Bilim Ve Teknik-Ekim 2009

8/20/2019 Bilim Ve Teknik-Ekim 2009

1/100

BlmTeknk

ve Aylık Popüler Bilim DergisiEkim 2009 Yıl 42 Sayı 5033,5 TL

Gelecek, Gelyor, Geld Derken... Neyn Nesdr Bu 3G?...

Geçmşten GünümüzeÖlçü Brmler ve Metroloj

Hızlı Yemek! Hızlı Otomobl! Hızlı Yaşam!

Yavaşlama Zamanı!Bu Hastalıklar Öksüz...Bu İlaçlar da...

Evrenden Moleküle,Her Alanda

Ölçme

9 7 7 1 3 0 0 3 3 8 0 0 1

0 3


2/100

İkinci Dünya Savaşı süresince kıtalara yayılmış olan

birlikler, okyanuslarda dolaşan denizaltılar ve su üstü

gemileri, komuta merkezleri ve birbirleri ile iletişmek vekoordine olmak zorunda idiler.

Birinci Dünya Savaşında yenilgiyi tatmış olan Alman

orduları buna hazırlıklıydılar. Tüm ordu birimleri

arasındaki bilgi iletişimini güvenle sağlayacak olan

şifreleme teknolojisi “Enigma”, çoktan geliştirilmiş ve

kullanıma alınmıştı. Almanların makinelerine olangüvenleri tamdı.

Enigma şifrelerinin düşmanları tarafından kırılmasının

mümkün olmadığına inanıyorlardı.

Oysa İngilizler, savaştan neredeyse otuz yıl sonra, savaş

sırasında Enigma şifrelerini kırdıklarını ve bu başarınınsavaşı kazanmalarında en büyük etkenlerden biri

olduğunu iddia edeceklerdi.

Süleyman Sevinç, Enigma adlı bu eserinde, Almanlarınsavaş boyunca kullandıkları şifreleri ve İngilizlerin bu

şifreleri kırma çabalarını açık bir dille anlatıyor.

Enigma bu çalışmalara ışık tutan ilk Türkçe yayındır.

P O P Ü L E R B İ L İ M K İ T A P L A R I

k r i p t o l o j i n i n d ö n ü m n o k t a


3/100

BlmTeknk

ve

Sevgl Okurlar,Ekm sayımızda kapak konusu olarak günlük yaşamımızda varlığını pek de hssetmedğmz ama aslında yaşadığımız her anın çnde olan

ölçme konusunu ele aldık. Ölçmenn geçmşn ve bugününü anlatan “Geçmşten Günümüze Ölçü Brmler ve Metroloj” yazımızla başlayankapak konusu yazılarımızda çeştl ölçme şlemler ve yöntemler anlatılıyor. Drenç ölçümü, Dünya’nın Ay’ı çektğ kuvvetn ölçümü,

kan akışının ve solunumun ölçümü, zeptomol düzeynde ölçüm bu sayımızın dğer ölçme yazılarının konuları.Ölçme konusu yanında daha brçok değşk konuda ve oldukça renkl yazılarımız bu sayımızda szlere sunuluyor. Hayatı hızlı yaşamanın

olumsuz etklern anlatan “Yavaşlama Zamanı” yazımız, nsanların yaşam düzeylern arttırırken çevreye verlen zararlı etklern

en aza ndrlmesn amaçlayan “Sürdürüleblr Tasarımlar” yazımız, nadr hastalıklar dye adlandırılan ve çok ender rastlandığı çn çarespek de aranmamış hastalıkları konu ednen “Bu Hastalıklar Öksüz... Bu İlaçlar da...” başlıklı yazımız, son yıllarda kullanımı yce yaygınlaşanve akkor ampullern tarh sayfalarında yer almasını sağlayacak gb görünen tasarruflu ampuller konusunu nceleyen

“Tasarruflu Ampuller” başlıklı yazımız oldukça lgnç.Tuz Gölü’nün güneyndek Obruk Platosu’nda bu yılın başlarından tbaren hızla artmaya başlayan ve bölgede yaşayanları endşelendren

yen obruk oluşumları ve değşmler, altın nano parçacıkların byolojk sstemlerdek çeştl kullanımları, dünya genelndeyaygınlaşmaya başlayan hem enerj tasarrufu sağlayan hem de çevreye güzellk katan park ve bahçe görünümlü yeşl çatılar, hayatımızı

tamamlayan, kendmz y hssettren hatta yaşamımıza yön veren kozmetkler ve termk santrallerdek atık ısının değerlendrlmesbu sayımızda ele alınan dğer konular. Köşeleryle her sayfası dolu dolu sayımızı beğeneceğnz umuyorum.

Sevglerle,

Adnan Bahadır

Aylık Popüler Bilim Dergisi

Yıl 42 Sayı 503Ekim 2009

“Benim mânevi mirasım ilim ve akıldır” Mustafa Kemal Atatürk

SahbTÜBİTAK Adına BaşkanProf. Dr. Nüket Yetş

Popüler Blm Yayınları MüdürüGenel Yayın YönetmenAdnan Bahadır([email protected])

Sorumlu Yazı İşler MüdürüDuran Akca

([email protected])

Yayın KuruluProf. Dr. Ömer CebecDoç. Dr. Tarık BaykaraProf. Dr. Atlla GüngörAdnan KurtYrd. Doç. Dr. Ahmet OnatProf. Dr. Muharrem Yazıcı

Yazı ve AraştırmaAlp Akoğlu([email protected])

İlay Çelk([email protected])

Melh Akf Gürbüz([email protected])

Burak Kale([email protected])

Gzem Karlılar([email protected])

RedaksyonUmut Hasdemr([email protected])

Sevl Kıvan([email protected])

Özlem Özbal

([email protected])Adem Uludağ([email protected])

Grafk Tasarım - UygulamaÖdül Evren Töngür([email protected])

WebSad Atılgan([email protected])

Snan Erdem([email protected])

Mal YönetmenH. Mustafa Uçar([email protected])

Okur İlşkler - İdar HzmetlerLale Edgüer([email protected])

E. Sonnur Özcan([email protected])

Yeter Svrkaya([email protected])

Yazışma AdresiBilim ve Teknik DergisiAtatürk BulvarıNo: 221 Kavaklıdere 06100Çankaya - Ankara

Tel(312) 427 06 25(312) 427 23 92

Faks(312) 427 66 77

Satış-Dağıtım(312) 467 32 46(312) 468 53 00/1061-3438Faks: (312) 427 13 36TÜBİTAK Santral(312) 468 53 00

[email protected]

ISSN 977-1300-3380

Fiyatı 3,50 TLYurtdışı Fiyatı 5 Euro.

Dağıtım: DPP A.Ş.

Baskı: İmpress Baskı Tesisleriİmaj İç ve Dış Tic. A.Ş.İmajas.com.trBaskı Tarihi: 28.09.2009

Bilim ve Teknik Dergisi, Milli Eğitim Bakanlığı [Tebliğler Dergisi, 30.11.1970, sayfa 407B, karar no: 10247]tarafından lise ve dengi okullara; Genelkurmay Başkanlığı [7 Ş ubat 1979, HRK: 4013-22-79Eğt. Krs. Ş. sayı Nşr.83] tarafından Silahlı Kuvvetler personeline tavsiye edilmiştir.

Ö d ü l E v r e n T ö n g ü r


4/100

28

44

58

İnsanlığın var oluşundan bu yana ölçmenin yaşamın her alanında varlığını hissettirdiği ve anlam kazandığıartık şüphe duymadığımız bir gerçek. Tarihi belgeler incelendiğinde insanoğlunun “her şey”i “birşekilde” ölçtüğü, bu “bir şekil”inse medeniyetler kuruldukça, teknoloji ilerledikçe biçim değiştirdiği vegünümüzdeyse gözle görülemeyecek boyutlara ulaştığı görülüyor.Günlük yaşamımızda varlığını hissetmediğimiz, aslında yaşadığımız her anın doğrudan içinde olan ölçmeningeçmişten günümüze serüvenini çeşitli kaynaklardan derleyerek sizlerle paylaşmak istedik.

Ilık yaz gecelerinde seyretmeye doyamadığımız ateş böceklerinin nasıl olup da parıldadığını hepimiz merak etmişizdir. Ateş böceğinde

ışığın açığa çıkmasını sağlayan biyolojik sistemin aslında ateşle pek ilgisi yok, ancak bu sistem laboratuvarda eşsiz bir ölçüm yönteminintemelini oluşturuyor. Işık üretimini sağlayan biyokimyasal tepkimelerin deney tüplerinde gerçekleştirilmesiyle, hormonlar gibi biyolojiksıvılarda oldukça düşük miktarda bulunan çok sayıda farklı maddenin ölçülmesi sağlanabiliyor.

Hastalıklara karşı verdiği savaş, insanoğlunun hayatta kalma mücadelesinin önemli bir bölümünü oluşturuyor. Hastalıkları önlemek vetedavi edebilmek için yapılan çalışmalar önemli bir etkinlik alanı olmuş. Bugün bilim ve teknolojideki gelişmeler sayesinde geçmişeoranla çok daha fazla hastalığı yenebiliyoruz. Ancak yine de çaresi bulunamamış pek çok hastalık var. Bu size ürkütücü geliyorsa dahakötüsünü söyleyelim: Çok ender rastlandığı için çaresi (pek de) aranmamış hastalıklar... Fakat kötümserliğe de kapılmıyoruz, çünküinsanlık pek çok konuda olduğu gibi şimdiye kadar büyük ölçüde ihmal ettiği bu “öksüz hastalıklar” konusunda da bilinçlenmeye başlıyor.

İçindekiler


5/100

Haberler ............... .............. ............... ............... .............. ............... ............... .............. ............... ...... 4

Türkye’den Haberler / Duran Akca ...........................................................................................12

BlmNet/ Burak Kale - Akf Gürbüz .........................................................................................14

Tekno-Yaşam / Osman Topaç .....................................................................................................16

Ctrl+Alt+Del / Levent Daşkıran ................................................................................................ 20

Gelecek, Gelyor, Geld Derken Neyn Nesdr Bu 3G Dedkler? / Levent Daşkıran .........22

Geçmşten Günümüze Ölçü Brmler ve Metroloj / İlknur Koçaş .......................................28

Drenç Ölçümünün Serüven / Ens Turhan ............................................................................ 34

Dünya’nın Ay’ı Çektğ Kuvvet Ölçüleblr m? / Snan Fank ................................................38

Kan Akışını ve Solunumu Ölçmek / Hakan Kaykısızlı ............................................................42

Laboratuvardak Ateşböcekler: Zeptomol Düzeynde Ölçüm/ Abdurrahman Coşkun .....44

Yavaşlama Zamanı / Gzem Karlılar ..........................................................................................50

Sürdürüleblr Tasarımlar / M. Akf Gürbüz ............................................................................. 54

Bu Hastalıklar Öksüz... Bu İlaçlar da... / İlay Çelk ................................................................. 58

Tasarruflu Ampuller / Burak Kale ............................................................................................. 64

Obruk Platosu’nda Devam Eden Obruk Oluşumları / T. Ahmet Ertek ................................ 66

Altın! Br Mücevherden Çok Daha Fazlası:Altın Nano Parçacıkların Byolojk Uygulamaları / Bhter Dağlar .......................................72

Yeşl Çatılar / Serdar Çelk .......................................................................................................... 76

Kozmetklern Doğası / Elf Aydın Emmoğlu .......................................................................... 78

Sahp Olduğumuz Büyük Potansyeln Farkında mıyız?Termk Santrallerdek Atık Isı / Murat Kahraman .................................................................. 84

86Sağlık Ferda Şenel

88Gökyüzü

Alp Akoğlu

92Zekâ Oyunları

Emrehan Halıcı

94Yayın Dünyasıİlay Çelik

96Bilim ve TeknikDergisineGönderilenYazı ve GörsellerinSahip OlmasıGereken Özellikler

+


6/100

BeynnBölünmüşseDaha Akıllısın!

Gzem Karlılar

Beynn k tarafı brçok hayvanda farklışlevlerden sorumludur. Örneğn n-sanlarda sol taraf genellkle dl merkezdr,

sağ taraf se daha çok görsel ve uzamsal

şlerden sorumludur. Papağanlar üze-

rnde yapılan br araştırma bu ayrımın

beynn gücünü artırdığını gösteryor.

Yıllardan ber araştırmacılar beyn

yansallığı (serebral lateralzasyon) olarak

blnen beyndek ş bölümünün nsanlara

özgü olduğunu düşünüyordu. Ancak yen

araştırmalar bu ş bölümünün omurgalı

hayvanlarda yaygın olduğunu gösterd.

Bu konudak öneml kuramlardan br, bu

özellğn hızlı ve doğru problem çözme

yeteneğ kazandırdığını ler sürüyor. Kuram

golyan balıkları çn geçerl (yansal beynl

olanları br yandan çevrede başka avcı

hayvanlar olup olmadığını kontrol ederken

br yandan da kardes avlamak konusun-

da daha becerkl) ancak dğer brçok tür

üzernde henüz bu deney yapılmamış.

Papağanlar ve kargalar zekâlarıylameşhurdur. Sydney’dek Macquare

Ünverstes’nden davranışsal ekolog

Culum Brown ve byolog Mara Magat

Avustralya’ya özgü sekz ayrı papağan tü-

ründen 40 papağan üzernde deney yapmış.

Nasıl k sağ elllk çoğu nsanda beynn sol

tarafının baskın olduğunu gösteryorsa,

kuşlarda beyn yansallığı da br kuşun br

yyecek parçası üzernde hang gözünü

sabtledğ ve o yyeceğ hang ayağıyla

aldığının gözlenmes le belrlenmş. Her

kuşa 0’la (terch yok) 5 (kuvvetl yansallık)

arasında br yansallık puanı verlmş.

Ardından papağanlara k ayrı deney

uygulanmış. Deneylerden brnde papa-

ğanların kendlerne verlen yemlern tane-

lerne benzeyen çakıl taşlarından oluşan

br arka plan üzerndek yem tanelern

ayırt edp almaları beklenmş; bu deneyde

papağanların performansı, yedkler tane

sayısının gagalama sayısına bölünmesy-

le değerlendrlmş. Daha zor olan knc

deneyde se kuşların tüneklernn altına

asılmış, 50 santmetre uzunluğundak br

pn ucundak yem almaları beklenmş.

Yemn yukarı çeklmes cdd br gaga, ayak

ve göz eşgüdümü gerektren br problem.

Proceedngs of the Royal Socety B’de ya-

yımlanan makalelernde, araştırmacılar beyn

asmetrs daha fazla olan kuşların başarıya

daha yakın olduğunun görüldüğünü bldrd.

Avustralya papağanlarının en zek ve mu-habbet kuşlarının da zekâ sevyes en düşük

kuşlar olma eğlm gösterdğ, ancak türler

çnde yansallık derecesne göre değşkenlk

olduğu görüldü. Örneğn, p testnde kuvvetl

yansallığa sahp dört farklı türden beş kuş

(br sağ, dğerler sol ayağını kullanan kuşlar)

lk denemelernde başarılı oldu. Yansallığı

olmayan kuşlar en kötü performansı gös-

terd; çakıl testnde kuvvetl yansallığa sahp

kuşların % 95 başarılı olmasına karşın yan-

sallığı olmayan kuşlar % 55’te kaldı. Brown

“Düşük puan alan bu kuşların koordnasyon

sorunu var” dyor ve eklyor “Brçok yaklaşı-

mın br karışımını denyor ve bazen de her

şeye rağmen yeme ulaşmayı başarıyorlar”.

Yazarlar, deneylernn beynsel yansal-

lığın hızlı ve doğru düşünmey ve eşgü-

dümlü hareketler destekledğn, bunun

da kuşların hayatta kalma ve çoğalma

becersn artırdığını gösterdğn söylüyor.

Tavuklar üzernde yapılan yem taneler-

nn gagalanması deneylernde bu hayvanla-

rın gösterdğ performans üzernde çalışmış

olan, İtalya’dak Trento Ünverstes’nden

blşsel snrblmc Gorgo Vallortgara

“Yansallığın dereces ve blşsel yetenekler

arasında br bağlantı olduğu zaten düşü-

nülüyordu, ancak hayvanlar üzernde çok

az karşılaştırmalı deneysel araştırma yapıl-

mıştı” dyor. Vallortgara’ya göre bu çalışma

“yüksek kavrayış düzeyyle beyn asmetrs

arasında br bağlantı olduğunu doğruluyor”.

http://scencenow.scencemag.org/cg/content/ull/2009/902/4?rss=1

BeynmzVücudumuzunNe YaptığınıBlmezse

İlay Çelk

Yoğun br temposu olanlar blr, br şeyyapmaya nyet etmekle onu yapmakfarklı şeylerdr. Ancak yen br araştırma

beynn böyle nce ayrımlar yapmadığını

ortaya koydu. Araştırmacılar, örneğn

brne el salladığımızda, el sallama eyle-

mmzn değl de el sallama nyetmzn

elmz sallamışız duygusunu yarattığını

keşfett. Bu keşf, vücudun yaptıklarını

beynn nasıl takp ettğne ışık tutablr.

Nörolojk blmler beynn deneym-ler nasıl şledğne lşkn pek çok bulgu

ortaya koymuş olsa da nyet olgusunun

kaynağı hep br sır olarak kaldı. Geçmştek

araştırmalar nyet, beynn aynı zamanda

hareket ve hareket farkındalığı le lşkl

k bölges olan posteror paretal korteks

ve premotor kortekse bağlıyordu. An-

cak her bölgenn görev ve brlkte nasıl

çalıştıkları tam olarak anlaşılamamıştı.

Fransa’da Bron’dak Blşsel Nörolo-

jk Blmler Merkez’nden beyn ve snr

blmc Angela Srgu, posteror paretal

korteksler hasarlı hastalarla çalışırken bu

bölgenn steml eylemlerdek görevn

merak etmeye başlamış. Srgu, hastaların

hareket etmey ne zaman stemeye baş-

ladıklarını anlayamadığını, çünkü kend

nyetlern takp edemedğn söylüyor.

Srgu yaygın br amelyat uygulamasın-

dan yararlanmak üzere, Fransa’dak Lyon

Ünverstes’nden araştırmacılar ve Lyon’dak

Perre Werthemer Hastenes’nden beyn

ve snr cerrahı Carmne Mottolese’le br

araya geld. Beyn ve snr cerrahları bazen

C u

l u m B r o w n

Haberler

4


7/100

amelyat hazırlığı olarak lokal anestez etks

altındak ancak uyanık durumdak hasta-

ların beynlerne, beynn bölgelern ayırt

edeblmek ve böylece komplkasyonları en

aza ndrmek çn elektrksel uyarı verrler.

Mottolese yed hastanın beyn tümörü

amelyatlarında hastaların frontal, pare-

tal ve temporal beyn bölgelern uyardı;

Srgu’nun ekb de bu sırada hastalardan

ne hssettklern tarf etmelern sted.

Paretal korteksn uyarılmasının ardından

hastalar kollarını, bacaklarını, dudaklarını ya

da göğüslern hareket ettrmek “stedkle-

rn” bldrdler, ancak aslında hareket ettr-

medler. Mottolese aynı bölgey daha yoğun

olarak uyardığında se hastalar vücutlarınınhareket ettrmeye nyet ettkler bölgelern

aslında hareket ettrmedkler halde, hareket

ettrdklern sandılar. Öte yandan premotor

korteks uyarıldığında hastalar uzuvlarını

gerçekten hareket ettrdler, fakat bu defa

da hareketlernn farkına varmadılar.

Araştırmanın Scence’da yayımlanan

sonuçları, Srgu’ya göre “ne yaptığımı-

zın farkında olablmemz çn ‘nyete’

htyacımız olduğunu” düşündürüyor.

Srgu, beynn nyetnn ve bu nyet ger-

çekleştrlrse neler olacağına lşkn ön-

görüsünün hareket gerçekleştrmş olma

deneymn oluşturduğunu söylüyor.

İngltere’dek Unversty College

London’dan blşsel beyn ve snr blmc

Patrck Haggard çalışmayı son derece

heyecan verc buluyor. Haggard, ra-

denn nörolojk açıdan nceleneblecek

olmasının cesaret verc olduğunu ve

böyle br rade fkrnn nsan doğasının

çok temel br parçası olduğunu söylüyor.


YaşlandıkçaYüzler Tanımak Zorlaşıyor!

Pınar Dündar

Çok kısa sürelğne gördüğümüz bryüzü tanımamız bazen hç de kolayolmayablyor. Ancak yetşknler bu konu-

da yaşlılara göre hatırı sayılır br avantaja

sahp. Erşme açık br derg olan BMC

Neuroscence’da araştırmacı yazarlar konuy-

la lgl olarak yaşlıların daha düşük br algı-

lama hızı olduğuna dar göstergeler buldu.

İngltere Glasgow Ünverstes’nden

Gullaume Rousselet ve br grup araştırmacı,

ortalama yaşları 22 ve 70 olan k gruba

bulanık nsan yüzü resmler göstererek

beynlernde oluşan elektrksel tepky ölçtü.

Yaşlanmanın, nsan yüzü gb karmaşık

uyarıcıların görsel tanımlama süres üzerne

etks konusunda şu ana kadar çok az sayıda

araştırma yapıldığını belrten Rousselet ve

ekb, yaptıkları çalışmada yaşlılardak söz

konusu yavaşlamayı bulgulamanın yanı

sıra, bu tp durumlarda ortaya çıkan başlıca

bleşen N170’n ler yaşlarda yüzlere karşı

yeternce hassas olmadığını da tespt ett.

N170, uyarıcıdan 170 mlsanye sonra

ortaya çıkıyor. Gençlerde bu durum daha

çok yüzün görünmesyle lşklyken

yaşlılarda, gürültüye tepk olarak da ortaya

çıkıyor. Rousselet’e göre, elde edlen verler

yaşlandıkça yavaşladığımız genel görüşünü

desteklyor. Ancak bunun da ötesnde

araştırma, yüz tanımlama bağlamında

beynn ne kadar yavaşladığını ölçmek çn

yen seçenekler sunuyor. Şmd amaç hem

bu yavaşlamanın hem de stsna durumların

sebebn teşhs etmek. Çünkü gerçekte

bazı yaşlılar bu konuda gençler kadar hızlı

ve bu durum hâlâ gzemn koruyor.

http://www.bomedcentral.com/bmcneurosc/

http://www.alphagalleo.org/VewItem.aspx?ItemId=60722&CultureCode=en

DownSendromuKanserNasıl Önlüyor?

İlay Çelk

21.kromozomun fazladan br kop-yasını taşıyan Down sendromlukşlern bell kanser türlerne normalden

çok daha az oranda yakalandığı blm n-

sanlarınca yıllardır blnyor. Boston Çocuk

Hastanes’ndek araştırmacılar, Down send-

romlu br kşnn der hücrelernden elde

edlen kök hücreler kullanarak kanserden

korunmada etkl olan gen tespt ettler.

Araştırmacılar Nature’da yayımladıkları

sonuçlarının kanser tedavs çn ümt vaatedc hedefler ortaya koyduğunu düşünüyor.

Ayrıca kök hücre byologlarına göre bu çalış-

ma aynı zamanda artmakta olan br eğlm

gösteryor: hastalığa özel kök hücrelern,

tedavden zyade belrl genetk hastalıkların

anlaşılması çn model olarak kullanılması.

Anjyogenez (yen kan damarları oluşu-

mu) durdurmanın tümörün gelşmesn en-

gelleyebleceğ yaklaşımına öncülük etmesy-

le tanınan araştırmacı Judah Folkman (1933-

2008), Down sendromlularda gözlemlenen

düşük kanser oranının 21. kromozomdak,

J u p t e r I m a g e s



Blm ve Teknk Ekm 2009

5


8/100

anjyogenez engelleyen genlere dayanıyor

olableceğn öne sürmüştü. Bu nedenle

Çocuk Hastanes’nn Folkman Laboratuvarı

üyes Sandra Ryeom, 21. kromozomun kan

damarı oluşumunu düzenleyen DSCR1 adlı

br proten kodlayan bölgesne odaklandı.

Kromozomları normal br farede, Dscr1

gennn standart k kopyası, normal kan da-marı oluşumunda kontrolü sağlamaya ancak

yetecek mktarda proten üretyor, ancak bu

mktar, gelşmekte olan br tümörün tetk-

ledğ aşırı anjyogenez durdurmaya yeterl

olmuyor. Oysa Ryeom, Down sendromunun

yapay br versyonuna sahp ve dolayısıyla

da Dscr1 gennn üçüncü br kopyasını

taşıyan farelerde DSCR1 proten fazlasının

anormal anjyogenez ve dolayısıyla tümör

gelşmn kontrol altında tuttuğunu keşfett.

Ryeom ve ekb, DSCR1’n 21. kromozom-

dak başka brkaç genle brlkte çalıştığını

düşünüyorsa da bu protenn tümörün

baskılanmasında temel br rol oynadığını

gösterd. Br farede 21. kromozomun ta-

mamının değl de Dscr1 gennn tek başına

üçüncü kopya olarak bulunması, kanser

oluşumunu baskılasa da bu baskılama Down

sendromlu faredek kadar etkn olmadı.

Ryeom ve ekb, söz konusu genn nsan-

larda görülen kanserlerle de bağlantılı oldu-

ğunu göstermek çn Down sendromlu br

nsanın der hücrelernden br kök hücre soyu

oluşturdu. Araştırmacılar, nspeten yen br

teknk olan uyarılmış plurpotent kök hüc-reler (PS) yenden programlama teknğn

kullanarak, başkalaşmış yetşkn hücrelernde

belrl genlern anlatımını (genden proten

üretlmesn) ve bu hücrelern gelşm süreç-

lerndek daha erken br duruma dönmelern

sağlayablyorlar, bu durumdak hücreler

de çok çeştl hücre tpler oluşturablyor.

İnsan PS hücreler kanser gelşm üzerne

yapılan araştırmalar çn uygun br araç. Bu

hücreler, bağışıklık sstemler zayıflatılmış

farelere enjekte edldğnde çeştl doku

türlernden oluşan karmaşık fakat y huylu

tümörler oluşturuyor. Araştırmacılar, kromo-

zomları normal olan br breyden elde edlen

PS hücrelern farelere verdklernde oluşan

tümörler, kendlern besleyeblmek çn

düzenl kan damarı ağları oluşturdu. Oysa

Down sendromlu br breyden elde edlen

PS hücreler verldğnde oluşan tümörler

neredeyse hç kan damarı oluşturmadı.

Kök hücre yaklaşımı, araştırma-

cıların 21. kromozom üzernde anj-

yogenez önleyen başka protenlere

odaklanmasına da mkân vereblr.

Ryeom ve ekb, DSCR1 mekanzmasının

tümörler engellemedek önemn gös-

terdkten sonra şmd de bu mekanzmayı

kanser laçlarının hedef alacağı br alternatf

olarak nceleme altına aldı. Proten küçük

parçalara ayırarak anormal kan damarı

oluşumuna engel olablecek en küçük

parçayı tespt ettler. Ryeom bu parçanınsadece kanser tedavsnde değl koruyucu

laç olarak da kullanılablmesn tasarlıyor.

Mnesota’da Rochester’dak Mayo Clnc

Kanser Merkez’nde byokmya ve mole-

küler byoloj profesörü olan Debabrata

Mukhopadhyay se konuya daha temknl

yaklaşıyor. DSCR1’n normal gelşmdek

görev henüz pek anlaşılmadığı çn bu byo-

lojk mekanzmayla oynamanın stenmeyen

sonuçlar doğurableceğn söylüyor; ancak

yen çalışmanın bu mekanzmanın çözül-

mesne katkıda bulunacağından da ümtl.

http://www.technologyrevew.com/bomedcne/22681/

NedenYolumuzuKaybednceDareler Çzerz?

Akf Gürbüz

Macera hkâyelernde ve korku flm-lernde yollarını kaybeden talhszkarakterlern yürürken darler çzmesyle

gerlm yce artar. Örneğn Blar Cadısı (The

Blar Wtch Project) flmnde öğrencler or-

mandan dosdoğru yürüyerek çıkablselerd,

flm o kadar da korkutucu olmazdı. Acaba

bu yön bulma kusuru gerçek m yoksa sa-

dece çok kullanılan br senaryo numarası

mı? Yapılan br çalışmaya göre nsanlar

etrafta yön belrlemeye yardımcı olablecek

unsurlar olmadığı zaman gerçekten de da-

reler çzerek yürüme eğlm gösteryorlar.

Araştırmayı tetkleyen fkr, Almanya’da

yayınlanan ve zleyclern sorularını yanıt-

lamaya çalışan, Kopfball adındak blmsel

televzyon programından geld. Yapımcılar

yürürken dareler çzldğ konusundak

genel kanının doğru olup olmadığını

Almanya’dak Max Planck Ensttüsü’nde

algı ve hareket hakkında araştırmalar

yapan pskolog Jan Souman’a sordular.

Konuyu lg çekc bulan Souman’ın prog-

ramla şbrlğ yapmasıyla 2007 yılında

bu konuyla lgl br bölüm yayınlandı.

Deneylerden brnde, üzerlernde uydu

alıcıları olan gözler bağlı 15 gönüllü genş

br alanda düz br çzgde yürümeye çalıştı.

Katılımcıların çoğu 20 metre çapındak

küçük dareler çzerek ortalıkta dolandılar.

Önceden bazı araştırmacılar dareler çzerek

yürümenn k bacak arasındak uzunlukve kuvvet farkının nsanı br yöne doğru

döndürmesyle ortaya çıkableceğn öne

sürmüşlerd. Ancak Souman’ın deneynde

çoğu katılımcı sağa ya da sola doğru

belrgn br sapma göstermed. Her ne kadar

katılımcıların sağ ve sol bacakları arasında

az mktarda kuvvet farkı olsa da, bu fark

onların dönme eğlmleryle örtüşmed.

Araştırmacılar bacaklar arasındak uzunluk

farkını sağ ya da sol ayak tabanına 12 mm

destek koyarak belrgnleştrdler, buna

karşın katılımcılarda

düzenl br sağa

ya da sola dönme

eğlm görülmed.

W k p e d a


Haberler

6


9/100

Bulgular nsanların dareler çzerek yürü-

mesnde beynn rolü olduğunu gösteryor.

İnsanların gözler bağlandığında, beyn kısıtlı

blglerle düz br rota belrlemek zorunda

kalır. Bu blgler denge mekanzmasından

ve kaslardak ve eklemlerdek hareket

agılayıcıları tarafından sağlanır. Souman

tüm bu snyallerde küçük de olsa hatalar

olduğunu belrtyor. Bunun sonucunda

nsanlar rastgele dolambaçlı br yol çzyor-lar. Ancak genellkle belrl br yöndek hata

brkerek dareler çzlmesne neden oluyor.

Bu konuda 1920’lerde yapılan araştır-

malarda nsanların göremedklernde düz

br yolu takp edemedkler anlaşılmıştı.

Ancak o günlerde uydu alıcıları olmadığı

çn araştırmacılar nsanların tam dare

çzdklern tespt edememşlerd.

İnsanların nereye gttklern görebldk-

lernde zledkler yol da araştırıldı. Souman

ve çalışma arkadaşları gözler bağlanmamış

gönüllüler yabancı oldukları k ayrı çevrede

takp ettler. Bunlardan brs Almanya’da br

orman, dğeryse Tunus’tak Sahra Çölü’ydü.

Denekler ormanda sadece bulutlu günlerde

dareler çzerek yürüdüler. Güneşn göründü-

ğü zamanlardaysa brkaç saat boyunca he-

men hemen düz br çzg boyunca lerleye-

bldler. Aynı durum Sahra Çölü’nde de göz-

lend. Souman’a göre güneş ve gölgeler gb

görsel puçları, nsanların dareler çzerek yü-

rüme eğlmleryle başa çıkmalarını sağlıyor.


DnozorlarŞşman Değlmş

Akf Gürbüz

Jurassc Park sersnden aşna olduğu-muz dnozorlar genellkle r ve kaba br

şeklde canlandırılmıştır. Yen br araştırma

yeryüzünde yaşamış en büyük canlılar olan

dnozorların kütlelernn daha önce tahmn

edlenn yarısı kadar olableceğn öne sürdü.

George Mason Ünverstes’nden Geoff-

rey Brchard başkanlığındak br ekp, daha

önce dnozor alesnn kütlesn tahmn

etmekte kullanılan statstksel modelde

br sorun olduğunu ortaya çıkardı.

Araştırmaya göre esk formül, büyük

hayvanların kütle tahmnnde çok büyük

hatalar veryor. Ancak aynı formülün daha

küçük hayvanlarda verdğ sonuçlar hayl

sabetl. Yen bulunan yöntemle yapılan

tahmnler, dnozorların düşündüğümüz-

den daha küçük olduğunu gösteryor.

Tab k bulunan dnozor skeletler bu

canlıların devasa yaratıklar olduğunu

gösteryor, ancak önceden dnozorların

çok daha büyük olduğu düşünülüyordu.

1985 yılında gelştrlen esk formül,

örneğn dnozorların beynlernn büyük-

lüğü ve yumurtalarının büyüklüğünü

hesaplamak çn kullanılmış. Bu yöntemde,verler dönüştürülürken özgün verlern

ntelğ değşyor. Böylece denklemden

elde edlen tahmn sonuçlar değşyor.

Araştırma ekb, esk formülü fl ve

su aygırı gb yaşayan hayvanların ağır-

lıklarını belrlemede kullandığında, tah-

mnlern ölçülen ağırlıklardan çok daha

büyük değerler olduğunu gördü. Böylece

formülde br sorun olduğu anlaşıldı.

Ekp, kemk boyutlarını kullanarak dno-

zorların ağırlıklarını tahmn eden yen br

denklem gelştrd. Bu yen denklem verlern

dönüştürülmesn gerektrmyor. Formülün

temel mantığı hayvanların bacaklarıyla

bnalardak taşıyıcı kolonların şlevlernn

benzerlğne dayanıyor. Bna büyüdükçe

artan ağırlığı taşımak çn daha genş ko-

lonlar kullanılmalı. Aynı şeklde hayvanın

ağırlığı ne kadar büyükse bacaklardak

kemklern de o kadar kalın olması gerekr.

Yapılan çalışma, dnozorların zanne-

dldğnden daha nce canlılar olduğunu

düşündürüyor. Bu sonuç, araştırmacıların

dnozorlarla lgl daha önce elde ettğ

blgler güncellemelern gerektryor. Ör-

neğn hareket etmek çn gereken kasın

mktarı, metabolzma çn gereken yyecek

ve oksjen mktarları ağırlıkla lşkl ola-

rak değşecektr. Belk bu sayede Jurassc

Park sersne de yepyen br flm katılır.

http://eagle.gmu.edu/newsroom/765/

Denzler Her DurumdaYükselecek:

MS 4000İlay Çelk

İklm değşmnn eryen buz taba-kalarına etks üzerne yapılan sonaraştırmaya göre atmosfer bugünkü

halyle sabtlemey başarsak ble denz

sevyes 25 metre kadar yükselecek.

Southampton Ünverstes’ndek İngl-

tere Ulusal Okyanus Blmler Merkez’nden

Eelco Rohlng ve ekb geçtğmz 520.000

yıla lşkn denz sevyes değşmlern ye-

nden kurguladı ve bunu aynı döneme at

küresel klm ve karbondokst verleryle

karşılaştırdı. Bu karşılaştırma sonucunda

karbondokst sevyesyle denz sevyesndek

yükselme arasında sıkı br lşk bulundu.

Araştırmacılar bu lşkye dayanarak eğer

atmosferdek karbondokst sevyes şu ank

halyle sabtlenrse, önümüzdek brkaç bnyıl çndek sıcaklık artışları sonunda denz se-

vyesnn 25 metre yükseleceğn hesapladı.

Araştırma ekb bu yükselmenn br gece-

de, hatta önümüzdek yüzyıl çnde de ger-

çekleşmeyeceğn vurguluyor. Geçen yıl ya-

yımlanan k çalışma, suyun yükselme hızının

br sınırı olduğunu gösteryordu. Bu çalışma-

lardan brne göre denz sevyes 2100 yılında

yaklaşık 1,3 metre yükselmş olacak, dğer

çalışma se üst sınırı 2 metre olarak belrlemş.

Yukarıdak harta, denz sevyesnn 2

metre kadar yükselmesyle ülkemzn kıyıları-

nın alacağı görünüm hakkında fkr vereblr.

http://www.newscentst.com/artcle/dn17343-earths-coastlnes-afer-sealevel-rse-4000-ad.html

C R e S I S

Su altında kalacak alanlar


7


10/100

Hava Yolları veGer Dönüşüm

Akf Gürbüz

Son yıllarda yce yaygınlaşan ger dönü-şüm akımı ABD’dek hava yolu şrket-lerne pek de uğramış görünmüyor. Çok

seyahat etmeyen brnn ble kolayca fark

edebleceğ gb uçuş görevller kabnde

topladıkları bütün döküntüler, gazeteler,

boş konserve kutularını, bardakları, şşele-

r, kâğıt peçeteler ve gazeteler aynı çöp

torbasına koyuyorlar. ABD hava yolu en-

düstrs her yıl 58 adet Boeng 747 yapmaya

yetecek (4250 ton) atık alümnyum kutu

ve 70 metre dernlğe sahp, futbol sahası

genşlğndek br çukuru doldurablecek

(72.250 ton) atık kâğıt atık üretyor. Ülkedek

en büyük 30 havalmanı, hava yollarının

da katkısıyla Mam büyüklüğündek br

şehrn ürettğ kadar çöp üreteblyor.

Seyahat sektörünün dğer kollarından

farklı olarak hava yolları endüstrs yeşl

devrme grerken kaplumbağa hızıyla ler-

lyor. Örneğn otel sahplern havluları her

gün değştrmemeye ten yeternce eko-

nomk neden varken, hava yollarını çevrec

olmaya teşvk edc az sayıda ekonomk

neden ve çok az hükümet baskısı var.Doğal Kaynakları Koruma Konsey’ndek

(NRDC, Natonal Resources Defence Councl)

kıdeml blm nsanlarından Allen Hershko-

wtz hava yollarının ve havalmanlarının

ülkedek ger dönüşüm akımına daha

hızlı katılmalarını önleyen brkaç etmen

olduğunu belrtyor. Hershkowtz, 2006’da

hava yolu endüstrsnn ürettğ atık mkta-

rını belrleyen ve bu konudak stekszlğ

sert br dlle eleştren br rapor hazırladı.

Sorunlardan br havalmanlarının, ger

dönüştürülecek maddeler barındıracak

alt yapıyı kurmakta steksz olmaları. Bazı

hava yolu şrketler ger dönüştürüleb-

len atıkları daha uçakta ayırıyorlar, ancak

nlen havalmanında gerekl donanım

yoksa tüm atıklar yne aynı yere gdyor.

Hershkowtz bu durumu havalmanlarının

ger dönüşüm düşünülmeden tasarlan-

masına bağlıyor. Örneğn çöp atmak çn

çok uygun atık olukları olmasına karşın

ger dönüşüm oluğu bulunmuyor.

Bununla brlkte bazı havalmanları bu ko-

nuda büyük adımlar atmış bulunuyor. Hava-

lmanlarında artık ger dönüşüm kutularıyla

karşılaşıyoruz. Hollywood Internatonal ve

Portland Internatonal gb bazı tessler ger

dönüşüme dğerlernden daha cdd yaklaşı-

yor. . Ancak bunların hçbr ulusal ger dönü-

şüm oranı olan % 31’e yaklaşablmş değl.

Havalmanlarında ger dönüşüm altyapı-

sının bulunmaması ger dönüşüm yapmaksteyen br hava yolu şrket çn bedeln

kends tarafından ödeneceğ anlamına ge-

lyor. Hershkowtz’e göre sorun braz da ger

dönüşümden elde edlecek gelrn farkında

olunmamasına dayanıyor. Aslında çöpler

çöp toplama alanlarına atmak, ger dönüş-

türüleblenler ayırıp satmaktan daha pahalı.

Hershkowtz’n araştırması dört havalmanı-

nın sıkı ger dönüşüm programlarıyla yıllık

en az 100.000$ tasarruf ettğn gösteryor.

Karışmış ger dönüşüm denlen yaklaşım

malyetler azaltmanın ve daha fazla hava

yolu şrketn ger dönüşüme çekmenn en

kolay yolu gb görünüyor. Bu yöntem çöpve ger dönüştürülecek maddelern uçakta

ayrıştırılmasını gerektrmyor. Özel br ma-

kne önce ger dönştürüleblr maddeler

ve çöpler, daha sonra da değşk türdek

ger dönüştürüleblen maddeler ayrıştırı-

yor. Son zamanlarda hava yolu şrketlerne

daha fazla atık yönetm frması hzmet

teklf sunuyor. Örneğn Delta Hava Yolları

2007’de beş şehrde hava yolu çöplern ger

dönüştürürken, 2008’de bu rakam 23’e çıktı.

Hershkowtz son zamanlardak çabalara

karşın arzu edlen düzeye gelnemedğn

düşünüyor ve Obama yönetmnn hava

yollarına ve havalmanlarına ger dönü-

şüm konusunda yaptırımlar getrmesn

ümt edyor. Bu şn gönüllülükle mümkün

olamadığını belrten Hershkowtz, gerekl

merclerle temasa geçerek uygulanable-

cek yaptırımlarla lgl önerlern sundu.

Bu önerler kabul edlrse hükümet fon-

larından yararlanan tüm havalmanları

çöpler ayrıştırmak zorunda kalacak.

http://www.scentcamercan.com/artcle.cm?d=arlnes-and-recyclng

Çölü OrmanaÇevrsek m,Çevrmesek m?

Özden Hanoğlu

Br çölü ormana çevrsek, karşı karşıyaolduğumuz klm değşklğn yavaş-latmış olmaz mıyız? Byolog L. Ornsten,

klm modeller üzerne çalışan k uzman

D. Rnd ve I. Alenov le beraber bu fkrden

hareketle uygulanablr br proje oluştura-

blmek çn br araştırma gerçekleştrmş.

Araştırmacıların çnde orman yetş-

trmeye heves ettkler Sahra Çölü, Kuzey

Afrka’nın büyük br kısmını kaplıyor. 9

mlyon klometrekareden büyük olan bu

çöl nerdeyse Avrupa Kıtası kadar. Sahra

Çölü’nün doğusunda Kızıl Denz, kuzeynde

Akdenz ve batısında da Atlas Okyanusu

bulunuyor. Araştırmacıların tasarladığı

sstemde çölün çevresndek okyanus ve

denzlerden alınan su, tuzdan arındırıla-

rak pompa ve borular yardımıyla çölün

çlerne getrlyor. Damla sulama yöntem

kullanılarak su btknn köklerne ulaştırı-

lıyor, böylece buharlaşmanın ve sızıntının

neden olduğu su kaybı en aza ndrlyor.

Ağaçlandırma planının Sahra Çölü’nünbazı alanlarını 8°C’ye kadar soğutableceğ

söylenyor. Avustralya’ya özgü, çok uzun

boylu ve sakızlı br okalptüs türü olan Eu-

calyptus grands ve sıcağa dayanıklı başka

tropk ağaçların bu koşullarda yetşeblece-

ğn belrten araştırmacılar gerekl tek şartın

bu ağaçların köklerne su sağlanması olduğu

söylüyorlar. Ayrıca, ağaç örtüsünün yılda 700

le1200 mlmetre arasında yağış getrece-

ğn ve oluşacak bulutların güneş ışınlarının

uzaya ger yansımasına yardım edeceğn de

eklyorlar. Yapılan araştırmanın sonuçlarının

Avustralya’nın kurak kesmlernn ağaçlandı-

rılmasında da kullanılableceğ belrtlyor.


Hava sıcaklığındak düşme (°C) - Hava sıcaklığındak artma (°C)

Haberler

8


11/100

L. Ornsten, Avustralya’nın kurak

kesmlernde ve Sahra Çölü’nde hızlı

büyüyen okalptüs benzer ağaçlarla

oluşturulacak ormanların yılda 8 mlyar

ton karbon depolayableceğn açıklıyor.

İnsanların br yılda fosl yakıtları ve ormanları

yakarak açığa çıkardığı mktar nerdeyse

buna eşt. Çöllerdek ormanlar olgunlaşırkenon yıllar boyunca bu karbon mktarını

depolamaya devam edeblecekler.

Bu proje kesnlkle ucuz değl. Tuzlu

suyu arıtmak çn kurulacak olan tesslern

yapım ve şletme masraflarıyla sulama

aletlernn ücretler hesaplanınca çöl

ormanlarının faturası yıllık 2 trlyon dolar

olarak hesaplanmış. Bu da ormanların

atmosferden temzleyeceğ 1 ton karbon

çn 400 dolar ödemek demek. Atmosferdek

karbon mktarını azaltmak çn yapılan başka

br araştırmayla karşılaştırmak gerekrse:

Güç stasyonları kurarak atmosferden

karbondokst gazı yakalayıp yer altında

depolama projesnde yapılan hesaplamalar

1 ton karbon yakalayıp gömme şlem

çn 200 dolarlık br harcama öngörüyor.

L. Ornsten se klm değştrmenn her

durumda brkaç trlyonluk br proje olacağını

belrterek, onlarca yıl sonra ormanların

ayrıca yakacak olarak da kullanılableceğn

ve bu enerj kaynağının nerdeyse ‘karbon-

sıfır’ br enerj kaynağı olduğunu da sözlerne

ekleyerek araştırmasını savunuyor.

Blm nsanları, çölde orman yetştrmennyan etklernn de olduğunu söylüyorlar.

Bu yıl olduğu gb olağan dışı neml geçen

havalar Afrka’da çekrge stlası başlamasına

neden oluyor. Ayrıca ormanların var

olan toprağı nemlendrme htmal de

var dyen araştırmacılar Sahra Çölü’nden

Atlas Okyanusu’na esen rüzgârların demr

yönünden zengn tozu taşıyarak denz

yaşamını besledğn de hatırlatıyorlar.

Yapılan araştırmayı nceleyen br

başka blm nsanı, atmosfer blmc

R. Anthes, yapılan önerlern dkkate

alınması gerektğn, araştırmanın

gerçekleştrlmes durumunda karbonu

uzun sürel hapsetmekten başka yararları

da olableceğn belrtyor ve araştırmanın

gerçekleşeblmes çn anahtar noktanın

denz suyunun tuzdan arındırılmasına

mal gücün yetp yetmemes olduğunu

eklyor. L. Ornsten, D. Rnd ve I. Alenov

yayımladıkları makalede bunun

mümkün olduğunu dda edyorlar.


Güneş Lekelerve OkyanusHareketler

Gzem Karlılar

Blgsayar smülasyonları Güneş’nparlaklığındak çok küçükdeğşklklern Pasfk Okyanusu’nun

üstündek hava üzernde nasıl büyük

br etks olableceğn gösteryor.

Smülasyonlar, doğu Pasfk’tek

yağışların 11 yıllık br döngü boyunca

Güneş’n parlaklığına göre değştğn

gösteren gözlemlerle tutarlı. Ancak bu

model güneş etknlğ le geçtğmz

yüzyıldak küresel sıcaklık artışı arasın-

da br lşk olduğuna şaret etmyor.

Colorado Boulder’dak Ulusal At-

mosferk Araştırmalar Merkez’nden,

modellemec ve çalışmanın fkr sahb

Gerald Meehl “Bu küresel ısınmayla lgl

br çalışma değl” dyor ve eklyor: “Ancak

Güneş’n Dünya’nın klm üzernde ölçü-

leblr br etks olduğunu gösteryor.”

Her ne kadar Güneş devamlı olarak

parlasa da manyetk alanlarının yer

değştrmes yüzeynde daha soğuk ve

daha koyu lekelere sebep olablr. Bugüneş lekelernn kenarları Güneş’n

ger kalan kısmından çok daha parlaktır;

bu durum, 11 yıllık döngüde Güneş’n

toplam ışık üretmnde çok küçük br artışa

sebep olsa ble, araştırmacılar Dünya’nın

klmnn bundan etklenebleceğn

düşünüyor. Pek çok blm nsanı, sözgelm

1645-1715 yılları arasında yaşanan

soğuk döneme, Güneş’n o sırada

alışılmadık derecede lekesz olmasının

yol açmış olableceğn düşünüyor.

Araştırmacılar br de Doğu Pasfk’tek

ortalama yağış mktarının Güneş’tek

etknlğn yüksek olduğu dönemlerde

azaldığını yan Pasfk Okyanusu’ndak

yağış düzennn 11 yıllık güneş lekes

döngüsüne göre değştğn fark etmş.

Pek nasıl oluyor da parlaklıktak bu

kadar küçük br değşm dünyanın en

büyük okyanusunun üzerndek havayı

etkleyeblyor? Geçmş yıllarda bununla

lgl k kuram ortaya çıktı. İlk kurama göre

Güneş’n daha parlak olduğu dönemde

morötes ışınımdak artış atmofern yüksek

katmanlarındak sıcaklığı değştryordu.

Bu değşmler tropkal bölgelerdek

rüzgârları değştryor, bu da sonunda

doğu bölgelerde kuraklığa yol açıyordu.

İknc kurama göre de, artan parlak-

lık başka br etkene gerek kalmadan

Pasfk’ ısıtıyor. Isınma bazı bölgelerde

buharlaşmayı ve yağış mktarını artırıyor,

ancak okyanusun doğu kesmlernde

yağmur bulutlarının oluşmasını engel-

leyen soğuk rüzgârlara sebep oluyor.

Meehl’e göre k kuram da makul

görünüyor, ancak ayrı ayrı modellere

uygulandıklarında gözlemler

açıklamaya yetecek büyüklükte br

etk ortaya çıkmıyor. Bu yüzden Meehl

ve çalışma arkadaşları k kuramı

br modelde brleştrmey denemş.

Meehl “Bekledğmz gb, çok daha

büyük br etk elde ettk” dyor.

New York’tak NASA Goddard UzayAraştırmaları Ensttüsü’nde modellemec

olan Drew Shndell “Çalışma modellemeye

güzel br örnek, ancak blmecenn

tüm parçaları henüz yerne oturmadı”

dyor. İk kuramın brleştrlmesyle,

güneş lekes döngüsünün oluşturduğu

etknn büyüklüğünü gösteren br

model oluşturulmuş gb görünüyor.

Ancak smülasyon sonuçları gerçek

gözlemlere coğraf açıdan tam olarak

uymuyor. Shndell’e göre “Çalışma

y br adım, ancak hâlâ kat edlmes

gereken uzun br yol olduğu açık.”

“Problem çözdüğümüzü dda et-

myorum,” dyor Meehl. Ancak modeln

Pasfk’te görülen genel eğlmler açık

br şeklde tekrarladığını ler sürüyor.

Meehl, önümüzdek yıllarda atmosferle

lgl çalışma yapan blm nsanlarının,

okyanusblmclern ve başka blm nsanla-

rının farklı farklı modeller brleştrmesyle

öngörü güçlernn artacağını düşünüyor.

http://www.nature.com/news/2009/090827/ull/news.2009.869.html?s=news_rss

N A S A


9


12/100

MaymunaGüven Olmaz

İlay Çelk

K apuçn maymunlarının, sahteuyarı snyaller vererek kaçırdıkları

maymunların gerde bıraktığı yyecekler

aldıkları gözlemlend. Eğer bu davranışı

blnçl olarak yapıyorlarsa kapuçn

maymunları oldukça karmaşık br

düşünme bçm gelştrmş olmalılar.

Kapuçn maymunları, Güney Amerka’da

yaşayan nspeten ufak prmatlar.

Temelde meyvelerle ve böceklerle

beslenp 7-40 breylk gruplar halnde

yaşıyorlar. Br yılan ya da kedgllerden

br yırtıcı tarafından tehdt edldklern

hssettklernde bu maymunlar, grubun

dğer üyelern uyarmak çn hıçkırığa

benzeyen uyarı snyaller veryor, dğer

maymunlar da bu uyarıya ya kaçarak ya

da daha tetkte olarak tepk veryor.

Ancak bu uyarı snyaller her zaman

gerçek br tehlkeye dayanmıyor. New

York’tak Stony Brook Ünverstes’nde

byolojk antropolog Branson Wheeler,

br grup kapuçn maymununun

ağaçlara kurulan platformlarda

bırakılan yyecekler yeme davranışlarını

ncelerken, bazı maymunların yırtıcıhayvanlar ortalıkta değlken uyarı

snyaller verdğn gözlemled.

Araştırmacılar daha önce de prmatlara

ve dğer türlere at kandırma davranışları

kaydetmşt ancak Wheeler bu gözlemlern

daha sstematk şeklde sürdürdü.

Maymunların Arjantn’dek Iguazú Mll

Parkı’ndak doğal yaşam alanlarında

yaptığı br dz deneyde, ağaçlar üzerndek

yapay platformlarda maymunlara muz

ve benzer yyecekler sundu. Kapuçn

maymunu toplumu hyerarşk bryapıya sahp, yüksek hyerarşye sahp

breyler düşük hyerarşdek breylern

yyeceklern zorla elnden alıyor. Fakat

Wheeler, düşük hyerarşdeklern

yüksekteklerden adeta ntkam aldığını

keşfett: Platformalara muz bırakıldığında,

öbür türlü zyafet kaçırma tehlkes

bulunan düşük hyerarşdek maymunlar

sahte uyarı snyaller veryorlar, özellkle

de platforma yakın br konumdaysalar.

Wheeler, Proceedngs of Royal Socety ’de

yayımlanan makalesnde bu durumların %

40’ında baskın breylern snyal duyunca

oradan kaçma davranışı gösterdğn ve

bu sırada da düşük hyerarşdeklern

br ya da k muz alabldğn anlatıyor.

Wheeler, eğer bu sahte uyarılar

steml olarak yapılıyorsa bunun kapuçn

maymunlarının, başkalarının uyaranlara

karşı nasıl tepk vereceğn öngörmeyeteneğ gelştrmş olduğu anlamına

geleceğn söylüyor. Wheeler “Makyavel

Zekâ Kuramı olarak blnen kuram, yüksek

blşsel yeteneklern, grup yaşantısında

kaçınılmaz olarak ortaya çıkan rekabet

lşklernde daha başarılı olmayı sağladığı

çn evrmleştğn öne sürüyor. Kuramın

br öngörüsü de kandırma davranışının

yaygın br davranış olması gerektğ.” dyor.

İngltere’dek St. Andrews

Ünverstes’nden, prmatların

çıkardığı sesler konusunda uzman

olan karşılaştırmalı pskolog Klaus

Zuberbühler, Wheeler’ın çalışmasını

kusursuz br amprk çalışma olarak

ntelendrmekle brlkte söz konusu verlern

kasıtlı yapılan kandırma davranışına

kanıt olableceğ konusunda kuşkulu.

Zuberbühler’e göre, düşük hyerarşdek

maymunlar yüksek hyerarşdeklern

baskısından dolayı strese grdkler çn

sahte alarmlar veryor da olablrler.


Gen TedavsyleMaymunlardaRenkl Görüş

İlay Çelk

S

ncap maymunları gen tedavs

sayesnde bzm gördüğümüz renklergöreblr hale geld. Araştırmacılar tamamen

renk körü olan bu prmatların gözlerne br

nsan gen enjekte ederek onları renklern

tümünü göreblr hale getrd. Elde edlen

sonuçlar beynn renkler nasıl algıladığına

lşkn sorular gündeme getryor. Sonuçlar

günün brnde nsandak renk körlüğüne

ve dğer görme bozukluklarına yönelk gen

tedavlernn gelştrlmesn sağlayablr.

Sncap maymunlarının dünyasında

renkler görmek dşlere mahsus. Bazı

dşler tamamen renkl görmenn tadını

çıkarırken Güney Amerka cnsnden

erkekler sadece mavnn ve sarının tonlarını

göreblyor. Bu breyler kon hücreler

denen ışığa duyarlı hücrelern, kırmızıyı

ve yeşl grden ayırmasını sağlayan br

genden yoksunlar. Bu ayırım nsandak renk

körlüğü vakalarının da çoğu çn geçerl.

Seattle’dak Washngton

Ünverstes’nden, görme konusunda

uzmanlaşmış araştırmacı Jay Netz ve

ekb nsandak renk körlüğünün tedavolasılıklarına yönelk araştırmalarında

dördü renk körü erkek maymun, ks

de dş kontrol maymunu olmak üzere

altı sncap maymununu br blgsayar

programı yardımıyla br yıl boyunca her gün

zledler. Program maymunlara grnn farklı

tonlarındak beneklerden oluşan br arka

plan üzernde gene farklı tonlarda ancak

renkl benek öbekler bulunan görüntüler

zletyordu. Sonuçlar her br maymunun

renk görüp görmedğn ortaya çıkarıyordu:

Dş kontrol maymunları renkler normalbr nsan gb ayırt edeblrken erkek

maymunlar yeşl ve kırmızı öbekler gr arka

plandan ayırt edemyordu. Daha sonra

araştırma ekb renk körü maymunlardan

ksnn retnasına, nsan kon hücrelerndek

kırmızıya duyarlı pgmentn genn

taşıyan br vrüs enjekte ett.

Araştırmacılar başta pek ümtl

değld. Genç hayvanların kolayca

uyum sağlayablen beynlerne karşılık

yetşknlern beynler çok daha katı oluyor

ve devrelern tekrar kurulması çok daha

Haberler

10


13/100

zor gerçekleşyor. Örneğn çocuk yaşta

görme yeteneğn kaybeden pek çok

hasta gözler tedav edlse ble kör kalıyor,

çünkü beynler gördüklern şleyeblecek

devreler hçbr zaman kurmamış oluyor.

Ancak gen tedavsnden 20 hafta

sonra maymunlar blgsayar renk

testlerndek kırmızı ve yeşl beneklerayırt etmeye başladı ve kısa süre sonra

bütün denemelerde başarılı oldular.

Tab bu sonuç Netz ve ekb çn büyük

sevnç kaynağı oldu. Tedavnn üzernden

k yıl geçmşken erkek maymunlar hâlâ

renkler neredeyse dş maymunlar kadar

ayırt edeblyor. Netz maymunların uyum

sağlayablmesn renk körü hayvanlarda

hâlâ renkler şleyen devrelern olmasına

bağlıyor. Verlen gen sadece devreye

yen blg akışı sağlıyor. Daha önce

mavler ve sarılar çn kullanılan yol, artıkkırmızılar ve yeşller çn de kullanılıyor.

Massachusetts’dek Wellesley

College’dan araştırmacı Bevl Conway

deney çok zekce, sonuçları da çok

lgnç ve öneml buluyor. Conway

“Renk görmenn çok karmaşık br devre

gerektrdğn düşünürüz. Oysa sonuçlar

bu olayın daha bast ve çok daha dnamk

olduğunu düşündürüyor” dyor.

Sncap maymunlarındak renk körlüğünü

keşfeden blm nsanı Jerry Jacobs se bu

deneyn görme sstemnn öneml ölçüde

esnek olduğuna lşkn br kanıt daha ortaya

koyduğunu söylüyor. Santa Barbara’dak

Calforna Ünverstes’nde renk görüşü

üzerne çalışan Jacobs “Netz’ın çalışmasının

asıl güçlü yanı nsan tedavsne uygulanma

potansyelne sahp olması” dyor. Kırmızı-

yeşl renk körlüğü nsanlarda görece

yaygın br bozukluk. Yalnızca ABD’de 12erkekten br ve 230 kadından br renk körü.

Netz ve ekb şmd de tedavy daha da

gelştrmeye ve nsanlar çn daha güvenl

hale getrmeye çalışıyor. Yürümekte olan

gen tedavs denemelernn yanında teknğ,

körlüğe sebep olan kalıtsal br hastalık

olan Leber konjental amarozu gb başka

görme bozukluklarına da uyguluyorlar.

http://scencenow.scencemag.org/cg/content/ull/2009/916/1

Yen Br Akıllı Araba

Burak Kale

Blm nsanları sahbnn sürüştarzını öğrenen ve kaza tehlkesolduğunda sürücüsünü uyaran

br “akıllı araba” gelştrd.

Altı Avrupa ülkesnden blm nsanları

DRIVSCO adı verlen ve sürücünündreksyondak davranışlarını öğrenen

yen br blgsayar sstem gelştrd.

Sstem, sürücü br dönemec alırken

“alışılmadık br davranışta” bulunursa veya

yolda br engel varsa anlıyor ve br alarm

snyalyle sürücüyü zamanında uyarıyor.

Dğer benzer projelerden farklı

olarak, DRIVSCO görsel sürüş yardımı

sağlamanın ötesne geçyor. Sstem

br aracın, sürücüsünün dönemeçlere

yaklaştığında veya br yayayla ya da araçla

karşılaştığında ne yaptığını öğrenmesnedayalı. Sürücü ster otomobln sakn

kullanan ster hızlı kullanan br olsun,

sstem buna göre br sürüş model ednyor.

Örneğn araç br gece sürüşü esnasında,

sürücünün br dönemec alırkenk

davranışında br sapma tespt ederse,

bunu sürücünün görüşünün kısıtlı olduğu

(sürücünün gece görüş alanı kısa farların

aydınlattığı bölgeyle sınırlıyken, aracıngece görüş sstem çok daha etkl ve

uzun menzll) şeklnde yorumluyor ve

sürücüyü “br dönemece yaklaşırken

alışılmadık br davranış gösterdğ

çn” br alarm snyalyle uyarıyor.

Proje sorumlularının Avrupa Araç

Komsyonu’nun verlerne dayanarak

belrttğne göre, ölümcül trafk

kazalarının % 42’s trafk yoğunluğunun

% 60 azaldığı geceler meydana gelyor.

Bu dğer faktörlerle brlkte genel

olarak geceler sürücülern görüşünün

azalmasından kaynaklanıyor.

Bu araştırmada yer alan, İspanya’dak

Granada Ünverstes’nden br grup, tek

br yonga üzerne br yapay görüş sstem

(senaryo analz) yerleştrd. Bu yonga

grd olarak görüntüler alıyor ve dernlk

(3- boyutlu görüş), aracın kend hareket

gb verler kullanarak br “senaryo

değerlendrmes” yapıyor. Bu sstem

lerde başka tp araçlarda da kullanılablr.

Araştırmacılar sstemn yen uygulama

alanlarında da kullanılablmesn sağlamak

çn “değştrleblr br donanım” kullanıyor.Testlerde br grup sürücü DRIVSCO

sstem yerleştrlmş araçlar kullandı,

böylece araçlar sürücülern araç sürme

tarzını öğrend. Araçlarda brkaç

santmetrelk hassasyete sahp küresel

konumlama sstem, tekerlern dönüşünü

ve fren sstemn zleyen algılayıcılar da

vardı. Bu sayede araştırmacılar sürücünün

her durumdak sürüş tarzını en nce

ayrıntısına kadar nceleyeblyor ve sstemn

performansını göreblyordu. İlk testler

umut vaat eden sonuçlar verd ve yensstemn kullanışlı olduğunu kanıtladı.

Proje yönetcs, Granada

Ünverstes’nden Profesör Eduarda Ros

Vdal, amaçlarının otomatk sürüş sstemler

değl, gelşmş sürüş yardımı sağlayan br

sstem gelştrmek olduğunu söylüyor.

DRIVSCO’nun hedef kazaları en aza

ndrmek ve sürücülern dkkatlern en

üst sevyede tutmasına yardımcı olmak.

http://prensa.ugr.es/prensa/research/verNota/prensa.php?nota=597

Sncap maymunu Dalton, tedavden önce sadece sarıları, grlerve mavler göreblyordu (solda). Br nsan gen sayesnde şmdrenkl görebldğ br zyafete hazırlanıyor (sağda).


11


14/100

2010 YılıTÜBİTAK Ödüller Aday Başvuru/ Öner SürecBaşladı

2010 yılı TÜBİTAK Blm, Özel, Hzmet

ve Teşvk Ödüller le TÜBİTAK-TWAS Teşvk

Ödülü çn aday başvuruları/önerler

31 Aralık 2009 Perşembe günü, çalışma

saat btmne kadar kabul edlecek.

TÜBİTAK-TWAS Teşvk Ödülü, 2010

yılında matematk alanında verlecek.

Blm, Hzmet, Teşvk Ödüller

Türkye’de blmsel ve teknolojk alanlarda

uluslararası düzeyde araştırma ve yayın

yapan ve/veya bu alanların mensubu

olan Türkye Cumhuryet vatandaşlarının

veya Türkye’de çalışan yabancı blm

nsanlarının, araştırma/yayın, çalışmave seçkn hzmetlern değerlendrmek,

üstün ntelklern onayarak kamuoyuna

duyurmak ve br teşvk unsuru olmak üzere;

Özel Ödül se yurtdışında yaptığı aynı

ntelktek çalışmalarıyla tanınan Türkye

Cumhuryet vatandaşı blm nsanları

çn oluşturulmuş ödül programları.

Daha fazla blg, başvuru formları

ve ödül esaslarına “TÜBİTAK-Ödüller”

sayfasından ulaşablrsnz: http://

www.tubtak.gov.tr/oduller

AB’den4,15 Mlyar AvroBütçel

Proje Desteğ Avrupa Brlğ 7. Çerçeve

Programı kapsamında 2010 yılı çn

“İşbrlğ, Fkrler ve Kapasteler” özel

programları kapsamında 4,15 mlyar

avro bütçel 51 yen çağrı açıldı.

Sağlık ve gıda alanları ortak 2010

çağrısıyla özellkle domuz grb olmak

üzere nfluenza çalışmaları ağırlıklı

olarak desteklenecek. Gıda, tarım,

balıkçılık ve byoteknoloj alanında se

btk blmler, toprak ve su yönetm,hayvan sağlığı ve refahı (balıkçılık

ve akuakültür dahl), gıda kaltes ve

güvenlğ, gıda şleme, byoteknolojye

dayalı süreçler, enzm ve çevre

byoteknolojs ve tatlı su byoçeştllğyle

lgl araştırmalar desteklenecek.

Blg ve letşm teknolojler

çağrısı kapsamında nternetn

geleceğ, nanoelektronk teknolojler,

fotonk, mkro sstemler, teknoloj le

desteklenmş öğrenme, akıllı blg

yönetm sstemler konu başlıkları le

lgl araştırmalar desteklenecek.

Enerj alanında yenleneblr enerj ve

yakıt üretm, CO2 yakalama, depolama

ve temz kömür teknolojler, akıllı

elektrk şebekeler ve enerj vermllğ

alanlarındak projeler desteklenecek.

Çevre alanında klm değşklğ,

çevre ve sağlık, doğal afetler, doğal

kaynakların sürdürüleblr kullanımı,

çevre teknolojler ve yer gözlemleme

sstemler ağırlıklı olarak desteklenecek.

Ulaştırma alanında havacılık ve

havayolu ulaştırması, elektrkl araçlar,demryolu yük taşımacılığı, lojstk,

denzclkte eko-novasyon ve ulaştırma

poltkaları le lgl sosyo-ekonomk

araştırmalar ağırlıklı olarak desteklenecek.

Sosyo-ekonomk ve beşer blmler

alanında özellkle Avrupa’da fnansal

sstem, ekonomk büyüme, sürdürüleblr

kalkınma, küresel değşmn etkler, çok

kutuplu dünyada Avrupa, toplumsal

dnamkler ve Avrupa vatandaşlığı

konularındak projeler desteklenecek.

Uzay alanında uzay temell uygulamalar,

çevre ve güvenlk çn küresel

zleme verlernn toplanması, kullanımı

ve entegrasyonu le uzay blm ve

teknolojlernn gelştrlmes ana başlıkları

altında yer alan 15 konuya yönelk olarak

hazırlanacak projeler desteklenecek.

Güvenlk araştırmaları alanındavatandaşların güvenlğ, krtk altyapılar,

sınır güvenlğ ve sthbarat, krz yönetm,

krz sonrası güvenlğn yenden tess

le güvenlk ve toplum başlığı altında

yer alan 35 konuya yönelk olarak

hazırlanacak projeler desteklenecek.

Çağrılara lşkn blgler, çalışma

programları ve CORDIS stesndek

çağrı sayfalarının bağlantıları, www.

fp7.org.tr adresnde lgl alanların

çağrılar bölümünde yer alıyor.

“Oyun 2009” Zeka OyunlarıYarışması

Türkye Zeka Vakfı’nın, nsanların

düşünme alışkanları ve yeteneklern

gelştrmeye katkıda bulunmak amacıyla

düzenledğ Türkye Zeka Oyunları

Yarışması’nın 14’üncüsü başladı.

Yaş veya tahsl gb sınırlamalar

olmadan herkese açık ve ücretsz

olan yarışma 14 yaş altı, 14-21 yaş

arası ve 21 yaş üstü olmak üzere

toplam üç kategorde yapılacak.

Mll Eğtm Bakanlığı, ODTÜ, TOBB

ve TÜBİTAK tarafından desteklenen

“OYUN 2009” Zeka Oyunları Yarışmasına,

Türkye Zeka Vakfı’nın nternet

stes üzernden ya da Oyun Dergs

aracılığıyla katılmak mümkün.

Cevaplar, en geç 23 Ekm Cumagününe kadar postayla, faksla ya da

TZV web stes üzernden vakfa teslm

edleblecek. Yarışmanın lk elemes

23 Ekm’de sona erecek. İlk elemey

başarıyla geçen yarışmacılar önce

6 Aralıkta yarı fnal, daha sonra 27 Aralık

günü de fnal sınavına katılacak.

Her kategornn brncsne onar

Cumhuryet altını ödül verlecek.

http://www.tzv.org.tr/

Türkye’den Haberler Duran Akca

12


15/100

İTÜpSAT1Uzayda

İstanbul Teknk Ünverstes Uçak ve

Uzay Blmler Fakültes Uzay Mühendslğ

Bölümü tarafından Türkye’de üretlen

lk uydu İTÜpSAT başarıyla fırlatıldı.

Yörüngeye yerleşen uydu le lk

haberleşme sağlandı. Uydunun çekeceğ

lk fotoğraflar br hafta çersnde İTÜ’de

kurulan yer stasyonuna ulaştırılacak.

Türkye’nn lk küp uydusu 23 Eylül 2009

Çarşamba günü Türkye saatyle 09.21’de

fırlatıldı. Hndstan Uzay Araştırmaları

Kurumu (ISRO) tarafından PSLV C-14

roketyle fırlatılan uydu 20 dakka sonrayerden 720 km yükseklktek yörüngesne

yerleştrld. Uydunun fırlatılmasını canlı

olarak takp eden Uzay Mühendslğ Bölümü

akademsyen ve öğrencler heyecanlı

anlar yaşadı. Hep brlkte ger sayarak

uydunun fırlatılmasına tanıklık eden proje

ekbnn heyecanı, uydunun yörüngeye

yerleşmesyle doruğa ulaştı. Yörüngesnde

sanyede yaklaşık 7,5 km le yol alan uydu

br sefern 90 dakkada tamamlıyor.

Projenn yürütücülüğünü üstlenen

İTÜ Uzay Mühendslğ Bölüm BaşkanıProf. Dr. Alm Rüstem Aslan le Uçak

Mühendslğ Öğretm Üyes Yrd. Doç.

Dr. Gökhan İnalhan Hndstan’da bütün

aşamaları yakından takp ett. Fırlatmayı

İTÜ’dek Uzay Sstemler Tasarım ve Test

Laboratuvarı’nda zleyen Uçak ve Uzay

Blmler Fakültes Dekanı Prof. Dr. Fevz Ünal,

“Bu br ekp çalışmasıdır. Üç yıldır büyük

br sabır ve emekle yürütülen çalışmaların

başarıyla sonuçlandığını görmek heyecan

verc. Türkye’de br lk gerçekleştryor

olmanın verdğ gururu yaşıyoruz. Bu

başarı daha büyük uyduların üretlmes

çn önümüzü açtı. Nano uydu üretm çn

başlattığımız çalışmalar hız kazanacak.

Br öğrenc projes olan lk küp uydunun

görüntülern merakla beklyoruz” ded.

Toplam kütles 1 kg ve boyutları

10x10x10cm olan uydu br VGA kamerayaek olarak sıcaklık, vmelenme ve manyetk

alan ölçümü yapan duyargalara sahp.

Uydu blgsayarı tarafından kaydedlen

sıcaklık, vmelenme ve dğer blgler de yer

stasyonuna düzenl olarak aktarılacak.

6 Araştırmacıya ABD’den

Büyük Ödül Teknoloj dünyasında merakla beklenen

Amerka Brleşk Devletler “2009 R&D

100 Ödüller” 20 Temmuzda açıklandı.

İstanbul Teknk Ünverstes (İTÜ) mensubu

ve mezunu altı araştırmacının gelştrdğ

Süper Sert ve Kaygan Kaplama (SSKK)

adlı çalışma, nanoteknoloj blmnn

en öneml alanlarından br olan nce

flm dalında ödüle layık görüldü.

İTÜ Kmya-Metalurj Fakültes, Metalurj

ve Malzeme Bölümü öğretm üyelerndenProf. Dr. Mustafa Ürgen, Prof. Dr. Al Fuat

Çakır, Doç. Dr. Kürşat Kazmanlı, Yar. Doç.

Dr. Özgül Keleş ve halen Argonne Ulusal

Laboratuvarı’nda çalışmalarını sürdüren

Dr. Al Erdemr le Dr. Osman Levent

Eryılmaz tarafından gelştrlen SSKK,

Argonne Ulusal Laboratuvarı’yla yapılan

ortak çalışmalar sonucunda 2007’de bu

laboratuvar adına alınan ABD patentne

dayanıyor. İTÜ’lü akademsyenler ve

İTÜ mezunu araştırmacıların ürettğ

kaplamanın lsansını Galleon Internatonal

Co., Brghton, Mchgan (ABD) ve

Hauzer Technocoatng (Hollanda) alarak,

uygulama çalışmalarına başladılar.

SSKK, motorlar yanı sıra her çeşt

hareket eden mekank sstemn

performansını öneml ölçüde yleştreblen

“krstal-kmyası” yaklaşımına uygunbr modele dayanıyor. Laboratuvar

deneylernde SSKK le kaplanmış

çelk yüzeyndek sürtünmenn,

kaplanmamış çelk yüzeydekne göre

%80 azaldığı görüldü. Daha da önemls,

SSKK ağır sınır yağlama koşullarında

çalışan kaymalı sstemlerde aşınmayı

neredeyse tamamen ortadan kaldırdı.

Günümüzde sürtünme kayıpları,

motorlarda harcanan yakıt enerjnn

%10-20’sne eşdeğerdr. (Bu oran,

motor boyutu, tp, çalışma koşulları ve

hava koşullarına bağlı olarak değşr.)

Dolayısıyla sürtünme, motorların yakıt

tüketmn artırmasının yanında atmosfere

daha fazla krletc gönderlmesne

de neden olur. SSKK se kullanımıyla

hem enerj tüketmn hem de çevre

krlenmesn büyük oranda azaltma

potansyelne sahp. Gelecekte motorlar

daha ağır koşullarda çalışacağından,

trbolojk (sürtünmey, aşınmayı azaltan)

kaplamaların önem daha da artacaktır.

SSKK, ağır çalışma koşullarında yüksek

performans yanında öneml ölçüde yakıttasarrufu sağlayacak ve çevre krlenmesn

azaltacak potansyelyle, yen nesl,

öncü br “tasarlanmış” kaplama türü.

Teknolojk olarak en öneml

100 yenlkç ürünü çeren bu lste

“Uygulamalı Araştırmanın Oscar Ödüller”

olarak da blnyor. “Halojen lamba”,

“faks maknes”, “sıvı krstal ekranları”,

“yazıcı”, “sgara bıraktıran bant”,

“HD televzyon”, 47 yıldır verlen bu ödülü

daha önce alan ürünlerden bazıları.

[email protected]

Soldan sağa: Doç. Dr. Kürşat Kazmanlı, Prof. Dr. Mustafa Ürgen,Yrd. Doç. Dr. Özgül Keleş ve Prof. Dr. Al Fuat Çakır

Dr. Osman Levent Eryılmaz (solda) ve Dr. Al Erdemr


13


16/100

Bu arama motoru blnen arama

motorlarından farklı olarak aranılan

kelmey anlar ve ona göre sonuçlar

gösterr. Örneğn, “Ankara” kelmesarandığında Ankara’nın harta üzerndek

yer, nüfusu ve hava durumu gb sadece

Ankara’nın şehrsel özellkler ekrana

gelr. Arama motorunun br başka

özellğ se matematksel br fonksyon

grldğnde, bu fonksyonun grafğ, türev,

en yüksek değer gb ayrıntılı sonuçlar

vereblmes. Müzk notaları grldğndeyse,

bu notaların oluşturduğu melod

dnleneblr. Ayrıca arama moturunun

gelşmş br karşılaştırma özellğ var.

Örneğn, “a glass of mlk, 2 slces of bread”

yazıldığında br bardak süt ve 2 dlm

ekmeğn çerdğ vtamnlerden toplam

kalorlerne kadar besn değerlernn

ayrıntılı karşılaştırması elde edlr. Tüm

bunların yanında yazdığınız kelmenn

mors alfabesndek karşılığını verme

gb lgnç özellkler de stede mevcut.

Farklı Br Arama Motoru

Bazen zamanın nasıl geçtğn anlamayız,

bazen de tamamen durmuş gb gelr zaman.

İşte artık zamanı daha y gözleyp, onunla

oynayablrsnz. Bu stede br yern br yıl

çndek değşmn brkaç sanyede zleyeblr

veya mlsanyeler süren göz kırpmanın

tüm ayrıntılarını göreblrsnz. Bunların

yanında bu tür vdeoların nasıl yapıldığını

anlatan ayrıntılı blgler de stede var.http://www.playngwthtme.org/html

Matematk tutkunlarını

buluşturmayı amaçlayan bu stede

matematkle lgl dkkat çekc

konular ve haberler bulunuyor.

İlköğretm ve lse sevyelerne göre

ayrılmış lg çekc konular, zekâ

oyunları, açıklayıcı anmasyonlar,

matematkle lgl programlar ve

daha brçok uygulamayı da burda

bulablrsnz. Bunların yanında stede

matematk sorularınızı sorableceğnz

ve dğer matematk tutkunlarının

sorularını cevaplayableceğnz

br bölüm de mevcut.http://www.matematktutkusu.com

Zamanla Oyna Matematk Tutkusu

Burak Kale - Akf Gürbüz BlmNet

14


17/100

Tarhle aranız yyse

bu ste tam sze göre.

Stede tarh resm,

ktap, harta, fotoğraf

ve ses kayıtları gb

kaynaklar detaylı

açıklamalarla sunuluyor.

Stenn kullanışlı

arayüzü sayesndedünya hartası

üzernden stedğnz

bölgedek kaynaklara

ulaşablrsnz.

Üstelk alt kısımdak

kaydıracı kullanarak

seçmnz belrl br

zaman aralığıyla

sınırlandırablrsnz.

http://www.wdl.org

Kmya derslernn vazgeçlmezlernden olan peryodk

cetveller de blgsayar çağına ayak uydurdu.

Bu ste lk bakışta peryodk cetvel le lgl sadece

temel blgler veryor gb görünse de, aslında stede

brçok özellğ bulmak mümkün. Her elementle lgl,

sayfanın üst kısmındak sekmelerden “orbtal”,

“özellk” ve “zotop” detaylarına ulaşılablyor.

Bunun yanında stede, elementlern anlatıldığı

vdeolara, kullanım alanları le lgl görsellere

ve farklı sıcaklıklarda hang fzksel hallerde

olduğu gb kaynaklara da ulaşılablyor.

http://www.ptable.com/?lang=tr

Tam Teçhzatlı Peryodk Cetvel

Sayısal Kütüphane


15


18/100

1958 yılında takılan lk kalp pl sadece üç

saat çalışablmşt. İknc seferde se pl k gün

çalıştı. Bu pllern takıldığı hasta 43 yıl boyun-

ca 26 değşk kalp pl denemesnde kullanıl-

dı. Bugünse New York’ta yaşayan br hastayatakılan kalp pl, hastanın kalp sağlığı le lg-

l blgler nternet üzernden doktoruna gön-

dereblyor ve acl yardım gerektren durum-

larda doktoru uyarablyor.

St. Jude Hastanes tarafından gelştrlen

bu kalp pl, tıbb chazlar çn ayrılmış olan

402-405 MHz frekans aralığında çalışan düşük

frekanslı br radyo vercs kullanarak hastanın

evndek blgsayara bağlanıp nternet üzern-

den hastanın durumu hakkında düzenl rapor

göndereblyor. Ayrıca, eğer sterse doktor da

nternet üzernden hastanın durumuyla lgl

blgye anında ulaşablyor.Amerkan Gıda ve İlaç Dares (FDA) tara-

fından onaylanan bu chazın yen sürümle-

rnn kalp problem olan hastaların yanı sıra

yüksek tansyon ya da şeker hastalarının tak-

bnde de kullanılması planlanıyor.

http://tnyurl.com/ty-pacemaker

İnternete Bağlanan Kalp Pller

Dünyanın en büyük yangın söndürme

uçağı Evergreen Supertanker, İspanya ve

Amerka Brleşk Devletler’nde lk kez ger-

çek br orman yangınında başarılı br şekl-

de kullanıldı. Yaklaşık 75.000 ltre su taşıyab-

len Evergreen Supertanker, Boeng 747 yolcu

uçağından dönüştürülerek üretlmş. Türk Ha-

va Kurumu tarafından kullanılan Canadar CL-

215 tp yangın uçaklarının yaklaşık 5300 lt-

relk su kapastes göz önünde bulunduruldu-

ğunda, Supertanker’n taşıyabldğ suyu an-

cak 14 tane CL-215 yangın uçağı taşıyablr.

Dünyanın knc en büyük yangın söndürme

uçağı Tanker 910’un yaklaşık k katı daha faz-

la söndürücü taşıma kapastesne sahp olan

Supertanker, 5 km uzunluğunda ve 100 met-

re genşlğnde br kordora su boşaltma ka-

pastesne sahp. Bu uçağı dğerlernden ayı-

ran dğer br özellk se su püskürtme sste-

m kullanması. Geleneksel yangın söndür-

me uçakları depolarındak suyu yaklaşık 60

m yükseklkten depo kapaklarını açmak su-

retyle yerçekm gücüyle boşaltırken, Super-

tanker su püskürtme sstem kullanıyor k bu

sstem sayesnde tanker bell br yükseklkten

(90-180 m) yangına müdahale edeblyor. Sa-

atte yaklaşık 900 km hızla yangın yerne ula-

şablen Supertanker nş-kalkış çn yaklaşık

2400 metrelk br pste htyaç duyuyor.

http://www.evergreenavaton.com/supertanker/ndex.html

Dev Yangın Uçağı

Osman Topaç Tekno - Yaşam

16


19/100

İlk denemelerne 2005 yılında başlanan havasız araç

lastğ teknolojsnn asker amaçlı kullanımında son

aşamalara yaklaşıldı. Amerkan ordusunda kullanılan

Humvee tp asker araçlarda kullanılan lastklere alter-

natf olarak üretlen havasız lastkler, % 30’u zarar görse

ble görevn yapmaya devam edeblyor. Amerkan or-dusu le özel br şrketn ortak çalışması sonucu gelşt-

rlen lastğn tasarım aşaması yaklaşık k sene sürmüş.

Esnek petek şeklnde tasarlanan lastk, yapılan testler-

de ordunun belrledğ mnmum standartlar olan 1745

kg maksmum yük taşıma kapastes ve en az 24.000 km

lastk ömrü şartlarını karşılıyor.

Altıgen petek yapı, sadece esneklğ sağlamakla kal-

mamış, aynı zamanda ağır şartlarda lastk kullanımı sı-

rasında oluşacak ısıyı en y şeklde dağıtmak üzere de

tasarlanmış.

http://dvce.com/archves/2009/09/mltary-testn.php

İsrall br grup araştırmacı, akcğer kansern ver-

len nefesle tespt eden br chaz gelştrdler. Her nekadar nsan nefesnde bulunan parçacıkların analz

yen br şey olmasa da bu teknkte nefesn test edl-

meden önce herhang br şleme tab tutulması ge-

rekmedğnden sonuçlar daha hızlı elde edlyor ve

daha ucuza gelyor. Altın nanotaneckler yerleştrl-

mş karbon algılayıcı kullanan chaza üflendğnde,nefeste bulunan taneckler karbon tanecklere yapı-

şıyor ve algılayıcının şşmesne ve altın nanotaneck-

lernn yayılmasına sebep oluyor. Yayılan altın nano-

taneckler, algılayıcı üzerndek flm tabakasının d-

rencnde değşklğe neden oluyor. Nefeste bulunan

her br tür taneck farklı br drenç meydana getryor

ve bu drenç de br algılayıcı tarafından ölçülüyor. C-

hazın ekranında çıkan sayıya bakılarak kşnn kanser

olup olmadığı anlaşılıyor. Henüz sadece sınırlı sayıda

sağlıklı ve hasta brey üzernde denenen ve doğru so-

nuçlar veren chazın güvenrlğn kanıtlaması çn da-

ha pek çok deneye tab tutulması gerekyor.

http://physcsworld.com/cws/artcle/news/40263

Altın Nanotaneckler le Erken Teşhs

Havasız Lastkler

Artan blgsayar kullanımı pek çok

sağlık sorununu da berabernde ge-

tryor. Özellkle uzun sürel blgsayar

kullanımlarında yanlış oturma şekln-

den kaynaklanan bel ve boyun ağrıları sık görülüyor.Her ne kadar nsanlar blgsayar karşısında dk otur-

maları gerektğn blseler de bunu sürekl yapamıyor-

lar. Bu gb durumlar çn bast br USB chazı gelştrl-

mş. Blgsayar ekranınızın üzerne yerleştrlen bu c-

haz ultrasonk alıcıları sayesnde ekrana çok yaklaştı-

ğınızı anlıyor ve sz ses ve/veya ışıkla uyarıyor.

http://www.redferret.net/?p=16057

Dk Oturtan Teknoloj

[email protected]


17


20/100

Öyle br evnz olsun k her ay sz elektrk faturası ödeyeceğn-

ze elektrk şrket sze para ödesn. Bu hayal, ABD’nn Wsconsn eya-

letnde gerçekleştrld. Sıradan br ev elektrk üreten br jeneratöre

dönüştüren tasarım sayesnde ev sahb 2009 yılı temmuz ayı tba-rıyla, ürettğ elektrkten dolayı elektrk şrketnden 400 doların üze-

rnde br ödeme aldı.

Güneş enerjs paneller, jeotermal enerj sstem ve çok y br

yalıtımın malyet 150.000 doları bulmuş, ancak devlet desteğ sa-

yesnde sadece 75.000 dolarını ev sahb ödemş.

Evde kullanılan teknolojlere gelnce… Evn bahçesne yılda

4600 kWh elektrk enerjs üreten ve güneş takp edeblen br ss-

tem yerleştrlmş. Bu sstem sadece ev sahbnn elektrkl otomob-

ln şarj etmek çn kullanılıyor. Elektrkl araç kullandığı çn benzn

parası ödemeyen ev sahb, otomobln de bedavaya şarj edyor.

Evn çatısına yerleştrlen enerj panel se yılda 14.700 kWh elektrk

üretyor; bu elektrk evn tüm htyaçlarını fazlasıyla karşılıyor, artan

kısım da elektrk şrketne satılıyor. Evn ısıtılmasında ve soğutulma-sında elektrk enerjs yerne jeotermal enerj kullanılıyor. Yern 2,5-

3 m altına yerleştrlen ve çnde glkol bazlı sıvı dolaştırılan borular

sayesnde ev yazları soğutulablyor, kışları ısıtılablyor. Yern 2,5-3

m altında sıcaklık yıl boyunca yaklaşık 12 °C olduğu çn, yazın ev-

den alınan sıcak hava, glkol bazlı sıvılara verlerek ev soğutuluyor;

kışın da glkol bazlı sıvılardan alınan sıcak hava eve letlp ev ısıtılı-

yor. Ayrıca kullanılan bütün elektrkl ev aletler maksmum vermle

çalışan modellerden seçlmş.

Her ne kadar evn kurulum malyet, özellkle getrs göz önün-

de bulundurulduğunda öylesne dudak uçuklatan cnsten br ra-

kam olmasa da, uzun vadede sstemn bakım ve onarım masrafla-

rı konusunda blg verlmyor. Bu enerj üreten evn sahbne garant

edlen se 5 yıl boyunca elektrk ve doğalgaz faturası ödemeyeceğ.

http://dvce.com/archves/2009/09/energy-producn.php?p=1#morehttp://www.energyproducnghome.com/ndex.php

Elektrk Üreten Ev

Meteoroloj balonlarıyla veya uçurtmalarla hava fotoğrafı çekl-

mes çok yen değl. Ama genelde profesyonel sonuçlar almak ya

da NASA kaltesnde fotoğraflar çekmek çn profesyonel aletlere

gereksnm vardır.

Dğer yandan bu şe meraklı nsanlar kend buldukları yöntem-

lerle profesyonel sonuçlar elde edeblyorlar. Örneğn, yandak fo-

toğrafın bast br djtal fotoğraf maknes le hazırlanan 150 dolar-

lık br projenn sonucu elde edldğne nanmak gerçekten zor. Mas-

sachusetts Teknoloj Ensttüsü’nden (MIT) k öğrencnn hafta so-

nu projes olarak hazırladığı br deneyn sonucunda çeklen bnler-

ce fotoğraftan br bu.

Projede helyum doldurulmuş br meteoroloj balonu, br adet

djtal fotoğraf maknes, maknenn balonun çıktığı yükseklktek

soğuk havada çalışablmes çn avcıların kullandığı el ısıtıcıları, fo-

toğraf maknesn monte etmek ve düşünce kırılmasını engellemekçn köpükten yapılmış br soğuk çecek termosu le balon patladı-

ğında kameranın düştüğü yer bulmak çn GPS’l br cep telefonu

kullanılmış.

Toplam malyet se her şey dâhl 148 dolar. Projenn ayrıntıları-

na aşağıdak lnkten ulaşablrsnz. Yandak fotoğraf yaklaşık 28 km

yükseklkten çeklmş. Balon patladığında fotoğraf maknesnn ye-

re düşmes yaklaşık 40 dakka sürmüş ve makne balonun bırakıldı-

ğı yerden 30 km uzaklıkta, GPS yardımıyla bulunmuş.

http://space.1337arts.com/

Hava Fotoğrafçılığı

Tekno - Yaşam

18


21/100

Amerka merkezl Uluslararası Elektrk Elektronk Mühendsler Enst-

tüsü (IEEE) tarafından düzenlenen Tıp ve Byoloj Alanlarında Mühends-

lk Konferansı’nda tanıtılan yen teknoloj elektrokardyogram (EKG) c-

hazı kolye gb boyuna asılablyor. Düşük enerj tüketm özellğ saye-

snde yed gün boyunca EKG blglern hafızasında tutablen chaz 10

metre yakınındak br blgsayara ver aktarablyor. Günümüzde kullanı-

lan taşınablen EKG sstemler, hareketl ortamlardan kaynaklanan değ-

şklklerden etklenerek yanlış sonuçlar vereblyor. Fakat bu yen tekno-

loj chazda kullanılan bütünleşk devre sayesnde % 99,8 duyarlılık ve %

99,77 doğru tahmn oranları yakalanmış. Bu teknolojnn hem kalp has-

talığı olan breylern takbnde hem de sağlıklı nsanların kalp rtm kont-rollernde kullanılableceğ belrtlyor.

http://tnyurl.com/ty-kolye

Böbrek yetmezlğ olan hastaların yaşamlarını de-

vam ettreblmeler çn haftada en az üç gün 3-5 saat

süreyle dyalz maknelerne bağlanmaları gerekyor.

Bu gereksnm doğal olarak hastaların yaşam kaltele-

rn olumsuz etklyor. Üzernde uzun zamandır çalışı-

lan gyleblen yapay böbrekler, aslında 90-100 klog-

ramlık dyalz maknelernn 4,5 klogramlık taşınablrversyonları. İk adet dokuz voltluk plle çalışan bu c-

haz, hastaya 7 gün 24 saat hzmet verdğnden hasta-

nın günlük hayatını normal br şeklde devam etmes

mümkün oluyor. Her ne kadar ön çalışmalarda başarı-

lı sonuçlar verse de, her yen ürün çn geçerl olduğu

gb bu ürünün de genş çaplı çalışmalarla güvenlrl-

ğn kanıtlaması gerekyor.

http://www.medcalnewstoday.com/artcles/161472.php

Kalp Sağlığını Kontrol Eden Kolye

Gyleblen Yapay Böbrekler

Toyota ve Hno alkollü araç kullanımını engelle-

meye yönelk yen br teknolojy test etmeye başla-

dı. Özellkle araç flosu olan şrketlern kullanımına yö-

nelk gelştrlen bu teknoloj le sürücünün aracı ça-

lıştırablmes çn önce bu chaza üflemes gerekyor.

Ayrıca, chaza üfleyen kşnn kmlğn tespt et-

mek amacıyla üfleme sırasında alette bulunan dj-

tal fotoğraf maknes le fotoğraf çeklyor. Test sonu-

cunda eğer sürücü tehlke oluşturmayacak kadar al-kollü se sadece uyarılıyor, ama tespt edlen alkol ora-

nı belrlenen sınırın üstünde se elektronk sstem ara-

cın çalıştırılmasını engellyor. İlk denemeler Japonya

Toprak, Yapı, Ulaştırma ve Turzm Bakanlığı tarafından

kralanan Toyota ve Hno marka araçlarda yapılmaya

başlandı. Test sonuçları hem chazın gelştrlmesnde

kullanılacak hem de bakanlık yönetmnn

Bilim Ve Teknik-Ekim 2009

Documents

Transcript of Bilim Ve Teknik-Ekim 2009