийн байгууллагын мэдэлд байдаг хүүхдийн хаяг тогтоох газарт 70-н тэнэмэл хүүхэд

халамжлагдаж байна.93

Хувийн, гадны, шашны халамжийн газруудад нэлээдгүй хүүхэд асран

хамгаалагдаж байна. Эдгээр байгууллагууд нь манай улсын стандартын дагуу үйл

ажиллагаагаа явуулж байгааг хянаж үзсэн талаар мэдээлэл олдоогүй болно. Сүүлийн жилүүдэд

төвлөрсөн хот суурин газруудад хувийн сургуулиуд байгуулагдаж үйл ажиллагаагаа явуулж

байна.

Сурч боловсрох эрхийг хангахад сургуулийн материаллаг баазыг сайжруулах нь ихээхэн

чухал бөгөөд дотоодын нийт бүтээгдэхүүний 7 орчим хувьтай тэнцэх хэмжээний хөрөнгийг

боловсролын салбарт зарцуулж байна. Тухайлбал, боловсролын санхүүжилт 2006-2007 онд

87 Дотуур байранд суух хүсэлт гаргасан малчдын хүүхдийн 17 хувь нь дотуур байранд хамрагдаж чадаагүй байна. 88 БСШУЯ-ны Статистик мэдээ, 2008. 89 ҮСХ. Монгол Улсын статистикийн эмхтгэл-2007. УБ., 2008. 315 дахь тал. 90 Мөн тэнд., 28, 29 дэх тал. 91 БСШУЯ-ны Статистик мэдээ, 2008. 92 “Ардчилсан засаглалын төлөв байдалд гарсан өөрчлөлт. 2007-2008” судалгааны хүрээнд хийсэн социологийн

судалгаа. УБ., 2008. 93 ЦЕГ-ын мэдээ. 2008.


Хуудас | 37

195.2 тэрбум төгрөгт хүрч 33.8 хувиар өссөн байна. Боловсролын салбарын нийт төсвийн 18-20

хувийг сургуулийн өмнөх боловсролд, 35-40 хувийг ерөнхий боловсролд, 3 орчим хувийг

сургуулийн дотуур байрны зардалд, үлдсэн хувийг мэргэжлийн боловсрол, удирдлагын

зардалд зарцуулж байна. УИХ-аар батлагдсан Монгол Улсын 2007 оны төсвийн тодотголоор

боловсрол, соѐл, шинжлэх ухааны салбарын 2007 оны төсвийн багц, 270.6 тэрбум төгрөгт хүрч

2007 оны батлагдсан төсвөөс 34.4 тэрбум төгрөг буюу 14.5 хувиар нэмэгдсэн байна.94

Боловсролын салбар нь улсын төсвийн санхүүжилтийн хуваарилалтаар ч, зээл, тусламжийн

хөрөнгөөр хэрэгжүүлж байгаа төсөл, хөтөлбөрийн тоогоор бусад салбарыг тэргүүлж байгаа

боловч бага боловсролын салбарт ухралт бий болсон нь бодлогын баримт бичгийн хэрэгжилт

хангалттай биш байгааг харуулж байна.95

4.5. Үйлдвэрчний эвлэл болон хөдөлмөрийн бусад байгууллага гишүүдийнхээ ашиг сонирхлыг

нэгтгэн зохион байгуулах, төлөөлөх тал дээр хэр зэрэг эрх чөлөөтэй байдаг вэ?


Монгол Улсын Үндсэн хууль, Хөдөлмөрийн тухай, Аж ахуйн нэгжийн тухай, Хоршооллын

тухай зэрэг хуулиудаар ажилчдын эвлэлдэн нэгдэх эрхийг баталгаажуулсан байна.

Үйлдвэрчний эвлэлийн эрхийн тухай хууль энэ салбарт үүсэх харилцааг зохицуулж байна.

Мөн түүнчлэн Монгол Улсын нэгдэн орсон олон улсын конвенциуд иргэд хөдөлмөрлөх

эрхээ хэрэгжүүлэхтэй холбоотой асуудлыг зохицуулахад чухал ач холбогдолтой байна. Монгол

Улс аж үйлдвэрт авч ажиллуулах насны доод хязгаарын тухай, олон улсын хөдөлмөрийн

байгууллагын конвенциуд, хүүхдийн хөдөлмөрийн тэвчишгүй хэлбэрийн тухай олон улсын

хөдөлмөрийн байгууллагын 182 дугаар конвенцийг соѐрхон баталсан бөгөөд хөдөлмөрийн

насны доод хязгаарыг 16 насаар тогтоож, хүүхэд авч ажиллуулж үл болох ажлын жагсаалтыг

баталсан байна.


Монгол Улсад хөдөлмөрийн насны хүмүүсийн тал шахам буюу 400 гаруй мянга орчим хүн

үйлдвэрчний эвлэл болон бусад мэргэжлийн эвлэл холбоодын гишүүн байдаг гэсэн албан ѐсны

тоо баримт байна. Монголын Үйлдвэрчний эвлэлийн холбоо нь өмнөх тогтолцооны үед

гишүүд олонтой, үйлдвэр аж ахуйн нэгжид ажиллаж буй хүн бүр гишүүн болж байсан үе бий.

Өнөөгийн байдлаар олон жил явсан тогтолцоог өөрчлөн шинэчилнэ гэсэн зорилготой

удирдлагын баг ажиллаж байна. Үйлдвэрчний эвлэл бол ажилчдын эрх ашгийг хамгаалах гол

байгууллагын нэг бөгөөд энэ үүргээ хангалтгүй биелүүлж байна. Учир нь гадаадын хөрөнгө

оруулалттай үйлдвэрүүдийн ажилчид үйлдвэрчний эвлэлийн гишүүн болж эрхээ хамгаалуулах

боломжийг бүрдүүлэх арга хэмжээ авахгүй байгаа. Эдгээр үйлдвэрүүд ажилчдын эрхийг

бүдүүлгээр зөрчсөн асуудлууд удаа дараа гарч байсан.

Монгол Улс хууль тогтоомжийн дагуу ажлын байран дахь хөдөлмөрийн эрүүл ахуй,

аюулгүй ажиллагааны стандартыг тэр бүр мөрдүүлж чаддаггүй. Түүнчлэн ихэнх

үйлдвэрүүдийн тоног төхөөрөмж хуучирч муудсан, техникийн засвар үйлчилгээ хийдэггүй,

үйлдвэрийн чиглэлийг хувьчилж авсан эзэд өөрчилсөн, мэргэжлийн ажилчдыг сургаж

бэлдээгүй зэргээс шалтгаалан үйлдвэрт төрөл бүрийн осол гэмтэл гардаг, үүний үр дүнд

ажилчид сэтгэл санааны болон бие махбодиороо хохирдог байдал гарсаар байна.

4.6. Корпорациудын удирдлагын дүрэм журам хэр зэрэг нарийн тодорхой бөгөөд ил тод үйлчилж

байна вэ, үйл ажиллагааг нь олон нийтийн ашиг сонирхлыг зохицуулахдаа хэр зэрэг үр дүнтэй

байдаг вэ?

94 ҮСХ-ын мэдээ, 2008. 95 Мянганы хөгжлийн зорилтуудын хэрэгжилт. Үндэсний хоѐр дахь илтгэл, УБ., 2007. 30 дахь тал.


Хуудас | 38


Монгол Улсад олон нийтийн сонирхол ба аж ахуйн нэгжүүдийн ажиллах дүрэм журмын

харилцааны асуудлыг Компаний тухай, Хоршооны тухай, Нөхөрлөлийн тухай хуулиудаар

зохицуулдаг.


Аж ахуйн нэгж, байгууллагын бизнес регистрийн санд 2007 оны эцсийн байдлаар 55.9

мянган аж ахуйн нэгж, байгууллага бүртгэгдсэний 32.1 мянга буюу 57.4 хувь нь тогтмол үйл

ажиллагаа явуулж байна. Эдгээр аж ахуйн нэгж, байгууллагын 80.1 хувийг 1-9 ажиллагчидтай,

8.8 хувийг 10-19 ажиллагчидтай, 7.3 хувийг 20-49 ажиллагчидтай, 3.8 хувийг 50-иас дээш

ажиллагчидттай аж ахуйн нэгж байгууллага эзэлж байна.96

Манай улсад оруулж байгаа хөрөнгө оруулалтын дийлэнх хувийг уул уурхайн салбар эзэлж

байгаа бөгөөд түүнийг дагаад ажлын байр нэмэгдэж, үүнээс улбаалан хүмүүсийн амьжиргааны

түвшин дээрдэж байгаа сайн жишээ байна. Гэсэн хэдий ч гадаадын компаниуд нь ажилчдын

эрх ашгийг бүдүүлгээр зөрчсөн явдал гарсаар байна. Тухайлбал: Монгол Улс 1969 онд нэгдэн

орсон “Ижил хөдөлмөрт адил хөлс олгох тухай” Олон улсын хөдөлмөрийн байгууллагын 100

дугаар конвенцид заасан ѐсоор ижил хөдөлмөр эрхэлж байгаа ажилчдын цалин хөлс тэнцүү

байлгах зарчмыг гадаадын хөрөнгө оруулалттай компаниуд зөрчсөөр байна. Ижил хөдөлмөр

эрхэлж байгаа гадаад дотоодын ажилчид зөрүүтэй цалин хөлс авдаг, илүү цагаар ажиллуулдаг

түүний хөлсийг олгодоггүй зэрэг зөрчлүүд байна.

Ашигт малтмалын тухай хуульд нэмэлт өөрчлөлт оруулах асуудал өнөөг хүртэл

шийдвэрлэгдээгүй байна. Таван толгойн орд газрыг ашиглах лицензийн асуудлыг тойрсон

хэлэлцүүлэг өрнөж, уг ордыг төр өөрийн мэдэлдээ аваад байна. Оюу толгойн орд газрын

асуудал шийдэгдээгүй хэвээр байна.

Гадаадын хөрөнгө оруулж байгаа компаниуд Монгол Улсын хууль тогтоомжийн дагуу

лиценз авч хууль, бусад дүрэм журмыг чанд сахиж баримтлан ажиллах үүрэгтэй байдаг. Гэвч

зарим компаниуд үүргээ үл биелүүлэх асуудал гарч байна. Технологийн горимыг

баримтлахгүй, аюулгүй байдлыг хангахгүй байх, байгаль орчны нөхөн сэргэлт хийдэггүй,

татвараас зайлсхийдэг зэрэг зөрчил дутагдлууд ихээхэн гаргадаг байна.

96 ҮСХ. Монгол Улсын статистикийн эмхтгэл-2007. УБ., 2008. 44 дэх тал.


II. ТӨЛӨӨЛӨЛ БҮХИЙ

ХАРИУЦЛАГАТАЙ

ЗАСАГ ТӨР


Хуудас | 40

5. ЧӨЛӨӨТ, ШУДРАГА СОНГУУЛЬ

Сонгууль нь Засгийн газар түүний бодлогод хяналт тавих боломжийг ард түмэнд олгодог уу?

5.1. Бүх нийтийн, өрсөлдөөнт сонгуулиар Засгийн газрын болон хууль тогтоох байгууллага дахь

томилгоог явуулдаг практикийг хэр өргөн хэрэглэдэг вэ? Сонгуулиар засгийн эрхэнд байгаа нам,

удирдах хүмүүс хэр солигддог вэ?


2005 оны 12 дугаар сард УИХ Монгол Улсын Их хурлын сонгуулийн тухай хуулийг

шинэчлэн найруулж, УИХ-ын сонгуулийг олон мандат бүхий тойргуудад харьцангуй олонхийн

системээр явуулахаар болсон. 2007 оны 1 дүгээр сард Орон нутгийн хурлын сонгуулийн тухай

хуульд өөрчлөлт оруулсан.

График 12. Парламентын ба ерөнхийлөгчийн сонгуульд

оролцсон иргэдийн тоо (хувиар),97

2008 он


Монгол Улсад ардчилсан Үндсэн хууль батлагдсанаас хойш 1992, 1996, 2000, 2004 онуудад

УИХ-ын сонгуулиуд, 1993, 1997, 2001, 2005 онуудад Ерөнхийлөгчийн сонгуулиуд явагдсан.

1992, 2000 оны УИХ-ын сонгуулиар Монгол Ардын Хувьсгалт Нам, 1996 оны сонгуулиар

“Ардчилсан холбоо” эвсэл олонх болж, харин 2004 онд аль л нам, эвсэл олонх болж чадаагүй.

Улсын Их Хурлын ээлжилт сонгууль 2008 оны 6 дугаар сарын 29-нд явагдав. Улсын Их Хурлын

гишїїнээр сонгогдохоор 356 хїний нэр саналын хуудсанд бичигдсэний 311 нь улс тєрийн нам,

эвслээс, 45 нь бие даан нэр дэвшигч, 66 нь эмэгтэй нэр дэвшигч байлаа. 2008 оны 10 дугаар

сарын байдлаар МАХН 44, Ардчилсан нам 26, Иргэний зориг нам 1, бие даагч 1 суудалтай

байна.98

2008 оны 10 дугаар сарын 12-ны өдөр аéìàã, íèéñëýë, ñóì, ä¿¿ðãèéí èðãýäèéí Òºëººëºã÷äèéí

Õóðëûí ñîíãóóëü болов. Нийслэлийн сонгуулийн зарим тойрог, хоѐр суманд íèéò ñîíãîã†èéí 50 хувь

нь ñàíàë õóðààëòàä îðîëöîîã¿é учраас äàõèí ñîíãóóëü ÿâóóëàõ болж байна.

5.2. Нэрийн жагсаалтад бүртгүүлэх, санал өгөх боломж нийт иргэдийн хувьд хэр өргөн бэ, тэд хэр

зэрэг оролцдог вэ? Сонгогчид Засгийн газар болон намын хараа хяналтаас хэр зэрэг ангид, айлган

сүрдүүлэлт, дарамт шахалтаас хэр чөлөөтэй байдаг вэ?


97 UNDP Co Mongolia. New Horisons. The newsletter of the United Nations in Mongolia, September, UB., 2008. 98 http://www.parliament.mn/home.php

http://www.parliament.mn/home.php


Хуудас | 41

2005 оны 12 дугаар сард шинэчлэн найруулсан Улсын Их Хурлын сонгуулийн тухай

хуулийн 23.3 дахь хэсэгт сонгогчийн үнэмлэх “нэгдсэн бар кодтой байна” гэж заасан байв. УИХ

2008 оны 5 дугаар сарын 23 өдөр Монгол Улсын Их Хурлын сонгуулийн тухай хуулийг дагаж

мөрдөх тухай хууль гаргаж, энэ заалтыг 2012 оны 1 дүгээр сарын 01-ний өдрөөс эхлэн дагаж

мөрдөхөөр болсон.


УИХ-ын 2008 оны сонгуулиар сонгогчдын нэрийн жагсаалтад 1,542,617 сонгогч

бїртгэгдсэнээс 1,179,448 сонгогч саналаа єгсєн байна. Нийт сонгогчдын 76.46 хувь нь саналаа

єгчээ.99

УИХ-ын 2008 оны сонгуулиар Монгол Улсын 100 орчим мянган иргэн сонгогчдын нэрийн

жагсаалтад бүртгэгдээгүй бөгөөд эдгээр нь бичиг баримтын зөрчилтэй, иргэний үнэмлэхгүй,

оршин суугаа газраа бүртгэлгүй, давхардан бүртгүүлсэн, гадаадад оршин суудаг иргэд байна.

Сүүлийн үеийн сонгуулиудаар сонгогчдын нэрийн жагсаалт үйлдэх, сонгогчийн үнэмлэх

олгох, санал тоолох, санал хураалтын дүн гаргахтай холбоотой будлиан, маргаан их гарах

болсон. УИХ-ын 2008 оны сонгуулийн дараа сонгуулийн тойргийн олон хороонд болон улс

төрийн намуудын хооронд өрнөсөн маргааны гол сэдэв нь мөн л энэ байв.

2008 оны хавар иргэдийн дунд явуулсан санал асуулгын судалгааны дүнгээс харахад

сонгуульд саналаа өгөх сонгогчдын ирц, оролцоо нэмэгдэх төлөв хандлага ажиглагдахгүй байв.

Хүснэгт 15. Орон нутгийн сонгуульд судалгаанд

оролцогчдын оролцдог байдал,100

2008 он

Хариулт Хувь

Байнга оролцдог 48,3

Алдаг оног оролцдог 20,9

Огт оролцдоггүй 26,3

Санахгүй байна 4,6

Нийт 100,0

Хүснэгт 16. 2008 оны УИХ-ын сонгуульд оролцох эсэх

талаарх судалгаанд оролцогчдын бодол,101

2008 он


Оролцоно 86,0

Оролцохгүй 2,2

Одоогоор шийдээгүй байна 11,7

Нийт 100,0

5.3. Нэр дэвшигчид болон намуудыг бүртгэх үйл ажиллагаа хэр зэрэг шудрага явагддаг вэ?, тэдний

хувьд олон нийтийн хэвлэл мэдээллийн болон сонгогчидтой харилцах бусад хэрэгслүүдийг ашиглах

боломж хэр адил тэгш байдаг вэ?


Төрийн албаны тухай хуульд 2008 оны 5 дугаар сард өөрчлөлт оруулж, “Төрийн жинхэнэ

албан хаагч Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн болон Улсын Их Хурлын, түүнчлэн аймаг, нийслэл,

сум, дүүргийн иргэдийн Төлөөлөгчдийн Хурлын сонгуульд нэр дэвших болсон бол хуульд

заасны дагуу нэр дэвшигчээр бүртгүүлэхээр сонгуулийн хороонд холбогдох баримт бичгийг

99 Улсын Их Хурлын 2008 оны сонгуулийн нэгдсэн дїн, УИХ-ын гишїїнээр сонгогдсон гишїїдийн бїрэн эрхийг хїлээн

зєвшєєрєх тухай Сонгуулийн ерєнхий хорооны дарга Д.Баттулгын тавьсан илтгэл. http://www.parliament.mn 100 “Ардчилсан засаглалын төлөв байдалд гарсан өөрчлөлт. 2007-2008” судалгааны хүрээнд хийсэн социологийн

судалгаа. УБ., 2008. 101 Мөн судалгаа,

http://www.parliament.mn/


Хуудас | 42

ирүүлэхээс өмнө төрийн албанаас чөлөөлөгдөх өргөдлөө төрийн байгууллагын эрх бүхий албан

тушаалтанд гаргана. Төрийн жинхэнэ албан хаагч өргөдлөө гаргаагүй нь тухайн төрийн

байгууллага түүнийг төрийн албанаас чөлөөлөхөд саад болохгүй.” (23.2) хэмээн заажээ.


“Глоб Интернэшнл” төрийн бус байгууллагаас 2008 оны Улсын Их Хурлын сонгуулийн үеэр

хэвлэл мэдээллийн мониторинг хийж, тайлан гаргасан байна.102

Тайланд “2008 оны УИХ-ын

сонгуулийн сурталчилгаанд хэвлэл мэдээллийн хэрэгслийн гүйцэтгэсэн үүргийг дүгнэж үзвэл,

өмнөх сонгуулиуд, тухайлбал 2004 оны УИХ-ын сонгуулийн үеэр ажиглагдсан, сурталчилгаа

тэнцвэртэй бус, төлбөртэй сурталчилгаа давамгайлсан, далд сурталчилгаа их явуулсан гэх мэт

нийтлэг дутагдал, хууль зөрчсөн нөхцөл байдал үндсэндээ давтагдсан төдийгүй зарим талаар

улам гүнзгийрсэн байлаа. Үүнд,

-Сурталчилгааны тэнцвэртэй байдал хангагдсангүй байлаа. Юуны өмнө МАХН, АН-ын

сурталчилгаа хэвлэл мэдээллийн бүх хэрэгсэлд давамгайлжээ. Энэ хоѐр намын сурталчилгаа

хоорондоо ойролцоо байсан ч (телевизийн нийт сурталчилгааны 37% нь МАХН, 28% нь АН-д,

сонины сурталчилгааны 41% нь АН, 38% нь МАХН-д ногджээ) бусад нам, эсвэл, тэдгээрийн нэр

дэвшигч, бие даан нэр дэвшигчдэд оногдсон бүх цагийн нийлбэр харьцангуй бага байв. МАХН,

АН-аас бусад нам, эвсэлд телевизийн сурталчилгааны 28%, сонины сурталчилгааны 13%

ногдсон дүн гарч байна.

- Нэг тойрогт өрсөлдөж буй нэр дэвшигч бүрт адил тэнцүү байх хуулийн заалт огт

хэрэгжсэнгүй.

- Бие даан нэр дэвшигчдэд тун бага цаг хуваарилагдсан байна” гэжээ.103

5.4. Сонгуулийн болоод намуудын тогтолцоо сонгогчдод үр нөлөө бүхий сонголт хийх боломжийг хэр

олгодог вэ, сонгогчдын саналыг хэр зэрэг адил тэгш шудрагаар тоолдог вэ, хууль тогтоох

байгууллага, гүйцэтгэх засаглалын бүрэлдэхүүн иргэдийн сонголтыг хэр тусгадаг вэ?


2005 онд батлагдсан Монгол Улсын Их Хурлын сонгуулийн тухай хуулийн 44 дүгээр зүйлд

сонгуулийн саналын хуудас нь тусгай нууцлалтай бөгөөд нэгдсэн бар кодтой байхаар заасан

боловч энэхүү заалтыг 2008 оны УИХ-ын сонгуулийн явцад хэрэгжүүлэх техникийн боломж

бүрдээгүй гэж үзээд Монгол Улсын Их Хурлын сонгуулийн тухай хуулийг дагаж мөрдөх тухай

хуулиар (2008 он) энэ заалтыг 2012 оны 1 дүгээр сарын 01-ний өдрөөс эхлэн дагаж мөрдөхөөр

болсон.

2008 оны 3 дугаар сарын 31-нд Улсын дээд шүүх Монгол Улсын Их Хурлын сонгуулийн

тухай хуулийн зарим зүйл, заалтыг тайлбарлах тухай тогтоол гаргасан.104

Энд сонгогч саналаа

өгөх тухай (47 дугаар зүйл) сàíàëûí õóóäñûã õ¿÷èíã¿éä òîîöîõ тухай (49 дүгээр зүйл) зарим заалтыг

тайлбарласан.


2005 онд судалгаанд оролцогчдын 42 хувь нь тухайн үеийн сонгуулийн системийг “буруу”

гэж үзэж байжээ.105

2008 онд бидний явуулсан судалгаанд оролцогчдын 43.9 хувь нь Монгол

Улсад сонгуулийн ямар тогтолцоо тохиромжтой вэ гэсэн асуултад мэдэхгүй гэж хариулсан

байна.

Хүснэгт 17. Монголд сонгуулийн ямар систем илүү тохиромжтой

102 Глоб интернэшнл. 2008 оны УИХ-ын сонгуулийн үеэр хийсэн хэвлэл мэдээллийн мониторингийн төгсгөлийн

тайлан. http://globeinter.org.mn/ 103 Мөн тэнд. 41-42 дахь тал. 104 http://www.legalinfo.mn/insys/lawmain.php?vlawid=36775 105 “Сонгуулийн талаарх олон нийтийн үзэл бодол” судалгааны тайлан, УБ., 2005.

http://globeinter.org.mn/

http://www.legalinfo.mn/insys/lawmain.php?vlawid=36775


Хуудас | 43

талаарх судалгаанд оролцогчдын төсөөлөл,106

2008 он


Мажоритар- (нэг тойрог нэг мандат) 20,4

Мажоритар – томсгосон тойрог (нэг тойрог олон

мандат) 23,8

Пропорциональ 11,9


Нийт 100,0

Сонгуулийн хороо хэсгүүд шудрага ажилладаг гэж үзэж буй судалгаанд оролцогчдын хувь

2005 онтой харьцуулахад үлэмж буурсан байна.

Хүснэгт 18. Сонгуулийн хороо, хэсгүүд хэр шудрага

ажилладаг талаарх судалгаанд оролцогчдын үнэлгээ107

Хариулт 2005 он, хувь 2008 он, хувь

Шудрага ажилладаг 50,4 25,4

Шудрага ажилладаггүй 49,6 47,8

Хариулж мэдэхгүй 0,0 26,8

Нийт 100,0 100,0

Хүснэгт 19. Хэрэв шудрага бус ажилладаг бол

түүнд нөлөөлж буй гол шалтгаан,108

2008 он


хүний тоо109

Хариултын

хувь

Намын нөлөөллөөс ангид байж чаддаггүй 200 20,0

Хэсэг хороодын гишүүд авлигад автдаг 178 17,8

Нэрсийн жагсаалтыг үнэн зөв гаргадаггүй 150 15,0

Гишүүд нэг нэгэндээ хяналт тавьж чаддаггүй 144 14,4

Төрийн албан тушаалтнууд нөлөөлдөг 166 16,6

Иргэдийн хяналт сул 152 15,2


Бусад 4 0,4

УИХ-ын 2008 оны сонгуулиар хэд хэдэн тойргийн болон хэсгийн хорооны гишүүд

сонгогчдын саналыг тоолох, дүнг нэгтгэх ажлыг будлиантуулсан гэж зарим нам, нэр дэвшигчид

үзэж байв. УИХ-ын сонгуулийн 25 дугаар тойргийн хороон дээр санал хураалтын дүнг нэгтгэн

гаргахтай холбоотой гарсан маргаан УИХ-ын сонгууль явагдсан өдрөөс хойш таван сар өнгөрөөд

байхад шийдвэрлэгдээгүй байна.

5.5. Хууль тогтоох байгууллага нийт сонгогчдын нийгмийн бүрэлдэхүүнийг хэр зэрэг тусган

илэрхийлдэг вэ?

Улсын Их Хурал 76 гишїїнээс бїрдэх бєгєєд энэхїї бїрэлдэхїїнийг “нийт гишїїн” гэдэг.

Сонгуулийн ерөнхий хороо Улсын Их Хурлын тав дахь удаагийн сонгуулийн анхдугаар

чуулганы 2008 оны 7 дугаар сарын 23-ны єдөр хуралдаанд Монгол Улсын Их Хурлын гишїїнээр

сонгогдсон 66 гишїїний бїрэн эрхийг хїлээн зєвшєєрүүлэхээр асуудал оруулсан. Улсын Их

Хурлын эдгээр 66 гишүүнээс “дээд боловсролтой 65, тусгай дунд боловсролтой нэг хїн байна.

Тэдний 2 нь буюу 3.0 хувь нь эмэгтэйчїїд байна. Улсын Их Хурлын гишїїнээр сонгогдогчдын

хамгийн залуу нь 33 настай, ахмад нь 67 настай хїн байна. Мєн тэдний 6 нь буюу 9.09 хувь нь


судалгаа. УБ., 2008. 107 Мөн судалгаа, 108 Мөн судалгаа, 109 Мөн судалгааны дүнгээс давхардсан тоогоор.


Хуудас | 44

хуульчид, 13 нь буюу 19.70 хувь нь эдийн засагчид, 27 нь буюу 40.91 хувь нь инженерїїд, 5 нь

буюу 7.57 хувь нь багш, 3 нь буюу 4.54 хувь нь хїний их эмч, 12 нь буюу 18.18 хувь нь бусад

тєрєл мэргэжлийн хїмїїс байна. Мєн эрдмийн зэрэг цолтой 17 хїн байна. Улсын Их Хуралд

сонгогдсон гишїїдийн 50 нь тєр захиргааны байгууллагад, 8 нь улс тєрийн болон тєрийн бус

байгууллага, их, дээд сургуульд, 8 нь бизнесийн салбарт ажилладаг хїмїїс байна.”110

2004 оны сонгуулиар байгуулагдсан УИХ-ын бүрэлдэхүүнд эмэгтэйчүүдийн төлөөлөл 6.6

хувь байсан бол 2008 оны сонгуулиар байгуулагдсан УИХ-ын нийт гишүүдийн дунд 3.9 хувь

байхаар байна.

5.6. Сонгуулийн үр дүнг тухайн улс орны болоод гадны улс төрийн хүчнүүд хэр зэрэг хүлээн

зөвшөөрдөг вэ?

УИХ-ын 2008 оны сонгуулийн үеэр Гадаадын 20 гаруй орны 80 орчим ажиглагчид, 30 гаруй

сурвалжлагчид ирж ажиллажээ.111

Тухайлбал, Монгол Улсын Засгийн газар болон Сонгуулийн

ерөнхий хорооны урилгаар Ардчиллын төлөөх Ази Номхон далайн орнуудын Түншлэл

(АТАНДОТ)-ийн хүрээнд Австрали, Канад, Зүүн Тимор, Индонези, Япон, Филиппин, Өмнөд

Солонгос, Тайланд, АНУ зэрэг орны сонгуулийн байгууллага ба Засгийн газрын ажилтнууд,

иргэний нийгмийн төлөөлөгчид, парламентын гишүүн зэрэг нийт 16 хүний бүрэлдэхүүнтэй

ажиглагчдын баг Монгол Улсын Их Хурлын сонгуулийн үйл ажиллагааг 2008 оны 6 дугаар

сарын 29-нд ажиглажээ. Тэдний урьдчилсан санал, дүгнэлтэд “...АТАНДОТ-ийн ажиглагчдын

очиж ажигласан Улаанбаатар хотын бүх дүүрэг, орон нутгийн дөрвөн аймагт санал авах байрыг

тогтоосон цагт нээж, хаасан. Сонгуулийн өдрийн турш сонгогчдын ирц өндөр байсан ч

сонгуулийн хэсгийн хороод зохион байгуулалт сайтай, эмх цэгцтэй, үр дүнтэй ажиллаж байв.

Сонгуулийн өдөр сонгогчид өөртөө итгэлтэй, дэг журамтай сонгуульд оролцож байсан боловч

олон мандаттай томсгосон тойргууд бүхий сонгуулийн шинэ тогтолцооны санал өгөх журам ба

шаардлагыг ойлгох талаар бага зэрэг бэрхшээл тулгарч байгаа нь ажиглагдсан.

Сонгогчдын нэрсийн жагсаалтын үнэн бодит байдлыг ажиглагчид анхааралтай авч үзсэн

бөгөөд дараагийн сонгуулиар сонгогчдын нэрсийн жагсаалт, иргэний бүртгэл мэдээллийн

журмыг анхаарч, сайжруулах шаардлагатай гэж үзэв. Гэвч дээрх бүртгэл, жагсаалттай холбоотой

асуудлуудыг системтэйгээр ашиглахыг оролдсон, эсхүл тэдгээр нь нөлөө үзүүлэхүйц тооны

сонгогчдын эрхийг хязгаарласан гэх баримт ажиглагдаагүй”112

гэжээ.

Иргэний хөдөлгөөний нам, Бүгд найрамдах нам сонгуулийн дүн будлиантай болсон хэмээн

үзэж 2008 оны 7 дугаар сарын 1-ний өдөр Улаанбаатар хотод цуглаан зохион байгуулсан. Энэ

үеэр “нийтийн эмх замбараагүй байдал” үүсч, Монгол Улсын Ерөнхийлөгч зарлиг гарган

нийслэлийн нутаг дэвсгэрт онц байдал зарласан.

110 Улсын Их Хурлын 2008 оны сонгуулийн нэгдсэн дүн, УИХ-ын гишүүнээр сонгогдсон гишүүдийн бүрэн эрхийг

хүлээн зөвшөөрөх тухай Сонгуулийн ерөнхий хорооны дарга Д.Баттулгын тавьсан илтгэл. http://www.parliament.mn 111 http://www.mongolianembassy.us/mon_news_and_events/news2008.07.23.php 112 АТАНДОТ. Сонгуулийн ажиглалтын урьдчилсан санал, дүгнэлт.

http://www.ambassademongolie.fr/Imprimer/133.html


http://www.mongolianembassy.us/mon_news_and_events/news2008.07.23.php



Хуудас | 45

6. УЛС ТӨРИЙН НАМУУДЫН АРДЧИЛСАН ҮҮРЭГ

Улс төрийн намуудын систем нь ардчиллын үйл явцад дэм болж байгаа юу?

6.1. Нам байгуулах, гишүүн элсүүлэх болон сонгуулийн өмнөх кампанит үйл ажиллагаа явуулах нь

хэр чөлөөтэй вэ?


Нам байгуулах, үйл ажиллагааг нь зогсоох, тараах, бүртгэх, түүнчлэн намын зохион

байгуулалт, үйл ажиллагаатай холбогдон үүсэх харилцааг зохицуулж буй хууль тогтоомжид

2006-2008 онд өөрчлөлт ороогүй.


2008 оны байдлаар Улсын Дээд шүүхэд бүртгэлтэй 18 улс төрийн нам байна. Хамгийн сүүлд

Монголын ардчилсан хөдөлгөөний нам 2008 оны 2 дугаар сард бүртгэгдсэн байна.

Хүснэгт 20. Монгол Улсын Дээд шүүхэд улсын

бүртгэлтэй улс төрийн намуудын жагсаалт113

# Улс төрийн намуудын

нэр

Бүртгэсэн

огноо

Намын даргын

нэр

Тайлбар Гишүүдийн

тоо

1 Монгол Ардын

Хувьсгалт Нам /МАХН/

1990-05-16 С. Баяр 161,300

2 Ардчилсан Нам

/товчлогдохгүй/

2000-12-15 Ц.Элбэгдорж МҮАН, МСДН, МШАН, МАСМН МоАН-

ын нийлсэн МСДН-ын улсын бүртгэлийн дугаарт бүртгүүлсэн.

150,000

3 Монголын ногоон нам

/МНН/

1990-05-26 Д. Энхбат

Э.Зоригт

2007-05-30-ны өдрийн 3 дугаар

тогтоолоор намын мөрийн хөтөлбөр,

шинэчлэн байгуулсан намын дүрмийг 2007-12-19-ний өдрийн 08 дугаар

тогтоолоор намын дүрэмд оруулсан

нэмэлт өөрчлөлтийг улсын бүртгэлд тус

тус бүртгэгдсэн.

2100

4 Иргэний Зориг - Бүгд

Найрамдах Нам /ИЗ-

БНН/

1994-01-14 С.Оюун Иргэний Зориг Бүгд Найрамдах Намууд

нийлсэн, БНН улсын бүртгэлийн дугаарт

бүртгүүлсэн тус намын нэрийг Улсын Дээд Шүүхийн Иргэний хэргийн шүүх

хуралдааны 2006-03-23 ны өдрийн

тогтоолоор (Иргэний Зориг Нам) болгон өөрчлөв.

35,000

5 Монголын Уламжлалын

Нэгдсэн Нам /МУНН/

1994-01-14 Б.Батболд

/намын ерөнхий

нарийн бичгийн дарга/

ММТНН, МХӨНН, МТТ намууд нийлсэн

2006-06-09-ны өдөр хуралдсан МУНН-ын

УТЕЗ-ийн 6-р хуралдаанаас Ү.Хүрэлбаатарыг намын даргын үүрэгт

ажлаас чөлөөлж намын ерөнхий нарийн бичгийн дарга Б.Батболд нам төлөөлөх

эрхийг эдлэнэ гэж 2006-06-13 ны 3/2 тоот

албан бичгээр мэдэгдсэн.

1503

6 Монголын Үндэсний Эв Нэгдлийн Нам

/МҮЭНН/

1994-08-19 Л.Сүхбаатар 15,324

7 Монголын Либерал

Ардчилсан Нам /МЛАН/

1998-05-21 Т.Төмөрмөнх 863

8 Эх Орон Монголын Ардчилсан Шинэ

Социалист Нам / Эх

Орон- МАШСН/

1998-12-22 Б.Эрдэнэбат Тус намын нэрийг 2005-1-20-ны өдрийн УДШ-ийн 02 тоот тогтоолоор Эх Орон

нам болгон өөрчлөв.

160,000

9 Монголын Либерал Нам /МЛН/

2000-1-28 Б.Балдангомбо 1300

10 Бүгд Найрамдах Нам

/БНН/

2004-04-05 Б.Жаргалсайхан 50,000

11 Монголын

Эмэгтэйчүүдийн Нэгдсэн Нам /МЭНН/

2004-04-12 Т.Тунгалаггэрэл 1069

12 Монголын Социал 2005-1-20 А.Ганбаатар 3000

113 http://www.supremecourt.mn/index.php?cid=7

http://www.supremecourt.mn/index.php?cid=7


Хуудас | 46

Демократ Нам

13 Ард Түмний Нам 2005-12-21 Л.Гүндалай 11,859

14 Үндэсний Шинэ Нам 2006-06-12 Ц.Цолмон 2400

15 Эрх Чөлөөг

хэрэгжүүлэгч Нам

2007-2-09 Ш.Төмөрсүх 1600

16 Иргэний Хөдөлгөөн Нам 2007-10-17 Ж.Батзандан 815

17 Хөгжлийн Хөтөлбөр

Нам

2007-10-30 Н.Зууннаст 933

18 Монголын Ардчилсан Хөдөлгөөний Нам

2008-02-01 Т.Оюунтуяа 850

6.2. Засгийн газрыг бүрдүүлэх, дэмжихэд намуудын систем нь хэр үр ашигтай байна вэ?

УИХ-ын 2004 оны сонгуулийн дүнгээр аль ч нам, эвсэл УИХ-д олонх болж чадаагүй учир

эвслийн засгийн газар байгуулж байв. Гэвч “улс төрийн шийдэл”-ээр засгийн газрыг хоѐр удаа

огцруулсан. УИХ-ын 2008 оны сонгуулиар МАХН УИХ-д олонхи болсон ч МАХН-ын бага

хурлын шийдвэрийн дагуу Ардчилсан намтай хамтарсан засгийн газар байгуулав.

График 13. Улс төрийн намуудын үйл ажиллагааны


2008 он

6.3. Хууль тогтоох байгууллага дахь сөрөг хүчин, засгийн эрх бариагүй намууд нь зохион

байгуулалт, үйл ажиллагааны хувьд хэр чөлөөтэй, засгийн газрыг хянах үйл явцад тэдний оролцоо

хэр үр ашигтай байгаа вэ?

УИХ дахь нам, эвслийн бүлгийн зохион байгуулалт, эрх, үүрэг, үйл ажиллагааг УИХ-ын

тухай хуулийн 26-28 дугаар зүйлээр зохицуулж байна. УИХ-ын 2004 оны сонгуулийн дараа

УИХ-д сонгогдсон АН-ын зарим гишүүн УИХ дахь МАХН-ын бүлэгт нэгдэн орж байсан. УИХ-

ын 2008 оны сонгуулийн дараа МАХН, АН хамтарсан засгийн газар байгуулаад байна.

6.4. Хууль тогтоох байгууллага дахь намын сахилга батыг зохицуулж буй дүрэм хэр шудрага, үр

ашигтай вэ?

Монгол Улсын Үндсэн хуульд “Улсын Их Хурлын гишүүн бол ард түмний элч мөн бөгөөд

нийт иргэн, улсын ашиг сонирхлыг эрхэмлэн баримтална” (23.1) гэж заасан байдаг.

УИХ дахь нам, эвслийн бүлгийн зохион байгуулалт, эрх, үүргийг УИХ-ын тухай хуулиар

тодорхойлсон. Нам, эвслийн бүлэг нь “нэгдсэн болон Байнгын хорооны үйл ажиллагаанд өөрийн

бүлгийн гишүүдийг оролцуулах, хуралдааны ирцийг хангах, хуралдааны дэгийг чанд сахиулах”

(27.1.8) үүрэг хүлээсэн байдаг. УИХ-ын гишүүний намын сахилга батыг зохицуулах тухай

хуулийн заалт байхгүй.

114“Ардчилсан засаглалын төлөв байдалд гарсан өөрчлөлт. 2007-2008” судалгааны хүрээнд хийсэн социологийн

судалгаанд оролцогчдын дунд эзлэх хувиар. УБ., 2008.


Хуудас | 47

График 13. УИХ-ын гишүүд ямар үүрэг хүлээдэг вэ?,115

2008 он

УИХ-ын үндсэн чиг үүргийн талаар иргэдийн дунд буруу ташаа ойлголт нэлээд байдгийг

дээрх судалгааны дүн харуулж байна.

6.5. Улс төрийн намуудын жирийн гишүүд хэр идэвхтэй ба өөрийн намын бодлого, хууль тогтоох

байгууллагад нэр дэвшигчдийн сонголтод хэр нөлөөтэй вэ?

Улс төрийн намуудын шийдвэр гаргах, сонгуульд нэр дэвшигчдийг тодруулахад журмыг улс

төрийн намуудын дотоод дүрмээр зохицуулсан байдаг. Намын дотоод ардчилал, гишүүдийн

оролцоо хангалтгүй байгаа тухай хэвлэл мэдээллийн хэрэгсэлээр их шүүмжилдэг.

6.6. Намуудын санхүүжилтийн систем нь хувийн сонирхолд хөтлөгдөхгүй байх явдлаас хэр

сэрэмжилдэг вэ?


Улс төрийн намын тухай хуульд “Намын төв байгууллага нь харьяа байгууллагын санхүүгийн

тайлан гаргасны дараа нэгдсэн тайлан гаргана” (20.2), “Нам санхүүгийн үйл ажиллагаандаа жил

115 Монгол Хэвлэлийн хүрээлэн, Конрад Аденаурын сан. Парламентын сурвалжлага ба сэтгүүлчийн хариуцлага.

Судалгааны тайлан. УБ., 2008. 8-9 дэхь тал.

Шигтгээ 2

Намууд намын гишүүнчлэлийн бодлогыг өөрчлөх, шийдвэр гаргах түвшин дэх гишүүдийн оролцоог

нэмэгдүүлэх ...чиглэлээр бодитой зүйл хийхгүй байна. Тухайлбал, Ардчилсан Нам 2007 онд намын

гишүүдийг идэвхижүүлэх чиглэлээр улс төрийн кампанит ажил зохион явуулсан ч энэ нь гишүүдэд

шинэ батлах тараах, гишүүдийн тоог өргөтгөхөөс хэтэрсэнгүй. Архангай аймгийн Ардчилсан нам

11200 (2007 оны 11 сар) гишүүнтэй гэсэн шинэчилсэн бүртгэл гарчээ. Мөн оны 8 сард явуулсан

кампанит ажлаар 2000 гишүүн намд шинээр элссэн байна. Аймгийн намын хороо нь 2007 онд намын

гишүүдээ идэвхижүүлэх, сумын намын хороо болон намын үүрийн хурлыг тогтмолжуулах,

гишүүдийн оролцоотойгоор хамтын шийдвэр гаргадаг болгохоор зорьж 4 удаа бүх сумдаар тойрон

ажилласан. Намын гишүүнчлэлийг 20 гаруй хувиар нэмэгдүүлж чадсан ч өнөөг хүртэл гишүүд

идэвхигүй, үйл ажиллагаа нь жигдрээгүй, намын дүрмээ уншаагүй, мэдэхгүй байх нь түгээмэл байна.

Намын дотоод үйл ажиллагаа, шийдвэр нь намын гишүүдэд үл ойлгогдох хэмжээнд байхад олон

нийтэд нээлтэй биш хэвээр байгаа нь ойлгомжтой.

Ер нь АН-ын Гүйцэтгэх зөвлөл байнга дүрмээ зөрчиж ирлээ шүү дээ. Үндэслэлгүй, улс төрийн

хариуцлагагүй олон шийдвэр гаргалаа.

Эх сурвалж: УИХ-ын гишүүн Э.Бат-Үүлтэй

хийсэн ярилцлагаас. Өдрийн сонин, 2008.08.15


Хуудас | 48

бүр аудит хийлгэн баталгаажуулж, нийтэд мэдээлнэ” (20.3), “Нам нягтлан бодох бүртгэл болон

санхүүгийн анхан шатны баримт хөтлөөгүй, санхүүгийн тайлан, мэдээллийг үнэн зөв, хугацаанд

нь гаргаагүй, санхүүгийн тайлан, нягтлан бодох бүртгэлийн баримт болон санхүүгийн тайланг

Архивын тухай хуулийн дагуу хадгалаагүй тохиолдолд холбогдох хуульд заасны дагуу

хариуцлага хүлээнэ” (24.4), Нягтлан бодох бүртгэлийн тухай хуульд “аж ахуйн нэгж,

байгууллага нягтлан бодох бүртгэлийг хөтлөөгүй, санхүүгийн тайлан гаргаагүй бол холбогдох

албан тушаалтныг 30.000-60.000, аж ахуйн нэгж, байгууллагыг 60.000-250.000 хүртэл төгрөгөөр

торгох” (23.1.2) гэж заасан байдаг.

Гэвч хуулийн эдгээр заалт хэрэгжихгүй байна. Санхүүгийн үйл ажиллагаандаа аудит хийлгэн

нийтэд мэдээлсэн нам байхгүй байна. Харин ч улс төрийн намын болон сонгуулийн кампанийн

санхүүжилт, хандивтай холбоотой хууль бус үйлдэл гарсаар байна.

6.7. Үндэс угсаа, шашин, хэлний бэрхшээлийг намууд хэр амжилттай даван туулж байгаа вэ?

Монгол Улсад үндэс угсаа, шашин, хэлний онцлогоос үүдэлтэй ноцтой зөрчил, мөргөлдөөн

гарч байсангүй. Иймээс улс төрийн намуудын хувьд энэ асуудал чухлаар тавигдаж байгаагүй.


Хуудас | 49

7. ЗАСАГ ТӨРИЙН ҮЙЛ АЖИЛЛАГААНЫ ҮР НӨЛӨӨ, ХАРИУЦЛАГА

Засгийн газар нь ард түмэн, тэдний төлөөлөгчдийн өмнө хариуцлага хүлээдэг үү?

7.1. Сонгогдон байгуулагдсан төр засаг нь ард түмний амьдралд нэн чухал асуудлыг хяналтандаа

байлгаж, шийдвэрлэх чадвараар хэр вэ? Чингэхийн тулд мэдээлэл, нөөцөөр хэр хангагдсан, хэр зэрэг

зохион байгуулагдсан бэ?

Монгол Улсын эдийн засгийн өсөлт харьцангуй өндөр хувьтай байсан боловч, ядуурлын

түвшин дорвитой буурсангүй. 2006 онд энэ үзүүлэлт 32.2 хувьтай байв. 2007-2008 онд

инфляцийн түвшин үлэмж өссөн байна. 2007 оны 9 дүгээр сарын төгсгөлд хэрэглээний үнийн

индекс өмнөх жилийн мөн үетэй харьцуулахад 13.1 хувь өссөн. 2008 оны 9 дүгээр сард

хэрэглээний бараа, үйлчилгээний үнэ улсын дүнгээр өмнөх сартай харьцуулахад 0.5 хувь, 2007

оны жилийн эцсийнхээс 24.6 хувь, өмнөх оны мөн үетэй харьцуулахад 32.2 хувиар өсчээ.116

2007-2008 онд УИХ ашигт малтмалын тухай хуульд нэмэлт өөрчлөлт оруулж амжсангүй,

ашигт малтмалын томоохон ордыг эзэмшиж эхлэх ажилд ахиц гарсангүй. Дэлхийн олон оронд

санхүүгийн хямрал эхэлсэн, дэлхийн зах зээл дээр зэсийн үнэ буурсан зэрэг нь 2009 оны улсын

төсөв, Монгол Улсын эдийн засаг, нийгмийн хөгжилд таагүй нөлөө үзүүлэхээр байна.

7.2. Засаг төрийн үйл ажиллагааны үр дүнд болон улс төрийн удирдлагад олон түмэн хэр зэрэг

итгэдэг вэ?

2008 оны судалгаанд оролцсон иргэдийн 58.1 хувь нь Монгол Улсын Ерөнхийлөгчид, 46.2

хувь нь Засгийн газарт, 35 хувь нь УИХ-д итгэл үзүүлдэг гэж хариулжээ. Иргэдийн итгэл

хамгийн бага хүлээдэг нь улс төрийн намууд байна. Судалгаанд оролцогчдын 66.4 хувь нь улс

төрийн намуудад итгэдэггүй гэж хариулжээ.

Хүснэгт 21. Төрийн болон бусад байгууллагад судалгаанд

оролцогчдын итгэл үзүүлэх байдал,117

2008 он Байгууллага Бүрэн

итгэдэг

Ер нь

итгэдэг

Бараг

итгэдэггүй

Итгэдэггүй Мэдэхгүй

Ерөнхийлөгч 10,2 47,9 23,6 9,4 8,9

Засгийн газар 5,8 40,4 33,1 11,0 9,7

Улсын Их Хурал 4,3 30,7 40,5 15,0 9,6

Шүүх 2,9 32,0 31,9 14,5 18,6

Улс төрийн намууд 1,5 18,5 42,4 24,0 13,6

Иргэний нийгмийн

байгууллагууд 3,6 26,7 33,2 12,7 23,8

Цагдаа 2,9 33,6 37,9 14,4 11,3

Орон нутгийн засаг захиргаа 3,9 41,3 31,5 8,,6 14,8

Өдөр тутмын сонин 5,0 44,6 26,9 9,9 13,7

Шар сонин 2,6 22,6 38,3 20,6 15,8

Олон нийтийн телевиз 16,8 60,1 10,4 3,9 8,8

Хувийн телевиз 10,5 50,6 21,1 5,2 12,6

Үндэсний телевиз 17,9 54,1 10,8 4,0 13,3

FM, радио 5,1 33,4 29,7 8,9 22,8

7.3. Сонгуульт албан тушаалтан, сайд нарын зүгээс захиргааны аппарат, гүйцэтгэх эрх мэдлийн

бусад байгууллагад тавих хяналт хэр үр нөлөөтэй бөгөөд нээлттэй вэ?


116 ҮСХ. Монгол Улсын эдийн засаг, нийгмийн байдал (2008 оны эхний 9 сарын байдлаар).

http://www.nso.mn/v1/index.php 117 “Ардчилсан засаглалын төлөв байдалд гарсан өөрчлөлт. 2007-2008” судалгааны хүрээнд хийсэн социологийн


http://www.nso.mn/v1/index.php


Хуудас | 50

Монгол Улсын Үндсэн хууль, УИХ-ын тухай, Төрийн албаны тухай, Төсвийн байгууллагын

удирдлага, санхүүжилтийн тухай зэрэг төрийн албаны үйл ажиллагааг зохицуулж буй

хуулиудаар сонгуульт байгууллага, албан тушаалтны зүгээс захиргааны байгууллагад тавих

хяналттай холбоотой харилцааг зохицуулж байна. Төрийн албаны тухай хуульд 2008 оны 5

дугаар сард УИХ-ын оруулсан нэмэлт өөрчлөлтөөр төрийн жинхэнэ болон үйлчилгээний албан

хаагч улс төрийн намын гишүүнээс түтгэлзэх тухай заалт нэмсэн. “Улс төрийн албан хаагчаас

бусад төрийн албан хаагч нь төрийн албан тушаал эрхлэх хугацаандаа улс төрийн аливаа нам,

хөдөлгөөний үйл ажиллагаанд ямар нэг хэлбэрээр оролцохгүй байх, хэрэв улс төрийн намын

гишүүн бол намын гишүүнээс түдгэлзэж, тухайн төрийн албан тушаалд томилогдсон өдрөөс

хойш 7 хоногийн дотор энэ тухайгаа байгууллагын захиргаа болон харьяалах намдаа бичгээр

албан ѐсоор мэдэгдэнэ.” (10.6) гэсэн энэ заалтыг 2009 оны 1 дүгээр сарын 1-ний өдрөөс эхлэн

дагаж мөрдөх юм.


Монгол Улсын Төрийн албанд 2007 оны 1 дүгээр сарын 1-ний байдлаар 128 088 төрийн

албан хаагч ажиллаж байгаагаас 46 348 нь буюу 36 хувь нь төрийн захиргааны төв байгууллагын

төвшинд, 81 740 нь буюу 64 хувь нь нутгийн захиргааны байгууллагын түвшинд төрийн албыг

тус тус хашиж байна. Төрийн нийт албан хаагчийн 2727 нь буюу 2 хувь нь улс төрийн албан

тушаал, 9940 нь буюу 8 хувь нь төрийн захиргааны албан тушаал, 24,105 нь буюу 19 хувь нь

төрийн тусгай албан тушаал, 91,316 нь буюу 71 хувь төрийн үйлчилгээний албан тушаал тус тус

эрхэлж байна.118

Баг, хорооны Засаг дарга нар улс төрийн албан тушаалтан байсныг Төрийн

албаны тухай хуульд 2008 оны 5 дугаар сард оруулсан нэмэлтээр өөрчилж, төрийн захиргааны

албан тушаалтан болгосон нь улс төрийн албан хаагчдын тоо, эзлэх хувийг эрс бууруулсан.

Төрийн албан хаагчдын 60 хувь нь эмэгтэйчүүд, 40 хувь нь эрэгтэйчүүд байна.

Хүснэгт 22. Нийт төрийн албан хаагчийн дотор

эмэгтэй, эрэгтэйчүүдийн эзлэх хувь119

Ангилал Нийт

Эмэгтэй Эрэгтэй

Тоо хувь Тоо хувь

Улс төр 2727 590 21.6 2137 78

Төрийн захиргаа 9940 5329 53.6 4611 46

Төрийн тусгай 24105 5455 22.6 18650 77

Төрийн үйлчилгээ 91316 65445 71.7 25871 28

Нийт 128,088 76,819 60.0 51,269 40

Төрийн алба нь улс төрөөс хараат бус байж тэр бүр чадахгүй байна. 2008 оны судалгаанд

оролцсон иргэдийн 28.3 хувь нь төрийн албаны бүх түвшинд намын нөлөөлөл байна гэж

хариулжээ. Хүснэгт 23. Төрийн албанд ажиллахад

улс төрийн шахалт байдаг уу?,120

2008 он Хариулт Хувь

Төрийн удирдлагын дээд түвшинд 4,9

Төрийн удирдлагын дунд түвшинд 7,6

Төрийн удирдлагын анхан шатны түвшинд 6,3

Төрийн бүх түвшинд 28,3

Шахалт байдаггүй 10,0


Нийт 100,0

7.4. Хууль тогтоох байгууллагын хууль санаачлах, хэрэгжилтийг нь хянах, хуульд нэмэлт өөрчлөлт

оруулах эрх мэдэл хэр өргөн бөгөөд үр нөлөөтэй вэ?

118 ТАЗ. Монгол Улсын төрийн албаны тойм. УБ., 2008. 33 дахь тал.

http://gate1.pmis.gov.mn/gsc/ispages/isfile/pdf/profilemap-mongol.pdf 119 Мөн тэнд, 36 дахь тал. 120 “Ардчилсан засаглалын төлөв байдалд гарсан өөрчлөлт. 2007-2008” судалгааны хүрээнд хийсэн социологийн


../../Nemelt/2008/08-ne-21.doc

../../Nemelt/2008/08-ne-21.doc

../../Nemelt/2008/08-ne-21.doc

../../Nemelt/2008/08-ne-21.doc

../../Nemelt/2008/08-ne-21.doc

../../Nemelt/2008/08-ne-21.doc

http://gate1.pmis.gov.mn/gsc/ispages/isfile/pdf/profilemap-mongol.pdf


Хуудас | 51

Өнгөрсөн хоѐр жилийн хугацаанд эрх зүйн орчин болон хэрэгжилтийн байдалд зарчмын

өөрчлөлт ороогүй болно.

7.5. Гүйцэтгэх эрх мэдлийг хянах, хариуцлага тооцох талаарх хууль тогтоох байгууллагын эрх мэдэл

хэр өргөн бөгөөд үр нөлөөтэй вэ?

Монгол Улсын Үндсэн хуульд хууль тогтоох ба гүйцэтгэх эрх мэдлийн хоорондын

харилцааны үндсэн хэм хэмжээг тогтоож өгсөн. УИХ-ын тухай, Засгийн газрын тухай зэрэг

хуульд нарийвчлан хуульчилж өгсөн байдаг. Дээрх хуулиудад Засгийн газрын тэргүүнийг болон

гишүүдийг УИХ томилох, огцруулах эрх УИХ байдаг ба Засгийн газар үйл ажиллагаагаа УИХ-д

тайлагнадаг зэрэг хэм хэмжээг тогтоож өгсөн байдаг.

УИХ-ын гишүүд Засгийн газрын бүрэлдэхүүнд орж ажиллах боломжтой тогтолцоо нь хууль

тогтоох байгууллага нь гүйцэтгэх засаглалын үйл ажиллагааг хянахад бэрхшээл учруулах

эрсдлийг агуулж байгаа юм.

7.6. Татвар, төсвийн тухай хууль батлах, хяналт тавих процедур хэр зэрэг нарийн нягт вэ?

2007-2008 онд эрх зүйн орчин, хэрэгжилтийн байдалд томоохон өөрчлөлт ороогүй.

7.7. Төрийн шийдвэр, үйл ажиллагааны талаар мэдээлэл авах эрхийг иргэдэд олгож буй хууль

тогтоомж хэр олон талыг хамарсан бөгөөд үр нөлөөтэй вэ?


Ард түмэнд нээлттэй мэдээллээр үйлчлэх нь төрийн ил тод байдлын үндсэн шалгуурын нэг

юм. Иргэдийн мэдээлэлтэй байх эрхийг Үндсэн хуулийн 16 дугаар зүйлийн 17 дахь хэсэгт “Төр

түүний байгууллагаас хууль ѐсоор тусгайлан хамгаалбал зохих, нууцад хамаарахгүй асуудлаар

мэдээлэл хайх, хүлээн авах эрхтэй” гэж заасан байдаг.


2006 онд “Глоб Интернэшнл” ТББ-аас Монгол Улсын жирийн иргэн төрийн байгууллагаас

мэдээлэл олж авах боломжийн бодит дүр зургийг харуулах зорилгоор судалгаа хийж, тайлан

бичжээ. Энэ тайланд “Ñóäàëãààíû äүí Ìîíãîëä ýíãèéí èðãýäèéí ìýäýýëýë îëæ àâàõ ýðõ òóéëûí

õÿçãààðëàãäìàë áàéãààã õàðóóëàâ.”121

хэмээн дүгнэсэн байна.

АТГ122

нь авлигатай тэмцэх, түүнээс урьдчилан сэргийлэх, түүнийг бий болгож буй нөхцөл,

шалтгаан болон өдөөгч хүчин зүйлсийг арилгах арга хэмжээ аван хэрэгжүүлж байгаагийн нэг нь

“Төрийн байгууллагын хүнд суртлыг багасгах, төрийн үйлчилгээг ил тод, хөнгөн шуурхай

болгох, улмаар авлигаас урьдчилан сэргийлэх зорилгоор мэдээллийг хүртээмжтэй байлгах, үйл

ажиллагаагаа нээлттэй болгох, иргэдийн оролцоог хангах талаар” гурван бүлэг 18 зүйл бүхий

зөвлөмжийг боловсруулж, төрийн байгууллагуудад 2007 онд хүргүүлсэн.

“Глоб Интернэшнл” ТББ-ын 2007 онд гүйцэтгэсэн “Төрийн байгууллагын мэдээллийн

нээлттэй, ил тод байдал” мониторингийн тайланд “АТГ-ын зөвлөмжийг хэрэгжүүлэх төрийн

байгууллагуудын идэвх санаачлага хангалтгүй байна” гэж дүгнэсэн байна. Тухайлбал,

судалгаанд хамрагдсан төрийн байгууллагуудын 41 хувь нь зөвлөмжийг хэрэгжүүлэхээр

ажиллаж байгаа бол, 12 хувь нь зөвлөмжийг судлах шатандаа, 34 хувь нь зөвхөн тойм мэдээлэл

авсан төдий байгаа бол 13 хувь нь зөвлөмжийн талаар мэдээлэлгүй байсан. Харин АТГ нь

сүүлийн саруудад үйл ажиллагаагаа эрчимжүүлж, хяналтаа сайжруулсантай холбоотойгоор

121 Глоб Интернэшнл ТББ. “Иргэний мэдээлэл олж авах боломж нөхцөл”

http://www.globeinter.org.mn/images/upld/1189333442reportm-last.pdf 122 2006 оны 7 дугаар сарын 6-нд “Авлигын эсрэг хууль”-ийг баталж, тус хуульд заасанчлан “Авлигатай Тэмцэх

Газар”-ыг байгуулсан

http://www.globeinter.org.mn/images/upld/1189333442reportm-last.pdf


Хуудас | 52

төрийн байгууллагуудад зөвлөмжийг хэрэгжүүлэх үйл явцын идэвхи сайжрах хандлага

ажиглагдсан нь нааштай үзүүлэлт болж байна.123

123 Глоб Интернэшнл ТББ. “Төрийн байгууллагын мэдээллийн нээлттэй, ил тод байдал” мониторингийн тайлан,

Улаанбаатар, 2007


Хуудас | 53

8. ЗЭВСЭГТ ХҮЧИН, ЦАГДААД ТАВИХ ИРГЭНИЙ ХЯНАЛТ

Зэвсэгт хүчин, цагдаа иргэний хяналтад байдаг уу?

8.1. Зэвсэгт хүчинд иргэний зүгээс тавих хяналт хэр үр нөлөөтэй байдаг вэ? Улс төрийн амьдрал

цэрэг армийн оролцооноос хэр ангид байж чаддаг вэ?

Олон улсын Vision of Humanity байгууллагын жил бүр гаргадаг Global Peace Index124

2008

оны жагсаалтад Монгол Улс анх удаагаа орж, судалгаанд хамрагдсан нийт 140 орноос 88 дугаар

байрт орсон байна.125

Зураг 1. Global Peace Index, 2008

Монгол Улсын Зэвсэгт хүчний талаарх мэдээлэл иргэдэд хаалттай байдаг бөгөөд энэхүү

нөхцөл байдал нь Зэвсэгт хүчний үйл ажиллагаанд иргэд болон олон нийтийн байгууллагуудын

зүгээс хяналт тавихад бэрхшээл учруулдаг. Мөн иргэд, иргэний нийгмийн байгууллагуудын

зүгээс Зэвсэгт хүчний үйл ажиллагаанд хяналт тавих, олон нийтэд ил тод болгох талаар идэвхтэй

санаачилга, оролдлого сүүлийн жилүүдэд хийгдээгүй байна.

8.2. Цагдаагийн болон тусгай албадуудын үйл ажиллагаанд тавих хяналт олон нийтэд хэр нээлттэй

вэ?

Төрийн нууцын тухай хуульд ямар мэдээлийг нууцалж болохгүйг тусгайлан заагаагүй.

Төрийн тусгай албадын үйл ажиллагааны тухай ихэнх мэдээлэл төрийн нууцад хамаардаг тул

олон нийтэд хаалттай байдаг. Төрийн нууцад хамаарахгүй боловч чухал гэж үзсэн мэдээллийг

нууцлах сонирхол, хандлага төрийн байгууллага, албан тушаалтнуудын дунд хүчтэй хэвээр

байгаа нь үүнд мөн нөлөөлж байна.

8.3. Цэрэг, цагдаа, аюулгүй байдлыг хангах албадын бүтэц, зохион байгуулалт нийгмийнхээ бүтцийг

бүхэлд нь өөр дээрээ хэр зэрэг тусгадаг вэ?

2007-2008 онд энэ чиглэлд өөрчлөлт гараагүй.

Ардчилсан засаглалын төлөв байдалд гарсан өөрчлөлтийг үнэлэх судалгааны хүрээнд хийсэн

социологийн судалгаанд оролцогсод цагдаагийн байгууллагын үйл ажиллагааны талаар дараах

үнэлгээг өгсөн байна.

124 Энэхүү индекс нь улс орнууд дотоодын болон олон улсын зөрчил мөргөлдөөнөөс ангид байж, улс орны аюулгүй

байдлаа хэр хангаж буйг илэрхийлдэг. 125 http://www.visionofhumanity.org/gpi/results/rankings/2008/

http://www.visionofhumanity.org/gpi/results/rankings/2008/


Хуудас | 54

Хүснэгт 24. Цагдаагийн байгууллагын үйл ажиллагааны


2008 он Цагдаагийн бүрэлдэхүүн

хэсэг

Маш сайн Сайн Дунд Муу Маш муу Мэдэхгүй

Замын цагдаа 2,7 17,2 42,5 18,4 7,9 11,3

Эрүүгийн цагдаа 1,7 12,3 46,8 17,4 6,6 15,1

Хэв журмын цагдаа 2,3 13,3 43,3 19,7 8,4 12,9

Мөрдөн байцаагч/хэрэг

бүртгэгч

1,8 11,9 41,4 17,2 8,3 19,4

ШУА-ийн Философи, социологи, эрхийн хүрээлэнгээс 2008 онд “Цагдаагийн байгууллагын

үйл ажиллагааны өнөөгийн байдал, боловсронгуй болгох чиглэл” сэдэвт судалгааг явуулсан

байна. Судалгаанд оролцогчдоор цагдаагийн байгууллагад ажиллагсдыг дараах үндсэн

үзүүлэлтүүдээр 5 баллаар үнэлүүлэхэд хамгийн муу үнэлгээг харилцааны соѐл тааруу дундаж нь

(2.4), хуулиа дээдлэх, мэргэжлийн ѐс зүйгээ баримтлан шудрага ажиллах байдал гэсэн

үзүүлэлтүүд тус тус (2.8) баллын үнэлгээ авчээ. Өөрөөр хэлбэл нийт судалгаанд оролцогчдын

49.5% буюу 2 хүн тутмын нэг нь тэднийг харилцааны соѐлгүй, 33.0% нь буюу 3 хүн тутмын нэг

нь хуулиа дээдэлж, шударга байж чаддаггүй, 33.4 % нь буюу мөн 3 хүн тутмын нэг нь

мэргэжлийн ѐс зүйгээ баримтлах байдал муу гэсэн хариултыг өгсөн байна. Харин эерэг үнэлгээг

судалгаанд оролцогчдын 28.4% нь цагдаагийн ажилтнуудын боловсролын түвшин сайн, 32.1%

нь мэргэжлийн ур чадвар сайн гэж тус тус үнэлжээ.127

Эндээс үзэхэд хэдийгээр мэргэжлийн ур

чадвар, боловсрол мэдлэг сайтай ч хуулиа дээдэлж шударга ажиллаж чаддаггүй, харилцааны

соѐл муутай ажилтнууд нэлээдгүй байгааг судалгааны дүн харуулж байна.

Дээрх хоѐр судалгаанд иргэдийн өгсөн үнэлгээг үндэслэн тухайн асуудалд хандвал

ерөнхийдөө цагдаагийн байгууллагын үйл ажиллагаа дундаж байдлаар явагдаж, иргэдийн тэдэнд

өгсөн үнэлгээ ч мөн дундаж байдлаар үнэлсэн нь олон нийтийн зүгээс цагдаа болон хүчний

байгууллагуудын үйл ажиллагаанд хандах сэтгэл зүйн хандлага дундаж төвшинд байгаа гэсэн

дүгнэлт хийж болох байна. Энэ нь дээрхи үнэлгээний утгаас ч тодорхой харагдаж байна.

8.4. Тухайн улс орон зэвсэгт бүлэглэл, албан бус цэрэгжсэн нэгдлүүд, милитаристуудын

дарангуйлал, мафийн гэмт бүлэглэлүүдийн үйл ажиллагаанаас хэр зэрэг ангид оршдог вэ?

Монгол Улсад зохион байгуулалттай зэвсэглэсэн, цэрэгжсэн бүлэглэл байдаг эсэх тухай

мэдээлэл байхгүй байна.

126 Мөн судалгаанд оролцогчдын дунд эзлэх хувиар, 127 ШУА-ийн ФСЭХ. Цагдаагийн байгууллагын үйл ажиллагааны өнөөгийн байдал, боловсронгуй болгох чиглэл.

Социологийн судалгаа. УБ., 2008.


Хуудас | 55

9. АВЛИГЫН ЭСРЭГ ҮЙЛ АЖИЛЛАГАА

Төрийн албан тушаалтнууд авилгад автсан уу?

9.1. Төрийн албаны сонгууль болон сонгуульт бус ажил үүргийн хүрээг тухайн албан тушаалтны

намын харьяалал, хувийн бизнес, гэр бүлийнх нь ашиг сонирхлоос ялгаж заагласан байдал хэр үр

ашигтай үйлчилж байна вэ?


Төрийн албаны тухай хуулийн 15 дугаар зүйл нь бүхэлдээ Монгол Улсын төрийн захиргааны

болон төрийн тусгай албан хаагчдыг сонирхлын зөрчилд орохоос сэргийлэх, сонирхлын

зөрчлийн тодорхой хэлбэрүүдийг хязгаарлахад чиглэсэн байна.

Авлигын эсрэг хуулиар төрийн албан тушаалтан хөрөнгө, орлогын мэдүүлэг гаргах, хөрөнгө,

орлогын мэдүүлгийг бүртгэх, хадгалах, хянан шалгах, хариуцлага хүлээлгэх, хөрөнгө, орлогын

мэдүүлгийг нийтэд мэдээлэхтэй холбоотой харилцааг зохицуулсан байна.


2008 онд Удирдлагын академиас явуулсан “Төрийн албан хаагчийн сонирхлын зөрчил,

түүнийг шийдвэрлэх арга зам” сэдэвт судалгааны тайлангаас харахад Монголд сонирхлын

зөрчил түгээмэл дэлгэрсэн, газар авах хандлагатай болсон гэж судалгаанд оролцогчид үзсэн

байна. Хүснэгт 25. Монголд сонирхлын зөрчил хэр дэлгэрсэн бэ?

128

Төрийн байгууллага Респондентуудын хариулт /хувиар/

Их Дунд зэрэг Бага Мэдэхгүй

1 Улсын Их Хурал 71.3% 12.9% 2.2% 7.3%

2 Газрын алба 69.8% 13.5% 4.6% 5.3%

3 Гааль 65.1% 15.7% 4.8% 6.2%

4 Засгийн газрын танхим 57.0% 20.2% 3.5% 9.5%

5 Яам 54.3% 24.5% 4.1% 8.1%

6 Шүүх 46.9% 22.0% 12.5% 9.3%

7 Татвар 45.1% 26.8% 9.4% 8.1%

8 Агентлаг 43.0% 29.0% 6.4% 9.6%

9 Цагдаа 42.8% 27.1% 13.6% 6.7%

10 Прокурор 41.5% 24.6% 12.2% 11.1%

11 Аймаг, нийслэлийн ЗДТГ 37.2% 31.4% 13.0% 8.4%

12 Эмнэлэг 34.1% 29.4% 21.8% 5.9%

13 Сум, дүүргийн ЗДТГ 30.9% 90.9% 14.9% 9.8%

14 Иргэдийн төлөөлөгчдийн хурал 29.9% 28.0% 15.1% 13.7%

15 Боловсролын байгууллага 23.3% 35.2 % 23.8% 7.4%

16 Бусад 1.4% 0.4%

Судалгаанд оролцогчдын тоо 853 хүн

Дээрх судалгаанд оролцогчид сонирхлын зөрчил хамгийн ихээр илэрдэг үйл ажиллагааны хүрээг

дараах байдлаар тодорхойлжээ.

Хүснэгт 26. Сонирхлын зөрчил ямар үед хамгийн ихээр

илэрдэг гэж Та боддог вэ?129

Мэдээллийн төрөл Их Дунд

зэрэг

Бага Мэдэхгүй Хариулсан

хүний тоо

Ажилд авахад 63.1% 24.6% 6.7% 5.6% 808

Албан тушаал дэвшүүлэхэд 61.9% 26.9% 6.9% 4.4% 800

Ажлын гүйцэтгэлийг үнэлж дүгнэхэд 21.9% 42.3% 26.0% 9.8% 782

Шагнаж урамшуулахад 25.6% 38.5% 26.2% 9.7% 755

Ажлын хариуцлага тооцоход 17.4% 39.8% 29.4% 13.4% 748

Мэдээллээр хангах үед 11.0% 27.1% 37.1% 24.9% 720

128 УА. Төрийн албан хаагчийн сонирхлын зөрчил, түүнийг шийдвэрлэх арга зам. Судалгааны ажлын тайлан. УБ.,

2008. 47 дахь тал. 129 Мөн тэнд, 50 дахь тал.


Хуудас | 56

Ашиг, орлого хуваах үед 43.1% 29,7% 13.4% 13.7% 751

Гадаад дотоодын сургалтад хамруулахад 54.0% 25.5% 10.4% 10.1% 770

Ажил хэрэгт шаардлагатай нөөцийг

хуваарилахад

23.8% 38.2% 24.5% 13.5% 743

Ажил хэргийг байгууллагын бодлогоор

дэмжихэд

14.4% 39.9% 28.7% 17.0% 736

Давхар ажил эрхлэх явдлыг дэмжихэд 12.2% 29.8% 31.7% 26.2% 728

Торгууль, төлбөр ногдуулах үед 26.6% 31.8% 25.0% 16.6% 733

Тендерт шалгаруулах, гэрээгээр ажил үүрэг гүйцэтгүүлэхэд

69.0% 17.7% 6.6% 6.6% 767

Тусгай эрхийн зөвшөөрөл олгох, хураахад 65.4% 21.0% 7.5% 6.1% 765

Татвар ногдуулахад 31.8% 36.4% 20.0% 11.8% 745

Байгууллагад бүтээгдэхүүн, үйлчилгээ

худалдан авахад

23.7% 36.1% 23.5% 16.7% 737

Нийтийн эзэмшлийн өмчийг захиран,

зарцуулахад

33.9% 34.9% 16.0% 15.2% 744

Хариуцлага тооцоход 20.8% 35.5% 28.0% 15.7% 726

Хяналт, шалгалт хийхэд 26.9% 36.7% 23.7% 12.7% 733

Ажил үүрэгтэй шууд холбогдох хувийн

бизнес эрхлэхэд 37.6% 31.8% 14.8% 15.8% 735

Өнөөдрийн байдлаар Монгол Улсын Авлигатай тэмцэх газар нь 2 дахь удаагаа төрийн албан

хаагчдын хөрөнгө орлогын мэдүүлгүүдийг хүлээн аваад байна. Хуулийн дагуу төрийн албан

хаагч нь өөрийн хөрөнгийг үнэн зөв мэдээллэх үүрэгтэй. Гэтэл хуульд заасан хугацаанд хөрөнгө

орлогоо мэдүүлээгүй, буруу таашаа мэдүүлсэн явдал гарсаар байна.

Монгол дахь АНУ-ын Азийн сангаас “Монголын авлигын түвшин тогтоох судалгаа” хэмээх

хагас жил тутамд явуулдаг зургаа дахь удаагийн судалгааг 2008 оны 9 дүгээр сард хийсэн байна.

Судалгааг гурван жилийн өмнө хийж эхэлснээс хойш төрийн байгууллагууд дотроос авлигад

хамгийн их өртсөн газар бол газрын алба гэж иргэд үзжээ. Тав дахь судалгаа хүртэл гааль

хоѐрдугаар байранд жагсаж байгаад уул уурхайн салбарын дараа оржээ. Газар, гааль, уул уурхай

гэсэн гурван салбарыг зургаан судалгаанд хамгийн их авлигад өртсөн салбарууд гэж иргэд

үзжээ.130

130 АНУ-ын Азийн сан. Монголын авлигын төвшин тогтоох судалгаа. 2008 оны 9-р сар.

Шигтгээ 3

Авлигын нийгмийн хор аюулыг олон түмэнд ойлгуулах, авлигыг үл тэвчих үзлийг нийгэмд

төлөвшүүлэх, авлигын гэмт явдлыг таслан зогсоох нь дан ганц Авлигатай тэмцэх газрын үүрэг

биш юм. Авлигыг үл тэвчих уур амьсгалыг нийгэмд төлөвшүүлэхэд олон нийт, иргэний нийгэм,

хувийн хэвшил, хэвлэл мэдээллийн болон бусад байгууллагуудын идэвхтэй оролцоо, дэмжлэг,

хамтын ажиллагаа зайлшгүй шаардлагатай.

Авлигатай тэмцэх газар энэхүү хамтын ажиллагааг нэг бодлогоор мэргэжлийн удирдлагаар

хангах, үйл ажиллагааг нь уялдуулан зохицуулахад гол үүрэг гүйцэтгэх болно. Бидэнтэй

түншлэгчид маань салбар бүртээ авлигатай хийх тэмцлээ идэвхжүүлэн, авлигын гэмт явдал

гаргуулахгүй байх талаар бүхий л бололцоотой арга хэмжээг авч хэрэгжүүлэх хэрэгтэй байна.

Өөрөөр хэлбэл, хамтын ажиллагааны үр ашигтай, оновчтой механизмыг бий болгох

шаардлагатай байна. Эх сурвалж:“Хүний эрхийг хангаж ардчилсан засаглалыг бэхжүүлэх

Мянган хөгжлийн зорилго” Үндэсний зөвлөлдөх уулзалтад

АТГ-ын Урьдчилан сэргийлэх, соѐн гэгээрүүлэх

албаны дарга Ш.Раднаасэдийн тавьсан илтгэлээс.

Илтгэлийн эмхтгэл. УБ., 2008. 118 дахь тал.


Хуудас | 57

График 15. Авлигад хамгийн их автсан салбарын

тухай иргэдийн төсөөлөл131

9.2. Албан хаагчид болон ард иргэдийг авлигал, хээл хахуульд татагдан орохоос хамгаалсан арга

хэмжээнүүд хэр оновчтой, үр дүнтэй байна вэ?


2005 онд Монгол Улс Авлигын эсрэг НҮБ-ын Конвенцид нэгдэн орж, Улсын Их Хурал 2006

оны 7 дугаар сарын 6-ны өдөр Авлигын эсрэг хуулийг хэлэлцэн баталсан.

2008 оны 2 дугаар сарын 1-ний өдөр УИХ Эрүүгийн байцаан шийтгэх хуульд өөрчлөлт

оруулсанаар “Авлигатай тэмцэх газар нь Эрүүгийн хуулийн Төрийн албан тушаалтан албаны эрх

мэдэл буюу албан тушаалын байдлаа урвуулах, Төрийн албан тушаалтан эрх мэдлээ хэтрүүлэх,

Төрийн бус байгууллага, аж ахуйн нэгжийн албан тушаалтан эрх мэдлээ хэтрүүлэх, Хээл

хахууль зуучлах, Төсвийн хөрөнгийг зориулалтын бусаар зарцуулах гэмт хэрэгт хэрэг бүртгэлт”

(26.2) явуулах эрхтэй болсон.


2007 оны 1 дүгээр сард УИХ Авлигатай тэмцэх газрыг байгуулан бүтэц, зохион байгуулалт,

орон тоо, цалин хөлсний асуудлыг шийдвэрлэжээ. Авлигын эсрэг хуульд АТГ-ын төсвийг өмнөх

оны төсвөөс бууруулахгүйгээр батална гэсэн заалт байдаг. АТГ-ын 2007 оны төсвийг мөрдөн

байцаах эрх зүйн үндэс бий болсонтой холбогдуулан нэмэлт оруулж 2 тэрбум орчим төгрөгт

хүргэсэн байна.132

Авлигатай тэмцэх газар чиг үүргийнхээ дагуу авлигын хор нөлөөнөөс

урьдчилан сэргийлэх, ард иргэдийг авлигыг үл тэвчих ѐс суртахуунд хэвшүүлэх, авлигын гэмт

хэргийг таслан зогсоох, илрүүлэх авлигын шалтгаан нөхцөл үр үндсийг арилгахад чиглэгдсэн

үйл ажиллагаагаа явуулж эхэлсэн.

Авлигатай тэмцэх бие даасан газар нь авлигын эсрэг тэмцлийг тэргүүлсээр байх болно гэж ард

иргэд найдсаар байна. Гэвч 2007 оны 3 дугаар сард олон нийтийн засгийн газарт итгэх итгэл эрс

буурснаас хойш дөнгөж сэргэж эхлээд байгаа нь энэ юм. Хэдийгээр хүсэл эрмэлзэл, шийдвэр

131 Мөн тэнд, 132 Дэлхий нийтийн жишгийг авч үзвэл авлигатай тэмцэх ажилдаа өөрийн орны төсвийн 0.1 хувиас багагүй хувийг

зарцуулахаар заадаг юм байна. Жишээлбэл Хонконгт 0.3-0.4 хувь байдаг тухай Хонгконгийн авлигатай тэмцэх

хорооны дэд дарга асан Тони Квок илтгэлдээ дурьджээ. Манай Улсын хувьд 0.01 хувь байгаа нь хангалтгүй юм.


Хуудас | 58

төгс байхын хувьд засгийн газраас илүү иргэний нийгэмд найддаг ч иргэний нийгэм авлигатай

тэмцэх чадвартай гэдэгт олон нийтийн итгэх итгэлийн түвшин доогуур хэвээр байна.

Энэхүү итгэлийн талаар АНУ-ын Азийн сангийн явуулсан „Монголын авлигын төвшин

тогтоох‟ судалгааны “Авлигын эсрэг тэмцэлд хэн тэргүүлэх вэ?” гэсэн асуултад олон нийтийн

52.3 хувь нь АТГ-т, 46.6 хувь нь Засгийн газарт, 26.4 хувь нь иргэний хөдөлгөөнүүдэд авлигын

эсрэг тэмцэлд хамгийн их найдвар хүлээлгэж байгаа ажээ.133

2007 онд АТГ-ын Мөрдөн байцаах хэлтэс хуульд заасан харъяаллын 86 эрүүгийн хэрэгт

мөрдөн байцаалтын ажиллагаа явуулсан байна. Эдгээрийн 24 хэрэгт тус хэлтсийн мөрдөн

байцаагч нар эрүүгийн хэрэг үүсгэж, 57 хэргийг харьяаллын дагуу хүлээн авчээ. Түүнчлэн

тусгаарласан 3 эрүүгийн хэрэг, эрүүгийн хэрэг үүсгэхээс татгалзсан материалд прокуророос эрүү

үүсгэсэн 5 эрүүгийн хэрэгт, мөрдөн байцаалтыг түдгэлзүүлсэнээс сэргээсэн 2 эрүүгийн хэрэгт

тус тус байцаан шийтгэх ажиллагаа явуулсан байна. Энэ хугацаанд мөрдөн байцаалтыг

түдгэлзүүлсэн 12 хэргийг харьяаллын дагуу хүлээн авчээ. Эрүүгийн хэрэгт нийт 212 хүн

холбогдон шалгагдсаныг албан тушаалын байдлаар авч үзвэл төрийн улс төрийн албан хаагч 15

буюу 7.1 хувийг, төрийн захиргааны албан хаагч 28 буюу 13.2 хувийг, төрийн тусгай албан хаагч

47 буюу 22.2 хувийг, төрийн үйлчилгээний албан хаагч 25 буюу 11.8 хувийг, төрийн бус

байгууллага, аж ахуйн нэгжийн албан тушаалтан 89 буюу 42 хувийг, гадаадын иргэн 4 буюу 1.9

хувийг тус тус эзэлж байна.134

9.3. Сонгуулийн кампани, нэр дэвшигч болоод сонгогдсон төлөөлөгчдийг санхүүжүүлэхтэй

холбогдсон дүрэм журам нь тэдгээрийг бүлгийн явцуу ашиг сонирхолд автахаас хэр зэрэг сэргийлж

чадаж байна вэ?

Энэхүү илтгэлийг бэлтгэх үед УИХ-ын 2008 оны сонгуулийн кампаний санхүүжилтийн

талаар албан ѐсны мэдээ гараагүй, мэдээлэл бага байсан учраас сонгуулийн кампаний

санхүүжилттэй холбоотой хуулийн заалтуудын хэрэгжилтийг судлах боломж хомс байв.

Сонгуулийн үеэр сонгогчдод мөнгө, эд зүйл тараах зэргээр хууль зөрчих явдал гарч байсныг

хэвлэл мэдээллийн хэрэгсэлүүдээр мэдээлж байсан.

133 МХЗ 9 хүний эрх, ардчилсан засаглалыг бэхжүүлэх төсөл. “Хүний эрхийг хангаж ардчилсан засаглалыг бэхжүүлэх

Мянган хөгжлийн зориго” Үндэсний зөвлөлдөх уулзалтын илтгэлийн эмхтгэл. УБ., 2008. 113 дахь тал. 134 АТГ-ын Мөрдөн шалгах хэлтсийн 2007 онд хийж гүйцэтгэсэн ажлын тайлан. http://www.iaac.mn

Шигтгээ 4

Авлига монголын нийгэмд хэр дэлгэрсэн гэж боддог вэ?

Оролцогч 1: Шат шатандаа байдаг

Оролцогч 2: Мэдэхгүй ямар ч байсан байгаа л байх

Оролцогч 3: Авлига бүх шатандаа их байх. Авлига гэдэг чинь хэн өгч хэн аваад байгаа нь мэдэгддэггүй шүү

дээ. Зурагтаар л авлига гээд баахан юм яриад байдаг. Авлига гэж яг юу яриад байгааг ойлгохгүй байна. Өнөөдөр

ажлаа бүтээх гээд хүнтэй хоол хамт идээд хоолных нь үнийг даах нь авлига мөн үү үгүй юу гэдэг асуудал гарч

байна.

Оролцогч 4: Байдаг л байх хэлж мэдэхгүй юм.

Оролцогч 5: Бүх шатанд байдаг. Ялангуяа улс төрд албан тушаалын төлөө авлига их байдаг гэж боддог.

Оролцогч 6: Авлига монголын нийгэмд ялангуяа дунд шатандаа илүү их байдаг. Хүн ажлаа бүтээхийн тулд

заавал нэг гар цайлгах хэрэгтэй болдог байх. Багаар бодлоо гэхэд л хоолонд оруулах гээд л асуудал их л

байна.Үүнийг авлига гэж ойлгож болох уу гэдэг нь эргэлзээтэй байна шүү д ээ.

Эх сурвалж: „Ардчилсан засаглалын шалгуур үзүүлэлтийн өөрчлөлт. 2007-2008‟

судалгааны хүрээнд Өмнөговь аймгийн Даланзадгад сумын зорилтот бүлгийн дунд

хийсэн фокус бүлгийн ярилцлагаас. 2008

http://www.iaac.mn/


Хуудас | 59

Хүснэгт 27. Та дараах байгууллагад

хандив, авлига өгч байсан уу?135

Өгч

байгаагүй

1

удаа

2-3 удаа 4 ба түүнээс

дээш

Төрийн байгууллагад 88.8 6.9 2.5 1.7

Улс төрийн намд 98.1 0.7 0.4 0.9

Бизнесийн байгууллагад 94.1 3.2 1.6 1.2

Хуулийн байгууллагад 91.5 3.7 3.1 1.7

Үйчилгээний байгууллагад

(сургууль, эмнэлэг г.м.)

88.5 6 3.5 1.9

Зуучлагчид 89.9 5.6 2.3 2.1

9.4. Хүчирхэг корпорациуд болон бизнесийн арилжааны томоохон ашиг сонирхолууд олон нийтийг

хамарсан бодлого шийдвэрт зүй бусаар нөлөө үзүүлэх явдлыг хяналтдаа байлгах асуудал хэрхэн

зохицуулагдаж байна вэ, тэдгээр нь авлигалд өртөх, үүний дотор олон улсын шинжтэй авлигалын

сүлжээнд татагдан орох явдалтай хэр зэрэг үр өгөөжтэй тэмцэл явуулдаг вэ?

АТГ-ын үйл ажиллагаа нийгмийн бүхий л хүрээн дэх авлигын эсрэг тэмцэхэд үйл

ажиллагаагаа чиглүүлж байна. Бизнесийн салбар дахь авлигын нөхцөл байдал, засаг төрийн

байгууллагын шийдвэрт том бизнесийн ашиг сонирхол хэрхэн нөлөөлж буйг нарийвчлан судлах

хэрэгцээ шаардлага их байна. Монгол Улсад ашигт малтмалын томоохон ордуудыг ашиглахтай

холбоотой ашиг сонирхлын зөрчил улс төр, бизнесийн хүрээнд байгаа нь тодорхой. Гагцхүү энэ

талаарх судалсан зүйл, баттай мэдээ баримт хомс байна.

9.5. Төрийн албан тушаалтнууд болон төрийн үйлчилгээ хүргэгч байгууллагууд авлигад

хутгалдаагүй цэвэр байгаа гэдэгт хүмүүс хэр итгэлтэй байдаг вэ?

“Транспарэнси Интернэшнл” байгууллагаас жил бүр гаргадаг авлигын талаарх төсөөллийн

индексээр Монгол Улс 2008 онд 3.0 гэсэн оноотойгоор 180 орноос 102 дугаар байрт

бичигджээ136

.

2008 оны судалгаанд оролцсон иргэдийн 78,6 хувь нь “Монгол Улсад авлига их дэлгэрсэн”

гэж үзэж байгаа бол “авлига хааяа байдаг” гэж 19 хувь нь, “бараг байхгүй” гэж 2 хүрэхгүй хувь

нь үздэг байна.

135 Ц.Цэцэнбилэг. “Хүний эрхийг хангаж ардчилсан засаглалыг бэхжүүлэх Мянган хөгжлийн зорилго” Үндэсний

зөвлөлдөх уулзалтын илтгэлийн эмхтгэл. УБ., 2008. 103 дахь тал. 136 http://www.transparency.org/

Шигтгээ 5

100 долларын хахууль өгөхийг завдаад 3,7 сая төгрөгийн торгуулийн ял авчээ

Автомашин олширохын хэрээр азын дугаараар гангарахыг хүсэгчид улам ихсэж байна. Гэвч ганган

машинтай болгон автомашиндаа азын дугаар авч чадахгүй нь мэдээж. Уг нь зургаан сарын өмнө Замын

Цагдаагийн газар (ЗЦГ)-аас автомашины азын дугаарыг дуудлага худалдаанд оруулж, худалдан борлуулах

талаар тусгайлсан журам батлаж, Хууль зүй дотоод хэргийн яаманд хүргүүлсэн боловч өнөөг хүртэл хариу

нь ирээгүй байгаа аж. Тиймээс азын дугаар хүсэгчид ЗЦГ-ын ажилтнуудад хахууль өгөхийг завдах нь

цөөнгүй болсон байна. Тухайлбал С.Мөнхбаатар гэгч нь 2008 оны наймдугаар сарын 21-нд ЗЦГ-ын Бүртгэл

техник хяналтын хэлтсийн Too бүртгэлийн тасгийн дарга Б.Жаргалд “…автомашины азын дугаар авч өгөөч”

хэмээн 100 долларын авлига өгөхийг завджээ. Энэ хэргийг Нийслэлийн прокурорын газрын хяналтын

прокурор Л.Бадралт хянаж, шүүх хурал Сүхбаатар дүүргийн шүүхийн танхимд боллоо. Шүүхээс шүүгдэгч

С.Мөнхбаатарт ЭХ-ийн ТА-ийн 269 дүгээр зүйлд заасны дагуу 3.7 сая төгрөгийн торгуулийн ял шийтгэл

ногдуулсан юм. Эл хэргээс сургамж авч, иргэд аливаа асуудлыг өөрт хялбар аргаар бус, хууль журмын дагуу

шийдэж байхыг онцгой анхааруулж байна. Эх сурвалж: 2008.11.12, 10:55 • Өглөөний сонин


http://www.transparency.org/

http://www.sonin.mn/sedev/udur-tutmiin/ugluunii-sonin/



Хуудас | 60

График 16. Монголд авлига хэр зэрэг дэлгэрсэн

гэж Та үздэг вэ?137

Судалгаанд оролцсон иргэдийн долоо орчим хувь нь төрийн байгууллагын ажилтнуудад,

зургаан хувь нь үйлчилгээний байгууллагын ажилтнуудад авлига өгч байсан гэж хариулсан

байна. Авлига өгч байсан гэж хариулсан иргэд авлигын хэмжээг дараах байдлаар тодотгосон

байна. Үүнд: эрүүл мэндийн салбарт 50000 төгрөгийг, ажилд ороход 50001-100000 төгрөгийг,

хилээр гаалийн болон бусад бараа татваргүй оруулах буюу гаргахад 1-1.5 сая төгрөгийг, төрөл

бүрийн тусгай зөвшөөрөл, лиценз авахад 10 сая, түүнээс их хэмжээний төгрөгийг өгдөг гэжээ.

Хүснэгт 28. Монголын нийгэмд авлига хэр дэлгэрсэн бэ?

138

(байгууллага, салбараар), 2008 он

Байгууллага, салбар Маш их Их Дунд Бага Огт үгүй Мэдэхгүй

УИХ 28,8 31,2 16,0 2,0 1,8 20,1

Засгийн газар 26,6 32,2 17,1 1,9 1,8 20,3

Яам, агентлаг 25,7 29,9 18,7 2,4 1,5 21,7

Орон нутгийн захиргаа 19,2 28,7 26,0 5,4 1,9 18,6

Төрийн бус байгууллага 12,5 14,0 24,3 11,3 4,4 33,6

Урлаг, спорт 8,9 9,4 21,0 16,4 6,7 37,6

Мэдээллийн хэрэгсэл 8,2 11,0 21,8 15,3 6,2 37,5

Бусад 1,1 0,2 0,2 0,0 0,0 0,0

Төрийн үйлчилгээ хүргэгч байгууллагын нэг цагдаагийн байгууллагад авлига ямар төвшинд

байгаа талаар ШУА-ийн ФСЭХ-ийн хүрээлэнгээс явуулсан судалгааны дүнгээс харахад тус

судалгаанд оролцогчдын 73.5 хувь авлига байдаг гэж хэлж байгаа бол 6.4 хувь нь үүнийг хүлээн

зөвшөөрөхгүй байна гэсэн байна. Цагдаагийн байгууллагын ажилтнуудаас хэв журмын цагдаа

нарыг хамгийн бага авлигад өртдөг гэсэн бол замын цагдаа, удирдах ажилтнуудыг хамгийн

ихээр авлигад өртдөг гэж хариулжээ.

Хүснэгт 29. Цагдаагийн ажилтнуудын авлигад

өртөмтгий байдлын үнэлгээ139

Хариулт Маш их

(5)

Их

(4)

Дунд

зэрэг (3)

Бага

(2)

Байхгүй

(1)

Мэдэхгүй

(9)

Утга

Хэв журмын цагдаа 14.7 16.0 26.5 11.0 5.3 26.5 3.32

Хэрэг бүртгэгчид 16.3 18.3 20.1 8.2 3.4 33.7 3.54

137 Ц.Цэцэнбилэг. Мянганы хөгжлийн 9 дэх зорилт ба ардчилсан засаглалын шалгуур үзүүлэлт. Давтан судалгааны

урьдчилсан судалгаа. “Хүний эрхийг хангаж ардчилсан засаглалыг бэхжүүлэх Мянган хөгжлийн зорилго” Үндэсний

зөвлөлдөх уулзалтын илтгэлийн эмхтгэл. УБ., 2008. 79 дэх тал. 138“Ардчилсан засаглалын төлөв байдалд гарсан өөрчлөлт. 2007-2008” судалгааны хүрээнд хийсэн социологийн

судалгаанд оролцогчдын дунд эзлэх хувиар. УБ., 2008. 139 ШУА-ийн ФСЭХ. Цагдаагийн байгууллагын үйл ажиллагааны өнөөгийн байдал, боловсронгуй болгох чиглэл.

Социологийн судалгааны тайлан. УБ., 2008.


Хуудас | 61

Мөрдөн байцаагчид 22.3 22.5 17.4 6.6 2.2 29.1 3.79

Замын цагдаа 33.1 25.5 14.0 5.7 2.1 19.6 4.02

Удирдах ажилтнууд 30.3 20.1 11.5 4.3 2.6 31.1 4.03

III. ИРГЭНИЙ НИЙГЭМ

БА АРД ТҮМНИЙ

ОРОЛЦОО


Хуудас | 62

10. АРДЧИЛСАН НИЙГЭМ ДЭХ ОЛОН НИЙТИЙН ХЭВЛЭЛ МЭДЭЭЛЛИЙН

ХЭРЭГСЭЛ

Хэвлэл мэдээллийн хэрэгслийн үйл ажиллагаа ардчилсан үнэт зүйлсийг дэмжихэд чиглэгддэг үү?

10.1.Олон нийтийн хэвлэл мэдээллийн хэрэгслүүд төр засгаас хэр зэрэг хараат бус байгаа,

тэдгээрийн өмчийн харьяалал олон талтай эсэх, өөр орнуудын засгийн газар болон үндэстэн

дамнасан корпорациудын эрхшээлээс хэр зэрэг хараат бус байж чадаж байгаа вэ?

2006-2008 оны хооронд олон нийтийн хэвлэл мэдээллийн хэрэгслүүд төр засгаас хараат бус

үйл ажиллагаа явуулахыг зохицуулсан эрх зүйн орчин үндсэндээ өөрчлөгдөөгүй. Харин 2005 онд

Зар сурталчилгааны хуульд нэмэлт өөрчлөлт оруулж Үндэсний олон нийтийн радио телевизийн

зар сурталчилгааны цагийг хязгаарласан нь түүний төр засгаас хараат бус байдалд шууд

нөлөөлөхгүй юм. Хүснэгт 30. Сурталчилгааны түгээмэл арван сэдэв

140

Реклам сурталчилгааны сэдэв Нэгжийн

тоо/ширхэг

Банк санхүү, даатгал 625

Барилга, барилгын материалын худалдаа 599

Машин тээвэр, тоног төхөөрөмж 415

Гар утас, үүрэн телефоны хэрэглээ 383

Бүх төрлийн сургалт 335

Ажлын байр 250

Эрүүл мэнд, эмнэлэгийн үйлчилгээ 177

Электрон бараа 155

Хүнсний бүтээгдэхүүн 117

Цахилгаан, эрчим хүч 117

Олон нийтийн хэвлэл мэдээллийн хэрэгслийн өмчийн харьяаллыг зохицуулсан, өмчийн олон

талт байдалд нь нөлөөлсөн хууль, эрх зүйн шийдвэр гараагүй байна.

Өөр орнуудын засгийн газар, үндэстэн дамнасан корпорациудын эрхшээл, нөлөөнөөс олон

нийтийн хэвлэл мэдээллийн хэрэгслүүдийг хамгаалсан эрх зүйн орчин өөрчлөлт гараагүй болно.

Мэдээллийн эрх чөлөөний тухай хуулийн төслийг санаачлах, олон нийтээр хэлэлцүүлэх

ажил 2 жилийн өмнө эхэлсэн боловч өнөөдөр хүртэл парламентын хэлэлцүүлэгт орж чадаагүй

байна.

Олон нийтийн мэдээллийн хэрэгслийн өмчийн харьяалал, олон талт байдалд тодорхой

хэмжээгээр өөрчлөлт гарсан. Харамсалтай нь энэ талын албан ѐсны мэдээлэл хоорондоо ихээхэн

зөрөөтэй байна. 2008 оны байдлаар ХЗДХЯ-ны албан ѐсны мэдээгээр тогтмол ажилладаг хэвлэл

мэдээллийн хэрэгсэл 151 байгаагаас 72 нь сэтгүүл, 10 студи, телевиз, 69 нь сонин байна.141

Гэтэл

ХЭҮК-оос 2008 онд хэвлүүлсэн албан ѐсны илтгэлд дурьдсанаар 1680 сонин, 55 сэтгүүл, 237

радио, телевиз байна.142

Хүснэгт 31. Сэтгүүлийн харьяaлал 2006-2007 он

143

140 Монголын Хэвлэлийн хүрээлэн. Монголын Хэвлэл мэдээлэл өнөөдөр. Мониторингийн тайлан: 2007-2008”, УБ.,

2008. 24 дэх тал. Өдөр тутмын 4 сонины (Өдрийн сонин, Өнөөдөр, Зууны мэдээ, Ардын эрх) 2007 оны 1,4,7,10-р сард хэвлэгдсэн

реклам сурталчилгааны талбайн хэмжилтэд үндэслэсэн байна. 141 www.pmis.gov.mn ХЗДХЯ-ны вэб сайт. 2007 оны үйл ажиллагааны тайлан. 2 дахь тал. 142 ХЭҮК. Монгол Улс дахь хүний эрх, эрх чөлөөний 2007 оны байдлын талаарх илтгэл. УБ., 2008. 33 дахь тал. 143 Монголын Хэвлэлийн хүрээлэн. Монголын Хэвлэл мэдээлэл өнөөдөр. Мониторингийн тайлан: 2007-2008, УБ.,

2008. 30 дэх тал.

http://www.pmis.gov.mn/


Хуудас | 63

Хүснэгт 32. Радиогийн харьяaлал 2006-2008 онд I улирал144

Монгол дахь мэдээллийн хэрэгслийн тоо тогтмол өсөж байгаа бөгөөд энэ нь мэдээллийн

хэрэгслийн бүх төрөлд хамаарч байна. Тухайлбал, 1999 онд өдөр тутмын 5 сонин гарч байсан

бол 2008 онд өдөр тутмын 12 сонинтой болж, нийслэлд үйл ажиллагаа явуулдаг 5 телевиз 18

болж өссөн байна. Түүнчлэн орон даяар нэвтрүүлгээ цацдаг телевизийн тоо нэг байснаа 6 болж,

нийслэлийн ФМ радио 7-оос 20 болтлоо өсчээ.145

График 17. Телевизийн харьяалал 2006-2007 он146

Олон нийтийн мэдээллийн хэрэгслүүд өөр орны засгийн газрын юмуу эсвэл үндэстэн

дамнасан корпорациудын нөлөөнөөс хэр зэрэг хамааралтай ажиллаж байгааг нарийн тодруулсан

судалгаа хийгдээгүй байна.

Төр засгийн байгууллагын шийдвэр, үйл ажиллагааны талаархи мэдээллийг иргэд хүссэн

цагтаа олж авах боломж багасах хандлага гарсныг олон нийтийн санаа бодлын судалгааны

мэдээлэл харуулж байна.

Хүснэгт 33. Судалгаанд оролцогчдын төр засгийн

байгууллагын шийдвэр үйл ажиллагааны талаарх мэдээллийг

хүссэн цагтаа авч чаддаг байдал147


Тийм, төвөггүй олж авч чаддаг 25,9 15,4

144 Монголын Хэвлэлийн хүрээлэн. Монголын Хэвлэл мэдээлэл өнөөдөр. Мониторингийн тайлан: 2007-2008, УБ.,

2008. 30 дэх тал. 145 Мөн тэнд, 5 дахь тал. 146 Мөн тэнд, 30, 34 дахь тал. 147“Ардчилсан засаглалын төлөв байдалд гарсан өөрчлөлт. 2007-2008” судалгааны хүрээнд хийсэн социологийн


Сэтгүүлийн харьяалал 2006 2007

Хувийн 35 34

Төрийн байгууллагын 29 15

Төрийн бус байгууллагын 22 25

Бусад 3 4

Радиогийн харьяалал

Хувийн Төрийн

байгууллагын

Төрийн бус

байгууллагын

Бусад

2006 2007 2006 2007 2006 2007 2006 2007

Үндэсний хэмжээнд

нэвтрүүлэг цацдаг

0 0 0 0 1 1 0 0

УБ-ын хэмжээнд нэвтрүүлэг

цацдаг

15 16 2 1 3 3 0 0

Орон нутгийн радио 24 32 7 4 9 16 2 4

Нийт 39 48 9 5 13 20 2 4


Хуудас | 64

Эрж сурж байж олж авдаг 23,5 32,7

Олж авч чаддаггүй 27,4 33,7

Мэдээлэл олж авах шаардлагагүй 22,5 18,2

Хариулаагүй 0,7 0,0

Нийт 100,0 100,0

“Глоб Интернэшнл” ТББ хэвлэн нийтэлснийх нь төлөө сэтгүүлчдийн эрх чөлөөнд халдсан

үйлдлийг 2005 оны 10 дугаар сараас 2006 оны 10 дугаар сарын хооронд бүртгэж, баримтжуулсан

байна. Энэ хугацаанд тэдэнд 16 хэрэг бүртгэгдсэн бөгөөд сэтгүүлчийг айлган сүрдүүлсэн, эд

мөнгөөр татахыг завдсан, зодсон, эмэгтэй сэтгүүлчийг хүчирхийлсэн тохиолдол гарчээ148

.

“Хил хязгааргүй сэтгүүлчид”149

олон улсын байгууллагын үнэлгээгээр 2007 оны байдлаар

Монгол Улс 169 улс орноос дахь хэвлэлийн эрх чөлөөний индексээр 74-д оржээ. Хэвлэлийн эрх

чөлөөний индекс 23,40 болсон байна.150

Зураг 2. Хэвлэлийн эрх чөлөөний индекс, 2007

График 18. Монгол Улсын

хэвлэлийн эрх чөлөөний индекс, 2002-2007151

Төрийн байгууллагын тухай мэдээллийг төр засгийн байгууллагын албан ѐсны эх сурвалжаас

авах бололцоо багасаж, харин хэвлэл мэдээллийн хэрэгслээс олж мэдэх боломж өргөжсөн байдал

Ардчилсан засаглалын төлөв байдалд гарсан өөрчлөлт: 2007-2008 судалгааны хүрээнд хийгдсэн

социологийн судалгааны дүнгээс харагдаж байна.

Хүснэгт 34. Судалгаанд оролцогчдын төр засгийн

байгууллагын шийдвэр үйл ажиллагааны талаарх мэдээллийг олж авдаг эх сурвалж,152

148 ХЭҮК. “Монгол Улс дахь хүний эрх, эрх чөлөөний байдлын талаарх илтгэл”, УБ., 2008. 30 дахь тал. 149 Reporters Without Borders 150 http://www.rsf.org/article.php3?id_article=19388 151 http://www.rsf.org/ 152“Ардчилсан засаглалын төлөв байдалд гарсан өөрчлөлт. 2007-2008” судалгааны хүрээнд хийсэн социологийн


http://www.rsf.org/article.php3?id_article=19388

http://www.rsf.org/


Хуудас | 65


Албан ѐсны мэдээллээс 29,6 9,9

Албан тушаалтнаас 4,3 5,6

Танил талаараа 6,2 5,3

Дам сургаар 9,6 6,4

Мэдээллийн хэрэгслээс 2,9 20,9

Хариулах шаардлагагүй 47,4 51,9

Нийт 100,0 100,0

Ардчилсан засаглалын төлөв байдалд гарсан өөрчлөлт: 2007-2008 судалгааны хүрээнд

хийсэн социологийн судалгаанд оролцогчдын санал асуулгын дүнгээс харахад иргэд төр засгийн

байгууллагын шийдвэр, үйл ажиллагааны тухай мэдээллийг төрийн байгууллагуудаас олж

авахын тулд хүнд сурталтай тулгардаг байдал нэмэгдсэн хандлага ажиглагдаж байна.

Хүснэгт 35. Судалгаанд оролцогчид төр засгийн

байгууллагын шийдвэр, үйл ажиллагааны талаарх

мэдээллийг олж авч чаддаггүйн шалтгаан, 153

2008 он

Хариулт Хариулсан хүний хувь

Зөвшөөрөл шаарддаг 3,5

Олон дахин явуулдаг 9,2

Дүрэм журам нь мэдэгддэггүй 9,6

Хариулах эзэн олдоггүй 14,1

Дамжуулж гүйлгэдэг 8,0

Мэдээлэл нээлттэй бус 24,1

Мэдээлэл авах газаргүй 12,4


Бусад 0,1

Нийт 100,0

Хүснэгт 36. Судалгаанд хамрагдсан судалгаанд оролцогчид төр

засгийн байгууллагын шийдвэр үйл ажиллагааны талаарх

мэдээллийг олж авч чаддаггүйн шалтгаан, 154

2005 он

Хариулт Хариулсан хүний хувь




Хариулах эзэн олдоггүй 10,5




Хариулаагүй 10,3

Хариулах шаардлагагүй 52,6

Нийт 100,0

Хэвлэл мэдээллийн хэрэгсэл гадаад орнуудын засгийн газар, үндэстэн дамнасан олигархиуд,

бүлэглэлүүдийн нөлөөнд байгаа тухай ямар нэг мэдээлэл байхгүй.

Хэвлэл мэдээллийн хэрэгслүүдийн дийлэнхийн үүсгэн байгуулагч-эзэд нь нэр бүхий

компани, аж ахуйн нэгж байдаг. Мөн гадаадын байгууллагын үүсгэн байгуулсан хэвлэл

мэдээллийн хэрэгсэл ч бий.


судалгаанд оролцогчдын дунд эзлэх хувиар. УБ., 2008. 154 Ардчилсан засаглалын шалгуур үзүүлэлт: Монгол дахь засаглалын төлөв байдал, үнэлгээ. Судалгааны тайлан. УБ.,

2005.


Хуудас | 66

Хүснэгт 37. Хэвлэл мэдээллийн эзэмшил/харьяаллын сүлжээ, 2008 он155

(3-аас дээш жил хэвлэл мэдээллийн хэрэгслийг эзэмшдэг байгууллагууд)

Эзэмшил/харьяалал Нийт

тоо

Хэвлэл мэдээллийн хэрэгслийн нэр Борлуулалтын нийт тоо

жилд / 7 хоногийн

нэвтрүүлгийн цаг

Эрхэт монгол ХХК 3 „Зиндаа‟ сонин, „Хийморь‟ сонин,

„Хүүхдийн нэвтэрхий толь‟ сэтгүүл

1 137 600

Таянхан ХХК 4 „Сэрүүлэг‟, „Монголчуудын амьдрал‟,

„Life‟

FM 104

TB 8

1 122 000

168 цаг

112 цаг

МОНЦАМЭ агентлаг 7 „МОНЦАМЭ мэдээ‟ сонин, „Хүмүүн

бичиг‟ сонин, „Тhe Mongol Messenger‟

сонин, „Новости Монголии‟ сонин,

„Монголын мэдээ‟ сонин /хятад хэлээр/

„Монгол цушин‟ сонин /япон хэлээр/

„Mongolia Today‟ сэтгүүл

372 000

“Улаанбаатар хэвлэл”

ХХК

3 „Өглөөний сонин‟

„Хүмүүс‟

„Хүмүүсийн амьдрал‟

4 564 368

Эгэл ХХК / Орон нутгийн

сонины холбоо

7 „Баянхонгор таймс‟

„Дорнод сонин‟

„Завхан сонин‟

„Монгол говь‟

„Сэлэнгийн мэдээ‟

„Шинэ мэдээ‟

„Булганы мэдээ‟

243 804

Монгол Ньюс ХХК 5 „Өнөөдөр‟ сонин, „Таны үзэх ТВ 7

хоног‟

„Таван цагираг‟

„The UB Post‟ сонин

„Weekend-Ням гараг‟ сонин

„MN-25 суваг ТВ‟

3 464 776

133 цаг

10.2. Олон нийтийн хэвлэл мэдээллийн хэрэгслүүд нь хоорондоо ялгаатай өөр өөр үзэл бодлыг

төлөөлөх чадвар ямар түвшинд байгаа, нийгмийн янз бүрийн бүлгүүдэд хэр зэрэг нээлттэй,

хүртээмжтэй байдаг вэ?

Өнөөдөр ажиллаж буй хэвлэл мэдээллийн хэрэгслүүдийн аль нь ч өөр хоорондоо ялгаатай

үзэл бодлыг илэрхийлэх, нийгмийн янз бүрийн бүлгүүдэд боломжийн хэмжээнд нээлттэй байдаг.

Хүснэгт 38. Телевизийн нэвтрүүлгийн бүтэц 2006-2007156

Нэвтрүүлгийн төрөл

Ийгл ТВ ТМ ТВ 8 С 1 NTV SBN UBS

2007 2007 2007 2007 2007 2007 2007

7 хоногт нийт/мин 6704

100%

4976

100%

4818

100%

5525

100%

2255

100%

2469

100%

7430

100%

Үүнээс: Мэдээ/Мин 28.9 % 14.6% 19.5% 12.5% 4.5% 21.6% 19.1%

Нийгэм улс төр, эдийн

засгийн /мин

33.3% 6.5% 0.7% 5.5% 11.7% 3.5% 13.1%

Боловсрол, сургалт танин

мэдэхүйн/мин

0% 6.3% 2.4% 10.2% 2.6% 3.0% 6.7%

Кино/мин 1.4% 26.4% 34.8%0 9.3% 28.1% 28.7% 19.2%

Бусад уран сайхны

нэвтрүүлэг/мин

2.5% 5.5% 0.8% 2.3% 2.8% 4.4% 1.1%

Цэнгээнт нэвтрүүлэг/мин 0 19.8% 10.7% 12.1% 10.3% 9.3% 9.2%

155 Монголын Хэвлэлийн хүрээлэн. Монголын хэвлэл мэдээлэл өнөөдөр. Мониторингийн тайлан:2007-2008. УБ., 2008.

23 дахь тал. 156 Монголын Хэвлэлийн хүрээлэн. Монголын хэвлэл мэдээлэл өнөөдөр-мониторингийн тайлан-2007/2008. УБ., 2008.

37 дахь тал.


Хуудас | 67

Хөгжмийн нэвтрүүлэг/мин 0 2.9% 7.9% 3.1% 15.1% 8.5% 4.3%

Спортын нэвтрүүлэг/мин 8.2% 7.2% 9.4% 14.7% 5.4% 8.6% 11.6%

Хүүхдийн нэвтрүүлэг/мин 0 7.6% 6.9% 9.7% 9.5% 5.5% 3.0%

Арилжаа сурталчилгаа/мин 0 0.5% 4.9% 7.3% 1.7% 1.6% 3.9%

Түүх, урлаг соѐлын

нэвтрүүлэг

25.8% 2.6% 0 0.8% 0.7% 0.3% 1.8%

Бусад/мин 0 0 2.0% 12.5% 7.5% 4.90% 7.0%

Хүснэгт 39. Телевизийн 7 хоногийн нэвтрүүлэгт

гадаад нэвтрүүлгийн эзлэх хувь157

Телевизийн нэр Он 100%

дотоодын


Холимог нэвтрүүлэг

(дуу оржжлсан,

орчуулсан, гадаад

нэвтрүүлэг ашигласан)

монгол хэлээр

100% гадаад

нэвтрүүлэг эх

хэлээрээ

Дотоодод

бэлтгэсэн


гадаад хэлээр

Монголын Үндэсний

олон нийтийн ТВ

2006 96.6% 2.95% 0 0.43%

2007 95.9% 3.1% 0 1%

Ийгл Бродкастинг ТВ 2006 25% 0 75% 0

2007 30% 10% 60% 0

Улаанбаатар ТВ /

UBS

2006 60% 38% 2% 0

2007 60% 38% 2% 0

MN-25 суваг ТВ 2006 75% 25% 0 0

2007 75% 25% 0 0

ТВ 9 2006 65% 35% 0 0

2007 75% 25% 0 0

ТВ 8 2006 80% 20% 0 0

2007 88% 10% 2% 0

Мagic TV 2006 33.6% 43.8% 22.6% 0

2007 40% 60% 0 0

STV 2006 59.4% 27% 13.6% 0

Сансар КаТВ 2007 40% 30% 30% 0

NTV 2006 60.6% 39.4% 0 0

2007 40% 60% 0 0

Телевиз, радио, сонин, сэтгүүл зэрэг хэвлэл мэдээллийн хэрэгсэлүүдийн зэрэгцээ орчин

үеийн мэдээллийн технологи хөгжих явцад интернет, бусад шинэ технологид суурилсан

мэдээллийн хэрэгслийн тоо,158

хамрах хүрээ, хэрэглэгчдийн тоо Монгол Улсад сүүлийн хоѐр

жилд огцом хурдацтай нэмэгджээ. Эдгээр (вэб хуудас, блог) нь иргэд ямар нэгэн цензургүй,

чөлөөтэй мэдээлэл олж авах, түгээх боломжийг өргөтгөж байна.

Хүснэгт 40. Монголын хамгийн олон хэрэглэгчтэй

вэб сайтууд, 159

2008 Монголын вэб сайтууд Интернэт

хэрэглэгчдийн хувь

Хэрэглэгчдийн

тоо

www.olloo.mn 60.3% 258,492

www.gogo.mn 28.1% 120,630

www.banjig.net 25.9% 111,056

www.caak.mn 21.0% 89,994

www.huurhun.mn 19.6% 84,994

www.asuult.net 4.0% 17,233

www.sonin.mn 2.2% 9,574

www.lavlav.mn 2.2% 9,574

www.hehe.mn 2.2% 95,74

www.horom.mn 1.8% 7,659

157 Мөн тэнд, 38 дахь тал. 158 www.olloo.mn, www.news.mn зэрэг мэдээллийн портал вэб хуудсуудыг хоногт 10-15 мянган зочин үздэг байна. 159 Монголын Хэвлэлийн хүрээлэн. Монголын хэвлэл мэдээлэл өнөөдөр. Мониторингийн тайлан:2007-2008. УБ., 2008.

64 дахь тал.

http://www.olloo.mn/

http://www.gogo.mn/

http://www.banjig.net/

http://www.caak.mn/

http://www.huurhun.mn/

http://www.asuult.net/

http://www.sonin.mn/

http://www.lavlav.mn/

http://www.hehe.mn/

http://www.horom.mn/


http://www.news.mn/


Хуудас | 68

Хэвлэл мэдээллийн хэрэгсэлд итгэх иргэдийн итгэл урьдын адил өндөр байгааг судалгааны

дүн харуулж байна.

Хүснэгт 41. Судалгаанд хамрагдсан хүмүүс дараах

хэвлэл мэдээллийн хэрэгслүүдэд итгэдэг байдал,160

2008 он

Хариулт Бүрэн

итгэдэг

Ер нь

итгэдэг

Ер нь


Огт


Хариулаагүй Мэдэхгүй

Олон нийтийн телевиз 37,0 56,8 5,0 1,2 0,1 0,1

Хувийн телевиз 16,8 63,6 16,1 3,3 0,1 0,1

Өдөр тутмын сонин 13,3 60,4 21,3 4,8 0,2 0,1

Шар хэвлэл 4,6 30,8 53,5 10,9 0,2 0,1

Интернетын

мэдээллүүд

9,1 44,1 30,1 14,1 2,5 0,1

Аман ярианд 3,1 26,7 49,2 19,9 1,0 0,1

10.3. Олон нийтийн хэвлэл мэдээллийн хэрэгслүүд болон бусад хараат бус байгууллага, бие даасан

нэгжүүд төр засаг ба хүчирхэг корпорациудыг эрэн сурвалжлах чиглэлд хэр зэрэг үр ашигтай

ажилладаг вэ?

Эрэн сурвалжлах сэтгүүл зүйн эрх зүйн орчин бүрдээгүй. Төр засаг болон томоохон аж

ахуйн нэгжийн үйл ажиллагааны тухай мэдээллийг сэтгүүлчид олдсон хэмжээгээрээ мэдээлдэг

бөгөөд зах сэжүүрийг нь олсон мэдээллийн үнэн бодитой эсэхийг тэр бүр магадлан нягтлах

боломж байдаггүй. Хэвлэл мэдээллийн хэрэгслүүд сургаар мэдээлэх, ам дамжсан мэдээлэл

дамжуулах, сэжиг таавар дэвшүүлэх зэргээр ажиллах нь түгээмэл болсон.

Монголын хэвлэлийн хүрээлэн, Конрад Аденаурын сангийн дэмжлэгтэйгээр зохион

байгуулсан “Парламентын сурвалжлага ба сэтгүүлийн хариуцлага” судалгаанд оролцсон олон

нийтийн санал асуулгын дүнгээс харахад иргэд УИХ-ын гишүүдийн талаар нэлээд сөрөг

хандлагатай, мөн УИХ-ыг үндсэндээ чуулганаар төсөөлж, байнгын хороо, дэд хороодын талаар

тодорхой ойлголтгүй байсан. Судалгаанд хамрагдсан иргэдийн дараах төсөөлөл харуулж байна.

Хүснэгт 42. Судалгаанд хамрагдсан хүмүүс дараах

хэвлэл мэдээллийн хэрэгслүүдэд итгэдэг байдал,161

2008 он

Мэдээллийн төрөл УИХ-ын талаарх мэдээлэлд

УИХ-ын гишүүдийн талаарх

мэдээллийн эзлэх хувь

Үүнээс УИХ-ын гишүүдийн

нэр холбогдсон хэрэг зөрчил

дуулиант үйл явдлын талаар

Сонин 63% 64%

Телевиз 58% 19%

Радио 64% 37%

10.4. Сэтгүүлчдэд хуулиар тогтоосон хязгаарлалт ямар хэмжээнд байгаа, халдлага, түрэмгийлэл,

сүрдүүлэлтэд өртөхгүй, тэдгээрээс хэр зэрэг ангид ажиллах бололцоотой байдаг вэ?

Сэтгүүлчдийн мэргэжлийн үйл ажиллагаанд хуулиар тогтоосон хязгаарлалт байхгүй боловч

амьдрал дээр албан тушаалтны сэтгүүлчдэд хандах хандлагаас хамаарсан багагүй хүндрэл

учирдаг.

Сэтгүүлчид халдлага, түрэмгийлэл, сүрдүүлэлтэд өртөхгүй ажиллах эрх зүйн тодорхой

зохицуулалт бий болж чадаагүй хэвээр байгаа. 2008 онд Мэдээллийн эрх чөлөөний хуулийн

эцсийн төслийг боловсруулсан ч Мэдээллийн аюулгүй байдал болон Мэдээллийн технологи

зэрэг хуулиудтай хамт авч үзэхээр хойшлуулаад байгаа.


судалгаанд оролцогчдын дунд эзлэх хувиар. УБ., 2008. 161“Ардчилсан засаглалын төлөв байдалд гарсан өөрчлөлт. 2007-2008” судалгааны хүрээнд хийсэн социологийн



Хуудас | 69

Хүснэгт 43. УИХ-ын тухай мэдээ. Баримт, үзэл бодол162

УИХ-ын талаарх мэдээ Өдөр

тутмын

сонин

7 хоног тутмын

сонин

Радио Телевиз

Баримтад тулгуурласан

мэдээ

82% 20% 80% 87%

Сэтгүүлчийн хувийн

дүгнэлт, үзэл бодол

орсон мэдээ

8% 80% 8% 13%

10.5. Хэвлэл мэдээллийн хэрэгслүүдийн зүгээс хувийн амьдралд нь зүй бусаар халдах, хөндлөнгөөс

хутгалдан ордог явдлаас иргэд хэр зэрэг хамгаалагдсан байдаг вэ?

Хэвлэл мэдээллийн хэрэгслүүд иргэдийн хувийн амьдралд нь зүй бусаар халдах, хөндлөгөөс

хутгалдан орохыг эрүүгийн болон иргэний хуулийн холбогдох заалтуудаар хориглосон байдаг.

Энэ амьдрал дээр иргэдийн эрх зүйн хамгаалалт болохоосоо илүү сэтгүүлчдийг буруутгах

үндэслэл болох нь түгээмэл байдаг. Иргэдийн хувийн амьдралд хутгалдан орсон мэдээлэл

ихэвчлэн олны танил хүмүүсийн тухай байдаг бөгөөд ийм мэдээллийг их төлөв шуугиан дэгдээх,

олны анхаарал татах, сонин хэвлэлээ борлуулахад ашиглах нь түгээмэл байна.

Монголын Хэвлэлийн хүрээлэнгээс жил бүр зохион байгуулж явуулдаг Монголын хэвлэл

мэдээлэл өнөөдөр - мониторингийн судалгаанд (2007-2008) хамрагдсан иргэдээр хэвлэл

мэдээллийн хэрэгслүүдийн үнэлгээг хийжээ.

Хүснэгт 44. Үзэгчдийн үнэлгээгээр хамгийн

163 ...

Телевизүүдийн

нэр

Сайн

нэвтрүүлэгтэй

ТВ

Үнэн зөв

мэдээлэлтэй

ТВ

Шуурхай

мэдээлэлтэй

ТВ

Сонирхолтой

нэвтрүүлэгтэй

ТВ

Сайн

сурталчилгаа

цацдаг ТВ

Сайн

хөтлөгчтэй

ТВ

Сайн

гардаг

ТВ

МҮОНТ 29.4% 32.8% 19.1% 9.6% 11.2% 41.2% 26.7%

ТВ 5 телевиз 19.2% 13.1% 21.6% 14.4% 32.3% 18.2% 18.1%

MN 25 телевиз 15.8% 12.0% 8.3% 21.0% 6.2% 5.8% 17.1%

С 1 телевиз 11.7% 5.7% 4.2% 12.5% 4.0% 6.0% 6.4%

162 Мөн тэнд, 24 дэх тал. 163 Монголын Хэвлэлийн хүрээлээн, Конрад Аденаурын сан. Парламентын сурвалжлага ба сэтгүүлийн хариуцлага.

Судалгааны тайлан. УБ., 2008. 60 дахь тал.

Шигтгээ 6

Сэтгүүлч үнэнийг мэдээлснийхээ төлөө эрүүгийн хэрэгт татагдав

Өвөрхангай аймгийн Арвайхээр сумын засаг дарга Түгжвандан овогтой Гончигдорж нь тус аймгийн

“Өвөрхангай сонин”-ы сэтгүүлч Батхуягийн Жавзансүрэнг нэр төр гутаасан хэмээн буруутгаж шүүхэд

нэхэмжлэл гаргасан бол, тус аймгийн Боловсрол соѐлын газрын дарга Батаагийн Мөнхжаргал өөрийг нь

гүтгэлээ хэмээн буруутгаж сэтгvvлч Б.Жавзансүрэн эрүүгийн хуулийн 111.2-т холбогдуулав. Сэтгүүлч

Б.Жавзансүрэн 2007 оны 4-р сарын 11-дэх дугаартаа “Арвайхээр хотын мэр Боловсролын газрын дарга хоѐр

үдийн цай хөтөлбөрийг хэрэгжүүлжээ” гэсэн нийтлэлийг хэвлүүлсэн байна.

Энэхүү нийтлэлдээ Монгол Улсын засгийн газраас хэрэгжүүлж эхлээд байгаа ерөнхий боловсролын

сургуулийн сурагчдын “Үдийн цай” хөтөлбөрийг тус аймгийн засаг дарга Т.Гончигдоржийн эхнэрийн хувийн

компани, Боловсрол соѐлын газрын дарга Б.Мөнжаргалын хүүдийн хувийн компаниуд хэрэгжүүлж байгаа нь

албан тушаалаа урвуулан ашиглаж байж болзошгүй талаар бичсэн байна. Мөн сэтгүүлч Б.Жавзансүрэн нь

Улаанбаатар хотын “Нийгмийн толь” сонины Өвөрхангай аймаг дахь сурвалжлагчаар ажилладаг бөгөөд дээрх

мэдээллийг 2008 оны 1 дүгээр сарын 16-ны дугаарт “Дарга нар үдийн цай хөтөлбөрөөр хувийн унаагаа

сэлгэжээ” гэсэн гарчигтайгаар “Нийгмийн толь” сонинд нийтэлж баримтаар дурдсан байна. Нийгмийн толь

сонинд дээрх мэдээлэл нийтлэгдсэний дараа дээрх дарга нар ийнхүү сэтгүүлчийг буруутгасан байна.

“Глоб Интернэшнл” ТББ 2008 оны 3-р сарын 27-нд сэтгүүлч Б.Жавзансүрэнг Улаанбаатар хотод авчран

хэвлэлийн бага хуралд оролцуулан тухайн хэргийн талаарх үнэн зөвийг олон нийтэд мэдээлсэн байна. Мөн

“Глоб Интернэшнл” ТББ-ын хуульч Г.Даваахүү сэтгүүлч Б.Жавзансүрэнгийн өмгөөлөгчөөр ажиллаж байна.

2007 онд сэтгvvлч Б.Жавзансүрэн аймгийнхаа Цагдаагийн байгууллагыг шүүмжилснээс болж шүүгчийн хууль

бус захирамжаар долоо хоног баривчлах ялаар шийтгүүж 1 хоног шоронд орж байсан байна. Эх сурвалж: www.globeinter.org

http://www.globeinter.org/


Хуудас | 70

ТВ 9 телевиз 6.2% 10.1% 20.6% 9.2% 17.6% 10.1% 11.1%

UBS телевиз 5.8% 3.8% 3.2% 9.4% 15.1% 8.4% 5.0%

SBN телевиз 4.9% 1.7% 1.9% 10.0% 3.0% 3.2% 5.0%

ТВ 8 телевиз 2.6% 4.2% 5.9% 3.5% 2.0% 2.4% 2.2%

Ийгл телевиз 1.7% 12.2% 12.1% 1.5% 1.0% 1.7% 4.0%

NTV телевиз 1.3% 1.7% 1.3% 5.2% 3.0% 1.7% 1.2%

TM телевиз 1.3% 2.3% 1.7% 1.9% 3.0% 0.4% 2.2%


Хуудас | 71

11. УЛС ТӨРИЙН ОРОЛЦОО

Олон нийтийн амьдрал дахь иргэдийн оролцоо

11.1. Сайн дурын эвсэл холбоо, иргэний байгууллага, нийгмийн хөдөлгөөн гэх мэтийн олон төрөл

хэр зэрэг өргөн дэлгэрсэн, тэдгээр нь төрөөс хэр зэрэг хараат бус байдаг вэ?

Төрийн бус байгууллагын тухай хуулийг өөрчлөн Ашгийн бус байгууллагын тухай хууль

болгон боловсруулах ажил 2005 оны үеэс эхэлж төсөл боловсруулагдсан боловч өнөөдөр хүртэл

парламентаар орж хэлэлцэгдээгүй байна.

2005 онд явуулсан Ардчилсан засаглалын шалгуур үзүүлэлтийн судалгаанд оролцсон

иргэдийн 82 хувь нь, 2008 онд явуулсан судалгаанд оролцсон иргэдийн 85 хувь нь ямар нэг

төрийн бус байгууллагын гишүүн биш гэж хариулсан байна.

Төрийн бус байгууллагын үйл ажиллагааны үнэлэмжийн талаар дунд зэрэг ажилладаг гэж

2005 онд судалгаанд хамрагдсан хүмүүсийн 35 хувь нь, 2008 онд 34 хувь нь хариулжээ.

Төрийн бус байгууллагууд төрөөс хараат бус байдлаар ажиллах боломжтой. Өнөөдөр үйл

ажиллагаа явуулж буй иргэний нийгмийн болон бусад эвсэл холбоодын үйл ажиллагаа хэрэв

хуулийн хүрээнд явагдаж байгаа бол түүнд төрөөс ямар нэг хэлбэрээр саад учруулж, дарамт,

шахалт үзүүлэх үндэслэл байхгүй. Тийм тодорхой тохиолдол ч гараагүй байна.

Хүснэгт 45. Төрийн бус байгууллагуудын талаарх

судалгаанд оролцогчдын төсөөлөл164

Хариулт

Тийм Үгүй Эргэлзэж байна Мэдэхгүй

2005 2008 2005 2008 2005 2008 2005 2008

Иргэний дуу хоолой болдог 25,0 28,3 9,8 7,9 35,6 34,1 29,6 29,8

Төр засгийн шийдвэрт нөлөөлдөг 17,1 22,6 15,4 10,9 32,0 34,7 35,5 31,8

Нутгийн удирдлагын шийдвэрт

нөлөөлдөг

17,7 13,5 13,2 10,8 30,5 37,8 38,6 38,0

Нийтийн эрх ашгийг хамгаалдаг 19,9 24,7 13,3 8,4 30,8 33,5 36,0 33,4

Гишүүдийн эрх ашгийг хамгаалдаг 31,4 22,7 8,0 8,3 23,8 33,0 36,8 36,0

Гадаадын тусламжаас мөнгө

хүртэх арга

28,0 13,7 8,7 11,6 20,6 34,3 42,7 40,5

Иргэний нийгмийн байгууллагуудын санхүүгийн чадвар сул, гол төлөв гадны донор

байгууллагын дэмжлэгт тулгуурласан үйл ажиллагаа явуулж байгаа нь тэдгээрийг аж ахуйн үйл

ажиллагаа эрхлэх боломжийг хязгаарласан байдагтай холбоотой.165

Монголын улсын Хууль зүй дотоод хэргийн яамны Төрийн бус байгууллагуудын бүртгэлийн

газарт 2007 оны 4 дүгээр сарын байдлаар бүртгэгдсэн 6283 төрийн бус байгууллагууд

бүртгэгджээ.166

11.2. Сайн дурын эвсэл холбоо болон өөрөө өөрийгөө удирддаг байгууллагууд, мөн бусад

хэлбэрийн сайн дурын олон нийтийн үйл ажиллагаан дахь иргэний оролцоо хэр өргөн байгаа вэ?

Сайн дурын эвсэл холбоо, иргэний байгууллага, нийгмийн хөдөлгөөнүүдийн гишүүнчлэлийн

талаарх мэдээлэл ямар ч төвшинд гардаггүй. Иргэний нийгмийн байгууллага, эвсэл

хөдөлгөөнүүдийн үйл ажиллагаа, зохион байгуулсан арга хэмжээнд иргэд хэрхэн оролцож

байгаа талаар тогтмол, давтамжтай судалгаа үгүйлэгдэж байна.


судалгаа. УБ., 2008. 165 Мянганы хөгжлийн зорилтуудын хэрэгжилт. Үндэсний хоѐр дахь илтгэл. УБ., 2007. 96 дахь тал. 166 http://www.owc.org.mn/index.php?sel=news&f=one&n_id=268

http://www.owc.org.mn/index.php?sel=news&f=one&n_id=268


Хуудас | 72

2005 онд “Ардчилсан засаглалын шалгуур үзүүлэлт: Монгол дахь засаглалын төлөв байдал,

үнэлгээ”-г боловсруулах ажлын хүрээнд хийсэн социологийн судалгаанд оролцогчдын 17 хувь

нь ТББ-ын гишүүн гэж хариулсан бол 2008 онд хийсэн Ардчилсан засаглалын төлөв байдалд

гарсан өөрчлөлт судалгаанд оролцогчдын 7 хувь ямар нэг ТББ-ын гишүүн гэж хариулжээ.

Төрийн бус байгууллагуудын зохион байгуулсан үйл ажиллагаанд иргэдийн оролцох зорилго,

идэвхи нь ялгаатай байдаг. Тухайлбал, хүн амын бүлгүүдээр зааглаж үзвэл эмзэг ядуу

бүлгийнхэн зохион байгуулсан арга хэмжээний үеэр ямар нэг зүйл үнэгүй тарааж магадгүй гэсэн

сэдлээр оролцож байхад чинээлэг болон дунд хэсгийнхэн эрх ашгаа хамгаалж, иргэнийхээ хувьд

байр сууриа илэрхийлэх гэж оролцох нь илүү байдаг байна.

Хүснэгт 46. Судалгаанд оролцогчид улс төрийн

дараах үйл ажиллагаанд оролцож байсан байдал167

Үйл ажиллагаа Байнга оролцдог Хааяа олорлцдог Огт оролцдоггүй

2005 2008 2005 2008 2005 2008

Жагсаал цуглаан 3,0 2,1 23,7 14,4 73,2 83,5

Орон нутгийн удирдлагад хандсан 3,4 2,0 28,6 15,0 68,0 83,0

Хэвлэл мэдээллийн хэрэгсэлд

хандсан

1,7 1,3 10,2 7,7 88,1 91,1

Улс төрийн намуудад хандсан 3,3 1,1 13,2 9,1 83,5 89,8

УИХ-ын гишүүдэд хандсан 3,3 1,3 15,9 10,0 80,8 88,7

Сонгуулийн сурталчилгаанд

оролцсон

9,5 4,7 30,1 18,4 60,4 76,9

Бусад 2,5 0,0 11,3 0,0 86,2 0,0

Зарим судлаачийн тооцоолсноор 2004 оны парламентын сонгуулийн дараагаас өдгөө хүртэл

нийт 40 гаруй хөдөлгөөн, холбоод шинээр үүсч, үйл ажиллагаа нь идэвхжсэн байна.

Харин судалгааны мэдээллээс үзэхэд ТББ болон эвсэл холбоо, иргэний хөдөлгөөнүүдийн

байнгын гишүүний тоо буурах хандлага ажиглагдаж байна.

Хүснэгт 47. Судалгаанд хамрагдсан хүмүүс

ямар нэгэн төрийн бус байгууллагын гишүүн эсэх168

Хариулт 2005он 2008 он

ТББ-ын гишүүн 17,1 7,5

ТББ-ын гишүүн бус 81,9 85,2


Мэдэхгүй 0,0 2,9

Нийт 100,0 100,0

11.3. Эмэгтэйчүүд улс төрийн амьдрал, засаг төрийн бүх түвшний үйл ажиллагаанд ямаршуу

хэмжээгээр оролцож байгаа вэ?

Мянганы хөгжлийн зорилтуудын шалгуур үзүүлэлтийг шинэчлэн тогтоох тухай УИХ-ын

2008 оны 1 дүгээр сарын 31-ний өдрийн 13 дугаар тогтоолын хавсралтад ..... Óëñ òºð, øèéäâýð

ãàðãàõ ò¿âøèíä оролцох ýìýãòýé†¿¿äèéí эзлэх хувийн жинг 2015 он гэхэд 30.0 хувьд хүргэхээр

заасан. 2007 оны УИХ-ын сонгуулийн тухай хуульд нэр дэвшигчдийн 30-иас доошгүй хувь нь

эмэгтэйчүүд байхаар анх баталсан боловч хэрэгжээгүй байхад нь хүчингүй болгосон.

2008 оны эхний улирлын байдлаар УИХ-д 5 эмэгтэй гишүүн, Засгийн газрын гишүүнээр 2

эмэгтэй байв. Харин 2008 оны УИХ-ын сонгуулийн дараа УИХ-д 3 эмэгтэй гишүүн, Засгийн

газрын гишүүнээр 2 эмэгтэй байна. Шийдвэр гарах анхан болон дунд шатанд, мөн төрийн

үйлчилгээний байгууллагуудад эмэгтэйчүүдийн эзлэх хувийн жин харьцангуй өндөр байдаг.


судалгаанд оролцогчдын дунд эзлэх хувиар. УБ., 2008. 168 Мөн судалгаа,


Хуудас | 73

Нам эвслээс нэр дэвшигчийн 30-аас доошгүй хувь нь эмэгтэгтэйчүүд байх Улсын Их Хурлын

сонгуулийн тухай хуулийн заалтыг хүчингүй болгосон нь Эмэгтэйчүүдийг алагчлах бүх

хэлбэрийг устгах тухай конвенцийн 4 дүгээр зүйлд заасан эрэгтэй, эмэгтэйчүүдийн тэгш эрхийг

түргэтгэхэд чиглэсэн түр тусгай арга хэмжээг хэрэгжүүлэхээс ухарсан явдал болсон гэж ХЭҮК

үзэж байна. Сонгуульд нэр дэвшигчдэд тавих квот нь эрэгтэй, эмэгтэйчүүдийн тэгш эрхийг

хангах түр тусгай арга хэмжээ байж болох талаар ЭАБХУК-ын 23 дугаар ерөнхий зөвлөмжид

заасан байна.169

11.4. Нийгмийн бүхий л бүлгүүд төрийн албанд ажиллах боломжоор тэгш хангагдсан эсэх,

тэдгээрийн төрийн албан дахь төлөөлөл нь хэр зэрэг байдаг вэ?

2007 онд УИХ Төрийн албаны тухай хуулийг шинэчлэн баталж, иргэдийг ямар нэг хэлбэрээр

ялгаварлан гадуурхахгүйгээр зохих болзол, журмын дагуу төрийн албанд орох адил тэгш

боломжийг хуульчилж өгсөн байна. Энэ хуулийн дагуу 2009 оны 1 дүгээр сарын 1-нээс эхлэн

төрийн захиргааны болон төрийн үйлчилгээний албан хаагчид улс төрийн намын харьяалалгүй

болно.

2007 оноос эхлэн жил бүр төрийн алба хаагчдын бүртгэл тооллого явагдах болсон боловч энэ

талаарх мэдээлэл олон нийтэд нээлттэй биш байна.

Бодлого, эрх зүйн ерөнхий орчны хувьд төрийн албанд нийгмийн бүхий л бүлгийн төлөөлөл

орж ажиллах боломж нээлттэй байдаг. Төрийн албанд орж ажиллах тодорхой болзол журам,

шалгуурууд бий. Түүнийг хэрэгжүүлэх явцад янз бүрийн гажуудал, авлига, алдаа завхрал

багагүй гардаг.

Нам, олон нийтийн байгууллагад эвлэлдэн нэгдсэний төлөө болон гишүүний хувьд хүнийг

ялгаварлан гадуурхах, хэлмэгдүүлэхийг Үндсэн хуулиар хориглосон нь эвлэлдэн нэгдэх эрхийн

баталгаа мөн. Түүнчлэн Төрийн албаны тухай (2002) болон Үйлдвэрчний эвлэлийн эрхийн тухай

хуулиар төрийн албан хаагч, үйлдвэрчний эвлэлийн гишүүнийг нам, олон нийтийн бусад

байгууллагын харьяаллаар ялгаварлахыг хориглосон. Гэтэл төрийн албан хаагчийг намын

харьяаллаар нь ил далд ялгаварлах, ажил, албан тушаалаас нь халах, өөрчлөх тохиолдолд

ялангуяа УИХ, орон нутгийн сонгуулийн дараа цөөнгүй гарч байна.170

Төрийн албан дахь нийгмийн бүлгийн төлөөллийн талаар явуулсан судалгаа хомс, мэдээлэл

нээлттэй биш байна.

169 ХЭҮК. “Монгол Улс дахь хүний эрх, эрх чөлөөний байдлын талаарх илтгэл”, УБ., 2008. 83 дахь тал. 170 Мөн тэнд. 26 дахь тал.


Хуудас | 74

12. ТӨРӨӨС ИРГЭДИЙНХЭЭ ӨМНӨ ҮЙЛ АЖИЛЛАГААГАА ХАРИУЦАХ ЧАДВАР

Төр засаг иргэдийнхээ өмнө тулгамдсан асуудалд хэр анхааралтай ханддаг вэ?

12.1. Төрийн бодлого ба хууль тогтоох үйл явцад олон нийттэй зөвлөлдөх арга хэмжээнүүд хэр зэрэг

нээлттэй, байнгын шинж чанартай, мөн тулгамдсан ашиг сонирхлынхоо асуудлыг төр засгийн

сонорт хүргэж өөрсдийгөө мэдүүлэх боломж иргэдийн хувьд хэр зэрэг ижил хэмжээнд үйлчилдэг вэ?

Бодлого, хууль тогтоох үйл явцад олон нийттэй зөвшилцөх, нээлттэй байх харилцааг

тодорхой зохицуулсан шинэ хууль тогтоомж гараагүй байна.

УИХ-аар шинээр баталсан, нэмэлт өөрчлөлт оруулсан хуулиудад иргэдийн саналыг хэрхэн

авсан, яаж тусгасан тухай мэдээлэл судалгаа урьдын адил дутмаг байна. УИХ-ын Тамгын газар,

ЗГХЭГ-ын захидал харилцааны албанаас гаргадаг тойм нь дээрх мэдээллийг илэрхийлж

чадахгүй байна.

УИХ-ын гишүүд чуулганы үеэр болон завсарлагаагаар тойрогтоо ажиллаж олон зуун

иргэдтэй уулзаж санаа бодлыг сонсдог. Харин ямар саналыг ямар хуульд хэрхэн тусгасан тухай

мэдээлэл хаана ч бараг гардаггүй байна.

Ардчилсан засаглалын шалгуур үзүүлэлтийн талаарх 2005, 2008 онуудад явуулсан 2

судалгаанд оролцсон иргэдийн адилхан 23 хувь нь “хууль тогтоох явцыг нэг их сонирхдоггүй ба

огт сонирхдоггүй” гэжээ.

Харин 2008 онд судалгаанд хамрагдсан иргэдийн 48 хувь нь төр засгийн мэдээлэл авах, 41

хувь нь хуулийн мэдээлэл авах хүсэлтэй байгаа нь иргэдэд төр засагтай зөвшилцөх хэрэгцээ их

байгааг харуулж байна.

График 19. Та иргэн хүний хувьд хууль бүтээх

үйл ажиллагаанд оролцох эрхтэй юу?171

12.2. Сонгуулиар сонгогдсон төлөөлөгчид эргээд сонгогч олондоо олдох боломж нь хэр өргөн

нийтлэг байдаг вэ?

УИХ-ын гишүүд тойрогтоо ажиллах, туслах, бие төлөөлөгчөөрөө дамжуулан сонгогчидттой

харилцаж ажиллах хэлбэр бий. Энэ талаар гишүүн бүрд тодорхой тоон мэдээлэл байдаг бөгөөд

түүнийг тойргийнхоо иргэдэд ямар нэг хэмжээгээр мэдээлдэг. Харин үндэсний хэмжээнд

нэгдсэн мэдээлэл хангалтгүй.

171 Монголын Хэвлэлийн хүрээлээн, Конрад Аденаурын сан. Парламентын сурвалжлага ба сэтгүүлийн хариуцлага.



Хуудас | 75

Аймаг, нийслэл, сум, дүүргийн Иргэдийн төлөөлөгчдийн хурлын төлөөлөгчдийн тухайд бол

тухайн сонгогдсон тойрогтоо ажиллаж амьдардаг бөгөөд тэд сонгогчидтойгоо хэрхэн харьцаж

ажилладаг талаархи мэдээлэл судалгаа дутмаг байна.

УИХ-ын гишүүн болон аль ч шатанд сонгогдсон төлөөлөгчид сонгуулийн өмнөх жилээс

эхлэн үйл ажиллагаа нь идэвхждэг бөгөөд бусад үед иргэд сонгогчиддоо олдох бололцоо

хангалтгүй байдгийг судалгааны дүнгүүд тодорхой харуулдаг.

УИХ-ын 4 удаагийн сонгуулийн дүнд гишүүн болсон хүмүүсийн тойргуудад нэр дэвшсэн

байдлыг үзвэл нэлээд гишүүд олон тойрогт нэр дэвшиж байсан буюу тойргоо сольдог, нэг

тойргоос 3-4 удаа нэр дэвшсэн гишүүн цөөн байдаг байна.

Сонгосон гишүүн, төлөөлөгчтэйгээ уулзаагүй сонгогч олон байдаг. Гишүүд, төлөөлөгчдийн

тойрогтоо ажилласан тайлан мэдээнд дүн шинжилгээ хийхэд нэг гишүүн жилдээ нэгээс хоѐр

удаа тойрогтоо очиж дунджаар 84 сонгогчтоо уулзсан гэсэн тооцоо байна.172

12.3. Төрийн үйлчилгээ шаардлагатай байгаа хүмүүст хэр зэрэг хүртээмжтэй, найдвартай очдог вэ,

үйлчилгээ үзүүлэх талаар хэрэглэгчидтэй тогтмол харилцаж зөвлөлддөг үү?

Төрийн үйлчилгээг шаардлагатай хүмүүст хүргэх талаар засаг, төрөөс тодорхой хүчин

чармайлт гаргасаар ирсэн. Сүүлийн жилүүдэд нийгмийн халамжийн талаар нийтийг хамарсан

үйлчилгээ үзүүлэх хүрээ өргөжиж, хүртээмж нь тодорхой хэмжээгээр сайжирсан гэж үзэж

болно.

Төрийн байгууллагуудын үйлчилгээгээ иргэдэд хүргэхийн тулд “нээлттэй хаалга”-ны өдрүүд

зохион байгуулах ажил тогтмолжих хандлагатай болж байна. Цахим засаглал, нэг цэгийн

үйлчилгээ зэрэг үйлчилгээний хэлбэрүүд хэрэгжиж байна. Гэхдээ эдгээр арга хэмжээ нь зарим

талаар нэг удаагийн шоу, сурталчилгаа болох талтай байдагт иргэд шүүмжлэлтэй ханддаг.

Төрийн үйлчилгээний талаар хэрэглэгчидтэй тогтмол харьцаж зөвлөлдөх тухай төрийн

байгууллагуудын зарим нэг дүрэм журам байдаг боловч үр нөлөөтэй, зүгширсэн арга хэлбэр

тогтоогүй байна.

Төрийн үйлчилгээг шаардлагатай байгаа хүмүүст нь найдвартай хүргэх, иргэдийн хэрэгцээ

шаардлагыг судалж харилцаж ажиллахад бүртгэл мэдээллийн тогтолцоо хангалтгүй байгаа,

хаягжилт, шуудангийн үйлчилгээ сул байдаг нь гол хүндрэл учруулж байна. Ийм учраас

бүртгэлийн тогтолцоог боловсронгуй болгох талаар төр засгаас тодорхой хөтөлбөр хэрэгжүүлээд

байгаа болно.

12.4. Нийгмийн өмнө тулгарч буй асуудлуудыг зохих ѐсоор шийдвэрлэх чадамж Засгийн газарт

байгаа гэдэгт хүмүүс хэр зэрэг итгэдэг вэ, мөн өөрсдөө түүнд нөлөөлөх бололцоотой гэдэгтээ хэр

зэрэг итгэлтэй байдаг вэ?

Ер нь сүүлийн жилүүдэд төр засгийн байгууллага, улс төрийн намуудад олон нийтийн итгэх

итгэл буурах хандлагатай байгааг олон удаагийн судалгааны дүн харуулж байгаа. Тухайлбал,

ШУА-ийн ФСЭХ-ээс Засгийн газрын үйл ажиллагааны хэрэгжилтийн талаарх олон нийтийн

санаа бодлын 2007 онд явуулсан судалгаанд оролцсон иргэдийн 54.8 хувь нь төр засгийн

байгууллагад төдийлэн итгэхгүй байна.

Засгийн газрын үйл ажиллагааг үнэлүүлэхэд судалгаанд оролцогчид 2.91 буюу дунд гэсэн

үнэлгээ өгсөн байна.

172 http://www.gec.gov.mn/

http://www.gec.gov.mn/


Хуудас | 76

График 20. Засгийн газрын үйл ажиллагааны талаарх үнэлгээ173

0.0%

10.0%

20.0%

30.0%

40.0%

50.0%

60.0%

70.0%

2005 1.7% 26.9% 59.1% 12.3%

2006 1.1% 23.3% 62.0% 13.6%

2007 2.1% 24.1% 54.8% 19.1%

Онц Сайн Дунд Муу

Ийм нөхцөлд нийгэм, улс орны өмнө тулгарч буй асуудлуудыг шийдвэрлэх чадвар төр засагт

бий гэдэгт итгэх итгэл мөн өндөр биш байгаа гэдэг нь ойлгомжтой.

Сүүлийн жилүүдэд явуулсан судалгаанаас үзэхэд ажилгүйдэл, ядуурлыг бууруулах, ажлын

байр бий болгох, авилгатай тэмцэх, нийгмийн тогтвортой байдлыг хангах, эдийн засгийн

өсөлтийг сайжруулах, шударга ѐс тогтоох, хариуцлагын тогтолцоо бүрдүүлэх зэргийг иргэд

нийгмийн өмнө тулгамдсан асуудлууд гэж үзсээр байна. Тэгэхдээ энэ асуудлыг төр засаг голлон

хариуцаж шийдэх ѐстой гэсэн хүлээлт, ямар нэг хэмжээний итгэл найдвар байсаар байгааг бас

судалгааны дүн харуулж байна.

График 21. Засгийн газрын шийдвэрлэвэл зохих

асуудлууд174

0.0%

10.0%

20.0%

30.0%

40.0%

50.0%

60.0%

Аж

илгү

йдэл

Архидалт

ЭМ

-н

үйлчилгэ

э

Цалин

тэтг

эвэр

нэм

эх

Ядуурал

Авилга

л,

ТА

Х-д

ын х

үнд

сурта

л

ОН

-ийн

тохиж

илт

Хуулийг

хэрэгж

үүлэх,

сурта

лчлах

МА

А, ГТ

-ийн

салбары

г

дэм

жих

2005 2006 2007

Тайлбар: Графикт ядуурлыг багасгах, ажилгүйдэл, нийгмийн сөрөг

үзэгдэлтэй тэмцэх, цалин тэтгэвэр нэмэх зэрэг асуудлуудын

хамгийн өндөр давтамжийг харуулав.

173 ШУА-ийн ФСЭХ. Засгийн газрын үйл ажиллагаа-олон нийтийн үнэлгээ. Социологийн судалгааны тайлан. УБ.,

2007. 29 дэх тал. 174 Мөн тэнд, 27 дахь тал.


Хуудас | 77

13. ТӨВЛӨРЛИЙГ СААРУУЛАХ НЬ

Төр засгаас шийдвэр гаргаж байгаа тэр түвшин нь ард түмний хүсэл хүлээлтэд нийцдэг үү?

13.1. Орон нутгийн төр захиргааны салбар байгууллагууд төрөөсөө хэр зэрэг хараат бус оршдог вэ,

тэдний хувьд хариуцсан үүргээ хэрэгжүүлэхийн тулд ямар хэмжээний эрх мэдэл, нөөц хөрөнгө

байдаг вэ?

Төвлөрлийг саруулж, нутгийн захиргааны байгууллагуудын эрх мэдлийг нэмэгдүүлэх

чиглэлээр эрх зүйн зохицуулалтын зарим өөрчлөлт хийгдсэн. Засаг захиргаа, нутаг дэвсгэрийн

нэгж, түүүний удирдлагын тухай хууль, Төсвийн байгууллагын удирдлага, санхүүжилтийн тухай

хууль, Төсвийн тухай хууль зэрэг хуулиудад энэ чиглэлээр зарим нэг нэмэлт өөрчлөлт оруулсан.

Гэхдээ эдгээр нь асуудлыг цогцоор нь шийдвэрлэх хэмжээнд биш, гагцхүү тулгамдсан зарим нэг

асуудлыг шийдвэрлэх хэсэгчилсэн өөрчлөлт болсон гэж шинжээчид болон нутгийн удирдлагын

мэргэжилтнүүд үзэж байна.

Монгол Улсын Засаг захиргаа, нутаг дэвсгэрийн нэгж түүний удирдлагын тухай хуулийн 6

дугаар бүлгийн 38 äóãààð ç¿éëд:

38.1.Аймаг, нийслэл, сум, дүүргийн Хурлын болон бүх шатны Засаг дарга ээлжит

сонгуулийн дүнд албан тушаалаасаа чөлөөлөгдсөн бол тэдгээрт урьд нь авч байсан албан

тушаалын 6 сарын цалинтай нь тэнцэх хэмжээний нэг удаагийн тэтгэмж олгоно.

38.2.Төрийн албанд 25-аас дээш жил ажилласан аймаг, нийслэл, сум, дүүргийн Хурлын

болон бүх шатны Засаг дарга тэтгэвэр тогтоолгох бол тэдгээрт урьд нь авч байсан албан

тушаалын 12 сарын цалинтай нь тэнцэх хэмжээний нэг удаагийн мөнгөн тусламж олгоно.

38.3.Хурал, Тэргүүлэгчид, Засаг дарга бүрэн эрхээ хэрэгжүүлэхэд нь тухайн нутаг

дэвсгэр дэх байгууллага, албан тушаалтан бүх талын дэмжлэг үзүүлэх үүрэгтэй.

38.4.Хурал, Тэргүүлэгчид, Засаг дарга, тэдгээрийн ажлын албадын ажиллах нөхцөл

бололцоог хууль тогтоомж, Засгийн газрын шийдвэрээр баталгаажуулна.

38.5.Тухайн нутаг дэвсгэрт захиргааны журам зөрчсөн иргэд, байгууллага, албан

тушаалтанд Засаг дарга зохих хууль тогтоомжид заасан үндэслэл, журмын дагуу захиргааны

хариуцлага хүлээлгэх, эсхүл тийм хариуцлагыг хүлээлгэх саналыг эрх бүхий байгууллага, албан

тушаалтанд тавина гэж заасан байна.

Цаашдаа төвлөрлийг сааруулж, нутгийн захиргааны эрх мэдлийг өргөтгөх чиглэлээр нэлээд

дорвитой өөрчлөлт хийх шаардлагатай хэвээр байна.

Төсвийн бүрдүүлэлт, хуваарилалтад төвлөрөл их, орон нутаг өөрийнхээ асуудлыг

шийдвэрлэх санхүүгийн эрх мэдэл хязгаарлагдмал байгаа нь судалгааны дүнгээс тодорхой

харагдаж байна. Ардчилсан засаглалын шалгуур үзүүлэлтийг боловсруулах ажлын хүрээнд

хийсэн 2005 оны судалгаанд оролцсон иргэдийн 9 хувь нь, 2008 онд хийсэн Ардчилсан

засаглалын төлөв байдлын өөрчлөлтийг үнэлэх судалгаанд оролцогчдын 12 хувь нь “орон

нутгийн санхүү сайн” гэж хариулсан ч нийт оролцогчдын дийлэнх буюу 78 хувь нь “дунд”,

“муу” гэж хариулсан байна.175

175 Ардчилсан засаглалын төлөв байдалд гарсан өөрчлөлт: 2007-2008 судалгааны хүрээнд хийсэн социологийн

судалгаанд оролцогчид энэхүү сонголт хийхэд тэдэнд орон нутгийн санхүүгийн тогтолцооны талаарх мэдээлэл

хангалтгүй, орон нутгийн санхүү ил тод бус байгаа байдал нөлөөлсөн байж болзошгүй юм.


Хуудас | 78

Татварын тогтолцоо нь ихэнх татварыг шууд улсын төсөвт төвлөрүүлдэг (орон нутгийн

төсөвт усны нөөц ашигласны татвар, галт зэвсгийн татвар гэх мэт) бөгөөд үүнээс улбаалан орон

нутгийн төсөвт хуримтлагдаж буй татварын хэмжээ бага байдаг.

Орон нутгийн төсөв батлах асуудалд орон нутгийн иргэдийн оролцоо бараг байдаггүй,

төсвийн гол үзүүлэлтийг төсвийн хуулиар салбарын сайдын багцад төвлөрүүлэн баталж, төрийн

сангийн нэгдсэн дансны тогтолцоогоор хатуу хянадаг учраас нутгийн захиргааны байгууллагууд

түүнийг зориулалтын дагуу зарцуулах үүрэг хүлээдэг хэвээр байна.

13.2. Засаг төр эдгээр түвшний бүтцүүдийн хувьд чөлөөт, шудрага сонгуулиар тохоон томилогдох,

үйл ажиллагаагаа нээлттэй явуулж түүнийгээ нийтийн өмнө хариуцан тайлагнадаг шалгуурт хэр

нийцдэг вэ?

Монгол Улсын Засаг захиргаа, нутаг дэвсгэрийн нэгж, түүний удирдлагын тухай хуулийн

2006 оны 12 дугаар сарын 15-ны өдрийн шинэчилсэн найруулгын 4 дүгээр бүлгийн

26.1.Аймаг, нийслэл, сум, дүүрэг, баг, хорооны Засаг дарга нь харьяалах нутаг дэвсгэртээ

төрийн удирдлагыг хэрэгжүүлэх чиг үүрэг бүхий засаг төрийн төлөөлөгч мөн.

26.2.Баг, хорооны Засаг даргад тухайн нэгжийн нийтийн Хуралд оролцсон иргэд, аймаг,

нийслэл, сум, дүүргийн Засаг даргад тухайн Хурал дахь нам, эвслийн бүлэг, эсхүл Хурлын

төлөөлөгч нэр дэвшүүлэх эрхтэй бөгөөд уг Хурлын хуралдаанд оролцсон иргэд буюу

төлөөлөгчдийн олонхийн буюу 50-иас дээш хувийн санал авсан нэр дэвшигчийг

томилуулахаар томилох эрх бүхий албан тушаалтанд санал болгоно.

26.3.Энэ хуулийн 26.2-т зааснаар нэр дэвшүүлсэн бол аймаг, нийслэлийн Засаг даргыг

Монгол Улсын Ерөнхий сайд, сум, дүүргийн Засаг даргыг аймаг, нийслэлийн Засаг дарга,

баг, хорооны Засаг даргыг сум, дүүргийн Засаг дарга тус тус 4 жилийн хугацаагаар

томилох бөгөөд нөхөн томилогдсон Засаг даргад энэ хугацаа хамаарахгүй.

Үүнийг зарим мэргэжилтнүүд ардчиллын зарчим, Үндсэн хуулийн үзэл санаанаас ухарсан

алхам хэмээн шүүмжилж байгаа.

Сонгуулиар байгуулагдсан нутгийн захиргааны байгууллагууд, тэдгээрийн албан

тушаалтнууд нь хуулийн дагуу тухайн сонгогдсон орон нутгийнхаа иргэдийн өмнө хариуцлага

хүлээж, үйл ажиллагаагаа тэдний өмнө тайлагнадаг. Энэ ажил хэлбэрийн хувьд ямар нэг

хэмжээгээр зохион байгуулагддаг боловч иргэд сонгогчдынхоо хүсэн хүлээж буй шаардлагын

хэмжээнд тэр бүр хүрч чадахгүй байгааг олон нийтийн санаа бодлын судалгааны дүнгүүд

харуулдаг. Хүснэгт 48. Хорооны/багийн засаг даргын

сонгуульд саналаа өгөөгүйн шалтгаан, 176

2008 он


хүний тоо

Хариулсан

хүний хувь

Хариултын

хувь

Намын нөлөөллөөс ангид

байж чаддаггүй

37 8,4 3,7

Сонгуулийн талаарх

мэдээлэл хангалтгүй

178 40,0 17,8

Нэрсийн жагсаалтыг үнэн

зөв гаргадаггүй

27 6,0 2,7

Төрийн албан

тушаалтнууд нөлөөлдөг

25 5,6 2,5

Иргэдийн хяналт сул 61 13,7 6,1

Хариулж мэдэхгүй 86 19,3 8,6

Бусад 31 7,0 3,1

Нийт 445 100,0 44,5




Хуудас | 79

Нутгийн өөрөө удирдах ѐсны болон нутгийн захиргааны байгууллагуудын үйл ажиллагааны

ил тод, нээлттэй байдалд иргэдийн дийлэнх нь сэтгэл дундуур байдаг.

Авлигатай тэмцэх газар, Нээлттэй нийгэм форум, Глоб интернэшнл ТББ-аас хамтран хийсэн

“Төрийн байгууллагын мэдээллийн нээлттэй, ил тод байдал” мониторингийн тайлангийн Төрийн

байгууллагууд олон нийтийн санал бодлыг авдаг уу?гэсэн асуултад иргэдийн саналыг авдаг гэсэн

мэдээлэл өгсөн 28 байгууллагын 23 хувь нь хийж гүйцэтгэх ажлын төлөвлөгөөгөө

боловсруулахдаа, 5 хувь нь дотоод дүрэмдээ нэмэлт өөрчлөлт оруулахдаа, 18 хувь нь тухайн

байгууллагад хандсан иргэдийн асуудлыг шийдвэрлэхдээ, 37 хувь нь үйлчилгээнийхээ талаар, 18

хувь нь бусад асуудлаар иргэдийн санал бодлыг тус тус авч байжээ. Иргэдийн саналыг авдаг

байгууллагуудын 72 хувь нь албан бичгээр, 63 хувь нь санал гомдол хүлээн авах ажилтнаар

дамжуулж, мөн 63 хувь нь иргэдээс мэдээлэл авах утас ашиглах аргаар санал авдаг гэжээ.

Иргэдийн саналыг авдаггүй 35 байгууллага, байгууллагын онцлог, хууль тогтоомж, дээд шатны

болон удирдлагын зүгээс зөвхөн хуульд заасны дагуу шийдвэр гаргадаг хатуу шаталсан

тогтолцоотой байдаг зэргээс шалтгаалдаг гэсэн тайлбарыг хийсэн байна.177

Нутгийн өөрөө удирдах ѐсны байгууллага буюу бүх шатны хурлууд жилд 1-2 удаа хуралдаж,

төсөв батлах, тухайн шатныхаа засаг даргын тайланг хэлэлцэх, зарим нэг хөтөлбөр төлөвлөгөө

батлахаас төдийлэн хэтэрдэггүй. Хурлын тэргүүлэгчид нь төсөв багатай улмаас хурлынхаа

шийдвэрийг сурталчлах, хэрэгжүүлэх талаар идэвхтэй ажиллах бололцоо хязгаарлагдмал байна.

Шат шатны иргэдийн төлөөлөгчдөд санхүүгийн ямар нэг нөөц, түүнийг хэрэгжүүлэх эрх мэдэл

дутмаг, үйл ажиллагааг нь үнэлэх, урамшуулах ямар нэг механизм байхгүй учраас хуралдаа

оролцохоос өөр идэвхтэй үйл ажиллагаа явуулдаггүй байна.

13.3. Төр засаг орон нутгийн түвшинд холбогдох түнш байгууллага, эвсэл холбоод, нийгмийн хэсэг

бүлгүүдтэй бодлого тодорхойлох, хэрэгжүүлэх, үйлчилгээ хүргэх чиглэлд хэр зэрэг өргөн хэмжээнд

хамтран ажилладаг вэ?

Төрийн болон орон нутгийн байгууллагууд бодлогоо тодорхойлох, шийдвэр гаргахдаа нэг

талаас төрийн бус байгууллага, эвсэл холбоодын санал хүсэлтийг авахдаа хойрго ханддаг, нөгөө

талаас ТББ, эвсэл холбоо нь судалгаа, тооцоотой ажил хэрэгч санал хүсэлт гаргахаас илүү

ерөнхий шаардлага, нөхцөл байдлаа сайн тооцоогүй тулгалт хийх явдал нийтэг байдгаас орон

нутагт эдгээр байгууллагын түншлэлийн харилцаа төдийлэн үр дүнтэй байж чадахгүй байна.

Орон нутагт иргэний нийгмийн байгууллага, эвсэл холбоодын хөгжил хангалтгүй, зөвхөн

үндсэний хэмжээнд бүтэц бүхий томоохон байгууллагуудын салбар нэгжүүд аймаг сумдад алдаг

оног үйл ажиллагаа явуулдаг байна. Харин нийслэлийн тухайд иргэний нийгмийн байгууллагууд

олноор ажилладаг учраас нийслэлийн ИТХ болон Засаг даргын Тамгын газартай түншилж

ажиллах, иргэдэд нийтлэг үйлчилгээ үзүүлэх чиглэлд хөдөө орон нутгаас илүү идэвхтэй

ажилладаг гэж үзэж болно.

Төрийн төлөөлөл болж байгаа баг хороо, сум дүүргийн засаг дарга нар иргэдтэй хамгийн ойр

байж тэдний нийтлэг эрх ашгийг хамгаалж ажиллах талаар хангалтгүй байгаа нь судалгаанаас

ажиглагдлаа.

177 АТГ, ННФ, Глоб интернэшнл ТББ. Төрийн байгууллагын мэдээллийн нээлттэй, ил тод байдал. Мониторингийн

тайлан. УБ., 2008. 41 дэх тал.


Хуудас | 80

График 22. Шийдвэр гаргах үйл явц дахь

иргэдийн оролцооны хэлбэр178

178 Монголын Хэвлэлийн хүрээлэн, Конрад Аденаурын сан. Парламентын суралжлага ба сэтгүүлчийн хариуцлага.



Хуудас | 81

IV. МОНГОЛ УЛСЫН

ХИЛИЙН ЧАНАД ДАХЬ

АРДЧИЛАЛ


Хуудас | 82

14. АРДЧИЛЛЫН ОЛОН УЛСЫН АСУУДАЛ

Тухайн улсын гадаад улс төрийн харилцаа нь ардчилсан хэм хэмжээний дагуу хэрэгжиж байна уу,

тухайн улс гадаад хүчинд захирагдахаас чөлөөтэй байж чаддаг уу.

14.1. Тус улсын засаг төр нь эдийн засаг, соѐл, эсвэл улс төрийн гадаад институциудээс хэр зэрэг

хараат биш байдалтай байна вэ?

Монгол Улсын гадаад бодлогын үзэл баримтлал, гадаад бодлогын хэрэгжилт нь тус улсын

эдийн засаг, соѐл, улс төрийн хувьд гадаадаас хараат бус байх нөхцлийг хангадаг. Гадаад

бодлогын чиг шугам, эрх зүйн суурь орчин өөрчлөгдөөгүй болно.

Монгол Улсын Үндэсний аюулгүй байдлын зөвлөл жил бүр УИХ-д үндэсний аюулгүй

байдал хэрхэн хангагдаж байгаа талаар мэдээлэл хийдэг бөгөөд уг мэдээлэл нь Төрийн нууцын

жагсаалтын хуулийн дагуу төрийн нууцад хамаардаг учир нийтэд мэдээлдэггүй болно.

Эдийн засгийн хараат бус байдал.

Монгол Улсын Дотоодын нийт бүтээгдэхүүн сүүлийн жилүүдэд тасралтгүй өсч, 2007 онд 4.5

триллион төгрөгт хүрч, 9.9 хувийн өсөлттэй гарлаа. Сүүлийн 4 жилийн туршид ДНБ-ий өсөлт 7

хувиас дээш үзүүлэлттэй гарчээ179

. ДНБ-ий өсөлт аж үйлдвэр (бодит өсөлт 32.3 хувь), барилга

угсралт (22.4 хувь), тээвэр холбоо (18.6 хувь), хөдөө аж ахуй (15.8 хувь), худалдаа үйлчилгээ

(15.4 хувь)-ний салбарын өсөлтөнд суурилжээ. Уул уурхайн салбарын өсөлт 1.7 хувийн өсөлттэй

гарсан хэдий ч ДНБ-нд эзлэх хэмжээгээр томоохон хувь буюу 27.4 хувийг эзэлсэн хэвээр байна.

График 23. ДНБ-ний өсөлт 2003-2007

Нийт экспортын хэмжээ 2007 онд 1.9 тэрбум ам.доллар буюу ДНБ-ний 48.5 хувьд хүрсэн нь

дэлхийн зах зээл дээрх зэсийн үнийн өсөлтөөс голлон шалтгаалжээ. Үүнтэй зэрэгцээд импортын

хэмжээ 2.1 тэрбум ам.долларт хүрсэн байна. 2006 онтой харьцуулахад нийт гадаад худалдааны

тэнцэл 32.3 хувиар өсч, үүнд экспортын хэмжээ 22.4 хувь, импортын хэмжээ 42.5 хувиар

нэмэгдсэн байна. Гадаад худалдааны тэнцэл алдагдалтай гарсан шалтгааныг голчлон уул

уурхайн тоног төхөөрөмжийн импорт, барилга угсралтын салбарын өсөлттэй уялдсан барилгын

материалын импортын огцом өсөлт голлон нөлөөлснөөр тайлбарлаж болно.

179 Монгол банкны мэдээ, 2008.


Хуудас | 83

Эдийн засгийн сүүлийн хэдэн жилийн нааштай өөрчлөлтүүд, төсвийн ашигтай тэнцэл

хадгалагдаж байгаа нь Монгол Улсын гадаад валютын цэвэр албан нөөц түүхэндээ дээд хэмжээ

буюу 972.4 сая долларт хүрч, өмнөх жилээс 41.5 хувиар нэмэгдэж, 6 долоо хоногийн импорттой

тэнцлээ.180

Төгрөгийн америк доллартай харьцах ханш 2007 оны туршид тогтвортой байсан буюу ердөө

0.4 хувийн өөрчлөлтэй гарсан ч, дэлхийн зах зээл дээр америк долларын индекс 2007 оны

туршид 15 хувиар унасан байна. Төгрөгийн ам.доллартай харьцах ханш тогтвортой байснаас

дотоодын хэрэглээний үнийн индекс өндөрссөн буюу импортын инфляци нүүрлэх шалтгаан

болжээ.181

Экспортын хараат “бус” байдал.

Монгол Улсын экспортын салбар уул уурхайн салбараас ихээхэн хамааралтай байна. Монгол

Улсын түүхий эдийн экспортоос жилд олсон орлогын 50-70 хувийг уул уурхайн салбар

дангаараа бүрдүүлж байна. 1999 оноос уул уурхайн салбарын орлого гурав дахин нэмэгдсэн нь

зэсийн үнэ 130 хувь, алтны үйлдвэрлэл хоѐр дахин, алтны үнэ 60 хувь тус тус нэмэгдсэнээс

үүдэлтэй болно.

Экспортын орлого ашигт малтмалын үнийн хэлбэлзэлд эмзэг хэвээр байна. Зэсийн үнэ,

жишээлбэл 1980 оны дунд үеэс 4-7 жилийн мөчлөгтэй байгаа бөгөөд оргил үед хүрч байсан

үеийн үнээс 50 хувь хүртэл буурдаг байна. Хэрэв өнөөгийн зэсийн өндөр үнийн оргил үе бол,

дараагийн үнийн бууралт экспортын орлогыг 15 орчим хувиар буурахад хүргэнэ. Алтны үнэ

оргил үеэс 30 хувь буурч 1996-2000 оны үетэй адил байж болзошгүй. Ийм хэмжээний үнийн

бууралт Монгол Улсын экспортын орлогыг 10 хувь буурахад хүргэнэ.182

Экспортын төвлөрсөн байдал эдийн засгийн өсөлтийг сааруулж байна.183

Үүнд нөлөөлж буй

гол хүчин зүйл бол экспортын төвлөрсөн байдал салбар хоорондын бага хэмжээний худалдаатай

холбоотой юм (тухайн барааны төрлийн импорт, экспортын нийт худалдаанд эзлэх хувь).

Бүтээмж, бүтээгдэхүүн боловсруулах, бүтээгдэхүүнийг ялгахтай холбоотой салбар хоорондын

худалдаа нь эдийн засгийн хөгжлийн хурдтай хамааралтай юм.184

Импортын хараат бус байдал.

Монгол Улс газрын тосны бүтээгдэхүүний хэрэглээний 90 гаруй хувийг нь ОХУ-аас

импортлож байгаа нь манай улсыг эдийн засгийн хувьд ОХУ буюу ОХУ-ын компаниудаас бүрэн

хараат байх нөхцлийг бүрдүүлж байна.185

14.2. Засгийн газар болон гадаадын донорууд хоорондын харилцаа түншлэх, ил тод байх зарчмуудад

хэр зэрэг тулгуурладаг вэ?

Монгол Улс ардчиллын замыг сонгосны хувьд гадаад орнуудын болон олон улсын

байгууллагуудын тусламж дэмжлэг авах үндсэн нөхцөл бүрдсэн билээ.

Донор орнууд болон олон улсын санхүүгийн байгууллагууд (Дэлхийн банк, Азийн хөгжлийн

банк, Европын сэргээн босголтын банк гэх мэт) болон Монгол Улсын хоорондын түншлэлийн

180 Мөн тэнд, 181 Хятадын Юань, ОХУ-ын Рублийн ханшийн чангаралт, шатахуун түлш, хүнсний бүтээгдэхүүний үнийн өсөлт

дотоодын хэрэглээний үнийн өсөлтийн суурь хүчин зүйл нь болсон байна. 182 Дэлхийн банк, Монгол Улс, өсөлтийн эх сурвалжууд, Монгол Улсын эдийн засгийн санамж бичиг, 2007. 183 Хөгжиж буй 100 орны дотроос Монгол 37 дахь хамгийн цөөн төрөлтэй эдийн засагтай улс. 184 World Bank. From Natural resources to the Knowledge economy: Trade and Job Equality. 185 Манай улс газрын тосны бүтээгдэхүүний хэрэгцээгээ 100 хувь импортоор хангаж байгаа бөгөөд 2005 онд нийт

563.59 тн, 2006 онд 607.28 тн, 2007 онд 639.03 мянган тонн газрын тосны бүтээгдэхүүн импортлоод байна. Улсын

хэрэгцээний газрын тосны бүтээгдэхүүнийг 2005-2007 онуудад ОХУ-аас 88-94.4 хувь, БНХАУ-аас 2-4.5 хувь,

Казакстан улсаас 1.8-9 хувь, бусад улсаас 0.8-1%-ийг тус тус импортлосон байна.

http://mrpam.gov.mn/index.php?option=com_content&task=view&id=128&Itemid=107



Хуудас | 84

харилцаа нь хөгжлийн олон талыг хамардаг: Япон улс186

институцийн болон хүний нөөцийн

хөгжил, дэд бүтцийн хөгжил, байгаль орчныг хамгаалахад дэмжлэг үзүүлж байгаа бол Дэлхийн

банк, Азийн хөгжлийн банк зэрэг нь эрүүл мэнд, боловсрол, нийгмийн хамгаалал, дэд бүтцийн

чиглэлээр дэмжлэг үзүүлж байна.

НҮБ-ын төрөлжсөн байгууллагуудын тусламж иргэний нийгмийн байгууллагуудыг дэмжих,

авлигатай тэмцэх, ардчилсан засаглалыг төлөвшүүлэх, эрүүл мэнд, жендерийн асуудлыг

шийдвэрлэх зэрэг салбарт түлхүү чиглэгдэж байна.

Донор орнуудаас Монгол Улсад олгож буй зээл, буцалтгүй тусламжийн стратегийн ач

холбогдлыг дээшлүүлэх, зээл, буцалтгүй тусламжийн хоорондын уялдаа холбоог сайжруулах, үр

ашгийг нь нэмэгдүүлэхэд Монгол Улсын Засгийн газар болон хандивлагч байгууллагууд

сүүлийн жилүүдэд онцгой анхаарах болсон.

Монгол Улсын Засгийн газар олон улсын санхүүгийн байгууллагуудаас авч буй нийт

санхүүжилтэнд зээлийн эзлэх хувийг багасгаж, буцалтгүй тусламжийн эзлэх хувийг нэмэгдүүлэх

байр суурийг баримтлах болсон нь гадаадын санхүүгийн эх үүсвэр ашиглах бодлогод сүүлийн

жилүүдэд гарсан гол өөрчлөлт юм.

Ардчилсан засаглалын шалгуур үзүүлэлтийг үнэлэх 2005 оны судалгаанд оролцсон иргэдийн

37 хувь, 2008 онд хамрагдсан иргэдийн 25 хувь нь гадаадын тусламж дэмжлэгийг “ихэсгэх

хэрэгтэй” гэж үзжээ. Гадаадаас авч буй зээлийг багасгах, тусламж дэмжлэгийн хэмжээг

багасгаж, өөрийн орны аж үйлдвэрлэлийг хөгжүүлж ашигтай болгох хүсэл эрмэлзэл нийт

иргэдийн дунд түгсэнтэй холбоотой болно.

14.3. Засгийн газраас НҮБ-ын хүний эрхтэй холбоотой гэрээ хэлэлцээрийг хэр зэрэг дэмждэг ба олон

улсын эрх зүйн хууль тогтоомжийг хэр зэрэг хүндэтгэдэг вэ?

Монгол Улс НҮБ-ын хүний эрхтэй холбоо бүхий 6 гэрээ, 4 нэмэлт протоколыг дагаж

мөрдөхөөр зөвшөөрлөө илэрхийлжээ.187

Олон улсын гэрээгээр хүлээсэн үүргийнхээ дагуу гэрээ,

конвенцийн хэрэгжилтийн тайланг тогтоосон хугацаанд нь тайлагнах учиртай. Харамсалтай нь

энэ тухай мэдээлэл нээлттэй биш, ГХЯ, ХЗДХЯ-дад тус тусдаа мэдээ гаргадаг боловч түүний

судалгаа, мэдээллийн зориулалтаар ашиглах, олон нийтэд хүргэх бололцоо хязгаарлагдмал

байдаг.

Манай улс 1961 оны 10 дугаар сарын 27-ны өдөр НҮБ-д гишүүнээр элссэнээсээ хойш

Ерөнхий Ассамблейд нийт 70 гаруй тогтоол (10-ыг нь сүүлийн 5 жилд) санаачлан

батлуулжээ. Эдгээрийн дотор “Бичигтэн болох НҮБ-ын 10 жил”-ийг (2003-2012 он) зарлан

тэмдэглэх, “Ардчиллыг шинээр болон сэргээн тогтоох чиглэлээр Засгийн газруудын тавьж буй

хүчин чармайлалтанд НҮБ-ын системийн зүгээс үзүүлэх дэмжлэг“, хөдөөгийн эмэгтэйчүүдийн

аж байдлыг сайжруулах, нийгмийн хөгжилд хоршооллын гүйцэтгэх үүрэг зэрэг тогтоол нь НҮБ,

түүний системийн байгууллагууд, гишүүн орнуудын анхаарал, хүчин чармайлалтыг тодорхой

асуудлуудад хандуулахад чиглэсэн болно.

Монгол, НҮБ-ын хамтын ажиллагаа нь манай улсын аюулгүй байдлыг бэхжүүлэх, НҮБ-ын

энхийг сахиулах ажиллагаанд оролцох оролцоог нэмэгдүүлэх, ядуурлыг бууруулах, нийгэм,

эдийн засгийн хөгжлийг хангах, далайд гарцгүй хөгжиж буй орнуудын байдлыг сайжруулах,

ардчиллыг шинээр болон сэргээн тогтоосон орнуудын хүчин чармайлтыг дэмжих зэрэг тодорхой

чиглэлүүдээр амжилттай хөгжиж байна.

186 ЖАЙКА-гаар дамжуулан. 187 ХЭҮК. “Монгол Улс дахь хүний эрх, эрх чөлөөний байдлын талаарх илтгэл”, УБ., 2008. 34 дэх тал.


Хуудас | 85

Олон улсын энх тайван, аюулгүй байдлыг сахиулах чиглэлээр олон улсын хамтын

нийгэмлэгийн хүч чармайлтад Монгол Улс 2002 оноос бодит хувь нэмэр оруулж ирсэн. Монгол

Улс НҮБ-ын энхийг сахиулах ажиллагааг дэмжиж, түүний үр нөлөөг дээшлүүлэх, урьдчилан

сэргийлэх дипломат үйл ажиллагаанд түлхүү анхаарах нь зүйтэй гэсэн байр суурийг

баримталдаг. Манай улс анх 1996 онд НҮБ-ын энхийг сахиулах ажиллагаанд оролцох хүсэл

эрмэлзлээ илэрхийлсэн бөгөөд 1999 онд НҮБ-ын энхийг сахиулах ажиллагаанд оролцох тухай

Монгол Улсын Засгийн газрын тогтоол гаргаж, мөн онд НҮБ-ын энхийг сахиулах байнгын

хүчний тогтолцоонд хувь нэмэр оруулах талаар Монгол Улсын Засгийн газар, НҮБ-ын хооронд

харилцан ойлголцлын санамж бичиг байгуулсан юм. “Цэрэг, цагдаагийн албан хаагчийг НҮБ-ын

энхийг сахиулах болон олон улсын бусад ажиллагаанд оролцуулах тухай” Монгол Улсын хууль

2002 онд батлагдаж, түүнээс хойш НҮБ-ын энхийг сахиулах ажиллагаанд цэргийн ажиглагчаа

илгээж эхэлсэн болно.

Өнөөдрийн байдлаар БНА Конго Улс дахь энхийг сахиулах ажиллагаанд 2, Баруун Сахарт 3,

Судан Улсад 2, Эритрей Улсад 4, Гүрж Улсад 1, нийт 12 офицер НҮБ-ын энхийг сахиулах

ажиллагаанд цэргийн ажиглагчаар оролцож байна. НҮБ-ын мандат бүхий энхийг сахиулах

ажиллагаанд оролцох бие бүрэлдэхүүнээ нэмэгдүүлэх зорилтын хүрээнд Сьерра Леоне-гийн

Тусгай Шүүхийн аюулгүй байдлыг хангах үүрэг бүхий 250 хүний бүрэлдэхүүнтэй цэргийн

багийг 2006 оны 1 дүгээр сараас илгээсэн

бөгөөд эдүгээ 6 дах ээлжийн баг үүрэг

гүйцэтгэж байна.

14.4. Тус улсын Засгийн газар Монгол дүрвэгсэд

ба орогнол хүсэгчидтэй хэрхэн харьцах тухай

олон улсын зүгээс оногдуулдаг үүрэг

даалгаварыг хэр зэрэг хүндэтгэн биелүүлж

байгаа вэ, өөрийнх нь цагаачлалын бодлого дур

зоргоороо ялгаварлан гадуурхах явдлаас хэр

зэрэг ангид байж чадаж байна вэ?

Монгол Улс Дүрвэгсдийн эрх зүйн байдлын

тухай конвенцэд нэгдэн орох талаар Үндэсний

аюулгүй байдлын зөвлөлөөр 1999 оноос

хэдэнтээ хэлэлцжээ. Конвенц, түүний протоколд нэгдэхийг НҮБ-ын Дүрвэгсдийн асуудал

эрхэлсэн дээд комиссарын газраас манай орны Засгийн газарт удаа дарааллан уриалж байсан

боловч Монголын төр засаг өнөөдрийг хүртэл тус конвенцид нэгдэн орох талаар тодорхой

шийдвэрт хүрээгүй байна. Иймээс гадаадын дүрвэгсэдийг байрлуулах, хүлээн авах, гаргах

асуудал эрх зүйн хувьд зохицуулагдаагүй.

Шигтгээ 7

НҮБ-ын Женев дэхь алба “Хойд Солонгосоос улс

төрийн орогнол хайж Монголд ирэгчдийг орогнуулах

орон байртай холбоотой нөхцөл байдал өмнөх

айлчлалаас нь хойш үнэмлэхүй сайжирч илүү зайтай,

агааржуулалт сайтай болсон гэдгийг тусгай

мэдээллэгч онцоллоо.

Тэнд амьдарч буй дүрвэгчид өөрсдийгөө их сайн

байгаа бөгөөд зорьсон орондоо очиж шинэ амьдралаа

эхлэхийг тэсэн ядан хүлээж буйгаа тусгай

мэдээллэгчид өгүүлсэн байна” хэмээн мэдээлжээ.

Эх сурвалж: http://www.un.org/apps/news/story.asp?

NewsID=25148&Cr=ayslum&Cr1

http://www.un.org/apps/news/story.asp?%20%20%20%20%20%20%20NewsID=25148&Cr=ayslum&Cr1

http://www.un.org/apps/news/story.asp?%20%20%20%20%20%20%20NewsID=25148&Cr=ayslum&Cr1


Хуудас | 86

V. АРДЧИЛСАН ЗАСАГЛАЛЫН ДАГАЛДАХ ШАЛГУУР ҮЗҮҮЛЭЛТИЙН ТОВЧООН

ИРГЭНИЙ БОЛОН УЛС ТӨРИЙН ЭРХ

Дагалдах үзүүлэлт 1: Шилжин суурьшигчдын иргэний болон нийгэм-эдийн засгийн эрх хэр зэрэг адил

тэгш хангагдаж байгаа вэ?

1990 оноос хойшхи аймаг, нийслэлийн хооронд шилжин суурьшигчдын хөдөлгөөнийг авч

үзвэл: 2004 онд хамгийн өндөр буюу 68808 хүн албан ѐсоор шилжин ирсэн байна. Энэ нь тухайн

оноос эхлэн Улаанбаатар хотод шилжин суурьшигчдаас төлбөр авахаа больсон учраас суурин

хүн амын тоонд орж байсан 27216 хүн албан ѐсны шилжилт хөдөлгөөнөө хийлгэсэнтэй

холбоотой байлаа.

Сүүлийн жилүүдэд хөдөө орон нутгаас нийслэл, төв суурин газар шилжин суурьших хүн

амын хөдөлгөөн багаслаа. 2007 онд нийслэлд 29.1 мянган хүн албан ѐсоор шилжин ирж, 7.4

мянган хүн бусад аймаг, орон нутагт шилжин суурьшсан байна. Улаанбаатар хотод 1000 хүн ам

тутамд ногдох шилжих хөдөлгөөний цэвэр коэффициент 2004 онд 74 хүрч хамгийн өндөр

байснаа 2005 оноос 29, 2006 онд 24, 2007 онд 22 болж жил дараалан буурах хандлагатай байна.

График 24. Нийслэлийн шилжих хөдөлгөөний

цэвэр коэффициент (2000-2007 онуудад)

Нийслэлийн шилжих хөдөлгөөний цэвэр коэффициентийн үзүүлэлт буурч байгаа нь нэг

талаар хөдөө орон нутгаас албан ѐсоор шилжин ирэгсдийн тоо харьцангуй буурсан, нөгөө талаас

хөдөө орон нутаг руу бүрмөсөн шилжин явагсдын тоо нэмэгдэж байгаатай холбоотой юм.188

2007 оны жилийн эцсийн байдлаар гэр хороололд амьдарч буй өрхийн тоо 142.4 мянга болж

өмнөх оноос 5.3 хувь буюу 7134 өрхөөр нэмэгдсэн байхад байшин хороололд амьдарч буй

өрхийн тоо 92.4 мянга болж өмнөх оноосоо 0.8 хувь буюу 695 өрхөөр нэмэгджээ. Энэ нь хөдөө

орон нутгаас шилжин ирэгсдийн дийлэнх нь гэр хороололд тархан суурьшиж байгааг харуулж

байна.189

Хот суурин газар шилжин ирсэн иргэд голдуу нийгмийн үндсэн үйлчилгээнээс зайдуу гэр

хороололд суурьшдаг, шилжин суурьшсан газраа бүртгүүлээгүй, иргэний бичиг баримтын

зөрчилтэй байдаг зэрэг олон шалтгааны улмаас нийгмийн суурь үйлчилгээнд хамрагдах,

сонгуульд оролцох гэх мэт үндсэн эрхээ эдэлж чадахгүйд хүрэх нь түгээмэл хэвээр байна.

188Улаанбаатар хотын хүн ам, нийгмийн зарим үзүүлэлт, хүн амын тархан суурьшилт. 2008, http://statis.ub.gov.mn/images/download/Sudalgaa/sudalgaa2008pop.pdf, 6 дахь тал. 189 Мөн тэнд 12 дахь тал.



Хуудас | 87

Шилжих хөдөлгөөний улмаас хүүхэд эмэгтэйчүүдийн эрх зөрчигдөх нь түгээмэл байгаа

бөгөөд энэ талаар тодорхой судалгаа дутмаг, төрөөс явуулж буй бодлого хангалтгүй хэвээр

байна.

Хөдөө орон нутгаас шилжин ирэгсэдэд ажил олдох боломж хязгаарлагдмал байдгаас тэдний

орлого хомсдож ядууралд орох, түүнээс үүдэлтэй нийгэм, эдийн засгийн эрхийн зөрчил их гарч

байна.

ЭДИЙН ЗАСГИЙН БА НИЙГМИЙН ЭРХ

Дагалдах үзүүлэлт 2: Нийгэм дэх уламжлал ба хувийн сонирхлын үйлчлэл эрхийн тэгш байдлыг

хангахад тус дөхөм болж чадаж байна уу?

Монголын нийгэм-улс төрийн амьдралд уламжлал шинжтэй харилцаа хүчтэй үйлчилсэн

хэвээр бөгөөд ийм харилцааг аливаа ажил хэрэгт ашиглах хандлага түгээмэл байна. Уламжлалын

шинжтэй харилцаа ихэнхдээ хувийн сонирхолтой холбоотой байдаг учраас эдгээрийг салгаж

үзэх боломжгүй юм.

Ардчилсан засаглалын судалгааны дүнгээс үзэхэд хуулийн хэрэгжилт, хууль шүүхийн

байгууллагаар асуудлаа шийдвэрлүүлэх, нийтийн үйлчилгээнд хамрагдах, ажилд орох зэрэгт

танил тал шаардлагатай болон эдгээр асуудлууд танил талтай бол илүү дөхөм шийдвэрлэгддэг

гэж хариулсан хүмүүсийн хувь буураагүй байна.

Өөрсдөө ч ийм арга замыг сонгодог. Тухайлбал, судалгаанд хамрагдагсдын ихэнхи нь хууль

зүйн талаар туслалцаа авах шаардлагатай болоход нэн тэргүүнд хамаатан садан, найз нөхөд,

танил талдаа хандана гэж хариулжээ.190

Мөн улс төрд уламжлал ба хувийн сонирхлын харилцаа хэрхэн нөлөөлдөг талаар хүмүүсийн

төсөөллийг дараах хүснэгтээс харж болно.

Хүснэгт 49. Судалгаанд хамрагдсан респондентууд улс төрд

дараах харилцаа хэрхэн нөлөөлдөг талаар үзсэн нь191

Хариулт Маш их Их Дунд Бага Нөлөөлдөггүй Мэдэхгүй

2005 2008 2005 2008 2005 2008 2005 2008 2005 2008 2005 2008

Төрөл

садангийн 27,3 19,8 27,3 21,1 18,2 23,6 27,2 7,4 0,0 6,7 0,0 21,5

Нутаг усны 27,3 16,2 36,4 23,4 36,3 24,7 0,0 10,9 0,0 6,0 0,0 18,8

Найз нөхөд,

танил 18,2 17,1 45,4 29,7 27,3 24,3 9,1 8,4 0,0 4,2 0,0 16,3

Албан

тушаалтан 54,5 23,3 36,4 26,2 0,0 22,7 0,0 6,9 9,1 5,1 0,0 15,7

Эдийн засаг 0,0 25,8 0,0 23,4 0,0 21,7 0,0 6,5 0,0 5,2 0,0 17,3

Бусад 0,0 0,1 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0

ЧӨЛӨӨТ, ШУДРАГА СОНГУУЛЬ

Дагалдах үзүүлэлт 3: Сонгуулийн байгууллагын бүрэлдэхүүн түүний бие даасан байдалд хэр нөлөөлдөг

вэ? Иргэдийн зүгээс хяналт тавих боломж байдаг уу?

Сонгуулийн хууль тогтоомж, тэдгээрийн тодорхой заалтууд нь сонгуулийн байгууллагын

бүрэлдэхүүн түүний бие даасан үйл ажиллагааг хангахаар зохицуулагдсан байдаг. Харин

сонгуулийн байгууллага эрх зүйн ийм зохицуулалтуудыг чанд мөрдөж ажилладаггүйгээс

190

“Ардчилсан засаглалын төлөв байдалд гарсан өөрчлөлт. 2007-2008” судалгааны хүрээнд хийсэн социологийн

судалгаа. УБ., 2008. 191 Мөн судалгааны тухайн жилд тус асуултанд хариулсан респондентуудын дүнд эзлэх хувиар.


Хуудас | 88

сонгууль будлиантах, улмаар сонгуулийн дүнг тойрсон маргаан тэмцэл гарах явдал улам бүр

гүнзгийрэх хандлагатай боллоо.

Монгол Улсын Их Хурлын Сонгуулийн тухай хуулийн 14 дүгээр зүйлийн 3-т Сонгуулийн

ерөнхий хороо болон тойрог, салбар, хэсгийн хорооны бүрэлдэхүүн, үйл ажиллагаанд мөрдлөг

болгох зарчмуудыг тодорхойлсон байдаг. Тухайлбал:

тойрог, салбар, хэсгийн хороодын бүрэлдэхүүнд сонгуульд оролцогч аль нэг нам, эвслийн

төлөөлөл давамгайлахыг хязгаарлах,

сонгуулийн хороодын дарга, нарийн бичгийн дарга нэг намын гишүүн байхыг хориглох,

сонгуулийн хороодын бүрэлдэхүүнд төрийн улс төрийн албан тушаалтныг оруулахыг хориглох,

сонгуулийн хороодын дарга, нарийн бичгийн дарга, гишүүн Улсын Их Хурлын гишүүнд нэр

дэвшигч байхыг хориглох,

сонгуулийн хороодын дарга, нарийн бичгийн дарга, гишүүн аль нэгэн нам, эвсэл, нэр

дэвшигчийн талаар сурталчилгаа явуулах, энэ зорилгоор сонгогчоос сонгуулийн эрхээ

хэрэгжүүлэхэд, түүнчлэн санал хураах, тоолох ажилд санаатайгаар саад хийх, бусдыг төлөөлж

санал өгөх, саналын хайрцгийн лац, битүүмжлэлийг гэмтээх, гарын үсэг хуурамчаар үйлдэх,

саналын хуудас солих, хүчингүй саналын хуудсаар санал авах зэрэг хууль бус аливаа үйлдлийг

зохион байгуулах, өөгшүүлэх, бусад хэлбэрээр дэмжихийг хориглох,

Сонгуулийн хороодын гишүүн ѐс зүйн дүрэмтэй байх бөгөөд түүнийг Сонгуулийн ерөнхий

хороо батална,

Сонгууль зохион байгуулж явуулах хугацаанд тойрог, салбар, хэсгийн хороодын гишүүнийг гэмт

хэрэг үйлдэж байхад нь буюу хэргийн газарт гэмт үйлдлийнх нь нотлох баримттайгаар

баривчилснаас бусад тохиолдолд дээд шатны сонгуулийн хорооны зөвшөөрөлгүйгээр эрүүгийн

хариуцлагад татах, баривчлах, албадан саатуулах буюу цагдан хорих, өөрийнх нь

зөвшөөрөлгүйгээр өөр ажилд шилжүүлэх, захиргааны санаачилгаар ажлаас халахыг хориглоно

гэжээ.

Сонгуулийн үйл явцад иргэдээс хяналт тавих боломжийг хязгаарласан хуулийн зохицуулалт

байхгүй боловч тийм боломжийг хангаж өгсөн зохицуулалтууд бүрхэг, ерөнхий байдгаас иргэд

тэр бүр хяналт тавьж чадахгүй байна.

Орон нутгийн хурлын сонгуулийн тухай хуулийн (2007 оны 1 дүгээр сарын 18-ны өдрийн

шинэчилсэн найруулга) 11 дүгээр зүйлд сонгуулийн хороодын бүрэлдэхүүн, үйл ажиллагааг

зохицуулсан дээрхтэй ижил заалтуудыг тусгасан байна.

Монгол Улсын Хүний эрхийн үндэсний комиссоос 2008 онд явуулсан судалгааны тайланд

“Сонгуулийн хэсгийн хорооны ажилтнууд болон ажиглагчид сонгогчид нөлөөлөх” гэсэн

оролдлогууд сонгуулийн үеэр түгээмэл байдаг. Ийм үйлдэл гаргасан ажиглагчид болон

сонгуулийн хорооны ажилтнуудад хариуцлага тооцох механизмыг бий болгож, сонгуулийн

хорооны ажилтнуудын баримтлах ѐс зүйн дүрмийг боловсруулан сайжруулж чанд мөрдүүлэх

шаардлагатай байна.

Сонгуулийн тойргийн болон хэсгийн хороо иргэдээс ирүүлсэн гомдолд хариу өгөх талаар

тусгайлан анхаарах шаардлагатай. Өнөөгийн байдлаас үзэхэд эдгээр хорооны гишүүд

сонгуулийн хууль тогтоомжийн талаарх мэдлэг бага, хариуцлага султайгаас болоод иргэдийн

гомдолд ѐс төдий хариу өгөх, эсвэл огт ямар ч хариу өгөхгүй байх тохиолдол цөөнгүй байна”

гэж тэмдэглэжээ.192

192 ХЭҮК. Сонгуулийн хууль тогтоомжид сонгох, сонгогдох эрхийн үүднээс хийсэн дүн шинжилгээ. 2008.

http://www.mn-nhrc.org

http://www.mn-nhrc.org/


Хуудас | 89

УЛС ТӨРИЙН НАМУУДЫН АРДЧИЛСАН ҮҮРЭГ

Дагалдах үзүүлэлт 4: Парламент дахь намын сахилга эрх зүйн хувьд хэр зохицуулагдсан бэ? Намын

дотоод ардчилал олон нийтэд нээлттэй байдаг уу?

УИХ дахь намын сахилгыг зохицуулах эрх зүйн орчинд өөрчлөлт гараагүй. УИХ-ын

гишүүдийн ѐс зүйн дүрэмтэй болох тухай олон жил яригдсан боловч өнөө хэр батлан гаргаагүй

байна. Тиймээс ч намын сахилга батыг зохицуулах, цэгцтэй байх зүй ѐсны шахалт үзүүлэхүйц

эрх зүйн зохицуулалт, хариуцлагын тогтолцоо бүхий хэм хэмжээ өнөөдөр дутмаг байгаа нь

парламентын тогтвортой, шудрага ажиллах явцад сөргөөр нөлөөлж байгаад анхаарах цаг нэгэнт

болжээ.

Монголын намуудын дотоод ардчиллыг тодорхойлох судалгаа (2007)-нд хамрагдсан

аймгийн намын гишүүдийн 42.4-56.7 (дунджаар 49.55) хувь нь “намын бүх шатны

байгууллагуудаас тасарсан, ямар ч мэдээлэлгүй байна”, 74.5 хувь нь “өөрсдийгөө орон нутаг

дахь намын байгууллагын шийдвэрт нөлөөлж чадна гэдэгтээ итгэхгүй” гэсэн судалгааны дүн

гарсан.193

ЗАСАГ ТӨРИЙН ҮЙЛ АЖИЛЛАГААНЫ ҮР НӨЛӨӨ, ХАРИУЦЛАГА

Дагалдах үзүүлэлт 5: Бодит эдийн засгийн бүтэц чадавхи нь нийгэмд хуримтлагдсан асуудлыг

шийдвэрлэх нөөц болж чаддаг уу?

Монгол Улсын ДНБ-ийг салбарын бүтцээр авч үзвэл уул уурхай, олборлох үйлдвэрийн эзлэх

хувь 2004 онд 17.2 байсан бол 2007 онд 27.5194

болон өссөн бөгөөд цаашид ч өсөн нэмэгдэхээр

байгаа юм. Гэвч Монгол Улсын эдийн засгийн төлөв байдал дэлхийн зах зээл дээр ашигт

малтмалын үнэ хэрхэн хэлбэлзэхээс үлэмж хамааралтай болж байна.

Сүүлийн үед эдийн засаг, нийгмийн хүрээний олон үзүүлэлт, тэр дундаа 2004 оноос эдийн

засаг тогтвортой өсч, Хүний хөгжлийн индекс нэмэгдэж байгаа боловч хүн амын амьжиргааны

түвшинг тодорхойлох 1995 оны судалгаагаар гарсан 36.3 хувийн ядуурал бараг арван жил

хадгалагдаж байгаа нь хамгийн түгшүүртэй үзэгдэл хэвээр байна.195

Иймээс эдийн засгийн чадавхийг улс орны өмнө тулгамдаж буй асуудлуудыг шийдвэрлэхэд,

тухайлбал ядуурлыг бууруулахад хэрхэн чиглүүлэх вэ гэдэг нь томоохон сорилт болж байна.

Дагалдах үзүүлэлт 6: Сонгуулийн дараа төрийн жинхэнэ алба тогтвортой ажиллагдаг уу? Төрийн

жинхэнэ албан хаагчид улс төрөөс хэр хамгаалагдсан бэ?

Төрийн албан хаагчид улс төрөөс хамааралтай байгааг өөрчлөх зорилгоор 2008 оны 5 дугаар

сард УИХ “Төрийн албаны тухай” хуульд “Улс төрийн албан хаагчаас бусад төрийн албан хаагч

нь төрийн албан тушаал эрхлэх хугацаандаа улс төрийн аливаа нам, хөдөлгөөний үйл

ажиллагаанд ямар нэг хэлбэрээр оролцохгүй байх, хэрэв улс төрийн намын гишүүн бол намын

гишүүнээс түдгэлзэж, тухайн төрийн албан тушаалд томилогдсон өдрөөс хойш 7 хоногийн дотор

энэ тухайгаа байгууллагын захиргаа болон харьяалах намдаа бичгээр албан ѐсоор мэдэгдэнэ.”

(10.6) гэсэн заалтыг нэмж оруулсан. Энэ заалтыг 2009 оны 1 дүгээр сарын 1-ний өдрөөс эхлэн

дагаж мөрдөх юм.

Сонгуулийн дараа төрийн жинхэнэ алба тогтвортой ажиллах эрх зүйн нөхцөл сайжирсан ч

бодит байдал дээр шинээр томилогдон ирж буй дарга нар доод шатны ажилтнаа халахгүй гэсэн

193 Э.Гэрэлт-Од. Намын дотоод ардчилал: Шийдвэр гаргах үйл явцад гишүүдийг оролцуулах боломж, арга зам.

Нээлттэй нийгэм форум. УБ., 2009. 32 дахь тал. 194 ҮСХ. Статистистикийн эмхтгэл -2007. УБ., 2008. http://www.nso.mn 195 Монголын хүний хөгжлийн илтгэл 2007. УБ., 2008, 33 дахь тал.

http://www.nso.mn/


Хуудас | 90

баталгаа алга. 2008 онд явагдсан УИХ-ын сонгуулийн 8 сарын дараагийн байдлаар Засгийн

газрын агентлагуудын дарга нар бүрэн томилогдож дуусаагүй, сонгон шалгаруулалтын дүнг

хүлээж байна. 42 агентлагаас дарга нь албан ѐсоор тодорсон 26 газруудын удирдлагын 10 хүн л

улиран ажлаа үргэлжлүүлэхээр болоо.

Дагалдах үзүүлэлт 7: Парламентаас Засгийн газарт, Нутгийн өөрөө удирдах ѐсны байгууллагаас

нутгийн захиргааны байгууллагад хяналт тавих механизм хэр зэрэг зүгширсэн бэ?

Монгол Улсын парламентын гишүүдийн дунд Засгийн газрын гишүүдийн эзлэх хувь өндөр

хэвээр байгаа. Үүнийг зохицуулсан хууль тогтоомж шинээр гараагүй.

2005 оны 5 дугаар сард “Төрийн албаны

тухай” хуульд” аймаг, нийслэл, сум, дүүр-

гийн иргэдийн Төлөөлөгчдийн Хурлын

төлөөлөгчөөр сонгогдох, аж ахуйн нэгж,

нам, олон нийтийн бусад байгууллагад

орон тооны албан тушаал хавсран гүйцэт-

гэх” (15.1.8)–ийг хориглосон заалт оруул-

санаар нутгийн өөрөө удирдах ѐсны бай-

гууллагын төлөөлөгчдийн бүрэлдэхүүнд

захиргааны байгууллагын албан хаагчид

зонхилж байсан практикийг өөрчилсөн.

АРДЧИЛСАН НИЙГЭМ ДЭХ ОЛОН НИЙТИЙН ХЭВЛЭЛ МЭДЭЭЛЛИЙН ХЭРЭГСЭЛ

Дагалдах үзүүлэлт 8: Хэвлэл мэдээллийн хэрэгслүүд, сэтгүүлчид бусдын нөлөөнд далдуур орох

боломжийг хэр хаасан байдаг вэ?

Хэвлэл мэдээллийн хэрэгслийн эрх чөлөөг хуулиар зохицуулсан хэдий ч түүний хэрэгжилт

хангалтгүй, тодорхой бэрхшээл тулгарсан хэвээр байна. ХМХ-ийн эрх чөлөөнд төрөөс ямар нэг

хэлбэрээр дарамт, шахалт үзүүлэх үзэгдэл багасч, харин төрийн бодлого, үйл ажиллагааг

шүүмжлэх эрүүл саруул үзэгдлийн хажуугаар төрийн байгууллага, албан тушаалтнуудын нэр

төрд халдах, гүтгэх, цуурхал тараах зэргээр илрэх зөрчлийн хэмжээ өсөх хандлагатай байна.

Хэвлэл мэдээллийн хэрэгслийн тоо өссөөр байгааг эерэг үзэгдэл гэж үзэж болох ч

мэдээлийн чанар, үнэн магадтай байдал муудаж, хэвлэл мэдээллийн хэрэгслээр цацагдаж буй

мэдээлэлд иргэдийн итгэх итгэл улам бүр алдарсаар байна.

Тухайлбал, олонд танигдсан хүмүүсийн бие эрхтэн, эрүүл мэндээр нь хүртэл даажигнах, нэр

төрд нь халдах, заналхийлэх, гутаан доромжлох, гэмт хэрэгт сэрдэж буруутгах, санхүүгийн

дарамт шахалт үзүүлэх зэрэг зөрчил Монголд өнөө хэр гарсаар байна. Энэ зөрчил үндэсний

хэмжээний хэвлэл мэдээллийн байгууллагад ч, орон нутгийнханд ч мөн адил тохиолдож байгаа

гэж үзэж болно.

“Ардчилсан засаглалын төлөв байдалд гарсан өөрчлөлт. 2007-2008” судалгааны хүрээнд

хийсэн социологийн судалгаанд оролцогсод хэвлэл мэдээллийн хэрэгслийг үүсгэн байгуулагч,

өмчлөгчөөс, дараа нь санхүү эдийн засгийн хувьд хараат байдаг гэж үзжээ.196

196

“Ардчилсан засаглалын төлөв байдалд гарсан өөрчлөлт. 2007-2008” судалгааны хүрээнд хийсэн социологийн


Шигтгээ 8

Агентлагийн даргын томилгоон дээр хамтарсан Засгийн

газрын танхимыг 60:40-ийн харьцаагаар бүрдүүлж

байгаа МАХН, АН хоѐр дээрх харьцаагаа баримтлана

хэмээж байсан билээ. Агентлагуудын бүтэц, орон тоо

батлагдахгүй хүлээгдэж, даргын томилгоо удааширч

байгаа нь төрийн байгууллагуудад ихээхэн хүлээлт

үүсгэжээ. Хоѐр дарга зэрэгцэн ажиллаж байгаа газар ч

байна. Агентлагуудын ажилтнуудын хувьд ажлаасаа

халагдах вий гэдэг айдас дунд хүлээж сууна. Ихэнх

сайд, дарга нар яамнаас цомхотгосон хүмүүсээ

агентлагууд руу шахах бодлого баримталж байгаа нь

агентлагийн дунд, доод шатны ажилтнуудын хувьд

айдас болоод байгаа аж.

Эх сурвалж: http://www.news.mn/news/section= home/page

=index#0.3600507470946267

http://www.news.mn/news/section=%20%20home/page%20%20=index#0.3600507470946267

http://www.news.mn/news/section=%20%20home/page%20%20=index#0.3600507470946267


Хуудас | 91

Хүснэгт 50. Хэвлэл мэдээллийн хэрэгслийн улс төр, санхүү,

эдийн засгийн хувьд хэр хараат байдаг талаарх төсөөлөл, 2008 он

Хариулт Шууд хараат Ер нь хараат Хараат бус Мэдэхгүй

Улс төрөөс 14,6 39,8 11,8 33,8

Санхүүгээс 16,7 35,3 10,8 37,2

Эдийн засгаас 16,1 33,7 10,2 40,0

Үүсгэн байгуулагч,

өмчлөгчөөс

21,0 27,9 9,9 41,3

Хэвлэл мэдээллийн хэрэгслүүд “Бизнес мэдээ” хэмээх төлбөрт нийтлэл, нэвтрүүлэг өргөн

хэмжээгээр хийж, сэтгүүлчид түүнийг хүлээн зөвшөөрч, санхүүгийн бэрхшээлтэй асуудлаа

шийдэх арга хэмээн ойлгох болллоо. Энэ нь тодорхой хэм хэмжээнээс хэтэрхээрээ хэвлэл

мэдээллийн хэрэгслүүд, сэтгүүлчид өөрсдөө хэн нэгэн улс төрч, бизнес эрхлэгчийн санхүүгийн

дэмжлэгээс хамаарах болж нэг ѐсондоо тэднээс хараат байдалд орох нөхцлийг бүрдүүлж байна.

Глоб интернэшнл ТББ-аас гаргадаг судалгааны тайланд ХМХ-ийн өмчлөлийн ил тод байдал

хангалтгүй, жинхэнэ эзнийг мэдэх боломжгүй төдийгүй тэдний ард улс төр, бизнесийн ашиг

сонирхол үйлчилж байгааг тэмдэглэсэн байна. Мөн эл судалгаанд өнөөгийн эрх зүйн орчин ч

иргэдийн мэдээлэл олж авах эрхийг бүрэн баталгаажуулж чадахгүй байна.

ТӨРӨӨС ИРГЭДИЙНХЭЭ ӨМНӨ ҮЙЛ АЖИЛЛАГААГАА ХАРИУЦАХ ЧАДВАР

Дагалдах үзүүлэлт 9: Төр иргэний харилцаа ба иргэдийн оролцоонд төрийн болон төрийн бус

байгууллагууд, албан тушаалтнууд үр нөлөөтэй дэмжлэг үзүүлж чаддаг уу?

Монголчуудын төрөө дээдэлж, төрийн хүнийг хүндэлдэг уламжлал нь төр иргэний харилцаа

иргэдийн оролцоо, иргэний нийгмийн байгууллагуудын үйл ажиллагаанд өвөрмөц байдлаар

нөлөөлсөөр ирсэн. Энэ байдал нь улс төрийн намуудын сонгуулийн мөрийн хөтөлбөр болон

сонгогдсон Засгийн газруудын үйл ажиллагааны хөтөлбөрт төр иргэний харилцаа, иргэдийн

оролцооны талаар тодорхой байдлаар зорилт болон тусгагдах үндэс болдог.

2008 оны УИХ-ын 5 дахь удаагийн сонгуулийн үр дүнд бий болсон МАХН-ын дарга

С.Баярын тэргүүлсэн хамтарсан Засгийн газрын 2008-2012 оны үйл ажиллагааны хөтөлбөрийг

Монгол Улсын Их Хурлын 2008 оны 11 дүгээр сарын 21-ний өдрийн 35 дугаар тогтоолоор

баталсан билээ.

Монгол Улсын Засгийн газрын үйл ажиллагааны хөтөлбөрт төр иргэний харилцаа ба

иргэдийн оролцоонд төрийн болон төрийн бус байгууллагууд, албан тушаалтнууд үр нөлөөтэй

дэмжлэг үзүүлэхээр ...иргэний нийгмийн оролцоог хангах зорилгоор иргэний нийгмийн

байгууллагын үйл ажиллагааны эрх зүйн орчныг шинэчилж, төрийн байгууллагад хяналт тавих,

нөлөө үзүүлэх, дэмжлэг авах, ажил гүйцэтгэх зэрэг төр-иргэний нийгмийн бүх талын түншлэл,

төр-иргэний харилцан итгэлцлийг бэхжүүлж, хөгжүүлэх; үндэсний эв нэгдэл, улсын язгуур

ашиг сонирхолд үндэслэсэн улс төрийн харилцааны эрх зүйн үндсийг бэхжүүлж, ардчиллыг

гүнзгийрүүлэх; бүх шатны сонгуулийн хууль тогтоомжийг иргэдийн төрийг удирдах хэрэгт

оролцох, сонгох, сонгогдох эрхийг хангах, чөлөөт, бүх нийтийн, тэгш, шууд сонгуулийг

бэхжүүлэх агуулгыг шинэчлэх; төрийн албан хаагчийн ѐс зүй, хариуцлагыг дээшлүүлж, хууль

дээдлэх, авлигыг үл тэвчих ухамсар, соѐлыг хэвшүүлж, ажиллах нөхцөл, баталгааг бүх талаар

хангах замаар төрийн албыг чадавхижуулах; иргэний хяналтын эрх зүйн орчныг бүрдүүлж

нийтлэг эрх нь зөрчигдсөн иргэдийн гомдол гаргах, нэхэмжлэх эрхийг хангах бодлогыг

хэрэгжүүлэх...-ээр заажээ.

2008 онд төр иргэний нийгмийн харилцаа, хамтын ажиллагаа идэвхиж 2008 оны 2 дугаар

сарын 1-ний өдөр болсон ТББ-уудын анхны зөвлөлдөх уулзалтаас Засгийн газартай хамтран

ажиллах Иргэний Нийгмийн Зөвлөл байгуулагдан Засгийн газрын хэрэг эрхлэх газрын дарга

Н.Энхболд, Иргэний нийгмийн зөвлөлийн зохицуулагч Г.Ундрал нар Засгийн газар, Иргэний


Хуудас | 92

нийгмийн зөвлөлтэй хамтран ажиллах гэрээнд 2008 оны 3 дугаар сарын 26-ны өдөр гарын үсэг

зурснаар хамтын ажиллагаа баталгаажсан юм.197

Түүнчлэн эдийн засаг, нийгмийг хөгжүүлэх үндсэн чиглэл болон төсвийн гүйцэтгэлд

мониторинг хийх үйл ажиллагаанд төрийн бус байгууллагуудыг оролцуулах, төрийн бус

байгууллагуудтай хамтран ажиллах ажиллагааг эрчимжүүлэх тухай Засгийн газрын 2008 оны 3

дугаар сарын 12-ны өдрийн 93 дугаар тогтоол гарсан билээ.

ТӨВЛӨРЛИЙГ СААРУУЛАХ НЬ Дагалдах үзүүлэлт 10: Засгийн газар, нутгийн өөрөө удирдах ѐсны байгууллага, орон нутгийн засаг

захиргааны хооронд зүй зохистой харилцаа тогтсон уу? Төвлөрлийг сааруулахад энэ нь ямар үүрэгтэй вэ?

Монгол Улсын Их Хурлын 2008 оны 1 дүгээр сарын 31-ний өдрийн 13 дугаар тогтоолоор

Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн санаачилсан „Монгол Улсыг 2020 он хүртэл хөгжүүлэх

үндэсний хөгжлийн цогц бодлого‟-д төвлөрлийг саруулж, нутгийн өөрөө удирдах ѐсны

байгууллага, нутгийн захиргааг бэхжүүлэх хэтийн бодлогын үндэсийг тодорхойлж өгсөн.

Аймаг, нийслэл, сум, дүүргийн Иргэдийн төлөөлөгчдийн хурлын сонгууль сүүлийн

жилүүдэд хэт улс төржсөн байдлаар явагдах болсноор шат шатны ИТХ нь нутгийн өөрөө

удирдах ѐсны байгууллага гэхээсээ илүү улс төрийн албан тушаалтны сонгууль томилгоонд

илүү анхаарах болсноор иргэдийн хүсэл зоригийг илэрхийлэх чадавхи нь улам бүр суларч байна.

Монгол Улсын Төсвийн тухай хууль, Төсвийн байгууллагын удирдлага, санхүүжилтийн

тухай хуулийн дагуу боловсрол, эрүүл мэнд, нийгмийн хамгааллын үйлчилгээ, нийгмийн дэг

журмыг сахиулах, цагдаагийн байгууллагын, шүүхийн шийдвэр гүйцэтгэх, хил хамгаалах,

байгаль орчныг хамгаалах зэрэг байгууллагуудын орон нутаг дахь салбар нэгжийн үйл

ажиллагааг улсын төвлөрсөн төсвөөс эрхэлсэн сайдын төсвөөр дамжуулан санхүүжүүлэх

тогтолцоо төвлөрлийг сааруулахад сөрөг нөлөө үзүүлсээр байна.

Сүүлийн жилүүдэд орон нутгийн төсөвт төвлөрүүлэх орлогын нэр төрлийг нэмэгдүүлэх,

улсын төсвөөс санхүүжүүлэх зардлыг багасгах чиглэлээр зарим өөрчлөлт хийж байна.

Тухайлбал, 2009 оноос эхлэн хүн амын

орлогын албан татварын орлогыг бүхэлд нь

тухайн орон нутгийн төсөвт төвлөрүүлэн

зарцуулахаар шийдвэрлээд байна. Төсвийн эх

үүсвэрээр орон нутгийн хөгжлийн бүхий л

асуудлыг шийдвэрлэх боломжгүй. Төр,

хувийн хэвшлийн түншлэлийн тогтолцоог

хөгжүүлэх, гадаадын хөрөнгө оруулалтыг

идэвхжүүлэх, уул уурхайн салбарын ил тод

байдлын санаачлага дээр үндэслэсэн орон

нутгийг хөгжүүлэх арга хэлбэр, орон

нутгийн бизнесийн орчин нөхцлийг

сайжруулж, өөрийн орлогыг нэмэгдүүлэх

гэх мэт бусад арга зам, эх үүсвэрийг

идэвхийлэн хайж, өргөнөөр ашиглах

шаардлагатай. Төвлөрлийг сааруулж, төв орон нутгийн төсвийн харилцааг зохистой арга хэлбэрт оруулах

үүднээс олон улсын сайн туршлага, бодит жишээн дээр тулгуурласан Монгол улсын өнөөгийн

197 http://www.demo.org.mn/newsdetail.php?NewsID=101

Шигтгээ 9

Саяхан УИХ-аас батлан гаргасан Монгол

улсын 2009 оны төсвийн тухай хуулиар

Орхон, Дархан-Уул, Сүхбаатар, Сэлэнгэ,

Төв, Дорноговь, Хэнтий, Дорнод зэрэг 9

аймаг улсын төсөвт нийт дүнгээр 11,8

тэрбум төгрөгийн орлого төвлөрүүлэхээр,

харин бусад 12 аймгийн дүнгээр улсын

төсвөөс 25,2 тэрбум төгрөгийн дэмжлэг

үзүүлэхээр байна. Нийслэлийг оруулаагүй

дүнгээр орон нутгийн засаг захиргааны

ирэх 2009 оны нийт төсвийн зарлагын 27

орчим хувьтай тэнцэх хэмжээний

дэмжлэгийг улсын төсвөөс шилжүүлэхээр

байна. Өөрөөр хэлбэл улсын дунджаар

аймгуудын төсвийн өөрийн орлогоор

зарлагаа нөхөх чадварын коэффициент нь

0,73 байна.

http://www.demo.org.mn/newsdetail.php?NewsID=101


Хуудас | 93

хөгжлийн түвшин, нөхцөл байдалд нийцэхүйц арга хэлбэрийг сонгон түүнийг хэрэгжүүлэх

талаар урт хугацааны бодлого, хөтөлбөр, төлөвлөгөө гарган хэрэгжүүлэх асуудал чухлаар

тавигдсан хэвээр байна.


Хуудас | 94

ХАВСРАЛТУУД

ХАВСРАЛТ # 1 СУДАЛГААНЫ АРГА ЗҮЙ

Энэхүү судалгааг “Мянганы хөгжлийн 9 дэх зорилыг хэрэгжүүлэхэд дэмжлэг үзүүлэх” төслийн захиалгаар “МЭК”

ХХК 2008 онд гүйцэтгэв.

“Ардчилсан засаглалын төлөв байдал” давтан судалгааны зорилтууд:

Монгол дахь ардчилсан засаглалын (АЗ) төлөв байдлын өөрчлөлтийг хэмжих,

өөрчлөлтөд нөлөөлж буй хүчин зүйлсийг тодруулах;

Монгол дахь АЗ-ын боловсруулсан шалгуур үзүүлэлтийг Мянганы хөгжлийн 9 дэх

зорилгын шалгуур үзүүлэлтүүдтэй холбох;

Монгол дахь АЗ-ын төлөв байдлын анхны судалгааны үр дүнд бий болсон мэдээллийн

санг өргөтгөх.

Судалгааны хамрах хүрээ

“Ардчилсан засаглалын төлөв байдал-II” судалгааны тоон болон чанарын мэдээлэл цуглуулах үе

2008 оны 1 дүгээр сарын 16-ны өдрөөс эхлэн 2 дугаар сарын 18-ны өдөр дууссан.

Судалгааны баг “Ардчилсан засаглалын төлөв байдал-II” судалгаа гүйцэтгэхдээ 2005 оны

судалгааны аргачлал, түүврийг баримтлах ажлын даалгаварт буюу ба заасны дагуу орон нутагт

оршин сууж буй иргэдээс сурвалжлагын асуулгын дагуу тоон мэдээлэл, тухайн орон нутгийн

удирдлагаас ганцаарчилсан ярилцлага буюу иргэдтэй хийсэн зорилтот бүлгийн ярилцлагаар

чанарын мэдээллийг тус тус цуглуулсан.

Тоон мэдээлэл цуглуулсан аргачлал

Судалгааны тоон мэдээллийг сурвалжилгын аргаар санал асуулгын дагуу судалгааны багийн

гишүүд цуглуулсан. Судалгааны багийн ахлагч нар судалгаа явагдсан өдөр бүрт судлаачдын

мэдээлэл цуглуулсан байдал, цуглуулсан мэдээллийн чанарыг хянаж асуулгыг гарын үсэг зурж

баталгаажуулсан болно.

Тоон мэдээлэл цуглуулсан түүвэрлэлт

Хөдөө орон нутагт

Судалгааны тоон мэдээллийг санамсаргүй түүврээр сонгон иргэдийг судалгаанд хамруулсан

цуглуулсан. Судалгааны төлөөлөх чадвар, санамсаргүй түүврийн нөхцлийг бүрдүүлэхийн тулд

судалгааны түүвэрлэлтийг дараах аргачлалын дагуу явуулсан:

1. Судалгаанд хамрагдсан сумын төвд байрлах хорооллын гудамжийг “урдаас хойд” (эсвэл

“зүүнээс баруунд”198

) чиглэлд дугаарлаж сондгой дугаартай гудамжийг сонгосон.

Гудамж дугаарлахад Google Earth програм хангамжийн цахим газрын зургийг ашигласан;

2. Сонгосон гудамжинд буй хашааг “урдаас хойд” (эсвэл “зүүнээс баруун”) чиглэлд

дугаарлаж тав дахь хашаанд оршин сууж буй өрхийн гишүүнийг судалгаанд хамруулсан;

3. Хэрэв нэгж түүвэрт сонгогдсон өрх эзгүй, эсвэл насанд хүрсэн гишүүн байхгүй

тохиолдолд зургаа дахь өрхөөс судалгаа авах, 6 дахь өрх мөн л эзгүй бол 7 дахь өрхөөс

мэдээлэл цуглуулах зарчмаар түүвэрлэлтийг хийсэн болно.

Улаанбаатар хотод

Судалгааны тоон мэдээллийг санамсаргүй түүврээр сонгон судалгаанд хамруулсан иргэдээс

цуглуулсан. Судалгааны төлөөлөх чадвар, санамсаргүй түүврийн нөхцлийг бүрдүүлэхийн тулд

www.map.gogo.mn вэб хуудас, Улаанбаатар хотын цахим газрын зургийг ашиглан судалгааны

түүвэрлэлтийг явуулсан.

198 Тухайн сумын төвийн гэр хорооллын байршлаас хамаарна.

http://www.map.gogo.mn/


Хуудас | 95

Гэр хороололд оршин суудаг иргэдийг дараах аргачлалаар сонгон судалгаанд хамруулсан болно:

1. Судалгаанд хамрагдсан хорооны нутаг дэвсгэрт байрлах гэр хорооллын гудамжийг

“урдаас хойд” (эсвэл “зүүнээс баруунд”) чиглэлд дугаарлаж сондгой дугаартай

гудамжийг сонгосон;

2. Сонгосон гудамжинд буй хашааг “урдаас хойд” (эсвэл “зүүнээс баруун”) чиглэлд

дугаарлаж тав дахь хашаанд оршин сууж буй өрхийн гишүүнийг судалгаанд хамруулсан;


тохиолдолд зургаа дахь өрхөөс судалгаа авах, 6 дахь өрх мөн л эзгүй бол 7 дахь өрхөөс

мэдээлэл цуглуулах зарчмаар түүвэрлэлтийг хийсэн болно.

Орон сууцны хороололд оршин суудаг иргэдийг дараах аргачлалаар сонгон судалгаанд

хамруулсан болно:

1. Судалгаанд хамрагдаж буй хорооны нутаг дэвсгэрт байрлах орон сууцыг газрын зураг

дээр дугаарлаж сондгой дугаартай орон сууцыг сонгож тус байрны аравдугаар тоотод

оршин сууж буй өрхийн гишүүнийг судалгаанд хамруулсан;


тохиолдолд арван нэгдүгээр тоотод оршин сууж буй өрхөөс судалгаа авах, 11 тоот дахь

өрх мөн л эзгүй бол 12 тоот дахь өрхөөс мэдээлэл цуглуулах зарчмаар түүвэрлэлтийг

хийсэн болно.

Чанарын мэдээлэл цуглуулсан аргачлал

Судалгааны багийн ахлагч нар судалгаанд хамрагдаж буй орон нутагт зорилтот бүлгийн

ярилцлага Төслийн удирдах нэгжийн баталгаажуулсан төлөвлөгөөний дагуу зохион байгуулж

чанарын мэдээллийг цуглуулсан. Багийн ахлагч зорилтот бүлгийн ярилцлагыг удирдаж, хоѐр

судлаачид ярилцлагын тэмдэглэлийг хөтөлсөн.

Мөн судалгаанд хамрагдсан орон нутгийн удирдлагатай (сумын Засаг дарга, Засаг даргын

орогогч, Засаг даргын Тамгын газрын дарга гэх мэт) Төслийн удирдах нэгжийн баталгаажуулсан

төлөвлөгөөний дагуу ганцаарчилсан ярилцлагыг багийн ахлагч нар гүйцэтгэсэн.

Зорилтот бүлгийн ярилцлагад хамрагдах иргэдийн түүвэрлэлт

Судалгааны тоон мэдээлэл цуглуулах явцад багийн гишүүд судалгаанд хамрагдаж буй иргэдийн

жагсаалтыг (сум бүрт 1-ээс эхэлсэн дугаарлалттай жагсаалт; Улаанбаатар хотод нэгдсэн

жагсаалт) бүрдүүлж байсан бөгөөд зорилтот бүлгийн ярилцлагад оролцох иргэдийг тус

жагсаалтаас санамсаргүй түүврээр (жагсаалтанд тэгш/сондгой дугаарт бичигдсэн иргэдийг)

сонгож тэдэнд зорилтот бүлгийн ярилцлагад оролцох саналыг дэвшүүлж ярилцлагад оролцуулж

байсан. Хэрэв сонгогдсон иргэн ярилцлагад оролцохоос татгалзсан эсвэл түүнтэй холбоо барих

боломжгүй тохиолдолд жагсаалтанд бичигдсэн дараагийн хүнд ярилцлагад оролцох санал

дэвшүүлж байлаа.

Хүснэгт 1. Судалгаанд хамрагдсан респондентууд

# Аймаг/Хот Сум/хороолол

Тоон судалгааны

түүвэр

Орон нутгийн удирдлагтай

хийсэн ганцаарчилсан

ярилцлага хийсэн албан

тушаалтны тоо

Зорилтот бүлгийн

ярилцлагад

оролцсон иргэдийн

тоо

Сумын

төв Малчид

1 Увс

Түргэн 28 20 Сумын Засаг даргын Тамгийн

газрын дарга 7

Сагил199

30 19 Сумын Засаг даргын Тамгийн


Тариалан 31 20 Сумын Засаг дарга 7

2 Хэнтий

Жаргалтхаан 22 19 Сумын Засаг дарга 7

Мөрөн 22 19 Сумын Засаг даргын орлогч 7

Дэлгэрхаан 27 22 Сумын Засаг дарга 7

3 Өмнөговь Цогт-Овоо 10 8 Сумын Засаг дарга 7

199 Судалгааны Ажлын даалгаварт Увс аймгийн Баруунтуруун сумаас мэдээлэл цуглуулахаар заасан байсан боловч

2008 оны 2-р сард Увс аймагт цаг агаарын хүнд нөхцөлтэй (цас ихээр орж зам хаагдсан) байсан тул тус Төслийн

удирдах нэгжтэй зөвшилцөн судалгаанд Увс амйгийн Сагил сумыг хамруулсан.


Хуудас | 96

Ханхонгор 11 8 Сумын Засаг даргын орлогч 7

Даланзадгад 50 16 Сумын Засаг даргын Тамгийн


4 Булган Хишиг-Өндөр 30 27 Сумын Засаг дарга 7

Орхон 28 25 Сумын Засаг даргын орлогч 7

5 Орхон Баян-Өндөр 130 15 Сумын Засаг дарга 7

6 Улаанбаатар

Гэр хороолол 230 - 5 хорооны Засаг дарга 2 х 7

Орон сууцны

хороолол 153 - 5 хорооны Засаг дарга 2 х 7

Орлого багатай

өрх - - - 7

Нийт 1020 22 117

Судалгааны тоон мэдээллийн боловсруулалт

2008 оны 1 дүгээр сарын 25-наас 2 дугаар сарын 26-ны хооронд судалгааны мэдээлэл цуглуулах

үед санал асуулгын асуулгааар цуглуулсан тоон мэдээллийг мэдээллийн сан удирдах Oracle XE

програм хангамжид суурилсан тусгайлан боловсруулагдсан програм хангамж ашиглан шивсэн.

2008 оны 2 дугаар сарын 27-ны өдрөөс эхлэн судалгааны тоон мэдээллийн санг шалгаж, алдааг

олж мэдээллийн санг цэвэрлэх, нээлттэй асуултуудад респондентуудын хариулсан хариултуудыг

бүлэглэх зэрэг ажил хийгдсэн болно. Энэхүү ажил нь 2008 оны 3 дугаар сарын 5-ны өдөр

дуусгавар болсон.

Судалгааны чанарын боловсруулалт

2008 оны 1 дүгээр сарын 25-наас эхлэн судалгааны явцад зорилтот бүлгийн болон ганцаарчилсан

ярилцлагын тэмдэглэлийг MS Word програм хангамжийг ашиглан шивж цаашид судалгааны

тайлан боловсруулахад ашиглах хувилбарт оруулсан. Энэхүү ажил нь 2008 оны 3 дугаар сарын

5-ны өдөр дуусгавар болсон.


Хуудас | 97

ХАВСРАЛТ # 2 СУДАЛГААНЫ ДҮН (2005 оны дүнтэй) Хүснэгт 2 Судалгаанд хамрагдсан респондентуудын нас, 2008 он

Насны бүлэг Хувь

18-24 13,5

25-29 14,5

30-34 15,6

35-39 16,1

40-44 15,6

45-49 10,6

50-54 5,0

55-59 3,8

60-64 1,9

65-69 1,8

70-74 0,5

75-79 0,3

80-аас дээш 0,2


Нийт 100,0

Хүснэгт 3 Судалгаанд хамрагдсан респондентуудын нас, 2005 он

Насны бүлэг Хувь

20 хүртэл 7,5

21-30 29,4

31-40 26,1

41-50 21,0

51-60 8,4

60 ба түүгээс дээш 7,6

Нийт 100,0

Хүснэгт 4 Судалгаанд хамрандсан респондентуудын хүйс, 2008 он

Хүйс Хувь

Эрэгтэй 45,1

Эмэгтэй 54,9

Нийт 100,0

Хүснэгт 5 Судалгаанд хамрандсан респондентуудын хүйс, 2005 он

Хүйс Хувь

Эрэгтэй 49,0

Эмэгтэй 51,0

Нийт 100,0

Хүснэгт 6 Судалгаанд хамрагдсан респондентуудын боловсролын түвшин, 2008 он Боловсрол Хувь

Эрдмийн зэрэгтэй 2,9

Дээд 33,3

Тусгай дунд 18,7

Бүрэн дунд 29,7

Бүрэн бус дунд 11,5

Бага 2,4

Боловсролгүй (Бичиг үсэг мэднэ) 1,2

Боловсролгүй (Бичиг үсэг мэдэхгүй) 0,3

Нийт 100,0

Хүснэгт 7 Судалгаанд хамрагдсан респондентуудын боловсролын түвшин, 2005 он Боловсрол Хувь

Дээд 20,0

Тусгай дунд 16,6

Бүрэн дунд 38,0

Бүрэн бус дунд 17,6

Бага 4,9

Бичиг үсэг мэднэ 2,2

Бичиг үсэг мэдэхгүй 0,7

Нийт 100,0


Хуудас | 98

Хүснэгт 8 Судалгаанд хамрагдсан респондентуудын оршин суугаа газар, 2008 он

Оршин суугаа газар Хувь

Улаанбаатар хот 38.3

Аймгийн төв 11,2

Сумын төв 29,2

Хөдөө 21,3

Нийт 100,0

Хүснэгт 9 Судалгаанд хамрагдсан респондентуудын оршин суугаа газар, 2005 он

Оршин суугаа газар Хувь

Улаанбаатар хот 51,9

Аймгийн төв 19,0

Сумын төв 22,1

Хөдөө 7,0

Нийт 100,0

Хүснэгт 10 Судалгаанд хамрагдсан респондентууд Улаанбаатар хотын хаана амьдардаг байдал, 2008 он

УБ хотын хороолол Хувь

Гэр хороолол 60,7

Орон сууц 39,3

Нийт 100,0

Хүснэгт 11 Судалгаанд хамрагдсан респондентууд Улаанбаатар хотын хаана амьдардаг байдал, 2005 он

УБ хотын хороолол Хувь

Хотын төв 33,5

Гэр хороолол 38,7

Захын дүүрэг 27,8

Нийт 100,0

Хүснэгт 12 Судалгаанд хамрагдсан респондентуудын шүтдэг шашин 2008 он

Шашин шүтлэгийн байдал Хувь

Шүтлэггүй 31,6

Будда 61,2

Лал 1,9

Христос 4,4

Бөө мөргөл 0,9

Нийт 100,0

Хүснэгт 13 Судалгаанд хамрагдсан респондентуудын шүтдэг шашин, 2005 он

Шашин шүтлэгийн байдал Хувь

Шүтлэггүй 21,1

Будда 68,4

Лал 2,8

Христос 4,9

Бусад 0,4


Нийт 100,0

Хүснэгт 14 Судалгаанд хамрагдсан респондентуудын амьжиргааны түвшний үнэлэмж, 2008 он

Амьжиргааны түвшний үнэлэмж Хувь

Дээд давхрага 1,8

Дундаас дээш 13,1

Дунд 68,1

Дундаас доош 9,6

Доош 2,1


Нийт 100,0

Хүснэгт 15 Судалгаанд хамрагдсан респондентуудын амьжиргааны түвшний үнэлэмж, 2005 он

Амьжиргааны түвшний үнэлэмж Хувь

Дээд давхрага 0,6

Дундаас дээш 6,5

Дунд 39,7


Хуудас | 99

Дундаас доош 12,4

Доош 2,2



Нийт 100,0

Хүснэгт 16 Судалгаанд хамрагдсан респондентуудын өрхийн сарын дундаж орлого, 2008 он

Өрхийн сарын дундаж орлого Хувь

10 000-50 000 4,5

50 001-100 000 15,2

100 001-200 000 36,9

200 001-300 000 19,5

300 001-400 000 7,9

400 001-500 000 4,9

500 001-600 000 2,3

600 001-700 000 1,0

700 001-800 000 0,5

800 001-900 000 0,2

900 001-1 000 000 0,9

1 000 001-аас дээш 0,1


Тогтмол орлого байхгүй 0,6

Нийт 100,0

Хүснэгт 17 Судалгаанд хамрагдсан респондентуудын өрхийн сарын дундаж орлого, 2005 он

Өрхийн сарын дундаж орлого Хувь

10 000 хүртэл 12,3

10 000-40 000 12,7

40 000-80 000 29,6

80 000-120 000 17,2

120 000-180 000 12,5

180 001 ба түүнээс дээш 15,7

Нийт 100,0

Хүснэгт 18 Судалгаанд хамрагдсан ресдондентуудын орлогын эх үүсвэр, 2008 он

Орлогын эх үүсвэр Хариулсан


Хариултын

хувь

Цалин 627 60,9

Өндөр насны тэтгэвэр, тэтгэмж 164 15,9

Хөдөлмөрийн чадвараа алдсаны тэтгэмж 52 5,0

Хүүхдийн мөнгө 476 46,2

Бизнес, наймааны ашиг 245 23,8

Түрээсийн ашиг 20 1,9

Мал аж ахуйн ашиг 146 14,2

Гар аргаар алт олборлох үйл ажиллагааны ашиг 11 1,1

Гадаадад хөдөлмөр эрхлэдэг өрхийн гишүүний гуйвуулга 19 1,8

Хамаатан садан бусад хүмүүс 27 2,6

Бусад 9 0,9

Хүснэгт 19 Судалгаанд хамрагдсан ресдондентуудын орлогын эх үүсвэр, 2005 он

Орлогын эх үүсвэр Хариулсан

хүний хувь

Хариултын

хувь

Цалин 43,9 60,6

Түрээс 3,0 4,1

Бизнес наймаан орлого 15,1 20,9

Хамаатан өөр хүнээс олсон орлого, бэлэг туслалцаа 3,3 4,6

Тэтгэвэр тэтгэмж 20,1 27,8

Малын хишиг 11,5 15,9

Алт ухаж 0,4 0,5

Гадаадад ажил хийдэг 0,1 0,1


Нийт 100,0 138

200 Давхардсан тоогоор


Хуудас | 100

Хүснэгт 20 Судалгаанд хамрагдсан респондентуудын өрхийн орлого амьжиргаанд хүрэлцдэг байдал, 2008 он

Өрхийн орлогын хүрэлцээ Хувь

Хангалттай хүрэлцдэг 3,7

Ер нь хүрэлцдэг 24,5

Хүрэлцээ муутай 56,7

Огт хүрэлцдэггүй 13,1


Нийт 100,0

Хүснэгт 21 Судалгаанд хамрагдсан респондентуудын өрхийн орлого амьжиргаанд хүрэлцдэг байдал 2005 он

Өрхийн орлогын хүрэлцээ Хувь

Хангалттай 4,8

Хүрэлцээ 21,8

Хүрэлцээ муутай 56,3

Огт хүрэлцдэггүй 17,1

Нийт 100,0

Хүснэгт 22 Судалгаанд хамрагдсан респондентуудын өрхийн гишүүдийн тооны эзлэх хувь

Ам бүл 2008 2005

1 2,7 1,8

2 9,5 7,0

3 22,4 17,1

4 29,6 25,4

5 18,8 20,7

6 10,0 14,1

7 4,1 7,4

8 1,7 3,4

9 0,4 1,1

10 ба түүнээс олон 0,4 1,3

Хариулахаас татгалзсан 0,4 0,6

Нийт 100,0 100,0

Хүснэгт 23 Судалгаанд хамрагдсан респондентуудын хөдөлмөр эрхлэлтийн салбар, 2008 он

Хөдөлмөр эрхлэлтийн салбар Хувь

Хөдөө аж ахуй 21,5

Засвар үйлчилгээ 0,9

Цахилгаан, дулааны үйлдвэр 2,2

Барилга 1,0

Бөөний худалдаа 15,9

Зочид буудал, зоогийн газар 2,9

Тээвэр, холбоо 1,6

Санхүүгийн гүйлгээ хийх үйлчилгээ 3,5

Үл хөдлөх хөрөнгө, түрээс бусад үйл ажиллагаа 0,8

Боловсрол 12,5

Эрүүл мэнд, нийгмийн халамж 11,1

Төрийн үйл ажиллагаа 6,1

Ажилгүй 4,7


Нийт 100,0

Хүснэгт 24 Судалгаанд хамрагдсан респондентуудын хөдөлмөр эрхлэлтийн байдал, 2008 он

Хөдөлмөр эрхлэлт Хувь

Төрийн захиргааны албан хаагч 6,2

Төрийн үйлчилгээний албан хаагч 15,0

Төрийн тусгай албан хаагч 3,1

Хөдөлмөрийн гэрээгээр хөдөлмөр эрхлэгч 13,0

Хөдөлмөрийн гэрээгүй хөдөлмөр эрхлэгч 5,0

Хувиараа бизнес эрхлэгч 5,0

Хувиараа хөдөлмөр эрхлэгч 15,0

Малчин 21,3

Өндөр насны тэтгэвэрт 6,6

Хөдөлмөрийн чадвараа алдсаны тэтгэвэрт 1,5

Их дээд сургуулийн өдрийн ангийн оюутан 3,6

Хөдөлмөр эрхэлдэггүй 4,6


Нийт 100,0


Хуудас | 101

Хүснэгт 25 Судалгаанд хамрагдсан респондентуудын хөдөлмөр эрхлэлтийн байдал, 2005 он

Хөдөлмөр эрхлэлт Хувь

Төрийн захиргааны албан хаагч 3,8

Төрийн үйлчилгээний албан хаагч 15,1

Хувиараа 10,4

Хувийн компани 4,8

Малчин 7,4

Оюутан 9,9

Ажилчин 18,7

Тэтгэвэр, тэтгэмж 8,8

Ажилгүй 18,6

Инженер 1,6

Цагдаа 0,3

ТББ 0,6

Нийт 100,0

Хүснэгт 26 Судалгаанд хамрагдсан респондентуудын яс үндэс, 2008 он

Яс үндэс Хувь

Халх 80,2

Буриад 0,7

Дөрвөд 10,6

Баяд 1,2

Хотон 4,7

Казах 0,5

Захчин 0,8

Урианхай 0,3

Дархад 0,4

Өөлд 0,6

Торгууд 0,2

Нийт 100,0

Хүснэгт 27 Судалгаанд хамрагдсан респондентуудын яс үндэс, 2005 он

Яс үндэс Хувь

Халх 81,1

Буриад 2,1

Дөрвөд 3,4

Баяд 7,3

Хотон 2,5

Казах 0,5

Захчин 0,8

Урианхай 0,3

Дархад 0,2


Нийт 100,0

Хүснэгт 28 Судалгаанд хамрагдсан респондентуудын ардчиллын талаарх ойлголт, 2008 он




хувь

Хариултын

хувь

Эрх чөлөө үзэл бодлоо илэрхийлэх 509 20.2 50,9

Шудрага ѐс 269 10.5 26,9

Олон улсад нээлттэй 447 17.8 44,7

Хуулийн хүрээнд айж эмээхгүй амьдрах 270 10.6 27,0

Хүний эрхийг дээдлэх 364 14.5 36,4

Ил тод байдал 34 1.4 3,4

Нээлттэй нийгэм 272 10.7 27,2

Эрхээ эдэлж, үүргээ биелүүлж, хуулиа дээдлэх 171 6.7 17,1

Хувийн өмч 158 6.3 15,8

Хариулж мэдэхгүй 33 1.3 3,3



Хуудас | 102

Хүснэгт 29 Судалгаанд хамрагдсан респондентуудын ардчиллын талаарх ойлголт, 2005 он


хүний тоо


хувь

Хариултын

хувь

Эрх чөлөө үзэл бодлоо илэрхийлэх 343 19,7 34,3

Шудрага ѐс 195 11,2 19,5

Олон улсад нээлттэй 32 1,8 3,2

Хуулийн хүрээнд айж эмээхгүй амьдрах 50 2,9 5,0

Хүний эрхийг дээдлэх 47 2,7 4,7

Ил тод байдал 66 3,8 6,6

Нээлттэй нийгэм 131 7,5 13,1

Эрхээ эдэлж, үүргээ биелүүлж, хуулиа дээдлэх 72 4,1 7,2

Хувийн өмч 100 5,7 10,0


Нийт 1163 66,7 116,3

Хүснэгт 30 Судалгаанд хамрагдсан респондентуудын ардчиллын хөгжлийн талаарх үнэлэмж, 2005, 2008 он


2005 он 2008 он

Маш сайн 4,4 2,9

Сайн 28,4 21,7

Дунд зэрэг 52,9 54,7

Муу 10,9 13,2

Маш муу 3,4 2,5

Үнэлж мэдэхгүй 0,0 5,0

Нийт 100,0 100,0

Хүснэгт 31 Судалгаанд хамрагдсан респондентуудын оршин суугаа газар ардчилал хэр

хөгжиж буй талаарх үнэлэмж, 2005, 2008 он


2005 он 2008 он


Сайн 22,1 15,4


Муу 21,8 21,7

Маш муу 5,2 4,9

Үнэлж мэдэхгүй 0,0 8,7

Нийт 100,0 100,0

Хүснэгт 32 Монголын ардчилалд тулгарч буй хүндрэлүүд, 2008 он

Хариулт Хариулсан хүний тоо202 Хариулсан хүний хувь Хариултын хувь

Ажилгүйдэл 655 21,2 65,5

Архидалт 467 15,1 46,7

Ядуурал 432 14,0 43,2

Шудрага бус байдал 252 8,2 25,2

Эрх мэдлийн төлөөх тэмцэл 225 7,3 22,5

Авлига, хээл хахууль 463 15,0 46,3

Боловсрол нимгэн байдал 73 2,4 7,3

Хуучин коммунист үзэл суртал 40 1,3 4,0

Төрийн хүнд суртал 188 6,0 18,8

Төрийн дарамт 45 1,5 4,5

Эмх замбараагүй байдал 128 4,1 12,8

Мэдээллийн хомс байдал 26 0,9 2,6


Хүснэгт 33 Монголын ардчилалд тулгарч буй хүндрэлүүд, 2005 он

Хариулт Хариулсан хүний тоо Хариулсан хүний хувь Хариултын хувь

Ажилгүйдэл 60 3,1 6,0

Архидалт 34 1,8 3,4

Ядуурал 115 6,0 11,5

Шудрага бус байдал 70 3,6 7,0

Эрх мэдлийн төлөөх тэмцэл 52 2,7 5,2



Хуудас | 103

Авлига, хээл хахууль 362 18,8 36,2

Боловсрол нимгэн байдал 13 0,7 1,3

Хуучин коммунист үзэл суртал 68 3,5 6,9

Төрийн хүнд суртал 159 8,3 15,9

Төрийн дарамт 40 2,1 4,0

Эмх замбараагүй байдал 39 2,0 3,9

Мэдээллийн хомс байдал 47 2,4 4,7


Нийт 1183 61,4 118,4

Хүснэгт 34 Монголын ардчилсан засаглалын талаарх судалгаанд хамрагдсан

респондентуудын үнэлэмж,203 2005, 2008 он

Хариулт Маш сайн Сайн Дунд Муу Маш муу Хариулаагүй Мэдэхгүй

2005 2008 2005 2008 2005 2008 2005 2008 2005 2008 2005 2008 2005 2008

Нээлттэй, ил тод байдал 6,2 3,8 17,5 16,3 39,2 47,0 19,4 18,0 7,2 5,7 1,6 0,0 8,9 9,2

Шудрага үйл ажиллагаа 2,1 1,1 8,3 5,2 30,0 32,1 32,5 38,7 15,4 13,7 1,4 0,0 10,2 9,1

Хариуцлага хүлээх

байдал 9,0 0,6 6,6 3,3 25,6 31,2 35,5 37,0 19,8 19,2 1,3 0,0 10,3 8,7

Иргэдийн оролцоо 1,8 1,3 14,3 10,1 38,0 39,0 24,4 29,4 11,0 9,2 1,4 0,0 9,1 11,0

Иргэдээ сонсож үйлчлэх

байдал 8,0 1,0 6,8 4,4 33,1 31,3 29,8 37,8 17,2 16,2 1,6 0,0 10,7 9,4

Ард түмэнд тайлагнах

байдал 1,8 1,4 8,6 5,3 32,6 32,0 27,4 33,0 18,2 17,5 1,6 0,0 10,2 10,8

Хүснэгт 35 Судалгаанд хамрагдсан респондентуудын амьдралд 1990 оноос хойш

өөрчлөлт орсон байдал, 2005, 2008 он


2005 он 2008 он

Их сайжирсан 3,5 1,5

Ер нь сайжирсан 37,6 44,3

Өөрчлөлт гараагүй 33,4 37,9

Дордсон 18,6 10,1

Их дордсон 3,5 1,5


Нийт 100,0 100,0

Хүснэгт 36 Судалгаанд хамрагдсан респондентуудын амьдралд ардчиллын үзүүлсэн нөлөө, 2005, 2008 он


2005 он 2008 он

Эерэг сайн 6,3 6,8

Сайн тал нь илүү 26,7 22,9

Сайн муу тал аль аль нь 56,5 53,5

Муу тал нь илүү 7,9 2,0

Сөрөг муу 2,6 0,8


Нийт 100,0 100,0

Хүснэгт 37 Судалгаанд хамрагдсан респондентуудын эрх зүйн баримтуудын талаарх мэдлэг,204 2005, 2008 он

Хариулт Маш сайн Сайн Дунд Муу Маш муу Мэдэхгүй

2005 2008 2005 2008 2005 2008 2005 2008 2005 2008 2005 2008

Үндсэн хууль 4,9 3,5 20,8 21,4 41,3 46,1 17,2 17,3 5,2 2,8 10,6 8,9

Хүний эрхийн талаарх

хууль 3,8 2,1 19,5 16,4 43,4 45,5 17,9 22,4 5,9 4,0 9,5 9,5

Сонгуулийн хууль 4,1 1,4 21,9 14,5 34,0 34,2 19,6 28,3 7,5 7,6 12,9 14,2

Бусад 0,0 0,2 0,0 0,5 0,0 0,4 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0

203 Тухайн жилд судалгаанд хамрагдсан респондентуудын дунд эзлэх хувиар 204 Тухайн жилд судалгаанд хамрагдсан респондентуудын дунд эзлэх хувиар


Хуудас | 104

Хүснэгт 38 Судалгаанд хамрагдсан респондентууд хууль зүйн талаар туслалцаа шаардлагатай болоход хэнд

ханддаг байдал, 2008 он


тоо


хувь

Хууль зүйн туслалцаа авах шаардлага одоогоор гараагүй 376 36,5

Хамаатан садан ,найз нөхөд, танил талдаа 227 22,0

Өөрийн нам 14 1,4

Нутгийн зөвлөл 13 1,3

Өөрийн тойргийн УИХ-ын гишүүн 13 1,3

Шүүх, хуулийн байгууллага 90 8,7

Хуулийн байгууллагын танил 47 4,6

Хуулийн зөвлөгөө өгдөг төлбөртэй утсанд 33 3,2

Орон нутгийн ИТХ-д 32 3,1

Өмгөөлөгч 58 5,6

Хэнд ч хандаагүй/хандахгүй 30 3,3


Нийт 1030 100,0

Хүснэгт 39 Судалгаанд хамрагдсан респондентууд хууль зүйн талаар туслалцаа шаардлагатай болоход хэнд ч

хандаагүй /хандахгүйн шалтгаан 2008 он


тоо


хувь


Хэнд хэлэхээ мэдэхгүй 1 3,3

Хүнд сурталтай 2 6,7

Хуулийн чиглэлээр суралцдаг 1 3,3

Хуулийн байгууллагууд шудрага ажилладаггүй 6 20,0

Мэдлэг хомс 1 3,3

Хууль мөнгөтэй хүнд үйлчилдэг 4 13,4

Хуулийн зөвлөгөө өгөх хүн олдоогүй 1 3,3

Үйлчилгээ муу 2 6,7

Өөрөө эрх зүйч 2 6,7

Хуулиа өөрөө уншина 3 10,0

Ямар ч нэмэргүй 5 16,7


Нийт 30 100,0

Хүснэгт 40 Судалгаанд хамрагдсан респондентууд хууль зүйн талаар туслалцаа шаардлагатай болоход хэнд

ханддаг байдал, 2005 он


тоо205


хувь

Хариултын

хувь

Мэдэхгүй 119 10,8 11,9

Танил тал, найз нөхөд 361 32,4 36,1

Өөрийн намдаа 50 4,5 5,0

Нутгийн зөвлөл, ах дүүдээ 72 6,5 7,2

УИХ-ын гишүүн болон нөлөө бүхий албан

тушаалтан 64 5,7 6,4

Шүүх, хуулийн байгууллагын ажилтан 8 0,7 0,8

Хуулийн байгууллагын танилдаа 235 21,1 23,5

Өөр хэн нэгэнд 143 12,8 14,3

ИТХ 37 3,3 3,7

Хандахгүй 6 0,5 6,0

Төлбөртэй утсанд 2 0,2 0,2

Интернет 1 0,1 0,1


Нийт 1114 100,0 111,4



Хуудас | 105

Хүснэгт 41 Судалгаанд хамрагдсан респондентуудад хууль шүүхийн байгууллагаар асуудлаа шийдвэрлүүлэхэд

тулгардаг хүндрэл бэрхшээл, 2008 он


тоо


хувь


Танил талгүй бол бүтэхгүй 187 18,2

Цаг их авдаг 54 5,2

Үйл ажиллагаа шийдвэрийг ойлгоход төвөгэй 12 1,2

Асуудлыг шудрага шийдэж чаддаггүй 42 4,1

Хүйтэн хөндий харьцдаг 19 1,8

Авлига авах гээд байдаг 36 3,5

Хүнд суртал ихтэй 72 7,0

Бэрхшээл байдаггүй 6 0,6

Хууль шүүхийн байгууллагад хандаж байгаагүй 67 6,5


Тэмдэгтийн хураамж нэхдэг 1 0,1


Нийт 1030 100,0

Хүснэгт 42 Судалгаанд хамрагдсан респондентуудад хууль шүүхийн байгууллагаар асуудлаа шийдвэрлүүлэхэд

тулгардаг хүндрэл бэрхшээл, 2005 он


тоо


хувь

Хариултын

хувь

Мэдэхгүй 198 13,8 19,8

Зардал чирэгдэл их 300 20,9 30,0

Танил талгүй бол бүтэхгүй 404 28,0 40,4

Цаг их авдаг 190 13,2 19,0

Үйл ажиллагаа шийдвэрийг ойлгоход төвөгтэй 84 5,8 8,4

Асуудлыг шудрага шийдвэрлэнэ гэдэгт итгэдэггүй 14 1,0 1,4

Хүйтэн хөндий харьцдаг 176 12,2 17,6

Олон бэрхшээл бий 31 2,1 3,1

Бэрхшээл байхгүй 28 1,9 2,8

Авлига 1 0,1 0,1


Нийт 1441 100,0 144,1

Хүснэгт 43 Монгол Улсад хууль хэрэгжиж буй байдлын үнэлэмж, 2008 он


Сайн хэрэгждэг 2.5

Ерөнхийдөө хэрэгждэг 29.6

Бараг хэрэгждэггүй 47.0

Огт хэрэгждэггүй 8.8

Хариулж мэдэхгүй 12.0

Нийт 100.0

Хүснэгт 44 Монгол Улсад хууль хэрэгжихэд саад болж буй хүчин зүйлс, 2008 он


тоо206


хувь

Хариултын

хувь

Хуулийн хэрэгжилтэнд тавих хяналт сул 366 17,9 36,6

Хариуцлага тооцох тогтолцоо хангалтгүй 285 14,0 28,5

Уламжлалт заншлын нөлөө их 31 1,5 3,1

Иргэний эрх зүйн боловсрол дутмаг 191 9,3 19,1

Газар нутаг өргөн уудам 16 0,8 1,6

Иргэний боловсролын түвшин хангалтгүй 104 5,1 10,4

Төрийн байгууллагын ажилтнууд өөрсдөө хуулиа зөрчдөг 289 14,1 28,9

Авлига, хээл хахууль газар авсан 415 20,2 41,5

Танил талаараа асуудлыг шийддэг 335 16,4 33,5



Бусад 7 0,4 0,7



Хуудас | 106

Хүснэгт 45 Монгол Улсад хууль хэрэгжихэд саад болж буй хүчин зүйлс, 2005 он


тоо


хувь

Хариултын

хувь

Мэдэхгүй 55 2,9 5,5

Хуулийн хэрэгжилтэнд тавих хяналт сул 431 22,5 43,1

Хариуцлага тооцох тогтолцоо хангалтгүй 310 16,2 31,0

Уламжлалт заншлын нөлөө их 59 3,1 5,9

Иргэний эрх зүйн боловсрол дутмаг 238 12,4 23,8

Газар нутаг өргөн уудам 30 1,6 3,0

Нүүдэллэн амьдрах онцлог 36 1,9 3,6

Төрийн байгууллагын ажилтнууд өөрсдөө хуулиа зөрчдөг 378 19,7 37,8

Танил талаараа асуудлыг шийддэг 341 17,8 34,1

Саад байхгүй 14 0,7 1,4

Олон саад бий 11 0,6 1,1

Авлига 3 0,2 0,3

Амьдралд нийцдэггүй 1 0,1 0,1

Хуулийн заалт цоорхойтой 1 0,1 0,1


Нийт 1911 100,0 191,1

Хүснэгт 46 Судалгаанд хамрагдсан респондентууд хүмүүсийн дунд дэлгэрсэн

дараах яриатай нийцдэг байдал, 2005, 2008 он

Хариулт Бүрэн нийцнэ

Зарим талаараа

нийцнэ Огт нийцэхгүй Мэдэхгүй Хариулаагүй

2005 2008 2005 2008 2005 2008 2005 2008 2005 2008

Шүүх төрийн эрх ашгийг

илүү үздэг 24,3 16,9 40,2 47,7 9,3 6,3 24,9 29,1 1,3 0,0

Шүүх хөрөнгө мөнгө, эрх

мэдэлтэйд илүү үйлчилдэг 53,2 45,4 30,4 35,7 4,0 6,4 11,7 12,4 0,7 0,0

Шүүх хэрэгтнийг

Шийтгэхийн тулд хуульд

захирагдахгүй байж чаддаг

12,0 11,5 24,5 30,0 29,1 18,3 33,3 40,2 1,1 0,0

Шүүхийн шийдвэрт албан

тушаалтнууд нөлөөлдөг 30,7 33,3 37,6 41,2 7,5 6,5 23,6 19,0 0,6 0,0

Шүүхийн шийдвэрийг

завхруулж болдог 20,4 20,6 30,4 32,9 20,7 14,0 27,8 32,5 0,7 0,0

Хүснэгт 47 Монголд иргэний эрхийг хангах байдал суларсанд нөлөөлж буй хүчин зүйлс, 2008 он


тоо207


хувь

Хариултын

хувь

Иргэний боловсрол хангалтгүй 411 17,3 41,1

Төрийн албадлага нэмэгдсэн 137 5,8 13,7

Нийгмийн гадуурхал нэмэгдсэн 245 10,3 24,5

Авлига, хээл хахууль нэмэгдсэн 675 28,4 67,5

Цагдаа нар дураараа авирладаг болсон 345 14,5 34,5

Иргэд эрх үүргээ мэддэгүй 488 20,5 48,8


Бусад 9 0,5 0,9

Хүснэгт 48 Монголд иргэний эрхийг хангах байдал суларсанд нөлөөлж буй хүчин зүйлс, 2005 он

Хариулт Хариулсан хүний тоо Хариулсан хүний

хувь

Хариултын

хувь


Иргэний боловсролын чанар муу 283 19,2 28,3

Төрийн албадлага нэмэгдсэн 80 5,4 8,0

Нийгмийн гадуурхал нэмэгдсэн 202 13,6 20,2

Авлига хээл хахууль их болсон 573 38,7 57,3

Цагдаа нар дураараа авирладаг 249 16,8 24,9

Иргэд эрх үүргээ мэддэггүй 18 1,2 1,8

Хууль үйлчлэхгүй байна 2 0,1 0,2

Бүгд нөлөөлж байна 8 0,5 0,8


Нийт 1481 100,0 148,1



Хуудас | 107

Хүснэгт 49 Ажилд ороход тулгардаг хүндрэл бэрхшээл, 2008 он


тоо208


хувь

Хариултын

хувь

Намаар ялгаварладаг 228 8,8 22,8

Танил тал хардаг 716 27,8 71,6

Авлига нэхдэг 406 15,5 40,6

Хүйсээр ялгаварладаг 159 6,7 15,9

Нас, зүс царайгаар ялгаварладаг 564 22,0 56,4

Оршин суугаа газарт ажлын байр хүрэлцдэггүй 300 11,6 30,0

Мэргэжил шаардлагад нийцдэггүй 131 5,0 13,1



Бусад 11 0,4 1,1

Хүснэгт 50 Ажилд ороход тулгардаг хүндрэл бэрхшээл, 2005 он


тоо


хувь

Хариултын

хувь


Намаар ялгаварладаг 142 8,4 14,2

Танил тал хардаг 456 27,0 45,6

Авлига хээл хахууль нэхдэг 268 15,7 26,8

Хүйсээр ялгаварладаг 109 6,4 10,9

Нас ,зүс царайгаар ялгаварладаг 362 21,4 36,2

Оршин суугаа газар ажлын байр хүрэлцдэггүй 194 11,5 19,4

Мэргэжилгүй 108 6,4 10,8

Өөр бусад 10 0,6 1,0

Олон бэрхшээл бий 19 1,1 1,9

Хувийн сургууль төгссөн болохоор ажилд

авдаггүй 1 0,1 0,1


Нийт 1691 100,0 169,1

Хүснэгт 51 Төрийн албанд ажиллахад улс төрийн шахалт байдаг талаар, 2008 он


Төрийн удирдлагын дээд түвшинд 4,9

Төрийн удирдлагын дунд түвшинд 7,6

Төрийн удирдлагын анхан шатны түвшинд 6,3

Төрийн бүх түвшинд 28,3

Шахалт байдаггүй 10,0


Нийт 100,0

Хүснэгт 52 Төрийн албанд ажиллахад улс төрийн шахалт байдаг талаар, 2005 он


Мэдэхгүй 30,3

Төрийн захиргаа 14,5

Удирдах ажил 10,0

Төрийн үйлчилгээнд 0,2

Дунд түвшинд 0,4

Хаа сайгүй 1,4


Байдаггүй 31,3

Нийт 100,0

Хүснэгт 53 Судалгаанд хамрагдсан респондентуудын нийгмийн байдлаас

шалтгаалан ялгаварлан гадуурхагдах байдал, 2005, 2008 он

Хариулт Маш их Их Дунд Бага Нөлөөлдөггүй Хариулаагүй Мэдэхгүй

2005 2008 2005 2008 2005 2008 2005 2008 2005 2008 2005 2008 2005 2008

Яс үндэс 3,0 5,3 7,8 5,8 15,7 22,3 15,7 14,7 32,0 30,3 0,9 0,0 0,0 21,6

Хөрөнгө мөнгө 25,2 25,4 33,7 27,7 16,3 22,6 8,2 7,5 5,5 7,5 0,5 0,0 0,0 9,3

Нийгмийн гарал 6,6 8,1 17,5 14,7 24,3 27,9 12,9 13,6 19,5 17,7 0,8 0,0 0,0 18,2



Хуудас | 108

Хот хөдөөгийн

ялгаа 7,8 11,6 21,0 16,3 26,2 28,4 13,0 15,0 13,2 14,5 0,5 0,0 0,0 14,3

Хүйсийн ялгаа 5,3 4,3 15,8 9,2 23,3 24,9 15,4 20,8 18,4 22,9 0,9 0,0 0,0 18,0

Ажил албаны

зиндаа 19,8 22,8 32,5 28,7 17,6 21,1 6,9 8,3 6,5 6,9 0,6 0,0 0,0 12,2

Намын харъяалал 12,5 10,9 21,8 16,6 21,9 21,2 12,4 12,7 10,9 15,8 0,8 0,0 0,0 22,8

Нутаг усны гарал 6,3 5,0 11,1 11,8 20,4 24,2 16,1 14,8 20,5 21,5 0,7 0,0 0,0 22,7

Ядуурал 13,8 22,2 13,6 24,8 7,9 18,4 3,4 10,2 3,2 8,0 0,2 0,0 0,0 16,4

Бусад 0,0 0,4 0,0 0,1 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,1

Хүснэгт 54 Ялгаварлан гадуурхалт нийгмийн ямар салбарт илүү байдаг талаар, 2005, 2008 он

Хариулт Маш их Их Дунд Бага Байдаггүй Хариулаагүй Мэдэхгүй

2005 2008 2005 2008 2005 2008 2005 2008 2005 2008 2005 2008 2005 2008

Эрүүл мэнд 19,0 20,2 25,6 22,3 23,3 25,9 9,7 12,2 7,2 8,0 1,6 0,0 0,0 11,4

Боловсрол 17,7 13,8 25,1 21,3 27,3 32,6 10,1 12,7 7,4 7,1 1,0 0,0 0,0 12,5

Нийгмийн

халамж 9,0 6,4 16,1 12,8 27,1 32,8 15,3 15,7 10,6 10,9 1,2 0,0 0,0 21,4

Нийгмийн

даатгал 7,4 4,7 13,0 9,9 23,9 30,6 15,9 16,3 15,8 13,4 1,1 0,0 0,0 25,1

Төрийн

захиргааны алба 20,6 17,7 23,8 21,6 21,8 26,4 8,4 10,3 7,5 6,5 1,1 0,0 0,0 17,6

Хүснэгт 55 Судалгаанд хамрагдсан респондентууд, тэдний гэр бүлд хүний халдашгүй эрхийг

хууль бусаар зөрчих явдал хэр тохиолдож буй талаар, 2005, 2008 он

Хариулт Их түгээмэл

Хааяа

тохиолддог Бараг байдаггүй Хариулаагүй Мэдэхгүй

2005 2008 2005 2008 2005 2008 2005 2008 2005 2008

Биед халдах 5,5 4,7 18,3 13,3 49,0 63,8 2,2 0,0 25,0 18,3

Баривчлах 3,7 3,6 13,0 9,1 54,5 67,7 1,5 0,0 27,3 19,6

Үзлэг нэгжлэг хийх 4,9 3,1 13,3 10,0 53,4 67,5 1,5 0,0 26,9 19,4

Орон байранд

нэвтрэх 2,5 1,4 10,4 5,8 57,0 72,4 1,6 0,0 28,5 20,4

Захидлын нууц

задлах 1,8 1,2 11,1 4,8 54,9 71,0 1,5 0,0 30,7 23,1

Нэр төрд халдах 7,3 7,6 21,3 17,7 44,2 58,0 1,5 0,0 25,7 16,8

Хүмүүнлэг бус

харьцах 13,5 11,7 24,3 25,8 39,6 46,3 1,5 0,0 21,1 16,2

Хүснэгт 56 Судалгаанд хамрагдсан респондентуудынУИХ-ын сонгуульд оролцдог байдал, 2005, 2008 он

Хариулт 2005 оны

хувь

2008 оны

хувь

Байнга оролцдог 76,1 73.5

Алдаг оног оролцдог 17,7 15.3

Огт оролцдоггүй 6,2 9.8

Санахгүй байна 0,0 1.4

Нийт 100,0 100.0

Хүснэгт 57 Судалгаанд хамрагдсан сонгуульд оролцоогүй респондентуудын сонгуульд оролцож

саналаа өгөөгүйн шалтгаан, 2008 он


тоо


хувь

Хариултын

хувь

Сонгууль шудрага бус явагддаг 28 19,3 2,8

Тухайн үед бичиг баримт байгаагүй 8 5,5 0,8

Нэр дэвшигчдэд итгэдэггүй 17 11,7 1,7

Тухайн үед сонгогчийн үнэмлэх өгөөгүй 4 2,8 0,4

Тухайн үед ажилтай байсан 7 4,8 0,7

Тухайн үед насанд хүрээгүй 40 27,6 4,0

Улс төрөөс залхсан 13 9,0 1,3

Сонгууль өгөх сонирхол байгаагүй 23 15,8 2,3

Санахгүй байна 1 0,7 0,1

Бусад 4 2,8 0,4

Нийт 145 100,0 14,5


Хуудас | 109

Хүснэгт 58 Судалгаанд хамрагдсан УИХ-ын сонгуульд оролцоогүй респондентуудын сонгуульд

оролцож саналаа өгөөгүйн шалтгаан, 2005 он


Сонгууль шудрага бус явагддаг 0,6

Тухайн үед бичиг баримт байгаагүй 1,6

Нэр дэвшигчдэд итгэдэггүй 0,9

Сонирхол байхгүй 1,2

Тухайн үед сонгогчийн үнэмлэх өгөөгүй 0,6

Тухайн үед ажилтай байсан 1,1

Тухайн үед насанд хүрээгүй 1,6

Улс төрөөс залхсан 0,2


Сонгуульд оролцсон хүмүүс хариулах шаардлагагүй 81,5

Нийт 100,0

Хүснэгт 59 Судалгаанд хамрагдсан респондентуудын ИТХ-ын сонгуульд оролцдог байдал, 2008 он






Нийт 100,0

Хүснэгт 60 Судалгаанд хамрагдсан ИТХ-д сонгуульд оролцоогүй респондентуудын сонгуульд

оролцож саналаа өгөөгүйн шалтгаан, 2008 он


тоо


хувь

Хариултын

хувь

Сонгууль шудрага бус явагддаг 60 18,1 6,0

Тухайн үед бичиг баримт байгаагүй 9 2,7 0,9

Нэр дэвшигчдэд итгэдэггүй 40 12,1 4,0

Тухайн үед сонгогчийн үнэмлэх өгөөгүй 34 10,3 3,4

Тухайн үед ажилтай байсан 28 8,5 2,8

Тухайн үед насанд хүрээгүй 39 11,8 3,9

Улс төрөөс залхсан 18 5,5 1,8

Сонгууль өгөх сонирхол байгаагүй 59 17,9 5,9

Санахгүй байна 31 9,5 3,1

Бусад 12 3,6 1,2

Нийт 330 100,0 33,0

Хүснэгт 61 Судалгаанд хамрагдсан респондентуудын хорооны/багийн засаг даргын

сонгуульд оролцдог байдал, 2008 он






Нийт 100,0

Хүснэгт 62 Судалгаанд хамрагдсан хорооны/багийн засаг даргын сонгуульд оролцоогүй респондентуудын

сонгуульд оролцож саналаа өгөөгүйн шалтгаан, 2008 он


тоо


хувь

Хариултын

хувь

Намын нөлөөллөөс ангид байж чаддаггүй 37 8,4 3,7

Сонгуулийн талаарх мэдээлэл хангалтгүй 178 40,0 17,8

Нэрсийн жагсаалтыг үнэн зөв гаргадаггүй 27 6,0 2,7

Төрийн албан тушаалтнууд нөлөөлдөг 25 5,6 2,5



Бусад 31 7,0 3,1

Нийт 445 100,0 44,5


Хуудас | 110

Хүснэгт 63 Судалгаанд хамрагдсан респондентууд 2008 оны

УИХ-ын сонгуульд оролцож саналаа өгөх эсэх


Оролцоно 86,0

Оролцохгүй 2,2

Одоогоор шийдээгүй байна 11,7

Нийт 100,0

Хүснэгт 64 Судалгаанд хамрагдсан респондентууд 2008 оны

сонгуульд оролцож саналаа өгөхгүйн гол шалтгаан



Ард түмнийг төлөөлж чаддаггүй 0,2

Бичиг баримтгүй 0,2

Итгэдэггүй учраас 0,2

Худлаа ярихаас өөр юм хийдэггүй 0,1

Монголд байхгүй 0,2

Нам бус 0,1

Нам өгөх мөнгө байхгүй 0,1

Шаардлагагүй 0,1

Шилжүүлэггүй 0,1

Сонгууль шудрага бус 0,4

Улс төрөөс залхсан 0,2

Юу ч өөрчдөгдөхгүй 0,4

Нийт 100,0

Хүснэгт 65 Судалгаанд хамрагдсан респондентуудын 2008 оны УИХ-ын сонгуулийн үр өгөөжид итгэх итгэл,

Хүснэгт 66 Манай улсад сонгуулийн ямар сиситем илүү тохиромжтой буй талаар, 2008 он


Мажоритар-(нэг тойрог нэг мандат) 20,4

Мажоритар – томсгосон тойрог(нэг тойрог олон мандат) 23,8

Пропорциональ 11,9


Нийт 100,0

Хүснэгт 67 Сонгуулийн хороо хэсгүүд шудрага ажилладаг талаар, 2005, 2008 он

Хариулт 2005 он хувь 2008 он хувь

Шудрага ажилладаг 50,4 25,4

Шудрага ажилладаггүй 49,6 47,8


Нийт 100,0 100,0

Хүснэгт 68 Хэрэв шудрага бус ажилладаг бол түүнд нөлөөлж буй гол шалтгаан, 2008 он


тоо209


хувь

Хариултын

хувь

Намын нөлөөллөөс ангид байж чаддаггүй 200 19,4 20,0

Хэсэг хороодын гишүүд авилгад автдаг 178 17,3 17,8

Нэрсийн жагсаалтыг үнэн зөв гаргадаггүй 150 14,6 15,0

Гишүүд нэг нэгэндээ хяналт тавьж чаддаггүй 144 14,0 14,4

Төрийн албан тушаалтнууд нөлөөлдөг 166 16,2 16,



Бусад 4 0,4 0,4



Итгэж байна 36,3

Итгэхгүй байна 32,9

Хариулж мэдэхгүй байна 30,8

Нийт 100,0


Хуудас | 111

Хүснэгт 69 Хэрэв шудрага бус ажилладаг бол түүнд нөлөөлж буй гол шалтгаан, 2005 он



Намын нөлөөллөөс ангид байж чаддаггүй 11,4

Хэсэг хороодын гишүүд авлигад автдаг 8,1

Нэрсийн жагсаалтыг үнэн зөв гаргадаггүй 8,1

Гишүүд нэг нэгэндээ хяналт тавьж чаддаггүй 7,0

Төрийн албан тушаалтнууд нөлөөлдөг 6,3

Иргэдийн хяналт сул 6,5

Өөр ямар нэгэн 0,8

Олон шалтгаан бий 0,3


Нийт 100,0

Хүснэгт 70 Судалгаанд хамрагдсан респондентуудын дэмждэг нам, 2008 он


тоо210


хувь

Хариултын

хувь

Ард түмний нам 69 5,3 6,9

Ардчилсан нам 484 37,4 48,4

Бүгд найрамдах нам 34 2,6 3,4

Иргэний зориг нам 97 7,5 9,7

Иргэний хөдөлгөөний нам 48 3,7 4,8

Монгол ардын хувьсгалт нам 316 24,5 31,6

Ногоон нам 4 0,3 0,4

Үндэсний шинэ нам 14 1,1 1,4

Эх орон нам 11 0,9 1,1

Аль ч намын үйл ажиллагаа таалагддаггүй 127 9,8 12,7


Нийт 1293 100,0 129,3

Хүснэгт 71 Судалгаанд хамрагдсан респондентуудын дэмждэг нам, 2005 он


Монгол ардын хувьсгалт нам 44,0

Ардчилсан нам 33,3

Иргэний зориг-Бүгд найрамдах нам 4,2

Эх орон нам 2,7

Бүгд найрамдах нам 1,9

Бусад 0,3

Бүгд адилхан 12,9

Нам бус 0,7

Нийт 100,0

Хүснэгт 72 Судалгаанд хамрагдсан респондентуудад улс төрийн дараах

харилцаа хэрхэн нөлөөлдөг байдал,211

2005, 2008 он

Хариулт Маш их Их Дунд Бага Нөлөөлдөггүй Мэдэхгүй

2005 2008 2005 2008 2005 2008 2005 2008 2005 2008 2005 2008

Төрөл садангийн 27,3 19,8 27,3 21,1 18,2 23,6 27,2 7,4 0,0 6,7 0,0 21,5

Нутаг усны 27,3 16,2 36,4 23,4 36,3 24,7 0,0 10,9 0,0 6,0 0,0 18,8

Найз нөхөд,

танил 18,2 17,1 45,4 29,7 27,3 24,3 9,1 8,4 0,0 4,2 0,0 16,3

Албан тушаалтан 54,5 23,3 36,4 26,2 0,0 22,7 0,0 6,9 9,1 5,1 0,0 15,7

Эдийн засаг 0,0 25,8 0,0 23,4 0,0 21,7 0,0 6,5 0,0 5,2 0,0 17,3

Бусад 0,0 0,1 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0

Хүснэгт 73 Судалгаанд хамрагдсан респондентуудын улс төрийн үйл ажиллагааны үнэлэмж212, 2008 он


УИХ 3,5 11,2 46,1 24,2 7,8 7,3

Засгийн газар 2,4 20,1 43,1 18,6 8,0 7,8

Ерөнхйилөгч 6,2 23,1 40,5 14,4 6,8 9,0

210 Давхардсан тоогоор 211 Тухайн жилд тус асуултанд хариулсан респондентуудын дүнд эзлэх хувиар 212 Тус асуултанд хариулсан респондентуудын дүнд эзлэх хувиар


Хуудас | 112

Хүснэгт 74 Судалгаанд хамрагдсан респондентуудын улс төр, нийгмийн институтуудын үйл ажиллагааны

үнэлэмж,213 2008 он


Улс төрийн нам 2,2 9,4 43,6 18,4 6,1 20,2


байгууллагууд 3,1 17,8 40,5 12,3 2,9 23,4

Олон нийтийн

мэдээллийн хэрэгсэл 9,7 31,7 35,1 5,9 2,3 15,1

Хүснэгт 75 Судалгаанд хамрагдсан респондентуудын нутгийн удирдлагын байгууллагуудын үйл ажиллагааны

үнэлэмж,214 2008 он

Орон нутгийн удирдлагын

байгууллага Маш сайн Сайн Дунд Муу Маш муу Мэдэхгүй

Нийслэл/аймгийн ИТХ 1,9 11,1 42,0 12,5 4,2 28,3

Дүүрэг/сумын ИТХ 1,4 10,9 40,6 17,1 5,5 24,6

Хороо/ багийн ИНХ 1,5 11,0 37,5 19,6 6,7 23,8

Нийслэл/аймгийн ЗД 2,1 11,4 42,2 14,7 5,3 24,3

Дүүрэг/сумын ЗД 1,9 11,7 39,2 19,4 5,5 22,2

Хороо/багийн ЗД 1,2 11,9 39,6 17,6 7,9 21,8

Хүснэгт 76 Судалгаанд хамрагдсан респондентуудын шүүхийн үйл ажиллагааны үнэлэмж,215 2008 он

Шүүх Маш сайн Сайн Дунд Муу Маш муу Мэдэхгүй

Дээд шүүх 3,1 14,4 30,5 11,7 4,5 35,8

Нийслэл/аймгийн шүүх 1,2 10,0 37,7 14,2 5,3 31,7

Дүүргийн шүүх 0,8 8,9 39,3 16,1 6,1 28,7

Хүснэгт 77 Судалгаанд хамрагдсан респондентуудын прокурорын үйл ажиллагааны үнэлэмж,216 2008 он

Прокурор Маш сайн Сайн Дунд Муу Маш муу Мэдэхгүй

Ерөнхий прокурор 2,2 10,2 28,3 9,9 3,1 46,2

Нийслэл/аймгийн прокурор 2,0 8,0 32,9 11,3 3,8 42,0

Дүүргийн прокурор 1,1 6,6 32,5 12,5 4,6 42,7

Хүснэгт 78 Судалгаанд хамрагдсан респондентуудын цагдаагийн үйл ажиллагааны үнэлэмж,217 2008 он

Цагдаагийн бүрэлдэхүүн

хэсэг Маш сайн Сайн Дунд Муу Маш муу Мэдэхгүй

Замын цагдаа 2,7 17,2 42,5 18,4 7,9 11,3

Эрүүгийн цагдаа 1,7 12,3 46,8 17,4 6,6 15,1

Хэв журмын цагдаа 2,3 13,3 43,3 19,7 8,4 12,9

Мөрдөн байцаагч/хэрэг

бүртгэгч 1,8 11,9 41,4 17,2 8,3 19,4

Хүснэгт 79 Судалгаанд хамрагдсан респондентуудын төрийн байгууллагуудын

үйл ажиллагааны үнэлэмж,218 2008 он


Авлигатай тэмцэх газар 3,1 11,7 28,6 24,4 11,1 21,2

Улсын мэргэжлийн хяналтын газар 1,1 8,2 24,8 31,2 21,1 13,8

Үндэсний аудитын газар 1,4 14,0 29,0 16,4 5,6 33,6

Гаалийн ерөнхий газар 0,8 5,3 26,6 26,8 20,5 20,0

Газрын хэлтэс 0,5 6,1 31, 24,7 12,4 25,3

Татварын байгууллагууд 2,5 17,3 37,4 15,3 7,1 20,4

Шүүхийн шийдвэр биелүүлэх ерөнхий

газар 0,6 10,2 33,0 16,1 7,0 33,1

Хүснэгт 80 Судалгаанд хамрагдсан респондентуудын нийтийн үйлчилгээний байгууллагуудын үйл

ажиллагааны үнэлэмж,219 2008 он

213 Тус асуултанд хариулсан респондентуудын дүнд эзлэх хувиар 214 Тус асуултанд хариулсан респондентуудын дүнд эзлэх хувиар 215 Тус асуултанд хариулсан респондентуудын дүнд эзлэх хувиар 216 Тус асуултанд хариулсан респондентуудын дүнд эзлэх хувиар 217 Тус асуултанд хариулсан респондентуудын дүнд эзлэх хувиар 218 Тус асуултанд хариулсан респондентуудын дүнд эзлэх хувиар


Хуудас | 113

Байгууллага Маш сайн Сайн Дунд Муу Маш муу Мэдэхгүй

Нийгмийн даатгалын байгууллагууд 2,5 23,4 47,3 7,3 2,6 16,9

Нийгмийн халамжийн байгууллагууд 2,4 27,0 42,1 9,7 2,6 16,1

Боловсролын байгууллагууд220 2,1 23,1 47,4 11,1 3,9 12,4

Эрүүл мэндийн байгууллагууд221 2,3 16,9 45,7 16,5 7,4 11,2

Хүснэгт 81 Судалгаанд хамрагдсан респондентуудын нийтийн үйлчилгээний ажлын үнэлэмж222, 2008 он

Түвшин Маш сайн Сайн Дунд Муу Маш муу Мэдэхгүй

Яамны түвшинд 1,2 8,7 34,9 11,7 3,1 40,4

Агентлагийн түвшинд 1,3 7,3 35,6 9,6 3,0 43,2

Нийслэл/аймгийн түвшинд 1,3 8,2 39,9 13,0 3,8 33,9

Дүүрэг/сумын түвшинд 1,6 8,4 42,0 13,9 5,3 28,7

Хүснэгт 82 Судалгаанд хамрагдсан респондентуудын төрийн байгууллагуудын

үйл ажиллагааны талаарх үнэлэмж, 2005 он

Байгууллага Маш үр

дүнтэй Үр дүнтэй Дунд

Үр дүн

багатай

Огт үр

дүнгүй Хариулаагүй Мэдэхгүй

УИХ 5,2 23,9 40,1 15,5 4,4 0,6 10,3

Засгийн газар 5,0 29,5 36,1 13,5 4,3 0,7 10,9

Ерөнхийлөгч 8,1 27,6 30,1 13,1 5,6 0,7 14,8

Шүүх 2,0 13,2 36,6 21,1 8,1 0,6 18,4

Яам 2,4 14,8 33,3 18,3 4,7 1,0 25,5

ИТХ 2,1 15,0 32,2 22,7 10,8 0,7 16,5

Засаг дарга,

Тамгын газар 2,5 15,7 35,1 22,4 9,1 0,7 14,5

Цагдаа 3,5 17,1 34,6 20,2 11,6 0,6 12,4

СЕХ 3,3 17,9 31,7 17,5 10,2 0,5 18,9

ХЭҮК 2,0 13,4 29,5 16,8 8,3 0,6 29,4

Хэвлэл

мэдээллийн

хэрэгсэл

9,9 30,2 28,8 10,8 4,9 0,8 14,6

Улс төрийн

намууд 2,1 14,7 34,9 19,7 8,8 0,6 19,2

Хүснэгт 83 Судалгаанд хамрагдсан респондентуудын дараах байгууллагуудад итгэх итгэл, 2008 он

Байгууллага Бүрэн итгэдэг Ер нь итгэдэг Бараг

итгэдэггүй Итгэдэггүй Мэдэхгүй

Ерөнхийлөгч 10,2 47,9 23,6 9,4 8,9

Засгийн газар 5,8 40,4 33,1 11,0 9,7

Улсын Их Хурал 4,3 30,7 40,5 15,0 9,6

Шүүх 2,9 32,0 31,9 14,5 18,6

Улс төрийн намууд 1,5 18,5 42,4 24,0 13,6


байгууллагууд 3,6 26,7 33,2 12,7 23,8

Цагдаа 2,9 33,6 37,9 14,4 11,3

Орон нутгийн засаг

захиргаа 3,9 41,3 31,5 8,,6 14,8


Шар сонин 2,6 22,6 38,3 20,6 15,8


Хувийн телевиз 10,5 50,6 21,1 5,2 12,6

Үндэсний телевиз 17,9 54,1 10,8 4,0 13,3

FM, радио 5,1 33,4 29,7 8,9 22,8

219 Тус асуултанд хариулсан респондентуудын дүнд эзлэх хувиар 220 Бүх түвшний сургууль, цэцэрлэг 221 Эмнэлэгүүд 222 Тус асуултанд хариулсан респондентуудын дүнд эзлэх хувиар


Хуудас | 114

Хүснэгт 84 Судалгаанд хамрагдсан респондентууд төр засгийн байгууллагын шийдвэр үйл ажиллагааны

талаарх мэдээллийг хүссэн цагтаа авч чаддаг байдал223


Тийм, төвөггүй олж авч чаддаг 25,9 15,4

Эрж сурж байж олж авдаг 23,5 32,7

Олж авч чаддаггүй 27,4 33,7

Мэдээлэл олж авах шаардлагагүй 22,5 18,2


Нийт 100,0 100,0

Хүснэгт 85 Судалгаанд хамрагдсан респондентууд төр засгийн байгууллагын шийдвэр

үйл ажиллагааны талаарх мэдээллийг олж авдаг эх сурвалж224


Албан ѐсны мэдээллээс 29,6 9,9

Албан тушаалтнаас 4,3 5,6

Танил талаараа 6,2 5,3

Дам сургаар 9,6 6,4

Мэдээллийн хэрэгслээс 2,9 20,9


Нийт 100,0 100,0

Хүснэгт 86 Судалгаанд хамрагдсан респондентууд төр, засгийн байгууллагын шийдвэр,

үйл ажиллагааны талаарх мэдээллийг олж авч чаддаггүйн шалтгаан,225 2008 он



Хариулсан

хүний хувь

Хариултын

хувь

Зөвшөөрөл шаарддаг 33 3,5 3,3

Олон дахин явуулдаг 87 9,2 8,7

Дүрэм журам нь мэдэгддэггүй 91 9,6 9,1

Хариулах эзэн олддоггүй 134 14,1 13,4

Дамжуулж гүйлгэдэг 75 8,0 7,5

Мэдээлэл нээлттэй бус 229 24,1 22,9

Мэдээлэл авах газаргүй 118 12,4 11,8


Бусад 1 0,1 0,1

Нийт 948 100,0 94,8

Хүснэгт 87 Судалгаанд хамрагдсан респондентууд төр, засгийн байгууллагын шийдвэр,

үйл ажиллагааны талаарх мэдээллийг олж авч чаддаггүйн шалтгаан, 2005 он


хүний хувь




Хариулах эзэн олддоггүй 10,5






Нийт 100,0

Хүснэгт 88 Монголын нийгэмд авлига дэлгэрсэн байдлын үнэлгээ, 2008 он

Үнэлгээ Хувь

Их дэлгэрсэн 78,6

Хааяа байдаг 19,1

Бараг байхгүй 1,9


Нийт 100,0

223 Тус асуултанд хариулсан респондентуудын дүнд эзлэх хувиар 224 Тус асуултанд хариулсан респондентуудын дүнд эзлэх хувиар 225 Тус асуултанд хариулсан респондентуудын дүнд эзлэх хувиар 226 Давхардсан тоогоор


Хуудас | 115

Хүснэгт 89 Судалгаанд хамрагдсан респондентууд дараах байгууллагуудын ажиллагсдад авлига

өгч байсан байдал,227 2008 он

Хариулт Өгч

байгаагүй 1 удаа 2-3 удаа

4 ба түүнээс

олон удаа

Төрийн байгууллага 88,8 6,9 2,5 1,8

Улс төрийн намд 98,1 0,7 0,4 0,8

Бизнесийн байгуулагад 94,1 3,2 1,5 1,2

Хуулийн байгуулагад 91,5 3,7 3,1 1,7

Үйлчилгээний байгуулагад 88,6 6,0 3,5 1,9

Зуучлагчид 89,9 5,7 2,3 2,1

Хүснэгт 90 Судалгаанд хамрагдсан авлига өгч байсан респондентуудын авлигын хэмжээ,228 2008 он

Хариулт

50

мянга

хүртэл

50 мянга-

100 мянга

100

мянгаас

500 мянга

500

мянгаас

1 сая

1-5 сая 5-10

сая

10-аас

дээш

Ах дүү танил талаа албан ажилд

оруулах 3,7 1,9 1,1 0,3 0,2 0,0 0,0

Хүүхэд сургуульд оруулах 4,4 1,3 0,9 0,5 0,1 0,1 0,1

Сургууль, курст явуулах 1,4 0,8 0,8 0,1 0,0 0,0 0,0

Дүн тавиулах 2,6 0,3 0,2 0,0 0,0 0,0 0,0

Авто техникийн үзлэгт оруулах 2,8 1,1 0,6 0,1 0,0 0,1 0,0

Эмнэлэгийн үйлчилгээ авах 6,7 1,9 0,3 0,0 0,2 0,0 0,0

Баг хорооны Засаг даргын

тодорхойлолт 1,2 0,2 0,1 0,0 0,1 0,0 0,0

Цэргийн албанаас чөлөөлөх 1,4 0,5 0,5 0,0 0,1 0,0 0,0

Нийгмийн халамж тусламж

үйлчилгээ 0,1 0,4 0,2 0,0 0,0 0,0 0,0

Гадаадын төсөл зээл 0,5 0,1 0,4 0,2 0,1 0,0 0,0

Банкнаас зээл авах 2,1 0,2 0,5 0,0 0,2 0,1 0,0

Газрын зөвшөөрөл авах 1,7 1,1 1,1 0,3 0,0 0,0 0,0

Гаалийн татвараас чөлөөлөх 0,9 0,6 0,3 0,2 0,3 0,1 0,2

Хилээр их хэмжээний бараа оруулах,

гаргах 0,4 0,1 0,5 0,2 0,3 0,1 0,0

Гадаад паспорт олгох 2,7 0,1 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0

Виз авах 0,7 0,3 0,9 0,1 0,3 0,0 0,1

Хэргийг аль нэг шатанд хэрэгсэхгүй

болгох 1,3 0,5 0,5 0,3 0,2 0,0 0,0

Сонгуулийн үеэр мөнгө, бэлэг сэлт

тараах 0,6 0,1 0,1 0,0 0,0 0,0 0,0

Бусад татвараас хөнгөлөх, чөлөөлөх 0,6 0,1 0,2 0,0 0,0 0,0 0,0

Тусгай зөвшөөрөл, лиценз авах 1,0 0,6 0,4 0,2 0,0 0,0 0,1

Тендерийн шалгаруулалтанд

нөлөөлөх 0,1 0,3 0,2 0,1 0,1 0,1 0,0

Хувьчлалд давуу нөхцөл авах, олгох 0,1 0,1 0,1 0,0 0,2 0,1 0,0

Аливаа уралдаан тэмцээнд оролцох 0,4 0,1 0,2 0,1 0,0 0,0 0,0

Иргэний бичиг баримтыг бүрдүүлэх 3,5 0,5 0,2 0,0 0,1 0,0 0,0

Үл хөдлөх хөрөнгийн бүртгэл ,

үнэлгээ 1,9 0,7 0,4 0,1 0,0 0,0 0,0

Бусад 0,6 0,7 0,0 0,1 0,0 0,0 0,0

Хүснэгт 91 Судалгаанд хамрагдсан респондентууд авлига өгөхөд зуучилж байсан байдал,229 2008 он


Тийм, зуучилж байсан 4,8

Үгүй зуучилж байгаагүй 88,8

Хариулахыг хүсээгүй 6,4

Нийт 100,0

227 Тус асуултанд хариулсан респондентуудын дүнд эзлэх хувиар 228 Давхардсан тоогоор, төгрөгөөр 229 Тус асуултанд хариулсан респондентуудын дүнд эзлэх хувиар


Хуудас | 116

Хүснэгт 92 Монголын нийгэмд авлига дэлгэрсэн байдал230 (байгууллага, салбараар), 2008 он

Байгууллага, салбар Маш их Их Дунд Бага Огт үгүй Мэдэхгүй

УИХ 28,8 31,2 16,0 2,0 1,8 20,1

Засгийн газар 26,6 32,2 17,1 1,9 1,8 20,3

Яам, агентлаг 25,7 29,9 18,7 2,4 1,5 21,7

Орон нутгийн захиргаа 19,2 28,7 26,0 5,4 1,9 18,6

Төрийн бус байгууллага 12,5 14,0 24,3 11,3 4,4 33,6

Урлаг, спорт 8,9 9,4 21,0 16,4 6,7 37,6

ОН мэдээллийн

хэрэгсэл 8,2 11,0 21,8 15,3 6,2 37,5

Бусад 1,1 0,2 0,2 0,0 0,0 0,0

Хүснэгт 93 Монголын нийгэмд авлига хэр дэлгэрсэн талаар, 2005 он

Байгууллага, салбар Маш их Их Дунд Бага Огт үгүй

УИХ, ЗГ 35,7 37,1 20,4 4,4 2,4

Яам агентлаг 27,5 38,4 24,9 6,8 2,4

Орон нутгийн захиргаа 25,2 33,2 27,3 10,9 3,4

Төрийн бус байгууллага 22,0 27,1 26,9 17,4 6,6

Урлаг, спорт 18,2 20,7 30,8 22,6 7,7

Хүснэгт 94 Судалгаанд хамрагдсан респонлентууд өөрийн орны улс төрийн амьдралыг

сонирхдог байдал,231 2005, 2008 он

Сонирходог түвшин 2005 он 2008 он

Их сонирхдог 14,6 13,0

Сонирхдог 35,0 29,0


Нэг их сонирхдоггүй 18,2 23,5

Огт сонирхдоггүй 4,1 0,0



Нийт 100,0 100,0

Хүснэгт 95 Судалгаанд хамрагдсан респонлентуудын улс төрийн амьдралыг

сонирхдоггүйн шалтгаан,232 2005, 2008 он


Улс төр надад хамаагүй 2,5 1,3

Улс төр надаас хамаарахгүй 5,4 2,7

Улс төрчдөд итгэдэггүй 12,1 11,6

Улс төрийг ойлгодоггүй 8,0 5,0


Бусад 1,5 0,0


Нийт 100,0 100,0

Хүснэгт 96 Монгол Улсын засаглалын хэлбэрийн тохиромжтой эсэхийн үнэлгээ,233 2008 он

Засаглалын хэлбэр Хувь

Ерөнхийлөгчийн засаглал 39,7

Парламентын засаглал 38,4


Хаант засаглал 0,3

Нийт 100,0

Хүснэгт 97 Судалгаанд хамрагдсан респондентууд улс төрийн дараах үйл ажиллагаанд

оролцож байсан байдал,234 2005, 2008 он

Үйл ажиллагаа Байнга оролцдог Хааяа олорлцдог Огт оролцдоггүй

2005 он 2008 он 2005 он 2008 он 2005 он 2008 он

Жагсаал, цуглаан 3,0 2,1 23,7 14,4 73,2 83,5

Орон нутгийн удирдлагад хандсан 3,4 2,0 28,6 15,0 68,0 83,0

230 Тус асуултанд хариулсан респондентуудын дүнд эзлэх хувиар 231 Тус асуултанд хариулсан респондентуудын дүнд эзлэх хувиар 232 Тус асуултанд хариулсан респондентуудын дүнд эзлэх хувиар 233 Тус асуултанд хариулсан респондентуудын дүнд эзлэх хувиар 234 Тус асуултанд хариулсан респондентуудын дүнд эзлэх хувиар


Хуудас | 117

Хэвлэл мэдээллийн хэрэгсэлд хандсан 1,7 1,3 10,2 7,7 88,1 91,1

Улс төрийн намуудад хандсан 3,3 1,1 13,2 9,1 83,5 89,8

УИХ-ын гишүүдэд хандсан 3,3 1,3 15,9 10,0 80,8 88,7

Сонгуулийн сурталчилгаанд оролцсон 9,5 4,7 30,1 18,4 60,4 76,9

Бусад 2,5 0,0 11,3 0,0 86,2 0,0

Хүснэгт 98 Судалгаанд хамрагдсан ресдондентууд ямар нэгэн төрийн бус

байгууллагын гишүүн эсэх,235 2005, 2008 он


ТББ-ын гишүүн 17,1 7,5

ТББ-ын гишүүн бус 81,9 85,2


Мэдэхгүй 0,0 2,9

Нийт 100,0 100,0

Хүснэгт 99 Судалгаанд хамрагдсан төрийн бус байгууллагын гишүүн

респондентууд хэдэн байгууллагын гишүүн болох, 2005, 2008 он

ТББ-ын тоо 2005 он 2008 он

1 11,6 6,0

2 4,4 1,3

3 0,8 0,2

4 0,3 0,0


Нийт 100,0 100,0

Хүснэгт 100 Судалгаанд хамрагдсан респондентуудын оршин суугаа газар

ТББ ямар ажилладаг талаарх үнэлэмж,236 2005, 2008 он

Үнэлгээ 2005 он 2008 он

Маш сайн ажилладаг 3,3 2,4

Сайн ажилладаг 7,9 8,2

Дунд зэрэг ажилладаг 35,2 33,8

Бага ажилладаг 17,6 25,2

Огт ажилладаггүй 11,3 0,0



Нийт 100,0 100,0

Хүснэгт 101 Судалгаанд хамрагдсан респондентуудын төрийн бус байгууллагуудын

талаарх дараах саналуудыг зөвшөөрч буй байдал,237 2005, 2008 он

Хариулт Тийм Үгүй Эргэлзэж байна Мэдэхгүй

2005 2008 2005 2008 2005 2008 2005 2008

Иргэний дуу хоолой болдог 25,0 28,3 9,8 7,9 35,6 34,1 29,6 29,8

Төр засгийн шийдвэрт нөлөөлдөг 17,1 22,6 15,4 10,9 32,0 34,7 35,5 31,8

НУ-ний шийдвэрт нөлөөлдөг 17,7 13,5 13,2 10,8 30,5 37,8 38,6 38,0

Нийтийн эрх ашгийг хамгаалдаг 19,9 24,7 13,3 8,4 30,8 33,5 36,0 33,4

Гишүүдийн эрх ашгийг хамгаалдаг 31,4 22,7 8,0 8,3 23,8 33,0 36,8 36,0

Гадаадын тусламжаас мөнгө хүртэх арга 28,0 13,7 8,7 11,6 20,6 34,3 42,7 40,5

Хүснэгт 102 Судалгаанд хамрагдсан респондентуудад хэн нэгэн тусладаг байдал,238 2005, 2008 он

Хариулт Маш их Их Дунд Бага Огт үгүй Хариулаагүй Мэдэхгүй

2005 2008 2005 2008 2005 2008 2005 2008 2005 2008 2005 2008 2005 2008

Найз нөхөд 21,4 19,0 28,0 25,7 22,0 33,5 11,9 7,9 15,8 7,9 0,9 0,0 0,0 3,9

Ажлын газрынхан 7,7 8,4 20,5 17,6 22,3 27,5 14,0 7,4 34,1 27,4 1,4 0,0 0,0 9,4

Бизнесийн түнш 3,7 2,6 11,1 7,4 18,2 18,3 12,1 11,7 53,2 42,9 1,7 0,0 0,0 14,7

Хамаатан садан 15,4 18,6 27,7 24,4 21,9 30,8 12,5 8,3 21,5 10,6 1,0 0,0 0,0 5,0

Нутгийнхан 3,2 4,7 11,3 9,7 17,7 21,0 17,0 15,0 49,5 38,0 1,3 0,0 0,0 9,3

ТББ 1,7 1,0 3,0 1,7 10,3 7,7 12,4 10,6 71,3 62,7 1,3 0,0 0,0 14,1

Уламжлалт бус

шашныхан 1,7 0,7 2,9 1,3 6,3 3,2 8,0 5,2 79,6 72,6 1,5 0,0 0,0 14,7

235 Тус асуултанд хариулсан респондентуудын дүнд эзлэх хувиар 236 Тус асуултанд хариулсан респондентуудын дүнд эзлэх хувиар 237 Тус асуултанд хариулсан респондентуудын дүнд эзлэх хувиар 238 Тус асуултанд хариулсан респондентуудын дүнд эзлэх хувиар


Хуудас | 118

Уламжлалт

шашныхан 1,6 0,8 4,8 1,6 7,6 5,1 10,9 6,0 73,8 69,5 1,3 0,0 0,0 14,7

Намын нөхөд 0,9 0,7 4,0 2,3 8,8 7,0 8,8 5,3 76,2 68,6 1,3 0,0 0,0 13,7

Төрийн

албаныхан 0,8 0,9 3,5 2,9 9,6 11,7 12,2 6,8 72,5 61,9 1,4 0,0 0,0 13,4

Улс төрч, УИХ-

ын гишүүн 1,1 0,3 2,2 1,3 5,6 3,9 8,3 4,8 81,4 73,7 1,4 0,0 0,0 13,8

Бусад 1,7 0,5 1,5 0,5 4,9 0,0 6,1 0,0 79,5 0,0 6,3 0,0 0,0 0,0

Хүснэгт 103 Судалгаанд хамрагдсан респондентуудын орон нутгийн бие даан ажиллах чадварын талаарх

үнэлэмж,239 2005, 2008 он

Хариулт Сайн Дунд Муу Хариулаагүй Мэдэхгүй

2005 2008 2005 2008 2005 2008 2005 2008 2005 2008

Орон нутгийн санхүү 8,7 11,5 35,1 43,1 26,2 21,8 1,7 0,0 0,0 23,6

Боловсон хүчин 11,2 9,9 38,5 44,3 22,5 24,6 1,4 0,0 0,0 21,3

Шийдвэр гаргах 9,0 6,5 37,3 43,2 24,5 25,0 1,4 0,0 0,0 25,2

Нөөц баялагаа ашиглах 8,6 7,1 31,5 32,4 32,4 36,4 1,2 0,0 0,0 24,4

Иргэдэд үйлчлэх 6,0 5,0 35,3 40,0 33,5 33,6 1,4 0,0 0,0 21,4

Иргэдийг мэдээллээр

хангах 8,0 5,2 33,9 36,0 34,1 37,5 1,3 0,0 0,0 21,3

Хүснэгт 104 Судалгаанд хамрагдсан респондентуудын мэдээлэл авдаг давтамжууд,240 2008 он

Мэдээллийн хэрэгсэл Байнга өдөр

бүр

Хааяа 7 хоногт

2-3 удаа

Бараг

үгүй/зарим 7

хоногт огт

үгүй/

Огт үгүй Мэдэхгүй

Радио 23,7 27,3 20,8 22,8 15,4


Хувийн телевиз 57,1 26,9 7,3 5,3 3,4


Шар хэвлэл 7,6 29,2 32,4 24,9 7,0

Бусдын яриа 17,8 30,9 22,4 21,1 7,9

Интернет 7,4 13,9 18,5 49,4 10,8

Хүснэгт 105 Судалгаанд хамрагдсан респондентуудын мэдээлэл авдаг гол сувгууд, 2005 он

Хариулт Байнга өдөр бүр Хааяа 7 хоногт 2-3 удаа Бараг үгүй/зарим 7

хоногт огт үгүй/ Огт үгүй

Радио 25,0 26,0 17,6 31,4

Телевиз 63,9 24,1 4,2 7,8

Сонин 20,4 45,9 14,2 19,5

Бусдын яриа 17,7 32,2 20,0 30,1

Интернет 5,7 13,9 13,5 66,9

Өөр хаанаас 2,5 7,4 6,5 83,6

Хүснэгт 106 Судалгаанд хамрагдсан респондентууд үнэн зөв, бодит241 мэдээллүүдийг авдаг мэдээллийн

хэрэгслүүд, 2008 он

Олон нийтийн мэдээллийн хэрэгсэл Хариулсан хүний

тоо242


хувь Хариултын хувь

Монголын радио 303 20,1 30,3

FM радио 48 3,2 4,8

Телевиз 876 58,0 87,6

Сонин 186 12,3 18,6

Интернет 38 2,5 3,8

Үнэн зөв мэдээлэл авч чаддаггүй 55 3,7 5,5

Бусад 3 0,2 0,3

239 Тус асуултанд хариулсан респондентуудын дүнд эзлэх хувиар 240 Тус асуултанд хариулсан респондентуудын дүнд эзлэх хувиар 241 Респондентуудын үнэлгээгээр 242 Давхардсан тоогоор


Хуудас | 119

Хүснэгт 107 Судалгаанд хамрагдсан респондентуудын үнэн зөв, бодит мэдээлэл авдаг телевизийн эх сурвалж, 2008 он

Телевиз Хариулсан хүний

тоо243


хувь Хариултын хувь

МҮОНТ 360 36,5 36,0

TV5 176 17,8 17,6

TV9 133 13,6 13,3

MN25 179 18,2 17,9

UBS 47 4,8 4,7

C1 23 2,3 2,3

NTV 12 1,2 1,2

TV8 19 1,9 1,9

SBN 6 0,6 0,6

TM 4 0,4 0,4

Eagle TV 24 2,4 2,4

Боловсрол 1 0,1 0,1

Орон нутгийн ТВ 2 0,2 0,2

Нийт 986 100,0 98,6

Хүснэгт 108 Судалгаанд хамрагдсан респондентуудын үнэн зөв, бодит244 мэдээлэл авдаг

хэвлэлийн эх сурвалж, 2008 он

Сонин Хариулсан хүний

тоо245


хувь

Хариултын

хувь

Өнөөдөр 44 19,1 4,4

Өдрийн сонин 71 30,9 7,1

Зууны мэдээ 29 12,7 2,9

Өглөөний сонин 18 7,9 1,8

Ардын эрх 9 4,0 0,9

Үнэн 6 2,6 0,6

Маш нууц 1 0,4 0,1

Ноцтой мэдээ 1 0,4 0,1

Соѐмбо 1 0,4 0,1

Сэрүүлэг 10 4,3 1,0

Хөх толбо 1 0,4 0,1

Хүмүүс 10 4,3 1,0

Таван цагираг 1 0,4 0,1

Зиндаа 5 2,2 0,5

Эрүүл мэнд 1 0,4 0,1

Хийморь 2 0,8 0,2

Ардчилал 2 0,8 0,2

Монголчуудын амьдрал 3 1,4 0,3

Хань 3 1,4 0,3

Тэргүүн 4 1,8 0,4

Шинэ мэдээ 2 0,8 0,2

Төрөл бүрийн сонинууд 6 2,6 0,6

Нийт 230 100,0 23,0

Хүснэгт 109 Судалгаанд хамрагдсан респондентуудын үнэн зөв, бодит мэдээлэл авдаг

вэб сайтын эх сурвалж, 2008 он

Вэб хуудас Хариулсан хүний

тоо246


хувь

Хариултын

хувь

Gogo.mn 5 10,0 0,5

Google.mn 10 20,0 1,0

Olloo.mn 25 50,0 2,5

Yahoo.com 2 4,0 0,2

Asuult.mn 1 2,0 0,1

Banjig.net 1 2,0 0,1

ZG.mn 1 2,0 0,1

News.mn 3 6,0 0,3

243 Давхардсан тоогоор 244 Респодентуудын үнэлгээгээр 245 Давхардсан тоогоор 246 Давхардсан тоогоор


Хуудас | 120

DMS.com 1 2,0 0,1

Төрөл бүрийн вэб сайтууд 1 2,0 0,1

Нийт 50 100,0 5,0

Хүснэгт 110 Судалгаанд хамрагдсан респондентуудын үнэн зөв, бодит мэдээлэл авдаг мэдээллийн

хэрэгслийн эх сурвалжууд, 2005 он

Мэдээллийн хэрэгсэл Хариулсан хүний

хувь247 Хариултын хувь


Монголын радио 14,8 18,5

Ер нь телевизийн нэвтрүүлэгүүдээс авдаг 26,3 33,0

МN 25-р суваг телевиз 2,1 2,6

ТV 9 телевиз 0,8 0,1

ТV 5 телевиз 2,4 3,0

UBS телевиз 0,3 0,4

Орон нутгийн телевиз 0,2 0,2

Өнөөдөр 1,0 1,3

Сонин хэвлэл 5,5 6,9

Өдөр тутмын сонин 1,3 1,6

Интернет 1,8 2,2

Зууны мэдээ 1,1 1,4

Өдрийн сонин 1,0 1,3

МҮОНТ 24,6 30,8

Монголын мэдээ 0,2 0,3

FM радио 0,9 1,1

Бүгдээс авдаг 0,7 0,9

Үнэн сонин 0,5 0,7

Сэрүүлэг сонин 0,2 0,3

Зиндаа 0,2 0,2


Нийт 100,0 125,4

Хүснэгт 111 Судалгаанд хамрагдсан респондентууд ямар төрлийн мэдээлэл авах хүсэлтэй байдаг талаар,

248 2008 он


тоо249


хувь

Хариултын

хувь

Төр засгийн мэдээлэл 482 22,8 48,2

Хуулийн мэдээлэл 414 20,0 41,4

Нийгэм улс төр, улс орны талаарх

мэдээлэл 469 22,0 46,9

Эдийн засгийн мэдээлэл 284 13,4 28,4

Олон улсын мэдээлэл 223 10,5 22,3

Шаардлагатай мэдээллээ авч чаддаг 178 8,4 17,8

Мэдээлэл авах шаардлагагүй 45 2,0 4,5

Бусад 19 0,9 1,9

Хүснэгт 112 Судалгаанд хамрагдсан респондентууд ямар төрлийн мэдээлэл авах хүсэлтэй байдаг талаар, 2005 он

Хариулт Хариулсан хүний хувь250 Хариултын хувь

Авах мэдээлэл алга 2,6 2,9

Төр засгийн мэдээлэл 3,2 3,6

Хуулийн мэдээлэл 2,9 3,2

Нийгэм улс төр, улс орны талаарх мэдээлэл 12,0 13,4

Соѐл урлагийн 0,9 1,0

Үнэн зөв мэдээлэл 20,6 23,0

Эдийн засгийн мэдээлэл 3,1 3,5

Бодит амьдралд шаардагдах мэдээлэл 4,2 4,7

Хөгжлийн талаар 0,8 0,9

Цаг үеийн байдлын мэдээлэл 3,7 4,1

Мэдээ 4,0 4,5

Залуучуудын талаар 0,4 0,5

Эрүүл мэндийн талаар 0,9 1,0

247 Давхардсан тоогоор 248 Тус асуултанд хариулсан респондентуудын дүнд эзлэх хувиар 249 Давхардсан тоогоор 250 Давхардсан тоогоор


Хуудас | 121

Гадаад харилцаа, гадаад улсын талаар 1,9 2,1

Спорт 1,2 1,3

Цаг агаар 0,6 0,7

Ажил хэргийн 0,9 1,0

Гадаад хэлний 0,7 0,8

Хөдөө аж ахуйн мэдээлэл 1,1 1,2

Танин мэдэхүйн мэдээлэл 2,1 2,3

Төрөл бүрийн мэдээлэл 1,7 1,9

Улс оронд тулгамдсан асуудал 4,5 5,0

Байгаль орчны 0,2 0,2


Нийт 100,0 111,5

Хүснэгт 113 Судалгаанд хамрагдсан респондентууд дараах хэвлэл мэдээллийн хэрэгслүүдэд итгэдэг байдал,

251 2008 он

Хариулт Бүрэн

итгэдэг

Ер нь

итгэдэг

Ер нь


Огт


Хариулаагү

й Мэдэхгүй

Олон нийтийн телевиз 37,0 56,8 5,0 1,2 0,1 0,1

Хувийн телевиз 16,8 63,6 16,1 3,3 0,1 0,1

Өдөр тутмын сонин 13,3 60,4 21,3 4,8 0,2 0,1

Шар хэвлэл 4,6 30,8 53,5 10,9 0,2 0,1

Интернетын

мэдээллүүд 9,1 44,1 30,1 14,1 2,5 0,1

Аман ярианд 3,1 26,7 49,2 19,9 1,0 0,1

Хүснэгт 114 Хэвлэл мэдээллийн хэрэгсэл дараах хүчин зүйлээс хэр хараат байдаг талаар,252 2008 он

Хариулт Шууд хараат Ер нь хараат Хараат бус Мэдэхгүй

Улс төрөөс 14,6 39,8 11,8 33,8

Санхүүгээс 16,7 35,3 10,8 37,2

Эдийн засгаас 16,1 33,7 10,2 40,0

Үүсгэн байгуулагч, өмчлөгчөөс 21,0 27,9 9,9 41,3

Хүснэгт 115 Судалгаанд хамрагдсан респондентуудын хэвлэл мэдээллийн ажилтнууд,

сэтгүүлчдийн үйл ажиллагааны үнэлэмж253, 2008 он


Шударга 14,3

Янз бүр 81,4

Шудрага бус 4,4

Нийт 100,0

Хүснэгт 116 Судалгаанд хамрагдсан респогдентуудын гадаад орны тусламж

дэмжлэгийн талаарх санал бодол,254 2005, 2008 он

Санал 2005 он 2008 он

Ихэсгэх хэрэгтэй 37,0 25,0

Хэвээрээ байлгах хэрэгтэй 21,4 23,9

Багасгах хэрэгтэй 21,5 28,1



Нийт 100,0 100,0

Хүснэгт 117 Судалгаанд хамрагдсан респондентуудын гадаад зээл тусламжийг

хэрхэн зарцуулж буй талаар мэдээлэл авч чаддаг байдал,255 2005, 2008 он

Сонголт 2005 он 2008 он

Мэдээлэл авч чаддаг 3,8 2,8

Алдаг оног авдаг 40,3 34,7

Огт авч чаддаггүй 54,1 48,2


Нийт 100,0 100,0

251 Тус асуултанд хариулсан респондентуудын дүнд эзлэх хувиар 252 Тус асуултанд хариулсан респондентуудын дүнд эзлэх хувиар 253 Тус асуултанд хариулсан респондентуудын дүнд эзлэх хувиар 254 Тус асуултанд тухайн онд хариулсан респондентуудын дүнд эзлэх хувиар 255 Тус асуултанд тухайн онд хариулсан респондентуудын дүнд эзлэх хувиар


Хуудас | 122

Хүснэгт 118 Судалгаанд хамрагдсан респондентууд Монгол Улсын гадаад зээл

тусламжийг хэр үр дүнтэй ашиглаж буй талаарх үнэлэмж,256 2005, 2008 он

Үнэлэмж 2005 он 2008 он


Сайн 4,9 4,0


Муу 27,5 23,5

Маш муу 14,4 16,6



Нийт 100,0 100,0

Хүснэгт 119 Судалгаанд хамрагдсаг респондентуудын аюулгүй байдал

хангагдаж буй талаарх үнэлэмж,257 2005, 2008 он


Хангагдаж байна 18,1 23,1

Хангагдахгүй байна 63,6 56,9



Нийт 100,0 100,0

Хүснэгт 120 Судалгаанд хамрагдсан респондентууд болон түүний гэр бүлд дараах зүйлс хэр тохиолдож

буй талаарх тодрхойлолт,258 2005, 2008 он

Зүйлс Байнга Хааяа Огт үгүй Мэдэхгүй Хариулаагүй

2005 2008 2005 2008 2005 2008 2005 2008 2005 2008

Хүнс тэжээлээр дутагдах 5,5 5,3 40,0 42,4 47,1 47,5 5,2 4,8 1,8 0,0

Эмнэлэгийн тусламж авч

чаддаггүй 8,9 7,6 46,8 43,6 38,6 42,4 4,0 6,4 1,7 0,0

Хүүхдээ сургуульд оруулж

чаддаггүй 8,4 5,9 25,7 20,7 57,6 62,7 6,6 10,7 1,7 0,0

Амьдрах орчны бохирдол 29,4 34,7 32,4 27,7 31,5 32,6 5,4 5,0 1,3 0,0

Ажил олдохгүй 26,6 28,7 36,2 31,7 30,5 31,3 5,2 8,3 1,5 0,0

Бусад 0,0 1,1 0,0 0,1 0,0 0,1 0,0 0,0 0,0 0,0

Хүснэгт 121 Судалгаанд хамрагдсан респондентууд болон түүний гэр бүлийнхэн гэмт этгээд,

танхайчуудаас айлгүй амгалан тайван амьдарч чадаж буй байдал,259 2005, 2008 он


Амгалан амьдарч байна 30,0 35,7

Бусдын тусламжтайгаар чаддаг 28,3 16,9

Тайван байж чаддаггүй 40,2 34,4



Нийт 100,0 100,0

Хүснэгт 122 Судалгаанд хамрагдсан респондентууд болон түүний гэр бүлийнхэн

сүүлийн 5 жилд гэмт хэрэг халдлагад өртөж байсан талаарх тодорхойлолт,260 2005, 2008 он


Нэг удаа өртсөн 14,8 10,5

Хэд хэдэн удаа өртсөн 12,3 9,5

Өртөж байгаагүй 53,6 63,3

Санахгүй байна 18,4 11,9



Нийт 100,0 100,0

256 Тус асуултанд тухайн онд хариулсан респондентуудын дүнд эзлэх хувиар 257 Тус асуултанд тухайн онд хариулсан респондентуудын дүнд эзлэх хувиар 258 Тус асуултанд тухайн онд хариулсан респондентуудын дүнд эзлэх хувиар 259 Тус асуултанд тухайн онд хариулсан респондентуудын дүнд эзлэх хувиар 260 Тус асуултанд тухайн онд хариулсан респондентуудын дүнд эзлэх хувиар


Хуудас | 123

Хүснэгт 123 Судалгаанд хамрагдсан респондентууд болон түүний гэр бүлхийхэн

цагдаа нарын хууль бус үйлдэлд өртдөг талаарх тодорхойлолт,261 2005, 2008 он


Байнга өртдөг 1,4 1,6

Хэд хэдэн удаа өртсөн 7,0 13,6

Ганц нэг уда өртсөн 22,8 0,0

Өртөж байгаагүй 52,9 57,0

Санахгүй байна 13,5 19,5



Нийт 100,0 100,0

Хүснэгт 124 Судалгаанд хамрагдсан респондентуудын гэр бүл 1990 оноос хойш

нүүж, шилжиж байсан байдал,262 2005, 2008 он


Нэгээс олон удаа нүүж байсан 14,9 15,7

Нэг удаа нүүж байсан 29,6 21,7

Нүүж шилжиж байгаагүй 51,1 62,6



Нийт 100,0 100,0

Хүснэгт 125 Судалгаанд хамрагдсан респондентуудын гэр бүл нүүж шилжихэд

тулгарсан хүндрэл бэрхшээл,263

2005, 2008 он

Хүндрэл 2005 он 2008 он

Бичиг барим бүрдүүлэх 29,4 57,7

Эмнэлэгийн үйлчилгээ авах 9,4 7,3

Хүүхдийн сургалт 9,6 1,3

Албан тушаалтны хүнд суртал 15,5 10,9

Ажилд орох 20,1 15,6

Бусад 16,3 7,3

Нийт 100,0 100,0

Хүснэгт 126 Судалгаанд хамрагдсан респондентуудын хувь хүний орлогын

албан татвар төлдөг байдал, 2008 он


Тогтмол төлдөг 46,7

Тогтмол бус төлдөг 21,2

Огт төлж үзээгүй 17,7



Нийт 100,0

Хүснэгт 127 Судалгаанд хамрагдсан респондентууд гадаадын иргэд Монголд олноороо

суурьшиж буй байдлын үнэлгээ,264

2008 он


Олноороо суурьшихыг зөвшөөрнө 2,1

Ер нь оршин сууж болно 30,7

Огт зөвшөөрөхгүй 52,9


Бусад 0,9

Нийт 100,0

Хүснэгт 128 Монголд БНХАУ-ын хямд ажиллах хүч шаардлагатай талаарх үнэлгээ, 2008 он


Онц чухал шаардлагатай 4,7

Ер нь хэрэгтэй 9,7

Огт шаардлагагүй 77,2


261 Тус асуултанд тухайн онд хариулсан респондентуудын дүнд эзлэх хувиар, респондентуудын үнэлгээгээр 262 Тус асуултанд тухайн онд хариулсан респондентуудын дүнд эзлэх хувиар 263 Хүндрэл бэрхшээлтэй тулгарч байсан респондентуудын дүнд эзлэх хувиар 264 Тус асуултанд тухайн онд хариулсан респондентуудын дүнд эзлэх хувиар


Хуудас | 124

Бусад 0,4

Нийт 100,0

Хүснэгт 129 Судалгаанд хамрагдсан респондентууд гудамжинд хог хаядаг байдал, 2008 он


Байнга хаядаг 2,3

Ер нь хаядаг 9,7

Тохиолдлоор хаядаг 51,7

Огт хаядаггүй 33,8


Нийт 100,0

Хүснэгт 130 Судалгаанд хамрагдсан респондентуудын оршин сууж буй газрын

ойр орчинд гэрэлтүүлэгтэй байдал, 2008 он


Гэрэлтүүлэг байгаа 32,0

Гэрэлтүүлэг огт байхгүй 63,1


Нийт 100,0

Хүснэгт 131 Судалгаанд хамрагдсан респондентуудын амьдралын баталгаа, 2008 он



Хариулсан

хүний хувь

Хариултын

хувь

Боловсрол 426 17,9 42,6

Эрүүл мэнд 658 27,6 65,8

Мөнгө санхүү 475 20,0 47,5

Төр засгийн бодлого шийдвэр 198 8,3 19,8

Ажил мэргэжил 452 19,0 45,2

Амьдралын баталгаа байхгүй 107 4,5 10,7


Бусад 11 0,4 1,1

Хүснэгт 132 Судалгаанд хамрагдсан орон сууцанд амьдардаг респондентууд

оройн 20 цагаас хойш ханаа өрөмддөг эсэх, 2008 он


Оройн 20 цагаас хойш ханаа өрөмдөнө 10,2

Оройн 20 цагаас хойш ханаа өрөмдөхгүй 89,8

Нийт 100,0

Хүснэгт 133 Судалгаанд хамрагдсан гэр хороололд амьдардаг респондентууд оройн

20 цагаас хойш цахилгаан/бензин хөрөөгөөр мод хөрөөдөх эсэх 2008 он


Оройн 20 цагаас хойш мод хөрөөдөнө 7,7

Оройн 20 цагаас хойш мод хөрөөдөхгүй 92,3

Нийт 100,0



Хуудас | 125

МОНГОЛ ДАХЬ АРДЧИЛСАН

ЗАСАГЛАЛЫН ТӨЛӨВ

БАЙДАЛ

(ШИНЖЭЭЧДИЙН ҮНЭЛГЭЭ)


Хуудас | 126

ГАРЧИГ

1. АРГА ЗҮЙ

2. ШИНЖЭЭЧДИЙН ҮНЭЛГЭЭ

3. АРДЧИЛАЛ, АРДЧИЛСАН ЗАСАГЛАЛЫН ЧУХАЛ АСУУДЛУУД БА ЗОРИЛТУУД


Хуудас | 127

1. АРГА ЗҮЙ

Ардчилсан засаглалын шалгуур үзүүлэлтийн товчоог ашиглан улс орнууд өөр өөрийн ардчилсан

засаглалын төлөв байдалд үнэлгээ хийх бололцоотой. Үүний тулд:

А. Улс орнууд “Ардчилсан засаглалын шалгуур үзүүлэлт”-ээ боловсруулж тайлан-илтгэл

гаргавал илүү сайн болох талтай. Хэрэв ийм шалгуур үзүүлэлтийг боловсруулж илтгэл бичсэн

бол үнэлгээ хийхдээ үндэсний экспертүүд “Ардчилсан засаглалын шалгуур үзүүлэлт”-ийн

тайлан-илтгэлтэй танилцсаны үндсэн дээр өөрийн мэдлэг, туршлагад тулгуурлан үнэлгээний

асуулт бүрээр 1,2,3,4,5 гэсэн үнэлгээний аль нэгийг нь өгч нийлбэрийг нь бодох замаар ерөнхий

үнэлгээ гаргаж болно. Ийм тохиолдолд үндэсний экспертүүд нь 5-7 хүний бүрэлдэхүүнтэй баг

байж болно.

Б. Хэрэв улс орнууд “Ардчилсан засаглалын шалгуур үзүүлэлт”-ийг боловсруулж тайлан-илтгэл

гаргаагүй бол өндөр мэдлэг туршлагатай үндэсний экспертүүд үнэлгээний асуулт бүрээр шууд

1,2,3,4,5 гэсэн үнэлгээний аль нэгийг нь өгч ерөнхий үнэлгээ гаргаж болох юм. Ийм тохиолдолд

үнэлгээний экспертийн баг илүү өргөн бүрэлдэхүүнтэй байх шаардлагатай. Өөрөөр хэлбэл,

жагсаалтанд орсон нэг асуултаар 3-аас доошгүй эксперт үнэлгээ өгөх нь илүү бодитой үнэлгээ

гаргахад их чухал гэж үзэж байна. Жишээлбэл, аль нэг Х оронд ардчилсан засаглалын шалгуур

үзүүлэлтийн үнэлгээг 14 асуултаар үнэлэх гэвэл экспертийн гишүүд наад зах нь 52 байх

хэрэгтэй.

А. Б, аль ч тохиолдолд ерөнхий үнэлгээг бодохдоо:

1. Үзүүлэлт бүрээр экспертүүдийн дундаж үнэлгээг гаргана.

Үэ = Э1+ Э2 + Э3..…+Эn

Этн

Үэ – Экспертийн үнэлгээ

Э1n – Эксперт бүрийн үнэлгээ

Этн – Экспертүүдийн тооны нийлбэр

2. Үзүүлэлт бүрээр гаргасан экспертүүдийн дундаж үнэлгээ (үэ)-ний нийлбэрийг үзүүлэлтүүдийн

тоонд хуваах замаар ардчилсан засаглалын ерөнхий үнэлгээг гаргана.

Үе = 1Иэ + 2Иэ + И3 + …NИэ

Итн

Үэ – Ардчилсан засаглалын ерөнхий үнэлгээ

1Иэ – NИэ - Асуулт бүрийн экспертийн үнэлгээ

Итн - үзүүлэлтийн тооны нийлбэр

Ардчилсан засаглалыг үнэлэх 1-5 хүртэлх (1, 2, 3, 4, 5) тоон үнэлгээ нь дор дурдсан утгыг

илэрхийлнэ.

1 оноо - Хамгийн ардчилсан бус шинж байдалтай. Ардчиллаас үлэмжхэн ухарсан,

ардчиллын эсрэг шинжтэй болсон.

2 оноо - Ардчилсан бус шинжүүд давамгайлсан, бүхэлдээ ардчиллаас ухарсан

боловч ардчилсан шинжтэй болох боломжоо алдаагүй.

3 оноо - Ардчилсан ба ардчилсан бус шинж байдал ойролцоо харьцаатай болсон

хаашаа ч эргэж болзошгүй байдал.

4 оноо - Ардчилсан шинж зонхилж байгаа боловч бүрэн баталгаажаагүй байдал.

5 оноо - Ардчилсан шинж илэрхий болсон, ардчилал бүрэн баталгаажсан байдал.

Онооны энэхүү жишиг утгыг ардчилсан засаглалын үнэлгээний асуулт бүрээр гаргаж болохын

зэрэгцээ ардчилсан засаглалын ерөнхий төлөв байдлын үнэлгээнд мөн ашиглаж болох юм.


Хуудас | 128

Ардчилсан засаглалын шалгуур үзүүлэлт бол нийгмийн амьдралын үлэмж олон талтай нарийн

төвөгтэй үзэгдлүүдийг багтаадаг учраас дан ганц тоо буюу эсвэл чанарын үзүүлэлтээр гаргаж

үнэлэхэд бэрхшээлтэй. Өнөө хүртэл аль ч улс оронд засаглалын төлөв байдлыг тоон үзүүлэлтээр

нэгтгэн илэрхийлж гаргаагүй байна. Гэхдээ хүний хөгжил, авилгал, хэвлэлийн эрх чөлөө, хүний

эрх зэрэг ардчилсан засаглалын чухал үзүүлэлтүүдээр тоон үнэлгээ, индекс гаргадаг болоод

байна. Тийм учраас олон улсын хэмжээнд туршигдсан арга зүйн үндсэн дээр тоон болон

чанарын судалгааг хослон хийсэн судалгааг үндэслэн ардчилсан засаглалын шалгуур

үзүүлэлтийг экспертийн үнэлгээнд тулгуурлан тоон илэрхийллээр гаргах боломжтой гэсэн

саналыг дэвшүүлж Монгол Улсын жишээн дээр үнэлгээ гаргах анхны туршилтын оролдого

хийсэн болно.

Ардчилсан засаглалын үнэлгээний тоон үзүүлэлт нь дор дурьдсан онцлогтой гэж бид үзэж

байгаа болно.

Судлаачид болон экспертүүдийн үнэлгээг гол болгож байгаа учраас субьектив шинжтэй

болох талтай;

Үнэлгээ ихээхэн харьцангуй шинжтэй;

Үнэлгээг тоогоор гаргахын тулд олон талын урьдчилсан судалгаа шаардлагатай;

Үнэлгээ туршилтын шинжтэй, хэлэлцүүлэгт зориулсан, цаашид хэлэлцүүлгийн үр

дүнгээр өөрчлөгдөх бүрэн боломжтой;

Тоон үнэлгээ нь хэрэглэгчдэд (Шийдвэр гаргагчид, судлаачид, олон нийт) илүү

хүртээмжтэй байх талтай;

Үнэлгээг цаашид тодорхой хугацаанд давтамжтайгаар үргэлжлүүлэн хийх боломж олгох

талтай;

Статистик боловсруулалтын программ боловсруулахад санаа өгөх талтай;

Олон улсын болон үндэсний хэмжээнд харьцуулалт хийх, нэгдсэн мэдээллийн сүлжээ

бий болгоход ашиглагдах боломжтой.

Ардчилсан засаглалын үндсэн шалгуур үзүүлэлт нь нийтдээ 4 бүлэг 14 багцад хамаарах 100

шахам үзүүлэлтээс бүрдэж байгаа бөгөөд тэдгээрийн нилээд нь Монголын онцлог байдалтай

байна. Судалгааны баг үзүүлэлт бүрд монголын онцлогийг анхаарсны зэрэгцээ монголын

онцлогийг илүү тодорхой харуулж буй 10 гаруй дагалдах үзүүлэлтийг шалгуур үзүүлэлт болгон

авсан болно.


Хуудас | 129

2. ШИНЖЭЭЧДИЙН ҮНЭЛГЭЭ

Монгол дахь ардчилсан засаглалын төлөв байдлын талаарх ерөнхий үнэлгээ 2008 онд 3,00

оноогоор гарчээ. Энэ нь Монголын ардчилал үндсэндээ 2005 оны үеийнхтэй харьцуулахад эерэг

өөрчлөлт гараагүй, өөрөөр хэлбэл, хаашаа ч эргэж болох эгзэгтэй нөхцөлд хэвээрээ байгаа

бөгөөд ерөнхий хандлагын хувьд ухрах шинж ажиглагдсаныг харуулж байна. Үнэлгээг дараахь

хүснэгтээр харуулав.

1. Иргэний харьяалал, хууль ба эрх

ҮНЭЛГЭЭНИЙ АСУУЛТ

Экспертүүдийн

үнэлгээний дундаж

оноо

Гарсан

өөрчлөлт

2005 2008

1. Улс үндэстэн ба иргэний харьяалал

Харьяатын асуудлыг ялгаварлан гадуурхалгүйгээр шийдвэрлэх

тухай нийтлэг гэрээ хэлэлцээр байдаг уу?

4.0 4.1 0.1

2. Хууль дээдлэх ѐс ба шүүхийн хүртээмжтэй байдал

Төр, нийгэм бүхэлдээ хуульд захирагддаг уу? 3.0 3.1 0.1

3. Иргэний болон улс төрийн эрх

Иргэний болон улс төрийн эрх нийгмийн бүх гишүүдэд адил тэгш

баталгаатай болсон уу?

2.2 3.3 1.1

4. Эдийн засгийн ба нийгмийн эрх

Эдийн засгийн ба нийгмийн эрх нийгмийн бүх гишүүдэд адил тэгш

баталгаатай болж чадсан уу?

2.6 3.1 0.5

Дундаж оноо 2.95 3.4

ДАГАЛДАХ АСУУЛТ

Шилжин суурьшигчдын иргэний болон нийгэм-эдийн засгийн эрх

хэр зэрэг адил тэгш хангагдаж байгаа вэ? 2.6 3.1 0.5

Нийгэм дэх уламжлал ба хувийн сонирхлын үйлчлэл эрхийн тэгш

байдлыг хангахад тус дөхөм болж чадаж байна уу? 2.4 2.4 0

Дагалдах асуултыг оролцуулан тооцсон дундаж оноо 2.8 3.2 0.4

2. Төлөөлөл бүхий хариуцлагатай засаг төр

ҮНЭЛГЭЭНИЙ АСУУЛТ 2005 2008 Гарсан

өөрчлөлт

5. Чөлөөт, шударга сонгууль

Сонгууль нь Засгийн газар түүний бодлогод хяналт тавих

боломжийг ард түмэнд олгодог уу?

3.2 2.9 -0.3

6. Улс төрийн намуудын ардчилсан үүрэг

Улс төрийн намуудын систем нь ардчиллын үйл явцад дэм болж

байгаа юу?

2.6 2.9 0.3

7. Засаг төрийн үйл ажиллагааны үр нөлөө, хариуцлага

Засгийн газар нь ард түмэн, тэдний төлөөлөгчдийн өмнө

хариуцлага хүлээдэг үү?

2.8 3.1 0.3

8. Зэвсэгт хүчин, цагдаад тавих иргэний хяналт

Зэвсэгт хүчин, цагдаа иргэний хяналтад байдаг уу? 2.4 3.3 0.

9. Авилгалын эсрэг үйл ажиллагаа

Төрийн албан тушаалтнууд авилгад автсан уу? 2.8 2.3 0.5



Сонгуулийн байгууллагын бүрэлдэхүүн түүний бие даасан байдалд

хэр нөлөөлдөг вэ? Иргэдийн зүгээс хяналт тавих боломж байдаг

уу?

3.0 2.9 -0.1

Парламент дахь намын сахилга эрх зүйн хувьд хэр зохицуулагдсан

бэ? Намын дотоод ардчилал олон нийтэд нээлттэй байдаг уу? 2.2 2.6 0.4

Бодит эдийн засгийн бүтэц чадавхи нь нийгэмд хуримтлагдсан

асуудлыг шийдвэрлэх нөөц болж чаддаг уу? 2.4 2.6 0.4


Хуудас | 130

Сонгуулийн дараа төрийн жинхэнэ алба тогтвортой ажиллагдаг

уу? Төрийн жинхэнэ албан хаагчид улс төрөөс хэр хамгаалагдсан

бэ?

2.8 2.7 0.1

Парламент ба Засгийн газар, Нутгийн өөрөө удирдах ѐсны

байгууллага ба нутгийн захиргааны хооронд харилцан хяналттай

ажиллах боломж хэр бүрдсэн бэ?

2.2 2.9 0.7


3. Иргэний нийгэм ба ард түмний оролцоо

ҮНЭЛГЭЭНИЙ АСУУЛТ 2005 2008 Гарсан

өөрчлөлт

10. Ардчилсан нийгэм дэх олон нийтийн хэвлэл мэдээллийн

хэрэгсэл

Хэвлэл мэдээллийн үйл ажиллагаа ардчиллын зарчим, үнэт зүйлийг

дэмжихэд чиглэгддэг үү?

3.0 2.9 -0.1

11. Улс төрийн оролцоо: Олон нийтийн амьдрал дахь иргэдийн

оролцоо

Иргэд нийгмийн амьдралд хэр оролцдог вэ?

2.8 3.4 0.6

12. Төрөөс иргэдийнхээ өмнө үйл ажиллагаагаа хариуцах чадвар

Төр засаг иргэдийнхээ өмнө тулгамдсан асуудалд хэр анхааралтай

ханддаг вэ?

3.3 2.9 0.4

13. Төвлөрлийг сааруулах нь

Төр засгаас шийдвэр гаргаж байгаа тэр түвшин нь ард түмний

хүсэл хүлээлтэд нийцдэг үү?

2.8 3.0 0.2



Хэвлэл мэдээллийн хэрэгслүүд, сэтгүүлчид бусдын нөлөөнд далдуур

орох болмжийг хэр заасан байдаг вэ? 2.4 2.7 0.3

Төр иргэний харилцаа ба иргэдийн оролцоонд төрийн болон Төрийн

бус байгууллагууд, албан тушаалтнууд үр нөлөөтэй дэмжлэг

үзүүлж чаддаг уу?

3.0 2.7 -0.3

Засгийн газар, нутгийн өөрөө удирдах ѐсны байгууллага, орон

нутгийн засаг захиргааны хооронд зүй зохистой харилцаа тогтсон

уу? Төвлөрлийг сааруулахад энэ нь ямар үүрэгтэй вэ?

2.6 2.9 0.3


4. Улс орны хилийн чанад дахь ардчилал

ҮНЭЛГЭЭНИЙ АСУУЛТ

2005

2008

Гарсан

өөрчлөлт

14. Ардчиллын олон улсын асуудал

Тухайн улсын гадаад улс төрийн харилцаа нь ардчилсан хэм

хэмжээний дагуу хэрэгжиж байна уу, тухайн улс гадаад

хүчинд захирагдахаас чөлөөтэй байж чаддаг уу?

3.8 3.7 -0.1

АРДЧИЛСАН ЗАСАГЛАЛЫН ЕРӨНХИЙ ҮНЭЛГЭЭ 3.02 3.0 -0.02


Хуудас | 131

3. АРДЧИЛАЛ, АРДЧИЛСАН ЗАСАГЛАЛЫН ЧУХАЛ АСУУДЛУУД БА ЗОРИЛТУУД

Ардчилал, ардчилсан засаглалын сорилт бэрхшээл

2005 онд болон 2008 онд үнэлгээ хийгдэх үе улс орны эдийн засаг, нийгэм, улс төрийн

байдал зарим нэг ялгаатай байсан боловч өндөр төвшний шинжээчид нэгдсэн аргачиллаар

үнэлгээ хийсэн учраас нөхцөл байдлаас хамаарсан гажилт бараг гараагүй гэж үзэж болно.

Үнэлгээний нэгдсэн дүнгээс үзэхэд хүний эрх, хууль дээдлэх ѐсны хэрэгжилтийн багц үзүүлэлт

2005 оны үеийнхээс нэлээд дээшилж 3.2 оноо, төлөөлөл бүхий хариуцлагатай засаг төрийн

төлөвшлийг харуулах үзүүлэлтийн үнэлгээ ялимгүй өсч 2.9 оноо, иргэний нийгэм ба ард түмний

оролцоог харуулах үзүүлэлтүүд мөн бага зэрэг сайжирч 2.95 оноо болсон бол хилийн чанад дахь

ардчилыг илтгэх үзүүлэлтүүд 0.1 оноогоор буурсан байна. Монголын ардчилал, засаглалын

ерөнхий төлөв байдал 3.00 оноо буюу ардчилсан ба ардчилсан бус шинжүүд ойролцоо байдлаар

хосолсон хаашаа ч эргэж болох эгзэгтэй шинж байдлаа хадгалсаар байна. Хандлагын хувьд

ухрах чиглэлтэй өөрчлөлт ажиглагдсан байна.

Монгол Улсын ардчилал, ардчилсан засаглалын хөгжлийг 3 жилийн өмнөх үетэй

харьцуулахад зарим нэг тодорхой өөрчлөлт гарч түүнийг дагалдан учирч буй бэрхшээл,

сорилтууд ч бага зэрэг өөрчлөгджээ.

Ардчиллын байгууллага тогтолцооны төлөвшил, үйлчлэл, механизмтай холбоо бүхий

бэрхшээл, сорилтууд хэвээр үргэлжлэхийн зэрэгцээ илүү хүндрэх төлөвтэй болсон байна. Энд

урьдын адил бодит хүчин зүйлүүд нөлөөлөхийн зэрэгцээ ардчилал бодлогын алдаа, улс төрийн

намуудын төлөвшил, сонгуулийн үйл явц тодорхой хэмжээгээр нөлөөлжээ.

Зарим хууль тогтоомжид ард түмний засаглах эрх мэдэл тунхаглалын шинжтэй байгаагийн

зэрэгцээ сонгуулийн хууль тогтоомж боловсронгуй биш, түүний хэрэгжүүлэх, хяналт

тавих механизм үйлчлэхгүй байна.

Парламентын судалгаа, мэдээллийн үйлчилгээний идэвхи сул, хуулийг боловсруулах,

батлах явцын төлөвлөлт хангалтгүй, хууль тогтоогчдод судалгааны мэдээлэл ашиглах,

судалгаанд түшиглэсэн үйл ажиллагаа явуулах хэрэгцээ төлөвшөөгүй, чадвар дадал

эзэмшээгүй байдал нь хуулийн чанар, хэрэгжих боломжид сөргөөр нөлөөлж байна.

Иргэд сонгох, сонгогдох эрхээ хэрэгжүүлэхэд тогтолцоо, хуулийн хүчин зүйлүүдээс гадна

улс төрийн намуудын үйл ажиллагаатай холбоотой бэрхшээл, хүндрэлүүд улам бүр

нэмэгдсээр байна. Сонгогчдын бүртгэл, сонгуулийн үеийн сонгогчдын шилжилт

хөдөлгөөнтэй холбоотой будлиан, саналын хуудасны зөрчил, санал давхардалт, биелэгдэж

хэрэгжихгүй амлалт, сонгогчдын санал худалдаж авах оролдлого зэрэг нь сонгуулийн дүн

бодитой гарахад сөрөгөөр нөлөөлөх байдал хавтгайрч сонгуулийн ардчилалд ноцтой

бэрхшээл учирч байна.

Олон намын тогтолцооны төлөвшил удааширч, ухралт гарсан гэхээр байдал бий боллоо.

Намууд улс төрийн институтийн хувьд шинэчлэгдэн төлөвших үйл явц удааширч зогсонги

байдалд орсноор улс төрийн намуудад итгэх иргэдийн итгэл ихээхэн уналаа.

Иргэдийн улс төрийн боловсрол, соѐлын хэмжээ доогуур, ардчиллын үнэт зүйлс идеал

буюу чин эрмэлзлийн хэмжээнд хэт ерөнхий байгаа учраас ардчилсан институт, ардчиллын

механизмууд амьд бүтээлчээр үйлчилж чадахгүй байна. Иргэдийн улс төрийн боловсрол,

ардчиллын талаарх мэдлэгийг дээшлүүлэхийн тулд засаг төрөөс дорвитой, цэгцтэй

бодлого, үйл ажиллагаа явуулахгүй байгаагаас ардчиллын хамгийн гол баталгаа олигтой

бүрдэхгүй байна.


Хуудас | 132

Төрийн албаны шинэтгэлийг эрчимжүүлэх талаар тодорхой алхам хийж, төрийн албаны

хуулийг нэлээд дорвитой шинэчилсэн боловч үйлчлэл нь удаан, Төрийн албаны зөвлөлийн

шинэчлэл хийгдэхгүй, үйл ажиллагаа нь идэвхигүй байгаагаас төрийн албаны чадавхи сул,

үйл ажиллагаа нь олигтой зүгшрэхгүй байна.

Мэдээлэл олж авах иргэдийн эрх чөлөө хуулиар баталгаажаагүй, Мэдээллийн эрх

чөлөөний тухай хууль төслийн хэмжээнд 3 жил шахам болж байгаагаас иргэдийн мэдээлэл

хүртэх эрхийн үзүүлэлтүүдээр Монгол Улсад иргэд, нийгмийн бүлгүүдийн хооронд

харилцан адилгүй байдал байсаар байна.

Шүүхийн шинэчлэлийн эрч удааширч шүүх эрх мэдлийн байгууллагуудын нэр хүнд олон

түмний дунд ихээхэн унах боллоо. Шүүхийн үйл ажиллагаанд хараат бус, бие даасан

байдал дутагдалтай, элдэв зүй бус явдал гажуудал гардаг явдал хэвээрээ байна.

Ардчилсан сонгуулийн үр дүнгээр үүсдэг төлөөллийн ардчиллын байгууллагууд (УИХ,

ИТХ) нь шийдвэр гаргахдаа иргэний нийгмийн болон иргэдийнхээ санаа бодлыг хэрхэн

сонсож, тусгаж байхыг журамласан эрх зүйн зохицуулалт байхгүй хэвээрээ байна.

Иргэний нийгмийн байгууллагууд ардчиллын хөгжилд чухал үүрэг гүйцэтгэж байгаа

боловч төлөвшил хөгжлийнхээ эхний шатнаас тэр бүр гарч чадаагүй байна.

Ардчиллыг бэхжүүлэх зорилтууд

Үндсэн хуулийн язгуур үзэл баримтлалын хүрээнд эрх мэдэл хуваарилах зарчимыг

бодитой хэрэгжүүлэхэд чиглэсэн эрх зүйн тодорхой зохицуулалтууд хийх,

Хууль тогтоох болон захиргааны шийдвэр гаргах үйл явцад иргэний нийгэм болон

иргэдийн оролцоо, хяналтыг өргөтгөхөд чиглэсэн хуулийн зохицуулалтыг бий болгох,

Сонгуулийн хууль тогтоомжийг цогцоор нь шинэчлэх замаар сонгуулийн зохион

байгуулалт – эрх зүйн орчинг боловсронгуй болгох,

Хүний эрх, эрх чөлөөг хангах, хамгаалах чиг үүрэг бүхий төрийн болон төрийн бус

байгууллага үйл ажиллагаа, иргэдийн эрх зүйн боловсролыг дээшлүүлэх замаар үндэсний

чадавхийг сайжруулах,

Мэдээллийн эрх чөлөөний тухай хуультай болж иргэдийн мэдээлэл хүртэх боломжийг эрх

зүйн хувьд баталгаажуулах, хэвлэл мэдээллийн хараат бус байдлын эрх зүйн орчин,

баталгааг сайжруулах,

Иргэний боловсролын үндэсний хөтөлбөр хэрэгжүүлж, иргэдийн улс төр, ардчиллын

боловсролыг дээшлүүлэх,

Хүний эрх, ардчилсан засаглал, авлигын төлөв байдлын судалгааг үндэсний хэмжээнд

тогтмолжуулж, шийдвэр гаргагчид болон олон нийтэд хүртээмжтэй болгох.


Хуудас | 133

СУДАЛГААНД АШИГЛАСАН ЭХ СУРВАЛЖИЙН ЖАГСААЛТ

I. Монгол хэл дээр

1. Ардчилсан засаглалын төлөв байдалд гарсан өөрчлөлт. 2007-2008 судалгааны хүрээнд

хийсэн социологийн судалгаа. 2008. Улаанбаатар.

2. Ардчилсан засаглалын шалгуур үзүүлэлт: Монгол дахь засаглалын төлөв байдал, үнэлгээ.

Судалгааны тайлан. 2005. Улаанбаатар.

3. Алтанцэцэг Ц. Хүүхэд хамгаалал-гадаадын иргэн Монгол улсын харьяат хүүхдийг үрчлэн

авах асуудлын эрх зүын зохицуулалт. „Хүний эрх‟ улирал тутмын сэтгүүл. 2008/1.

Улаанбаатар.

4. АНУ-ын Азийн сан. Монголын авлигын төвшин тогтоох судалгаа. 2008 оны 9-р сар.


5. АТАНДОТ. Сонгуулийн ажиглалтын урьдчилсан санал, дүгнэлт.

6. Авлигатай тэмцэх газар, ННФ, Глоб интернэшнл ТББ. Төрийн байгууллагын мэдээллийн

нээлттэй, ил тод байдал. Мониторингийн тайлан. 2008. Улаанбаатар.

7. АТГ-ын Мөрдөн шалгах хэлтсийн 2007 онд хийж гүйцэтгэсэн ажлын тайлан.

8. БСШУЯ-ны Статистик мэдээ. 2008. Улаанбаатар.

9. Глоб Интернэшнл ТББ. “Төрийн байгууллагын мэдээллийн нээлттэй, ил тод байдал”

мониторингийн тайлан. 2007. Улаанбаатар.

10. Глоб интернэшнл ТББ. 2008 оны УИХ-ын сонгуулийн үеэр хийсэн хэвлэл мэдээллийн

мониторингийн төгсгөлийн тайлан.

11. Дэлхийн банк, Монгол Улс, өсөлтийн эх сурвалжууд, Монгол Улсын эдийн засгийн санамж

бичиг. 2007. Улаанбаатар.

12. Монгол банкны мэдээ. 2008.Улаанбаатар.

13. Монгол Улсын Хүний Эрхийн Үндэсний Комисс. Сонгуулийн хууль тогтоомжид сонгох,

сонгогдох эрхийн үүднээс хийсэн дүн шинжилгээ. 2008. Улаанбаатар.

14. Монголын Хэвлэлийн хүрээлэн, Конрад Аденаурын сан. Парламентын сурвалжлага ба

сэтгүүлчийн хариуцлага.

15. Монголын хүний хөгжлийн илтгэл- 2007. 2008. Улаанбаатар.

16. Монголын Хэвлэлийн хүрээлэн. Монголын Хэвлэл мэдээлэл өнөөдөр. Мониторингийн

тайлан: 2007-2008”. 2008. Улаанбаатар.

17. МХЗ 9 хүний эрх, ардчилсан засаглалыг бэхжүүлэх төсөл. “Хүний эрхийг хангаж ардчилсан

засаглалыг бэхжүүлэх Мянган хөгжлийн зориго” Үндэсний зөвлөлдөх уулзалтын илтгэлийн

эмхтгэл. 2008. Улаанбаатар.

18. Мянганы хөгжлийн зорилтуудын хэрэгжилт. Үндэсний хоѐр дахь илтгэл. 2007.


19. “Сонгуулийн талаарх олон нийтийн үзэл бодол” судалгааны тайлан, 2005. Улаанбаатар.

20. ИМБУМ-ийн дарга, Улсын ерөнхий байцаагч А.Энхжавтай хийсэн ярилцлага, Зуны мэдээ

сонин. 2001. №175. Улаанбаатар.

21. Оюунчимэг П. Эмэгтэйчүүд, охидыг хил дамнуулан худалдаалах гэмт хэргийн талаарх

ойлголтууд ба түүнд нөлөөлөх хүчин зүйлсийн талаар. „Хүний эрх‟-улирал тутмын сэтгүүл.

УБ., 2008/1.

22. Өдөр тутмын 4 сонины (Өдрийн сонин, Өнөөдөр, Зууны мэдээ, Ардын эрх) 2007 оны

1,4,7,10-р сард хэвлэгдсэн реклам сурталчилгааны талбайн хэмжилтэд үндэслэсэн байна.

23. ТАЗ.Монгол Улсын төрийн албаны тойм. 2008. Улаанбаатар.

24. ТЭХЯ. “Улаанбаатар хотын агаарыг цэвэршүүлэх зорилтын хүрээнд ТЭХЯ-ны бодлого,

хэрэгжүүлсэн арга хэмжээний талаарх мэдээлэл”. 2007. Улаанбаатар.

25. Удирдлагын Академи. Төрийн албан хаагчийн сонирхлын зөрчил, түүнийг шийдвэрлэх арга

зам. Судалгааны ажлын тайлан. 2008. Улаанбаатар.

26. Улсын Ерөнхий прокурорын газрын тайлан, 2007. Улаанбаатар.

27. Улсын Их Хурлын 2008 оны сонгуулийн нэгдсэн дүн, УИХ-ын гишүүнээр сонгогдсон

гишүүдийн бүрэн эрхийг хүлээн зөвшөөрөх тухай Сонгуулийн ерөнхий хорооны дарга

Д.Баттулгын тавьсан илтгэл.


Хуудас | 134

28. УМХГ-ын мэдээ. 2008. Улаанбаатар.

29. ҮСХ. Монгол Улсын Статистикийн эмхтгэл -2007. 2008. Улаанбаатар.

30. ҮТЕГ-ын бүртгэлийн албаны мэдээ. 2007. Улаанбаатар.

31. ХЭҮК. Монгол Улс дахь хүний эрх, эрх чөлөөний байдлын талаарх илтгэл. 2008.


32. ХЭҮК. ОУХБ –Айпек. Монгол Улс дахь Хүүхдийн хөдөлмөрийн тэвчишгүй хэлбэрүүд.

Судалгааны тайлан. 2008. Улаанбаатар.

33. Цэцэнбилэг Ц. Мянганы хөгжлийн 9 дэх зорилт ба ардчилсан засаглалын шалгуур үзүүлэлт.

Давтан судалгааны урьдчилсан судалгаа. “Хүний эрхийг хангаж ардчилсан засаглалыг

бэхжүүлэх Мянган хөгжлийн зорилго” Үндэсний зөвлөлдөх уулзалтын илтгэлийн эмхтгэл.

2008. Улаанбаатар.

34. ФСЭХ. ШУА. Засгийн газрын үйл ажиллагаа-олон нийтийн үнэлгээ. Социологийн

судалгааны тайлан. 2007. Улаанбаатар.

35. ФСЭХ. ШУА. Цагдаагийн байгууллагын үйл ажиллагааны өнөөгийн байдал, боловсронгуй

болгох чиглэл. Социологийн судалгаа. 2008. Улаанбаатар.

36. Шүүхийн Ерөнхий Зөвлөлөөс 2007 онд хийж гүйцэтгэсэн ажлын тайлан.

37. Эрүүл мэндийн яам. “Эрүүл мэндийн үзүүлэлтүүд -2006”, 2007. Улаанбаатар.

38. Эдийн засаг, нийгмийн байдлын тухай танилцуулга, 2008 оны 12 дугаар сар. Улаанбаатар.

II. Англи хэл дээр

39. FAO/UNICEF/UNDP. “Joint Food Security Assessment Mission to Mongolia”, Mission Report,

Ulaanbaatar, 2006

40. UNDP Co Mongolia. New Horisons. The newsletter of the United Nations in Mongolia,

September, UB., 2008.

41. World Bank. From Natural resources to the Knowledge economy: Trade and Job Equality.

III. Электрон эх сурвалжууд

42. http://www.ambassademongolie.fr/Imprimer/133.html

43. http://www.bloomberg.com

44. http://www.iaac.mnhttp://gate1.pmis.gov.mn/bayan-ulgii/

45. http://gate1.pmis.gov.mn/gsc/ispages/isfile/pdf/profilemap-mongol.pdf

46. http://mrpam.gov.mn/index.php?option=com_content&task=view&id=128&Itemid=107

47. http://statis.ub.gov.mn/images/download/Sudalgaa/sudalgaa2008pop.pdf

48. http://www.amnesty.mn/index.php?sel=index&f=one&obj_id=119

49. http://www.decision.gov.n

50. http://www.gcc.mn/

51. http://globeinter.org.mn/

52. http://www.gec.gov.mn/

53. http://www.legalinfo.mn/pages/1/page1.php

54. http://www.mojha.gov.mn

55. http://www.mn-nhrc.org

56. http://www.mongolianembassy.us/mon_news_and_events/news2008.07.23.php

57. www.mfa

58. http://www.owc.org.mn/index.php?sel=news&f=one&n_id=268

59. http://www.parliament.mn/home.php

60. http://www.parliament.mn

61. http://www.rsf.org/

62. http://www.rsf.org/article.php3?id_article=19388

63. http://www.supremecourt.mn/index.php?cid=7

64. http://www.transparency.org/

65. http://www.visionofhumanity.org/gpi/results/rankings/2008/

66. http://www.mngimmigration.mn/


http://www.bloomberg.com/

http://www.iaac.mn/

http://www.iaac.mn/

http://gate1.pmis.gov.mn/gsc/ispages/isfile/pdf/profilemap-mongol.pdf



http://www.amnesty.mn/index.php?sel=index&f=one&obj_id=119

http://www.decision.gov.n/

http://www.gcc.mn/

http://globeinter.org.mn/

http://www.gec.gov.mn/

http://www.legalinfo.mn/pages/1/page1.php

http://www.mojha.gov.mn/

http://www.mn-nhrc.org/

http://www.mongolianembassy.us/mon_news_and_events/news2008.07.23.php

http://www.mfa/

http://www.owc.org.mn/index.php?sel=news&f=one&n_id=268

http://www.parliament.mn/home.php


http://www.rsf.org/

http://www.rsf.org/article.php3?id_article=19388

http://www.supremecourt.mn/index.php?cid=7

http://www.transparency.org/

http://www.visionofhumanity.org/gpi/results/rankings/2008/



Хуудас | 135

67. www.olloo.mn, www.news.mn

68. http://www.statis.mn/rev/2008/rev_2008_dec.pdf

69. www.pmis.gov.mn


http://www.news.mn/


http://www.pmis.gov.mn/

Changes in democratic governance 2007 08 mon

Documents

Transcript of Changes in democratic governance 2007 08 mon