Centar za o~uvawekulturne ba{tine „IZVORI[TE”

3

Centar za o~uvawe kulturne ba{tine “Izvori{te”, osnovan je krajem 2012. go-dine sa ciqem da evidentira, sa~uva i promovi{e pokretnu i nepokretnu kulturnu ba{tinu srpskog naroda u zemqi i inostranstvu, sa `eqom podizawa svesti o vred-nosti i zna~aju kulturne ba{tine za identitet naroda.

Prvi projekt Centra “Izvori{te” je projekt pod nazivom: “Istra`ivawe, popis i evidencija kulturne ba{tine srpskog naroda u zemqama u regionu i dijaspori” koji je u toku 2013. godine zapo~et terenskim istra`ivawima na prostoru Republi-ke Albanije uz nesebi~nu pomo} Udru`ewa srpsko-crnogorske nacionalne mawine “Mora~a-Rozafa” iz Skadra. Predsedniku Udru`ewa “Mora~a-Rozafa” gospodinu Pavlu Brajovi}u, ovim putem izra`avamo zahvalnost u realizaciji ovog Projekta. Posebnu zahvalnost za podr{ku i savete u realizaciji ovog Projekta izra`avamo gospodinu Simonu \ureti}u, istori~aru iz Beograda, koji se ve} vi{e od dve dece-nije bavi pitawima za{tite i o~uvawa identiteta srpskog naroda, wegove duhovne i kulturne ba{tine u zemqama u regionu i dijaspori.

Imaju}i u vidu univerzalnost pojma kulturne ba{tine i oblast na{ih intere-sovawa, svoja istra`ivawa smo pro{irili (sa rado{}u) na pojam hri{}anske du-hovne i kulturne ba{tine na prostorima Skadarskog jezera i Drima, a u slede}em periodu, nastavi}emo ih i na prostorima ju`nog dela Republike Albanije.

Izlo`ba fotografija, koja je pred Vama, predstavqa samo deo planiranih ak-tivnosti u realizaciji na{eg Projekta. U toku 2014. godine planiramo izdavawe publikacije (kwige ili monografije) rezultata na{ih istra`ivawa. Osim toga, u~estvova}emo na me|unarodnim konkursima iz oblasti za{tite kulturne ba{tine i zajedno sa partnerima iz inostranstva i Republike Albanije poku{ati da sa~uvamo deo kulturne ba{tine iz ovog Projekta.

Vladan Milutinovi}Predsednik Centra za o~uvawe

kulturne ba{tine “Izvori{te” Beograd

4

Hri{}anska duhovna i kulturna ba{tinana prostorima Skadarskog jezera i Drima

Putopis u fotografijama

Postoje gradovi ~ija slava prevazilazi stvarni zna~aj iz dubqih razloga. Nije-dan grad nije u operama proslavqen poput Seviqe, iako nije bila prestonica [pa-nije. Me|utim, slika grada na velikoj vodi, od koga se kretalo u nepoznato ka drugim kontinentima intenzivno je bojila ma{tu qudi. Od prestonica Srbije, poput onih u Rasu i Prizrenu sjajem se isti~e Skadar ~iji je nastanak narednim generacijama, na visokom brdu iznad jezera izgledao u toj meri nemogu} da su za wega vezali pesmu posve}ewu qudskoj `rtvi radi zavr{etka radova. Srpska legenda pripoveda o bra- }i Mrwav~evi}ima i wihovim ̀ enama, o tre}em, najmla|em bratu, koji je bajkovito jedini pravedan i ~ija supruga zavr{ava uzidana u grad, kako bi ga u~vrstila. Alban-ska legenda, u zaboravu starog naziva za Skadar, Rosafa, mesta mu~eni{tva Sv. Ser-gija, od ovog termina tvori brata Rosu i sestru Fa, koja zavr{ava uzidana u tvr|avu.

Jezgroviti opisi Skadra ~esti su u narodnoj poeziji. Naj~e{}e se oslikava je-dinstvena ravnica sa isto~ne obale Jadranskog mora. U stihovima „@enidbe kraqa Vuka{ina“ u pore|ewu sa planinskim studenim Pirlitorom isti~e se opis pitomog Skadra: A kakav je Skadar na Bojani! / Kad pogleda{ brdu iznad grada, / Sve porasle smokve i masline, / I jo{ oni grozni vinogradi; / Kad pogleda{ strmo ispod grada, / Al uzrasla {enica bjelica, / A oko we zelena livada, / Kroz wu te~e zelena Bojana, / Po woj pliva riba svakojaka: / Kad god ho}e{, taze da je jede{.

Vreme osmanskog ropstva ve} je najavqeno pesmom „@enidba Maksima Crnoje-vi}a“ u kojoj konvertirawe Crnojevi}a u islam odgovara promeni izgleda Skadra u kome }e sedeti vezir: “grdnu zemqu Skadar na Bojani, / a u kome nikad ni{ta nema, / no se legu `abe i bivoli, / i ima{e soli sutorine „

I pored namernog i ve{tog pristupa istim okolnostima, pesnik poku{ava da iz ove rajske ravnice izvu~e najgori opis. U poznijim vremenima Skadar je za Cr-nogorce, naro~ito za brdska plemena zastra{uju}i grad, {to se najboqe prime}uje u pesmi „Tri su`wa“ u kojoj prvaci dolaze da bi im se okrutno presudilo, {to podse- }a na brojne pomene su|ewa u Skadru iz pera Marka Miqanova.

Poput dvorova podignutih na danas i{~ezlom jezeru pored Uro{evca, qubav i potreba da se gradi uz vodu karakteristi~na je i za oblast Skadarskog jezera gde se uz obale jezera isti~u i obale reke Drima, kao i bliske obale Jadranskog mora. Samo uz jezero i reke stoji niz gradova i hramova: Skadar (Shkoder, Skutari) / Qe{ (Lezhe) / Drivast (Drivost, Drisht) / Sarda (Sard, [urda, Shurdhah) / Balez (Balézë) / Daw (Danje) / Sv. Jovan kod Vrake i Rapa (Ra{ Kule, Rashkullaj) / Sveti Sr| i Vakh, [ir} (Sirxi, St Sergius et Bachus, Shën Nikollë, Shirdj) / Sva~ ([as, Shas) / Sv. Nikola, Vrawina (Shën Nikollë) / Pre~ista Bogorodica Krajinska (Krajinë) / Mora~nik (Mo-racnik) / Be{ka (Brezovica, Beshka) / Star~eva Gorica (Goritze).

Prva li~nost koja iz anonimnosti stupa u istoriju je Jovan Vladimir, knez Dukqe ([in \on, Shën Joan Vladimirit). Iako vladar za koga se ne pomiwe plemenito pore-klo iz prapostojbine, Jovan Vladimir dobija kompletno `itije u jedinom izvoru za isto~nu obalu Jadrana do XII veka, Barskom rodoslovu (Letopis popa Dukqanina). Wegova svetost je imala sna`an razvoj, tako da je on danas najpo{tovaniji svetiteq na tlu Albanije, gde se, doskora u Elbasanu, sada u Tirani u novoj katedrali, ~uvaju wegove cele mo{ti. Uz Svetog Jovana Vladimira izdvaja se i wegova supruga Kosara.

5

Iako jasan dinasti~ki brak, postoji te`wa da se naglasi qubav, kao i zajedni~ka re-ligiozniost srpskog vladarskog para. Danas u ru{evinama stoji Pre~ista krajinska, u oblasti u kojoj je bio vladarski presto Jovana Vladimira. Trikonhalna osnova hrama upotpuwena je dugom pripratom i zvonikom.

U Tirani, u Nacionalnom istorijskom muzeju ~uva se ju`ni portal crkve Svetog Jovana Vladimira ([in \on, Shën Joan Vladimirit). Na mermernom nadvratniku iznad ju`nih vrata je ktitorski natpis Karla Topije iz 1383. godine. Ne{to iznad ovog natpisa je gr~ki napis, a sa leve je strane je tabla sa latinskim natpisom. Srpskoslo-venski natpis se nalazi i desno od portala, kraj grba Karla Topije. ]irili~ki natpis je najmla|i, iz 1383. godine i zauzima po~asno mesto: „Siju svetu crkvu Svetog Jova-na Vladimira stvori Karl Topija gospodar rabanski u 22 leto gospodstva svojego i svr{i ju v leto 24 gospodstva svojego“

U gradu kome je stremila narodna ma{ta stoluju Vojisavqevi}i tokom XI i XII veka. Na molbu Bodina, „preslavnog cara Slovena“, papa Klement III 1089. godine izdaje bulu Petru dukqanskom arhiepiskopu, odobrava nadbiskupske insignije i podre|uje mu episkopije u Dukqi, Baru, Kotoru, Ulciwu, Sva~u, Skadru, Drivastu, Pilotu, Srbiji, Bosni i Travuniji. Kraq Bodin je uspeo da stvori va`an crkveni centar u dr`avi. Na razme|i katova izme|u Vizantije i Normana, iz ~ijeg roda poti~e supruga Jakvinta, Bodin je uspevao da dr`avu sa~uva i unapredi. Primio je i Rajmunda Tuluskog i wegove vojnike Prvog krsta{kog pohoda 1096. godine.

Pre 1186. godine, rodona~elnik dinastije Nemawi}a, Stefan, uspostavqa vlast u Dawu, Sardu, Drivastu, Skadru, Sva~u, Ulciwu, Baru i Kotoru. U Baru i daqe stoluje nadbiskup Srbije – Primas Servie, koji se u srpskoj dr`avi starao o katoli~kim podanicima.

Ktitorska delatnost kraqice Jelene, supruge Uro{a 1, kao i wenih sinova Mi-lutina i Dragutina je skadarsku oblast, kao i obli`we obale Jadrana i Drima ukra-sila novim spomenicima. Na prvom mestu, kroz negu koja je trajala i koja }e trajati vekovima, do perioda turske vlasti, stoji crkva benediktinske opatije posve}ene Svetom Sr|u (Sergiju) i Vakhu na Bojani. O zna~aju same oblasti u kojoj je podignuta opatija svedo~i ~iwenica da je to bilo jedno od ~etiri mesta za eksploataciju soli u sredwovekovnoj srpskoj dr`avi, na „pomorju“ od Drijeve, blizu dana{weg Po~iteqa u Hercegovini, Dubrovnika, Kotora, do Bojane, ta~nije sa leve strane Bojane, kraj Manastira Sv. Sr|a i Vakha.

O zajedni~koj tekovini dve dinastije, Vojisavqevi}a i Nemawi}a, vekovnoj nezi svedo~e dva natpisa. U prvom iz 1290. godine kraqica Jelena sa sinovima Mi-lutinom i Dragutinom isti~e ponovno zidawe hrama:

(I)+ MEM(en)TO D(omi)NE FAMULE TUE(II)HELENE REGINE SERVIE DVO(III)CLIE ALBANIE CHILMIE DALM(IV)ACIE ET MARITIME REGIONI(s) (V)QVE VNA CV(m) FILIIS SVIS REG(VI)I(bu)S VROSIO ET STEPHA(n)O EDIFICA(VII)VIT D(e) NOVO IS(ta)M ECCL(es)IA(m) AD HONO(VIII)RE(m) BEATO(rum) M(a)RTYRU(m) SERGI(i) ET BACHI ET AD FINE(m) VSQVE CO(m)PLEV(IX)IT ANN(o) D(omi)NI MCCLXXXX

U drugom natpisu, koji se datuje u 1318. godinu, kraq Stefan Uro{ II Milutin isti~e podizawe hrama, mogu}u obnovu i oslikavawe:

(I)+ IN NO(m)I(n)E D(omi)NI AM(en) EXIMINE VIRGINIS FILII ANNO MC..XVIII MAGNIFIC(us) D(omi)S D(omi)N(u)S VROSI(us) D(e)I G(ratia)

(II)RASIE REX ILLVSTRIS MAGNIFICI REGINE EDIFICAVIT HA(N)C ECC(lesiam) (III)IN (h)ONORE(m) S(an)C(t)O(rum) M(artirum) S(er)GII ET BACHI A FVNDAM (en)

TIS VS(que) AD FIN(em) (assi)STENTE ANNATE PETRO DOCHNE SCVTAREN(si)

6

Po~etkom XX veka trobrodna bazilika du`ine 28 metara bila je gotovo u pot-punosti o~uvana. Mewaju}i korito reka Bojana odnela je ve}i deo hrama, tako da danas od wega stoji samo deo ju`nog zida. Bila je cela oslikana. Izdvajala se mo-numentalna predstava Bogorodice po kojoj je bila poznata i kao Sveta Veneranda. Danas se na isto~nom delu ju`nog zida opa`a dowi deo predstave sv. ratnika.

Drivast, episkopski centar, bio je jedan od va`nijih gradova u prstenu oko Skadra i Skadarskog jezera. Pored o~uvane tvr|ave isti~u se i ku}e u podgra|u, ukqu~uju}i temeqe trikonhosa.

Pre pedesetak godina konstruisana je brana na Drimu kod Dawa, potopqena okolna ravnica koju je ispunilo ve{ta~ko Dawsko jezero (Vau Dejes). Delimi~no je potopqen grad Sarda, prema latinskom pam}ewu grad sa 100 oltara, a prema us-pomenama pravoslavnih skadarska Sveta Gora sa 365 crkava. Centralni deo Sarde danas je ostrvo posredi Dawskog jezera. Na vrhu grada je Crkva Svetog Nikole, dok se lako prepoznaju ostaci jo{ tri crkve, gradskih bedema i bunara.

Crkva koju je podigla kraqica Jelena podno tvr|ave u Dawu bila je malih raz-mera (du`ine bez oltara od 9,5 metara). Predstavqala je izvrstan primer goti~ke arhitekture, visokog dvovodnog krova i fasade obra|ene sa dve vrste kamena. To-kom kulturne revolucije u vreme Enver Hoxe crkva je sravwena sa zemqom. O woj svedo~e temeqi, materijal koji je pretekao posle ru{ewa, kao i fragmenti fresa-ka s kraja XIII veka koji se ~uvaju u Nacionalnom istorijskom muzeju u Tirani, kao i jedan ulomak na kome je predstava Sv. Arhan|ela i za koga je na~iwen relikvijar u obli`wem novijem hramu.

Sva~ je bio jedan od najva`nijih radova oko Skadarskog jezera. Prema „sakral-noj topografiji“ broju utvr|enih crkvava, od kojih se dve ne{to ve}e dok je wih {est mawih razmera, najpre se mo`e porediti sa Sardom.

U okolini Skadra nalazi se i prostrani ostaci osnove crkve koja je danas po-znata pod nazivom Ra{ kule, nekada kao crkva Svetog Jovana kod Vrake i Rapa. Duga 21,80 metara, {irine je 7,60 metara, dok zvonik dimenzija osnove 5,20 metara sa 5,40 metara i danas dominira okolinom.

Ostrva Skadarskog jezera ispuwena su manastirima, od vremena Nemawi}a i Sv. Nikole, Vrawine, do vremena Bal{i}a, Lazarevi}a, Crnojevi}a i Brankovi}a sa hramovima na Star~evoj Gorici, Be{ki-Brezovici i Mora~niku. Trikonhalna osno-va hramova ukazuje na srodna re{ewa Moravske stilske grupe.

\ur| Kastriot – Skenderbeg sahrawen je 1468. godine u crkvi Sv. Nikole u Qe{u, koja spada u ~est primer podu`nih, gredama zasvedenih crkava polukru`ne apside.

Trajno i stalno zadu`binarstvo i nega crkava skadarske oblasti, od strane Vojislavqevi}a u XI i XII, Nemawi}a tokom XII, XIII i XIV veka, Bal{i}a, Lazare-vi}a Brankovi}a Crnojevi}a, na kraju i Mle~ana do kraja sredweg veka zalog je za izu~avawe, konzervaciju, mogu}e i restauraciju ovih vanrednih spomenika.

mr Bojan Popovi}istori~ar umetnosti

upravnik Galerije fresakaNarodnog muzeja u Beogradu

7

Panorama grada Skadra, stari naziv Rozafa- pogled sa Skadarske tvr|ave -

Ulaz u Skadarsku tvr|avu- podignuta u 13. veku -

8

Crkva Sv. Stefana, podignuta po~etkom 14. veka- nalazi se u centralnom delu Skadarske tvr|ave -

Prostor pored reke Bojane u Skadru na kome se nalazila crkva Sv. Nikole, podignuta u 14. veku, sru{ena do temeqa u vreme “kulturne revolucije” {ezdesetih godina 20. veka

9

Deo zbirke starog novca koji se koristio na prostoru Skadra od 2. - 16. veka- zbirka muzeja u Skadru -

Okov poveqe vizantijskog caraAleksija III An|ela kojom je

manastir Hilandar dodeqenStefanu Nemawi - 12. vek -

Zbirka muzeja u Skadru

10

Crkva Presvete Bogorodice, mladi Bori~, Vraka- podignuta 1869. godine -

Crkva Svete Trojice, Vraka - Skadar- podignuta 1993. godine -

11

Crkva Uspewa Presvete Bogorodice, podignuta 980. godine, 10. vek- Pre~ista Krajinska-Zetska Sveta Gora -

U crkvi su bili sahraweni knez Jovan Vladimir i wegova supruga knegiwa Kosara

Crkva Sv. Jovana Vladimira u Elbasanu, 11. vek- u crkvi su se od 11.-21. veka nalazile mo{ti Sv. Jovana Vladimira -

12

Portal naosa i priprate iz crkve Sv. Jovana Vladimira, 14. vek, Elbasantri natpisa: gr~ki - nadvratnik, latinski - leva strana, srpsko-slovenski - desna strana

Portal se nalazi u stalnoj postavci Nacionalnog muzeja u Tirani

Mo{ti Sv. Jovana Vladimira i Sv. Kozme- nalaze se u crkvi Hristovog Vaskrsewa u Tirani, Albanska pravoslavna crkva -

13

Crkva Sv. Sr|a i Vakha, selo [ir} - Skadar (na obali reke Bojane)- crkvu podigla Jelena An`ujska (`ena Kraqa Uro{a I) 1290. godine

- crkvu obnovio wen sin Milutin 1311. godine- ostaci ju`nog zida -

Deo freske svetih ratnika na ju`nom zidu crkve Sv. Sr|a i Vakha, 13. vek,selo [ir} - Skadar

14

Crkva Presvete Bogorodice, kraj 13. veka,- ostaci temeqa - crkvu podigla Jelena An`ujska -

Daw - Vau Dejse, sru{ena u “kulturnoj revoluciji” 1968. godine

Fragment freske Sv. Arhangela iz crkve Presvete Bogorodice, 13. vek- ~uva se kao relikvija u crkvi Sv. Marije, Vau Dejse -

15

Crkva Sv. Jovana Krstiteqa, 10. vek, nalazi se u selu Ra{-Kule, ispod Maranoja,severno od Skadra, domirina zvonik - prvobitne visine oko 50 metara

Zidine sredwovekovnog grada Drivasta, 9.-10. vek

16

Sredwovekovni grad Sarda - danas ostrvo u Dawskom jezeru - Vau DejseU Sardi se nalazio veliki broj crkava “po latinskim izvorima grad sa 100 oltara,

a po narodnom predawu grad sa 365 oltara.”

Crkva Svetog Nikole, 14. vek- sredwovekovni grad Sarda -

17

Manastir Vrawina, crkva Svetog Nikole, 13. vek- Zetska Sveta Gora -

Manastir Kom, crkva Presvete Bogorodice, 15. vek- Zetska Sveta Gora -

18

Manastir Be{ka,crkva Sv. \or|a, 14. vekcrkva Blagovesti, 15. vek- Zetska Sveta Gora -

Manastir Star~eva Gorica,crkva Uspewa PresveteBogorodice, 14. vek- Zetska Sveta Gora -

Manastir Mora~nik,crkva Presvete

Bogorodice, 15. vek- Zetska Sveta Gora -

19

REZIME

Pitomo skadarsko podru~je obiqem slatkih voda, jezera i reka Mora~e, Boja-ne, Drima, blizinom mora, primilo je brojne crkave i manastire od desetog veka do kraja sredweg veka. Podizani su u gusto raspore|enim gradovima u prstenu oko Skadarskog jezera, wegovoj obali kao i na rekama. Benediktska opatija Svetog Ser-gija i Vakha na Bojani centralni je hram i kultno mesto u okolini Skadra. Prema mestu u Palestini, u kojem se podvizivao Sv. Sergije Skadar je dobio svoje drugo ime Rosafa. Negovale su ga od ranog sredweg veka sve dinastije koje su prohuja-le istorijom, ali je veoma propao u posledwih sto godina. O nekada{woj slavi i danas najboqe svedo~e dva duga ktitorska natpisa koja su naru~ili kraqica Jelena An`ujska i weni sinovi kraqevi Stefan Uro{ II Milutin i Stefan Dragutin.

Jedina celovita pisana istorija isto~ne strane Jadranskog mora do kraja dva-naestog veka je Barski rodoslov, poznat i kao Letopis popa Dukqanina. Rodoslov prati doga|aje koji imaju epicentar u Baru, arhiepiskopskom sedi{tu koje je uspo-stavio kraq Bodin 1089. godine. U tekstu se nalazi i kompletno `itije Svetog Jova-na Vladimira, prvog vladara iz Zete. Jovan Vladimir prestonicu je imao uz crkvu Pre~iste Krajinske, uz obalu Skadarskog jezera. Kult Jovana Vladimira se ra{irio po ~itavom Balkanu, naro~ito u oblastima koja su bila u vezi sa wegovim mo{tima, poput Pre~iste Krajinske, zatim crkve wemu posve}ene u Elbasanu, gde su do skoro stojale wegove mo{ti, a danas i Tirane, u ~iju su sabornu crkvu prenete mo{ti, dok su ju`ni portal sa natpisima na srpskoslovenskom, gr~kom i latinskom kao i ikono-stas iz Elbasana preba~eni u Nacionalni istorijski muzej u Tirani.

Putopis u fotografijama koji je pred vama nudi magi~ne predele i oronule crkve u nestajawu ~iji izgled na romanti~an na~in i daqe {aqe sadr`ajnu poruku koja svedo~i o lepoti i o odolevawu vremenu. Ipak da se ova lepa projekcija ne bi prihvatila kao jedina istina podseti}emo na stradawe crkve Svetih Sr|a i Vakha, ili, boqe, crkve Sv. Nikole pod Tarabo{em kojoj su se i temeqi zameli. Stoga po-zivamo na istra`ivawe, objavqivawe, konzervaciju i restauraciju spomenika izu-zetno bogate oblasti Skadra, u kojoj postojawe jedinstvenog predela i nega kroz vekove hramova iz davnina, mnogih podigutih pre konfesionalnih razlika, gde se ukr{taju trobrodne bazilike i svetogorski trikonhos, pozivaju da se i danas nasta-vi sa daqim izu~avawem.

20

SUMMARY

The serene region of Skadar, close to the sea and rich with sweet water lakes and rivers Moraca, Bojana and Drin, has welcomed many churches and monasteries from the 10th century AC to the end of the Middle Ages. They were built in densely clustered towns all around the Lake Skadar and on the river banks. The Benedictine monastery of St. Sergei and Vakh on the river Bojana is one of the main temples and a well-known place around Skadar. Skadar got its second name Rosafa after a place in Palestine where St. Sergei became ascetic. From the early Middle Ages all ruling dynasties took good care of it, but over the last hundred years it has become dilapi-dated. The best testimony of its former glory are two long inscriptions commissioned by the Queen Helen of Anjou and her sons, King Stefan Uros II Milutin and King Stefan Dragutin.

The only complete written historical document of the east side of the Adriatic Sea until the end of the 12th century is Bar Genealogy, also known as The Chronicle of the Priest of Duklja. This chronicle follows the events centered around Bar, archiepiscopal seat established by the King Bodin in 1089. The document also contains the entire hagiography of Serbian Saint Jovan Vladimir, the first ruler of Zeta. Jovan Vladimir’s throne was next to the monastery of Precista Krajinska, along the coast of the Lake Skadar. The cult of Jovan Vladimir has spread all around the Balkans, especially in areas where his remains were kept, like the monastery of Precista Krajinska, a church in Elbasan dedicated to him where his remains lied until recently and today Tirana’s Cathedral, where the remains were moved to. The south porch of the church in Elbasan with inscriptions in Serbo-Slavic, Greek and Latin languages, as well as its iconostasis have been moved to the National Historical Museum in Tirana.

The travelogue in photographs in front of you offers magical landscapes and rundown churches that are slowly disappearing. Their appearance, in a romantic way, still sends a meaningful message about beauty and centuries-long defiance. However, so as not to disseminate this image as the only truth, we are going to remind readers that the church of St. Sergei and Vakh and the church of St. Nicholas under the mountain Tarabos were both destroyed, the latter one to the grounds. For this reason we encourage people to research, publish, conserve and restore the monuments in the extremely wealthy region of Skadar, an area of unique landscapes and antique temples, many of which were erected before denominational differences, a place where both three-aisled basili-cas and triconch shaped churches can be found.

R E Z Y M E

Zona e butë e Shkodrës e pasur me sasi të mëdha të ujërave të ëmbla të liqeneve e të lumenjve, Liqeni iSkodrës, lumenjtë Moraça, Buna e Drini, zonë afër detit, ka ndikuar në ndërtimin e shumë kishave e të manastireve që nga shekulli dhjetë deri në fund të mesjetës. Të ngritura në qytete të renditura dendur në zonën unazore të Liqenit të Shkodrës, në brigjet e tija si dhe në lumenj. Abacia e Benediktit. e Shën Sergjit e Vakhit në lumin Buna, është tempull qendror dhe vend kulti i rrethinës së Shkodrës. Në krahasim me një vend në Palestinë ku spiritualisht është ngritur Shën Segjie, Shodra e ka marrë emrin tjetër – Rozafa. E kanë kultivuar që nga epoka mesjetare e hershme të gjitha dinastitë që kaluan nëpër histori, ndonëse shumë është dëmtuar gjatë qindvjeçarit të fundit. Për famën e dikurshme sot dëshmojnë më së miri dy mbishkrimi për klitorët me kërkesën e Jelenës së Anzhujve dhe të bijve të saj, mbretërit Stefan Urosh II Milutin dhe Stefan Dragutin.

Historia e vetme komplete e shkruar e anës lindore të Adriatikut, deri në fund të shekullit XII është “Gjenealogjia e Tivarit” e njohur edhe si “Anal i Popit Dokleatit” .Gjeneologjia shoqëron ngjarjet që epiqendrën e kanë në Tivar, qendrën e kryepeshkopatës që e ka themeluar Mbreti Bodin më 1089. Në tekst gjendet e tërë “Jeta e Shën Jovan Vladimirit”, sundimtarit të parë nga Zeta. Jovan Vladimiri kryeqendrën e ka pasur afër Kishës Prečiste Krajinske, pranë brigjeve të Liqenit të Shkodrës. Kulti i Jovan Vladimirit është përhapur mbarë Ballkanit,sidomos në tokat që kanë pasur lidhje me eshtrat e tija, sikur Preçista Kranjske, pastaj edhe kisha e cila i është kushtuar atij në Elbasan, ku deri para ca kohës edhe kanë qenë eshtrat e tija, kurse sot në Tiranë, ku në Bazilikë janë vendosur eshtrat e tij, kurse portali jugor me mbishkrime na gjuhë serbo-sllovene, greke e latine si dhe ikonostasi nga Elbasani i cili është dërguar në Muzeun Historik Kombëtar në Tiranë.

Udhë përshkrimi i ilustruar me fotografi që është prezantuar, tregon viset magjike dhe kishat e rrënuara në asgjësim, pamja e të cilat, në mënyrë romantike, edhe më tutje bëjnë të ditur e dëshmojnë për bukurinë tyre dhe kundërshtimit të kohës. Mirëpo, për t’u mos pajtuar me këtë projekt të bukur, ju përkujtojmë fatin e keq të Kishës së Shën Sergjit e Vakhit ose të themi më mirë, të Kishës së Shën Nikollës nën Tarabosh, themelet e së cilës nuk shihen më. Për këtë shkak bëjmë apel për kërkime, rindërtime, konservime dhe restaurime të përmendoreve të krahinës jashtëzakonisht të begatshme të Shkodrës, ku ekzistimi i një visi të përbashkët dhe kultivimi i i tij nëpër shekuj , i tempujve nga e kaluara, që shumica e tyre është ngritur para dallimeve konfesionale, ku kryqëzohen bazilikat tri kubjesh dhe Trikonhosi i Atosit, ngritin zërin që edhe sot të studiohen.