Ch’akipa

Ima allin ruwasqatataq

upyachkanchik?

Ch’akipa

Ch’akipa

Ima allin ruwasqatataq upyanchik?

Qillqaqkuna: Kawsay Kallpachaq yachayñan

Ingeniería en Industria de Alimentos

Qhawariq: Juan Revollo Valencia

D.L.: 2-4-1459-16

Riqsichiq: Kuntur – Millura

Publucaciones digitales

Bolivia suyu – 2016

Tawantinsuyu - 5524

Ch’akipa

ii

Ruri

Ch’akipa upyanajawa .............................................................................................. 4

Juan Revollo Valencia

Ch’akipamanta parlarispa ..................................................................................... 13

Juan Pablo Veizaga Ferrufino

Sumaq ch’akipap wakichikuynin ........................................................................... 19

Efrain Siles Choque

Ch’akipata imayna qhawariy ................................................................................ 30

Maximo Colque Rueda

Kanila ch’akipa yaku ............................................................................................. 34

Marcelino Cespedes Rosas

Upyana ch’akipamanta parlay .............................................................................. 42

Teófilo Flores Rivera

Linasamanta ch’akipa ruwasqa ............................................................................. 48

Crecencia Otalora Gomez

Misk’i yakuta qhawarispa ..................................................................................... 51

Matilde Soliz Cruz

Qhichwa jatun yachaywasipi ch’akipata alliychay ................................................ 54

Milka Shannon Mercado Chavez

Ch’akipap ruwaynin qhawariy .............................................................................. 59

Pastora Tapia machaca

Ch’akipa

iii

Mani ch’akipa yaku wakichiy ................................................................................ 66

David Vallejos Paco

Imaymana ch’akipa wakichisqakuna .................................................................... 69

Marco Antonio Cuestas Ibarra

Tukuy laya rurumanta misk’i yaku .................................................................... 75

Rene Aini Toledo

Qhichwa Unibolpi ch’akipa yaku wakichiy ............................................................ 79

Lourdes Leaño Quispe

To ypeno vkarawoirare quechua to’po verosare sachono .................................... 84

Hipólito Noco Mosua

Ch’akipa

4

Ch’akipa upyanajawa

Juan Revollo Valencia E-chaski: kejureva@gmail.com – Cel. 71816007

May imayna kawsayniyuq llaqtallapipis runaqa imaymana

mikhuykunata mikhuspa kawsanchik. Runaqa kawsaynin

thatkisqanmanjinachus mikhuyninta mikhunantaqa sumaqmanta

astawan sumaqyachispallapuni kawsan. Chaypitaq, mikhuna

sumaqyachiykunapi, imaymana yachaykunata apaykachanku,

imaynachus runa warmikunan, chayri pi qharillapis,

yuyaychakusqankumanjina, mayqinkunatataqcha ñawpa

tatakunamanta ñawpa mamakunamanta jap’iqaspa kanku. Chay

mikhunata ruway yachayninku ukhupiqa maychus chay upyana

mikhunakuna kachkallantaq, mayqinkunacha mana khachunapaqchu

chayri khamuspa mikhunapaqchu, astawanqa juk imapi simiwan

upyaykuspa uquykukun chaylla. Waktaqri, chay ima mikhunatapis

simiman churaspaqa khamusparaqpuni uquykapuna kan chay.

Tawantinsuyupiri, ñawpa watankunapi imapisri, maykunamantataq

chay mikhunakunata wakichinapaq mikhuy puquy jamuq? Inkap

Ch’akipa

5

kamachikuyninqa mana kikin Inka chantapis ayllun kawsanallanpaqchu

karqa, astawanqa tukuy ayllukuna tukuy runankunapis kawsananpaq

churasqa chanta junt’asqa karqa. Machkha kamachiykunanqa may

yupaychana karqa, manchikuyniyuq kanapaq 1 , mana pi runap

ruwasqallanchu kasqanrayku, astawanqa Inkap ruwasqan, tata Intip

atiynin qusqanwanchari. Inkap mayqin kamachiyninqa, kawsaywan

ñinasqa kasqanraykuchari, mikhuyta puquchiypaqcha karqa.

Wakinkunaqa chay Ama suwa, Ama llulla Ama qhilla kamachiy

yuyaywanmi runaqa llamk’aspa kawsasqanta ñinku. Jinapis, Inkap

kamachiynin kasqanrayku, chantapis chay kamachiyninqa kawsayta

jap’isqanraykutaq, runaqa mana llullakuq mana suwakuq manataq

qhillachu kaq. Chayjinapicha, pay pachitamanta2 machkha mikhunaqa

karqa. Maykuna Inkap purisqan jallp’akunata puriykacharinchik

chaykunapi imaynata unay runakuna jallp’akunata llamk’asqankuta

qhawanchik. Chay jallp’akunamanta mikhuy jamuq, machkha kallpa

churasqawan, maykunapitaqchari chay ayñi chanta mink’a junt’akuq

1 “manchikuyniyuq kay”, mana machu machu kay, llanu sunquyuq kay, runa

sunquyuq kay. Kay simiqa mana chay kikin manchikunamantapunichu parlachkan,

astawanqa mana alawantira chayri may juqharisqa kanamanta. 2 “pay kachitamanta”, mana pi tanqananta suyaspa. Yaqha chay “automático”

simiman ñikuchkanman.

Ch’akipa

6

kaq. Kunan pacha runakunaqa manaña anchata achkhamantaqa juk

tarpuyta imaqa ruwanchikñachu (chay mink’ata), sapa sapallaña,

aylluntin ukhullaña, chayri imaynamanta rakturllawanña

llamk’arpanchinchik. Juk mink’apiqa ima yachaykunataraq junt’ana

kaq (juk thatkiytaraq), pachamamamanta, wak’akunamanta, kikin chay

uywirikunamanta ima lishinshataraq mañarikuna kaq, ima simikunata

ñirispa, kukata akullirispa, imayna mana ima wakichisqata

jaywarikuspa imaraqpis, kunantaq ajina sapa sapallamantaña

tarpurarpaspaqa, manaña chay yachaykunataqa walichinchikñachu, ma

junt’anchikñachu, mana sunquyuq tarpuyllaña, jallp’aqa manaña

misk’itachu mujuta jap’iykakapun.

Chay jallp’ap qusqan puquy jamusqanmanta mikhuna runaman

chayamun. Chay mikhunakunata imaymanamanta

apaykachasqanchikmantataq chay “ch’akipa” upyay mikhuna

apaykachasqanchik kachkan.

Kay laya mikhunataqa wakin qhichwa simikunapiqa imaymanamanta

riqsinku, imaynachus simi pirwakunata qhawarispamanjinaqa,

mayqinkunapicha kayjinamanta tariyta atisunman: ch'akipa. s. alim.

Refresco, bebida sólo para apagar la sed. || Comida ligera en el laboreo.

|| Bol: Refrigerio, refresco. ch'akipaq. adj. y s. Que toma el refresco o la

Ch’akipa

7

comida ligera. ch'akipay. v. Beber refresco sólo para satisfacer la sed.

ch'akisqa. adj. Sediento, que tiene sed. || Deshidratado, secado 3 ;

Chakipaq Refresco 4 ; Refrigerio, refresco 5 ; Chiri hanpi. Refresco6 ;

ch'akipa. s. Refresco. Bebida refrescante para apagar la sed 7 ;

Mishkiyaku (para quechua ecuatoriano) Fresco hampi (Quechua

ancashino) 8 ; Refrescare. Chiriyana. Chiriyachina 9 ; UPYANA s. 1.

Imapis upyakuyta atiq. Refresco, líquido para beber 2. Sañupis, qirupis

kaq. Vaso. REFRESCO s. Upyana 10 ; Refrefcar con frefcura.

chiríyani.gui11; Refrescar al ayre. Chiri yachini, en agua, vnupi, con

nieue, ritihuan. Refrescarse del calor. Chiriyacuni huayraricuni.

3 Qheswah Español Qheswa simi taqe, Segunda edición Cusco, Perú, 2005. 4 Gutierrez Leoncio y otros. Apurimaqpaq Runasimi Taqe Diccionario de Quechua

Apurimeño, Preliminar, Abancay, Perú Feb. 2007. 5 Ministerio de Educacion Bolivia. Arusimiñe, 2004. 6 Espinoza Elizabeth y otros. Diccionario bilinguie quechua castellano. Chanka,

Cuzco. 7Layme, Teofilo. DICCIONARIO BILINGÜE Iskay simipi yuyayk’ancha, 2007. 8 Robert Beér, y otros. Vocabulario comparativo quechua ecuatoriano quechua

ancashino, Brighton. Octobre 2006. 9 Eibamaz. Diccionario kichwa castellano ñawpa yacha shimikuna, Ecuador. 10 Quiroz, A. Iskay simipi simipirwa. 2010. 11 De Santo Tomas, D. Vocabulario de La lengua general délos Indios del Perujlamada

Quichua. 1560.

Ch’akipa

8

Refrescarse cesando el calor. Humpiy ñatanirin o cacharihuan 12 .

Machkha imaynapis kananqa, chay “ch’aki” simi saphi kachkan,

chaymataq machkha k’askaqkuna, kawsayninkumanjina, yaparakun.

Jina kaptinqa, chay upyay mikhunataqa “ch’akipa” simiwan riqsina

kanqa, astawanpis imaynacha mayqin qhichwa simiyuq llaqtakunapiqa,

kunan kutikunapis, kay simita apaykachachkallankupuni.

Chayllatapuni qhawarispa chantapis chay upyay

mikhuykunajawallapuni t’ukurispataqri, pikunachus chay

wakichiqkuna kasqankumantapis parlarinallataq kanqa. Chaypitaq,

ayllu ukhumanta parlaspaqa, mama, chantapis warmi wawakunawan

khuska, Tawantinsuyumantapacha chay laya mikhunakunataqa

wakichinku. Chay yachayqa juk yuyay sut’i jap’isqallaña. Ajina

imaymana mikhunata wayk’uyta yachasqankuwantaq, warmikunaqa,

ayllup kawsayninta kallpachaq kanku, ayllu mamakunap

wakichisqanraykutaq, kawsayqa sunquyuq, sunquchasqa tarikuq. Chay

“qharitaqa mikhunawan tarina” ñiyqa manacha qhasillachu kanman,

chaypichari chay “mikhunawan sunquta suway” kaqkunaqa

12 Gonzalez H. Diego. Vocabulario de la lengua general de todo el Perv llamada

qquichua, o del inca. 1608.

Ch’akipa

9

sumaqmanta kawsayqa warmip makinpi kasqanpis allinta

qhawakuchkallanmantaq.

Ima puquykunamantataq chayri ima mikhuykunamatataq chanta chay

ch’akipataqa runaqa ruwaq kankuri? Tawantinsuyupiqa imaymana

puquykuna kaqkunamanta ch’akipataqa wakichillaqtaq kanku.

Chaypicha saphi puquykunamanta, yura puquykunamanta chanta muju

puquykunamantapis ruwallaqtaq kanku.

Chaymanjinataq sara chayri ima puquyllapis wasipiqa kananpuni kaq

ñin. Saramantaqa imaymana mikhunata ruwaq kanku. Juknin kaqtaq

chay ch’akipa ñichkanchik chay, astawanpuniqa chay “aqha”,

maytachari Tawantinsuyup juk kaq yachaynin kallarqataq.

Imaraykuchus chay aqhaqa ñachu yakumanta ch’akichikuchkaspa

upyanapaq kaspaqa may ushnu chhiqankunapi apaykachanapaqpis

kallarqataq, imaynamanta Tata Intita, Mama Killata chantapis

Pachamamata yupaychanapaq apaykachakuq. Jinapis, aqhapis mana

sarallamantachu ruwakun. Yachaykuna risqanmanjinaqa, aqhapis

imaymana puquykunamanta ruwakullantaq, chaypiqa saphi

puquykunamantapis ruwakusqanta uyarikullantaq, chayri mayqin

misk’i puquykunamantapis, imaynachari thaqu puquypis aqhapaq

apaykachakusqan yachakullantaq. Jatuchaq raymikunapaqqa achkha

Ch’akipa

10

puquy achkha mikhuy kasqanmanjinallataq aqha ruwaypis

akllakullantaq. Pisilla mayqin puquypis kaptinqa, manacha chay

puquymanta aqhata ruwayqa tukuypaq wakinanpaqchu kachkanman.

Tawantinsuyup jap’iykunanpiqa sarata astawan

puquchisqankuraykutaqri, chantapis ima wak puquykunatapis sarawan

chhalasqankuraykutaqri, saramantacha aqhataqa ruwaq karqanku.

Juk puquy kayjina upyay mikhunata ruwaqkunaqa chay “kinuwa”

chayri “kiwna” kachkallantaq. Kay puquyqa allin atiyniyuq, runap

ukhunta kallpachaqkunanqa sumaqmanta runakunap mask’asqan.

Chaykunataqa Tawantinsuyu Inka chanta runakunaqa allinta

yacharqanku, chayraykutaq ayllukunapi imaqa kinuwataqa

puquchillaqpuni kanku, jinaspataq mikhunallankupaqpuni. Jinapis,

yuyarisqanchikmanjinaqa, kunan suyukuna

rikhurisqankumantapachaqa, kay tawantinsuyu puquy kinuwataqa

mana anchata mask’akuqchu, astawanqa ayllukunallapi, chakra

patallapi mikhukuq. Qhipamanña, ima kallpachaykunayuqpunichus

chay puquy kasqanta yachaytawanña, machkha imaynakunamanta

runaqa mikhuyta qallarin, ichachus mana mikhuyllatachu,

astawanpuniqa jawa suyukunaman ranqhayta qallarinku. Chaytaqri

qullqiwan ñinakun. Maychari ayllukunataqa manaña unayjinachu

Ch’akipa

11

kawsaywan jap’inachin, imaynamanta qullqi jap’iyllamanña runataqa

apan, manaña machkha atiyniyuqchus kiwna puquchiy kasqanta

qhawakunchu. Ajinapi kiwnaqa astawan qullqi chaninnin

wichariykullanpuni, chayta yachaspataq chakra runa ayllu runaqa

kiwnata tarpuq churakun. Allinta qhawarispataq, kiwnataqa,

pikunachus puquchiqkunaqa, mana mikhunkuñachu,

ranqhasqankuwanqa pi runachus mikhun, ima ukhuchus kallpachakun.

Kiwnata puquchiq runataqri chay kiwna ranqhasqan qullqiwanqa

arusta, jiriyusta, wak mikhuykunata rantiranku, maykunataqchari

manaña kiwnajina kallpachaqniyuqkunañachu.

Kay kutipiqa, maychus chay Qhichwa Jatun Yachaywasipi,

yachaqaqkuna tiyanku chaykunapi, Jatun Yachaywasip mikhuna

wasinpi, chantapis yachaqana wasikunap jawankunapi mamakuna

imaymana mikhunata ranqhanku, chaykunamantaqa chay ch’akipakuna

jukqa kachkan. Chaykunatataq yachaqaqkuna, yachachiqkuna chanta pi

llamk’aqllapis chimparispa rantikuspa mikhunku upyanku ima.

Jinapis, llakiyqa, machkha runap umanpiqa, imayna wakichisqachus,

ch’uyachus llimphuchus, chay yakukunataqri t’impusqachus

chawallachus, llimphu makiwanchus wakichisqa mana

mayllasqallawanchus, chaykunata qhawarina t’ukurina kanman. Chay

Ch’akipa

12

jawaqa, imaynapachataq, imayna makinkuwanpis jap’isqallachu, chay

ch’akipa jaywana qirukunapis allin mayllasqachus manachus. Chay

tukuy qhawariykunata t’ukuriykunata, chay uypay chhiqankunajawa,

yachaqaqkuna riqsisqankuwan kay qillqaykunapi riqsirichispa

t’ukurichiwasunchik.

Ch’akipa

13

Ch’akipamanta parlarispa

Juan Pablo Veizaga Ferrufino

Unaymantapacha ch’akita tukuy puquykunamanta ruwaq kanku. Kay

ch’akipaqa ukhunchikta ch’akin chayta thasnunapaq, chaymanjina

ukhuyninchikta yanapan.

Ch’akipaqa puquypa mikhuyninmanta, misk’i puquypata, sumaq

wakichisqa, yakuwan misk’ichaqwan (asukarwan astawana) yapasqa.

Runaqa llamk’asqankupi sayk’ukunku, chaymanjina yakuta

upyanankupq ranqhana wasipi mask’anku, qhatupi ima manaqa.

Ch’akipa

14

Ch’akipa

15

Chay qhatukunamanta parlaspataq, Qhichwa Jatun Yachaywasip jawan

ñan patapi tarikunku, p’unchaw qallraisqanmantapacha ranqhanankuta

wakichikunku.

Chay ranqhaq warmikuna ñisqankumanjinaqa chay yakukunataqa

t’impuchinku, chaymanta puquykunata, imaynachus kinuwata,

chantapis sésamo, sojata kaqkunata chay t’impusqa yakukunaman

churaykunku. Misk’i kananpaqtaq misk’ichaq asukarwan yapanku,

astawan misk’ichanapaq.

Ch’akipa k’ajaypi q’uñi kaptin, chanta qhasa kananpaq, chhullunkawan

churanku. Chaymanta, jinamanta rantikuq runakuna sumaq

ch’akiyninkupaq upyanku, imaynamantachus kay wakichisqa takukuna

ruwasqa kasqanta mana yachaspalla.

Jinataq ranqhaqkunataqri, kawusanankupaq imaynamantapis chay

ch’akipata ranqhana imakunata, chay qirukunata, iriri wisinata

rantikunku, imaynamanta qullqita jap’iyta mask’anku, jinamantataq

wawakunankuman mikhuchinankupaq, chanta yachay wasiman

kachanankupaq.

Ch’akipa

16

Chaytaq ñinayan mana allinta wakichisqanku, imaynachus

llump'achaykuna chaninchaykunapis mana kusa kasqanta qhawachin.

Chaytaqri, chay ch’akipakuna ranqhasqankuqa runata unquchinman.

Chaypaqtaqri, ch’akipata rankhaqkuna juchayuq kankuman. Sunqunku

qhatunkupis chinkakunman.

Chay ch’akipata wakichiqkuna chanta ranqhaqkunaqa mana allin

yachayniyuq kanku, maychus chay ch’akipa wakichina chanta

ranqhana jawa parlaspaqa; imaynamantachus wakichina, imakunata

apaykachana, ruwaypi chantapis ranqhaypi imapis.

Charayku chay ch’akipa ruwaqkunaman chanta ranqhaqkunamanqa

yanapana kachkan. Ichapis chay yachaqaq tantakuykunata ruwaspa,

maypicha imaynamantachus imakunata apaykachaspachus ch’akipata

ruwana chanta ranqhana kachkan, ima waqaychaqkunachus kusa

chantapis mayqinkunata jinataq imaynatachus chay qirukunata,

wisikunata apayqachananku kachkan chaykunata yachanankupaq.

Jinallamantataq ch’akipata wakichiq runakunaqa machkha

k’ajaypichus yakuta q’uñichinanku chantapis machka misk’ita

churanankuta yachanallankutaq tiyan.

Ch’akipa

17

Astawan allinpuni kanman makinkuta mayllakunanku, ajinamanta sapa

ruwaq wakichichkanku yakuman mana ima khuruta chayri unquytapis

chimpachinankupaq, chaytaqri kawsaypaq mana

kusachu kanman. Imaynamantapis runa manaña

rantinkumanchu. Charayku sumaqta

jaychananku tiyan, imaynamanta chay

yachaqay tantakuykunata ruwanapaq

mañananku tiyan.

Ajina yachaykunawan allinmanta chay

ch’akipata wakichinqanku chantapis

ranqhanqanku chayqa, runaqa manaña

unqunqachu, ch’akipa sumaqmanta wakichisqa kaptintaq runaqa

astawan mask’anqanku.

Ch’akipaqa astawan kusaraq kanman, sichus puquykunap misk’i

yakunta ch’irwaspa sapallanta, mana yakuwan yapaspa,

wakichikunman chayqa. Kay misk’i yaku astawan kallpachayniyuq,

maychus ukhunchikta purinapaq, sapa p’unchaw llamk’anapaq

yanapawanchik, kusa pacha kawsaninchikpaq, chantapis puquykuna

maña ismunqankuñachu.

Ch’akipa

18

Charaykju runakunakama yanapanakunanchik tiyan, yachayniyuq

chanta yachaqaqkunap yachayninkuwan, chay yachaykunam

iskayninmanta yanapanman, sumaqta purinapaq, jatun sunqu runalla

kanapaq, kawsayninchikpi.

Jinamanta kawsayninchikpi ima ruwaykunawanpis suyunchikta

ñawpaqman apananchik.

Tukuy ranqhaqkuna, ña mikhunata, puquykunata, aychata, chay

makiwan imaynata ruwayta chanta apaykachayta yachananku,

jinamanta sumaqta ranqhanankupaq, mana runata unquchinakupaq.

Chaypaq juk yachayniyuq qutu kanan tiyan, maychari chaninta allinta

qhawanman, waqaychaymanta, yakupi puquyta t’impuchiymanta,

mikhuypa kawsaynimanta, chantapis ima kapuykuna k’uskiy, ima

kallpachaqkuna, ch’iñi khurukunata sayachiy, ch’iñi saqra khuruta

wañurachiy kaqkunamanta sumaq yachayninwan qhawarinman.

Ch’akipa

19

Sumaq ch’akipap wakichikuynin

Efrain Siles Choque

Ch’akipa wakichiy

Ch’akipaqa upyanapaq wakichisqa yaku kan chaymi. Kaytataq

kayjinamanta wakirichinku: ñawpaqtaqa yukuta t’impuchina, t’una

Ch’akipa

20

khurukuna wañunanpaq, chanta ilayachina 13 mana q’uñi kananpaq.

Chantaqa misk’i kananpaq asukarta churana. Chanta q’apaynin chayri

llimp’in qhawakunanpaqtaq puquykunata churaykuna, kay coco,

carambolo wakk puquykunatapis munasqanchikmanjina, aswan kusa

kananpaq.

Kay ch’akipaqa mana machachikunchu, imaptinchus mana

puqusqachu, chayrayku. Jatun juch’uy runa upyananpaq allinllanmin.

Jatun Yachay Wasipi ch’akipa wakichiy

Maychus mikhuykuna jawa yachaq Nilda (2014) kaqqa kayjinamanta

kay jatun yachay wasipi ch’akipa wakichikuy apakusqanmanta

riqsirichin:

Wayk’uqkuna ñawpaqta yakuta t’impuchinku, t’una khurukuna

wañunanpaq, chantapis mana yachukuqkunap wiksankuta

punkichinanpaq. Chanta pulpa de fruta ñisqata churanku,

maypichus kay carrera de Ingeniería de Industria de Alimento

13 “ila”. Kay simiqa kastilla simi “helar”, “helada” simikunamanta jamun, astawanqas

kay Quchapampa q’iñiniray jap’iykunapi, maytaqchari “qhasa”, “qhasayachay”

ñinayachkan.

Ch’akipa

21

ñisqa kay jatun yachay wasipi yachakuqkunapaq wakirichinku.

Chanta kay azucar ñisqata misk’i kanapaq churaykunku.

Chantapis nutricionista ñisqa kallantaq, maypichus pay sumaq

misk’i ch’akipa kanapaq. Ajinamanta kay jatun yachay wasipi

apayqachakun.

Jinallamantataq, pichus yachakuq G. Erlan C. (2014) kaqqa kayjinata

ñillantaq:

Mana sumqtachu misk’i yakuta wakichinku, imaptinchus

wiksata nanachikun, chayrayku mana anchata upyanichu,

chantapis wakin p’unchawkunaqa mana misk’ichasqalla,

chaytaq mana kusachu kachkan, maymantaq chay qullqi

richkan? Mana chayllachu, ajinallamantataq mikhunapis mana

sumaqchu, wayk’uqkuna sayk’urpankuñachusjina, chayrayku

manaña sumaqtachu ruwanku, chayrayku yakutas wakin

kutillaña t’impurichinku, imaptinchus mana ni pi qhawariq

kanchu. Chaymanta ñuqa ancha phiñasqa kani, kaypi

llamk’aqkunapaq.

Ajinata rimarikun kay yachakuq masiy.

Ch’akipa

22

Kay jatun yachaywasipi ch’akipa wakichikuyninllamantapuni

parlaspaqa, pichus kachkan yachakuq A. Ipamo (2014)

kayjinamantataq rimarikullantaq:

Kay ch’akipa yakuqa sumaqlla kachkan, maypichus

pantachkanku chayqa, ancha laq’ata ruwanku. Chaywanqa

mana ñiytachu munani ancha misk’i ruwanankutachu, ñiyta

munani: sumaqta qhawarinanku tiyan, llamirispa imatapis

wakirichinanku tiyan, ajinamanta mana ni pipis ni imata

ñinmanchu. Chayrayku ñuqa yachakuna wasipi (mana

yachaywasip wakichisqanta) imatapis mikhuni, imaptinchus

aswan kusata wakirichinku.

Ajinamanta kay yachakuq masiypis kay jatun yachay wasipi ch’akipa

wakichikusqanmantaqa riqsirichikullantaq.

Yachaqaqkunap yuyayninkullatapuni qhawarispataq, yachakuq Walter

M. (2014) kayjinata parlaykurillantaq:

Yachay wasipiqa kuraq kachiqkuna munasqankumanjinalla

ruwanku, qullqita suwakunku, chayrayku mikhunata

wakirichispapis suwakunku, chayrayku wakin kuti mana

Ch’akipa

23

ch’akipa yakutapis wakirichinkuchu, mana chayqa

laq’apachalla, wakin kutitaq mana yakutaqa t’impurichinkuchu,

wiksa nanaywan kachkayku, wiksata punkichikun, kay yakuqa

t’una khurukunayuq Chayrayku yakuta t’impuchinapuni.

Chay yuyayllawanpunitaq, yachakuq Marleni R. kaq yuyayninkunata

riqsirichikullantaq, kayjinamanta:

Jutun yachay wasipiqa wayk’uqkuna mana sumaqtachu

ruwanku, chantapis kay ch’akipata chanta mikhunata

wakichiypiqa kay carrera Ing. en Industria de Alimentos

ñisqamanta qhawarinanku imaynatachus wakichinku

chaykunata, ajinamanta sumaqta wakichisuman (chantapis,

ajina kaptinqa, mana ni pi imatapis ñinmanchu), chantaqa

khawarinanku tiyan t’una khurukunanta chay laboratorio

microbiológicopi, chaymayjina sumaqta wakirichinkuman.

Chayraku, ñuqa khawarisqaymanjina, mana sumaqtachu

t’impuchinku, chayrayku yuchakuq masiypata wiksakunanta

punkichin. Chantapis, chay wayk’uqkuna mana chay qaranapaq

p’achalliyta churakunkuchu, ima unquy chimpachinakuymanta

jark’akunapaq.

Ch’akipa

24

Ajinata kay yachakuq masiy riqsirichispa karqa, maychus chay

yachaqakuni chay jatun yachaywasipi ch’akipata wakichikusqanmanta.

Pikunachus riqsirichinkunku chaykunap ñisqankup yuyayninkuta

jap’irispaqa, tukuyninku mana allinmanta ch’akipa wakichikusqanta

ñinku, wakinpaqqa laq’a wakichisqa, chaywan khuskataq yakuchu

mana t’impuchisqa, manapuni t’impuchisqa kaptintaqri ch’iñi

khurukuna kawsachkallankuraqchu, chaywantaqchu wakin yachakuq

masikunaqa wiksa nanaywan tinkunku. Chay jawaqa, kay ch’akipa

jawa parlariqkunaqa pikunachus chay wayk’uqkuna chantapis

qaraqkuna mana p’achankuta churakusqankuta rimarillankutaq,

maychari kamachiykunamanjinaqa ancha atiyniyuq kachkallantaq. Icha

allillantaq kanman imaynachus chay ch’akipa kasqanta riqsichiypis,

sapa p’unchawmin yakulla, imawan llimp’icharpasqa chanta

misk’icharpasqa, mana puquykunap mikhuyninchu chayri

aychanmanta ch’irwasqachu.

Jatun yachaywasip jawanpi ch’akipata ranqhaqkuna

Kay jatun yachaywasipi yachaqaqkunap tiyanku chaypi chantapia kay

yachaqana wasikuna jawapi imaqa ch’akipataqa ranqhakuchkallantaq,

maykunamancha yachaqaqkuna yachachiqkuna imaqa maytapuni

Ch’akipa

25

riykullankutaq, ch’akiyninkuta thasnunankupaq. Kunantaq, chay

chhiqankunapi ch’akipata ranqhaqkunawanñataq paylaykurisunchik.

Pichis kachkan mama Guadalupe C. (2014) kaqqa imaynatachus

ch’akipa ranqhasqanta wakichisqan jawa kayjinamanta willariwanchik:

Ñuqa misk’i yakutaqa sumaq wakichini, yakuta unayta

t’impuchini, tukuy chay t’una khurukunan wañunanpaqjina

chanta clavo de olor ñisqa canelatawan sumaq q’apayniyuq

kananpaq churani, chanta azucarta misk’iyachinanpaq churani,

chanta sumaqta puquykunata mayllani, ajinamanta

juch’uykunapi chay puquykunata khuchuna tiyan, chay misk’i

yakuman chayta churana; chantaqa sumaqta llimphuta

apaykachani, mana yachakuqkuna phiñakunankupaqjina.

Ajinata payqa ñiykurispa karqa.

Kikillanmantataq, mama Roxana (2014) kaqpis chay ch’akipa

ranqhasqanta imaynatachus wakichisqanta willarikullantaq:

Ñuqaqa yakuta unayta llant’api t’impuchini. Chanta sumaq

llimphu makiwan apaykachani. Chanta, canelata chanta clavo

de olorwan churani sumaq q’apayniyuq kananpaq, ajimanta

Ch’akipa

26

azucar churani, ajinamanta chhullunkata sumaq ila yuku

kananpaq churani.

Jinamanta, qhawariqkunawan, chay ch’akipata upyaqkunawan

parlarispataq, yachachiq Arturo E. (2014) mikhunakunamanta

yachayniyuqjina t’ukuriyninta yachaqaqkunata k’amirinjina

kayjinamanta ñirillawanchiktaq:

Ñuqa qhawasqaymanqa, wayk’uqkuna mana sumaqtachu

ruwanku, chaytaqa qamkuna yachakuqkuna juk sumaq

nutricionista ñisqa yachaqta mañanaykichik tiyan, pay sumaqta

qhawanan tiyan, chanta qamkuna ítem ñisqata mañanaykichik

tiyan. Chanta kay ranqhaqkunamanta parlaspa wakin

ranqhaqkuna mana llimphutachu apaykachanku, mana

p’achalliyninkuta raqhanankupaq churakunkuchu. Chanta chay

juk señora yakunta t’impuchinchu? Chayta qamkunaqa

yachakuqjinaq chay t’una kurukunanta qhawanaykichik tiyan,

chay análisis microbiológicota ruwaspa, chaymanjina

qamkunapis ranqhaqkunata watuchinaykichispa.

Chay ch’akipata ranqhaqkunata qhawarispallapuniqa,

yachakuqkunapis qhawarillankutaq, pikunachus astawan achkha chay

Ch’akipa

27

ch’akipata rantikuspa upyaqkuna kanku. Chaypaqtaq, pichari yachakuq

Teofilo F. (2014) kaqqa kayjinata ñirillantaq:

Kay ranqhaqkunaqa wakinkuna sumaqta ruwanku, pisi

qullqillapi ranqharinku. Jina kaptin jukta riqsirichiyta munani,

mana chay bolsa de naylon ñisqapi ranqharinankuchu tiyan,

imaptimchus kay pachamamata q’upachanchik, chanta chay

equipo de protección ñisqata churakunanku tiyan, imaptinchus

chaywan mana ni pi ni ima ñinqankuchu. Ranqhaq, mama

Guadulupe ancha ch’ichita apaykachan, chayta ñuqanchik

mikhuqkuna qhawarinanchik tiyan, paywan parlarinanchik

tiyan, chanta yachakuqjina riqsichinanchiq tiyan, maypichus

paykuna ancha karupi kanku, chayta kuraq kamachiqkuna

ñuqanchikpi t’ukurispa qhawarinanku tiyan. Ajina

qhawasqaymanjina kay ranqhaqkuna sumaqllata ruwanku,

Chayta qhawarispa ñuqanchik yachachinanchik tiyan, sumaqta

apaykachayta, chayllata ñuqa niyman.

Imaynamanta kay yachaqaq ñisqanqa chiqalla kachkallanmantaq,

imaraykuchus wakin ranqhaq runakunaqa mana allinmanta

qhawakuchkankuchu llimphu makiwanchus manachus chay ch’akipata

ranqhachkanku chayta, q’uñimuptin k’ajamuptintaq runaqa

Ch’akipa

28

rantichkallan, jinamanta ch’akiyninta thasnunanpaq. Chay naylun

phullchukunata apaykachasqankupis mana allillantaqchu kachkan,

chaykunaqa chiqamantapuni pachamamap kawsayninta

khuchichachkallantaq, ranqhaqkuna mana chaykunata qhawarispalla

jinata ranqhanku.

Tukuchay yuyay

Kayta ch’akipap ranqhakuynin jawa tukuychanapaq, tukuy

riqsirichiyninkuta qhawarispa juk t’ukuriyman chayani, maypichus

mana yakuta sumaqtachu t’impuchichkasqankuta ñinku,

yachakuqkunap allinninta juk sumaq qhawariq mana kanchu,

chayrayku pantaykuna kan.

Chanta, kay carrera Ing. en Industria de Alimentos kay ch’akipa

wakichiy sumaq kananpaq qhawankuta mañakullankutaq.

Maychus chay yachaqay tantakuy wakichiypi yachaqaqkuna

yanapakunankuta munallankutaq, ajinamanta mana ni pi ni ima wiksa

nanaywanpis ni wiksa punkiywanpis unqunankupaq.

Chantapis kay ch’akipata ranqhaqkunamanta ñillankutaq, mana equipo

de protección personal ñisqata apaykachankuchu, chayta ñuqanchik

(yachakuqkuna) paykunata churakunankuta ñinanchik tiyan.

Ch’akipa

29

Chanta ñillankutaq, kay mama Guadalupe mana llimphutachu

imakunata apaykachasqanta, chaytapis ñuqanchis ñinachik llimphuta

apaykachananta ñinanchik tiyan. Ajinamanta sumaq misk’i wakichiyta

ruwasun chanta ruwallanqankutaq imapis, chantapis sumaqta

ruwaptinchikqa mana ni pi imatapis ñiwasunchu.

Yuyaychaykuna

Ñuqanchikmanta (yachakuqkunamanta) juk sumaq watuy kanan tiyan,

jinallataq responsable de residencia ñisqamantapis, chantapis kuraq

kamachiq yachakuqkunapaq mikhunata wayk’uqkunata watunallantaq

tiyan, ajinamanta paykunapis sumaqta ruwanqanku. Mana watukuy

kanqa chayqa mana sumaqtachu ruwanqanku, munasqankutajinalla

ruwanqanku.

Ch’akipa

30

Ch’akipata imayna qhawariy

Maximo Colque Rueda

Kay kutipiqa mamakuna chayri pi runallapis kay jatun yachay wasiman

imaynatachus ch’akipa yakuta apamunku chaymanta willarisqaykichik.

Kay mamakunaqa jatuchaq p’ulltukunapi ch’akipata apamunku.

Jinapis, imayna wakichisqataq chay yakukuna kachkanku? Wakin

paykunaqa (chay mamakuna) mana yakuta sumaqtachu t’impuchinku,

ila yakullaman misk’ichaqta jich’aykunku, mana sumaq yaku

t’impusqallaman, mana chayqa waliqchu kachkan. Ajina yakuwan

wakichisqa ch’akipaqa, mana allin t’impuchisqa kaptin, tukuy laya

millay juch’uy khurukunawan runakunata mana allinman

chayachiwanchik, millay unquykunata runakunaman chimpachinman.

Jinata wak unquykuna pisimanta pisi rikhuriyta atinman, chaywantaq

suyunchikpi juk jatun ch’ampay tukuy runakunapaq kanman.

Chayjina wakichisqa ch’akipatakunata ñuqanchik yachakuqkuna

jinallataq yachachiqkuna chantapis kay jatun yachay wasita

apaykachaqkuna ima rantikunchiq. Chayjinamanta taq wakin kuti kay

Ch’akipa

31

tukuy ch’akipa yakuta upyaqkunata wiksanchikta punkichiwanchik,

jinataq wiksakunanchikta manchayta q’iwiwanchik.

Maychus chay ch’akipakunapi chay análisis microbiologico ñisqata

ruwasqawanqa kayjina unquy khurukunata taripanchik: e.coli,

salmonella, shiguela wakkunatawanpis.

Unquykunaqa tukuy suyukunapi tiyan, chayjina unquykunamantataq

wakin suyukunapiqa sumaqta jark’akunku, mana chay

khurukunayuqllatachu mikhunku chayri ch’akipatapis upyaykunku,

astawanqa sumaqta kawsayninkuta waqaychanku.

Chaymantataq chay desarrollados suyukunapiqa aswan kuraq

watakunata kawsanku. Chay sub desarrollado suyukunapitaq runaqa

pisi watakunallata kawsanku. Chaypi imaynamanta wakjina laya

kawsaykuna kasqan qhawakun.

Ch’akipa wakichiy

Ch’akipata ruwaypiqa ñawpaqta llimphu yakuta apamuna. Kay

yakutaqa chay analisis microbiologico kaq ruwasqa kanan tiyan.

Chaymantaqa chay yakuta phichqa chininita t’impuchina kanman,

Ch’akipa

32

tukuy laya t’una khurukuna (microorganismos ñisqata)

wañurachinapaq.

Chay ch’akipaman chay yuraq asukar churakun chay mana allinchu,

imaraykuchus ancha achkha quimicosniyuq, chaykunataq upyana

ch’akipamanqa wak laya unquykunata churachkanku.

Chay asukarmanta ñisqaqa aswan waliq kanman chay chankaka,

chantapis chay lachiwana misk’i ima, mayqinkunachus tukuy laya

t’ikakunamanta ruwasqas kanku, chaykunataq unquykunapaqpis jampi

kanku.

Ch’akipa

33

Chay ch’akipata ranqhaqkunata qhawarisqamanjinaqa, ichas chay

umanku mana q’ipichasqachu, mana intiwatanayuqchu kanan tiyan,

jamp’aran patatapis ch’ichichallan. Chaykunataq unquykunata

chayachimuwasunman.

Kay yuyaykunamanjinaqa waliq kanman ajina sumaq ch’akipata

upyananchik, chaywantaq mana ukhunchikta unquchinapaq, jinamanta

achkha watakunata kawsananchikpaq.

Ch’akipa

34

Kanila ch’akipa yaku

Marcelino Cespedes Rosas

Ch’akipa

Kanila t’impusqa yaku.

Kay laya yakuqa unay pachamantañapuni wakichikuq, ichapis

tatakunanchikqa mana chay misk’ichaq asukarta apaykachaqchu

kanku. Ichapis paykunaqa pampa misk’i qhurakunallawan wakichiyta

yacharqanku. Sapa sut’iyayta upyaykunankupaq, chakra pataman

llamk’aq rinankupaq. Chantapis paykunaqa manallataq

yacharqankuchu machkhatachus misk’ichata churakunanata, ichapis

qhawarispa, llamirispa imalla churaq kanku. Ñisullanmantaq, unay

runakunaqa mana misk’i yakullatachu upyaq kanku, mana chayri, chay

ch’akipaman pituta lawaykuytawan upyaq kanku. Kunan kay pacha

p’unchawkunapiqa ichapis manaña chay laya wakichiykunaqa

rikukunñachu, imaraykuchus mana wawakunaman yachachinkuñachu,

pisimanta pisi chinkapuspa kachkan.

Kunanpi qhawarispaqa, manaña chay unay ruwaykuna kanchu,

imaptinchus qhatirakunaqa yaku mankapi yaku t’impuchkaqman

Ch’akipa

35

kanilata churaykunku, t’impuyta tukuptinkamataq asukarta, chaylla.

Manataq chay yaku wakichisqanku sumaqchus manachus kasqanta

qhawarinkuchu, imaraykuchus may chhikatachus churarasqankupi

mana t’ukurinkuchu, may chhikatapis imaynatapipis

churaykarpallanku, allintachus manachus wakichichkasqankuta mana

waturikunkuchu. Chaymantajinataq wakin runakuna unqusqa

rikukunku, chay wiksa nanaywan, uma nanaywan mana chayri

q’ichalirawanpis jap’ichikullankutaq.

Ch’akipaqa mana allin ruwasqa mana sumaqmanta ruwasqareaykuchari

ukhunchiktaqa unquchiwasunman. Chaytaq ari, chay ch’akipata

ranqhaqkunaqa apurayllata yakutaqa wakichinku. Mana allintachu

yakuta t’impuchinku. Chantapis utqhayta chiriyananpaq chawa yakuta

chay yaku t’impusqaman jich’aykarpanku. Chaypi qhawakun

paykunaqa qullqi jap’illaman richkasqanku. Ichapis mana

qhawarinkuchu ima laya unquytachus chay wakichisqankuta runa

upyaptin jatarichinman.

Pichus Choque (2014) ñisqanmanjinaqa kanilayuq misk’i yaku

wakichisqanmanjina, yakuta mankaman churaytawan ninata jap’ichin,

chaymantataq t’impunankama suyan. Chay t’impuy qallariptintaq

kanilata churan. Jinamanta chay yaku t’impuchkaqta kanila

Ch’akipa

36

tiñinankama suyallantaq. Chaymanta jituran manka yaku

t’impusqayuqta. Kikillanmantaq kirparaytawan asukarta jich’aykun,

llamirispa. Chanta chaypi chiriyananpaq saqirpan. Chaymanta

chiriyaptinñaqa pumukunata wakichikun, asiwan14 mayllaspa, chaypi

ranqhaq apananpaq.

Imapaqtaq chay ch’akipa wakichikuchkan chayman kanilata

churankun? Choquep ñisqanmanjinaqa yakuman, ch’akipa yakuman,

llimp’in qhawayninta chantapis q’apayninta churanapaq.

14 Kay simiqa chay ACE, juk mayllanapaq ina ruwasqa apaykachakun chaypa

sutinmanta jamuqcha kachkan.

Ch’akipa

37

Wawqimasi Aini (2014) qhawarisqanmanjinaqa kay ch’akipa kay jatun

yachaywasi jawankunapi ranqhakun chayqa mana ancha allinchu

kachkanman, imaraykuchus kay ranqhaqkuna mana waturikunkuchu

imapaqchus kanilata churakunan tiyan chayta, chay kanila

imakunayuqchus, imachus tiyapun, chantapis imapaqchus allin

kasqanta mana waturinkuchu, chayri mana yachaspalla churanku.

Qhawarisqanmanjinallapuniqa, wakin kutipiqa chay ch’akipap

q’apaynin mana allinchu kasqanta riqsichillantaq. Chaypaqyaq payqa

ichapis tukuy chay ch’akipata ruwaqkunaman umacharinata

Ch’akipa

38

t’ukurillantaq, imaynamanta chay yaku mikhuykunata allinta

wakirichiyta atinankupaq.

Pay yuyayninmanjina chayri yachayninmanjinaqa ch’akipa yakutaqa

kayjinamanta wakirichina kanman:

Ñawpaqtaqa mankata allinta mayllana, chay OLA ñisqawan.

Chaymanta, q’uñi yakuwan achkha kutita chuwachana. Jinallamantataq

ninata jap’ichiytawan mankata chhaqana, yakuta jichaykuna.

Chaymantaqa t’impuyta qallarinankama suyana. Chay t’impuchkaptin

kanilata pisillata churana, manaraq jithurachkaspa kanilata jurqhuna,

mana yakuq llimp’in ancha puka uqi kananpaq. Chayta ruwaytawan

asukarta jich’aykuna, llamirispa. Jinamanta uchikanta suyariytawan

jithurana mankata chiriyananpaq.

Jithuraytawan mankata mana kirparanachu, imaraykuchus ima millay

khurupis urmaykunman, jinamantataq kay ch’akipa upyaqkunata

unquchiyta atinman.

Jinallamantataq Ainip ñisqanmanjinallapuniqa, chay yakuta

wakichichkaspaqa mana ch’ichi thantakunata apaykachanachu,

Ch’akipa

39

chantapis makinchikta sumaqta mayllakuna, sillutapis sumaq

k’utusqata jap’ina.

Pichus Froilan (2014) ñirisqanmanjinataq, kay kaypi ch’akipa yaku

ranqhakuqkunaqa, kanilamanta mana allinchu kachkanman,

imaraykuchus kay ranqhaq warmi chay t’impusqa yakuta

chiriyachinanpaq chawa yakuwan chhapuykun, chayrayku wakin kutipi

wiksa nanaywan tarikusqanta ñin.

Chaymanjinallataq, Jhonny (2014) riqsichillantaq, paypaqqa chay

ch’akipata ranqhaykunapiqa chay qirukunata mana allinta mayllaspalla

ranqhasqankuta ñirin. Chay mayllaykunapiqa chay mayllanapaq asi

yakuman qiruta churaytawan mana allintachu ch’uwachanku, ichapis

jina mana allin ch’uwanchasqallapi ranqhaspa kanku.

Ñuqap qhawasqaymanjinataq UNIBOL mikhuna wasipi chay

ch’akipata mana allintachu wakichinku, imaraykuchus paykuna chawa

ila yakuta (agua cruda) t’impusqa yakuman jich’aykarpanku, utqhayta

chiriyanapaq. Chayraykutaq wakin kutipi yachakuqkuna unqusqa

rikhurinku, kay uma nanaywan, wiksa nanaywan tukuy ima.

Kikillanmantataq chay wakichiqkunaqa ch’ichi thantakunawan

Ch’akipa

40

apaykachaspa kanku, wakin kutipi misk’i yakupi jamun chukcha,

chuspi, wak imakunapiwan.

Kanila yakuta wakichiy

Kanila yakuta wakichinapaqqa ñawpaqtaqa sillukunata sumaqta

k’utusqata jap’ina. Chaymanta, llamk’anapaq p’achalliyta churakuna

(mandil, gofia, barbijo, botas). Warmikunaqa chukchankuta allinta

jap’ichikunanku tiyan. Makita asiwan mana chayri OLAwan

mayllakuna, achkha q’uñi yakuwan ch’uwachakuna, llimphu rapuwan

ch’akichikuna.

Mankata chanta tukuy ima apaykachakuqkunata sumaqta mayllana,

chay OLAwan. Chaymanta q’uñi yakuwan ch’uwachana. Ninata

jap’ichiytawan mankata chaqana, llimphu yakuta jich’aykuna,

chaymanta tapanwan kirpaykapuna.

Yaku t’impuyta qallarisqanmanta 10 chinita suyana, chaymanta

kanilata churana. Imapaq suyana? Chay chunka chinini t’impusqanpi

chay ch’iñi khurukuna wañanku, tukuyninku.

Ch’akipa

41

Kanilaqa 5 chayri 10 k’aspikunalla churakun. Chay yakuman sumaq

llimp’ita churananpaq kanman. Kikillanmantataq machhkha

ruphayaynin kasqanta (temperatura) watuna, chaymanta manaraq

mankata jithurachkaspa chay kanilata urqhuna, llimp’isqantaña

qhawariytawan. Asukartaqs tupuspa churana. Juk chhikanta

suyariytawan jithuranapacha, llimphu thantawan jap’iytawan,

chiriyananpaq. Chaylla.

Ch’akipa

42

Upyana ch’akipamanta parlay

Teófilo Flores Rivera

Qallariy

Kay ch’akipa yakuqa juk sumaq mikhuy, tukuy llaqtakunapitaq

upyakun. Astawanpis manchaymanta upyanku kay q’uñi jallp’akunapi,

maypicha ruphay sumaq k’ajaqqa, apuraymanta kay ch’akipa yakuta

upyayta munachin.

Yachaqana wasip jawankunapi

Kay qillqaypaq chay qhatirakunata, pikunacha tukuy laya misk’i

yakukunata ranqharispa kanku, tapurikurqa, imaynatataq paykuna chay

ch’aki yaku wakichiyta chanta ranqhaypi apaykachanku,

chaykunamanta.

Chaymanjinataq paykunaqa mana mayjina sumaqtachu apaykachanku,

imaynapichus sapa qhatira chay qirunkunata mana allintachu achkha

yakuwan mayllqanku, mana chayri juk chhika yakullawan

maqch’irpanku, chaytaq mana allinchu tutuy sapa p’unchaw

upyaqkunapaq, maypicha tukuy laya unquykunata apamuwasunman.

Ch’akipa

43

Paykunata tapusqamanjinaqa wakin yakullata t’impuchispa chay

ch’akipataqa ruwasqankuta ñinku. Ichas juk qhatiralla chay

chhiqanmanta yakuta t’inpuchin.

Chaymanta, qhawakullantaq chay misk’i yakuta qhasayachinakupaq

chay ch’akipayuq walti ukhuman chhullunkata churanku, juk yuraq

chanta wak llimp’ikunayuqpi churanku, chay yaku qhasayananpaq.

Chaytaq, yachasqanchikmanjinaqa, mana allinchu kachkan.

Imaraykuchus kay ulikunap llimp’inqa chay yaku ukhupi mana chayri

apaykachaptinchik pisimanta pisi mana yachakuqlla jurqhukun chayti

t’akarakun ima. Chaytawan mikhuptinchiktaq wiksa nanaywan mana

chayri wak laya unquykunawan atisuman unquyta. Chayrayku

kayjinata ranqhayqa mana waliqchu.

Yachakuqkunap samarina wasi chhiqankunapi

Jinamanta parlarinallataq kay samana wasipi imaynatataq ch’akipa

wakichiy chayri upyay apaykachakun chaykunamanta. Chay

chhiqankunapiqa tukuy yachakuqkuna bchanta wak llamk’aqkunapis

upyallankutaq.

Ch’akipa

44

Kay samana wasi chhiqanpiqa ñawpaqmantapacha juk chhiqallanpi

ch’akipaqa ranqhakuq, ñinitaq tata Flore Wallpap ranqhanan

chhiqallanpi. Kunankamataq kimsa juch’uy ranqhana wasikunapiwan

yapakunku. Kunantaq sapa juk ranqhaq wasikunamanta parlarisunchik.

Flore Wallpa. Ñawpaq watakunapi kay runaqa chay ch’akipata

ranqhananpaqqa mana yakunta t’impuchiqchu. Kay imaynapi

tarpachikun? Maypicha materia microbiología de alimentosta pasaspa

chay ch’akipan wakichisqanta chay yachay mask’anaman (laboratorio)

apakun, chaypitaq achkha millay juch’uy khurukunata taripakurqa.

Jinata tarpaytawantaq norma boliviana ñisqawan kikinchu manachu

ñispa puraqta qhawakurqa. Chaypitaq yachakurqa, tarpakurqa,

sumaqmanta chay normata atiprpaspa karqa. Chaytaq runa upyananpaq

mana allinchu kasqan ñinayarqa.

Chay ratumanta yachachi, jinata yachaspa, manaña chay ch’akipa

wakichisqata upyanata ñirqa, jinamantapis chay ranqhanayuq runaman

imaynachus chay ch’akipa wakichisqan kasqanta willanata.

Jinamanta chay runamanchay yachay yuyay willayta chayachikurqa.

Chaymanta qhipamanqa ari yakunta t’impuchiña, jinamantapis manaña

runa masikunapis chay runamanta rimakunkuchu, kunan

Ch’akipa

45

p’unchawkunapiqa t’impuchisqa yakupi ruwan. Manchus willasunman

karqa chayqa, kunan kutipis jinallatapunicha, chawa yaku ch’akipata,

ranqachkaman karqa. Chaytaq ñuqanchikta wiksa q’iwiykunaman

chanta wak unquykunawan unquchiwasunman karqa.

Jinapis sapa kutichus chay análisis microbiológicota ruwanan kanman,

jinamanta imayna ch’akipatachus runa upyachkasqanta yachanapaq.

Yachakuqkunap ranqhana wasinku. Kay ranqhana wasi qhipataña

yapakullantaq. Kaypiqa Ing. en Industria de Alimentosmanta

yachakuqkuna ranqhanku, kay millay khurukuna unquchikusqanta

yachaspaña. Chanta paykunaqa sumaqmanta yakuta t’impuchispa chay

ch’akipata ruwanku. Jinamanta mana ima ch’ampaypis kay ranqhana

wasimantaqa riqsichikunchu.

Alex Guzmán. Kaytaq wak ranqhaq kachkallantaq. Paypamantaqa

mana ancha yachakunchu, imayna ch’akipa wakichisqatachus ranqhan

chayta. Imaptinchus, qhawasqamanjinaqa chay runaqa tatanwan chanta

sullk’a wawakunanwan ima llamk’an. Chay misk’i yakutata astawanpis

chay refrigeradora ñisqapi apaykachan, chayllamanta ranqhamun.

Ch’akipa

46

Ichapis chay qirukunanta mayllaypi kachkallantaq ch’ampay, maypicha

manallataq achkha yakuwanchu mayllanku. Jina ch’ichi ch’ichillapi

ch’akipata jich’anku.

Tukuchaykurispa

Tukuchaykunapaq, kay ch’akipa yaku ranqhaq qhatirakuna yachaqana

wasipi chantapis samana wasipi ima imaynatachus wakichisqankuta

sumaqmanta sapa kuti waturina kanman.

Qhawarisqamanjinaqa, yachaqana wasipi qhatirakunaqa yaqha

tukuyninku mana sumaqmantachu llimphuta imachu chay

ch’akipankuta ranqharichkanku, chaytaq mana waliqchu kachkan.

Kay samana wasipi ñawpaq kutikunapi Florep ch’akipa yakunpi millay

khurukuna tarikuspa karqa. Ari, kunan p’unchawkunapiqa

sumaqllataña ranqharispa kachkan. Chaytaq may sumaq upyaqkunapaq

kachkan.

Yachakuqkunap ranqhana wasinkupiqa mana ima ch’ampaykunapis

tarikuspachu karqa, imaynapichus paykunaqa imaynamanta kay

ch’akipata apaykachayta yachanku.

Ch’akipa

47

Jinallataq Alex Guzmanpamanta parlaspaqa, manamin ancha

sumaqmanta yachakurqachu, imaynapichus chay yaku

qhasayachinallanmanta jurqhumun. Ari, chay ch’akipa upyana

qirukunata ch’ichita apaykachasqan yachakurqa.

Ch’akipa

48

Linasamanta ch’akipa ruwasqa

Crecencia Otalora Gomez

Qallariynin

Linasamanta misk’i yaku ruwasqaqa manchay sumaq yaku ch’akiyta

qhichukun. Chantapis ukhunchikta mayllan.

Linasa puquyqa walli jallp’akunapi puqun. Chay puquyninqa juk

juch’uy muju, runap ukhunpaq sumaq sumaq atiykunayuq. Ancha

achkha chay composición química, achkha chay fibra dietétican, ácidos

grasos poliinsaturados. Juk 25-30% linasa mujumantaqa fibra

dietéticayuq, chaymantataq khuskanpa khuskanninqa fibra soluble

chanta chay puchuqnintaq fibra insoluble.

Linasaqa wiksa nanayta thañichinapaq apaykachakun, runap ukhun

wakninkunatawan allinchan.

Linasamanta ch’akipa ruway thatkiynin

1) Ñawpaqtaqa linasata jak’uchinku.

2) Jak’uchiytawanñaqa ch’akipata ruwanankupaq jallch’anku.

3) Ña jak’u tiyanña chayqa, yakuta t’impuchinku.

Ch’akipa

49

4) Chaymantaqa, yaku t’impuchkaqman linasa jak’uta

lawaykunku.

5) Jinamanta khuskan phanitajina suyanku, jina

t’impuchisqallapipuni.

6) Chaymantaqa linasa yakuta q’unchamanta jurq’unku.

7) Jinamanta chiriyachinku, ranqhaq apanankupaq.

8) Ña chiriña kaptinqa, waltikunapi ima ranqhaq apanku.

Kay tukuy linasa ch’akipa yaku ruwasqata Casimiro Huanca Qhichwa

Jatun Yachaywasi yachaqaqkuna upyanku.

Chay yachaqaqkuna chay ch’akipata yakuta upyaqkunataq chay

yakukuna mana allin t’impusqa kasqanta. Chayrayku wiksa nanayta

churakun. Wajinamanta t’ukurispaqa, manachus chay waltikunata

allintachu mayllanku. Jinamanta chay millay juch’uy ch’iñi khurukuna

tiyanman. Chaykunataq chay linasa ch’akipa upyaqkunata

unqurachiwasunman.

Chay tukuy ranqhaqkunaqa tukuy mikhuykunata chanta tukuy laya

ch’akipakunata llimphuta apaykachananku chanta ranqhananku tiyan.

Chay tukuy servicios ñisqataqa rupha yakuwan mayllananku tiyan,

Ch’akipa

50

jinamanta ch’iñi khurukunata wañuchinankupaq, chay patógenos

ñisqata.

Tukuchaynin

Tukuchaykunapaq ñisunman, chaninchasqaymanjina, kay jatun

yachaywasipi ranqhakuq ch’akipa yakuta imaymana tiyan, chaykunata

qhawasqaymanjinataq, chay tukuy ranqhaqkuna, mana allintachu

apaykachanku, ñiyta munani, mana allin t’impusqachu, chay

yakukunata.

Ch’akipa

51

Misk’i yakuta qhawarispa

Matilde Soliz Cruz

Ch’akipa yaku wakichiy

Kay jatun yachaywasi chhiqakunapi imaymana ch’akipa ranqhakun.

Chay ch’akipa ruwaqkuna imaynatachus wakichinku chaytaqa mana

ñuqaykuqa qhawaykuchu; t’impuchinkuchus manachus.

Ch’akipa yaku kananpaqqa yaku allin t’impuchisqa kanan tiyan, mana

allin t’impuchisqaqa wiksata nanachin, manaqa ima unquypis

jap’iwasunman, pikunachus upyaqkunapta.

Ch’akipa

52

Ch’akipap ranqhakuynin

Qhawarisqaymanjina kay ranqhana wasi wiñaypaq juch’uysitu, chaypi

ranqhakun. Chaypi wakin kuti laylun phullchitukunapi ranqhakun.

Jinapis mana payllachu ranqhan, wakin kutipiqa wawanwan

ranqhachin, wawataq wakin kutiqa ch’ichi qirupi ranqhakun. Jinamanta

chay ch’akipa ranqhakusqan ñuqapaq mana allinchu.

Ranqhakuq ch’akipa wakichikuynin chanta ranqhakuynin

Chay ch’akipakuna ranqhakusqakunamanta yachaqaqkuna wiñaypaq

parlanku mana allin t’impusqa yakukuna kasqanta. Chayjinata

Ch’akipa

53

parlaptinku ñuqayku kay mikhuna apsaykachaymanta yachaqaqkuna

juk análisis microbiologicota ruwarqayku. Chaypitaq millay kaqkunata

tarirarqayku, ima ñisunmantaq: mohos, vacteria chanta

microorganismos kaqkunata. Chanta ñuqaqa chay ch’akipakunata

mana rantikuyta yachanichu, kunankamapis jinallatapuni ruwan.

Ñuqayku juk tantakuyta ruwaspa chay ch’akipakuna

ranqhaqkunamanta parlarirqayku, chay pippapichus jina

unquykunayuqta tarirqayku chay manaña ch’akipata ruwananpaq.

Chanta chay warmiqa “ñuqaqa yakutaqa t’impuchini” ñispa phiñarikun.

Chaymanta wak ranqhaq jamunanta.

Chantapis, jatun tachukunapi mana kirpaspalla yakuta apaykachan,

wakin kutiqa chay qirukunata mana mayllanchu, ñuqa wiñaypaq

rawrakuni, mana uyariwaykuchu, chanta wakinkuna phiñakunku.

Jinamanta ña qhasa yakullaña kaptin, pipis mana imata ñispa

upyaykullankuña, mana wiksa nanay jap’iwan ñispallapis.

Ch’akipa

54

Qhichwa jatun yachaywasipi ch’akipata alliychay

Milka Shannon Mercado Chavez

Kay “Casimiro Huanca” qhichwa jatun yachaywasip jawan punkunpi

phichqa imaymana mikhuy ranqhana wasisitukuna tiyan, mikhunata

chanta upyanatawan ranqhanku. Chay ranqhaykunataq mana allintachu

imakunata apaykachanku, ña chay ch’akipata chayri imapi ranqhanku

chaykunatapis.

Ch’akipa

55

Tukuy pikunachus ranqhaqkunaman chay mantilta churakunankuta

chantapis umankupi chukuta churakunanta yachachina tiyan,

ajinamanta ranqhachkaptinku mana chukchanku t’akakunanpaq.

Chay ch’akipata ranqhaqkunaqa chay waltikunata mana allin

llimphutachu apaykachachkanku, mana allintachu mayllanku.

Jinallamantataq chay ranqhana chhiqankunapi awutukuna chanta mutu

ima puruspa jallp’ata juqharinku. Chaytaq chay upyana ch’akipata

ch’ichichan.

Chayraykutaq allin kanman contenedores ñisqapi chay ch’akipata

jap’inanku, chaypi sumaq waqaychasqa.

Chay ch’akipakuna allin runa upyananpaq kananta yachanapaqqa,

sumaqpuni kanman chay análisis microbiológico ñisqata ruway.

Chaywantaq ch’ichi unquy khurukuna mana kasqankuta chayri

kasqankutapis yachakunman, jinallataq chay yaku t’impusqachus

manachus chaytapis.

Ranqhanapaqqa

umankunata

q’ipichakunanku

tiyan

Ranqhanapaqqa

mandilta

churakunanku

tiyan

Ch’akipa

56

Ajina mana allin qhawaspalla chay ch’akipata wakichisqaqa, mana

t’impusqa yaku kaptin ima, yachakuqkunata unquchinman, wiksa

punkiywan, q’ichalirawan, wiksa nanay, tukuy chaykunawan.

Ch’akipa

57

Ch’akipata allin llimphuta ranqhanapaqqa chay ranqhana wasikunata

allinta ruwarana kanman, mana ima ch’ichichananpaq, chaywantaq

allinmanta tukuy ch’akipapis ranqhakunman.

Wakin ranqhaqkunaqa chay ch’akipaman achkha misk’ichaq asukarta

churanku. Chay asukartaq runaman chay diabetes unquyta churan,

chaytaq mana allinchu kachkallantaq. Jinallamantataq chay

ch’akipakunamanqa, ajina qhasa kananpaq, yana naylun

phullchukunapi chhullanta churanku. Chaytaq mana runap ukhunpaq

waliqchu, imaraykuchus achkha uqimicota wikch’un.

Ch’akipaqa

mana

waltikunapichu

kanan tiyan.

Ch’akipa

58

Ch’akipaqa chay

conservadoraspi

kanan tiyan.

Ch’akipa

59

Ch’akipap ruwaynin qhawariy

Pastora Tapia machaca

Kay qhawariytaqa ch’ampaykunata rikuspa riqsirichiyku. Ñapis kay

ch’akipata upyarispaqa, wakin masikunaqa, unqusqa rikhurinku.

Chaypaqtaq kaypi imaynamantataq chaykunata chinkarichisunman

chayri pisiyachisunman chayjina yuyaykunata riqsirichisaq.

Kay kutipiqa chay kay Jatun Yachaywasipi kioscokuna chantapis chay

comedor universitario ñisqakunapi chay ch’akipata chantapis

mikhunata uma ranqhanku, chaykunamanta parlarisun, imaynatachus

chay yakukunata wakichikun jina jaspataq yachaqaqkunaman

ranqhakuchkan, chaykunamanta parlarispa.

Jatun

yachaywasip

jawanpi

wakichikusqan

Ch’akipa

60

Kaypiqa juk ch’akipata ranqhaqta tapuspa karqayku; imaynatataq pay

chay yakukunanta wakichimun, chay jawa.

Ñuqaqa ñawpaqta yakuta t’impuchini, ajinamanta ima

ch’akipatachus wakichikunqa, ajinamanjina cocotapis

laranjatapis chanta tukuy imatapis wakichini. Chantataq kay

yaku t’impuchisqata chiriyachiytawan kay pulpa de fruta

ñisqawan churani. Ajinamanta qhipanta asukarta churani,

chaymantataq qaywini, llamirispa llamirispa, sumaq

misk’ichasqa kanankama. Ajinamanta kay ranqhanaypaqqa

apamuni, tukuy imata llimphuchaspa.

Chanta jina parlanjina tapurillaykupuni, paypa yuyayninmanjina,

imataq runakunata wiksa k’ichiywan, uma nanaywan chantapis wak

imaymana síntomas ñisqakunawan unquchinman?

Imatataq kay ch’akipaqa runata unquchinmanri? Qamkunacha

tukuy imata mikhuykunkichik a, jinaspacha ñichkankichik,

kallanmantaq wak imapis.

Ajinata ñiptinpis, qhawarisqaymanjinaqa chay ch’akipata ranqhanku

chayqa runata unquchinmna. Imaraykuchus mana yakuta

Ch’akipa

61

t’impuchinkuchu, chaywantaq chay juch’uy khurukunaqa

kawsachkallanku. Jinaspapis, chay ch’akipata ranqhachkaspapis mana

llimphutachu imatapis apaykachanku, imallapis ch’ichichachkallan,

mana chay waltikunata kirpankuchu chaypitaq ch’uspipis tiyaykun,

chaypipis unquy yaykullanpuni.

Don Flore kiosko

Juk kuti Don Florep kioskonpi ch’akipa ranqhakun chayta juk análisis

microbiologicota laboratoriopi yachachiq Ginawan ruwakurqa.

Chaywantaq paykunaqa mana yakuta t’impuchispalla wakichisqanku

yachakurqa. Ajinamanta Don Floreman willarqanku willarqayku

Ch’akipa

62

chantapis “yakutaqa t’impuchinayki” ñispa ñirqayku. Chayjinamanta

runakunata pikunachus rantikunku chaykunata mana unquchinanpaq.

Jinallataq wak masiykumanpis willarallarqaykutaq, “ajinata wakichiq

kasqanku” nispa. Chanta paykunamantaña rantinankupis manapis.

Chaymantas jina chay ch’akipa yakunta t’impuchin. Chay jawataq juk

yachaqaq masita tapurispa karqayku, payqa ajinata ñiriwayku:

Sumaqlla paykunap ranqhasqanku, may kutikunaqa yaku

ch’akiywan maymantapis rikhurimunchik, chaymanta

paymantaqa rantirikunapaq. Pero pay apaykachanan rikusqapi,

pakayllapi payqa jaywakumun, chaymanta t’ukurinajina,

imaynatachus wakichin, llimphuchus manachus llimphupis

imapis kachkan ñispa.

Ajinamanta kay ranqhaqkunamanta ñuqayku t’ukurispa ñiyku, chay

yaku mana t’impuchisqa kaptinchari runata unquchin, wiksantapis

nanachin, tukuy imatapis. Yachasqaykumanjinaqa yaku mana

t’impuchisqaqa mana allinchu, yakupiqa tukuy imaymana t’una

khurukuna tiyan. Chaykunaqa runakunata pikunachus upyanku

chaykunataqa unquchin, tukuy imamanta.

Ch’akipa

63

Alexander’s kiosko

Kay ranqhaqkunaqa kiosko Alexander ñisqamanta sumaqta ranqhanku.

Kaypiqa juk mama sumaqta yakuta t’impuchin chanta wakichin.

Chayman chay chiriyachiqman churaykun, chaypitaq chiriyachin,

ajinamanta ranqhananpaq.

Chantapis kay mamaqa qirupi jaywawayku, chaytaqa wakman

qunapaqqa sumaqta mayllarqun. Chantapis chay ch’akipata yaparikun.

Chaymanta juk yachakuq masiykuta tapurikullaykutaq, imaynachus

chay ch’akipa ranqhasqan rikch’arin chaymanta. Paytaq kayjinata

kutirichiwayku:

Ñuqa rikuyta munani imaytataq pay ñuqanchikman

ranqhanawanchikpaq wakichin chayta. Chantataq mana

waqaychananta, chay may p’unchaw mana ranqhasqanta,

Ch’akipa

64

ajinamanta sumaq kawsay kananpaq, mana ni pitapis

unquchinanpaq.

Comedor universitario ch’akipa yakun wakichisqamanta

Kay jatun yachaywasi ukhupi ñuqa yachakuqkunapaqqa kay

wayk’uqkuna ch’akipataqa wakichipuwayku. Paykunaqa sumaqta

llimpucharispa wakichinku. Paykunaqa ñawpaqta yakuta t’impuchinku.

Chanta chaymantaqa kay chiriyachiqman churaykunku. Chaypitaq

chiriyan, jinamanta wakichinankupaq. Chaytaqa sapa p’unchaw juk

qhutu servicio ñisqa ruwan. Paykunaqa chay tachukunata mayllanku,

chaypi wakichinku. Chanta maychus yachakuqkuna masi kay sapa

Ch’akipa

65

intichaw p’unchawta wakichillankutaq. Chaypitaq juk jefe de grupo

kan, chay imaynatachus ruwana chayta umachan. Ajinamanta

paykunaqa umallirispa wakichinku, ñuqaykuman qunawaykupaq.

Ch’akipa

66

Mani ch’akipa yaku wakichiy

David Vallejos Paco

Kay ch’akipta ruwanapaqqa ñawpaqta, chay ruwaqkunata

tapukusqaymanjinaqa, maniykunata ch’ilana, jinamanta pata rakhu

qharan sik’ikun. Chaypaqqa yakuta tumpata t’impuchinku. Jinamanta

makiwan q’apispa sillp’a qaran ch’ilakun. Ch’ilay tukuytawan llimphu

yakupi mayllanku. Chantaqa maniyta marampi mana chayqa mulinupi

kuntanku. Sumaq kutasqa maniyqa kanan tiyan, jinamanta runa mana

chakachikunanpaq. Chanta sumaqta kutanata ñinku.

Kutaytawanqa machkha yakupaqchus kanman chayta qhawarinku,

yachaytawantaq mankapi yakuta q’unchaman churanku. Ninapiqa 11

chininita yaku t’impunanta suyananku tiyan. Chaywan chay yakupi

t’una khurukunata wañuchinku. Mankapi yaku t’impichkaptin kutasqa

maniyta jich’aykuna. Jinamanta t’impuqta juk 10 chininitwan

qhawallanapuni. Chaymanta mankata juraqhachina, kimsa phanita

chiriyachinapaq suyana. Jinapitaq llamirispa asukarwan misk’ichana,

juk palitawan qaywirina, tukuyninpi jukchakunanpaq. Chantaqa

qhasayachina wasiman apana, chaypi qhasa kanankama jap’ina.

Ch’akipa

67

Ranqhana wasiman apanapataq waltikunaman juch’arana, sumaq

qhasatañataq ranqhana.

Maniy ch’akipata wakichina thatkiy

Maniyta jap’iy: Ñawpaqta maniyta jap’ina, sumaqchus manachus

ima layachus chayta qhawarispa, jinamanta kutichinapaq chayri

rantinapaq.

Kikinchay: Kaypiqa machkha llasa kasqanta yachana chayri qhawana.

Chikllay: Maniykunata akllana, mayqinkunachus ismusqa chanta allin

kaqkunata.

Mayllay: Maniy mana uqi kananpaq, ima q’ipankunata ima mayllana.

Pilay ch’ilay: Maniypa qaritanta q’iñi yakupi pilana chayri ch’ilana.

Ancha rupha yakuqa chayarpachinman, manataq sumaqchu lluqsinman,

chanta tumpa q’uñi yakullawan pilana.

Kutay: Maniyta maranpi chayri imayna kutanapipis kutana, sumaq

ñut’uta kutana.

Chaqruy: Tukuy mayqinchus yaku chanta asukar kaqkunata churana,

chanta watirispa chaqruna, maychus mana ñiqin rikukunankaman.

Ch’akipa

68

Chantaqa misk’inta misk’i watunawan waturina. Chaytaq 120brix.

jinata rikuchinan tiyan, mana astawan ancha misk’i kananchu tiyan,

imaraykuchus unquyta apaykukunman. Yakupis chaymanjinalla

churakun.

T’inpuchiy: Mankapi tukuy yaykuqkuna wakichisqaña kaptinku

ninaman churaspa t’impuchiyta qallarikun. Chaypitaq 15 (chunka

phisqayuq chininita) qhawana. Juk 90oC. jinaman chayaytawan

chayanankama. Qaywispallapuni, mana phurmunanpaq. Mana

pasaykuchinachu, imaraykuchus tukuy kallpachayninta wañuchinman.

Chirayachiy: Ñawpaqta chirayanta qhawana, qhasa wasiman

chirallananpaq apana.

Jallch’ana wasiman apay: Ch’akipa qhasaña kaptinqa jallch’ana

wasiman iskay p’unchawkunallata jallch’aq apana.

Ch’akipa

69

Imaymana ch’akipa wakichisqakuna

Marco Antonio Cuestas Ibarra

Kaypi Qhichwa Jatun Yachaywasipi ch’akipa ranqhakuqkunata

imaynatachus wakichinku chantapis imaynatachus ranqhanku,

chaykunamanta parlarisunchik.

Kay ch’akipakunataqa tukuy ima puquykunamanta ruwakun. Juknin

kaqqa kanilamanta ruwasqa kachkan.

Ch’akipakunata imayma qhawariy

Jatun yachaywasi wayk’una wasipiqa sapa p’unchaw chay ch’akipaqa

ruwakun. Chaypiqa allinta ruwanku, yakuta t’impuchisqawan ruwanku.

Sapa p’unchawtaq tukuy yachaqaqkuna chaymanta upyanku.

Chay wakichiykunata ruwakuchkaptinqa tata Eusebio sumaqta qhawan,

imaraykuchus chay yaku misk’iqa tukuypaq.

Chay sapa p’unchaw upyanapaq ch’akipaqa chay suja jak’imanta,

carambolomanta, copoazymanta ima ruwakun.

Ch’akipa

70

Ajina imaynaruwasqachus chantapis imaynachus rikch’asqanta

yachaqakuq Marcos Villca (2014) kayjinamanta willarikun:

Kay ch’akipa jatun yachaywasi wayk’una wasimanta allillan

kachkan, imaraykuchus mana ni ima unquyniyuq. Jinapis,

yuyarispaqa, ñawpaq khuskan wata yachay apakuypiqa mana

allintachu ruwankurqa ñin, mana asukartawan ruwaq kanku,

jinata parlanku.

Ari, ajina yuyarispaqa, ñawpaq watakunapiqa kay Jatun Yachaywasi

jallp’ankupapi carnabolo, piña chanta copoazu puquykuna kanku,

chaykunamanta ruwaq karqa.

Yachakuqkunap samananku wasi chhiqankunamanta

Kay chhiqanpiqa iskay ranqhana wasipi chay ch’akipa yakukunata

ranqhanku. Chaykunapiqa juk laya ch’akipalla ranqhakun, chay

kanilamanta kaqlla.

Chay ch’akipataqa yachakuqkuna achkhatapuni upyanku, chaypi sapa

p’unchaw kawsaptinkucha.

Ch’akipa

71

Chay ranqhakun chay ch’akipaqa, ñuqa qhawarisqaymanjinaqa, mana

allinchu, imaraykuchus mana yakuta allintachu t’impuchinku.

Chantapis chay ch’akipata upyaspaqa wakkunaqa wiksa nanaywan

tukunku.

Ajinata wakirpachispalla paykunaqa chay ch’akipata ranqhanku. Juk

kutiqa, chay imaynachus chay ch’akipa kasqanta yachayta munaspa

chay análisis Microbiologicota ruwarqayku. Chaypitaq achkha juch’uy

khurukunata qhawayku. Ajinata qhawaspa chay ch’akipaqa mana

rantinapaqjina karqa.

Chay ch’akipakuna ranqhakuqkunamanta parlaspallapuniqa, pichus

yachakuq Edgar Panozo (2014) astawan rimaykurin:

Chay ch’akipa yakuqa mana allinchu. Wak p’unchawqa chay

upyaspa wiksayta allintapuni nanachiwan. Jinapis ñuqa sapa

ch’isi qhawani, imaraykuchus chay ranqhaq chay pila

ñisqamanta yakuta jap’in, chaywan chay ch’akipa yakunta

wakichin. Chayta qhawaspaqa, mana chay yakuta upyayta

munanichu. Chantapis mana wak laya puquykunamanta chay

ch’akipanta ruwanchu. Kaypiqa tukuy laya puquykunamanta

upyaykuna ch’akipakunaqa kanan tiyan, chayta parlarini.

Ch’akipa

72

Jatun yachaywasi yachaqana jawa punkunpi

Kay yatun yachaywasi jawan chhiqankunapi ch’akipata juk ranqhaqta

tapurisqamanjinaqa, chay ch’akipata wakichisqan jawa kaykunata

ñirin:

Ñuqa allintapuni yakuta t’impuchini, imaraykuchus

qamkunapaq wawaypaq jina ruwani. Chantapis qamkuna mana

yachakuqkuna unqunankupaq llimphu makiwan ima wakichini.

Jinapis chhullunkawan chayta chiriyachini, chanta kayman

apamuni, kaypiqa wak yachakuqkuna sumqta upyanku.

Waq ranqhaqta tapurisqataq kayjinata ñirin:

Kay ch’akipata ruwanapaq ñuqaqa yakuta llamt’api

t’impuchini, chayman kanilawan churaspaqa chaywan

wakichini. Chayta tukuspaqa, allinta chiriyachini. Jianpis allinta

tukuy ima, waltikuna, qirukunata imaqa mayllani, chaymanta

kaypi ranqhani.

Ñuqa kay ch’akipa waltipi qhasa kananpaq chhullunkata jap’ini,

jinata chay qirukunapi jich’aspa ranqhani. Tukuy ima

yachakuqkuna jamunku, mana ni imapis ñiwankuchu.

Ch’akipa

73

Kayta uyarispa jinapis tukuy imata qhawaspaqa, chay

ch’akipakunamanta Teofilo F. (2014) kayjinata ñirin:

Mana ni imatapis kaypi qhawanichu. Chay ch’akipakunaqa

achkha layamanta kan. Mana ni ima pantakuyta chay

wakichiyninpi qhawanichu. Imaraykuchus ñuqa chyamanta

allinta yachani. Jinapis chay análisis microbiológico ñisqata kay

yakukunamanta ruwana kanman.

Tukuchaykurispa

Achkha runakunata uyarispa, imaynachus Jatun Yachaywasip

wayk’una wasinpi chay ch’akipa wakichikusqanmantaqa, mana

imatapis ñinkuchu. Chayqa ari, allinta ruwasqanku yachaku, tukuy

imata llimphuta apaykachanku, chantapis yakutapis t’impuchinku.

Chanta chay jatun yachaywasi puñuwa wasi chhiqankunapi ch’akipa

ranqhakunku chaykunamantaqa mana allinta ruwasqanku qhawarikun:

mana yakuta t’impuchinkuchu. Jinapis allintapuni qhawanapaqqa chay

análisis microbiologicota ruwarina kanman.

Chanta chay yachaywasip jawankunapi ch’akipata ranqhanku

chaykunmanta parlaspaqa, imaynatachus wakichisqankuta mana

Ch’akipa

74

rikuykuchu. Jinapis, chayqa mana wiksata nanachikunchu, chayta,

qhawaspaqa allinllamant ruwanku ñisunmanchu.

Ch’akipa

75

Tukuy laya rurumanta misk’i yaku

Rene Aini Toledo

Kay jatun yachaywasi chhiqankunapiqa imaymana rurukunamanta

ch’akipataqa ruwaspa ranqhanku. Wakin kutikunapiqa chay piña misk’i

puquymanta ruwanku. Chay puquymataqa unay tatakunanchikña

ruwaraq kanku. Chant kunanpis ruwachkallankupuni.

Chay piñamanta ch’akipaqa ruwanapaqqa kayjina thatkiykunata

junt’anku. Ñawpaqtaqa juk mankapi yakuta t’impuchinku. Chanta

yakuwan piñata mayllanku. Jinamantataq qaranta jurqhunku. Chantaqa

chay piña aychanta kuchilluwan muyu muyuy kuchurarquytawan chay

licuadora ñikun chaypi kutarquna. Chaytataq chay ña yaku

t’impusqawan chaqruna. Chaymantaq munasqamanjina, misk’inta

mallirispa mallirispa, asukarta yapana. Allinya qaywiytawantaq

qhasayachiq apana. Jinata astawanqa chay ch’akipata ranqhaqkuna

ñirinku.

Jinapis, maychus kay jatun yachaywasipi ranqhaqkunata qhawarispaqa,

maypichari phisqa ranqhaqkuna, chantapis imaymana rurumanta

ruwasqa ch’akipata ranqhaqkuna, maychari chay piña, suya, mango,

Ch’akipa

76

naranja, coco puquykunamanta ima, chay chhiqankunapiqa mana juk

chhiqan chay mikhunakunata ranqhanankupaq kanchu, chayrayku

kaypi jaqaypi ranqharanku. Jinaraykupitaq mana juk jamp’aranku

kanchu, chanta mana allin llimphutachu ranqhanankuta apaykachanku.

Mana ranqhana p’achanku kanchu, chay mandil, ch’ulu chayri

calatraba, allin jap’iq sapatupis. Chaykunaqa mana ch’ichikuna ima

khuchillapis chayri q’upa kaspapis chay ch’akipakunaman

yaykunanpaq. Chantapis sapa ratumanta makinkuta mayllakunanku

tiyan.

Ch’akipa

77

Chay qhata wasikuna maypicha paykuna ranqhanku chaykunata parapis

pasapullan, chaytaq mana waliqchu.

Chaypi chay qirukunata mana allinta mayllasqankuta

qhawallanchiktaq. Chay jawaqa chay waltikuna imapicha chay

ch’akipakunata apaykachanku chaykuna ch’ichipachalla, chaypis mana

waliqllataqchu.

Ch’akipata ranqhaqkunata tapurisqaqa, chay yakunkuta

t’impuchinkuchus manachus chaykunataqa, paykunaqa

t’impuchisqankuta ñinku. Jinapis masikuna rikusqankuta ñinku, mana

chay yakuta t’impuchisqankuta ñinku, astawanqa khuskallanta

t’impuchispa chawa yakuwan chaqrusqankuta ima.

Yachakuq masikunaykunanjinaqa chay ch’akipakunaqa juk p’unchaw

sumaq wak p’unchawkunataq wiksata nanachikun ñinku. Chayrayku

sumaqtacha allintachus ruwachkanku manachus chayta qhawakuna

kanman.

Ranqhaqkunaqa imaynamanta llakisqa tarikullankutaq, mana chay

ranqhanankupaq juk chhiqan churasqa kanchu. Juk chhiqan jallp’ata

Ch’akipa

78

qhawachisqapiqa allinta, llimphuta, sumaqta chay mikhunata chanta

ch’akipatapis ruwanankuta ñinku.

Ch’akipa

79

Qhichwa Unibolpi ch’akipa yaku wakichiy

Lourdes Leaño Quispe

Ch’akipa

Kay jatun yachay wasi ukhupi chanta jawankunapi ch’akipa

ranqhakuqqa yaku t’impusqapi tukuy laya puquykunamanta, mangu,

suya, sandia, coco kaqkunamanta ruwasqa kachkan. Chaykunatataq

tukuy UNIBOLpi yachaqaqkuna, yachachiqkuna chanta pi

llamk’aqllapis rantikuspa upyayku.

Ch’akipa

80

Imaynata wakichinku

Chay ch’akipata ranqhaqkunaqa, chay ch’akipakunata wakichinapaqqa,

khuskan yakullata t’impuchinku, khuskantaqa mana t’impuchinkuchu.

Ch’akipa

81

Chaykunaman tukuy imaymana rurukunata churanku. Misk’intataq

asukarwan yapanku. Qhasa kananpaqtaq laylun phullchupi chayri ima

p’uytupipis chay ch’akipaman chhullunkata churanku.

Imaynata wakichinanku tiyan

Kay ch’akipata ruwanapaqqa tukuy yakuta t’impuchinanku tiyan.

Jinamantapis, tukuy rurukunata allinta mayllaspa, mana ni ima t’una

khurukuna ch’akipaman yaykunankupaq. Wakin kuti chay

ch’akipakunapi chukcha tarikuyta yachan. Mana jina kananpaqqa,

paykunaqa, chukchankuta sumaqta simp’akunanku tiyan, ch’uluwan

jap’iykuchispa ima.

Imaynata ch’akipankuta apaykachanku

Ranqhaq mamakunaqa karritillakunapi, iskay chunka litru

waltikunapi tapasqasta apamuspa kanku.

Imaynata apamunanku tiyan

Kay misk´’i yakutaqa, mana ni ima khuru chayrit ima q’upakuna

yaykunanpaq, juk awutupi allin tapasqata apamunanku tiyan,

jinamantapis ni ima unquyniyuq jamunanpaq.

Ch’akipa

82

Imaynata ranqhanku

Kay ch’akipa yakuta qirukunapi ranqhanku. Chay qirukunaman

jich’achkaspa mana makinkuta mayllakunkuchu.

Imaynata ranqhananku tiyan

Kay ch’akipataqa allinta makinkuta mayllakuspa ranqhananku tiyan.

Chayqa chay ch’akipata upyaqkuna mana wiksa nanaywan nitaq wak

laya unquywanpis unqunankupaq junt’akun. Chay jatuchaq

waltikunaqa wak layamantataq kanan tiyan, allinta mayllakuq.

Ranqhanap chukchanku mana ch’akipaman t’akaykukunanpaq

chukchankuta sumaq simp’asqata chuluwan jap’ichinanku tiyan.

Ch’akipa

83

Yanapay yuyaykuna

Pikunachus puquykunata tikraymanta yachachkanchik chaykuna

pikunachus chay ch’akipata wakichinku chaykunata yanapananchik

tiyan. Wakin kutipi ancha misk’ita ruwanku, chaytapis yuyaychana

tiyan. Chay waltikunapis mana allinchu apaykachananku tiyan,

astawanqa wak layata apaykachananku tiyan.

Ch’akipa

84

To ypeno vkarawoirare quechua to’po verosare sachono

Hipólito Noco Mosua

NAJPUKA NUTI HOYPUKA NOS’O

To nijare nuti tako’e Hipólito Noco Mosua nos’o te’to departamento

Beni, woosare yakuma ton peno tyoou’o te san Antonio.

To poogi’e taye’epa’i to woosare Yacuma ,ene to poo’na woosare

tejare san Ignacio eto takochkoipono eno temkatako tamutu to

takomnujne.

Ch’akipa

85

Tejare San José del cavitu nit’oi to narawo’u tejare JM, taye’e nñompo

te ‘chope woosare chaneini meria añu nowrik’ri’i te’to san Ignacio

tejare instituto INFOCAL

Jwiti nkarawo’po teto ‘chope woosare tejare Cochabamba tejare

universidad indígena Boliviana quechua, tou’o te tachochoku ch’ene

tankirare te vios’o te santa cruz viono te’to woosare Cochabamba, pjo

woosareg’ra tejare chimore.

To vkarawoirare

Te pjoka vkarawoirare tejare quechua Casimiro Huanca tyou’o tepjoo

chimore viyou’o sachono manjo’i mopona vjupa’o “VKIJA

VEMTYORA’I”, “VKIJA PROJO”, “VKIJA TYOMERA’I”.

Jwiti sachono pjoo vkarawooirare tkoy’e cuatro carreras, tejariono: ing.

En industria de alimentos, ing. Forestal, ing. Acuicultura, ene

ingeniería agronómica.

Ch’akipa

86

To tesijra pjoka universidad:

To ‘chope vsambre – taye’e políticanos tepjo UNIBOL:

a) vim’a te ‘pochkoyo, woo vkemtisko to vitkosare, vitka vichopa to

netko no pombri

b) viapacha vkarawokgiene,ymutmury, ene ymutmury

c) Ymutu manje’e vechjiko, te viumutu vinkatakoko

d) veschopo to tyuna, te viumutu vimkatakoko

e) vimkataka to viowsa ymutu ch’añono wakchane no tkarawoonu.

Las Bases Educativas de las UNIBOL, son:

Tejare te pjoo UNIBOL majni vjupara’o:

Ch’akipa

87

a. vimkataka to vitkogne kopajchu woo vkemtisko to vechjiriwoo

taje’e to viowsa

b. chos’o te vitkogine

c. vechjis’a to vitkosariono

d. vrespetacha tamutu to no ‘pomri nakoi’e Veschopiwo

to veschopiwo pjo viou’o vkarawo’irare

vitwoka pjo vioosa pjo viuowsa totpo viysrawo’u vimkatakoka

te’to vitkosariono

Ch’akipa

88

Vitkosarono te vsiop’o teto’aco to tatiugiene vitkosare.

Tem’i to yvoo’osariono

a. Vgiopra woo viajcha ene nawoo’o to viyakcha

b. tkoy¿e internado

c. Vkit chopiwo to vwoogne

d. Nemsigicho to practica, to’´po vitkosare

II. To carrerano naye’e pochu nemtone

III. Tkoi’e vnisrare ene tajina yva’cha.

Vemtone sachono

To ventone sachono tapono to viarawo’ono, tako’e;

Vnico tatiwo te 6:00am to tio’ko ene chanku’po 7:00 am viompo te

clase ene titowo te tuprigpo.

Vchowo vsiopo te las 2:00 pm ene titowo te kopere’i to hora 6:00 pm,

taye’e vnikpo te oragione 7:00 pm.

Ch’akipa

89

To vepyasra to vtarea te’chujcha yoti vimyos’o te vitonispo ene

chaneini vitopaka to yoti haste te tjarairepo to hora tanokpo 3:00 am.

Tijrorijkore te pjo vkarawoirare.

Pjoka nemtone techjis’o to nejrorisra to verosare te pjoka vkarawoirare,

tomire techjis’o hoypuka tako’e to tepiasare, tomire vim’o to (tapatsa,

tejvesra, tejyewo/toniswo)

Pjovkarawoirare tiptsikwo te apina:

Etona to residencia, to p’ona te pochkoyo te vkarawo’irare sachono.

Residencia/ vyourare

Ch’akipa

90

Te pjoka vyourare tkoi’e mopona to nejrorisra to yuwoogne , to

vkomnugne sachono tomire nejrorico to titve, tomire to terocore to’po

sanguich sareri’i.

Tnopiko vkarawoirare to sachono

Ch’akipa

91

Te’to tnopio vkarawoirare to sachono etjo tnijkore ene etopo to terokore

taye’e to’i, to tanopis’o jma nejroris’o to cheruji te’eneko tegne

tayuchmo. Pnotijrorijkra’ono tepiakono to napenoji ene nejrorico

jmani:

Wrayu, jimo, tochi’e jimo to’po titviono terokore.

Terokore nejrooriko tepjo vkarawo’irare

Tijroorikore tepjo residencia:

Te jo tnopo vimsisare to terokoriono tejma mopona kiosco maj nepiako

tonera coco ene etopo to canelamo.

Ch’akipa

92

Nepiasrare:

To verosare tepjo residencia no tepiarekreono nako’e viti

higiénicamente vepiako.

Une

To takepiera to verosare to une timagiomo, vnoko te yuku 40 minutos

wotamujchuchena une vepsaka ene vnokpo canela nako’e pno

tijrorijkraono.

Tejrorisrawo:

Ch’akipa

93

To verosare nnonako te’to tuunmako, tonejrorisra te’chujcha wasu

tkowacho 1 bs, te tiotko wo’irichu nejrorigia takepo to kopere’i to’po

yoti nejrorsra to hora las 10:00 pm.

Tijroorikore te’to pety vkarawoirare:

To verosariono tepjonopooni srijgiponovoko te’to nerojriksare te tnopo

residencia, jma nerorijpono eto to taye’e linaza, saniamo, verosare

naratsamo, taye’epo coco, tomire te ‘moyosy. Manje’e tapono to taye’e

mu’i to to’iono.

Nepiasrare:

To takepiera jmani verosariono tapono to taye’emu’i, manje’e to une

nanoksare etiji to timagiomo ske’i Etna ‘seno tijrorikra’i.

To verosare canelamo manje’e to tepia wotakuesta ene manje’e

wo’richu vkastacha to vie’e económico, wotakty to verosare tkoi’e to’i

eto wo tejaraji tiempo, vkoomnu moverá equipos takuti licuadora. Ske’i

Etna ‘seno.

Ch’akipa

94

Te’owropi:

Pjo vkarawoirare viti vo wakie’e economía timkatakovi tajicho

takijariini woovkuuto’o visiopa te’to privada now’o no koiono recurso

económico, tepjokavim’o to wyarawo’u, políticamente, ene etopo

‘chosiripi.

To tnijkore, nejroriksare tepjo vkarawoirare manje’e takopako to

wek’ira te manje’e vnarako viutsira te viarawo’u, totou’o

jmatijrorikrawono wotemkataka jore etjo soraregrano teutsewo te

veroyore.

Ch’akipa

95

Miriji tepjo vkarawoirare to verosariono pno tepiakono nako’e

higiénicamente tyuuna, manje’e viti wo vin’a to nepiasra tyuunapka to

metsi, chatrope, takinmora vika nakusikooi ene eto tiomo to

juumararioo, to tiou’o tnopico te pjokavipasachirare to vyarawo’u

tiñeypno tajicho totouris’o jore movres soraregrano

Tepjo tanopis’o vkarawoirare ene viourico to sachono tako’e ene

vvinis’o tamutuyoreni sache.

Te wovikuroo’o wakjuma wo vkentisko to chunaire tu wepiasra to

tnikore tamutu ene etotse tajiinare vjumenare.

Ch’akipa

96