Bileşimsellik

Bileşimsellik İlkesi

• Bileşimsellik İlkesi

Dilbilgisel olarak karmaşık olan bir formun anlamı dilbilgisel kurucularının anlamının bileşimsel bir fonksiyonudur.

i. Karmaşık bir ifadenin anlamı tamamen kurucularının anlamı tarafından belirlenir.

ii. Karmaşık bir ifadenin anlamı genel kurallar uyarınca tamamen kurucularının anlamından öngörülebilir.

iii. Her dilbilgisel kurucunun bütünün anlamına katkıda bulunan bir anlamı vardır. Dilde sonsuz sayıda cümle vardır. Dilin ifade gücü sınırsızdır.

Bileşim modları

Eklemeli modlar ör. [Bir çocuk ve bir köpek] [odaya girdi ve oturdu]. Cemile [uzun boylu ve güzel]. Kurucuların anlamları basit bir şekilde bir araya getirilir. Bu birleşimde ikisi de fazla bir değişime uğramaz.

Etkileşimli modlar Kuruculardan en azından birinin anlamı büyük ölçüde değişir. i. İçmerkezli – çıkan anlam kuruculardan birinin türünden (baş) ii. Dışmerkezli – çıkan anlam kurucuların türünden farklı

Bileşim modları

• İçmerkezli bileşimler

◦ Boole bileşimleri

En temel bileşim modu

ör. kırmızı şapkalar ŞAPKALAR ∩ KIRMIZI ŞEYLER

«kırmızı» «şapka»nın geçerlilik alanını kısıtlıyor → etkileşimli

Bir tür şapka → içmerkezli

◦ Göreceli tanımlayıcılar

ör. kocaman bir karafatma × KARAFATMALAR ∩ KOCAMAN ŞEYLER

→«kocaman» = ortalama karafatmadan daha büyük → göreceli

«kocaman»ın yorumu ↔ «karafatma»nın geçerlilik alanı → çift taraflı etkileşim

Bir tür karafatma → içmerkezli

Bileşim modları

◦ Olumsuzlayıcı tanımlayıcılar

ör. eski bakan

sahte İznik porseleni

imitasyon elmas × IMITASYON ŞEYLER ∩ ELMASLAR

Niteleyici başı olumsuzluyor. Kastedilen göndergenin nerede aranacağını ima ediyor.

«elmas» ile aynı ontolojik türden (yani ŞEY) → içmerkezli

◦ Dolaylı bileşimler

Karmaşık

ör. ilgili bir okuyucu meraklı (ama az okuyan)/ilgiyle okuyan (ama içine kapanık) biri

iyi bir yönetici iyi (ama idare edemeyen)/iyi yönetebilen (ama nemrut) biri

1. Boole birleşimi (IYI ∩ YÖNETICI) 2. öbeğin yeniden yapılanmış hali

Bileşim modları

• Dışmerkezli bileşimler

Ortaya çıkan kurucularınkinden farklı bir ontolojik tür

ör. Can güldü.

→Önerme = katılan1 + yüklem1

Bileşimselliğin sınırları I: Bileşimsel olmayan ifadeler Bileşimsellik İlkesi iletişimde «varsayılan» seçenek olmalı. ! Dilbilgisel kurucularının hepsinin anlama katkıda bulunmadığı ifadeler ör. kafa tutmak, kara listeye almak Bileşimsellik İlkesi (II)

i. Karmaşık bir ifadenin anlamı anlamsal kurucularının anlamının bileşimsel bir fonksiyonudur.

ii. Bu kurucular yapıyı tam bir şekilde bölüntüleyen ve anlamları uygun şekilde birleştiğinde ifadenin anlamını veren parçalardır.

Anlamsal kurucu Yinelenen Karşıtlık Testi

i. Anlamsal kurucuların yerine aynı dilbilgisel kategoriye üye başka öğeler geçip farklı bir anlam üretebilir.

Bileşimselliğin sınırları I: Bileşimsel olmayan ifadeler ör. Kedi eti yedi. → Köpek eti yedi. Olası alternatiflerden biri × Beni gitti sanmış. → *Benden gitti sanmış. Dilbilgisel olarak zorunlu Yinelenen Karşıtlık Testi ii. Bir bağlamdaki bir öğenin yerine başkasının geçmesinin ürettiği anlam karşıtlıklarının

en azından bazısını aynı öğeleri başka bir bağlamda kullanarak üretmek mümkün olmalı.

→Anlamlı bir öğenin anlamı bağlamdan bağlama sabit kalmalı. ör. i. Kedi ___ yedi. (fare/balık) ii. ___ uyuyor. (fare/balık) ◦ En küçük anlamsal kurucu →«Balık» daha fazla bölünebilir mi? ör. i. Kedi b___ yedi. (-alık/-ezelye) × ii. ???

Bileşimselliğin sınırları I: Bileşimsel olmayan ifadeler ör. dövdür, güldür vb. × Oradan oraya koşturdum.

dövül, gülün vb. × Feci sıkıldım.

giyin, yıkan vb. × Pek bir sevindim.

• Deyimler

ör. biriyle kafa bulmak, kolu kanadı kırılmak vb.

Tüm bir cümlenin deyimsel ifade olması seyrek görülür.

ör. Herif benle kafa buluyor.

herif, ben, -uyor, ile kafa bul-

→Deyimin parçalarını değiştirmek deyim anlamını bozar. (karş. *baş bul-)

→Deyimin dilbilgisel parçalarının anlamı yok. Deyim anlamı öbeğin tamamına ait.

Bileşimselliğin sınırları I: Bileşimsel olmayan ifadeler ◦ Deyimlerin özellikleri

i. Öğeleri deyim anlamını bozmadan bağımsız bir şekilde nitelenemez.

ör. *Herif benle kalın kafasını buluyor.

Ancak deyimin tamamı nitelenebilir.

ör. Herif benle fena [kafa bul]uyor.

→«fena»nın kapsamında «kafa bul-» var. («ile»?)

ii. Öğeleri anlamsal kurucularla sıralı yapı oluşturamaz.

ör. *Herif benle [kafa ve göz] buluyor.

*Herif benle kafa [bulup kaybed]iyor.

Herif benle [kafa bulup eğlen]iyor.

Bileşimselliğin sınırları I: Bileşimsel olmayan ifadeler iii. Öğeleri karşıtsal vurgu alamaz.

ör. *Herif benle kafa buluyor, göz değil.

iv. Öğelerine artgönderim yoluyla gönderim yapılamaz.

ör. *Bu herif benle kafai buluyor, diğeri de kaybediyor onui.

v. Bazı dilbilgisel öğeler deyimin parçası ol(may)abilir.

ör. *Adamcağızla çok kafa bulunuyor/Adamcağızla çok kafa buluyorlar.

vi. Öğeleri yerine eşanlamlıları konamaz.

ör. Herif benle kafa/*baş buluyor!

Bileşimselliğin sınırları I: Bileşimsel olmayan ifadeler • Kalıplaşmış mecazlar

Kimi açılardan deyim gibiler.

ör. *[Baş başa ve kol kola] verdik.

*Baş başa verdik, kol kola değil.

! Ama öğeleri yerine eşanlamlıları konabilir.

ör. kafa/*baş bulmak, kafa/*baş atmak vs.

kafasını (291)/başını (260) dinlemek

kafa kafaya (169)/baş başa (142) vermek

başını (160)/kafasını (105) vurmak

→Kesinlikle bileşimsel değil demek zor. İlk «mecaz» süreci tekrar canlanmış gibi.

→Bileşimsel ifadeler tam deyimler

Bileşimselliğin sınırları I: Bileşimsel olmayan ifadeler

büyük güzel yüksek iyi ağır derin yoğun sert

yağmur - + - ? - - + +

rüzgar - + - - - - + +

şaşkınlık + ? - - - + + -

üzüntü + - - - + + + -

sıcak - + - - - - + -

hız - + + ? - - ? -

• Eşdizimli ifadeler Rastlantısal olamayacak kadar çok bir arada görülen sözcükler ör. Pekiştiriciler

Bileşimselliğin sınırları I: Bileşimsel olmayan ifadeler • Klişeler ör. Allah bilir. Hiç şüpheniz olmasın. Açık ve net ifade ediyorum. Önermesel içerik var. Bileşimsel ! Ama yine de bunları bir derece gölgeleyen bir kalıplaşmışlıkları var. →Zihinde oldukları gibi depolanıyorlar. →Doğruluk değerleri sorgulanmıyor. Alışılageldik şekilde söylenmezlerse edimbilimsel etkileri tetikliyor.

Bileşimselliğin sınırları II: Bileşimsel ifadeler • Bileşik adlar

ör. ekmek bıçağı, meyve bıçağı vb. («X kesmek için kullanılan bıçak»)

mutfak bıçağı, av bıçağı vb. («X’te kullanılan bıçak»)

komando bıçağı, şef bıçağı vb. («X’in bıçağı»)

Teşhis edilebilir anlamsal kurucuları var.

İlişkiler belli bazı kategorilere giriyor.

× Hangi ilişki, öngörülebilir değil.

ör. bulaşık bezi × bebek bezi

Bileşimselliğin sınırları II: Bileşimsel ifadeler • Etkin alanlar

Bir araya gelen anlamların etkileştiği anlam alanları

ör. kırmızı şapka (her yeri kırmızı)

kırmızı elma (dışı kırmızı)

kırmızı portakal (içi kırmızı)

kırmızı kalem (içi/dışı kırmızı)

Deyim değiller.

Bileşik ad örneklerinden farklılar.

× Öngörülebilir değiller.

Bileşimselliğin sınırları II: Bileşimsel ifadeler • Karmaşık kategoriler × İki kategori birleştiğinde ortaya çıkan karmaşık kategorinin bazı özellikleri

öngörülemez. ör. EVCIL (HAYVAN) kedi, köpek BALıK hamsi, alabalık EVCIL BALıK lepistes, Japon balığı →En «prototipik» evcil hayvan ya da balık değil! «Lepistes Etkisi» Muhtemelen hayli gelişkin bir kategori kavramına ihtiyaç var.

Bileşimsellik üzerine düşünceler

• Bileşimsellik İlkesine 3 yaklaşım 1. «Yapı taşı» modeli Belirli anlamları olan kurucu parçalar Standart bileşim süreçleri

2. «Yapı iskelesi» modeli Bileşimsellik İlkesi basit bir anlam iskeleti sunar. Ayrıntıları edimbilimsel süreçler doldurur.

3. Bütüncül model Her bir öğenin anlamı dildeki diğer tüm öğelerle ilişkisinden oluşur. Bileşimlerin etkileri zaten anlamda gizli. Yapılması gereken ilgili kısımların ortaya

çıkarılması.

Alıştırmalar

• Aşağıdaki ifadelerde görülen bileşim modlarını teşhis edin.

oyuncak ayı ölü kedi uzun kirpik

akıllı futbolcu yüksek fiyat yapay deri

önceki dünya güzeli siyah şapka dahi piyanist

kötü şarkıcı cüce gezegen çizgili pijama

• –(X)ş eki içeren sözcüklerin bir dökümünü yapın. Bunların hangisinde

bu öğe bir anlamsal kurucudur? Anlamsal kurucu olduğu durumlarda

ne tür anlamlar kuruyor? Karşılaştığınız sorunlar neler?

• Aşağıdaki ifadeleri deyim, kalıplaşmış mecaz, eşdizimli ifade ya da klişe olarak

sınıflandırın.

i. Hiç şaka kaldıramıyor. vii. Hakkını teslim etmen lazım.

ii. Top sende artık. viii. Saksıyı çalıştır!

iii. İşler iyice sarpa sardı. ix. Hapı yuttuk.

iv. Bekleyip görelim. x. Durum kötüye gidiyor.

v. Çok kafama takılıyor bu. xi. Cem başı çekiyor.

vi. Asma şu suratını! xii. Ee, her gün yeni bir şey öğreniyor insan.

• Aşağıdaki ifadelerdeki etkin alanları teşhis edin.

i. Hiddetli baba oğlunu tokatladı.

ii. Cenk feribota çıkmadan önce arabaya benzin koydu.

iii. Pembe gözlük

iv. Koyu gözlük

v. Kırmızı bıçak

vi. Keskin bıçak

vii. Hızlı bilgisayar

viii. Hızlı erkek