Ballkani Perëndimor Raporti i rregullt ekonomik...
71
i Ballkani Perëndimor Raporti i rregullt ekonomik Nr.12 _____________________________________________________________________________________ Rritet krijimi i vendeve të reja të punës Vjeshtë 2017
Transcript of Ballkani Perëndimor Raporti i rregullt ekonomik...
i
Ballkani Perëndimor Raporti i rregullt ekonomik Nr.12 _____________________________________________________________________________________
Rritet krijimi i vendeve të reja të punës
Vjeshtë 2017
ii
Mirënjohje Raporti i Rregullt Ekonomik (RRrE) mbulon zhvillimet, perspektivat dhe politikat ekonomike në gjashtë vende të Evropës Juglindore në Ballkanin Perëndimor: Shqipëri, Bosnjë dhe Hercegovinë, Kosovë, IRJ të Maqedonisë, Malin e Zi dhe Serbi. Raporti i Rregullt Ekonomik për Ballkanin Perëndimor pason RRrE për Evropën Juglindore. Ky raport hartohet dy herë në vit nga ekonomistët e Bankës Botërore, të cilët punojnë në vendet e Ballkanit Perëndimor. Autorët janë Ekaterina Vostroknutova dhe Marco Hernandez, udhëheqës të ekipit, Jeff Chelsky, Maria Davalos, Agim Demukaj, Sandra Hlivnjak, Johanna Jaeger, Suzana Jukic, Alena Kantarovich, Maryam Ali-Lothrop, Edith Kikoni, Sanja Madžarević-Šujster, Darjan Milutinovic, Trang Nguyen, Monica Robayo, Asli Senkal, Lazar Šestović, Hilda Shijaku, Bojan Shimbov, dhe Cevdet Cagdas Unal. Anne Grant ka dhënë ndihmesë në redaktimin e këtij raporti, ndërsa Budy Wirasmo dhe Artem Kolesnikov në dizenjimin e tij. Ekipi u ndihmua nga Valentina Martinovic, Nejme Kotere, Pegi Ylli, Samra Bajramovic, Ivana Bojic, Enkelejda Karaj, Hermina Vukovic Tasic, Jasminka Sopova, Boba Vukoslavovic, Dragana Varezić, Mismake Galatis, dhe Leah Laboy. Publikimi i raportit, marrëdhëniet me jashtë dhe ato me median janë menaxhuar nga ekipi për Komunikimet me Jashtë i përbërë nga Lundrim Aliu, Anita Božinovska, Paul A. Clare, Ana Gjokutaj, Jasmina Hadžić, Carl P. Hanlon, Artem Kolesnikov, Vesna Kostić, John Mackedon, Mirjana Popović, Kym Louise Smithies, dhe Sanja Tanić. Ekipi i shpreh mirënjohjen e vet Linda Van Gelder (Drejtore e Bankës Botërore për Ballkanin Perëndimor), John Panzer (Drejtor, Praktika Globale në Makroekonomi dhe Menaxhim Fiskal), Gallina A. Vincelette (Menaxher i Praktikave, Praktika Globale në Makroekonomi dhe Menaxhim Fiskal); si dhe ekipit Menaxhues të Vendeve të Ballkanit Perëndimor për udhëzimet e tyre në përgatitjen e këtij raporti. Ekipi falënderon gjithashtu Bankat Qendrore dhe Ministritë e Financave të vendeve të Ballkanit Perëndimor për komentet e dhëna mbi draftet paraprake të këtij raporti. Ky raport si dhe raportet e mëparshme (RRrE) për Ballkanin Perëndimor mund të gjenden në: www.worldbank.org/eca/wbrer/.
iii
© 2017 Banka Ndërkombëtare për Rindërtim dhe Zhvillim/Banka Botërore 1818 H Street NW Washington DC 20433 Telephone: 202-473-1000 Internet: www.worldbank.org Ky raport është produkt i stafit të Bankës Botërore me kontribute të jashtme. Gjetjet, interpretimet, dhe përfundimet e shprehura në këtë raport nuk reflektojnë domosdoshmërisht pikëpamjet e Bankës Botërore, Bordit të Drejtorëve Ekzekutivë të Bankës Botërore, ose të qeverive që ata përfaqësojnë. Banka Botërore nuk garanton saktësinë e të dhënave të përfshira në këtë raport. Kufijtë, ngjyrat, përcaktimet ose informacionet e tjera që përmban secila prej hartave në këtë dokument nuk nënkuptojnë asnjë interpretim nga ana e Bankës Botërore lidhur me statusin ligjor të ndonjë territori, ose miratimin apo pranimin e këtyre kufijve. Të Drejtat dhe Lejet Materiali në këtë raport është i mbrojtur nga e drejta e autorit. Meqënëse Banka Botërore inkurajon publikimin e punës së saj, ky raport mund të riprodhohet, i plotë ose pjesërisht, për qëllime jo-komerciale me kushtin që asaj t’i atribuhen të gjitha të drejtat për këtë raport. Të gjitha pyetjet lidhur me të drejtat dhe licencat, përfshirë të drejtat e riprodhimit, duhet të drejtohen në, World Bank Publications, The World Bank Group, 1818 H Street NW, Washington, DC 20433, USA; fax: 202-522-2625; e-mail: [email protected].
iv
Përmbajtja
1. Përmbledhje ..................................................................................................................................................... 1
2. Dinamikat e rritjes ekonomike evidentojnë dobësi ......................................................................................... 4
3. Punësimi rikthehet në nivelet e para-krizës, i mbështetur nga inflacioni i ulët, ka ulur varfërinë .................. 6
4. Exportet në rritje, por ekspozimi ndaj rreziqeve të jashtme vijon të jetë prezent .......................................... 11
5. Deficitet fiskale po zgjerohen, dhe hapësirat fiskale për të mbështetur rritjen ekonomike po mbeten të
limituara……………….. ....................................................................................................................................... 13
6. Rigjallërohet kreditimi, i nxitur nga kreditë për individët ............................................................................. 18
7. Perspektivë pozitive, me axhendë reformash me bazë të gjerë për të ardhmen ............................................ 21
Shënimet e vendeve 29
Shqipëria 31
Bosnjë e Hercegovina 36
Kosova 41
IRJ e Maqedonisë 46
Mali i zi 51
Serbia 56
Treguesit kryesor ekonomik 61
v
Lista e Figurave
Figura 2.1. Rritje më e fortë ekonomike në Shqipëri, Kosovë dhe Mal të Zi, dhe rritje më e dobët në IRJ të
Maqedonisë dhe Serbi 4
Përveçse në IRJ të Maqedonisë, investimet mbështetën rritjen ekonomike në vitin 2017 5
Figura 3.1. Punësimi në vitin 2017 arriti nivelet e para-krizës së vitit 2008 në të gjitha vendet, përveç se në
Bosnjë e Hercegovinë 7
Figura 3.2. Megjithëse papunësia u ul në të gjitha vendet e rajonit, ajo është ende e lartë në krahasim me
standardet ndërkombëtare 7
Figura 3.3. Shkalla e pjesëmarrjes në forcën e punës ngelet e ulët, sidomos për femra 8
Figura 3.4. Duket se më shumë njerëz po i bashkohen forcës së punës dhe po gjejnë punë 8
Figura 3.5. Papunësia e të rinjve është zvogluar 9
Figura 3.6. Pagat e sektorit publik janë më të larta se ato të sektorit privat 9
Figura 4.1. Deri në fund të vitit 2017, deficiti i llogarisë korrente pritet të zgjerohet disi në të gjitha vendet e
rajonit.
12
Figura 4.2. Zgjerimi i LLRRJ-së erdhi kryesisht nga importet e mallrave. 12
Figura 4.3. IHD-të në rajon kanë qenë relativisht të qëndrueshme. 12
Figura 4.4. Flukset hyrëse të investimeve të portofolit kanë pasur trend rritës, duke treguar se borxhi i vendit
është ripaguar. 12
Figura 5.1. Në vitin 2017 deficitet u rritën, përveçse në Serbi 14
Figura 5.2. Rritja e të ardhurave ndihmoi financimin e shpenzimeve më të larta kapitale në shumicën e
vendeve të rajonit 14
Figura 5.3. Rritja e shpenzimeve në të gjithë rajonin ishte kryesisht për shkak të investimeve më të mëdha
kapitale 14
Figura 5.4. Shpenzimet për paga të sektorit publik dhe programet e mbrojtjes sociale janë të larta 14
Figura 5.5. Raporti i borxhit publik ndaj BPV-së u zvogëlua në Serbi, Shqipëri, dhe Bosnjë dhe
Herzegovinë 15
Figura 5.6. Borxhi i jashtëm PGP u reduktua në vendet që ndoqën konsolidim fiskal 15
Figura 5.7. Raportet e boxhit publik ndaj BPVsë fillan të stabilizohn në Serbi, Shqipëri dhe Bosnjë e
Hercegovinë 16
Figura 5.8: … dhe borxhi i jashtëm PGP u zvoglua në vendet në kërkim të konsolidimit fiskal 16
Figura 0.2. Zgjerimi i kreditimit mbështeti rritjen ekonomike 18
Figura 0.3. Kreditë për individët u rritën më shpejt se për bizneset në shumicën e vendeve të rajonit 18
Figura 0.4. Kreditë me problem janë në rënie 19
Figura 0.5. Bankat janë të mirëkapitalizuara 19
vi
Lista e Tabelave
Tabela 1.1. Perspektiva e rritjes ekonomike afatmesme për Ballkanin Perëndimor është pozitive 1
Tabela 7.1. Perspektivë positive për rritjen ekonomike afatmesme 21
Lista e Kutive
Kutia 7.1. Si perspektiva për pranimin në BE mund të ndikojë perspektivën ekonomike të Ballkanit Perëndimor 22
Kutia 7.2. Adresimi i qështjeve strukturore në tregun e punës në Kosovë 25
Kutia 7.3. Progresi i vendeve të Ballkanit Perëndimor në axhendën e hyrjes në BE: Thelbësore është
bashkëpunimi dhe jo konkurrenca 26
1
_______________________________________________________________1. Përmbledhje
Rajoni i Ballkanit Perëndimor vijoji të zgjerohet në vitin 2017, me një rritje ekonomike prej 2.6 përqind. Kjo normë e parashikuar e rritjes ekonomike të rajonit është më pak optimiste krahasuar me nivelin e pritshëm prej 3.2 përqind në kohën e publikimit të Raportit të pranverës dhe gjithashtu më i ulët se niveli prej 2.9 përqind i arritur në 2016 për disa arsye. Shqipëria, Kosova dhe Mali i Zi pritet të kenë rritje më të shpejtë ekonomike në vitin 2017 se në vitin 2016, falë projekteve të mëdha të financuara nga investimet e huaja direkte (IHD-të) dhe rimëkëmbjes së konsumit privat, si dhe eksporteve më të larta në rastin e Kosovës. Bosnjë e Hercegovina parashikohet të ketë rritje të pandryshueshme me ritme të ngjashme me ato të dy viteve të fundit. Megjithatë, rritja ekonomike pritet të dobësohet në IRJ të Maqedonisë dhe Serbi. Trazirat politike në IRJ të Maqedonisë ndikuan ndjeshëm në investime. Dimri i ftohtë në Serbi, ekonomia më e madhe në rajon, ndikoi ndjeshëm në uljen e prodhimit bujqësor dhe aktivitetit të sektorit të ndërtimit.
Tabela 1.1. Perspektiva e rritjes ekonomike afatmesme për Ballkanin Perëndimor është
pozitive.
2016 2017e 2018f 2019f
Shqipëria 3.4 3.8 3.6 3.5
Bosnjë dhe Hercegovina
3.1 3.0 3.2 3.4
Kosova 3.4 4.4 4.8 4.8
IRJ e Maqedonisë
2.4 1.5 3.2 3.9
Mali i Zi 2.9 4.2 2.8 2.5
Serbia 2.8 2.0 3.0 3.5
BP6 2.9 2.6 3.3 3.6 Burimi: Bankat qendrore dhe zyrat nacionale te statistikave; Vleresimet dhe parashikimet e stafit te Bankes Boterore
1 Norma mesatare rajonale nuk përfshin Bosnje-Hercegovinën për shkak të vështirësisë në llogaritjen e agregatëve të mirëqënies bazuar në PPP.
Pothuajse një dekadë pas krizës globale
financiare, punësimi ka arritur sërish në
nivelet që ishte para vitit 2008 në të gjitha
vendet e Ballkanit Perëndimor, me përjashtim
të Bosnjë-Hercegovinës. Gjatë periudhes
Qershor 2016-Qershor 2017 në rajon u krijuan
rreth 230,000 vende pune. Më shumë se gjysma e
këtyre vendeve ishin në sektorin privat, kryesisht
në shërbime, si formale dhe informale. Kosova
regjistroi rritjen më të lartë të punësimit gjatë kësaj
periudhe (8.5 përqind). Edhe pse niveli i
papunësisë pësoi rënie në të gjithë rajonin, ajo
mbetet ende e lartë, duke variuar nga 11.8 përqind
në Serbi në 30.6 përqind në Kosovë. Një pjesë e
madhe e të papunëve kanë qenë të tillë për një
periudhë të konsiderueshme kohe. Niveli i
papunësisë tek të rinjtë përbën një shqetësim
madhor: më shumë se gjysma e të rinjve në Kosovë
janë të papunë, ndërkohë që niveli i saj në Shqipëri
arriti normën më të ulët prej 26.4 përqind në
Qershor.
Rritja ekonomike, shtimi i vendeve të punës
dhe inflacioni i ulët kontribuan në uljen e
varfërisë në Ballkanin Perëndimor. Kombinimi
i rritjes ekonomike me krijimin e vendeve të reja të
punës kontribuoi në uljen e nivelit të varfërisë në
rajon me 1 pikë përqindje (pp), e cila pritet të arrijë
në 23.6 për qind për vitin 20171. Kjo do të thotë që
prej vitit 2016 rreth 124,000 njerëz në rajon kanë
dalë nga varfëria.2 Buxhetet e familjeve u
mbështetën nga nivelet ende të ulta të inflacionit
dhe nga rritja e pagave reale pasi pagat në sektorin
privat u rritën pak më shumë se pagat në sektorin
publik.
2 Këto shifra të varfërsisë reflektojnë nivelin referncë të standardizuar të vendeve me të ardhuar mestare për të jetuar me më pak se 5.5 US$ në ditë, në terma të paritetit të fuqisë blerëse të vitit 2011.
2
Edhe pse eksportet vijuan të rriten, kontributi i tyre ndaj rritjes ekonomike u zbeh si rezultat i rritjes së importeve për mallrat e konsumit, importit të energjisë për shkak të motit të keq dhe importit të mallrave kapitale të lidhura me projektet. Mesatarisht, pozicionet e jashtme mbetën relativisht të pandryshuara gjatë vitit 2017 nga viti 2016. Deficiti i jashtëm i Shqipërisë u ngushtua me 1.3 përqind të BPV-së. Deficiti i jashtëm i Serbisë u zgjerua me 1.5 përqind të BPV-së për shkak të rritjes së importeve të mallrave të konsumit, mallrave me regjim të ndërmjetëm dhe energjisë. Pozicioni tashmë i dobët i Malit të Zi u përkeqësua, ndërkohë që deficiti i jashtëm në vitin 2017 parashikohet të jetë 18.6 përqind, kryesisht për shkak të sasisë së lartë të importeve për ndërtimin e autostradës Bar-Boljare. Autostrada ishte gjithashtu përgjegjëse për një rritje të menjëhershme prej 5.7 përqind të borxhit publik të jashtëm dhe të garantuar (PPG) të Malit të Zi, duke e çuar atë në 58.6 përqind të BPV-së. Sigurimi i qëndrueshmërisë fiskale mbetet prioritet për të gjitha vendet e Ballkanit Perëndimor. Në vitin 2017, deficitet fiskale në të gjitha vendet, përveç Serbisë, parashikohet të jenë më të larta se në vitin 2016, por dinamika e vendeve është e ndryshme. Pas disa vitesh përpjekje për konsolidim financiar, Serbia pritet të shënojë një suficit fiskal prej 0.3 përqind të BPV-së në 2017. Shqipëria arriti ta mbajë të pandryshuar deficitin e saj, pavarësisht subvencioneve për importin e energjisë si rezultat i thatësirës gjatë maujve të verës. Ndërtimi i autostradës në Malin e Zi çoi në rritje të deficitit dhe borxhit PGP, por qeveria gjatë vitit 2017 ndërmorri reforma ambicioze për zvoglimin e deficitit dhe miratoi strategjinë për stabilizimin e borxhit deri në vitin 2019. Deficitet parashikohet të rriten në IRJ të Maqedonisë për shkak të rritjes së ndihmës ekonomike, dhe Kosovë e në Bosnjë-Hercegovinë si rezultat i rritjes së investimeve publike. Në sajë të përpjekjeve për konsolidim fiskal, Serbia, Shqipëria dhe Bosnjë-Hercegovina kanë arritur gjatë viteve të fundit të zvoglojnë ndjeshëm borxhin e tyre publik.
Përmirësimi gradual i cilësisë së aseteve po mbështet rimëkëmbjen e kreditimit për sektorin privat; megjithatë, niveli i kredive te keqia (KJP) mbetet i lartë. Kreditë joperformuese përbëjnë 15 përqind të totalit të kredive në Shqipëri dhe Serbi, duke bërë që këto dy vende të kenë nivelin më të lartë të KJP-ve në rajon, edhe pse pas krizës financiare ato kanë vijuar të ulen nga nivelet mbi 20 përqind. KJP-të pësuan gjithashtu rënie edhe në vende të tjera të Ballkanit Perëndimor, falë reformave të shënjestruara dhe fshirjes së tyre. Disa vende po punojnë për forcimin e institucioneve të mbikëqyrjes së sektorit financiar në mënyrë që të shmangin akumulimin e KJP-ve në të ardhmen. Në vitin 2017, Shqipëria dhe Republika Srpska e Bosnjë-Hercegovinës miratuan ligje të reja për falimentimin ndërsa Mali i Zi miratoi ligjin për ristrukturimin financiar vullnetar. Ndërkohë, Kosova ka ngritur një sistem të ri për zbatimin e hipotekes. Por kreditë me probleme janë përqendruar në një numër të vogël bankash vendase. Prandaj, kërkohet angazhim politik më i fortë për zvoglimin e mëtejshëm të tyre. Është e rëndësishme të veprohet në këtë mënyrë pasi niveli i lartë i KJP-ve frenon rritjen e kreditimit. Por përveç kësaj, nevojiten edhe masa të tjera, si thellimi i sektorit financiar në mënyrë që t’i japë mbështetje më të fortë rritjes ekonomike; diversifikimi i burimeve të financimit të bankave, dhe forcimin e sektorit financiar jobankar qe do te ndihmonte ne zvoglimin e KJP-ve. Perspektiva ekonomike afatmesme për Ballkanin Perëndimor paraqitet pozitive. Rritja ekonomike parashikohet të rritet nga 2.6 përqind në vitin 2017 në 3.3 përqind në 2018 dhe 3.6 pë qind në 2019. Konsumi privat ka të ngjarë të vazhdojë të jetë faktori kryesor nxitës i rritjes ekonomike, i ndjekur nga investimet dhe rritja e eksporteve. Më konkretisht, rritja më e fortë në Eurozonë do të shtonte kërkesën për eksportet e Ballkanit Perëndimor. Norma e rritjes ekonomike të Shqipërisë pritet të ngadalësohet me përfundimin e dy projekteve madhore të financuara nga IHD-të. Rritja ekonomike e Bosnjë-Hercegovinës pritet të përshpejtohet, e mbështetur kryesisht nga kërkesa e brendshme. Zgjerimi i pritshëm në investime publike, rritja me bazë të
3
gjerë e eksporteve dhe rritja e prodhimit duhet të forcojë rritjen ekonomike në Kosovë. Rritja ekonomike në IRJ të Maqedonisë ka gjasa të rimëkëmbet me rritjen e besimit pas zgjidhjes së krizës politike. Rritja ekonomike e Malit të Zi parashikohet të ngadalësohet ndjeshëm në vitet 2018-19, pasi konsolidimi i planifikuar fiskal do të çojë në frenim të konsumit si dhe për shkak të përfundimit të autostradës Bar-Boljare. Rritja e konsumit dhe investimeve në periudhë afatmesme, si dhe rigjallërimi i prodhimit bujqësor do të nxisnin rritjen ekonomike në Serbi. Rreziqet për perspektivën ekonomike burojnë kryesisht nga faktorë të brendshëm, ndonëse ka edhe rreziqe që lidhen me perspektivën globale. Ndër faktorët e brendshëm, rreziku kryesor lidhet me pasigurinë ose ndryshimin e kahut të politikave, të cilat mund të ndikojnë në investimet dhe rritjen ekonomike. Por me rreziqet vijnë edhe mundësitë: avancimi në reforma strukturore dhe axhenda e anëtarësimit në BE do të rrisnin pritshmëritë e rritjes ekonomike të vendeve të Ballkanit Perëndimor. Përsa i përket mjedisit të jashtëm, rritja e fortë ekonomike e BE-së si dhe kushtet ende të favorshme të likuiditetit krijojnë një situatë të përshtatshme për Ballkanin Perëndimor. Megjithatë, rritja më e fortë ekonomike e BE-së ka gjasa të shoqërohet me një zvoglim të programit të lehtësimit sasior të Bankës Qendrore Evropiane, e cila do të rrisë normat globale të interesit e për rrjedhojë edhe kostot e huamarrjes për vendet e Ballkanit Perëndimor. Në një situatë të tillë, vende si Serbia dhe Mali i Zi do të përballen me presione të tjera shtesë për shkak të nivelit relativisht të lartë të borxhit të mbajtur në dollarë amerikan. Ruajtja e vrullit të reformave është thelbësore
për përmirësimin e standardeve të jetës dhe
krijimin e shanseve për të gjithë banorët e
Ballkanit Perëndimor. Ruajtja e vrullit të
reformave është veçanërisht e rëndësishme për ato
vende që janë në proçes të konsolidimit fiskal.
Shqipëria, Bosnjë e Hercegovina, Mali i Zi dhe
Serbia janë duke përmirësuar pozicionet e tyre
fiskale, reduktuar rreziqet dhe përmirësuar
pritshmëritë e rritjes ekonomike afatmesme.
Përmirësimi i cilësisë së shpenzimeve është po aq i
rëndësishëm sa edhe mostejkalimi i shpenzimeve.
Për këtë qëllim, të gjitha vendet e Ballkanit
Perëndimor mund të rrisin cilësinë e politikës së
tyre fiskale duke kryer rialokimin e shpenzimeve
nga një sërë përfitimesh sociale të pashënjestruara
drejt investimeve që rrisin produktivitetin. Kjo do
të mbështeste rritjen ekonomike si dhe do të
ndihmonte në ruajtjen gjatë periudhave të vështira
të atyre përfitimeve që janë arritur tashmë. Për të
rritur sa më shumë të ardhurat, zgjerimi i bazës
tatimore, zvoglimi i përjashtimeve nga taksat si dhe
rritja e efiçencës në mbledhjen e tyre do të
gjeneronte burime shtesë për financimin e
politikave në mbështetje të rritjes ekonomke. Është
e rëndësishme të theksohet se me ritmet aktuale të
rritjes ekonomike, do të duheshin rreth gjashtë
dekada që të ardhurat mesatare për kokë banori të
vendeve të Ballkanit Perëndimor të përafrohen me
të ardhurat mesatare për banorët e BE-së. Me ritme
më të shpejta rritjeje prej 5 deri në 6 përqind,
përafrimi do të mund të arrihej në vetëm dy
dekada. Kjo kërkon zbatim të guximshëm dhe të
qëndrueshëm të reformave strukturore si dhe
progres të vazhdueshëm në proçeset e anëtarësimit
në BE.
4
_______________________________________________________________2. Dinamikat e rritjes ekonomike evidentojnë dobësi Edhe pse me ritme më të ngadalta nga sa
pritej, BPV-ja reale në rajonin e Ballkanit
Perëndimor vijoi të zgjerohet me rreth 2.6
përqind në vitin 2017. Rritja rajonale për vitin
2017 parashikohet të jetë më e ulët se në vitin 2016
(2.9 përqind). Por norma rajonale e rritjes fsheh
trendet e ndryshme midis vendeve (Figura 2.1). Në
Shqipëri, Kosovë dhe Mal të Zi, rritja ekonomike
për vitin 2017 pritet të jetë më e fortë krahasuar me
një vit më parë, e nxitur nga rritja e investimeve dhe
konsumi, si dhe në rastin e Kosovës nga shtimi i
eksporteve. Bosnjë e Hercegovina, ekonomia e
dytë më e madhe në rajon, pritet të rritet me ritëm
të ngjashëm me dy vitet e fundit (3 përqind për
2017). Rritja ekonomike në Serbi, e cila është edhe
ekonomia më e madhe në rajon, pritet të
ngadalësohet në 2 përqind pas dimrit të ftohtë që
Figura 2.1. Rritje më e fortë ekonomike në Shqipëri, Kosovë dhe Mal të Zi, dhe rritje më e dobët në IRJ të Maqedonisë dhe Serbi
Burimi: Të dhënat nga Bankat Qëndrore dhe Zyrat Kombëtare të Statistikave; vlerësimi i stafit të Bankës Botërore për vitin 2016.
3 Zyra e Statistikave nacionale te IRJ Maqedonise rishtazi publikoi shifrat e rishikuara te BPVse per vitin 2015 (3.9 perqind) dhe 2016 (2.9 perqind). Megjithate, te dhenat e
preku sektorët e bujqësisë dhe të ndërtimit. Në IRJ
të Maqedonisë, rritja ekonomike u ngadalësua
ndjeshëm ne vitin 2017 duke zbritur në 1.5
përqind, nga 2.4 përqind në 2016 dhe 3.4 përqind
në 2015, si pasojë e krizës së tejzgjatur politike e
cila kulmoi me prezantimin e qeverisë së re në
Qershor 2017.3
Rritja ekonomike në Shqipëri, Kosovë dhe Mal të Zi po mbështetet nga rigjallërimi i investimeve (Figura 2.2). Ndërtimi i Gazsjellësit Trans-Adriatik dhe i një hidrocentrali në Shqipëri, të dy projekte të financuar nga investime të huaja direkte (IHD), vijoi t’i japë shtysë rritjes ekonomike të vendit. Investimet në Kosovë u forcuan gjatë 2017-s si rezultat i fillimit të disa projekteve kapitale publike dhe njëfarë rigjallërimi në investimet e huaja. Investimet parashikohet të kontribuojnë me 2.6 pikë përqindje në rritjen ekonomike të Malit të Zi për këtë vit, të nxitura nga ndërtimi i autostradës Bar-Boljare dhe ndërtimeve të banimit. Trazirat politike në IRJ të Maqedonisë shkaktuan dekurajim të investimeve, duke shkaktuar kontribut negative me rreth 0.6 pikë përqindjeje në rritjen ekonomike e vitit 2017. Dimri jashtëzakonisht i ashpër që përjetoi Serbia shkaktoi vonesa në sektorin e ndërtimit, përfshirë programin e investimeve publike. Kontributi i eksporteve neto në rritjen ekonomike të vitit 2017 ka qenë minimal ose negativ. Megjithëse në Serbi eksportet vijuan të kishin rritje të fortë me bazë të gjerë , që vlerësohet në 11 përqind për vitin 2017, kërkesa e lartë për import të energjisë elektrike dhe mallrave të ndërmjetme solli ngadalësim të eksporteve neto me 0.9 pikë përqindje gjatë këtij viti. Në IRJ të Maqedonisë, eksportet e mëdha të shërbimeve
teresishme qe nevojiten per kalkulim te plote te rritje sekonomike nuk jane publikuar ne kohen e pergatitjes se ketij raporti.
4.4
4.2
3.8
3.0
2.0
1.5
2.6
2.1
-2
-1
0
1
2
3
4
5
K O S M N E A L B B I H S R B M K D W B 6 E U 2 8
2015 2016 2017fPërqind
5
Figura 2.2. Përveçse në IRJ të Maqedonisë, investimet mbështetën rritjen ekonomike në vitin 2017 _________________________________________________________________________________________ (Përbërja e rritjes reale të BPVsë, përqind) 2016 2017f
Burimi: Bankat Qëndrore dhe Zyrat Kombëtare të Statistikave, vlerësimet e stafit të Bankës Botërore.
drejt Bashkimit Europian (BE) dhe nivelet më të ulëta të importeve të lidhura me investimet i kthyen eksportet neto në vlera pozitive. Në Kosovë, eksportet u rritën më shpejt se importet (megjithëse krahasuar me një bazë të ulët), duke bërë që eksportet neto të kenë një kontribut të vogël por pozitiv në rritjen ekonomike të vendit. Në Shqipëri, kushtet e pafavorshme të motit çuan në rritje të kërkesës për import të energjisë, duke bërë që kontributi i eksporteve neto në rritjen ekonomike të jetë negativ. Edhe në Mal të Zi, kontributi i eksporteve neto ishte negativ, situatë e cila shpjegohet me sasinë e lartë të importeve për ndërtimin e autostradës Bar-Boljare. Rritja e eksporteve në Bosnjë dhe Hercegovinë ka qenë gjithashtu relativisht me bazë të gjerë, por eksportet neto shënuan vlera negative gjatë vitit 2017 për shkak të rënies së prodhimit bujqësor si pasojë e mungesës së reshjeve, ndërkohë që importet e mallrave të konsumit dhe atyre me regjim të ndërmjetëm ishin të mëdha. Konsumi vijon të jetë kontribues i rëndësishëm në rritjen ekonomike të vendeve të rajonit, i mbështetur nga rritja e punësimit, rritja e pagave reale dhe rritja e kreditimit. Krijimi i vendeve të punës ishte nxitësi kresor i konsumit të lartë. Në Bosnjë e Hercegovinë për
shembull, rritja e punësimit ishte më e madhe në sektorin e shërbimeve, dhe në Shqipëri dhe Kosovë shtytësit kryesorë ishin sektorët e shërbimeve dhe ndërtimit. Pagat më të larta reale, në kombinim me inflacionin ende të ulët dhe rritjen e kredive për individët, ndihmuan në rritjen e konsumit. Në anën e sektorit publik, shpenzimet për pagat e sektorit publik u rritën në Mal të Zi; shpenzimet për përfitimet sociale u rritën gjithashtu në IRJ të Maqedonisë dhe Malin e Zi, duke stimuluar konsumin.
-4
-2
0
2
4
6
8
10
12
KOS ALB BIH MNE SRB MKD
Konsumi Investimet
Eksportet neto Rritja e PBB Reale (%)
-2
0
2
4
6
KOS MNE ALB BIH SRB MKD
Konsumi Investimet
Eksportet neto Rritja e PBB Reale (%)
6
_____________________________________________________________ 3. Punësimi rikthehet në nivele të parakrizës, dhe i mbështetur nga inflacioni i
ulët ka zvogluar varfërinë Në vitin 2017, punësimi në shumicën e vendeve të rajonit arriti më në fund të rikthehet në nivelet që ishte para krizes financiare globale. Në vendet e Ballkanit Perëndimor u krijuan rreth 230,000 vende pune gjatë periudhës 12 mujore deri në Qershor2017, ku punësimi u rrit mesatarisht me 3.8 përqind.4. Vendet e punës u rritën më shpejt në Kosovë, ku punësimi u rrit me 8.5 përqind v-m-v5, i mbështetur nga rritja ekonomike dhe programi për përshpejtimin e investimeve publike; vendet e reja të punës u krijuan në sektorë të ndryshëm, si ndërtimi, prodhimi, tregtia me pakicë dhe shumicë, strehimi dhe bujqësia. Në Serbi, punësimi u rrit me 4.3 përqind pavarësisht sezonit të varfër bujqësor dhe ngadalësimit të rritjes ekonomike në përgjithësi. Sezoni i mbarë turistik dhe përshpejtimi i projekteve të ndërtimit në Malin e Zi nxitën hapjen e vendeve të reja të punës (me 3.5 përqind). Ndërsa në rritjen e punësimit me 3,4 përqind në Shqipëri kontribuan sektori i shërbimeve dhe industria, si dhe sipërmarrësit e vetëpunësuar. Rritja e punësimit në IRJ të Maqedonisë (2.7 përqind) ka ardhur kryesisht nga tregtia me shumicë dhe pakicë, konsumi privat, duke u ndjekur nga transporti, magazinimi dhe prodhimi industrisë përpunuese. Rritja ne prodhimin e industrisë përpunuese lidhen kryesisht me aktivitetet e kompanive të mbështetura me IHD, të cilat përfitojnë lehtësira nga qeveria, siç janë përjashtimet nga taksat. Reformat e fundit në tregun e punës në Bosnjë dhe Hercegovinë sollën një rritje të punësimit me 1.8 përqind, pas humbjes së vendeve të punës në 2016. Pavarësisht kësaj, Bosnjë e Hercegovina është i vetmi vend i Ballkanit Perëndimor ku punësimi nuk ka rekuperuar ende nivelin që kishte para krizës; norma e punësimit në këtë vend është 8 përqind më e ulët se në vitin 2008 (Figura 3.1).
4 Në këtë seksion janë përdorur krahasimet në terma vjetorë (v-m-v) për Qershor 2017.
Firmat private, veçanërisht në sektorin e
shërbimeve, gjeneruan më shumë se gjysmën
e totalit të vendeve të reja të punës në rajon.
Rimëkëmbja e sektorit të shërbimeve në disa vende
ka nxitur punësimin në sektorin privat, i cili u
shndërrua në faktorin kryesor nxitës për rritjen e
përgjithshme të punësimit. Krijimi neto i vendeve
të punës në sektorin e shërbimeve në Shqipëri, i
nxitur nga industria e turizmit, ishte 8.6 përqind në
gjysmën e parë të vitit 2017, duke kontribuar në
rënien e papunësisë. Në IRJ të Maqedonisë, ku
konsumi ka qenë faktori i vetëm i rritjes ekonomike
në 2017 dhe ku forca e punës është në rënie,
shumica e vendeve të reja të punës u krijuan në
sektorin e shërbimeve, kryesisht në tregtinë me
shumicë dhe pakicë. Turizmi dinamik në Malin e
Zi ka shërbyer si faktor kompensues për humbjen
e vendeve të punës si rezultat i programit të
asistencës për nënat i cili filloi të zbatohet që prej
vitit të kaluar, duke çuar në një rritje prej 3.6
përqind v-m-v në shifrat zyrtarë të punësimit në
Gusht.
Pjesëmarrja në fuqinë punëtore u rrit në disa vende, megjithëse ajo është ende jashtëzakonisht e ulët, sidomos për femrat (Figura 3.3). Norma rajonale e pjesëmarrjes në fuqinë punëtore u rrit me 1.1 pp v-m-v në Qershor, duke arritur në 53.2 përqind. Të gjitha vendet, me përjashtim të Bosnjë-Hercegovinës, përjetuan norma më të larta të pjesëmarrjes në fuqinë punëtore. Në Bosnjë-Hercegovinë, kjo normë ra në 42.6 përqind, duke ia kaluar në këtë mënyrë edhe Kosovës e cila kishte normën më të ulët prej 43 përqind. Në Malin e Zi, pritet të ketë rritje në pjesëmarrjen në fouqinë punëtore pasi përfitimi gajtë gjithë jetës për nënat me tre ose më shumë
5 Meqënëse të dhënat për Kosovën disponohen vetëm për gjashtë tremujorë, ky rezultat mund të ndryshojë me konsolidimin në mbledhjen e të dhënave tremujore.
9
fëmijë është shfuqizuar - ky përfitim ishte përgjegjës për një rënie të ndjeshme të pjesëmarrjes në fqinë punëtore që nga viti 2016.
Papunësia në vitin 2017 pësoi rënie në të gjithë rajonin, me përjashtim të Kosovës. Papunësia është kthyer në një shqetësim parësor për banorët e Ballkanit Perëndimor (Kutia 3.1). Normat e
Figura 3.1. Punësimi në vitin 2017 arriti nivelet e
para-krizës së vitit 2008 në të gjitha vendet, përveç se në Bosnjë e Hercegovinë (indeksi i papunësisë, T2 2008=100)
Figura 3.2. Megjithëse papunësia u ul në të gjitha vendet e rajonit, ajo është ende e lartë në krahasim
me standardet ndërkombëtare (norma e papunësisë, përqind)
Figura 3.3. Shkalla e pjesëmarrjes në forcën e punës ngelet e ulët, sidomos për femrat. (Normat e pjesëmarrjes në forcën e punës, përqind e popullsisë me moshë 15+, 2016)
Figura 3.4. Duket se më shumë njerëz po i bashkohen forcës së punës dhe po gjejnë punë
(Përqindja e popullsisë me moshë 15+)
Burimi: Zyrat kombëtare të statistikave dhe vlerësime të stafit të Bankës Botërore. Shënim: Rajonet janë si në vijim: SSA është Afrika Sub-Sahariane, ECA është Evropa dhe Azia Qendrore, EAP është Azia Lindore dhe Paqësori, LAC është Amerika Latine dhe Karaibet, SA është Azia Jugore, MENA është Lindja e Mesme dhe Afrika Veriore.
Burimi: Zyrat kombëtare të statistikave dhe vlerësime të stafit të Bankës Botër Burimi: Zyrat kombëtare të statistikave dhe vlerësime të stafit të Bankës Botërore. ore.
70
80
90
100
110
120
130
Jun
-08
Dec
-08
Jun
-09
Dec
-09
Jun
-10
Dec
-10
Jun
-11
Dec
-11
Jun
-12
Dec
-12
Jun
-13
Dec
-13
Jun
-14
Dec
-14
Jun
-15
Dec
-15
Jun
-16
Dec
-16
Jun
-17
INDEX, Q2 2008 = 100
ALB BIH MKD MNE
SRB WB6 KOS
0
5
10
15
20
25
30
35
KOS MKD BIH MNE ALB SRB
Norma e papunësisë (2017) Norma e papunësisë (2016)
Papunësia afatgjatë (2015)
Pëqind
10
20
30
40
50
60
70
80
90
SSA
ECA
EAP
LAC
SA
MEN
A
Mo
nte
ne…
Serb
ia
Ab
ania
Bo
snia
…
FYR
…
Ko
sovo
0
20
40
60
80
100
Jun
e 2
01
6
Jun
e 2
01
7
Jun
e 2
01
6
Jun
e 2
01
7
Jun
e 2
01
6
Jun
e 2
01
7
Jun
e 2
01
6
Jun
e 2
01
7
Jun
e 2
01
6
Jun
e 2
01
7
Jun
e 2
01
6
Jun
e 2
01
7
Jun
e 2
01
6
Jun
e 2
01
7ALB SRB MNE MKD BIH KOS WB6
Employed Unemployed Inactive
8
Kutia. 3.1. Papunësia: Shqetësim madhor për banorët e vendeve të Ballkanit Perëndimor
Mbi 67 përqind e të anketuarve në rajonin e Ballkanit Perëndimor përmendën papunësinë si shqetësimin e tyre
kryesor – shifër kjo dyfish më e lartë se në Bashkimin Europian, ku duket se një reagim më i fuqishëm nga ana e
tregut të punës si dhe pagesat bujare të papunësisë kanë arritur të balancojnë efektet e ngadalësimit të rritjes
ekonomike. Pas rritjes për tre vite rradhazi, kjo përqindje është pak më e vogël krahasuar me sondazhin e
mëparshëm. Një numër i vogël por në rritje i të anketuarve konsideron si shqetësime madhore emigracionin dhe
“largimin e trurit”, së bashku me krimin dhe korrupsionin.
Figura B3.1: Papunësia është një shqetësim madhor në Ballkanin Perëndimor.
(Përqindja e të anketuarve që e konsiderojnë problemin një shqetësim madhor)
Figura B3.2. Shqetësimet për emigracionin dhe “largimin e trurit” I shtohen atyre të tregut të punës.
(Përqindja e të anketuarve që e konsiderojnë problemin një shqetësim madhor, mesatarja rajonale)
Burimi: Barometri i Ballkanit 2017, sondazh mbi opinionin publik nga Këshilli i Bashkëpunimit Rajonal, www.rcc.int.
papunësisë, të cilat arritën mesatarisht në 19 përqind në Qershor 2017, janë tepër të larta krahasuar me mesataren e BE-së prej 7.7 përqind. Megjithatë në Qershor 2017 vihen re shenjainkurajuese të më shumë njerzve që i bashkohen fuqisë punëtore dhe që gjejnë punë (Figura 3.4). Në Serbi, për shembull, papunësia ra në nivelin më të ulët në 20 vjet (11.8 përqind), madje në kushtet e rritjes së vogël të pjesëmarrjes në fuqinë punëtore, duke theksuar rritjen e madhe të punësimit. Po ashtu, krijimi i vendeve të punës në Shqipëri kontribuoi në uljen e papunësinë me 1.6 pp, dhe kjo ndodhi në kushtet e rritjes së pjesëmarrjes në fuqinë punëtore. Në IRJ të Maqedonisë, papunësia shënoi një rekord të ulët historik prej 22.6 përqind ndërsa zbriti në 15.1 përqind në Malin e Zi, për shkak të një sezoni shumë të favorshëm turistik.
Bosnjë e Hercegovina shënoi rënien më të madhe të papunësisë në rajon, duke zbritur me 4.9 pp në 20.5 përqind, niveli më i ulët që nga viti 2007. Por, në dallim nga vendet fqinje, rënia e papunësisë erdhi kryesisht si rezultat i kombinimit të rritjes së punësimit dhe uljes së pjesëmarrjes në fuqinë punëtore. Për këtë arsye, emigracioni mund të jetë kontribuesi për rënien e papunësisë në Bosnjë dhe Hercegovionë. Kosova është i vetmi vend ku papunësia u rrit, në 30.6 përqind, pasi rritjes së punësimit iu desh kohë të arrinte rritjen e madhe të pjesëmarrjes në fuqinë punetore. Papunësia në rradhët e të rinjve pësoi gjithashtu rënie në të gjitha vendet e rajonit por sipas standardeve ndërkombëtare ajo mbetet ende jashtëzakonisht e lartë, duke variuar nga 26.4 përqind në Shqipëri në 50.9 përqind në Kosovë (Figura 3.5)
59
7367
50
69 69
47
36 34
43 43
58
3834
62
17
27 27
18
27
15 12
25
136 7
1
23
711
0
20
40
60
80
ALB BIH KOS MKD MNE SRB
Unemployment Economic situation CorruptionCrime Brain drain/emigration
68
55
27
13
7
67
46
32
16
10
0 50 100
Unemployment
Economic situation
Corruption
Crime
Brain drain/emigration2016 2015
9
Figura 3.5. Papunësia e të rinjve është zvogluar (Papunësia e të rinjve (mosha 15-24 vjeç),
Përqind e forcës së punës së të rinjve)
Figura 3.6. Pagat e sektorit publik janë më të larta se ato të sektorit privat
(Raporti i pagave neto sektor Publik/Privat, në përqindje,
dhe rritja e punësimit në sektorin privat, përqind)
Burimi: Zyrat kombëtare të statistikave dhe vlerësime të stafit të Bankës Botërore.
Burimi: Zyrat kombëtare të statistikave (Statistikat administrative të punësimit dhe pagave) dhe vlerësimet e stafit të Bankës Botërore. Të dhënat për Serbinë nga Regjistri Qendror për
Sigurimet Shoqërore, siç raportohet nga Ministria e Financave. Shënim: Për BH, MKD, ALB, sektori publik përfshin: D (Furnizimi me energji elektrike, gaz, avull dhe ajër të kondicionuar), E (Furnizimi
me ujë, kanalizime, menaxhimi i mbeturinave dhe aktivitetet e rehabilitimit), O (Administrata publike dhe mbrojtja, ), P (Edukimi).
Q (Aktivitetet e shëndetit dhe punës sociale). Për Malin e Zi, D klasifikohet në sektorin privat. Për Kosovën nuk ka të dhëna të
krahasueshme
Ndër punonjësit e papunësuar të rajonit, rreth
70 për qind e tyre kanë qenë të papunë për më
shumë se 12 muaj. Kjo shifër arrin në 80 për qind
në IRJ të Maqedonisë dhe Malin e Zi. Femrat
veçanërisht kanë gjasa të vuajnë papunësi të
zgjatur. Më shumë se 80 për qind e grave të papuna
kanë qenë të papuna për më shumë se 12 muaj.
Papunësia afatgjatë mund të çojë në daljen nga
fuqia punëtore e punëtorëve dhe emigrimin e tyre
jashtë vendit për të gjetur punë
Pagat reale ishin me trend rritës, dhe pagat e
sektorit privat u përafruan me ato të sektorit
6 Vlen të përmendet se pagat më të larta të sektorit publik mund të nënkuptojnë gjithashtu që të dhënat paraqesin vlera më të ulëta se realiteti për pagat në sektorin privat
publik. Punësimi në sektorin publik përbën
mesatarisht rreth 23 përqind të punësimit total në
rajon. Pagat më të larta në sektorin publik se ato në
sektorin privat mund të reduktojnë punësimin në
sektorin privat.6 Në veçanti, raporti midis pagave
në sektroin publik dhe atë privat është mbi 100 për
qind në Bosnjë dhe Hercegovinë dhe Mal të Zi, që
do të thotë se pagat e sektorit publik janë më të
larta se ato të sektorit privat (Figura 3.6). Në IRJ të
Maqedonisë, pagat mesatare kanë qenë në trend
rritës që nga viti 2014, ku pagat në sektorin e
teknologjisë së informacionit dhe komunikimit
(TIK), tregtinë me pakicë, transport dhe miniera
(për shembull për shkak të raportimit më të ulët të pagave)
0.0
10.0
20.0
30.0
40.0
50.0
60.0
BIH KOS MKD MNE SRB ALB WB6
Jun-17 Jun-16
60
70
80
90
100
110
120
130
BiH MKD MNE ALB SRB
2015 2016 H1 2017 100%
10
kanë përjetuar rritje më të madhe se rritja mesatare
e gjithë sektorëve. Në Shqipëri dhe Serbi, fundi i
ngrirjes së pagave të sektorit publik rriti pagat
mesatare. Në Serbi, pagat reale u rritën me 1
përqind midis Janarit dhe Korrikut 2017, duke
vazhduar një rimëkëmbje graduale që filloi në vitin
2016; pagat e sektorit privat, duke u rritur me 4.6
për qind në terma nominalë, u rritën më shpejt se
ato publike, të cilat u rritën me 3.4 për qind.
Megjithatë, në Malin e Zi, qeveria e re vazhdoi me
konsolidimin e nevojshëm; duke reduktuar
shpërblimet dhe pagat e menaxhimit, ajo ndihmoi
në frenimin e rritjes së tepruar të pagave të sektorit
publik të vërejtur në 2016.
Inflacioni u rrit në 2017 por mbetet i ulët, duke sjellë përfitime për buxhetet e familjeve. Çmimet e ulëta të importit, sidomos për lëndët e para, zbuti rritjen modeste të presioneve të tjera mbi çmimet. Rritja e qëndrueshme ekonomike, krijimi i vendeve të punës dhe kushtet e pafavoshme të motit, shkaktuan rritje të inflacionit mesatar vjetor në të gjithë rajonin nga 0.2 përqind në vitin 2016 në 2 përqind në Gusht 2017. Inflacioni varion nga 1 në 1.9 përqind në Shqipëri, Bosnjë-Hercegovinë, IRJ të Maqedonisë dhe Kosovë, ku çmimet e artikujve ushqimorë dhe energjisë elektrike zënë peshën kryesore. Ndërkohë, norma e inflacionit në Serbi u rrit nga 1.7 përqind në 2016 në 2.5 përqind në Gusht 2017 me rritjen e çmimeve të ushqimeve pas dimrit të ashpër. Mali i Zi kishte normën më të lartë të inflacionit në rajon; në muajin Gusht ajo arriti në 2.8 përqind, e nxitur nga rritja e akcizave për naftën, duhanin dhe pijet alkoolike si dhe nga rritja e çmimeve për shërbimet e turizmit dhe hotelerisë. Rritja ekonomike, krijimi i vendeve të punës, dhe inflacioni i ulët nxorrën shumë njerëz nga gjendja e varfërisë. Shkalla mesatare e varfërisë për Shqipërinë, IRJ e Maqedonisë, Malin e Zi dhe
Serbinë vlerësohet se ka rënë me afërsisht 1 pikë përqindje në vitin 2017 krahasuar me një vit më parë, duke arritur në një nivel të parashikuar prej 23.6 përqind.7 Kjo nënkupton se rreth 124,000 njerëz në këto vende nuk jetojnë më në varfëri.8 Në mënyrë që të ruajnë arritjet e fundit në drejtim të përmirësimit të mirëqënies, vendet e rajonit duhet të vazhdojnë të gjenerojnë mundësi të reja punësimi si dhe të rrisin të ardhurat nga puna për të reduktuar varësinë nga transfertat sociale.
7 Norma mesatare rajonale nuk përfshin Bosnje-Hercegovinën për shkak të vështirësisë në llogaritjen e agregatëve të mirëqënies bazuar në PPP.
8 Shifrat e varfërisë pasqyrojnë nivelin e standardizuar për vendet me të ardhura mesatare për të jetuar me më pak se 5.5$ në ditë sipas termave të paritetit të fuqisë blerëse të vitit 2011.
11
_______________________________________________________________4. Eksportet në rritje, por ekspozimi ndaj rreziqeve të jashtme vijon të jetë prezent
Deficitet e jashtme mbetën përgjithësisht të pandryshuara. Me përjashtim të Shqipërisë dhe Serbisë, vendet e tjera të Ballkanit Perëndimor përjetuan ndryshime relativisht të vogla (më pak se 0.5 përqind e BPV-së) në deficitet e tyre të llogarisë rrjedhëse me jashtë (LlRrJ). Në Shqipëri, LlRrJ u ngushtua me 1.3 përqind të BPV-së në terma vjetorë në vitin 2017, i nxitur nga deficiti i ulët tregtar dhe remitancat e larta (Figura 4.1). Nga ana tjetër në Kosovë dhe Serbi, rritja e deficitit tregtar pritet të çojë në zgjerim të deficitit të llogarisë rrjedhese me jashte në vitin 2017 me 0.5 përqind të BPV-së dhe 1.5 përqind, respektivisht. Në IRJ të Maqedonisë, pavarësisht një përmirësimi të vogël të deficitit tregtar, bilanci i jashtëm u përkeqësua për shkak të ngadalësimit të rritjes ekonomike. Deficiti i Malit të Zi u rrit me 0.5 përqind të BPV-së në 2017 me rritjen e importeve të lidhura me sektorin e ndërtimit, duke arritur në 18.6 përqind të BPV-së, çka përbën një shqetësim serioz. Deficiti i llogarisë rrjedhese me jashte dhe komponentët e tij qëndruan në të njëjtat nivele në Bosnjë e Hercegovinë. Eksportet vijuan rritjen e fortë dhe me bazë të gjerë në disa vende, por rritja e shpejtë e importeve çoi në zgjerim të deficitit të jashtëm (Figura 4.2). Në Shqipëri, rritja e fortë e eksporteve të shërbimeve, ku peshën kryesore e zënë të ardhurat nga turizmi, ndikoi në uljen e deficitit tregtar me 1.5 përqind të BPV-së. Serbia vazhdoi të shënojë rritje të fortë dhe me bazë të gjerë të eksporteve, dhe rritja parashikohet të arrijë në 11 përqind për vitin 2017; megjithatë, rritja e tyre u zbeh nga importet e larta të energjisë elektrike (për shkak të problemeve që shaktoi dimri i ftohtë në funksionimin e operatorit të energjisë elektrike) dhe mallrave me regjim të ndërmjetëm gjë që
9 Ky ndryshim reflekton pjesërisht rishikin e të dhënave të Bilancit të Pagesave të Serbisë, i cili uli bilancin e pagesave
shpjegohet me rritjen e importeve të naftës krudo dhe metaleve pasi fabrika e çelikut rriti prodhimin e saj. Si rrjedhojë, deficiti tregtar i Serbisë, pas ngushtimit për tre vite radhazi, pritet të zgjerohet me 0.7 përqind të BPV-së në vitin 2017.9 Në IRJ të Maqedonisë, rritja më e shpejtë e eksporteve të mallrave në krahasim me importet pritet të çojë në ulje të lehtë të deficitit tregtar në vitin 2017. Eksportet në Malin e Zi mbeten në nivele të ulëta, pavarësisht sezonit të favorshëm turistik, ndërkohë që rritja e fortë e konsumit dhe mallrave me regjim të ndërmjetëm për ndërtimin e autostradës Bar-Boljare vazhdojnë të stimulojnë importet. Deficiti tregtar shënoi zgjerim edhe në Kosovë, pasi importet dinamike (shumë më të larta si përqindje e BPV-së), zbehën efektet pozitive nga rritja e shpejtë e eksporteve ndërsa remitancat si përqindje e BPV-së ishin relativisht të qëndrueshme. Dinamikat tregtare në Bosnjë e Hercegovinë nuk pësuan ndryshime gjatë 2017, ku rritja e shpejtë e eksporteve çoi në një ngushtim të lehtë të deficitit tregtar me 0.3 për qind të BPV-së. Flukset hyrëse të investimeve të huaja direkte në vendet e Ballkanit Perëndimor vijuan të jenë të qëndrueshme, duke kontribuar në financimin e deficiteve të jashtme. Investimet e huaja direkte në Mal të Zi dhe Kosovë u rritën si përqindje e BPV-së (Figura 4.3). Në Mal të Zi, rritja e investimeve reflekton rifillimin e investimeve në sektorin e turizmit dhe atë të pasurive të paluajtshme. Në Kosovë, IHD-të hyrëse u rigjallëruan në gjysmën e parë të vitit 2017, të nxitura kryesisht nga kapitali aksioner dhe riinvestimi i fitimeve të pashpërndara në ndërmjetësim financiar, ndërtim dhe pasuri të paluajtshme.
në vitin 2016 në krahasim me vlerësimet e mëparshme (nga 4 përqind e BPV-së në 3.1 përqind e BPV-së).
12
Figura 4.1. Deri në fund të vitit 2017, deficiti i llogarisë korrente pritet të zgjerohet disi në të gjitha vendet e rajonit.
Figura 4.2. Zgjerimi i LLRRJ-së erdhi kryesisht nga importet e mallrave.
(Bilanci i llogarisë rrjedhëse me jashtë, përqind e BPV) (Kontributi në ndryshim në deficitet e llogarisë rrjedhëse me jashtë, 2016, përqind e BPV)
Burimi: Të dhënat nga bankat qëndrore dhe zyrat kombëtare të statistikave; vlerësimet nga stafi i Bankës Botërore.
Burimi: Të dhënat nga bankat qëndrore dhe zyrat kombëtare të statistikave; vlerësimet nga stafi i Bankës Botërore. Shënim: Kategoria “Tjerët” paraqet riatdhesimin e fitimit.
Flukset neto të investimeve të huaja direkte në IRJ të Maqedonisë u përgjysmuan në gjysmën e parë të vitit 2017 krahasuar me të njëjtën periudhë të 2016, më së shumti për shkak të flukseve të fitimeve të riatdhesuara në Qershor, ndonëse ky efekt u kompensua pjesërisht nga investime të tjera financiare; IHD-të pritet të arrijnë në 2.6 përqind të BPV-së në 2017. Rënia e IHD-ve në Shqipëri reflekton natyrën ciklike të dy projekteve të mëdha
të investimeve. Në tërësi, IHD-të kanë kontribuar në financimin e deficiteve të jashtme të vendeve të rajonit gjatë 2017, me përjashtim të Bosnjë-Hercegovinës, ku ato mbulojnë vetëm 25 përqind të deficitit të llogarisë korrente. Flukset hyrëse të investimeve të portofolit, të cilat përfshijnë kryesisht bono qeveritare, pësuan rritje të lehtë për shkak të ristrukturimit të stokut të borxhit të Serbisë (Figura 4.4).
Figura 4.3. IHD-të në rajon kanë qenë relativisht të qëndrueshme.
Figura 4.4. Flukset hyrëse të investimeve të portofolit kanë pasur trend rritës, duke treguar se borxhi i vendit është ripaguar.
(shuma rrotulluese katër-tremujorëshe, € mln)
Burimi: Të dhënat nga Bankak Qëndrore dhe Zyrat Kombëtare të Statistikave; vlerësimet e stafit të Bankës Botërore.
-20
-15
-10
-5
0
2012 2013 2014 2015 2016 2017f
ALB BIH KOS
MKD MNE SRB
Përqind e BPV-së
-4
-2
0
2
4
6
ALB BIH MKD MNE KOS SRBGoods exports Goods importsNet services exports RemittancesOthers Change in CA Deficit
Përqind e BPV-së↑ Reduced imports, Increased exports
↓ Increased imports, reduced exports
-4
-2
0
2
4
6
8
10
12
14
MNE KOS SRB BIH MKD ALB WB6
Net FDI to GDP 2017f (%)
2016-17f change in net FDI to GDP (pps)
-2,000
-1,000
0
1,000
2,000
3,000
4,000
5,000
Mar
-13
Jun
-13
Sep
-13
Dec
-13
Mar
-14
Jun
-14
Sep
-14
Dec
-14
Mar
-15
Jun
-15
Sep
-15
Dec
-15
Mar
-16
Jun
-16
Sep
-16
Dec
-16
Mar
-17
Jun
-17
FDI inflows
Portfolio investment inflows
Other investment inflows
13
_______________________________________________________________5. Deficitet fiskale po zgjerohen, dhe hapësirat fiskale për të mbështetur rritjen ekonomike po mbeten të kufizuara
Me përjashtim të Serbisë, deficitet fiskale të
vendeve të rajonit pritet të rriten në vitin 2017,
për arsye se investimet publike që stimuluan
rritjen ekonomike nuk u shoqëruan me
shkurtim të shpenzimeve rrjedhese. Megjithëse
të ardhurat u rritën duke ofruar mbështetje për
zbatimin e programeve të investimeve publike,
këto rritje nuk ishin gjithnjë rezultat i reformave
afatgjata. Shpenzimet e larta dhe të keq-
shënjestruara për përkrahje sociale si dhe
subvencionet ndaj ndërmarrjeve shtetërore N(SH-
ve) vijuan të rëndojnë buxhetet, duke reduktuar në
këtë mënyrë hapësirën fiskale për politika në
mbështetje të rritjes ekonomike. Si rrjedhojë, pritet
që pesë vende të regjistrojnë deficite më të larta
fiskale (Figura 5.1). Në Mal të Zi, deficiti
parashikohet të arrijë më shumë se 4 përqind e
BPV-së, i nxitur nga investime më të larta publike
të lidhura me ndërtimin e autostradës dhe projekte
të tjera kapitale. Megjithatë, deficiti do të kishte
qenë edhe më i lartë, në 6 përqind, nëse autoritetet
nuk do të kishin marrë një sërë masash të
konsolidimit fiskal që nxitën të hyrat dhe shkurtuan
shpenzimet rrjedhëse. Deficiti në IRJ të
Maqedonisë ka gjasa të arrijë në 3 përqind të BPV-
së, i nxitur si nga investime më të larta publike
ashtu dhe nga shpenzime më të larta rrjedhëse. Po
kështu, rritja e investimeve publike në Kosovë
stimuloi rritjen ekonomike dhe punësimin, por në
vend që të tkurreshin ashtu siç edhe ishte
planifikuar, shpenzimet për veteranët e luftës dhe
pensionet u zgjeruan. Si rezultat, deficiti i këtij viti
pritet të arrijë pragun prej 2 përqind të përcaktuar
në rregullin fiskal. Niveli i lartë i investimeve
publike në Shqipëri si dhe rritja e subvencioneve të
energjisë si pasojë e thatësirës pritet të çojnë në
rritje të lehtë të deficitit në 2 përqind të BPV-së.
Pas dy viteve me suficit fiskal, Bosnjë-Hercegovina
pritet të regjistrojë një deficit prej 1.5 përqind të
BPV-së për këtë vit, kryesisht për shkak të
investimeve më të larta publike. Në dallim nga
vendet e tjera të rajonit, Serbia pritet të arrijë një
suficit prej 0.3 përqind të BPV-së, bazuar në të
ardhura të larta dhe shpenzime më të ulëta;
pavarësisht përmirësimeve të fundit, subvencionet
dhe transfertat e larta për NSH-të vijojnë të
ushtrojnë presion fiskal.
Disa vende përjetuan rritje të të ardhurave
(Figura 5.2). Në Serbi, të ardhurat u rritën nga
mbledhja e TVSH-së për mallrat e importit, tatimi
mbi të ardhurat e korporatave dhe rritja e
kontributeve të sigurimeve shoqërore. Zbatimi i
reformave në IRJ të Maqedonisë ka rezultuar në
rritjen e të hyrave nga tatimi mbi të ardhurat
personale (TAP), performanca e mirë në
mbledhjen e TVSH-së dhe kontributeve të
sigurimeve shoqërore, ndërsa në Kosovë të hyrat u
rritën si rezultat i administrimit më efikas të tatimit
mbi të ardhurat personale. Në Shqipëri, vonesat në
rimbursimin e TVSH-së sollën më shumë të hyra.
Qeveria e Malit të Zi miratoi një strategji fiskale me
qëllim stabilizimin e niveleve të borxhit publik deri
në 2019, me reforma ambicioze që rritën akcizën
për duhanin, pijet me sheqer, pijet alkoolike dhe
qymyrin; reduktuan përjashtimet nga TVSH-ja; dhe
rritën normën standarde të TVSH-së. Megjithatë,
të hyrat e Malit të Zi për këtë vit pritet të jenë më
të ulëta, duke reflektuar një efekt të bazës së lartë
të krahasimit të shkaktuar nga mbledhja e tarifave
të koncesionit për të drejtat e frekuencave të
rrjeteve celulare 4G në vitin 2016. Rënia e të hyrave
në Bosnjë e Hercegovinë shpjegohet me rënien në
14
Figura 5.1. Në vitin 2017 deficitet u rritën, përveçse në Serbi
(Deficiti fiskal sipas vendeve, 2015-17, përqind e BPV)
Figura 5.2. Rritja e të ardhurave ndihmoi financimin e shpenzimeve më të larta kapitale në shumicën e
vendeve të rajonit. (Kontributet në ndryshimin e deficitit fiskal, 2017,
Përqind e BPV)
Burimet: Zyrat Kombëtare të Statistikave dhe Ministritë e Financave; dhe vlersimet nga stafi i Bankës Botërore.
Figura 5.3. Rritja e shpenzimeve në të gjithë rajonin ishte kryesisht për shkak të investimeve
më të mëdha kapitale (Kontributi në ndryshimin e shpenzimeve publike,
2017, përqind e BPV-së)
Figura 5.4. Shpenzimet për paga të sektorit publik dhe programet e mbrojtjes sociale janë të
larta. (Shpenzimet publike të vlerësuara, 2017, përqind
e BPV-së)
Burimet: Zyrat kombëtare të statistikave dhe Ministritë e Financave; vlerësime të stafit të Bankës Botërore.
mbledhjen e të hyrave nga tatimet e
drejtperdrejta.10 Megjithë përmirësimet e kryera
përgjithësisht në rajon, ka ende shumë hapësirë për
mobilizimin e të hyrave. Në mënyrë specifike,
vendet e rajonit mund të rrisin të hyrat duke
10 Këshilli Fiskal i BH-ës, Kuadri i Përgjithshëm Fiskal 2018-2020
përmirësuar eficencën e sistemeve të mbledhjes së
tatimeve dhe duke zvogëluar koncesionet dhe
përjashtimet e shumta tatimore.
-2
0
2
4
6
8
MNE MKD ALB KOS BIH SRB WB6
2015 2016 2017fPërqind e BPV-së
-2
-1
0
1
2
3
4
SRB
ALB
MK
D
MN
E
KO
S
BIH
WB
6
Expenditure Revenue Change in fiscal deficit
përqind e BPV-së
↑ Reduced revenues, Increased spending
↓ Increased revenues, reduced spending
-2
-1
0
1
2
3
4
5
SRB MNE ALB MKD KOS BIH WB6
Wage bill Social benefits
Capital Expenditures Total expenditures
Contribution to change, in percent of GDP
0
10
20
30
40
50
MNE BIH SRB MKD ALB KOS WB6
Wage bill
Social benefits
Capital Expenditures
Total expenditures
Percent of GDP
15
Rritja e të hyrave ndihmoi në financimin e
shpenzimeve më të larta, përfshirë investimet
publike. Shpenzimet u rritën në të gjitha vendet
me përjashtim të Serbisë (Figura 5.3). Në Shqipëri,
kursimet nga zvoglimi i pagesave të interesave të
borxhit u përdorën për financimin e granteve për
investimet e pushtetit lokal; në rritjen e
shpenzimeve rrjedhese ndikuan gjithashtu edhe
subvencionet për operatorin e sistemit të
shpërndarjes si rezultat i zvoglimit të prodhimit të
energjisë elektrike nga hidrocentralet për shkak të
thatësirës. Në Bosnjë-Herzegovinë, rritja e
shpenzimeve kapitale në infrastrukturë çoi në rritje
të shpenzimeve e tërësishme publike. Qeveria
Maqedonase reduktoi shpenzimet për promovimin
dhe emrin e vendit, si dhe shpenzimet për paga,
mallra dhe shërbime, por rriti shpenzimet për
pensione, subvencione dhe programet e përkrahjes
sociale; rezultati ishte një rritje e shpenzimeve të
tërësishme për vitin 2017 me 0.9 përqind të BPV-
së. Megjithëse qeveria e Malit të Zi ndërmorri
reforma për kufizimin e shpenzimeve, si heqja e
përfitimeve sociale të pa-shënjestruara11 dhe ulja e
shpenzimeve për paga në administratën publike;
shpenzimet e tërësishme pritet të rriten për shkak
të ndërtimit të autostradës Bar-Boljare. Në
Kosovë, rritja e shpenzimeve të tërësishme u nxit
nga rritja e investimeve publike, përfshirë
autostradën Rruga 6, si dhe nga pagesat e larta për
pensionet dhe përfitimet e veteranëve të luftës. Në
Tetor 2017, qeveria e Serbisë njoftoi rritje të pagave
në sektorin publik (nga 5 deri në 10 përqind) dhe
pensioneve (5 përqind), e inkurajuar nga madhësia
e suficitit fiskal, i cili arriti në 1.8 përqind të BPV-
së gjatë tetë muajve të parë të vitit, dhe rënia në
shpenzimet e tërësishme me rreth 0.9 pikë
përqindje të BPV-së. Këto masa do të reduktojnë
pjesërisht efektet e konsolidimit që ka ndodhur në
strukturën e shpenzimeve gjatë tre viteve të fundit
në Serbi dhe do t’u shtohen presioneve fiskale në
vitet e ardhshme, kur do të fillojë të ndihet
mungesa e të ardhurave e njehershme dhe
Figura 5.5. Raporti i borxhit publik ndaj BPV-së u
zvogëlua në Serbi, Shqipëri, dhe Bosnjë dhe Herzegovinë.
(Borxhi publik dhe i garantuar, Përqind e BPV-së)
Figura 5.6. Borxhi i jashtëm PGP u reduktua në vendet që ndoqën konsolidim fiskal.
(Borxhi i jashtëm PGP si përqindje e BPV-së, dhe ndryshimi në përqindje i borxhit total të jashtëm
PGP)
Burimet: Zyrat kombëtare të statistikave dhe Ministritë e Financave; vlerësime të stafit të Bankës Botërore.
11 Parlamenti i Malit të Zi shfuqizoi përfitimet "gjatë gjithë jetës" për nënat me tre ose më shumë fëmijë, të cilat
kishin çuar shumë gra të tërhiqeshin nga tregu i punës si dhe dyfishuan buxhetin e përfitimeve sociale.
0
10
20
30
40
50
60
70
80
MNE ALB SRB MKD BIH KOS WB6
2017f 2016 2007Percent of GDP
-8
-6
-4
-2
0
2
4
6
8
-65
-55
-45
-35
-25
-15
-5
5
15
25
35
45
55
65
MNE KOS MKD BIH ALB SRB WB6
External PPG debt (percent of GDP)
Change in total PPG external debt (percent, rhs)
16
shpenzimet për investime publike do të rriten.
Për të përshpejtuar rritjen ekonomike nevojitet balancim më i mirë midis shpenzimeve kapitale dhe atyre rrjedhese. Në nivel mesatar prej 23.2 përqind të BPV-së, shpenzimet për paga të sektrorit publik dhe përfitime sociale i tejkalojnë dukshëm shpenzimet kapitale mesatare prej 5.5 përqind të BPV-së në rajon (Figura 5.4). Kjo nuk lë shumë hapësirë për rritjen e investimeve publike. Përmirësimi në shënjestrimin e shpërndarjes së përfitimeve sociale dhe kontrolli i rreptë mbi shpenzimet për pagat e sektorit publik do të çlirojnë fonde për t’u investuar në projekte prioritare të infrastrukturës, rritjen e cilësisë së shërbimeve publike, zhvillimin e kapitalit njerëzor, zgjerimin e mundësive në tregun e punës për grupet e synuara, si dhe do t’i mbrojnë familjet e varfëra dhe të pambrojtura nga ndikimet e konsolidimit fiskal. Megjithëse shpenzimet kapitale u rritën gjatë këtij viti në pjesën dërrmuese të rajonit, shumë vende vazhduan të mos i realizojnë plotësisht buxhetet e tyre kapitale, çka dëshmon për planifikim dhe menaxhim të dobët të projekteve të investimeve publike. Vendet që ndërmorrën më herët masa për konsolidim fiskal përjetuan rënie të borxhit publik. Ritmet e përshpejtuara të rritjes ekonomike dhe bilancet primare pozitive në Serbi, Shqipëri dhe Bosnjë-Hercegovinë kanë ndikuar në uljen e borxhit publik dhe të garantuar publik në këto vende. Rritja ekonomike e kombinuar me disiplinën fiskale dhe menaxhimin aktiv të borxhit po ndihmon vende si Serbia dhe Shqipëria të përballojnë nivelet historikisht të larta të borxhit, edhe pse Serbia përfitoi këtë vit nga dobësimi i dollarit amerikan kundrejt euro-s. Borxhi PGP i Serbisë pritet të bjerë me 6 pikë përqindjeje të BPV-së dhe i Shqipërisë me 1.5 përqind, duke përmbysur në këtë mënyrë trendin në rritje që filloi në vitin 2009 (Figura 5.5). Borxhi publik i Kosovës, ndonëse më i ulti në rajon në 17.5 përqind të BPV-së, është rritur ndjeshëm këtë vit krahasuar me nivelin 14.6 përqind në 2016. Dhe më e rëndësishmja, borxhi publik në Kosovë është në trend rritës për shkak të deficiteve të larta fiskale, të nxitura kryesisht nga ekzekutimi i projekteve të
investimeve me financim të huaj dhe rritja e shpenzimeve për mbrojtje sociale. Presionet e borxhit të jashtëm gjithashtu u zvogëluan në ato vende që vijuan përpjekjet për konsolidimin fiskal dhe shfrytëzuan kushtet e favorshme në tregjet financiare. Serbia dhe Shqipëria arritën të ulin PGP-në duke konsoliduar financat publike gjatë dy viteve të fundit (Figura 5.6). Borxhi i jashtëm PGP i Serbisë zbriti në 40 përqind të BPV-së (në Gusht 2017); kjo shpjegohet pjesërisht nga dobësimi i dollarit amerikan kundrejt euro-s, pasi rreth një e treta e borxhit total PGP është në dollarë amerikanë. Por deficitet e mëdha fiskale dhe garancitë qeveritare të lidhura me projekte infrastrukturore çuan në rritje të borxhit të jashtëm PGP në Mal të Zi, Kosovë dhe Maqedoni. Në 2017, borxhi i jashtëm PGP i Malit të Zi u rrit në 58.4 përqind të BPV-së, kryesisht për shkakt të financimit të autostradës Bar-Boljare (por edhe për shkak se një pjesë e madhe e huasë për ndërtimin e autostradës është në dollarë amerikanë).
17
_______________________________________________________________6. Rigjallërohet kreditimi, i nxitur nga kreditë e ekonomive familjare12 Rritja e keditimit filloi të rimëkëmbet, e nxitur kryesisht nga kreditë për individë. Në Kosovë, rritja e kreditimit për sektorin privat ka qenë vazhdimisht e fortë, mesatarisht 10 përqind, pasi përmirësimi i kushteve të tregut dhe normat e ulëta të interesit vijuan të nxisin kërkesën private (Figura 6.1). Pas nivelit të ulët në vitin 2016, kreditimi në Mal të Zi u rrit me më shumë se 6 përqind në Qershor 2017, për shkak të përmirësimit të treguesve të besimit dhe rritjes së qëndrueshme të depozitave, të cilat përbëjnë burimin kryesor të financimit për bankat vendase. Pas një periudhe me pasiguri politike në Bosnjë-Herzegovinë, Serbi dhe
IRJ të Maqedonisë, kredia për ekonominë vijoi të rritet me ritme të qëndrueshme, midis 4 dhe 6 përqind. Megjithëse të dhënat për Shqipërinë flasin për një rënie të kreditimit, duke marrë parasysh fshirjen e një numri të konsiderueshëm të kredive me probleme, ecuria e kredive të reja ishte pozitive dhe nxiti rritjen ekonomike.13 Rritja e kreditimit është nxitur kryesisht nga kreditë për individët; kreditë për bizneset kanë pasur trende të ndryshme, pjesërisht për shkak të rritjes së vogël të kredive të reja dhe fshirjes së kredive me probleme (KJPve) (Figura 6.2).
Figura 0.2. Zgjerimi i kreditimit mbështeti rritjen ekonomike.
(Rritja e kredive të sektorit privat, përqind v-m-v)
Figura 0.3. Kreditë për individët u rritën më shpejt se për bizneset në shumicën e vendeve të rajonit.
(Rritja e kredive, përqind v-m-v në Gusht 2017)
Burimi: SFN-FMN, Bankat qendrore. Burimi: SFN-FMN, Bankat qendrore.
Shënim: Për qëllime përputhshmërie, të dhënat në këtë kapitull janë të krahasueshme dhe për këtë arsye mund të ndryshojnë nga të dhënat e përdorura në raportet e vendeve. Të dhënat për rritjen e kreditimit të sektorit privat në BH, Maqedoni dhe Serbi janë marrë nga studimi i FMN-së Korporata të tjera Depozituese të shprehur në monedhë vendase. Të dhënat për Kosovën vijnë nga i njëjti tregues por të shprehur në euro. Të dhënat për Shqipërinë dhe Malin e Zi janë llogarituar bazuar në statistikat e Bankave Qendrore duke përdorur kredidhënien për bizneset por jo për qeveritë; ato përfshijnë fshirjen e kredive me probleme
12 Shenim: Me qëllim të përputhjes të dhënat në këtë seksion janë të krahasueshme dhe prandajmund te jene te ndryshme ng ate dhenat e perdorura ne shenimet e veqanta te vendeve. Te dhenat per rritjen e kreditimit privat ne Bosnje e Hercegovine, IRJ Maqedonise, dhe Serbise jane ga Statistikat e Financave Nderkombetare te FMNse, Anketa e Korporatave Tjera Depozituese, te shprehura ne valuta vendore. Te dhenat per Kosoven vijne nga treguesi I njejte te shprehura ne euro. Te dhenat per Shqiperine dhe Malin e zi jane kalkuluar bazuar ne statistikat e Bankes Qendrore duke perdorir kreditimin ne ekonomi por kjo kreditimin per qeverine, ato perfshijne fshirjen e kredive. 13 Shiko Raportin e Vendit për Shqipërine, si dhe shënimin në Figurën 6.1 për konsistencën e të dhënave.
-5
0
5
10
15
Mar
-16
Jun
-16
Sep
-16
Dec
-16
Mar
-17
Jun
-17
Albania BiHKosovo Macedonia, FYRMontenegro Serbia
-4
-2
0
2
4
6
8
10
12
14
Ko
sovo
Mac
edo
nia
, FYR
Serb
ia
Mo
nte
neg
ro
BiH
Alb
ania
Firms Households
19
Rritja e huadhënies në monedhë vendase ndihmoi në menaxhimin e rreziqeve lidhur me valutën në portofolet e sektorit privat. Bankat qendrore në Shqipëri, IRJ të Maqedonisë dhe Serbi kanë paraqitur masa që synojnë të de-euroizojnë bilancet si dhe kanë rritur normën e rezervave të detyruara për depozitat në valutë të huaj dhe koeficentin e riskut për huamarrësit e pambrojtur. Progresi në këtë drejtim ka qenë i ngadaltë; stoku i kredive në valutë të huaj është ende i lartë dhe varion nga rreth 45 përqind e totalit të kredive në IRJ të Maqedonisë në rreth 70 përqind në Serbi. Në Shqipëri, niveli i huadhënies në valutë të huaj ka pësuar rënie të lehtë nga 60 për qind në 2016 në 57 përqind në 2017; gjithashtu Serbia kishte renie nga 70.2 ne 67.7 perqind. Përmirësimi gradual i cilësisë së aseteve bankare po mbështet rritjen e kreditimit, por niveli i kredive jo performuese (KJP) mbetet ende i lartë. Kreditë me probleme rëndojnë bilancet e bankave, dobësojnë fitimet dhe gërryejnë kapitalin, duke e bërë më të vështirë për bankat të mbështesin rritjen ekonomike përmes kreditimit. Megjithëse reformat e kohëve të fundit kanë ndihmuar në zvoglimin e stokut të KJP-ve në masë të konsiderueshme, ato janë ende në nivele shumë të larta krahasuar me ato para krizës (Figura 6.3). IRJ e Maqedonisë, Shqipëria, Mali i Zi dhe Serbia kanë miratuar ligje për fshirjen e kredive të vjetra
jo performuese nga bilancet e bankave. Kosova ka ngritur një sistem të ri për zbatimin e hipotekës. Shqipëria dhe Republika Srpska e Bosnjë-Hercegovinës miratuan ligje të reja mbi falimentimin. Mali i Zi ndryshoi ligjin mbi ristrukturimin vullnetar financiar me qëllim lehtësimin e ristrukturimit të KJP-ve, me amendamente që përfshijnë zgjatjen e afateve për përdorimin e tij, shtrirjen e mbulimit, zgjidhje alternative për ristrukturimin, uljen e kostove administrative, modifikimin e stimujve tatimorë dhe rishikimin e kërkesave lidhur me deklarimin. Mesatarja rajonale për KJP-të në Qershor 2017 ishte 10.3 përqind e totalit të kredive. Megjithëse kreditë me probleme kanë rënë ndjeshëm nga mbi 20 përqind në Shqipëri (në 15.6 përqind) dhe Serbi (në 15.2 përqind), nivelet e tyre janë ende më të lartat në rajon. Kosova ka nivelin më të ulët të KJP-ve në rajon, në 3.9 përqind. Në Malin e Zi, nivelet e KJP-ve kanë rënë gradualisht në nën 8 përqind në Gusht. Vlen të përmendet se, pavarësisht tendencës së tyre në rënie, nivelet e KJP-ve mbeten të larta dhe janë të përqendruara në një numër të vogël bankash. Për zvoglimin e KJP-ve është e nevojshme të merren masa të mëtejshme si forcimi i mbikëqyrjes së sektorit financiar, monitorimi i cilësisë së aktiveve, diversifikimi i burimeve të financimit të bankave dhe zhvillimi i sektorit financiar jo-bankar.
18
Figura 0.4. Kreditë jo-performuese janë në rënie (KJP-të në përqidje ndaj totalit të kredive)
Figura 0.5. Bankat janë të kapitalizuara mirë
(Në përqindje dhe pikë përqindje)
Burimi: Bankat qëndrore kombëtare. Burimi: Bankat qëndrore kombëtare.
Bankat në Ballkanin Perëndimor janë të kapitalizuara mire dhe likuide, me mundësi për konsolidim të mëtejshëm. Raporti i mjaftueshmërisë së kapitalit të sistemit bankar arriti mesatarisht në 17.4 për qind në tremujorin e dytë 2017 dhe norma e likuiditetit ndaj totalit të aktiveve ishte rreth 28 përqind (Figura 6.4). Rentabiliteti ka pasë rritje të lehtë dhe norma e kthimit nga aktivet në rajon është mesatarisht 1.8 përqind, duke pasur rritje krahasuar me nivelin 1.1 përqind në fund të 2016. Megjithatë, ekspozimi i bankave vendase ndaj rreziqeve të jashtme ka rizgjuar shqetësimet lidhur me cilësinë e aktiveve dhe shëndetin e disa bankave të caktuara, veçanërisht në Bosnjë-Herzegovinë dhe Mal të Zi. Me shumë mundësi, do të ketë ndryshime të tjera strukturore që do të vijnë nga shitja e planifikuar e disa filialeve të huaja, pasi disa banka mëmë kanë vendosur të rishikojnë prezencën e tyre në vende të tjera, si dhe nga bashkimi apo shkrirja e disa institucioneve të vogla në Bosnjë-Hercegovinë. Zvoglimi i levës financiare (deleveraging) nga bankat e huaja solli rritje të depozitave vendase dhe zvoglim të raportit mesatar kredi-depozita nga 119 përqind në 2008 në rreth 88 përqind në mes të vitit 2017.
Ndërmjetësimi financiar në vendet e Ballkanit Perëndimor është minimal dhe përmirësimet kanë qenë të ngadalta. Thellësia e sektorit financiar e matur si raporti i kreditimit të sektorit privat ndaj BPV-së ishte mesatarisht 45 përqind në vitin 2016, ku nivelet më të ulëta u regjistruan në Kosovë me 39 përqind dhe Shqipëri në 35 përqind të BPV-së, në krahasim me nivelin prej rreth 93 përqind në eurozonë. Ky nivel nuk është i krahasueshëm as me vende të tjera në Europën Qendrore dhe Juglindore. Thellimi i sektorit financiar ka pësuar rënie të lehtë prej 3 përqind të BPV-së që prej vitit 2008. Ndonëse bankat po i zhvendosin modelet e tyre të financimit drejt mobilizimit të më shumë depozitave, diversifikimi i burimeve të financimit dhe evolimi i cekëtësisë së sektorit financiar jo-bankar do të jenë thelbësor për të garantuar financime afatgjata që stimulojnë investimet dhe rrjedhimisht edhe rritjen ekonomike. Në veçanti, konsolidimi i tregjeve të kapitalit mund të ndihmojë në lehtësimin e vështirësive që mund të hasen gjatë diversifikimit të burimeve të nevojshme të financimit.
0
5
10
15
20
25
30
ALB SRB BIH MNE MKD KOS
Dec-15 Jun-17 Peak since 2008 Pre-crisis level (end 2007)
Non-performing loans (% of total loans)
-1.5
-1.0
-0.5
0.0
0.5
1.0
1.5
2.0
2.5
3.0
0.0
5.0
10.0
15.0
20.0
25.0
SRB KOS ALB MNE MKD BIH
Dec-14 Q1/Q2 2017 Change since Dec 2014 (rhs) Average (2006-08)
Capital adequacy ratio Percentage point change
21
_______________________________________________________________7. Perspektivë pozitive, me axhendë reformash me bazë të gjërë për të ardhmen
Rajoni i Ballkanit Perëndimor pritet të rritet me 3.3 përqind në vitin 2018 dhe 3.6 përqind në vitin 2019, e nxitur nga konsumi privat, me mbështetjen e investimeve dhe me një kontribut të qëndrueshëm apo në rritje të eksporteve për shkak të konsolidimit të rimëkëmbjes ekonomike në Bashkimin Evropian dhe vendet e tjera të zhvilluara. Rritja ekonomike në Shqipëri pritet të jetë më e moderuar, pasi projektet e mëdha të investimeve po përfundojnë, dhe rritja ekonomike në Bosnjë dhe Herzegovinë pritet të forcohet pak, kryesisht nga mbështetja e kërkesës së brendshme. Kosova pritet të përjetojë përshpejtim të rritjes ekonomike, për shkak se qeveria e re po zgjeron programin e investimeve publike dhe po miraton masa për të përmirësuar investimet private. Rritja e IRJ të Maqedonisë gjithashtu parashikohet të rimëkëmbet gradualisht pas trazirave politike të kohëve të fundit dhe të tejkalojë rritjen mesatare rajonale në vitin 2019. Rritja e Malit të Zi ka gjasa të ngadalësohet në vitet 2018-2019, pasi konsumi pritet të reduktohet nga konsolidimi i planifikuar fiskal dhe për shkak të përfundimit e pjesë së saj të autostradës Bar-Boljare. Në Serbi, nivelet më të larta të konsumit dhe investimet dhe një rimëkëmbje e prodhimit bujqësor duhet të nxisin rritjen ekonomike. Varfëria në rajon pritet të vazhdojë të zvoglohet, megjithëse vendet do të kenë ritme të ndryshme të uljes së saj. Në Malin e Zi, përpjekjet për konsolidimin fiskal pritet të rivendosin besimin dhe të mbështesin zvoglimin e varfërisë në të ardhmen; ndërkohë, qeveria synon zbutjen e ndikimit të konsolidimit fiskal për shtresat e varfëra dhe të pambrojtura. Rezultatet zvoglimit të varfërisë në secilin vend do të varen nga modelet e rritjes ekonomike, përmirësimet në tregun e punës dhe numri i njerëzve afër kufirit të varfërisë. Për këtë arsye, rreziqet me efekt në kahun negativ të rritjes ekonomike, sfidat e krijuara nga
konsolidimi fiskal, shkalla e lartë e papunësisë dhe pasivitetit, dhe ekspozimi ndaj fatkeqësive natyrore do të vijojnë të rrisin ekspozimin ndaj varfërisë.
Tabela 7.1. Perspektivë positive për rritjen ekonomike afatmesme
(Rritja e BPV-së reale, në përqindje)
2016 2017e 2018f 2019f
Shqipëria 3.4 3.8 3.6 3.5
Bosnja dhe Hercegovina
3.1 3.0 3.2 3.4
Kosova 3.4 4.4 4.8 4.8
IRJ e Maqedonisë 2.4 1.5 3.2 3.9
Mali i Zi 2.9 4.2 2.8 2.5
Serbia 2.8 2.0 3.0 3.5
BP6 2.9 2.6 3.3 3.6
Burimet: Bankat qendrore dhe zyrat nacionale te statistikave; vleresimet dhe parashikimet nga stafi i Bankes Boterore
Rreziqet në kahun negativ ndaj perspektivës
së rritjes ekonomike janë kryesisht të
brendshme dhe mund të zbuten duke i
kushtuar një rëndësi të vazhdueshme
stabilitetit fiskal. Konsolidimi aktual fiskal në
Shqipëri, Serbi dhe Bosnjë e Hercegovinë dhe
rregullimet e kohëve të fundit në Malin e Zi pritet
të zvogëlojnë rreziqet fiskale dhe të përmirësojnë
besimin. Por, siç tregon shembulli i fundit i IRJ të
Maqedonisë, pasiguria politike mund të tkurrë
investimet dhe rritjen ekonomike. Vonesat në
axhendën e reformave strukturore paraqesin një
rrezik me efekte negative në të gjitha vendet.
Përveç kësaj, shmangiet apo anullimet e politikave,
të cilat dëmtojnë stabilitetin makroekonomik, do të
ishin të kushtueshme për rritjen ekonomike
afatmesme, veçanërisht nëse ato kryhen përpara se
të materializohen përfitimet më të mëdha nga
përpjekjet e mëparshme të stabilizimit. Për të qenë
22
të përgatitur ndaj goditjeve, vendet e Ballkanit
Perëndimor kanë nevojë për hapësirë fiskale për
manovrim; kjo hapësirë aktualisht është e kufizuar
nga shpenzimet e përsëritura të pashenjëstruara.
Vendet kanë nevojë që t’i kushtojnë më shumë
rëndësi racionalizimit të shpenzimeve, veçanërisht
në kushtet kur disa vende në rajon përgatiten për
proceset e zgjedhjeve. Siç evidentohet nga rritja e
paqëndrueshme e Serbisë, vendet e rajonit janë
shumë të pambrojtura ndaj kushteve të motit dhe
kjo vijon të përbëjë një rrezik për perspektivën e
rritjes ekonomike.
Kutia 7.1. Si perspektiva për pranimin në BE mund të ndikojë perspektivën ekonomike të Ballkanit
Perëndimor
BE-ja është një "makinë konvergjence": midis viteve 1970 dhe 2009 standardet e jetesës në Evropë konverguan më shpejt sesa në Azinë Lindore ose Amerikën Latine. Përafrimi ishte i jashtëzakonshëm, veçanërisht për vendet që u pranuan në fillim si Greqia, Portugalia dhe Spanja, dhe më pas Hungaria dhe Polonia, të cilat përjetuan rritje të shpejtë të standardeve të jetesës dhe të ardhurave. Këto vende arritën që të përfshiheshin në zinxhirët rajonalë të vlerës, pasi proceset më të thjeshta u zhvendosën jashtë Evropës, ndërsa vendet e sapohyra në BE u zhvendosën në produkte më të sofistikuara me produktivitet më të lartë. Në periudhën 2004-2015 të gjitha vendet e Ballkanit Perëndimor së bashku dyfishuan pjesën e tyre në tregun e BE-së, por ato mund të arrinin një rritje më të shpejtë të eksporteve nëpërmjet një integrimi më intensiv tregtar, duke arritur minimalisht vendet me madhësi të krahasueshme me to. Raporti i eksporteve të mallrave dhe shërbimeve ndaj BPV-së në vendet e Ballkanit Perëndimor është mesatarisht në nivel të ulët prej rreth 30 për qind, shumë më poshtë mesatares prej 80 për qind të ekonomive në tranzicion dhe me madhësi të ngjashme që janë anëtare të Bashkimit Evropian tani. Rritja ekonomike në BE po forcohet, duke krijuar një mundësi për vendet e Ballkanit Perëndimor për të materializuar përfitimet e rritjes dhe stabilitetit nga integrimi më i thellë tregtar. Sa më të mëdha të jenë eksportet e tyre në Bashkimin Evropian, aq më e madhe do jetë rritja e eksporteve të tyre për shkak të rritjes më të shpejtë ekonomike në BE (Figura B7.1). Përmes eksporteve, rritja ekonomike e BE-së ndikon në rritjen e BPV-së në partnerët e saj tregtarë, duke përfshirë edhe Ballkanin Perëndimor: një forcim me 1 pikë përqindje i rritjes së BPV-së në zonën e BE-28 çon në një forcim prej 0.6 pikë përqindjeje të rritjes së BPV-së në Shqipëri dhe forcim me 0.27 pikë përqindje të rritjes së BPV-së në Malin e Zi, ndërsa masa e ndikimit në rritjen ekonomike të IRJ të Maqedonisë, Serbisë, Bosnjë dhe Herzegovinën dhe Kosovës është diku midis këtyrë dy vlerave. Nendet gjithashtu ndikojnë njëri-tjetrin përmes lidhjeve rajonale: një forcim prej 1 pikë përqindjeje në rritjen e BPV-së në Serbi rezulton në një forcim prej 0.26 pikë përqindjeje të BPV-së në Malin e Zi. Integrimi rajonal është i rëndësishëm për vendet e vogla, pasi ai lehtëson hyrjen në zinxhirët e prodhimit, mjeti kryesor për rritjen e produktivitetit, eksporteve dhe prodhimit.
23
Figura B7.1. Sa ma të larta eksportet në BE, aq më i lartë ndikimi rritjes ekonomike të BE-së në BPV-në e vendit
(Reagimi i eksporteve ndaj një ndryshimi me 1 pikë përqindje në rritjen ekonomike të një rajoni korrespondues, rritja në përqindje
në eksporte)
Figura B7.2. Me konsolidimin e rritjes ekonomike të BE-së, edhe vendet e Ballkanit Perëndimor parashikohet të
përjetojnë rritje (Reagimi i BPV-së ndaj një ndryshimi me me 1 pikë përqindje
në rritjen ekonomike të një rajoni korrespondues, rritja në përqindje e BPV-së)
Burimet: Banka Botërore (në botim 2017) “Ballkani Perëndimor: Ndezja e motorëve të Rritjes dhe Prosperitetit Ekonomik”. Banka Botërore. Washington DC.; Banka Botërore (2012) “Rritja e Artë Ekonomike: Rikthimi i Famës së Modelit Ekonomik Evropian”, Banka Botërore. Washington DC.; Banka Botërore (2016) “Ribalancim për Ritje më të Fortë Ekonomike”, RRrE Nr.9 për Evropën JugLindore, Banka Botërore, Washington DC.; Banka Botërore (2017) Ballkani Perëndimor: Shënime për Çështje të Integrimit Ekonomik Rajonal, Banka Botërore, Washington DC.; WITS, CIA Factbook, dhe vlerësime të Stafit të Bankës Botërore.
Zhvillimet në BE do të kenë një ndikim të rëndësishëm në perspektivën ekonomike të rajonit, siç do të ketë edhe likuiditeti dhe kushtet financiare në tregjet ndërkombëtare. Forcimi i rritjes ekonomike të BE-së më shumë se parashikimi, i shoqëruar me kushtet e favorshme të likuiditetit në tregjet ndërkombëtare, është një shtysë e mundshme për Ballkanin Perëndimor (shiko Kutia 7.1). Megjithatë, sa më e lartë dhe e qëndrueshme të jetë rritja ekonomike e BE-së, aq më e mundshme dhe e afërt do të jetë "zvogëlimi" i programit lehtësues sasior të Bankës Qendrore Evropiane. Një dollar amerikan më i fortë do të jetë një rrezik për vendet si Serbia dhe Mali i Zi ku bilancet kanë një nivel relativisht të lartë të ekspozimit ndaj dollarit amerikan. Më e rëndësishme, çdo shtrëngim monetar në BE do të nënkuptonte kushte më pak të favorshme huamarrjeje, veçanërisht për vendet me rreziqe fiskale dhe axhenda të papërfunduara të reformave.
Fundi i kushteve të favorshme globale të likuiditetit mund të destabilizojë tregjet financiare në disa ekonomi në zhvillim, të cilat kanë shfrytëzuar valën e rritjes së ofertës së kreditimit, duke shkaktuar pasoja të mundshme për Ballkanin Perëndimor. Ndërsa kushtet e jashtme mbeten të favorshme, është e rëndësishme që ky moment të shfrytëzohet për të avancuar me axhendën e reformave. Me përmirësimin e kërkesës për eksportet e Ballkanit Perëndimor dhe vijimit të kostove të favorshme të huamarrjes, vendet do të përfitonin nga rindërtimi i amortizatorëve të tyre fiskalë për të rritur fleksibilitetin ndaj goditjeve. Në të njëjtën kohë, përshpejtimi i ritmit të reformave strukturore do të jetë i rëndësishëm për të nxitur rritjen ekonomike afatmesme. Një rregullim i besueshëm fiskal me masa zbutëse për ndikimet sociale është i domosdoshëm në Malin e Zi për të korrigjuar disbalancat e brendshme dhe të jashtme
ALBANIA
BOSNIA AND HERZEGOVINA
KOSOVO
FYR MACEDONIA
MONTENEGRO
SERBIA
0.20
0.30
0.40
0.50
0.60
0.70
0.00 0.20 0.40 0.60 0.80 1.00
chan
ge in
rea
l exp
ort
s, p
erce
nt
exports to the corresponding region/total export
EU-28 1 percent growth shock
0.00 0.20 0.40 0.60 0.80
ALBANIA
FYR MACEDONIA
SERBIA
BOSNIA AND HERZEGOVINA
KOSOVO
MONTENEGRO
Serbia 1 percent growth shock
EU-28 1 Percent growth shock
24
të tij. Perspektiva e rritjes ekonomike në Bosnjë dhe Hercegovinë varet nga zgjidhja e problemit të ngurtësive strukturore të shpenzimeve që rrezikon të bëjë të paefektshëm konsolidimin fiskal të kryer së fundmi. Qeveritë e reja në Shqipëri, Kosovë, IRJ të Maqedonisë dhe Serbi kanë mundësinë për të avancuar reformat strukturore. Shqipëria mund të diversifikojë burimet e saj të rritjes ekonomike përtej dy projekteve të mëdha të IHD-ve që kanë mbështetur rritjen në vitet e fundit; ajo mund ta bëjë këtë duke siguruar qëndrueshmëri makroekonomike, nëpërmjet përmirësimit të klimës së investimeve (p.sh. me gjykata më efektive dhe programe më efikase të investimeve publike), dhe duke reformuar sektorët e energjisë dhe arsimit. IRJ e Maqedonisë mund të zvogëlojë rreziqet fiskale nëpërmjet forcimit të performancës në mbledhjen e taksave, shtrëngimit të kontrolleve të shpenzimeve, rritjes së eficencës së shpenzimeve për mbrojtjen sociale dhe përpjekjeve të përgjithshme për të përmirësuar menaxhimin e financave publike. Kosova mund të forcojë kapacitetin e saj për të menaxhuar investimet publike, dhe të heqë barrierat aktuale të rritjes në ekonominë e saj të sapolindur private, veçanërisht për eksportuesit. Serbia mund të përdorë hapësirën fiskale të krijuar nga konsolidimi për të përfunduar kalimin e saj në një ekonomi tregu duke optimizuar madhësinë e ndërmarrjeve shtetërore dhe duke zhvilluar një strategji të re rritjeje për të përfituar nga sektori i industrisë përpunuese dhe forca shumë e kualifikuar e punës. Në Bosnjë dhe Hercegovinë, ndonëse deficitet e saj janë relativisht të moderuara, barra e lartë e taksave e kombinuar me modelet joefikase të shpenzimeve krijon presion të panevojshëm fiskal; nëse vendi nuk adreson ngurtësitë strukturore të shpenzimeve (siç është rasti i shpenzimeve të larta për pagat e sektorit publik dhe shpenzimet e larta dhe të pashenjestruara mirë për asistencën sociale) do t’a ketë të vështirë të krijojë një rritje të fuqishme ekonomike në periudhën afatmesme. Së fundmi, integrimi më i thellë rajonal midis vendeve të Ballkanit Perëndimor do të krijonte mundësinë për ekonomizime të shkallës, rritje të konkurrueshmërisë, përhapje të efekteve positive dhe për të çuar drejt konvergjencës më të shpejtë në Bashkimin Evropian, partnerin e tyre kryesor tregtar.
Ruajtja e vrullit në avancimin e axhendave të
pranimit në BE do të ndihmonte në
zhvendosjen e rreziqeve drejt kahut pozitiv të
tyre. Serbia dhe Mali i Zi po negociojnë kapitujt e
pranimit në BE, me një perspektivë për anëtarësim
në vitin 2025. Pas miratimit të Dokumentit të
Axhendës së Reformës dhe orientimit të
qëndrueshëm të reformave të parashikuara, Bosnjë
e Hercegovinës i është kërkuar të plotësojë një
pyetësor të detajuar për të vlerësuar gatishmërinë e
saj për kandidaturën në BE, dhe ajo pret
konfirmimin e statusit të vendit kandidat në vitin
2018. Shqipëria dhe IRJ e Maqedonisë presin të
fillojnë negociatat e pranimit në vitin 2018.
Prioritetet e Kosovës janë liberalizimi i vizave dhe
avancimi i zbatimit të Marrëveshjes së Stabilizim
Asociimit (MSA). Hyrja në BE është një
instrument i fuqishëm për të arritur rritje të
qëndrueshme dhe të rëndësishme, por nuk do të
jetë e lehtë. Mali i Zi ka hapur 28 nga 33 kapitujt e
negociuar të acquis dhe Serbia ka hapur 10 kapituj.
Që Serbia të hyjë në BE në vitin 2025, ajo do të
duhet të hapë 23 dhe të mbyllë 33 kapituj në 5 vitet
e ardhshme- pra i duhet të arrijë një objektiv të
rëndësishëm afërsisht çdo muaj. Hapja e kapitujve
është një proces jashtëzakonisht i vështirë.
Hapësira Informuese 7.2 jep një përmbledhje për
atë që është bërë dhe çfarë duhet të bëhet për të
mbështetur anëtarësimin e Ballkanit Perëndimor
në BE.
25
Kutia 7.2. Adresimi i qështjeve strukturore në tregun e punës në Kosovë
Kosova ballafaqohet me katër sfida kryesore të punësimit: Normën e ulët të krijimit të vendeve të punës, normat shumë të larta të pasivitetit dhe papunësisë strukturore, dhe mungesës së rritjes së produktivitetit. Rritja ekonomike në Kosovë nuk është përkthyer në krijim të fortë të vendeve të reja të punës. Me gjithë rritje margjinale të BPVsë prej 3.4 përqind për periudhën 2008-15, vetëm rreth 63,000 vende formale t punës janë krijuar nga viti 2005 deri në vitin 2014; në fakt, ndërprerja e vendeve të punës duket se tejkalon hapjen e vendeve të reja të punës. Një nga arsyet është vështirësia në hapjen e firmave, dhe për shkak se ata që futen në treg kanë shpesh më pak se 10 të punësuar, ata janë më pak dinamik dhe më pak inovativ, me prospekte minimale për rritje dhe norma të ulëta të mbijetesës. Pasiviteti dhe papunësimi I vazhdueshëm janë të thejksuara, veqanërish mes të rinjëve dhe femrave. Në vitin 2016, pjesmarrja e femrave në tregun e punës ishte 18.6 përqind, norma më e ulët në Ballkanin Perëndimor dhe ndër më të ulëtat në botë. Për më shumë, në vitin 2016, 30.1 përqind të të rinjëve që plotsojnë kushtet nuk ishin as në punë as në arsim apo trajnime (NEET), dhe me rreth 62.4 përqind, papunësia ndër të rinjtë ishte dy herë më e lartë se norm andër të rriturit. Pa befasi, raporti i të punësuarve ndaj popullsisë është gjithashtu i ulët: më pak se 30 përqind e të rriturve në moshë pune janë të punësuar, krahasuar me 50 përqind sa është në regjion. Rreth 30 përqind të punëtorëve janë të punësuar joformal, dhe normat janë më të lartya ë fushën e ndërtimtarisë dhe bujqësisë të cilat varen shumë nga fuqia punëtore e pakualifikuar. Stimulimi i krijimit të vendeve të reja të pëunës dhe rritjes së firmave varet jo vetëm nga përmirësimi nga ana e Kosovës e ambientit të investimeve, por edhe nga heqja e pengesave në punësim. Për shembull, arsimim më i madh do të shpiente në punësim më të madhvetëm nëse ofron shkathtësitë që kërkohen nga punëdhënësit. Prandaj tri politika prioritare janë vitale: • Një klimë e përmirësuar e investimeve, më pak konkurrencë joformale, dhe qasje adekuate në financa nga ndërmarrjet e vogla dhe të mesme. Kufizimet rregullative ndaj firmave në Kosovë janë të larta, kryesisht sepse sistemi I inspektimit është joiefikas dhe I kushtueshëm. Gjithashtu, rreth 60 përqind e firmave kanë raportuar të jenë ndikuar dukshëm nga konkurruesist joformal. Firmat më të vogla e kanë të metën shtesë se e kanë të vështirë të kenë qasje në kreditim. • APërkujdesje e përballueshme ndaj fëmijëve, arranzhmane fleksibile të punës, dhe rregullore adekuate të pushimit të lehonisë. Në Kosovë ofrimi i përkujdesjes formale për fëmijët është ekstremisht i ulët krahasuar me vendet në një stad të ngjajshëm zhvillimi, dhe ekziston një mungesë e theksuar e aranzhmaneve për punë fleksibile. Së fundmi, ligjet e pushimit familjar, ku kostoja e pushimit të lehonisë kryesisht i ngarkohet punëdhënësit, janë nxitje që të mod punësojnë formalisht femra. • Përshtatja e shkathtësive me nevojat e tregut, me një vëmendje të posaqme ndaj grupeve në disavantazh. Të rinjtë e kanë të vështir] t] krijojnë shkathtësitë, edhe pse firmat konsiderojnë mungespn e shkathtësive si problem serioz, dhe firmat më të mëdha nuk I besojnë sistemeve të arsimit dhe trajnimit në Kosovë. Burimi: Banka Botërore (2017) “Diagnoza e vendeve të punës në Kosovë”. Banka Botërore. Washington DC.;
PISA 2015.
26
Kutia 7.3. Progresi i vendeve të Ballkanit Perëndimor në axhendën e hyrjes në BE: Thelbësore është bashkëpunimi dhe jo konkurrenca
Më 23 Maj 2017, Bashkimi Evropian, Ballkani Perëndimor dhe Turqia miratuan së bashku përfundime që përfshijnë udhëzime specifike për politikat ekonomike të vendeve bazuar në Programin e Reformave Ekonomike (ERP) të secilit vend. Kjo ishte në vijim të takimit vjetor të dialogut të politikave ekonomike midis Përfaqësuesve të Ballkanit Perëndimor dhe Turqisë dhe Vendeve Anëtare të BE-së, Komisionit Evropian (KE) dhe Bankës Qendrore Evropiane (ECB). Qeverisja ekonomike është bërë një shtyllë e politikës së zgjerimit të BE-së, duke pasqyruar zhvillimet brenda BE-së për të forcuar koordinimin e politikave ekonomike në kuadër të Semestrit Evropian. Komisioni dhe BE kanë forcuar gradualisht gjatë viteve të fundit monitorimin ekonomik në fazën e para-anëtarësimit për të ndihmuar vendet partnere të zgjerimit të arrijnë dhe të ruajnë stabilitetin makroekonomik, të nxisin rritjen ekonomike dhe të plotësojnë kriteret ekonomik të pranimit në BE. Që prej vitit 2015, të gjitha vendet kandidate dhe kandidate potenciale paraqesin planet e tyre afatmesme të politikave ekonomike në formën e ERP-ve vjetore. Procesi i ERP-së dhe dialogu i mëpasshëm për qeverisjes ekonomike synon gjithashtu të përmirësojë kapacitetin institucional dhe analitik të Ballkanit Perëndimor për krijimin e kornizave koherente afatmesme të politikave ekonomike dhe për të përgatitur këto vende për pjesëmarrjen e tyre në të ardhmen në koordinimin e politikave ekonomike të BE-së.
ERP-të përmbajnë kuadrin afatmesëm makroekonomik dhe fiskal për tre vitet e ardhshme dhe prioritetet për reformat strukturore. Axhenda përfshin reformat për të rritur konkurrueshmërinë dhe për të përmirësuar kushtet për rritjen ekonomike dhe krijimin e vendeve të punës. Në vitin 2017, të gjitha vendet e zgjerimit paraqitën ERP-të e tyre të treta vjetorë, që mbulojnë periudhën 2017-19, dhe të gjithë vendet partnere të zgjerimit dhe BE miratuan në nivel ministror Përfundimet e Përbashkëta me udhëzimet specifike të politikave ekonomike për secilin vend. Përfundimet e Përbashkëta midis Ballkanit Perëndimor dhe BE-së dokumentuan sfidat makroekonomike dhe fiskale dhe pengesat strukturore për rritjen ekonomike dhe konkurrueshmërinë për vendet e Ballkanit Perëndimor dhe progresin e bërë prej tyre. Pengesat strukturore përfshinin ndër të tjera përfitimet sociale të pashënjestruara mirë (Mali i Zi); mospërputhjet e aftësive me vendet e punës (Mali i Zi, Shqipëria, Bosnja dhe Hercegovina, IRJ e Maqedonisë); regjistrimi i ulët në arsimin parashkollor (Mali i Zi, Serbia, Bosnja dhe Hercegovina); niveli i lartë ose i qëndrueshëm i kredive me probleme (Mali i Zi, IRJ e Maqedonisë, Bosnja dhe Hercegovina, Serbia dhe Shqipëria); mbulimi me Internet me brez të gjerë nën mesataren e BE-së (Serbia); pjesëmarrja e ulët në tregu e punës ose normë e ulët punësimi (Mali i Zi, IRJ e Maqedonisë, Kosova); informaliteti i lartë (Mali i Zi, Serbia, Shqipëria dhe Kosova); rënia e investimeve publike për shkak të hapësirës së kufizuar fiskale (Bosnja dhe Hercegovina dhe IRJ e Maqedonisë); aksesi i vështirë ose i kufizuar në financim (Serbia, Mali i Zi dhe Shqipëria); menaxhimi i dobët i financave publike (IRJ e Maqedonisë, Bosnjë dhe Hercegovina); paqartësitë në pronësinë e tokës (Shqipëria); kufizimet në sektorin e
27
energjisë (Shqipëria, Serbia, Kosova); sundimi i dobët i ligjit (Kosova); dhe barra e tepërt rregullatore dhe paparashikueshmëria e sistemit gjyqësor (Shqipëria). Takimi gjithashtu përcaktoi rekomandimet për periudhën afatmesme për të adresuar çështjet strukturore, një përmbledhje selektive e së cilave është paraqitur më poshtë:
• Takimi rekomandoi që Mali i Zi të implementojë plotësisht paketën e konsolidimit 2017 për të arritur kursime prej rreth 3 për qind të BPV-së, të reduktojë gradualisht shpenzimet publike për paga dhe pensione në raport me BPV-në, të forcojë të mbledhjen e ardhurave tatimore dhe të rishikojë përjashtimet tatimore, të miratojë masa për lehtësimin e shërbimeve të borxhit, të vijojë përpjekjet për të reduktuar KJP-të, të përmirësojë kuadrin ristrukturimit të kujdesshëm bankar për të përmirësuar stabilitetin financiar, dhe të reformojë ligjin për mbrojtjen sociale për të siguruar efektivitetin e kostove.
• Në mënyrë të ngjashme, rekomandimet për IRJ të Maqedonisë përfshinin përgatitjen e një strategjie të konsolidimit fiskal, përmirësimin e efikasitetit dhe efektivitetit të shpenzimeve publike, forcimin e kapaciteteve të planifikimit të buxhetit, rritjen e transparencës fiskale nëpërmjet dokumentimit të komponentëve të financimit të deficitit, miratimin e rregullave fiskale, rritjen e përdorimit të monedhës vendase dhe nxitjen e mëtejshme të adresimit të KJP-ve, miratimin e një programi të besueshëm reformash të MFP-së, dhe prioritizimin e investimeve publike sipas objektivave të qarta të politikave ekonomike.
• Rekomandimet për Shqipërinë ishin për vijimin e rregullimeve fiskale për të reduktuar borxhin publik në raport me BPV-në, forcimin e mëtejshëm të administratës tatimore, zgjerimin e bazës tatimore, fillimin e aplikimit të taksës mbi pronën, bazuar në vlerën e saj, zbatimin e masave të mbetura të strategjisë së adresimit të KJP-ve, forcimin e mbikëqyrjes së sektorit jo-bankar, vazhdimin e procesit të qartësimit të pronësisë së tokës bujqësore dhe regjistrimit të pronave, si dhe miratimin e dispozitave ligjore të nevojshme për promovimin dhe monitorimin e efiçiencës së energjisë.
• Rekomandimet për Bosnjë dhe Herzegovinën ishin për krijimin e hapësirave fiskale për investimet publike nëpërmjet frenimit të shpenzimeve të konsumit të qeverisë dhe shënjestrimit të shpenzimeve për mbrojtje sociale, likuidimin e detyrimeve të papaguara të sektorit publik, hartimin e një strategjie gjithëpërfshirëse për të nxitur adresimin e KJP-ve, miratimin e një strategjie kombëtare dhe të një kornizë ligjore të reformimit të sektorit të energjisë, thjeshtimin, harmonizimin dhe garantimin e njohjes së ndërsjelltë të procedurave të regjistrimit të biznesit midis entiteteve, fillimin e ofrimit të shërbimeve për pagesat elektronike të tatimeve, përmirësimin e shërbimeve të punësimit për të ndihmuar më mirë punëkërkuesit dhe zvoglimin e barrës tatimore mbi pagat.
• Rekomandimet për Kosovën përfshinin forcimin e kapaciteteve institucionale në Ministrinë e Financave dhe qeverisjen vendore për të përmirësuar planifikimin makro-fiskal, parashikimin dhe vlerësimet fiskale, forcimin e kapaciteteve institucionale në qeverinë qendrore dhe lokale për prokurimin publik dhe menaxhimin e investimeve publike, ndërmarrjen e hapave në drejtim të fillimit të aplikimit të shënjestrimit dhe vlerësimit të së drejtës së përfitimit të asistencës të programeve për veteranët e luftës, përmirësimin e faktorëve ligjorë dhe institucionalë që pengojnë aksesin në financim të korporatave, zhvillimin e një kuadri të likuidimit dhe ristrukturimit të bankave për të forcuar fleksibilitetin e përgjithshëm të sektorit bankar, krijimin dhe miratimin e një mekanizmi për të mbështetur masat për rritjen e efiçencës së energjisë, përfundimin e rregullimit të çmimeve të energjisë.
• Rekomandimet për Serbinë ishin për zvoglimin e deficitit buxhetor në vitin 2017 dhe në periudhën afatmesme, duke rritur shpenzimet kapitale përmes kursimeve të mëtejshme fiskale, zvoglimin e shpenzimeve për pagat e sektorit publik dhe pensionet në raport me BPV-në, rigjallërimin e reformave për NSH-të dhe administratën tatimore, zbatimin e pjesës së mbetur të masave të strategjisë së adresimit të KJP-ve, finalizimin e reformimit dhe privatizimit të dy bankave të mëdha shtetërore, rregullimin e tarifave të
28
energjisë elektrike për të reflektuar kostot korrente, përmirësimin në mbledhjen e pagesave dhe shmangien e akumulimit në të ardhmen të detyrimeve të prapamebetura në sektorin e energjisë, përgatitjen e kuadrit rregullator për instrumenta të reja financiare me qëllim përmirësimin e aksesit në financim, ngritjen e një sistem të menaxhimit të rrezikut për të përmirësuar funksionimin e administratës tatimore, rritjen e pjesëmarrjes në tregun e punës dhe zvoglimin e barrës së lartë kostove mbi pagën për punësimin në nivelet më të ulëta të shpërndarjes së pagave në një mënyrë neutral nga ana fiskale.
Burimi: Këshilli i Bashkimit Evropian (2017) Një përmbledhje e konkluzioneve të përbashkëta të dialogut ekonomik dhe
financiar midis BE-së dhe Ballkanit Perëndimor dhe Turqisë, Bruksel, 23 Maj 2017. 9655/17 ECOFIN 460 UEM 177 COWEB 64 ELARG 42; Autoritetet kombëtare dhe stafi i Bankës Botërore. Shënim: Konkluzionet e përshkruara janë miratuar bashkërisht nga BE, vendet e Ballkanit Perëndimor dhe Turqia, por Hapësira Informuese fokusohet vetëm në përfundimet që lidhen me Ballkanin Perëndimor.
Ballkani Perëndimor RER #12
29
Shënimet e vendeve
Ballkani Perëndimor RER #12
30
Ballkani Perëndimor RER #12
31
__________________________________________________________
Shqipëria
• Rritja ekonomike e Shqipërisë për vitin 2017 parashikohet të forcohet në 3.8 për qind, e
mbështetur nga investimet private, përfshirë projektet energjetike të financuara nga IHD-të, dhe
rigjallërimi i konsumit familjar.
• Rritja ekonomike në vitet 2018-19 pritet të jetë më e moderuar në mesatarisht 3.6 për qind,
ndërsa ritmi i rritjes së konsumit privat do të përshpejtohet.
• Zgjerimi ekonomik ka krijuar vende pune.
• Politika fiskale e kujdesshme, që vijoi e tillë edhe gjatë vitit zgjedhor, ka zvogluar borxhin publik.
• Përshpejtimi i reformave për konsolidimin e financave publike, përmirësimin e efikasitetit të
shpenzimeve, zvoglimin e rreziqeve nga sektorët e energjisë dhe financiarë dhe forcimin e sistemit
ligjor, janë me rëndësi kritike për forcimin e besimit dhe rritjes ekonomike të Shqipërisë.
Zhvillimet e Fundit Ekonomike Rritja ekonomike e Shqipërisë në vitin 2017 pritet të forcohet në 3.8 për qind, e mbështetur nga kërkesa e fortë e brendshme. Pasi arriti në 3.4 për qind në vitin 2016, rritja ekonomike vijoi të forcohet në vitin 2017, e mbështetur nga investimet dhe konsumi privat, të cilat së bashku pritet të kontribuojnë në 3.7 pp të rritjes për vitin 2017. Dinamikat e investimeve janë të lidhura me progresin në dy projekte të mëdha energjetike të financuara nga IHD-të (Gazsjellësi Trans Adriatik (TAP) dhe hidrocentrali i Devollit) dhe konsumi privat mbështetet nga krijimi i vendeve të punës dhe lehtësimi i kushteve të kreditimit. Konsumi i sektorit publik nuk ka shënuar rritje për shkak të përpjekjeve për konsolidimin fiskal. Eksportet neto kontribuan pozitivisht në gjysmën e parë të vitit 2017, të ndihmuara nga turizmi dhe rimëkëmbja e tregut të lëndëve të para. Megjithatë, në gjysmën e dytë të vitit po vihet re një dobësim i eksporteve neto, për shkak të importit më të lartë të energjisë, pasi prodhimi vendas u ndikua negativisht nga thatësira. Si rezultat, në vitin 2017 eksportet neto pritet të kontribuojnë me vetëm 0.1 pikë përqindjeje në rritjen ekonomike. Ndërkohë, shtytësit kryesorë të rritjes ekonomike janë sektorët e ndërtimit dhe shërbimeve; rënia e prodhimit të energjisë po rëndon mbi sektorin e industrisë.
Rritja ekonomike nxiti krijimin e vendeve të punës në vitin 2016 dhe në gjysmën e parë të vitit 2017. Niveli i punësimit u rrit me 2.5 pikë përqindjeje (pp) në 2016 dhe 1.7 pp në gjysmën e parë të vitit 2017. Krijimi i vendeve neto të punës ishte më i larti në sektorin e shërbimeve (8.6 përqind nga viti në vit) dhe industrisë (2.7 përqind). Shkalla e pjesëmarrjes në forcën e punës arriti 57.7 përqind, 0.5 pikë përqindje më e lartë se në të njëjtën periudhë të vitit 2016. Norma zyrtare e papunësisë ra me 2 pikë përqindjeje në një mesatare prej 14 përqind, por ende më shumë se gjysma e papunësisë është afatgjatë. Paga mesatare nominale, e cila ishte në rënie që nga viti 2013, filloi të rritet sërish në vitin 2017, me përfundimin e ngrirjes së pagave në sektorin publik. Politika fiskale e kujdesshme ka mbështetur një zvoglim të borxhit publik, ndonëse ritmi i konsolidimit fiskal u ngadalësua në vitin 2017. Pavarësisht nga zgjedhjet parlamentare, defiçiti fiskal i vitit 2017 është parashikuar të jetë 2 përqind e BPV-së, vetëm paksa më i lartë se defiçiti 1.8 përqind në vitin 2016. Gjatë muajit Qershor të ardhurat dhe shpenzimet ishin brenda niveleve të planifikuara të buxhetit, në përputhje me rregullat e rishikuara fiskale në Ligjin Organik të Buxhetit të miratuar në Korrik 2016. Bilanci primar pritet të mbetet pozitiv në 0.4 për qind të BPV-së, duke mbështetur një ulje të raportit të borxhit publik ndaj BPV-së nga 72.4 për qind në 2016 në 70.9 për
Ballkani Perëndimor RER #12
32
qind në vitin 2017. Konsolidimi fiskal u ngadalësua nga një rritje e subvencioneve për kompaninë shtetërore të shpërndarjes së energjisë elektrike; performanca e saj financiare u dëmtua nga sezoni i thatë. Kjo situatë evidenton dobësitë që lidhen me reformat e papërfunduara në sektorin e energjisë. Kursimet nga pagesat e më të ulëta të interesit ndihmuan në financimin e një rritjeje të granteve të investimeve për qeveritë vendore për projektet e infrastrukturës lokale dhe rehabilitimin e qendrave të qytetit. Inflacioni i këtij viti pritet që gradualisht të perafrohet në intervalin e synuar të Bankës së Shqipërisë prej 3 ± 1 për qind. Çmimet më të larta të ushqimeve ka gjasa të nxisin rritjen e inflacionit mesatar vjetor nga 0.9 përqind në 2016 në 2.2 përqind. Rritja e inflacionit vjen pas rritjes së qëndrueshme ekonomike dhe përmirësimeve në shfrytëzimin e kapacitetit prodhues. Politika monetare e Bankës së Shqipërisë vijon të jetë akomoduese. Norma bazë e interesit vijon në nivelin minimum prej 1.25 për qind i vendosur që në Prill 2016. Ndryshimi i politikës monetare u transmetua në tregun e kredive, ku norma mesatare interesit të kredive në monedhë vendase u ul në 6.8 për qind në gjysmën e parë të vitit 2017 nga 7.3 për qind një vit më parë. Kursi i këmbimit pati mbiçmim për shkak të flukseve më të fuqishme hyrëse të valutës së huaj. Në tremujorin e dytë të vitit 2017, kursi real efektiv i këmbimit u mbiçmua me 4.4 për qind, për shkak të mbiçmimit nominal prej 4.6 për qind të lekut Shqiptar dhe një diference më të gjerë të normës së inflacionit në krahasim me partnerët tregtarë. Kreditimi për individët u rigjallërua në gjysmën e parë të vitit 2017, megjithatë zgjidhja e ngadaltë e kredive me probleme (KJP) vijon të jetë pengesë për kreditimin e bizneseve. Sektori bankar është fitimprurës, dhe raporti i mjaftueshmërisë së kapitalit prej 16.3 përqind në mesin e vitit 2017 ishte ndjeshëm mbi nivelin minimum rregullator prej 12 për qind.
14 Pa marrë në konsideratë efektin e fshirjes së kredive të vjetra me probleme, që çon në zvogëlim të stokut të kredive.
Normat më të ulëta të interesit stimuluan një zgjerim prej 9.3 përqind (v-m-v) të kredive në monedhë vendase. Ristrukturimi i KJP-ve të huamarrësve të mëdhenj dhe fshirja e detyrueshme e kredive të vjetra me probleme, çuan në një rënie të raportit të KJP-ve ndaj totalit të kredive nga një nivel mbi 18 për qind në Janar në 15.3 për qind në Korrik 2017. Megjithatë, rimëkëmbja e ngadaltë vazhdon të ngadalësojë rritjen e kreditimit, veçanërisht në huadhënien për biznesin, pasi bankat vijojnë të jenë risk-kundërshtuese: kreditimi i bizneseve u rrit me vetëm 4 për qind, ndonëse kjo është më e madhe se rritja me 2.1 për qind në të njëjtën periudhë të vitit 2016.14 Aplikimi i përshpejtuar i Ligjit të Falimentimit të miratuar në fillim të vitit 2017 dhe masave plotësuese, të tilla si fshirja nga bilancet i kredive të vjetra, janë të nevojshme për t’i dhënë zgjidhje KJP-ve. Deficiti i llogarisë rrjedhëse me jashtë (LLRRJ) parashikohet të ngushtohet nga 9.6 për qind në 2016 në 8.3 për qind në vitin 2017, për shkak të rritjes së madhe të eksportve të lidhura me turizmin. Dërgesat e emigrantëve pritet të mbesin të fuqishme edhe pse rritja në vendet e burimit të tyre si Greqia dhe Italia është e dobët. Eksportet e forta të shërbimeve, të udhëhequra nga turizmi, kanë ndihmuar në zvoglimin e deficitit tregtar, pavarësisht stanjacionit të eksporteve të mallrave dhe nivelit më të lartë të importeve të lidhura me energjinë. Për sa i përket financimit, IHD-të u zvogëluan me 7 për qind, pasi aktivitetet që lidhen me dy projekte të mëdha të energjisë, të cilat arritën kulmin në 2016, filluan të bien. (Importet e lidhura me këto projekte ndoqën një dinamikë të ngjashme.) Në korrik 2017 rezerva valutore ishte 2.8 miliardë euro, që mbulonte 6.6 muaj importe mallrash dhe shërbimesh. Perspektiva dhe Rreziqe Perspektiva afatmesme ekonomike për Shqipërinë është pozitive, megjithëse rritja ekonomike parashikohet të jetë më e moderuar në
Ballkani Perëndimor RER #12
33
mesatarisht 3.6 për qind për 2018-19, për shkak të përfundimit të dy projekteve të mëdha të energjisë dhe mungesës së planifikimit të projektve të tjera të mëdha. Në periudhën afatmesme, rritja ekonomike do të mbështetet në konsumin privat, e cila stimulohet nga përmirësimet në tregun e punës dhe në rritjen e eksporteve për shkak të kërkesës më të madhe në BE. LLRRJ pritet të ngushtohet për shkak të eksporteve në rritje të shërbimeve dhe nga ngadalësimi i importeve të lidhura me IHD-të, ndërkohë që LLRRJ financohet plotësisht nga IHD-të. Përpjekjet e qëndrueshme për konsolidimin fiskal dhe reformat strukturore duhet të reduktojnë gradualisht deficitin fiskal në 1.5 përqind të BPV-së deri në vitin 2019 dhe raportin e borxhit ndaj BPV-së në 60 përqind të BPV-së deri në vitin 2022. Niveli i Varfërisë (5.5 USD/ditë, PPP 2011) parashikohet të bjerë nga 32.8 për qind në 2017 në 30.9 për qind deri në vitin 2019. Megjithatë, këto perspektiva ekonomike nuk
janë pa rreziqe. Rritja më e ngadaltë se sa pritej në
partnerët tregtarë mund të zvogëlojë eksportet e
Shqipërisë dhe flukset hyrëse të IHD-ve, të cilat do
të transmetoheshin në nivele më të ulëta të të
ardhurave nga tatimet dhe investimeve publike dhe
kështu rritje më të ngadalshme të prodhimit.
Normat më të larta të interesit në nivel global do të
ushtronin presion mbi buxhetin duke shtrënguar
kushtet e financimit për qeverinë. Forcimi i rritjes
ekonomike varet nga stabiliteti makroekonomik
dhe nga përmirësimet në klimën e biznesit për të
rritur efikasitetin e gjykatave, menaxhimin e
investimeve publike, aftësitë e punës dhe reformën
në sektorin e energjisë. Periudha paszgjedhore do
të ofrojë një mundësi për të avancuar këto axhenda,
të cilat duhet të informohen nga përpjekjet për të
siguruar vazhdimin e zvoglimit të varfërisë.
34
Punësimi në rritje, papunësia me rënie (Përqind)
Burimi: Të dhënat e INSTAT.
IHD-të ngushtojnë llogarinë korente
Burimi: Banka e Shqipërisë.
Shërbimet dhe ndërtimi stimulojnë rritjen ekonomike
Burimi: Të dhëna nga INSTAT.
Zvoglimi në periudhë afatmesme i deficitit fiskal do të varet nga menaxhimi i kujdesshëm i buxhetit
Burimi: Të dhëna nga MeF.
Niveli i lartë i KJP-ve pengon rritjen e kreditimit
Burimi: Të dhëna nga BSH.
Inflacioni i IÇK ndjek konsumin e brendshëm
Burimi: Të dhëna nga MF, INSTAT.
0.0
10.0
20.0
30.0
40.0
50.0
60.0
Employment Unemployment
-400
-200
0
200
400
Q1
-1
3Q
2 -
13
Q3
-1
3Q
4 -
13
Q1
-1
4Q
2 -
14
Q3
-1
4Q
4 -
14
Q1
-1
5Q
2 -
15
Q3
-1
5Q
4 -
15
Q1
-1
6Q
2 -
16
Q3
-1
6Q
4-1
6Q
1-1
7Q
2-1
7
Other Investments Foreign Direct Investments
Current account
-4
Net taxes Other services
Information and communication Trade autorepair and transport
Construction Manifacturing
(7.00)
(6.00)
(5.00)
(4.00)
(3.00)
(2.00)
(1.00)
-
01020304050607080
Public Debt Fiscal Balance
0
5
10
15
20
25
30
-5
0
5
10
15
20
Dec
-10
Mar
-11
Jun
-11
Sep
-11
Dec
-11
Mar
-12
Jun
-12
Sep
-12
Dec
-12
Mar
-13
Jun
-13
Sep
-13
Dec
-13
Mar
-14
Jun
-14
Sep
-14
Dec
-14
Mar
-15
Jun
-15
Sep
-15
Dec
-15
Mar
-16
Jun
-16
Sep
-16
Dec
-16
Mar
-17
Jun
-17
Private credit growth Deposit Growth
Non-performing loans
0.00.51.01.52.02.53.03.54.04.55.0
Dec
-10
Jun
-11
Dec
-11
Jun
-12
Dec
-12
Jun
-13
Dec
-13
Jun
-14
Dec
-14
Jun
-15
Dec
-15
Jun
-16
Dec
-16
Jun
-17
Ballkani Perëndimor RER #12
35
Tregues të përzgjedhur ekonomik
Shqiperia 2013 2014 2015 2016 2017f 2018f 2019f
Rritja e BPV-së Reale (në përqindje) 1.0 1.8 2.2 3.4 3.8 3.6 3.5
Përbërja (pikë përqindje):
Konsumi 0.9 4.5 -0.9 0.2 1.4 1.4 1.6
Investimet -0.8 -0.9 0.7 1.3 2.3 2.4 1.4
Eksportet neto 0.9 -1.8 2.4 1.9 0.1 -0.2 0.5
Exportet 0.5 0.9 0.5 6.5 3.5 3.2 3.3
Importet (-) -0.4 2.7 -1.9 4.6 3.4 3.4 2.8
Inflacioni i çmimeve të konsumit (në përqindje, mesatare e periudhës)
1.9 1.6 1.9 1.3 2.1 2.9 3.0
Të ardhura publike (përqind e BPV-së) 24.2 26.3 26.6 27.6 28.2 28.1 28.1
Shpenzimet publike (përqind e BPV-së) 29.2 32.2 31.5 29.4 30.2 30.1 29.6
Prej të cilave:
Shpenzime për paga (përqind e BPV-së) 5.2 5.1 5.1 4.6 4.8 4.8 4.7
Asistencë sociale (përqind e BPV-së) 9.5 9.9 9.9 10.4 10.4 10.4 10.4
Shpenzime kapitale (përqind e BPV-së) 4.8 4.3 4.4 4.0 4.8 5.2 5.0
Bilanci fiskal (përqind e BPV-së) -5.2 -6.0 -4.9 -1.8 -2.0 -2.0 -1.5
Bilanci primar fiskal (përqind e BPV-së) -1.7 -3.1 -2.2 0.7 0.4 0.6 1.0
Borxhi Publik (përqind e BPV-së) 66.6 67.9 69.0 67.5 65.7 65.5 62.7
Borxhi publik dhe i garantuar (përqind e BPV-së) 70.4 72.0 73.1 72.4 70.9 68.5 65.7
Prej të cilit: I Jashtëm (përqind e BPV-së) 26.9 29.6 34.2 32.7 31.6 29.4 27.0
Eksportet e mallrave (përqind e BPV-së) 10.9 9.3 7.5 6.7 6.6 6.5 6.3
Importi i mallrave (përqind e BPV-së) 31.5 31.6 30.0 30.9 31.9 32.0 31.4
Eksportet neto të shërbimeve (përqind e BPV-së) 2.3 3.2 5.1 7.4 10.0 11.3 12.3
Bilanci tregtar (përqind e BPV-së) -18.2 -19.0 -17.4 -16.8 -15.3 -14.2 -12.8
Fluksi hyrës i remitancave (përqind e BPV-së) 6.9 7.2 7.5 7.2 7.5 7.4 7.1
Bilanci i llogarisë rrjedhëse me jashtë (përqind e BPV-së)
-10.9 -12.9 -10.8 -9.6 -8.3 -7.7 -7.7
Flukset hyrëse të Investimeve të huaja direkte (përqind e BPV-së)
9.6 8.1 8.0 8.9 8.3 7.0 7.0
Borxhi i jashtëm (përqind e BPV-së) 64.4 72.4 74.7 74.7 77.9 79.8 80.8
Rritja reale e kredimit privat (përqind, mesatare e periudhës)
-2.7 -1.4 -1.8 -2.1 n.a. n.a. n.a.
Kreditë me probleme (përqind e totalit të kredive, fundi i periudhës)
24.1 22.4 18.2 18.3 n.a. n.a. n.a.
Norma e papunësisë (përqind, mesatare e periudhës)
17.1 18.0 17.3 15.2 14.0 n.a. n.a.
Norma e papunësisë e të rinjve (përqind, mesatare e periudhës)
29.7 35.6 32.3 32.0 n.a. n.a. n.a.
Shkalla e pjesmarrjes në forcën e punës (përqind, mesatare e periudhës)
52.5 53.7 55.7 56.0 n.a. n.a. n.a.
BPV-ja për frymë, PPP (dollarë aktualë ndërkombëtarë $)
10,255 10,645 10,926 11,276 11,670 12,079 12,538
Norma e varfërisë në kufirin US$5/ditë, PPP (përqind e popullsisë)
47.2 46.7 46.2 45.5 n.a. n.a. n.a
Burimi: Autoritet e Vendit, Vlerësime dhe parashikime të Bankës Botërore. Shënime: Të dhënat e tregut të punës dhe për rritjen e kreditimit për i referohen mesatareve vjetore lëvizëse YTD. Kreditë me probleme i referohen vlerës së aktualizuar të tyre, YTD. Norma e papunësisë për të rinjtë është për të rinjtë në grupmoshën 15-29 vjeç që janë pjesë e forcës së punës.
Ballkani Perëndimor RER #12
36
_______________________________________________________________
Bosnjë e Hercegovina
• Rritja ekonomike e Bosnjë dhe Hercegovinës (BiH) për vitin 2017 vlerësohet të jetë 3 përqind,
duke vazhduar kështu vrullin e dy viteve të fundit.
• Papunësia u reduktua me 5 pikë përqindje, por gjithashtu u vu re një rënie në shkallën e
pjesëmarrjes në forcën e punës. Megjithatë, në nivelin 20.5 përqind norma e papunësisë është
ende e lartë dhe për të rinjtë ajo arrin në 45.8 përqind.
• E mbështetur kryesisht nga zgjerimi i kërkesës së brendshme, rritja ekonomike parashikohet të jetë
mbi 3 përqind në 2018-19. Ndërsa përpjekjet për pranimin në BE do të shtyjnë përpara reformat,
progresi i ngadalshëm i shkaktuar nga pasiguria politike përbën një rrezik të dukshëm për vendin.
Zhvillimet e Fundit Ekonomike Rritja ekonomike në vitin 2017 pritet të ruajë ritmin e tre viteve të fundit. Aktiviteti ekonomik pritet të zgjerohet me 3 përqind në vitin 2017, në nivel të ngjashëm me ritmin e zgjerimit në vitet 2014-16. Konsumi vijon të nxisë rritjen ekonomike dhe pritet të kontribuojë me 2.8 pikë përqindje (pp) në vitin 2017, i mbështetur nga investimet (0.5 pp). Rritja e eksporteve ka qenë relativisht me bazë të gjerë, por sezoni i thatë ka ulur disi prodhimin bujqësor dhe rritja e importeve ishte e fortë si në produktet e konsumit ashtu dhe në ato të ndërmjetme, duke rezultuar në një kontribut negativ të eksporteve neto (0.6 pp) në rritjen ekonomike. Sa i përket prodhimit, kontribuesit kryesorë në rritjen e vlerës së shtuar reale në vitin 2016 ishin shërbimet (1.2 pp), prodhimi (1 pp) dhe bujqësia (0.5 pp). Struktura përbërëse e rritjes ekonomike pritet të jetë e ngjashme në vitin 2017, përveç se bujqësia ka të ngjarë të ketë kontribut më të vogël për shkak të sezonit të thatë. Papunësia është reduktuar ndjeshëm, nga 25.4 përqind në 2016 në 20.5 përqind në 2017, por gjithashtu ka patur rënie edhe në pjesëmarrjen në fuqinë punëtore. Zvoglimi i ndjeshëm i normës së papunësisë rezultoi nga rënia e shkallës së pjesëmarrjes në fuqinë punëtore dhe një rritje e lehtë në punësim. Norma e papunësisë vijon të jetë e lartë: 43.1 përqind për burrat dhe 51.4 përqind për femrat në 2017. Norma e papunësisë është më e larta për të rinjtë, por ajo u ul nga 54.3 përqind në
2016 në 45.8 përqind. Sidoqoftë, është inkurajuese që personat e grup-moshës 25-49 vjeç janë ndër më aktivët në tregun e punës, me një shkallë pjesëmarrje në forcën e punës prej 73.5 për qind dhe normë punësimi prej 58.1 për qind. Periudha deflacioniste përfundoi në vitin 2017. Në Korrik, indeksi i çmimeve të konsumit u rrit me 0.9 përqind në terma vjetore (v-m-v), kryesisht për shkak se u importuan më shumë mallra luksoze, si alkool dhe duhan (rritje me 6.5 përqind). Kategoritë e tjera që shënuan rritje ishin ushqimi (0.6 përqind), shërbimet e utiliteteve (0.9 përqind), shërbimet spitalore (4.6 përqind) dhe shërbimet e transportit (3.2 përqind). Në kontrast me këto rritje, çmimet shënuan rënie të ndjeshme për veshje dhe këpucë, pasuar nga shërbimet ambulatore, mobilje dhe strehim. Në kushtet e rritje së kufizuar të pagave nominale në vitin 2017, çmimet më të larta të konsumit ulën të ardhurat reale: paga mujore neto në Korrik 2017 ishte mesatarisht 425 euro, duke u rritur me 2 për qind v-m-v në terma nominalë, por me 0.5 për qind rënie krahasuar me vitin 2016. Deficiti fiskal për vitin 2017 parashikohet të jetë 1.5 për qind e BPV-së. Në Korrik të hyrat bruto nga tatimet indirekte u rritën me 13.1 për qind v-m-v, kryesisht si rezultat i mbledhjes së më shumë të hyrave nga TVSH-ja (kontribut me 7.4 pp) dhe nga akcizat (4.3 pp). Megjithatë, bilanci fiskal për të gjithë vitin pritet të regjistrojë një deficit prej rreth 1.5 përqind të BPV-së, pasi
Ballkani Perëndimor RER #12
37
performanca e mirë në mbledhjen e të hyrave u neutralizua nga një rritje në shpenzimet shoqërore dhe një rritje e vogël në shpenzimet kapitale. Raporti i borxhit publik ndaj BPV-së vijon të jetë pak më i lartë se 40 për qind. Megjithëse ende nuk është aq dinamike sa ishte para krizës globale, rritja e kreditimit ishte optimiste. Në Korrik 2017, totali i kredive u rrit me 6.4 për qind (v-m-v). Megjithëse, norma e rritjes ishte më e ulët se ajo prej 20 përqind para krizës, kjo përbën normën më të madhe të rritjes së regjistruar që nga Nëntori 2011. Në Shtator, Standard & Poor's konfirmoi vlerësimin B/B për BiH me një perpektivë të qëndrueshme për kreditimin afatshkurtër dhe afatgjatë, në monedhë të huaj dhe vendase. Megjithatë, rreziqet që lidhen me cilësinë e aseteve të bankave vijojnë të jenë pengesë e rëndësishme për rritjen e shëndetshme të kreditimit. Rreziqet e vazhdueshme në rregullimin dhe mbikëqyrjen e bankave vendase mund të rrezikojnë stabilitetin fiskal dhe financiar. Në tremujorin e dytë, pesha e kredive me probleme në portofolet e bankave komerciale mbeti e lartë në 11.1 për qind të totalit të kredive. Pas ngushtimit të lehtë në vitin 2016, deficiti i llogarisë rrjedhëse me jashtë (LLRRJ) pritet të zgjerohet duke arritur në 5.8 përqind të BPV-së. Në vitin 2016, tregtia e mallrave ndihmoi në tkurrjen e LLRRJ-së në 5.5 për qind, për shkak se rritja e eksporteve të mallrave të shprehura në euro (6.2 për qind v-m-v) tejkaloi atë të importeve (2 për qind). Ndërkohë në vitin 2017, kontributi i eksporteve neto në rritjen ekonomike është negativ, për shkak të rritjes së importeve. Rezultati do të jetë një LLRRJ paksa më i lartë për vitin. Megjithëse flukset hyrëse të IHD-ve financojnë vetëm rreth 25 për qind të LLRRJ-së, rezervat valutore në gjysmën e parë të vitit 2017 ishin ende në nivel të mjaftueshëm për të mbuluar më shumë se 6 muaj importe. Perspektiva dhe Rreziqe E mbështetur kryesisht nga rritja e kërkesës së brendshme, rritja ekonomike në vitet 2018-19 parashikohet të jetë më e madhe se 3 për qind.
Përgatitjet për dorëzimin e dokumenteve zyrtare për hapin e ardhshëm të pranimit në BE pritet të ushtrojnë një presion pozitiv mbi sentimentin e investimeve. Duke marrë parasysh përmirësimin e ngadaltë të mjedisit të biznesit, rifillimin e ndërtimit të korridorit Vc dhe projektet e energjisë dhe turizmit, si dhe pasigurinë në lidhje me zhvillimin e reformës tatimore, rritja ekonomike në periudhë afatmesme parashikohet të jetë e moderuar. Këto zhvillime do të luajnë rol të rëndësishëm në rritjen ekonomike të bazuar në konsum.
Pritshëmritë për rritje pozitive ekonomike janë të kushtëzuara nga përfundimi me sukses i reformave strukturore në vend. Politika fiskale efikase dhe efektive, mbrojtja e sektorit bankar dhe trajtimi i papunësisë së vazhdueshme dhe nënpunësimit janë thelbësore për rritjen ekonomike të BiH. Edhe pse deficitet e saj mbeten relativisht të moderuara, barra tatimore është e lartë dhe shpenzimet janë joefikase. Konsolidimi fiskal nuk do të jetë efektiv deri në adresimin e ngurtësive strukturore në anën e shpenzimeve, sidomos të faturës së lartë të pagave të sektorit
publik dhe nivelit të lartë dhe keq-shënjestruar të ndihmës sociale. Vendi përballet ende me rreziqe të
rëndësishme, si të brendshme dhe të jashtme.
Rreziqet më të mëdha në periudhë afatmesme
lidhen me pasiguritë politike, mes tyre zgjedhjet e
ardhshme, të cilat mund të ngadalësojnë axhendën
e reformave. Megjithëse progresi i BeH-ës në
axhendën e reformave në fusha të tilla si punësimi
dhe politikat sociale, menaxhimi i borxhit dhe
rregullimi i sektorit financiar e forcojnë drejtimin e
saj në rrugën e pranimit në BE, vendi ka nevojë për
progres të vazhdueshëm në reforma, në kushtet
kur ai është duke plotësuar Pyetësorin e
hollësishëm të Komisionit Evropian, që vlerëson
gatishmërinë e vendit për kandidaturën në BE.
Ndër rreziqet e jashtme, rreziku kryesor për
ekonominë e BeH-ës vijon të jetë rritja e ngadaltë
ekonomike në BE.
Ballkani Perëndimor RER #12
38
Sektori i shërbimeve vijuan të mbështesin rritjen e moderuar të BPV-së.
(kontributet në rritje, pikë përqindje të BPV-së)
Peridha deflacioniste përfundoi në vitin 2017. (Përqind v-m-v)
Burimi: Agjensia e Statistikave të BeH-ës, Banka Botërore.
Burimi: Agjensia e Statistikave të BeH-ës, Banka Botërore.
Performanca në mbledhjen e taksave indirekte është e fortë.
(mesatare lëvizëse 3 mujore në terma reale [3mma], përqind v-m-v)
Shpenzimet më të larta do të çojnë bilancin fiskal në deficit.
(Pëqind e BPV-së)
Burimi: Zyra e Taksave indirekte të BeH-ës, Banka Botërore.
Burimi: Autoritetet fiskale, vlerësime të Bankës Botërore.
Deficiti i tregtisë së mallrave vazhdoi të ngushtohet (3mma, Përqind v-m-v, dhe bilanci I tregtisë së mallrave në
miliard KM)
Ndërsa niveli i KJP-ve të bankave është i lartë, zvoglimi i
levës financiare përbën ende një rrezik.
(Percent)
Burimi: Agjensia e Statistikave të BeH-ës, Banka Botërore.
Burimi: Banka Qendrore e BeH-ës, llogaritje të Bankës Botërore.
-2.0
-1.0
0.0
1.0
2.0
3.0
4.0
2012 2013 2014 2015 2016
Agriculture Industry Services Overall GDP growth
-50-40-30-20-100102030405060708090
-10
-6
-2
2
6
10
Fe
b-1
4A
pr-
14
Jun
-14
Au
g-1
4O
ct-
14
Dec-1
4F
eb-1
5A
pr-
15
Jun
-15
Au
g-1
5O
ct-
15
Dec-1
5F
eb-1
6A
pr-
16
Jun
-16
Au
g-1
6O
ct-
16
Dec-1
6F
eb-1
7A
pr-
17
Jun
-17
BH overall CPI inflation (LHS)
BH transport CPI inflation (LHS)
Change in Brent oil price in euro (RHS)
-10
-5
0
5
10
15
Fe
b-1
4A
pr-
14
Jun
-14
Au
g-1
4O
ct-
14
Dec-1
4F
eb-1
5A
pr-
15
Jun
-15
Au
g-1
5O
ct-
15
Dec-1
5F
eb-1
6A
pr-
16
Jun
-16
Au
g-1
6O
ct-
16
Dec-1
6F
eb-1
7A
pr-
17
Jun
-17
Growth in total indirect revenues (in 2010 prices,3mma yoy)
Growth in net indirect revenues (in 2010 prices,3mma yoy)
-5.0
-4.0
-3.0
-2.0
-1.0
0.0
1.0
2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016f
Bilanci Fiskal i Qeverisjes së Përgjithshme, përqind e BPV-së
-8
-4
0
4
8
-20
-10
0
10
20
Jan
-14
Ma
r-14
Ma
y-1
4Jul-1
4S
ep-1
4N
ov-1
4Jan
-15
Ma
r-15
Ma
y-1
5Jul-1
5S
ep-1
5N
ov-1
5Jan
-16
Ma
r-16
Ma
y-1
6Jul-1
6S
ep-1
6N
ov-1
6Jan
-17
Ma
r-17
Ma
y-1
7Jul-1
7
Trade balance (12m sum, LHS)
Exports (3mma y/y, RHS)
Imports (3mma y/y, RHS)
-10
-5
0
5
10
15
20
Q12009
Q12010
Q12011
Q12012
Q12013
Q12014
Q12015
Q12016
Capital Adequacy (Tier1 Capital to RiskWeighted Assets)Asset Quality (NPLs to Total Loans)
Profitability (Return on Equity)
Ballkani Perëndimor RER #12
39
Tregues të përzgjedhur ekonomik
Bosnje e Hercegovina 2013 2014 2015 2016 2017f 2018f 2019f
Rritja e BPV-së reale (përqind) 2.4 1.1 3.0 3.1 3.0 3.2 3.4
Përbërja (pikë përqindje): Konsumi n.a. n.a. 0.0 1.7 2.8 3.1 3.1 Investimet n.a. n.a. 0.0 0.7 0.5 0.7 0.8 Eksporte neto n.a. n.a. 0.0 0.8 -0.3 -0.6 -0.5 Exportet n.a. n.a. 0.0 1.4 0.8 1.0 1.1 Importet (-) n.a. n.a. 0.0 0.6 1.1 1.6 1.6
Inflacioni i çmimeve të konsumit (në përqindje, mesatare e periudhës)
-0.1 -0.9 -1.0 -1.1 1.1 1.1 0.1
Të ardhura publike (përqind e BPV-së) 42.7 43.8 43.2 43.1 42.7 41.1 40.5
Shpenzimet publike (përqind e BPV-së)) 44.8 45.8 42.6 42.1 44.2 41.3 39.6 Prej të cilave: Shpenzime për paga (përqind e BPV-së) 12.3 12.0 11.5 11.4 11.3 10.8 10.5 Asistence sociale (përqind e BPV-së) 16.5 17.1 16.6 19.1 19.3 18.7 17.9 Shpenzime kapitale (përqind e BPV-së) 3.9 4.3 2.0 2.9 4.7 3.1 2.9
Bilanci fiskal (përqind e BPV-së) -2.1 -2.0 0.7 1.0 -1.5 -0.2 0.9
Bilanci primar fiskal (përqind e BPV-së) -1.4 -1.2 1.6 1.9 -0.4 0.8 1.9
Borxhi publik (përqind e BPV-së) 34.5 40.4 40.5 38.7 37.4 34.6 30.6 Borxhi publik dhe borxhi i garantuar (përqind e BPV-së)
37.7 41.7 41.9 40.4 39.1 36.4 32.4
Prej të cilit: I Jashtëm (përqind e BPV-së) 28.3 30.9 30.4 28.6 28.7 27.0 23.9
Eksportet e mallrave (përqind e BPV-së) 24.8 25.1 25.2 25.7 25.6 25.6 25.6
Importi i mallrave (përqind e BPV-së) 51.4 53.9 50.3 49.3 49.0 48.9 49.6
Eksportet neto të shërbimeve (përqind e BPV-së) 6.1 6.1 6.4 6.4 6.7 6.5 6.3
Bilanci tregtar (përqind e BPV-së) -20.5 -22.7 -18.8 -17.1 -16.8 -16.8 -17.7
Fluksi hyrës i remitancave (përqind e BPV-së) 8.1 8.5 8.3 8.2 8.0 7.9 7.9 Bilanci i llogarisë rrjedhëse me jashtë (përqind e BPV-së)
-5.3 -7.4 -5.7 -5.1 -5.3 -5.8 -6.7
Flukset hyrëse të Investimeve të huaja direkte (përqind e BPV-së)
-1.3 -2.9 -1.7 -1.6 -1.5 -1.5 -1.5
Borxhi i jashtëm (përqind e BPV-së) 73.8 76.9 76.6 76.2 74.3 72.1 70.0
Rritja reale e kredimit privat (përqind, mesatare e periudhës)
1.7 4.1 2.3 4.2 n.a. n.a. n.a.
Kreditë me probleme (përqind e totalit të kredive, fundi i periudhës)
15.1 14.0 13.7 11.8 n.a. n.a. n.a.
Norma e papunësisë (përqind, mesatare e peridudhës)
27.5 27.5 27.7 25.4 20.5 n.a. n.a.
Norma e papunësisë e të rinjve (përqind, mesatare e peridudhës)
58.8 62.9 62.3 54.3 n.a. n.a. n.a.
Shkalla e pjesmarrjes në forcën e punës (përqind, mesatare e peridudhës)
43.6 43.7 44.1 43.1 n.a. n.a. n.a.
BPV-ja për frymë, PPP (dollarë aktualë ndërkombëtarë $)
9,798 10,084 10,527 10,958 11,053 11,506 12,244
Norma e varfërisë në kufirin US$5/ditë, PPP (përqind e popullsisë)
Burimi: Autoritet e Vendit, Vlerësime dhe parashikime të Bankës Botërore. Shënime: Të dhënat e tregut të punës janë paraprake. Rritja e kredive reflekton mesataret vjetore lëvizëse YTD. Kreditë me probleme i referohen vlerës së aktualizuar të tyre, YTD.
Ballkani Perëndimor RER #12
40
__________________________________________________________
Kosova
• Rritja ekonomike në vitin 2017 pritet të arrijë 4.4 përqind, nga 3.4 përqind në vitin 2016,
e udhëhequr kryesisht nga investimet dhe mbështetur nga konsumi dhe një rigjallërim i
eksporteve.
• Deficiti fiskal në vitin 2017 parashikohet të zgjerohet në 2 përqind të BPV-së për shkak të
rritjes së përfitimeve sociale dhe ekzekutimit të shpejtë të projektit Rruga 6.
• Eksportet po stimulohen nga rritja e fortë e vendeve të Eurozonës, rritja e prodhimit të
metaleve bazë, çmimet e larta ndërkombëtare për nikelin dhe plumbin dhe një rritje me
bazë të gjerë në prodhimin e mallrave dhe shërbimeve të tregtueshme.
• Perspektiva është pozitive, dhe rritja ekonomike parashikohet të arrijë 4.8 për qind në vitet
2018 dhe 2019, por përmirësimi i parashikuar është objekt i rreziqeve në kahun e poshtëm,
përfshirë perceptimet rreth stabilitetit politik, dhe një mungesë të mundshme të
kapaciteteve për të çuar përpara planet ambicioze të investimeve publike.
Zhvillimet e Fundit Ekonomike Rritja ekonomike parashikohet të arrijë 4.4 përqind në vitin 2017, e mbështetur nga investimet, konsumi dhe rigjallërimi i eksporteve. Investimet publike dhe private parashikohen të kontribuojnë me 2.6 pikë përqindje (pp) në rritjen ekonomike. Investimet private u stimuluan nga kreditë dhe flukset e investimeve të huaja direkte (IHD); ekzekutimi i projektit Route 6 më shpejt se sa planifikimi çoi në përshpejtim të investimet publike. Gjithashtu, eksportet kontribuan me 2.0 pikë përqindje në rritjen ekonomike ndërsa konsumi me 1.7 pikë përqindje. Shpenzimet më të larta për qëllime sociale dhe kreditë bankare për ekonomitë familjare po promovojnë konsumin familjar. Eksportet kanë përfituar nga rritja më e fuqishme në BE dhe nga një përshpejtim me bazë të gjerë i prodhimit të mallrave dhe shërbimeve të tregtueshme, si dhe nga çmimet dhe prodhimi më i lartë i metaleve bazë. Megjithatë,
15 Të dhënat për këtë tregues nga monitorimi i ri afat-shkurtër i Zyrës Kombëtare të Statistikave janë të
kontributi i eksporteve neto në rritjen ekonomike do të jetë marxhinal, kryesisht për shkak të importeve më të larta për investime publike. Prodhimi mbështetet nga një zgjerim i konsiderueshëm i shërbimeve (kryesisht ndërtimi dhe turizmi), të cilat pritet të kontribuojnë me 2.5 pikë përqindjeje në rritjen e përgjithshme ekonomike. Kontributi i industrisë pritet të jetë 1.1 pp, i ndjekur nga bujqësia me 0.5 pp. Performanca e tregut të punës po vijon të përmirësohet edhe në vitin 2017. Rritja e shpejtë e punësimit në vitin 2016, u pasua me përshpejtim të krijimit të vendeve të punës në vitin 2017, sidomos në sektorin e ndërtimit, prodhimit dhe strehimit, dhe në Qershor të vitit 2017 u rrit me 8.5 përqind në terma vjetore, që përbën rritjen më të shpejtë në rajon.15 Për shkak se rritja e punësimit ishte më e ulët se rritja e pjesëmarrjes në forcën e punës, papunësia në tremujorin e dytë të vitit 2017 u rrit në 30.6 përqind; papunësia e të rinjve ishte
disponueshme vetëm për 6 tremujorë. Kjo vlerë mund të rishikohet nëse të dhënat ndryshojnë.
Ballkani Perëndimor RER #12
41
50.9 përqind dhe papunësia afatgjatë ishte 72.1 përqind. Në fakt, punësimi si pjesë e popullsisë së përgjithshme ishte vetëm 29.9 përqind. Rritja e shpenzimeve për mbrojtje sociale dhe kapitale pritet të tejkalojë rritjen në mbledhjen e të ardhurave, duke çuar në një deficit të parashikuar prej 2 përqind të BPV-së në vitin 2017. Të hyrat pritet të rriten me 5.1 përqind, ku të hyrat nga tatimet rriten me 4.8 përqind, për shkak të mbledhjes së më shumë të hyrave nga tatimi mbi të ardhurat personale (13 për qind) nga rritja e punësimit, dhe të ahyrave nga TVSH-ja (9.1 për qind) për shkak të konsumit më të lartë në përgjithësi. Të hyrat nga tarifat doganore pritet të zvoglohen paksa për shkak të aktivizimit të Marrëveshjes së Stabilizim Asocimit (MSA) me BE. Përmirësimi i perfomancës në mbledhjen e të të ardhurave në nivel lokal po nxit rritjen në të ardhurat jotatimore, rritje me 7.7 për qind në terma vjetorë. Shpenzimet pritet të rriten me rreth 9.5 për qind v-m-v për shkak të rritjes së investimeve publike me 17 për qind dhe rritjes së subvencioneve dhe transfertave me 9.3 për qind (kryesisht për shkak të rritjes së shumës së shpërndarë për përfitimet e veteranëve të luftës dhe rregullimeve në sistemin e pensioneve). Konsumi i qeverisë po zgjerohet gjithashtu, për shkak të pagave më të larta (5.2 përqind) dhe përdorimit të mallrave dhe shërbimeve (4.5 përqind). Borxhi publik parashikohet të mbetet i ulët në 16.8 për qind të BPV-së, por ai po rritet me shpejtësi dhe ka gjasa të arrijë në 25 për qind të BPV-së deri në vitin 2022. Përmirësimet në cilësinë e aseteve të sektorit bankar po vijojnë të mbështesin rritjen e kreditimit. Raporti i kredive me probleme (KJP) ndaj totalit të kredive u reduktua nga 4.9 për qind në Dhjetor 2016 në 3.9 për qind në Korrik 2017. Kushtet e përmirësuara të tregut dhe normat e ulëta të interesit nxitën rritjen e kreditimit të sektorit privat me 9.9 për qind në terma vjetorë në Korrik - një trend që ka gjasa të vazhdojë deri në fund të vitit.
Inflacioni parashikohet të rritet nga 0.3 për qind në 2016 në 1.7 për qind në vitin 2017. Inflacioni mesatar për periudhën Janar-Korrik 2017 arriti në 1.7 për qind (v-m-v), pasi çmimet për karburant, produkte ushqimore, duhan, alkool dhe sendet shtëpiake u rritën, por gjithsesi inflacioni për gjithë vitin pritet të mbetet 1.7 përqind. LlRrJ pritet të zgjerohet në 9.7 për qind të BPV-së në vitin 2017, për shkak të rritjes së importit të mallrave kapitale për të plotësuar kërkesën. Eksportet e mallrave po rigjallërohen (megjithëse krahasuar me një bazë të ulët) dhe pritet të rriten me 15.8 për qind (pas rënies me 4.5 për qind në vitin 2016) për shkak të rritjes më të madhe ekonomike në partnerët tregtarë dhe niveleve më të larta të çmimeve dhe prodhimit të metaleve bazë. Kërkesa e brendshme po nxit shtimin e importeve të mallrave, të cilat në vitin 2017 parashikohet të rriten me 10 përqind (nga 6.9 përqind rritje në vitin 2016). Eksportet e shërbimeve pritet të zgjerohen me 8 përqind për shkak të rritjes më të lartë ekonomike në Evropë, por bazuar në të dhënat deri në muajin Gusht, importi i shërbimeve pritet të ulet me 9 për qind në terma vjetore. Flukset hyrëse të IHD-ve pritet të rigjallërohen në vitin 2017 për shkak të rritjes më të fortë në vendet e eurozonës. Remitancat dhe flukset hyrëse të IHD-ve vijojnë të financojnë pamjaftueshmërinë e kursimeve të brendshme dhe mbështesin konsumin e brendshëm dhe investimet private në sektorët e ndërtimit, ndërmjetësimit financiar dhe pasurive të paluajtshme. Pjesën më të madhe të tyre e zënë investimet në kapitalin aksioner, pasuar nga riinvestimi i fitimeve të pashpërndara. Origjina kryesore e hyrjeve të IHD-ve vazhdojnë të jeën Gjermania, Zvicra dhe Austria, pjesërisht për shkak të diasporës Kosovare në këto vende. Zbatimi i MSA-së, përmirësimet e fundit në mjedisin e biznesit dhe rritja më e fortë e Eurozonës vijojnë të mbështesin flukset hyrëse të IHD-ve dhe remitancave.
Ballkani Perëndimor RER #12
42
Perspektiva dhe Rreziqe Rritja ekonomike në Kosovë parashikohet të përshpejtohet, duke arritur në 4.8 përqind në vitet 2018-19, e nxitur nga rritja e investimeve, publike dhe private, dhe konsumit. Këto pritet të mbështeten nga ekzekutimi më i shpejtë i projekteve kapitale dhe përmirësimi i mjedisit të biznesit. Konsumi pritet të kontribuojë me 2.5 pikë përqindje në rritjen ekonomike ndësa investimet me 2.2 pp. Në periudhë afatshkurtër LlRrJ parashikohet të luhatet rreth nivelit 10 për qind të BPV-së. Kërkesa më e madhe për mallrat e lidhura me investimet do të tejkaloje prirjen pozitive të eksporteve, si të mallrave dhe shërbimeve të udhëtimit, duke çuar në zgjerimin e tregtisë dhe LlRrJ-të më të larta. Me vijimin e forcimit të rritjes ekonomike të vendeve të Eurozonës, IHD-të neto dhe remitancat pritet të rrisin pjesën e financimit të LlRrJ-së. Perspektiva e Kosovës është pozitive, por
përmirësimi i parashikuar është i
ekspozuar ndaj rritjes më të dobët në
Evropë dhe perceptimeve rreth stabilitetit
politik. Rikthimi i rreziqeve politike mund të
rrisë presionet fiskale dhe të vonojë reformat.
Zgjerimi i investimeve publike si nxitës i rritjes
ekonomike në vitet 2018-20 mund të pengohet
nga kapacitetet e kufizuara për zbatimin e
programit të investimeve.
Ballkani Perëndimor RER #12
43
Investmet, eksportet neto, dhe konsumi pritet të stimulojnë rritjen ekonomike në vitin 2017.
(kontributet në rritjen ekonomike, në përqindje)
Shërbimet, të ndjekura nga industria, pritet të jenë burimi kryesor i rritjes ekonomike në vitin 2017. (kontributet në rritjen ekonomike, në përqindje)
Burimi: Agjensia e Statistikave të Kosovës dhe Banka
Botërore. Burimi: Agjensia e Statistikave të Kosovës dhe Banka
Botërore. Pavarësisht presioneve fiskale, bilanci i përgjithshëm buxhetor (RHS) pritet të qendrojë brenda limiteve në
vitin 2017. (përqind e BPV-së)
Nivelet më të larta të përfitimeve sociale dhe shpenzimeve kapitale janë burimet kryesore të
përkeqësimit të bilancit të buxhetit (përqind e BPV-së)
Burimi: Ministria e Financave dhe Banka Botërore. Burimi: Banka Qendrore dhe Banka Botërore.
IHD-të janë në rritje dhe vijojnë të financojnë LLRRJ. (përqind e BPV-së)
Rritja e kreditimit vijon të nxisë investimet private. (rritja v-m-v në përqindje)
Burimi: Banka Qendrore dhe Banka Botërore. Burimi: Banka Qendrore.
-6.0%
-4.0%
-2.0%
0.0%
2.0%
4.0%
6.0%
8.0%
2013 2014 2015 2016 2017
Consumption Investments
Net exports Real GDP growth
(1)
0
1
2
3
4
5
2013 2014 2015 2016 2017
Agriculture Industry
Services Taxes less subsid
Real GDP growth
-4
-3
-2
-1
0
22
24
26
28
30
2013 2014 2015 2016 2017f
Public revenues Public expenditure
Budget balance
4
6
8
10
2014 2015 2016 2017f 2018f 2019f
Wage bill Social benefits
Capital expenditures
-15
-10
-5
0
5
10
2013 2014 2015 2016 2017
CAD (% GDP) FDI net (% GDP)
0
5
10
15
20
JAN
MA
Y
SEP
JAN
MA
Y
SEP
JAN
MA
Y
SEP
JAN
MA
Y
SEP
JAN
MA
Y
SEP
2013 2014 2015 2016 2017
Total loans Loans to corporations
Loans to households
Ballkani Perëndimor RER #12
44
Treguesit e zgjedhur ekonomik
Kosova 2013 2014 2015 2016 2017f 2018f 2019f
Rritja e BPV-së Reale (në përqindje) 3.4 1.2 4.1 3.4 4.4 4.8 4.8
Përbërja (pikë përqindje):
Konsumi 2.3 5.5 2.7 3.7 1.7 2.5 2.2
Investimet -0.1 -1.4 2.9 2.9 2.6 3.5 2.7
Eksportet neto 1.2 -2.9 -1.6 -3.1 0.1 -1.2 -0.1
Exportet -0.4 1.4 0.4 0.5 2.0 1.7 1.8
Importet (-) -1.6 4.3 1.9 3.6 -1.9 -2.9 -1.9
Inflacioni i çmimeve të konsumit (në përqindje, mesatare e periudhës)
1.8 0.4 -0.5 0.3 1.7 1.7 1.7
Të ardhura publike (përqind e BPV-së) 25.2 24.4 25.4 26.7 27.0 26.8 27.0
Shpenzimet publike (përqind e BPV-së) 28.1 27.0 26.6 27.5 29.0 29.3 29.7
Prej të cilave:
Shpenzime për paga (përqind e BPV-së) 7.9 8.8 9.1 9.1 9.2 9.3 9.3
Asistence sociale (përqind e BPV-së) 4.1 5.0 5.3 6.0 7.9 7.6 7.5
Shpenzime kapitale (përqind e BPV-së) 10.0 7.4 7.0 7.4 8.4 8.9 9.4
Bilanci fiskal (përqind e BPV-së) -2.9 -2.6 -1.2 -0.9 -2.0 -2.5 -2.7
Bilanci primar fiskal (përqind e BPV-së) -2.7 -2.4 -1.0 -0.6 -1.5 -2.0 -2.2
Borxhi publik (përqind e BPV-së) 8.9 10.4 12.7 14.3 16.8 19.2 20.6
Borxhi publik dhe i garantuar (përqind e BPV-së) 8.9 10.6 12.9 14.6 17.5 20.0 21.3
Prej të cilit: I Jashtëm (përqind e BPV-së) 6.1 5.8 6.2 6.3 7.4 8.6 8.9
Eksportet e mallrave (përqind e BPV-së) 5.5 5.9 5.6 5.1 5.7 6.0 6.4
Importi i mallrave (përqind e BPV-së) 43.2 43.1 42.0 43.4 46.0 46.4 46.1
Eksportet neto të shërbimeve (përqind e BPV-së) 9.8 8.3 7.9 9.4 10.8 11.2 11.9
Bilanci tregtar (përqind e BPV-së) -27.9 -28.9 -28.5 -28.8 -29.5 -29.1 -27.8
Fluksi hyrës i remitancave (përqind e BPV-së) 9.4 10.0 10.5 10.6 10.8 11.0 11.4
Bilanci i llogarisë rrjedhëse me jashtë (përqind e BPV-së)
-3.4 -7.0 -8.6 -9.2 -9.7 -10.0 -9.8
Flukset hyrëse të Investimeve të huaja direkte (përqind e BPV-së)
4.7 2.2 4.7 2.9 4.9 5.2 6.5
Borxhi i jashtëm (përqind e BPV-së) 30.4 31.4 33.3 33.6 34.9 35.9 35.9
Rritja reale e kredimit privat (përqind, mesatare e periudhës)
1.9 3.2 7.9 8.7 n.a. n.a. n.a.
Kreditë me probleme (përqind e totalit të kredive, fundi i periudhës)
8.5 8.5 6.5 4.9 n.a. n.a. n.a.
Norma e papunësisë (përqind, mesatare e periudhës) 30.0 35.3 32.9 27.5 n.a. n.a. n.a.
Norma e papunësisë e të rinjve (përqind, mesatare e periudhës)
55.9 61.0 57.7 57.7 n.a. n.a. n.a.
Shkalla e pjesmarrjes në forcën e punës (përqind, mesatare e peridudhës)
40.5 41.6 37.6 41.6 n.a. n.a. n.a.
BPV-ja për frymë, (US$) 3,877 4,030 3,745 3,647 3,769 3,925 4,087
Norma e varfërisë në kufirin US$5/ditë, PPP (përqind e popullsisë)
Burimi: Autoritetet e vendit, Vlerësime dhe parashikime të Bankës Botërore. Shënime: Rritja e kredive reflekton mesataret vjetore lëvizëse YTD. Kreditë me probleme i referohen vlerës së aktualizuar të tyre, YTD. Rritja e BPV-së reale dhe komponentët e rritjes janë parashikime vjetore.
Ballkani Perëndimor RER #12
45
______________________________________________________________
IRJ e Maqedonisë
• Pas një krize të zgjatur politike, rritja ekonomike e IRJ të Maqedonisë parashikohet të
ngadalësohet në 1.5 për qind në vitin 2017, dhe më pas me rigjallërimin e investimeve dhe
konsumit do të përshpejtohet deri në mesatarisht 3.5 për qind për 2018-19.
• Programet e punësimit kanë ndihmuar që papunësia të arrijë një nivel të ulët historik prej 22.8
përqind.
• Buxheti suplementar i qeverisë së re për vitin 2017 ruan të njëjtë objektivin e mëparshëm të deficitit
fiskal, por përfshin pritshmëritë për rritje më të ulët ekonomike duke ulur të si të ardhurat dhe
shpenzimet.
• Nxitja e besimit dhe rritjes gjithëpërfshirëse do të kërkojë konsolidim fiskal dhe reforma
strukturore për të përmirësuar klimën e investimeve, kapitalin njerëzor dhe efikasitetin e sektorit
publik.
Zhvillimet e Fundit Ekonomike Trazirat politike kanë pasur ndikim në rritjen ekonomike. Kriza politike që filloi në vitin 2015 përfundoi në krijimin e një qeverie të re në Qershor të vitit 2017. Gjatë gjithë kësaj kohe, ajo dëmtoi aktivitetin ekonomik. Rritja e BPV-së u ngadalësua nga 3.8 për qind në vitin 2015 në 2.4 për qind në 2016 dhe pritet të bjerë në 1.5 për qind për vitin 201716. Investimet ranë me 4.7 për qind në vitin 2016 në terma vjetore dhe me 9.6 për qind në gjysmën e parë të vitit 2017, megjithëse me rikthimin e besimit ato pritet që të fillojnë të rigjallërohen deri në fund të vitit. Gjatë dy viteve të fundit, i mbështetur nga nivelet më të larta të punësimit dhe pagave, konsumi privat ka qenë një kontribues i madh në rritjen ekonomike, por në vitin 2017 trazirat politike zbehën kontributin e tij. Të mbështetura nga eksportet e lidhura me IHD-të dhe nxitja e eksporteve të shërbimeve nga rimëkëmbja në Eurozonë, eksportet neto pritet të kenë një kontribut pozitiv, edhe pse të vogël, në rritjen ekonomike. Sektori i ndërtimit, që ka qenë shtytësi kryesor i rritjes ekonomike në vitet e mëparshme, nuk pati zhvillim në vitin 2017. Në gjysmën e parë të
16 Zyra e Statistikave nacionale te IRJ Maqedonise rishtazi publikoi shifrat e rishikuara te BPVse per vitin 2015 (3.9 perqind) dhe 2016 (2.9 perqind). Megjithate, te dhenat e
vitit kontributi i tij ishte negativ, pasi vështirësitë teknike ndërprenë ndërtimin e dy autostradave midis Detit Adriatik (Shqipëri) dhe Detit të Zi (Bullgari). Pasiguria politike ka penguar rritjen në shumicën e shërbimeve dhe segmenteve të prodhimit në gjysmën e parë të vitit, por në gjysmën e dytë të vitit pritet një rimëkëmbje për shkak të rritjes së besimit të konsumatorëve dhe investitorëve dhe zgjidhjes së problemeve të projektit të autostradës. Pavarësisht nga ngadalësimit të aktivitetit ekonomik, punësimi vazhdoi të rritet dhe papunësia të reduktohet. Punësimi u rrit me 2.5 për qind në terma vjetorë në vitin 2016 dhe me 2.7 për qind në gjysmën e parë të vitit 2017, pjesërisht për shkak të stimulimit fiskal përmes të cilit u krijuan më shumë se 14,000 vende pune. Shumica e vendeve të punës të krijuara ishin në tregtinë me shumicë dhe pakicë për shkak të rritjes së konsumit privat; vendet e tjera të punës u krijuan në shërbimet e transportit dhe sektorët e prodhimit të lidhur ngushtë me kompanitë e mbështetura nga IHD-të, të cilat përfitojnë nga përjashtimet nga taksat dhe nga përkrahja e qeverisë. Vendet e punës në ndërtim u reduktuan në linjë me zhvillimet në sektor. Shkalla e papunësisë ra në një nivel të ulët
teresishme qe nevojiten per kalkulim te plote te rritje sekonomike nuk jane publikuar ne kohen e pergatitjes se ketij raporti
Ballkani Perëndimor RER #12
46
historik prej 22.8 përqind në gjysmën e parë të vitit 2017, pjesërisht për shkak se më pak Maqedonas morën pjesë në forcën e punës. Rënia e pjesëmarrjes mund të jetë rezultat i punëtorëve të papunë të cilët janë dekurajuar duke lënë tregun e punës, dhe një pjesë duke emigruar në vende të tjera. Megjithë programet e shënjestruara të qeverisë, norma e papunësisë së të rinjve është ende e lartë në 46 përqind, siç është edhe papunësia afatgjatë në nivel 81 përqind. Paga mesatare vazhdoi trendin rritës që filloi në vitin 2014, i nxitur nga rritja e pagave në industritë me intensitet të lartë të përdorimit të punës. Deficiti fiskal parashikohet të rritet në 3 për qind të BPV-së në vitin 2017. Performanca fiskale e këtij viti deri më tani ka ndjekur buxhetin e miratuar fillimisht. Në muajin Korrik qeveria e re
miratoi një buxhet shtesë që rregullonte të hyrat dhe shpenzimet bazuar në parashikimet më konservatore të rritjes ekonomike, por duke ruajtur të pandryshuar objektivin e deficitit në terma nominalë. Buxheti i ri ka ribalancuar shpenzimet: ka zvogëluar shpenzimet për emrin dhe promovimin e vendit, mallrat dhe shërbimet, pagat dhe shpenzimet kapitale (për t’i harmonizuar me ekzekutimin e pritshëm të tyre), dhe rritjen e shpenzimeve për pensionet, subvencionet, asistencën sociale dhe shëndetin. Të hyrat nga akcizat pritet të rriten në vitin 2017 ndërsa ato nga TVSH-ja te jenë paksa më të ulëta. Borxhi publik dhe i garantuar (PGP) parashikohet të arrijë në 48.7 për qind në vitin 2017. Gjatë pesë viteve të fundit raporti PGP-së ndaj BPV-së është rritur me rreth 10 pikë përqindjeje. Në gjysmën e parë të vitit 2017 borxhi PPG mbeti i qëndrueshëm në terma nominalë, por u zvogëlua BPV-ja. PGP pritet të rritet përsëri në gjysmën e dytë të vitit për shkak të rritjes së garancive që lidhen me projektet e autostradave. Politika monetare vijon të jetë akomoduese. Që nga shkurti i vitit 2017, Banka Qendrore ka mbajtur normën bazë të interesit në një minimum historik prej 3.25 për qind. Pas një ndërprerjeje të shkurtër në tremujorin e dytë të vitit 2016, për
shkak të transaksioneve spekulative në tregun valutor, politika monetare u normalizua në gjysmën e dytë të vitit 2016 dhe në fillim të vitit 2017. Inflacioni vjetor parashikohet të jetë 0.9 për qind; çmimet e ulëta ndërkombëtare, të kombinuara me çmime më të ulëta të shërbimeve, çuan në një deflacion prej 0.2 përqind në vitin 2016. Për vitin 2017 pritet të ketë inflacion për shkak të rritjes përsëri të çmimeve të naftës dhe çmimeve më të larta për pije, duhan dhe komunikim. Kushtet e kreditimit u përmirësun në vitin 2017. Rritja e fortë e kreditimit prej 6.5 për qind në vitin 2016 maskonte një ngadalësim të kreditimit të bizneseve, nga 7.1 për qind në vitin 2015 në 3.2 për qind në fund të vitit. Ngadalësimi vijoji edhe në gjysmën e parë të vitit 2017, por bankat aplikojnë kushte më të lehta për dhënien e kredive dhe presin kërkesë më të lartë për kredi nga bizneset në tremujorin e fundit të vitit 2017. Kreditimi për individëd ka qenë nxitësi kryesor i rritjes së kredisë në vitin 2017. Edhe pse kreditë me probleme u rritën paksa, duke arritur në 6.6 për qind të totalit të kredive në muajin Gusht, ky raport është ende më i ulët se mesatarja rajonale prej rreth 10 për qind. Në Gusht 2017, raporti kredi-depozita ishte 89 për qind, raport i cili duhet të jetë i mjaftueshëm për bankat që të zgjerojnë aktivitetet e huadhënies. Deficiti i llogarisë rrjedhëse me jashtë (LLRRJ) parashikohet të jetë i qëndrueshëm në 3.1 përqind të BPV-së në vitin 2017. Rritja solide e eksporteve u neutralizua pjesërisht nga rritja e riatdhesimit të dividentëve dhe fitimit, duke rezultuar në rënie të lehtë të LlRrJ-së në 2.1 përqind të BPV-së në gjysmën e parë të vitit. LlRrJ pritet të zgjerohet në gjysmën e dytë të vitit për shkak të rritjes së importeve të lidhura me IHD-të dhe projektet e autostradave. Në gjysmën e pare të vitit, fluksi neto i IHD-ve ishte sa gjysma e nivelit të një viti më parë, por ato pritet të rriten sërish në 2.6 përqind të BPV-së deri në fund të vitit; ky nivel është i mjaftueshëm për të financuar 84 për qind të LlRrJ-së. Në muajin Gusht rezervat valutore mbulonin 4.5 muaj importe.
Ballkani Perëndimor RER #12
47
Perspektiva dhe Rreziqet Perspektiva ekonomike është pozitive, dhe rritja ekonomike pritet të arrijë 3.2 për qind në vitin 2018 dhe 3.9 për qind në vitin 2019. Nxitësi kryesor i rritjes ekonomike ka të ngjarë të jetë konsumi privat, i nxitur nga rritja e punësimit dhe rigjallërimi i investimeve, për shkak të ndërtimit të dy autostradave. Deficiti fiskal pritet të bjerë gradualisht në 2.2 përqind deri në vitin 2019, pasi qeveria ka nisur reforma për të përmirësuar mbledhjen e tatimeve, për të shtrënguar kontrollet e shpenzimeve dhe për rritur efikasitetin e shpenzimeve të mbrojtjes sociale. Sipas skenarit bazë të konsolidimit gradual, raporti PGP-së ndaj BPV-së pritet të rritet në 55 përqind deri në vitin 2019, gjë që nënvizon nevojën për të stabilizuar borxhin në periudhën afatmesme nëpërmjet reformave strukturore të forta dhe me efektet kryesore në fazat e hershme të tyre (front-loaded). LlRrJ pritet të luhatet rreth nivelit 3 për qind të BPV-së deri në vitin 2019. Me zgjidhjen e krizës politike, rreziku kryesor
tani është situata fiskale, e cila mund të
kërcënojë stabilitetin makroekonomik dhe të
dëmtojë perspektivat e rritjes. Presionet vijnë nga
deficiti i lartë, për shkak të të hyrave të ulëta, deficiti
në rritje në sistemin e pensioneve, pagesat më të
larta të interesave dhe akumulimi i borxheve të
prapambetura. Një program i besueshëm i
konsolidimit fiskal do të ndihmojë në stabilizimin
e borxhit publik dhe në rindërtimin e
amortizatorëve fiskalë kundër goditjeve. Qeveria e
re ka mundësi të avancojë reformat për të siguruar
stabilitetin makroekonomik, për të përmirësuar
konkurrueshmërinë e vendit dhe për të nxitur
rritjen gjithëpërfshirëse ekonomike. Ndër reformat
e tilla janë përpjekjet për të përmirësuar
menaxhimin e financave publike, për të
përmirësuar klimën e investimeve, për të ndërtuar
kapitalin dhe aftësitë njerëzore dhe për të zgjeruar
mundësitë ekonomike për të gjithë.
Ballkani Perëndimor RER #12
48
Trazirat Politike Ngadalësuan Rritjen Ekonomike duke e Çuar deri në Recesion.
Papunësia u Reduktua për shkak se më Pak Persona Hynë në Forcën e Punës dhe Krijimit të Vendeve të
Punës nga Stimuli Fiskal.
Burimi: Zyra Shtetërore e Statistikave. Burimi: Zyra Shtetërore e Statistikave dhe vlerësime të Bankës Botërore.
Deficiti Fiskal u Zgjerua. Huamarrja dhe Garancitë e Qeverisë çuan në Rritje të Vogël të Borxhit Publik.
Burimi: Ministria e Financave dhe vlerësime të Bankës Botërore Burimi: Të dhëna të Bankës Kombëtare.
Pavarësisht Zgjerimit të Vazhdueshëm të Kreditimit, Pasiguria Politike Çoi në Rënie të Kreditimit për Bizneset.
LLRRJ Ishte e Qëndrueshme dhe u Finuancua Pothuajse Plotësisht nga Flukset Hyrëse të IHD-ve.
Burimi: Të dhëna të Bankës Kombëtare. Burimi: Të dhëna të Bankës Kombëtare.
Ballkani Perëndimor RER #12
49
Treguesit e zgjedhur ekonomik
IRJ e Maqedonise 2013 2014 2015 2016 2017f 2018f 2019f
Rritja e BPV-së Reale (në përqindje) 2.9 3.6 3.8 2.4 1.5 3.2 3.9
Përbërja (pikë përqindje):
Konsumi 1.5 1.9 2.9 3.1 1.9 2.3 2.5
Investimet 0.1 3.1 1.1 -1.3 -0.6 0.6 1.0
Eksportet neto 1.3 -1.3 -0.2 0.7 0.2 0.3 0.4
Exportet 2.6 7.3 3.4 5.9 4.7 4.1 3.9
Importet (-) 1.3 8.7 3.5 5.2 4.5 3.8 3.5
Inflacioni i çmimeve të konsumit (në përqindje, mesatare e periudhës)
2.8 -0.3 -0.3 -0.2 0.9 1.6 2.0
Të ardhura publike (përqind e BPV-së) 30.1 29.7 31.0 29.9 30.4 30.4 30.4
Shpenzimet publike (përqind e BPV-së) 34.1 33.9 34.4 32.5 33.4 33.1 32.7
Prej të cilave:
Shpenzime për paga (përqind e BPV-së) 7.2 7.0 7.0 6.9 6.9 6.8 6.8
Asistence sociale (përqind e BPV-së) 14.8 14.9 14.8 14.7 14.8 14.8 14.8
Shpenzime kapitale (përqind e BPV-së) 4.3 4.2 4.2 3.7 3.6 4.1 4.4
Bilanci fiskal (përqind e BPV-së) -4.0 -4.2 -3.4 -2.6 -3.0 -2.7 -2.2
Bilanci primar fiskal (përqind e BPV-së) -3.1 -3.2 -2.3 -1.5 -1.7 -1.3 -0.7
Borxhi publik (përqind e BPV-së) 34.0 38.1 38.1 39.1 39.7 41.6 42.0
Borxhi publik dhe borxhi i garantuar (përqind e BPV) 40.3 45.8 46.7 47.8 48.7 51.1 54.7
Prej të cilit: I Jashtëm (përqind e BPV-së) 25.5 31.9 31.3 33.3 33.9 36.1 38.2
Eksportet e mallrave (përqind e BPV-së) 29.2 32.5 33.6 35.2 37.7 40.5 42.3
Importi i mallrave (përqind e BPV-së) 52.0 54.2 53.6 53.6 56.2 57.3 57.0
Eksportet neto të shërbimeve (përqind e BPV-së) 4.6 4.4 3.8 3.5 3.7 3.8 3.8
Bilanci tregtar (përqind e BPV-së) -18.3 -17.3 -16.2 -14.8 -14.8 -13.0 -10.8
Fluksi hyrës i remitancave (përqind e BPV-së) 2.2 2.2 2.1 1.8 2.1 2.0 2.0
Bilanci i llogarisë rrjedhëse me jashtë (përqind e BPV-
së)
-1.6 -0.6 -1.9 -2.7 -3.1 -2.9 -2.9
Flukset hyrëse të Investimeve të huaja direkte
(përqind e BPV-së)
2.8 2.3 2.3 3.2 2.6 3.0 3.2
Borxhi i jashtëm (përqind e BPV-së) 64.0 70.3 69.9 74.1 76.3 77.5 77.1
Rritja reale e kredimit privat (përqind, mesatare e
periudhës)
1.0 8.5 9.4 7.8 n.a. n.a. n.a.
Kreditë me probleme (përqind e totalit të kredive,
fundi i periudhës)
10.9 10.8 10.6 6.4 n.a. n.a. n.a.
Norma e papunësisë (përqind, mesatare e periudhës) 29.0 28.0 26.1 23.7 22.0 20.4 19.4
Norma e papunësisë e të rinjve (përqind, mesatare e
periudhës)
51.9 53.1 47.3 50.0 n.a. n.a. n.a.
Shkalla e pjesmarrjes në forcën e punës (përqind,
mesatare e peridudhës)
57.2 57.3 57.0 56.6 n.a. n.a. n.a.
BPV-ja për frymë, PPP (dollarë aktualë ndërkombëtarë
$)
12,468 12,938 13,330 13,583 13,936 14,355 14,814
Norma e varfërisë në kufirin US$5/ditë, PPP (përqind
e popullsisë)
34.3 33.6 32.3 31.7 30.5 29.3 n.a.
Burimi: Autoritetet e vendit, Vlerësime dhe parashikime të Bankës Botërore. Shënime: Të dhënat e tregut të punës dhe rritjes së kredive reflektojnë mesataret vjetore lëvizëse YTD. Kreditë me probleme i referohen vlerës së aktualizuar të tyre. Norma e varfërisë është bazuar në anketimin e IRJ të Maqedonisë për të ardhurat dhe kushtet e jetesës (SILC).
Ballkani Perëndimor RER #12
50
______________________________________________________________
Mali i zi
• Ekonomia e Malit të ZI pritet të rritet me 4.2 për qind në vitin 2017, e mbështetur nga konsumi i
fuqishëm i ekonomive familjare, një rritje e investimeve të udhëhequra nga ndërtimi i autostradës
Bar-Boljare dhe një sezon i favorshëm turistik.
• Rritja krijoi vende pune por përmirësimet në tregun e punës u neutralizuan pjesërisht nga një
tërheqje e grave nga forca e punës.
• Qeveria miratoi një strategji ambicioze të konsolidimit fiskal të hartuar për të stabilizuar borxhin
publik deri në vitin 2019.
• Konsolidimi i besueshëm fiskal, zbutja e ndikimeve negative sociale dhe reformat strukturore për
ta bërë ekonominë më konkurruese janë me rëndësi kritike për nxitjen e besimit dhe rritjes
ekonomike.
Zhvillimet e Fundit Ekonomike
Ekonomia e Malit të Zi, e nxitur nga kërkesa e brendshme, parashikohet të rritet me 4.2 përqind në vitin 2017, nga 2.9 përqind në vitin 2016. Rritja u forcua në gjysmën e parë të vitit 2017 duke arritur në 4.2 përqind; konsumi familjar, i mbështetur nga përfitimet sociale dhe rritja e pagave, kontribuoi me 5.1 pikë përqindje (pp) në rritjen e BPV-së. Investimet gjithashtu u rritën, duke kontribuar me një tjetër 1.4 pikë përqindjeje pasi ndërtimet rezidenciale dhe punimet në autostradën Bar-Boljare, çuan në një rritje prej 23 për qind të investimeve. Konsumi i qeverisë gjithashtu kontribuoi me 0.6 pikë përqindjeje në rritjen ekonomike, kryesisht për shkak të rritjes së pagave të sektorit publik. Megjithatë, ndryshimet në inventarët patën kontribut negativ me 1.8 pp në rritjen e BPV-së dhe eksportet neto ndikuan negativisht me 1.2 pp për shkak të rritjes së importeve të pajisjeve dhe materialeve të lidhura me investimet për autostradën dhe për projektet e mullinjve me erë. Ndërkohë, një sezon i favorshëm turistik çoi në rritjen e të ardhurave të disponueshme, duke nxitur rritjen në ndërtimet rezidenciale dhe tregtinë me pakicë. Numri i netëve të qëndrimit të turistëve u rrit me 9 për qind deri në Gusht 2017, ndërsa tregtia me pakicë u rrit me 5 për qind në gjysmën e parë të vitit. Por, prodhimi industrial vazhdoi të tkurrej: rritja në sektorin e minierave nuk ishte e mjaftueshme për të
kompensuar rënien e madhe në sektorët e energjisë dhe industrisë përpunuese.
Megjithëse rritja ekonomike krijoi vende pune, tregu i punës u ndikua negativisht nga faktorët dekurajues të pjesëmarrjes në forcën e punës. Pjesëmarrja në forcën e punës qëndroi në vend në vitin 2016, pjesërisht për shkak se dhënia e përfitimeve gjatë gjithë jetës për nënat me tre ose më shumë fëmijë shkaktoi tërheqjen nga punësimi të një numri të konsiderueshëm të grave. Sidoqoftë, me përmirësimin e sektorit të turizmit, trendi u përmbys dhe në Gusht 2017 punësimi u rrit me 3.6 për qind (nga 1.3 për qind në vitin 2016). Në Qershor 2017, norma e papunësisë e matur nëpërmjet anketimit u zvogëlua me 1 pp duke arritur në 16.7 për qind (në baza katër-tremujorësh), ndërsa shkalla e punësimit u rrit pak, duke arritur në 45.5 për qind. Programet e mëdha të punësimit ndihmuan për të reduktuar papunësinë e të rinjve, megjithëse ajo mbetet e lartë në nivelin 33.5 për qind dhe papunësia afatgjatë u rrit në 77 për qind (në baza katër-tremujorësh). Këto trende pritet të përmirësohen, pasi Gjykata Kushtetuese shfuqizoi përfitimin e nënave në Qershor të vitit 2017, për shkak se e konsideroi atë jokushtetues.
Megjithëse financat publike u përmirësuan përkohësisht në vitin 2016, disa masa ekspansioniste rritën presionet fiskale në vitin 2017. Deficiti i qeverisjes së përgjithshme u
Ballkani Perëndimor RER #12
51
ngushtua nga 7.3 përqind e BPV-së në vitin 2015 në 3.1 përqind në vitin 2016, kryesisht për shkak të mos-ekzekutimit të plotë të shpenzimeve kapitale për autostradën. Përmirësimi i perfomancës në mbledhjen e tatimeve ka sjellë më shumë të hyra, por jo të mjaftueshme për të kompensuar rritjen prej 10 përqind të pagave në sektorin publik, përfitimin e përjetshëm të nënave, rritjen me 3 përqind të pensioneve dhe rritjen me 20 përqind të pensioneve minimale para zgjedhjeve të përgjithshme në Tetor.
Qeveria e zgjedhur në Nëntor 2016, ka miratuar një strategji ambicioze të konsolidimit fiskal për të frenuar rreziqet fiskale. Së bashku me buxhetin për vitin 2017, në Dhjetor të vitit 2016 qeveria e re miratoi masa të konsolidimit fiskal që arrijnë në 3.2 përqind të BPV-së, dhe që përfshijnë ndër të tjera rritje të akcizës dhe zvoglim të përjashtimeve nga TVSH-ja, mbledhjen e detyrimeve të prapambetura të taksave, ulje me 25 përqind të përfitimit të nënave, zvoglim me 8 për qind të pagave të zyrtarëve, ngrirje të bonusit të vjetërsisë deri në vitin 2019, dhe shkurtime selektive në shpenzimet kapitale. Në Qershor të vitit 2017, Parlamenti miratoi një Strategji të re Fiskale dhe ndryshimet legjislative të lidhura me të, të cilat shtuan kursimet edhe me 3 pp të BPV-së, pjesërisht duke miratuar rritje të normës së TVSH-së nga 19 në 21 për qind; rritje të akcizave për duhanin, pijet me sheqer, alkoolin dhe qymyrin; dhe zvoglimin e pagave të zyrtarëve publikë, së bashku me heqjen e përfitimit të nënës. Masat e miratuara deri më tani janë të hartuara për të reduktuar deficitin nga 6 përqind e BPV-së (që pritej në mungesë të Strategjisë Fiskale) në 4 përqind deri në fund të vitit. Deri në Korrik 2017, të hyrat ishin rritur me 9 për qind, të udhëhequra nga perfomanca e përmirsuar në mbledhjen e TVSH-së dhe akcizave. Masat për shpenzimet nuk kanë sjellë ende shkurtim të tyre; në muajin Korrik shpenzimet e përgjithshme u rritën me 7 për qind, kryesisht për shkak të rritjes së mëhershme të pagave dhe shpenzimeve kapitale lidhur me ndërtimin e autostradës. Borxhi publik (duke përfshirë garancitë) pritet të rritet në 76.1 përqind të BPV-së deri në fund të vitit, i ndikuar kryesisht nga kredia për ndërtimin e autostradës.
Presionet inflacioniste janë rritur. Shtrirja e efekteve të ndryshimit të çmimeve ndërkombëtare të naftës dhe ushqimeve në ekonominë vendase dhe rritja e akcizave për naftën dhe duhanin e shndërruan deflacionin e vitit 2016 në inflacion
prej 2.4 përqind në terma vjetorë në Shtator 2017. Presionet inflacioniste kanë gjasa të jenë të qëndrueshme për shkak të rritjes së akcizave dhe normës së TVSH-së në fillim të vitit 2018.
Zgjerimi i aktivitetit të kreditimit çoi në një rënie të kredive jop[erformuese (KJP). Niveli i përgjithshëm i kreditive u rrit me 7.7 për qind v-m-v në Gusht 2017, ndërsa kreditë për ekonomite familjare u rritën me rreth 10 për qind për muajin e tetë radhazi. Banka Qendrore uli normën e rezervës së detyruar nga 9.5 në 7.5 për qind në Mars 2017; kjo u dha bankave likuiditet shtesë për huadhënien ndaj qeverisë, e cila është rritur me afërsisht 58 për qind deri në Gusht. Gjithashtu u rritën (10.9 për qind v-m-v) edhe depozitat, që janë strategjia kryesore e financimit të bankave. Si rrjedhojë e rritjes së kreditimit dhe përpjekjeve për zgjidhjen e KJP-ve, raporti i KJP-ve ndaj totalit të kredive u ul nga 10.3 për qind në fund të vitit 2016 në më pak se 8 për qind në Shtator 2017. Megjithatë, ky raport është ende mbi nivelin e para-krizës dhe autoritetet kanë zgjatur përsëri afatin e ligjit të ristrukturimit vullnetar dhe kanë mundësuar zbatimin e tij.
Disbalancat e jashtme mbeten të larta. Pas zgjerimit në vitin 2016 në 18.1 për qind të BPV-së, deficiti i llogarisë rrjedhëse me jashtë (LlRrJ) u përmirësua disi në gjysmën e parë të vitit 2017 duke u ngushtuar në 16.1 për qind, pavarësisht se importet e mallrave u rritën me 8 për qind, për shkak të varësisë së lartë nga importet të projekteve të infrastrukturës dhe turizmit. Ndërkohë eksportet, të udhëhequra nga çeliku dhe alumini, u rritën me 7 për qind. Kontributi më i madh në zbutjen e LlRrJ-së erdhi nga eksporti i shërbimeve, kryesisht turizmi, i cili shënoi rritje me mbi 20 për qind në gjysmën e parë të vitit 2017 dhe nga tepricat në llogaritë e të ardhurave. IHD-të neto u rritën në 10.3 përqind të BPV-së deri në Qershor, duke financuar dy të tretat e LlRrJ-së. LlRrJ-ja e vitit 2017 është parashikuar në 18.6 përqind të BPV-së; IHD-të pritet të përmirësohen disi duke
Ballkani Perëndimor RER #12
52
arritur në 11.4 përqind të BPV-së dhe të qëndrojnë në nivele të ngjashme në vitet 2018-19.
Perspektiva dhe Rreziqet
Perspektiva pozitive ekonomike është e ekspozuar ndaj rreziqeve. Ekonomia pritet të rritet mesatarisht me 2.7 përqind në vitet 2018-19, falë investimeve më të larta publike dhe konsumit të familjeve. Megjithëse rritja e investimeve do të ngadalësohet pasi autostrada të përfundojë, kontributi i saj në rritjen ekonomike do të mbetet i fortë gjatë gjithë periudhës së parashikimit. Disbalancat e jashtme parashikohen të mbeten të larta, sepse modeli aktual i rritjes ekonomike është i varur nga importet.
Një nga objektivat e kuadrit fiskal afatmesëm është vendosja e borxhit dhe deficitit publik në një trajektore të qëndrueshme. Pozicioni fiskal parashikohet të jetë në ekuilibër deri në vitin 2019. Vendimet e fundit fiskale pritet të stabilizojnë borxhin publik deri në vitin 2019 dhe të zvogëlojnë ekspozimin e vendit ndaj goditjeve të jashtme. Pajtueshmëria me rregullin fiskal pritet të realizohet në vitin 2022.
Konsolidimi bindës fiskal dhe zbutja e
ndikimeve sociale të tij janë thelbësore për
forcimin e besimit dhe rritjes ekonomike. Në
kushtet e borxhit publik në rritje, është e
nevojshme që për vitet 2018-19 të krijohet hapësirë
për shërbim të rregullt të nevojave të mëdha të
rifinancimit (më shumë se 12 për qind e BPV-së).
Megjithëse ulja e deficitit është e vështirë, ajo është
mjaft urgjente për shkak të nevojës për të ri-
siguruar besimin e tregjeve dhe për të shtyrë me
sukses detyrimet ekzistuese. Masat e fundit kanë
sjellë tashmë një përmirësim në vlerësimet e S&P
dhe Moody për klasifikimin e perspektivës, nga
negative në të qëndrueshme, sipas klasifikimit
aktual për aftësinë e ulët paguese të vendit (non-
investment grade). Për të mbështetur rritjen
gjithëpërfshirëse ekonomike vendi ka nevojë për
reforma strukturore për të përshpejtuar rritjen e
sektorit privat dhe për të zvogëluar papunësinë,
veçanërisht për gratë dhe të rinjtë, dhe për të
zbutur varfërinë afatshkurtër dhe ndikimet sociale
të konsolidimit fiskal.
Ballkani Perëndimor RER #12
54
Rritja ekonomike po rimëkëmbet… (Të dhëna mujore, trendi-cikli, 2012–17)
… por disbalancat e jashtme janë ende të larta. (miliard US$, 2012–17, përqind e BPV-së)
Burimi: Të dhëna të MONSTAT. Shënim: Tc = Cikli i Trendit Shënim: të dhënat për 2017 janë në baza katër tremujorësh deri në
Qershor. Burimi: Të dhena të CBCG dheMONSTAT.
Rezultatet e tregut të punës po përmirësohen gradualisht…
(Të dhëna administrative, në mijë, 2012–17)
… por presionet inflacioniste po intensifikohen. (2012–17, normat e rritjes vjetore)
Burimi: Të dhëna të MONSTAT. Burimi: Të dhëna të MONSTAT.
Deficiti fiskal është ende i lartë… (përqind e BPV-së, 2012–16)
… dhe strategjia e konsolidimit fiskal synon të stabilizojë borxhin publik.
(2012–19, miliard €, përqind e BPV-së)
Burimi: Të dhëna të MONSTAT dhe MF. Shënim: Të dhënat e Korrik 2017 përfshijnë vetëm qeverisjen qendrore.
Burimi: Të dhëna të MONSTAT dhe MF.
Ballkani Perëndimor RER #12
54
Treguesit e zgjedhur ekonomik
Mali i zi 2013 2014 2015 2016 2017f 2018f 2019f
Rritja e BPV-së Reale (në përqindje) 3.5 1.8 3.4 2.9 4.2 2.8 2.5
Përbërja (pikë përqindje):
Konsumi 1.6 2.6 2.2 4.5 3.0 1.3 2.1
Investime 0.3 0.5 1.9 6.1 2.4 2.3 0.2
Eksporte neto 1.7 -1.3 -0.7 -7.6 -1.2 -0.8 0.2
Exportet -0.5 -0.3 2.2 2.4 1.0 1.7 1.8
Importet (-) -2.2 1.0 2.9 10.0 -2.2 -2.5 -1.7
Inflacioni i çmimeve të konsumit (në përqindje, mesatare e periudhës)
2.2 -0.7 1.5 -0.2 2.3 3.1 2.1
Të ardhura publike (përqind e BPV-së) 42.3 44.6 41.5 42.5 42.0 43.1 42.4
Shpenzimet publike (përqind e BPV-së)) 46.9 47.7 48.8 45.6 45.9 44.7 42.3
Prej të cilave:
Shpenzime për paga (përqind e BPV-së) 13.0 13.3 13.1 12.9 11.7 11.0 10.6
Asistence sociale (përqind e BPV-së) 14.4 14.3 13.3 14.1 13.6 12.6 11.9
Shpenzime kapitale (përqind e BPV-së) 4.1 5.8 9.0 4.3 8.6 9.3 8.2
Bilanci fiskal (përqind e BPV-së) -4.6 -3.1 -7.3 -3.1 -3.9 -1.6 0.2
Bilanci primar fiskal (përqind e BPV-së) -2.4 -0.9 -4.9 -1.0 -1.5 0.4 2.2
Borxhi publik (përqind e BPV-së) 57.5 59.9 66.2 64.4 68.4 70.0 69.3
Borxhi publik dhe i garantuar (përqind e BPV-së) 66.0 67.1 73.7 71.4 76.1 77.3 76.3
Prej të cilit: I Jashtëm (përqind e BPV-së) 42.6 47.9 55.7 52.8 58.4 61.4 61.7
Eksportet e mallrave (përqind e BPV-së) 11.8 10.3 8.9 8.7 8.4 8.4 8.4
Importi i mallrave (përqind e BPV-së) 51.3 50.1 48.9 50.6 50.1 49.7 49.0
Eksportet neto të shërbimeve (përqind e BPV-së) 19.4 20.0 21.6 19.4 19.0 19.3 19.9
Bilanci tregtar (përqind e BPV-së) -20.1 -19.8 -18.5 -22.5 -22.7 -21.9 -20.6
Fluksi hyrës i remitancave (përqind e BPV-së) 4.6 4.3 4.1 3.8 3.7 3.7 3.5
Bilanci i llogarisë rrjedhëse me jashtë (përqind e BPV-së)
-14.5 -15.2 -13.2 -18.1 -18.6 -18.0 -17.0
Flukset hyrëse të Investimeve të huaja direkte (përqind e BPV-së)
9.6 10.2 16.9 9.4 11.4 11.6 11.1
Borxhi i jashtëm (përqind e BPV-së) 155.9 163.4 161.9 160.9 163.4 166.7 166.3
Rritja reale e kredimit privat (përqind, mesatare e peridudhës)
2.6 -2.5 1.2 0.0 n.a. n.a. n.a.
Kreditë me probleme (përqind e totalit të kredive, fundi i periudhës)
17.5 15.9 12.5 10.3 n.a. n.a. n.a.
Norma e papunësisë (përqind, mesatare e peridudhës) 19.5 18.0 17.6 17.7 17.0 16.6 16.1
Norma e papunësisë e të rinjve (përqind, mesatare e peridudhës)
41.7 36.3 38.5 39.1 n.a. n.a. n.a.
Shkalla e pjesmarrjes në forcën e punës (përqind, mesatare e peridudhës)
50.1 52.7 53.7 54.3 n.a. n.a. n.a.
BPV-ja për frymë, PPP ($dollarë aktualë ndërkombëtarë)
14,884
15,410
16,050
16,195
16,389
16,586
16,785
Norma e varfërisë në kufirin US$5/ditë, PPP (përqind e popullsisë)
9.9 4.8 4.6 4.3 4.6 4.9 4.8
Burimi: Autoritetet e vendit, Vlerësime dhe parashikeme të Bankës Botërore. Shënime: Treguesit e tregut të punës dhe rritjes së kredive për vitin 2015 reflektojnë mesataret vjetore lëvizëse YTD. Kreditë me probleme i referohen vlerës së aktualizuar të tyre, YTD.
Ballkani Perëndimor RER #12
55
______________________________________________________________
Serbia
• Kushtet e vështira të motit dhe investimet më të ulëta ngadalësuan rritjen ekonomike në vitin
2017; për këto arsye parashikimi i rritjes ekonomike për këtë vit është ulur nga 3 në 2 për qind.
• Në tetë muajt e parë të vitit qeveria vazhdoi konsolidimin fiskal duke tejkaluar objektivin e saj të
për deficitin, që rezultoi në një suficit prej 1.8 përqind të BPV-së vjetore.
• Prioritetet e reformës përfshijnë vijimin e reformave të NSH-ve, veçanërisht privatizimin e
kompanive të mëdha kimike dhe farmaceutike, dhe ristrukturimin e sektorëve shtetërore të
energjisë dhe shërbimeve të utiliteteve.
• Shqetësimet kryesore tani janë qëndrueshmëria e konsolidimit fiskal dhe zgjerimi i disbalancës së
jashtme.
Zhvillimet e Fundit Ekonomike Vlerësimi për rritjen ekonomike të vitit 2017 tani është ulur nga 3 në 2 përqind. Megjithëse rritja ekonomike prej 2.8 për qind në vitin 2016 ishte me bazë të gjerë, më pas ajo u ngadalësua ndjeshëm. Moti i ashpër dhe i zgjatur dimëror dëmtoi rëndë sektorët e energjisë17 dhe ndërtimit, ndërsa thatësira e kohëve të fundit vlerësohet të ketë reduktuar prodhimin bujqësor me rreth 10 për qind në krahasim me vitin 2016. Rënie në vitin 2017 pësuan dhe investimet, private dhe akoma më shumë ato publike, duke reduktuar ndjeshëm kontributin e tyre në rritjen ekonomike, sa një e treta e kontributit në vitin 2016. Ndërkohë, rritja e importeve që rezultoi nga kërkesa e ngurtë për mallra të ndërmjetme dhe energji, tejkaloji rritjen e prodhimit.
Nevertheless, employment rose18 by 4.3 percent in the second quarter of 2017, compared to the same quarter of 2016, pushing up the employment rate to a record high of 48.1 percent. Hoëever, nearly a quarter of all jobs are informal and thus not registered ëith social insurance institutions. Unemployment fell to 11.8 percent in the second quarter, the loëest level since 1997. Equally important, youth unemployment dropped from 36.1 percent a year ago to 28.9 percent. The gradual recovery in ëages that began in 2016 has
17 Prodhimi i energjisë elektrike në veçanti. 18 Anketimi i Forcës së Punës (LFS), tremujori i dytë 2017.
continued: average ëages increased by 1 percent in real terms (y-o-y) in the first half of 2017. Private sector ëages recovered faster, at 4.9 percent y-o-y, but at 3.4 percent groëth, ëages in the public sector are catching up.
Megjithatë, punësimi në tremujorin e dytë të vitit 2017 u rrit19 me 4.3 përqind, krahasuar me periudhën e njëjtën në vitin 2016, duke e rritur normën e punësimit në një rekord të lartë historik prej 48.1 përqind. Megjithatë, gati një e katërta e të gjitha vendeve të punës janë informale dhe kështu nuk janë të regjistruara në institucionet e sigurimeve shoqërore. Norma e papunësisë në tremujorin e dytë ra në 11.8 për qind, niveli më i ulët që nga viti 1997. Po aq e rëndësishme, norma e papunësisë së të rinjve ra nga 36.1 për qind një vit më parë në 28.9 për qind. Rritja graduale e pagave që filloi në vitin 2016 vijoji edhe në gjysmën e parë të vitit 2017, duke u rritur me 1 për qind në terma realë (v-m-v). Pagat e sektorit privat përjetuan rritjen më të shpejtë, me 4.9 për qind në terma vjetorë, por edhe pagat e sektorit publik nuk ngelen prapa me 3.4 përqind rritje.
Buxheti do të jetë i balancuar ose me një suficit të vogël. Vazhdimësia e të hyrave më të larta, kontrollit të shpenzimeve dhe mos-ekzekutimit të plotë të programit të investimeve publike çuan në një suficit vjetor prej 1.8 përqind ndaj BPV-së deri në muajin Gusht. Të hyrat u rritën me 7.1 për qind
19 Anketimi i Forcës së Punës (LFS), tremujori i dytë 2017.
Ballkani Perëndimor RER #12
56
(v-m-v në terma nominalë) dhe shpenzimet u rritën me vetëm 1.2 për qind. Të hyrat u rritën kryesisht për shkak të të hyrave më të larta nga TVSH-ja mbi importet; të hyrat nga tatimi mbi fitimet e korporatave dhe kontributet sociale u rritën së bashku me punësimin formal. Shpenzimet ishin në nivel të ngjashëm me vitin e kaluar në të gjitha kategoritë, me përjashtim të blerjeve të mallrave dhe shërbimeve (që përfshin dhe punësimin e punonjësve të rinj me kontrata afatshkurtra) dhe huadhënien ndaj NSH-ve. Megjithatë, rënia prej 13 për qind e shpenzimeve në infrastrukturën publike (v-m-v, në terma nominalë) mund të pengojë rritjen e ekonomisë. Suficiti aktual fiskal ka ndihmuar në zvoglimin e borxhit publik si pjesë e BPV-së nga 73 për qind në vitin 2016, në 65.5 për qind në fund të muajit Gusht.20 Ndërkohë që të hyrat pritet të vijojnë trendin e tyre gjatë vitit 2017, shpenzimet për subvencione, transferta dhe huadhënie ndaj NSH-ve ka gjasa të reduktojnë suficitin aktual në 0.1-0.3 përqind të BPV-së deri në fund të vitit.
Rritja më e ngadalshme ekonomike dhe vlerësimi i dinarit reduktuan inflacionin, por edhe kredia për sektorin privat pësoi rënie. Inflacioni arriti kulmin e tij të vitit 2017 në muajin Prill me 4 përqind, duke rënë në 3.2 përqind (v-m-v) në Shtator. Pasi e mbajti konstant normën bazë të interesit në 4 për qind për 13 muaj rresht, banka qendrore e uli atë në 3.75 për qind në Shtator dhe në 3.5 për qind në Tetor. Megjithatë, rritja vjetore M1 u reduktua në 8.3 përqind në Shtator 2017, pasi kishte arritur në së 20.5 përqind në Dhjetor 2016. Gjatë muajit Shtator dinari u mbiçmua me 3.3 përqind kundrejt euros. Rritja e kreditimit të sektorit privat me 0.7 përqind deri në Shtator ishte e ngadaltë; ajo varet kryesisht nga kreditimi më i lartë për individët (rreth 8.4 për qind), sepse kreditë për bizneset u ulën me 1.1 për qind (v-m-v). Huadhënia për qeverinë u rrit me 1.8 për qind (v-m-v, në terma nominalë). Raporti i kredive joperformuese (KJP) ndaj totalit të kredive u ul përsëri, nga 18.9 për qind në fund të vitit 2016 në
20 Llogaritur si përqindje e mesatares lëvizëse të BPV-së, të gjitha vlerat në dinarë. Borxhi total publik përfshin borxhin jo të garantuar të qeverive locale.
14.7 për qind në Gusht, pasi bankat fshinë më shumë hua të këqija nga bilancet e tyre ose i shitën ato tek investitorë të specializuar. KJP-të mbeten të përqendruara në bankat shtetërore, ku ato përfaqësojnë afërsisht 25 përqind të totalit të kredive.
Deficiti i llogarisë rrjedhëse me jashtë (LlRrJ) pritet të arrijë 4.6 përqind të BPV-së deri në fund të vitit. LlRrJ-ja arriti 3,2 përqind të GDP-së vjetore në tetë muajt e parë, ndërsa deficiti tregtar u zgjerua me rreth 20 përqind; e shprehur në euro kjo përbën një zgjerim prej 67 për qind. Deri aktualisht në 2017 eksportet janë rritur me 11 për qind21, ku eksportet e produkteve bujqësisore janë rritur me 18 për qind, gomat e makinave me 26 për qind dhe eksportet e industrisë së metaleve me 46 për qind,22 ndërsa fabrika e çelikut në Smederevë rifilloi aktivitetin me menaxhimin e ri. Megjithatë rritja e importeve me 12.7 për qind anuloi rritjen e eksporteve. Gjatë muajit Gusht, importet e mallrave të ndërmjetme u rritën me 16.4 për qind dhe importi i energjisë u rrit me 34.8 për qind, për shkak të kushteve të ashpra dimërore dhe problemeve operacionale në kompaninë shtetërore të energjisë elektrike - EPS. Rritja neto e IHD-ve prej 12.9 për qind në euro, ishte më se e mjaftueshme për të mbuluar LlRrJ-në.
Perspektiva dhe Rreziqe Rritja ekonomike parashikohet të rigjallërohet gradualisht në vitin 2018 e në vijim, do të jetë edhe e ekspozuar ndaj rreziqeve. Pas rritjes zhgënjyese të këtij viti, ekonomia Serbe pritet të rimëkëmbet në periudhë afatmesme. Bazuar në rritjen e paralajmëruar të pagave të sektorit publik dhe rritjen e pritur të punësimit në përgjithësi, konsumi ka gjasa të rritet më shpejt se sa parashikohej më parë, por nuk është e qartë se sa kjo rritje do të ndikojë me zgjerimin e importeve. Investimet publike në vitin 2018 duhet të rriten me përmirësimin e ekzekutimit të projekteve.
21 Bazuar në të dhënat e bilancit të pagesave të publikuar nga NKS, të llogarituara në euro. 22 Të dhënat bazohen në raportin e Zyrës së Statistikave deri në Gusht 2017.
Ballkani Perëndimor RER #12
57
Parashikimet rritjes ekonomike afatmesme varen në masë të madhe nga ritmi i reformave strukturore. Serbia duhet të adresojë problemin e ndërmarrjeve shtetërore të mëdha dhe të paqëndrueshme (NSH). Përveç shërbimeve publike, qeveria ka pjesë në më shumë se 600 kompani, disa prej të cilave kanë kërkuar mbështetje masive financiare (rreth 1 për qind të BPV-së çdo vit). Përfundimi i kësaj pjese të tranzicionit nga një ekonomi e planifikuar në një ekonomi tregu do të ulte presionet fiskale, do të zvogëlonte efektin negativ në investimet private dhe do të rriste konkurrencën. Duke pasur parasysh ndikimin e mundshëm fiskal dhe argumentat për pronësinë e qeverisë në sektoë specifikë, prioritet duhet t’i kushtohet NSH-ve të mëdha kimike. Përshpejtimi i ristrukturimit të kompanive shtetërore të shërbimeve, shumica e të cilave janë në sektorin e energjisë, jo vetëm që do të sjellë kursime të konsiderueshme financiare, por do të siguronte gjithashtu një furnizim më të besueshëm të energjisë elektrike, i cili është një nga komponentët kryesorë të rritjes ekonomike (siç është demonstruar në vitin 2017). LlRrJ ka mundësi të zgjerohet në periudhë afatmesme. Ndërsa eksportet ka gjasa të rriten (bazuar në investimet e huaja të kohëve të fundit në sektorin real dhe në rritjen e rëndësisë së sektorit të shërbimeve) duke arritur në rreth 55 përqind të BPV-së, rritja e konsumit ka të ngjarë të stimulojë importet. Për shkak se bilanci primar ka gjasa të përkeqësohet nga transferimi jashtë vendit i fitimeve të kompanive të huaja, financimi i jashtëm do të duhet të rritet, dhe kjo do të zgjerojë borxhin e jashtëm.
Me rigjallërimin e kërkesës së brendshme, inflacioni është në trajektore për rritje graduale, por gjithsesi ai pritet të qëndrojë brenda intervalit të synuar të BKS. Politika monetare do të vijojë të operojë brenda kuadrit të shënjestrimit të inflacionit, e mbështetur nga një kurs fleksibël këmbimi.
Rreziqet kryesore për skenarin bazë rrjedhin
nga një lehtësim i mundshëm fiskal dhe një
zgjerim i disbalancave të jashtme. Programi
aktual i FMN skadon në fillim të vitit 2018 dhe
kuadri fiskal afatmesëm nuk është ende i qartë.
Rritjet e fundit të pagave, subvencionet
substanciale ndaj NSH-ve dhe vonesat në
reformimin e sistemit të pagave të sektorit publik
po ushtrojnë më shumë presion mbi stabilitetin
fiskal dhe nevojat e financimit të jashtëm
afatshkurtër do të ushtrojnë presion për zgjerimin
e borxhit të jashtëm.
58
Bujqësia ka ngadalësuar ekonominë… (kontributi në rritjen e GVA-së në pikë përqindje)
… por tregu i punës po vijon të përmirësohet. (në përqindje)
Burimi: Zyra e Statistikave të Serbisë. Burimi: Zyra e Statistikave të Serbisë. Suficiti fiskal në gjashtëmujorin e parë … (përqind e BPV-së vjetore)
… ndihmoi zvoglimin e borxhit publik. (ndryshimi neto, milion €)
Burimi: Ministria e Financave Burimi: Ministria e Financave Inflacioni është ngadalësuar që prej muajit Prill… (in percent)
…pavarësisht rritjes së kreditimit për individët. (milion €)
Burimi: Zyra e Statistikave të Serbisë Burimi: Banka Kombëtare e Serbisë
-3.0
-2.0
-1.0
0.0
1.0
2.0
3.0
4.0
5.02
01
5 Q
1
20
15
Q2
20
15
Q3
20
15
Q4
20
16
Q1
20
16
Q2
20
16
Q3
20
16
Q4
20
17
Q1
20
17
Q2
Industry Services Agriculture
0.0
10.0
20.0
30.0
40.0
50.0
H1H2H1H2H1H2H1H2H1H2H1H2H1H2H1H2H1H2H1
2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 20162017
Employment rate Unemployment rate
-3.00
-2.50
-2.00
-1.50
-1.00
-0.50
0.00
0.50
1.00
Q1 Q2 Q3 Q4
2014 2015 2016 2017
-2,000
-1,000
0
1,000
2,000
3,000
4,000
0
1
2
3
4
5
6
Jan
-14
Ap
r-14
Jul-
14
Oct
-14
Jan
-15
Ap
r-15
Jul-
15
Oct
-15
Jan
-16
Ap
r-16
Jul-
16
Oct
-16
Jan
-17
Ap
r-17
Jul-
17
CPI,total
Target,upperband
Target,lowerband
0
2,000
4,000
6,000
8,000
10,000
12,000
Jan
-06
Jan
-07
Jan
-08
Jan
-09
Jan
-10
Jan
-11
Jan
-12
Jan
-13
Jan
-14
Jan
-15
Jan
-16
Jan
-17
privateenterprisesgovernment
households
SOEs
Ballkani Perëndimor RER #12
59
Treguesit e zgjedhur ekonomik
Serbia 2013 2014 2015 2016 2017f 2018f 2019f
Rritja e BPV-së reale (përqind) 2.6 -1.8 0.8 2.8 2.0 3.0 3.5
Përbërja (pikë përqindje):
Konsumi -0.7 -1.0 0.4 0.6 1.8 2.4 2.6
Investime -1.9 -0.2 1.3 0.6 0.5 1.1 1.1
Eksporte neto 5.2 -0.6 -0.8 1.5 -0.4 -0.5 -0.2
Exportet 7.9 2.3 4.5 5.7 4.3 3.6 4.3
Importe (-) 2.7 3.0 5.4 4.2 4.6 4.1 4.6
Inflacioni i çmimeve të konsumit (në përqindje, mesatare e periudhës)
7.9 2.1 1.4 1.1 3.1 3.0 3.0
Të ardhura publike (përqind e BPV-së) 37.9 39.7 40.4 41.7 42.4 41.1 40.9
Shpenzimet publike (përqind e BPV-së)) 43.5 46.3 44.0 43.0 42.1 41.3 41.2
Prej të cilave:
Shpenzime për paga (përqind e BPV-së) 10.1 9.9 8.8 8.3 8.3 8.3 8.2
Asistence sociale (përqind e BPV-së) 17.7 17.8 17.6 16.8 16.2 15.7 15.6
Shpenzime kapitale (përqind e BPV-së) 2.1 2.5 2.8 3.3 3.1 3.4 3.7
Bilanci fiskal (përqind e BPV-së) -5.6 -6.6 -3.7 -1.3 0.3 -0.2 -0.2
Bilanci primar fiskal (përqind e BPV-së) -3.2 -3.7 -0.5 1.8 3.2 2.5 2.3
Borxhi publik (përqind e BPV-së) 52.6 64.2 68.8 67.8 62.3 59.8 56.0
Borxhi publik dhe i garantuar (përqind e BPV-së) 60.9 71.8 75.9 73.0 67.0 64.0 60.0
Prej të cilit: I Jashtëm (përqind e BPV-së) 35.7 41.5 45.2 45.9 40.0 40.0 40.0
Eksportet e mallrave (përqind e BPV-së) 30.7 31.9 33.9 37.0 39.3 41.3 43.4
Importi i mallrave (përqind e BPV-së) 42.8 44.3 45.8 46.0 49.1 50.9 52.9
Eksportet neto të shërbimeve (përqind e BPV-së) 0.9 1.4 2.2 2.6 2.7 3.1 3.5
Bilanci tregtar (përqind e BPV-së) -11.2 -10.9 -9.8 -6.4 -7.1 -6.5 -6.1
Fluksi hyrës i remitancave (përqind e BPV-së) 6.3 5.6 6.2 5.4 5.7 5.7 5.5
Bilanci i llogarisë rrjedhëse me jashtë (përqind e BPV-së)
-6.1 -6.0 -4.7 -3.1 -4.6 -4.3 -4.2
Flukset hyrëse të Investimeve të huaja direkte (përqind e BPV-së)
3.8 3.7 5.4 5.4 5.8 5.2 5.0
Borxhi i jashtëm (përqind e BPV-së) 74.8 77.1 78.3 76.7 74.6 68.9 65.3
Rritja reale e kredimit privat (përqind, mesatare e peridudhës)
-9.2 -3.8 -1.3 5.0 n.a. n.a. n.a.
Kreditë me probleme (përqind e totalit të kredive, fundi i periudhës)
21.4 21.5 21.6 17.0 n.a. n.a. n.a.
Norma e papunësisë (përqind, mesatare e peridudhës)
22.1 19.2 17.7 15.3 13.5 13.0 12.5
Norma e papunësisë e të rinjve (përqind, mesatare e peridudhës)
49.4 47.6 43.2 42.4 n.a. n.a. n.a.
Shkalla e pjesmarrjes në forcën e punës (përqind, mesatare e peridudhës)
48.4 51.9 51.6 52.0 n.a. n.a. n.a.
BPV-ja për frymë, PPP ($dollarë aktualë ndërkombëtarë)
13,772 13,806 14,112 14,412 15,164 16,063 17,049
Norma e varfërisë në kufirin US$5/ditë, PPP (përqind e popullsisë)
Burimis: Autoritetet e vendit, vlerësime dhe parashikime të Bankës Botërore. Shënime: Treguesit e tregut të punës dhe rritjes së kredive reflektojnë mesataret vjetore lëvizëse YTD. Kreditë me probleme i referohen vlerës së aktualizuar të tyre, YTD.
Ballkani Perëndimor RER #12
60
Ballkani Perëndimor RER #12
61
Treguesit kryesor ekonomik
Ballkani Perëndimor RER #12
62
Ballkani Perëndimor RER #12
63
2013 2014 2015 2016 2017f 2018f 2019f
Rritja reale e BPV (përqind) Shqipëria 1.0 1.8 2.2 3.4 3.8 3.6 3.5
Bosnjë e Hercegovina 2.4 1.1 3.0 3.1 3.0 3.2 3.4
Kosova 3.4 1.2 4.1 3.4 4.4 4.8 4.8
IRJ e Maqedonisë 2.9 3.6 3.8 2.4 1.5 3.2 3.9
Mali i zi 3.5 1.8 3.4 2.9 4.2 2.8 2.5
Serbia 2.6 -1.8 0.8 2.8 2.0 3.0 3.5
WB6 2.5 0.3 2.2 2.9 2.6 3.3 3.6
Inflacioni i çmimeve të konsumit (përqind, mesatare e periudhes)
Shqipëria 1.9 1.6 1.9 1.3 2.1 2.9 3.0
Bosnjë e Hercegovina -0.1 -0.9 -1.0 -1.1 1.1 1.1 0.1
Kosova 1.8 0.4 -0.5 0.3 1.7 1.7 1.7
IRJ e Maqedonisë 2.8 -0.3 -0.3 -0.2 0.9 1.6 2.0
Mali i zi 2.2 -0.7 1.5 -0.2 2.3 3.1 2.1
Serbia 7.9 2.1 1.4 1.1 3.1 3.0 3.0
WB6 2.8 0.4 0.5 0.2 1.9 2.2 2.0
Shpenzimet publike (përqind e BPV) Shqipëria 29.2 32.3 31.5 29.4 30.2 30.1 29.6
Bosnjë e Hercegovina 44.8 45.8 42.6 42.1 44.2 41.3 39.6
Kosova 28.1 27.0 26.6 27.5 29.0 29.3 29.7
IRJ e Maqedonisë 34.1 33.9 34.4 32.5 33.4 33.1 32.7
Mali i zi 46.9 47.7 48.8 45.6 45.9 44.7 42.3
Serbia 43.5 46.3 44.0 43.0 42.1 41.3 41.2
WB6 37.8 38.8 38.0 36.7 37.5 36.6 35.8
Te hyrat publike (përqind e BPV) Shqipëria 24.2 26.3 26.6 27.6 28.2 28.1 28.1
Bosnjë e Hercegovina 42.7 43.8 43.2 43.1 42.7 41.1 40.5
Kosova 25.2 24.4 25.4 26.7 27.0 26.8 27.0
IRJ e Maqedonisë 30.1 29.7 31.0 29.9 30.4 30.4 30.4
Mali i zi 42.3 44.6 41.5 42.5 42.0 43.1 42.4
Serbia 37.9 39.7 40.4 41.7 42.4 41.1 40.9
WB6 Mimeve
t33.7 34.7 34.7 35.2 35.5 35.1 34.9
Ballkani Perëndimor RER #12
64
2013 2014 2015 2016 2017f 2018f 2019f
Bilanci fiskal (përqind e BPV) Shqipëria -5.1 -6.0 -4.9 -1.8 -2.0 -2.0 -1.5
Bosnjë e Hercegovina -2.1 -2.0 0.7 1.0 -1.5 -0.2 0.9
Kosova -2.9 -2.6 -1.2 -0.9 -2.0 -2.5 -2.7
IRJ e Maqedonisë -4.0 -4.2 -3.4 -2.6 -3.0 -2.7 -2.2
Mali i zi -4.6 -3.1 -7.3 -3.1 -3.9 -1.6 0.2
Serbia -5.6 -6.6 -3.7 -1.3 0.3 -0.2 -0.2
WB6 -4.1 -4.1 -3.3 -1.4 -2.0 -1.5 -0.9
Borxhi publik (përqind e BPV) Shqipëria 66.6 67.9 69.0 67.5 65.7 65.5 62.7
Bosnjë e Hercegovina 34.5 40.4 40.5 38.7 37.4 34.6 30.6
Kosova 8.9 10.4 12.7 14.3 16.8 19.2 20.6
IRJ e Maqedonisë 34.0 38.1 38.1 39.1 39.7 41.6 42.0
Mali i zi 57.5 59.9 66.2 64.4 68.4 70.0 69.3
Serbia 52.6 64.2 68.8 67.8 62.3 59.8 56.0
WB6 42.4 46.8 49.2 48.6 48.4 48.4 46.9
Borxhi publik dhe i garantuar publik (përqind e BPV) Shqipëria 70.4 72.0 73.1 72.4 70.9 68.5 65.7
Bosnjë e Hercegovina 37.7 41.7 41.9 40.4 39.1 36.4 32.4
Kosova 8.9 10.6 12.9 14.6 17.5 20.0 21.3
IRJ e Maqedonisë 40.3 45.8 46.7 47.8 48.7 51.1 53.7
Mali i zi 66.0 67.1 73.7 71.4 76.1 77.3 76.3
Serbia 60.9 71.8 75.9 73.0 67.0 64.0 60.0
WB6 47.4 51.5 54.0 53.3 53.2 52.9 51.7
Eksporti i mallrave (përqind e BPV) Shqipëria 10.9 9.3 7.5 6.7 6.6 6.5 6.3
Bosnjë e Hercegovina 24.8 25.1 25.2 25.7 25.6 25.6 25.6
Kosova 5.5 5.9 5.6 5.1 5.7 6.0 6.4
IRJ e Maqedonisë 29.2 32.5 33.6 35.2 37.7 40.5 42.3
Mali i zi 11.8 10.3 8.9 8.7 8.4 8.4 8.4
Serbia 30.7 31.9 33.9 37.0 39.3 41.3 43.4
WB6 24.0 24.7 25.2 26.7 28.0 29.2 30.3
Ballkani Perëndimor RER #12
65
2013 2014 2015 2016 2017f 2018f 2019f
Bilanci tregtar (përqind e BPV) Shqipëria -18.2 -19.0 -17.4 -16.8 -15.3 -14.2 -12.8
Bosnjë e Hercegovina -20.5 -22.7 -18.8 -17.1 -16.8 -16.8 -17.7
Kosova -27.9 -28.9 -28.5 -28.8 -29.5 -29.1 -27.8
IRJ e Maqedonisë -18.3 -17.3 -16.2 -15.1 -14.2 -13.0 -11.5
Mali i zi -20.1 -19.8 -18.5 -22.5 -22.7 -21.9 -20.6
Serbia -11.2 -10.9 -9.8 -6.4 -7.1 -6.5 -6.1
WB6 -16.3 -16.7 -15.1 -13.3 -13.4 -12.7 -12.0
Bilanci i llogarire rrjedhese me jashte (përqind e BPV) Shqipëria -10.9 -12.9 -10.8 -9.6 -8.3 -7.7 -7.7
Bosnjë e Hercegovina -5.3 -7.4 -5.7 -5.1 -5.3 -5.8 -6.7
Kosova -3.4 -7.0 -8.6 -9.2 -9.7 -10.0 -9.8
IRJ e Maqedonisë -1.6 -0.6 -1.9 -2.7 -3.1 -2.9 -2.9
Mali i zi -14.5 -15.2 -13.2 -18.1 -18.6 -18.0 -17.0
Serbia -6.1 -6.0 -4.7 -3.1 -4.6 -4.3 -4.2
WB6 -6.3 -7.0 -6.1 -5.5 -6.1 -5.9 -6.0
Borxhi i jashtem (përqind e BPV) Shqipëria 64.4 72.4 74.7 74.7 77.9 79.8 80.8
Bosnjë e Hercegovina 73.8 76.9 76.6 76.2 74.3 72.1 70.0
Kosova 30.4 31.4 33.3 33.6 34.9 35.9 35.9
IRJ e Maqedonisë 64.0 70.3 69.9 74.1 76.3 77.5 77.1
Mali i zi 155.9 163.4 161.9 160.9 163.4 166.7 166.3
Serbia 74.8 77.1 78.3 76.7 74.6 68.9 65.3
WB6 77.2 81.9 82.4 82.7 83.6 83.5 82.6
Norma e papunesise (mesatare e periudhes, përqind) Shqipëria 17.1 18.0 17.3 15.2 14.0 n.a. n.a.
Bosnjë e Hercegovina 27.5 27.5 27.7 25.4 20.5 n.a. n.a.
Kosova 30.0 35.3 32.9 27.5 n.a. n.a. n.a.
IRJ e Maqedonisë 29.0 28.0 26.1 23.7 22.0 20.4 19.4
Mali i zi 19.5 18.0 17.6 17.7 17.0 16.6 16.1
Serbia 22.1 19.2 17.7 15.3 13.5 13.0 12.5
WB6 23.5 22.5 21.2 18.7 n.a. n.a. n.a.
Burimi: kalkulimet e Bankes Boterore dhe parashikimet ng ate dhenat nga autoritetet nacionale dhe Parashikimi Ekonomik Boteror (2017)
Ballkani Perëndimor RER #12
66
