Atmosferin termodinamika elementləriAtmosferin termodinamika elementləri

Mühazirəçi: Mühazirəçi: AA.X. Hacıyev.X. Hacıyev

MİLLİ AVİASİYA MİLLİ AVİASİYA AKADEMİYASIAKADEMİYASI

Havanın şaquli hərəkətlərinin növləri Havanın şaquli hərəkətlərinin növləri və onların yaranma səbəblərivə onların yaranma səbəbləri

Yaranma səbəblərindən asılı olaraq şaquli hərəkətlərin Yaranma səbəblərindən asılı olaraq şaquli hərəkətlərin aşağıdakı növləri fərqləndirilir:aşağıdakı növləri fərqləndirilir: --KonveksiyaKonveksiya;;--Qalxan sürüşmələrQalxan sürüşmələr;;--Dinamik turbulentliDinamik turbulentli;;--Dalğavari hərəkətlərDalğavari hərəkətlər. . ККonveksiyaonveksiya – – havanın şaquli istiqamətlənmiş qalxan və ya havanın şaquli istiqamətlənmiş qalxan və ya enən hərəkətləri. Konveksiya termik və ya məcburi ola bilir. enən hərəkətləri. Konveksiya termik və ya məcburi ola bilir.

Termik konveksiyaTermik konveksiya – yer səthinin qeuri bərabər qızması nəticəsində baş – yer səthinin qeuri bərabər qızması nəticəsində baş verir. Daha çox qızmış səth üzərində havaverir. Daha çox qızmış səth üzərində hava tez q tez qızaraq ətrafdakı havadan ızaraq ətrafdakı havadan daha isti və yüngül olur və yuxarı qalxmağa başlayır. Qalxan axının daha isti və yüngül olur və yuxarı qalxmağa başlayır. Qalxan axının yanında enən axın yaranır. yanında enən axın yaranır. Termik konveksiya həmçininsoyuq havanın Termik konveksiya həmçininsoyuq havanın isti səth üzərində hərəkəti zamanı yaranır. Termik konveksiya qarışıq isti səth üzərində hərəkəti zamanı yaranır. Termik konveksiya qarışıq hava axınları şəklində ola bilir və nizamlı qalxan və enən hava axınları hava axınları şəklində ola bilir və nizamlı qalxan və enən hava axınları şəklində təzahür edə bilir. Termik konveksiya maksimal qiyməti ilin isti şəklində təzahür edə bilir. Termik konveksiya maksimal qiyməti ilin isti dövrünə düşən yaxşı ifadə olunmuş sutkalıq və illik gedişə malikdir. dövrünə düşən yaxşı ifadə olunmuş sutkalıq və illik gedişə malikdir.

a)b)

Şəkil 1. Termik konveksiya a) qarışıq;

b) nizamlı.

ТHSH

а)

Şəkil 2. Soyuq cabhələrdə məcburi konveksiya

Məcburi konveksiya (şəkil 2, 3.) aşağıdakı hallarda yaranır:a) Soyuq cəbhədə soyuq havanın isti havanın altına axması zamanı;b) Isti havanın böyük dağ yamaclarına axması zamanı (oroqrafik konveksiya).

Şəkil 3. Məcburi (oroqrafik) konveksiya

Konveksiya bir neçə yüz metrdən bir neçə km-ə qədər Konveksiya bir neçə yüz metrdən bir neçə km-ə qədər yayıla bilir, bəzən isə bütün troposferi əhatə edə bilir. . Qalxan yayıla bilir, bəzən isə bütün troposferi əhatə edə bilir. . Qalxan hava axınlarının sürəti 30...40 m/s və daha artıq, enən hava axınlarının sürəti 30...40 m/s və daha artıq, enən axınların sürəti isə 10...15 m/s-yə çata bilir. Həm termik, həm axınların sürəti isə 10...15 m/s-yə çata bilir. Həm termik, həm də məcburi konveksiya şaquli inkişaf buludlarının də məcburi konveksiya şaquli inkişaf buludlarının yaranmasına (topa, güclü-topa, topa-yağış) və uçuş zamanı yaranmasına (topa, güclü-topa, topa-yağış) və uçuş zamanı güclü sirkələnməyə səbəb olur. güclü sirkələnməyə səbəb olur. Qalxan sürüşməQalxan sürüşmə - - böyük hava kütlələrinin maili hərəkəti: böyük hava kütlələrinin maili hərəkəti: а) а) İsti cəbhələrdə isti havanın soyuq hava üzərinə axması İsti cəbhələrdə isti havanın soyuq hava üzərinə axması zamanı (şəkil 4);zamanı (şəkil 4);

SHİH

Şəkil 4. İsti havanın soyuq hava üzərinə axması

a)

İH

Şəki 5. İsti havanın dağ yamacları üzərinə axması

b)

b) İsti havanın dağ yamacları üzərinə axması (şəkil 5);

konveksiya

İHSH

Qalxan sürüşmə

c) Soyuq cəbhədə soyuq havanın isti havanın altına yavaş axması zamanı

c)

Şəkil 6. Soyuq havanın isti havanın altına yavaş axması

Qalxan sürüşmənin sürəti 5...10 sm/s, üfüqi Qalxan sürüşmənin sürəti 5...10 sm/s, üfüqi gərginliyiyüzlərlə bəzən minlərlə km olur. Qalxan gərginliyiyüzlərlə bəzən minlərlə km olur. Qalxan sürüşmə laylı buludluğun yaranmasına səbəb olur. sürüşmə laylı buludluğun yaranmasına səbəb olur. Qalxan sürüşmənin sürəti çox kiçik olduğuna görə Qalxan sürüşmənin sürəti çox kiçik olduğuna görə belə şaquli hərəkətlər sahəsində təyyarələrin belə şaquli hərəkətlər sahəsində təyyarələrin sirkələnməsi müşahidə olunmur. sirkələnməsi müşahidə olunmur.

Dinamik turbulentlikDinamik turbulentlik – – havanın üfüqi havanın üfüqi yerdəyişməsi və yer səthinə sürtünməsi nəticəsində yerdəyişməsi və yer səthinə sürtünməsi nəticəsində yaranan nizamsız qalxan və enən burulğanlara yaranan nizamsız qalxan və enən burulğanlara deyilir (şəkil 7). deyilir (şəkil 7).

1…1,5 km

Şəkil 7. Dinamik turbulentlik

Dinamik turbulentlik zamanı qalxan axınların Dinamik turbulentlik zamanı qalxan axınların sürəti saniyədə onlarla santimetrə çata bilir. Yer sürəti saniyədə onlarla santimetrə çata bilir. Yer səthindən 1...1,5 km hündürlüyə qədər müşahidə səthindən 1...1,5 km hündürlüyə qədər müşahidə olunur. Yayda termik konveksiya və turbulentlik olunur. Yayda termik konveksiya və turbulentlik eyni zamnada müşahidə olunur. Dinamik eyni zamnada müşahidə olunur. Dinamik turbulentlik aşağı təbəqənin dalğavari buludlarının turbulentlik aşağı təbəqənin dalğavari buludlarının yaranmasına səbəb olur və qalxma və enmə yaranmasına səbəb olur və qalxma və enmə etaplarında zəif, bəzən isə mülayim sirkələnməyə etaplarında zəif, bəzən isə mülayim sirkələnməyə səbəb our. səbəb our.

Havanın dalğavari hərəkətləriHavanın dalğavari hərəkətləri inversiya və inversiya və izotermiya təbəqələrində (onların yuxarı və aşağı izotermiya təbəqələrində (onların yuxarı və aşağı sərhədlərində) havanın sıxlığı və hərəkət sürəti fərqləri sərhədlərində) havanın sıxlığı və hərəkət sürəti fərqləri nəticəsində yaranırnəticəsində yaranır. . Dəniz səthində yaranan dalğalara uyğun Dəniz səthində yaranan dalğalara uyğun olaraq inversiya təbəqəsinin sərhədləridə dalğavari səthə olaraq inversiya təbəqəsinin sərhədləridə dalğavari səthə malikdir. Bu zamanı dalğaların zirvəsində qalxan hərəkətlər, malikdir. Bu zamanı dalğaların zirvəsində qalxan hərəkətlər, çökək hissələrində isə enən hərəkətlər olur. çökək hissələrində isə enən hərəkətlər olur.

Dalğaların təpə hissəsində kifayət qədər rütubət Dalğaların təpə hissəsində kifayət qədər rütubət tutumu olduqda dalğavari buludlar formalaşır. Bu tutumu olduqda dalğavari buludlar formalaşır. Bu buludlarda uçuş zamanı təyyarənin tsikliksirkələnməsi buludlarda uçuş zamanı təyyarənin tsikliksirkələnməsi müşahidə olunur. müşahidə olunur.

Atmosferdə adiabatik proseslərAtmosferdə adiabatik proseslər

Adiabatik proses.Adiabatik proses. Adiabatik proses dedikdə, müəyyən hava Adiabatik proses dedikdə, müəyyən hava həcmində ətraf mühitlə istilik mübadiləsi temperaturun dəyişməsi başa həcmində ətraf mühitlə istilik mübadiləsi temperaturun dəyişməsi başa düşülür. Adiabatik proses zamanı havanın genişlənməsi onun düşülür. Adiabatik proses zamanı havanın genişlənməsi onun soyuması, sıxılması isə qızması ilə müşayət olunur. Atmosferdə soyuması, sıxılması isə qızması ilə müşayət olunur. Atmosferdə adiabatik proseslər havanın şaquli hərəkətləri zamanı müşahidə adiabatik proseslər havanın şaquli hərəkətləri zamanı müşahidə olunur. olunur. Qalxan axın zamanı hava daha sıx atmosfer təbəqəsindən daha az Qalxan axın zamanı hava daha sıx atmosfer təbəqəsindən daha az sıxlığa malik atmosfer təbəqəsinə düşdükdə genişlənir. Genişlənməyə sıxlığa malik atmosfer təbəqəsinə düşdükdə genişlənir. Genişlənməyə daxili istilik enerjisi sərf olunduğuna görə qalxan hava soyuyur.daxili istilik enerjisi sərf olunduğuna görə qalxan hava soyuyur. Aşağıya hərəkət zamanı hava böyük təzyiq altında sıxılır. Bu zaman Aşağıya hərəkət zamanı hava böyük təzyiq altında sıxılır. Bu zaman xarici qüvvələrin gördüyü iş istilik enerjisinə keçir, buna görə də enən xarici qüvvələrin gördüyü iş istilik enerjisinə keçir, buna görə də enən hava qızır. hava qızır.

quru və rütubətli adiabatik proseslər fərqlənirilir. Quru quru və rütubətli adiabatik proseslər fərqlənirilir. Quru adiabatik proseslər quru və ya doymamış rütubətli havada adiabatik proseslər quru və ya doymamış rütubətli havada baş verirlər. Rütubətli adiabatik proseslər isədoymuş baş verirlər. Rütubətli adiabatik proseslər isədoymuş rütubətli havada baş verir. Arütubətli havada baş verir. Adiabatik proses zamanı quru havanın diabatik proses zamanı quru havanın temperaturunun dəyişməsinin ölçü vahidi quru adiabatik qradiyent temperaturunun dəyişməsinin ölçü vahidi quru adiabatik qradiyent olub, olub, quru və ya döymamış rütubətli havanın hər 100 m-ə qalxması və quru və ya döymamış rütubətli havanın hər 100 m-ə qalxması və ya enməsi zamnı temperaturun dəyişməsini ifadə edir. Hesablamalar ya enməsi zamnı temperaturun dəyişməsini ifadə edir. Hesablamalar göstərir ki, göstərir ki,

Havanın hər 100 m məsafədə yuxarıya qalxması zamanı onun Havanın hər 100 m məsafədə yuxarıya qalxması zamanı onun temperaturu 1 °C azalır, 100 m məsafədə enməsi zamanı isə 1 °C temperaturu 1 °C azalır, 100 m məsafədə enməsi zamanı isə 1 °C artması baş verir.artması baş verir.

а

constммСа 100/1100/98,0

Su buxarı ilə doymuş havanın yuxarı qalxması Su buxarı ilə doymuş havanın yuxarı qalxması zamanı onun temperaturunun dəyişməsi başqa cür zamanı onun temperaturunun dəyişməsi başqa cür baş verir. Doymuş hava yuxarı qalxarsa genişlənmə baş verir. Doymuş hava yuxarı qalxarsa genişlənmə hesabına temperaturun azalması zamanı su buxarı hesabına temperaturun azalması zamanı su buxarı hissəciklərinin bir qismi kondensasiyaya uğrayır. hissəciklərinin bir qismi kondensasiyaya uğrayır. Bunun nəticəsindəhavanın soyumasını azaldan gizli Bunun nəticəsindəhavanın soyumasını azaldan gizli kondensasiya istiliyi (597 kal/q) ayrılır. Buna görə kondensasiya istiliyi (597 kal/q) ayrılır. Buna görə də, doymuş hava 100 m hündürlüyə qalxan zaman də, doymuş hava 100 m hündürlüyə qalxan zaman 1°Cdən az soyuyur. Bu kəmiyyət 1°Cdən az soyuyur. Bu kəmiyyət rütubətli adiabatik rütubətli adiabatik qradiyentqradiyent adlanır. adlanır.

Adiabatik proses zamanı temperaturun dəyişməsini Adiabatik proses zamanı temperaturun dəyişməsini adiabatadiabat adlanan xəttin vasitəsilə qrafik olaraq təsvir etmək adlanan xəttin vasitəsilə qrafik olaraq təsvir etmək olar. olar. Qalxan və ya enən quru havanın temperaturunun Qalxan və ya enən quru havanın temperaturunun dəyişməsini göstərən xətt dəyişməsini göstərən xətt quru adiabat quru adiabat adlanır (şəkil 8). adlanır (şəkil 8). Qalxan doymuş havada temperaturun dəyişməsini xarakterizə Qalxan doymuş havada temperaturun dəyişməsini xarakterizə edən xətt edən xətt rütubətli adiabat rütubətli adiabat adlanır (şəkil 9). Quru adlanır (şəkil 9). Quru adiabatlardan fərqli olaraq rütubətli adiabatlar əyilmişdirlər, adiabatlardan fərqli olaraq rütubətli adiabatlar əyilmişdirlər, çünki, dəyişkən kəmiyyət olub doymuş havanın qalxması çünki, dəyişkən kəmiyyət olub doymuş havanın qalxması zamanı artaraq -ya yaxınlaşır. zamanı artaraq -ya yaxınlaşır. а

ва

Щ

Т

Щ

а) б)

Т

Quru adiabatlar

Rütubətli adiabatlar

Şəkil 8;9. quru və rütubətli adiabatlar

Kondensasyiya və konveksiya Kondensasyiya və konveksiya səviyyələrisəviyyələri

Qalxan havada su buxarının doma halına çatdığı Qalxan havada su buxarının doma halına çatdığı hündürlüyə kondensasiya səviyyəsinin hündürlüyü deyilir. hündürlüyə kondensasiya səviyyəsinin hündürlüyü deyilir. Aydındır ki, kondensasiya səviyyəsində havanın temperaturu Aydındır ki, kondensasiya səviyyəsində havanın temperaturu şeh nöqtəsinə bərabər olur, nisbi rütubətlik isə 100 %-ə şeh nöqtəsinə bərabər olur, nisbi rütubətlik isə 100 %-ə bərabərləşir bərabərləşir ((t=tt=tdd, f=100 %, f=100 %)). Kondensasiya səviyyəsinin . Kondensasiya səviyyəsinin

hündürlüyü hhündürlüyü hk k yer səthində havanın temperaturu ilə düz, nisbi yer səthində havanın temperaturu ilə düz, nisbi

rütubətlə isə tərs mütənasibdir. rütubətlə isə tərs mütənasibdir. Kondensasiya səviyyəsinin Kondensasiya səviyyəsinin hündürlüyünü aeroloji diaqrama əsasən qrafik olaraq və ya hündürlüyünü aeroloji diaqrama əsasən qrafik olaraq və ya aşağıdakı düsturla təyin etmək olar: aşağıdakı düsturla təyin etmək olar: hhkk=17(100-=17(100-ff00)м)м, ,

hhkk=123(=123(tt--ttd0d0)м)м

buradaburada: : ff00, , tt00, t, td0d0- yer səthində nisbi rütubətlik, havanın - yer səthində nisbi rütubətlik, havanın

tempraturu və şeh nöqtəsitempraturu və şeh nöqtəsi

Kondensasiya səviyyəsini bilməklə temperatur Kondensasiya səviyyəsini bilməklə temperatur və rütubətliyin istənilən qiymətlərində qalxan və rütubətliyin istənilən qiymətlərində qalxan havada temperaturun adiabatik dəyişməsini qrafik havada temperaturun adiabatik dəyişməsini qrafik olaraq təsvir etmək olar. Bu əyri hal əyrisi adlanır olaraq təsvir etmək olar. Bu əyri hal əyrisi adlanır (şəkil 11). Hal əyrisi yer səthindən kondensasiya (şəkil 11). Hal əyrisi yer səthindən kondensasiya səviyyəsinə qədər quru adiabat üzrə, kondensasiya səviyyəsinə qədər quru adiabat üzrə, kondensasiya səviyyəsindən yuxarıda isə rütubətli adiabat üzrə səviyyəsindən yuxarıda isə rütubətli adiabat üzrə dəyişir.dəyişir.

Щ

т

hk

б

а'

Şəkil 10. Hal əyrisi

Konveksi səviyyəsiKonveksi səviyyəsi – – qalxan hava axınının yayıla qalxan hava axınının yayıla bildiyi hündürlüyə deyilir. Konveksiya səviyyəsində qalxan bildiyi hündürlüyə deyilir. Konveksiya səviyyəsində qalxan havanın temperaturu ətraf havanın temperaturuna bərabər havanın temperaturu ətraf havanın temperaturuna bərabər olur. Konveksiya səviyyəsinin hündürlüyü qalxan havanın olur. Konveksiya səviyyəsinin hündürlüyü qalxan havanın başlanğıc temperaturu və ətraf havada şaquli temperatur başlanğıc temperaturu və ətraf havada şaquli temperatur qradiyenti ilə düz mütənasibdir. qradiyenti ilə düz mütənasibdir.

Konveksiya və kondensasiya səviyyələrinin qarşılıqlı Konveksiya və kondensasiya səviyyələrinin qarşılıqlı yerləşməsi buludların əmələ gəlməsi prosesində yerləşməsi buludların əmələ gəlməsi prosesində əhəmiyyətli rola malikdir. Konveksiya səviyyəsi əhəmiyyətli rola malikdir. Konveksiya səviyyəsi kondensasiya səviyyəsindən yuxarıda yerləşərsə bir qayda kondensasiya səviyyəsindən yuxarıda yerləşərsə bir qayda olaraq bu təbəqələr arasında buludlar yaranacaqdır (şəkil olaraq bu təbəqələr arasında buludlar yaranacaqdır (şəkil 11). 11).

hkond

hkonv

hkonv.

hkond

f =100%

Şəkil 11. konveksiya və kondensasiya səviyyələrinin qarşılıqlı yerləşməsinin bulud əmələgəlmə prosesinə təsiri

Konveksiya səviyyəsi kondensasiya səviyyəsindən aşağıda yerləşərsə qalxan axınlar bulud əmələ gətirmir. Konveksiya səviyyəsi həmçinin atmosferin dayanıqsız vəziyyətinin yaratdığı sirkələnmənin yuxarı sərhəddi hesab edilir.

Aeroloji diaqram, ondan atmosferin Aeroloji diaqram, ondan atmosferin müxtəlif xüsusiyyətlərinin və uçuşların müxtəlif xüsusiyyətlərinin və uçuşların

meteoroloji şəraitinin təyin meteoroloji şəraitinin təyin olunmasında istifadəolunmasında istifadə

Meteoroloji idarələrdə müxtəlif hava xəritələri ilə Meteoroloji idarələrdə müxtəlif hava xəritələri ilə yanaşı aeroloji müşahidələrin nəticələrinə əsasən yanaşı aeroloji müşahidələrin nəticələrinə əsasən aeroloji diaqram (AD) adlanan xüsusi qrafiklər tərtib aeroloji diaqram (AD) adlanan xüsusi qrafiklər tərtib olunur. Müasir zamanda tətbiq olunan AD blankları olunur. Müasir zamanda tətbiq olunan AD blankları çəpbucaqlı (çəpbucaqlı (ААDÇ) və ya düzbucaqlı (DÇ) və ya düzbucaqlı (ААDD) DD) koordinat sistemində qurulur. Bu zaman koordinat sistemində qurulur. Bu zaman ААDÇDÇ blanklarından biri ilin soyuq dövründə (ADÇS), blanklarından biri ilin soyuq dövründə (ADÇS), digəri isə ilin isti dövründə (ADÇİ) tətbiq olunur. AD digəri isə ilin isti dövründə (ADÇİ) tətbiq olunur. AD blanklarında aşağıdakı xətlər çəkilmişdirblanklarında aşağıdakı xətlər çəkilmişdir::

1. 1. İzobarlar İzobarlar – – hər 10 hPa-dan bir çəkilmiş qəhvəyi üfüqi xətlər hər 10 hPa-dan bir çəkilmiş qəhvəyi üfüqi xətlər ((onların sol və sağ kənarlarında köməkçi şkala kimi hər 5 hPa-dan onların sol və sağ kənarlarında köməkçi şkala kimi hər 5 hPa-dan bir)bir). . 2. 2. İzotermlər İzotermlər – – ADD üzərində qəhvəyi şaquli xətlər, ADÇ üzərində isəADD üzərində qəhvəyi şaquli xətlər, ADÇ üzərində isə qəhvəyi maili xətlər. Hər 1°C-dən bir çəkilmişdir. qəhvəyi maili xətlər. Hər 1°C-dən bir çəkilmişdir. 3. 3. Quru adiabatlar – sola meyilli qəhvəyi xətlər. Onlar, qalxan quru Quru adiabatlar – sola meyilli qəhvəyi xətlər. Onlar, qalxan quru havada temperaturun dəyişməsini xarakterizə edir.havada temperaturun dəyişməsini xarakterizə edir. 4. 4. Rütubətli adiabatlar – yaşıl qırıq-qırıq xətlərlə, qalxan rütubətli Rütubətli adiabatlar – yaşıl qırıq-qırıq xətlərlə, qalxan rütubətli havada temperaturun dəyişməsini xarakterizə edir.havada temperaturun dəyişməsini xarakterizə edir. 5. 5. İzoqramma İzoqramma – – yaşıl, demək olar ki düz xətlər olub, ADD-da sola yaşıl, demək olar ki düz xətlər olub, ADD-da sola meyilli,ADÇ-də sağa meyilli olurlar. Su buxarınn kütlə payının meyilli,ADÇ-də sağa meyilli olurlar. Su buxarınn kütlə payının qiymətini (xüsusi rütubətlik) ifadə edən xətlər olub, verilmiş qiymətini (xüsusi rütubətlik) ifadə edən xətlər olub, verilmiş temperaturda havanın su buxarı ilə böhran doymasını xarakterizə edir.temperaturda havanın su buxarı ilə böhran doymasını xarakterizə edir.

Atmosferin radiozond məlumatlarına əsasənAD blanklarında Atmosferin radiozond məlumatlarına əsasənAD blanklarında aşağıdakılar çəkilir: stratifikasiya əyrisi, şeh nöqtəsi əyrisi və hal aşağıdakılar çəkilir: stratifikasiya əyrisi, şeh nöqtəsi əyrisi və hal əyrisi.əyrisi. Stratifikasiya əyrisiStratifikasiya əyrisi – – faktiki temperaturun hündürlük üzrə faktiki temperaturun hündürlük üzrə paylanma əyrisi. Əyri aşağıdakı qaydada qurulur: üfüqi ox üzərində paylanma əyrisi. Əyri aşağıdakı qaydada qurulur: üfüqi ox üzərində qalxmanın başlanğıc nöqtəsinə uyğun gələn temperaturun qiyməti, qalxmanın başlanğıc nöqtəsinə uyğun gələn temperaturun qiyməti, şaquli ox üzərində isə həmin səviyyə üçün təzyiqin qiyməti müəyyən şaquli ox üzərində isə həmin səviyyə üçün təzyiqin qiyməti müəyyən olunur, müvafiq izoterm və izobarın kəsişmə nöqtəsində nöqtə qeyd olunur, müvafiq izoterm və izobarın kəsişmə nöqtəsində nöqtə qeyd olunur. Nöqtənin yanında hündürlüyün qiyməti qeyd olunur (kmvə ya olunur. Nöqtənin yanında hündürlüyün qiyməti qeyd olunur (kmvə ya m), digər nöqtələr də analoji qaydada qurulur. Bütün nöqtələr qeyd m), digər nöqtələr də analoji qaydada qurulur. Bütün nöqtələr qeyd olunduqdan sonra onlar qırmızı xətlə birləşdirilir (şəkil 12).olunduqdan sonra onlar qırmızı xətlə birləşdirilir (şəkil 12).

Şeh nöqtəsi əyrisi (depeqramma)Şeh nöqtəsi əyrisi (depeqramma) – – hündürlük üzrə şeh hündürlük üzrə şeh nöqtəsinin paylanmasını ifadə edir. O, stratifikasiya əyrisi kimi qara nöqtəsinin paylanmasını ifadə edir. O, stratifikasiya əyrisi kimi qara qırıq-qırıq xətlə qurulur (şəkil 12). Depeqramma həmişə stratifikasiya qırıq-qırıq xətlə qurulur (şəkil 12). Depeqramma həmişə stratifikasiya əyrisindən solda yerləşir. əyrisindən solda yerləşir.

Уkonveksiya səviyyəsi

Конденсасийа сявиййяси148

200 12

11

10

9

8

7

6

5

4

3

2

1

0

250

300

350

400

450

500

550

600

650

700

750

800

850

900

950

1000

2 3,09

5,71

7,32

9,2

йконв.

Hal əyrisiHal əyrisi qalxan havada temperaturun qalxan havada temperaturun dəyişməsini xarakterizə edir. Qara xətlə çəkilir. Hal dəyişməsini xarakterizə edir. Qara xətlə çəkilir. Hal əyrisinin çəkilməsi kondensasiya səviyyəsinin təyini əyrisinin çəkilməsi kondensasiya səviyyəsinin təyini ilə başlayır (şəkil 13). Bunun üçün yer səthindəki ilə başlayır (şəkil 13). Bunun üçün yer səthindəki təzyiqə uyğun gələn izobar Ptəzyiqə uyğun gələn izobar P0 0 üzərində yer səthində üzərində yer səthində

müşahidə olunan temperatur tmüşahidə olunan temperatur t0 0 (A nöqtəsi) və şeh (A nöqtəsi) və şeh

nöqtəsi tnöqtəsi tdd ( (ВВ nöqtəsi) qeyd olunur. A nöqtəsində quru nöqtəsi) qeyd olunur. A nöqtəsində quru

adiabat üzrə B nöqtəsindən keçən izoqram ilə adiabat üzrə B nöqtəsindən keçən izoqram ilə kəsişənə qədər qalxırıq. Adiabatın izoqramla kəsişmə kəsişənə qədər qalxırıq. Adiabatın izoqramla kəsişmə nöqtəsi (K nöqtəsi) kondensasiya səviyyəsi hnöqtəsi (K nöqtəsi) kondensasiya səviyyəsi hk k

adlanır. adlanır.

П0 Б А

тд т0

Сухая адиабатаИ

зотерма

tk

АИзобара

Изограм

ма

Куровень конденсации

Şəkil 13. Kondensasiya səviyyəsinin təyin olunması(AK – quru adiabat, BK – izoqram)

Müsbət və mənfi dayanıqsızlıq sahəsinin təyini. Müsbət və mənfi dayanıqsızlıq sahəsinin təyini. Dayanıqsızlıq enerjisiDayanıqsızlıq enerjisi – – temperaturun hündürklükdən asılı temperaturun hündürklükdən asılı olaraq paylanması ilə təyin olunan atmosferin potensial olaraq paylanması ilə təyin olunan atmosferin potensial enerjisi. Atmosferin şaquli dayanıqlığının xarakteri enerjisi. Atmosferin şaquli dayanıqlığının xarakteri dayanıqsızlıq enerjisinin mövcudluğu və qiymətindən dayanıqsızlıq enerjisinin mövcudluğu və qiymətindən asılıdır. Hava sərbəst olaraq yuxarı qalxa bilirsə (dayanıqsız asılıdır. Hava sərbəst olaraq yuxarı qalxa bilirsə (dayanıqsız tarazlıq) dayanıqsızlıq enerjisi müsbətdir. Hava yalnız tarazlıq) dayanıqsızlıq enerjisi müsbətdir. Hava yalnız xaricdən enerji hesabına (dayanıqlı tarazlıq) yuxarı xaricdən enerji hesabına (dayanıqlı tarazlıq) yuxarı qalxarsadayanıqsızlıq enerjisi mənfidir. Müsbət qalxarsadayanıqsızlıq enerjisi mənfidir. Müsbət dayanıqsızlıq enerjisi havanın şaquli hərəkətlərinin kinetik dayanıqsızlıq enerjisi havanın şaquli hərəkətlərinin kinetik enerjisinə keçir. Onun qiymətinə əsasən leysan yağıntılar, enerjisinə keçir. Onun qiymətinə əsasən leysan yağıntılar, şimşək və dolu proqnozlaşdırılır. şimşək və dolu proqnozlaşdırılır.

Stratifikasiya və hal əyrisi qurulmuş aeroloji Stratifikasiya və hal əyrisi qurulmuş aeroloji diaqramın köməyi ilə atmosferin tarazlıq halını diaqramın köməyi ilə atmosferin tarazlıq halını müəyyən etmək olar. Hal əyrisi stratifikasiya müəyyən etmək olar. Hal əyrisi stratifikasiya əyrisindən sağda yerləşərsə dayanıqsızlıq enerjisi əyrisindən sağda yerləşərsə dayanıqsızlıq enerjisi müsbətdir və atmosfer dayanıqsızdır. Hal əyrisi müsbətdir və atmosfer dayanıqsızdır. Hal əyrisi stratifikasiya əyrisindən solda yerləşərsədayanıqsızlıq stratifikasiya əyrisindən solda yerləşərsədayanıqsızlıq enerjisi mənfi və atmosfer dayanıqlı olar (şəkil 14). enerjisi mənfi və atmosfer dayanıqlı olar (şəkil 14).

a) b)

Şəkil 14. havanın dayanıqlı (a) və dayanıqsız (b) tarazlıq halı:1 – stratifikasiya əyrisi

2 – hal əyrisi

Konveksiya səviyyəsinin təyini.Konveksiya səviyyəsinin təyini. Məlum olduğu ki, Məlum olduğu ki, qalxan hava axının yayıla bildiyi hündürlüyə konveksiya qalxan hava axının yayıla bildiyi hündürlüyə konveksiya səviyyəsi deyilir. AD-da stratifikasiya və hal əyrisinin səviyyəsi deyilir. AD-da stratifikasiya və hal əyrisinin kəsişmə nöqtəsi konveksiya səviyyəsinə uyğun gəlir (şəkil kəsişmə nöqtəsi konveksiya səviyyəsinə uyğun gəlir (şəkil 13). 13).

Konvektiv buludluq, leysan, şimşək, sirkələnmə Konvektiv buludluq, leysan, şimşək, sirkələnmə inkişaf şəraitinin təhlili və proqnozuinkişaf şəraitinin təhlili və proqnozu .. Məlumdur ki, güclü-Məlumdur ki, güclü-topa və topa-yağış buludları uçuş uçun təhlükəli şərait topa və topa-yağış buludları uçuş uçun təhlükəli şərait yaradırlar. Hava kütləsi başlanğıc səviyyədən yuxarı yaradırlar. Hava kütləsi başlanğıc səviyyədən yuxarı hündürlüklərə qədər dayanıqsız stratifikasiya olunmuşdursa hündürlüklərə qədər dayanıqsız stratifikasiya olunmuşdursa topa-yağış və ya şimşək buludlarının inkişafını gözləmək topa-yağış və ya şimşək buludlarının inkişafını gözləmək lazımdır. Bu zaman hava kütləsinin yuxarı hissəsi -25°C lazımdır. Bu zaman hava kütləsinin yuxarı hissəsi -25°C izotermindən yuxarıda yerləşməlidir.izotermindən yuxarıda yerləşməlidir.

bu buludların aşağı hissəsi kondensasiya bu buludların aşağı hissəsi kondensasiya səviyyəsi yaxınlığında, yuxarı sərhəddi isə səviyyəsi yaxınlığında, yuxarı sərhəddi isə konveksiya səviyyəsi hündürlüyündə yerləşir. konveksiya səviyyəsi hündürlüyündə yerləşir. Konveksiya səviyyəsinin hündürlüyü artdıqca Konveksiya səviyyəsinin hündürlüyü artdıqca buludun şaquli gərginliyi və topa-yağış buludlarının buludun şaquli gərginliyi və topa-yağış buludlarının inkişaf ehtimalı artır. Dayanıqsızlıq enerjisi mənfi inkişaf ehtimalı artır. Dayanıqsızlıq enerjisi mənfi olarsavə boyük sahəni əhatə edərsə topa-yağış olarsavə boyük sahəni əhatə edərsə topa-yağış buludluğunun inkişafını gözlənilmir.buludluğunun inkişafını gözlənilmir.

Təyyarələrinmümkün buzbağlamasının Təyyarələrinmümkün buzbağlamasının təyinitəyini..Bunun üçün aşağıdakı şərtləri nəzərə almaqla Bunun üçün aşağıdakı şərtləri nəzərə almaqla buludlarda və yağıntılarda havanın temperaturunu buludlarda və yağıntılarda havanın temperaturunu təhlil etmək lazımdır:təhlil etmək lazımdır:а) а) güclü buzbağlama güclü buzbağlama 0 С…-10 С⁰ ⁰0 С…-10 С⁰ ⁰ temperaturda temperaturda müşahidə olunurmüşahidə olunur;;б) б) mülayim buzbağlama mülayim buzbağlama -11 С….-20 С⁰ ⁰-11 С….-20 С⁰ ⁰ temperaturda müşahidə olunurtemperaturda müşahidə olunur;;в) в) zəif buzbağlama zəif buzbağlama -21 С….-30 С⁰ ⁰-21 С….-30 С⁰ ⁰ temperaturda temperaturda müşahidə olunu.müşahidə olunu.. .

İnversiya və izotermiya təbəqələrinin təyiniİnversiya və izotermiya təbəqələrinin təyini.. Bu təbəqələr stratifikasiya əyrisinin əyilməsinə Bu təbəqələr stratifikasiya əyrisinin əyilməsinə əsasən təyin olunurlar. Hündürlükdən asılı olaraq əsasən təyin olunurlar. Hündürlükdən asılı olaraq temperaturun artması müşahidə olunursa inversiya temperaturun artması müşahidə olunursa inversiya təbəqəsi qeyd olunur təbəqəsi qeyd olunur ((γ˂γ˂0 С/100 ⁰0 С/100 ⁰ mm). ). Hündürlükdən Hündürlükdən asılı olaraq havanın temperaturu dəyişməz olaraq asılı olaraq havanın temperaturu dəyişməz olaraq qalırsa izotermiya təbəqəsi qeyd olunur qalırsa izotermiya təbəqəsi qeyd olunur ((γγ=0 С/100⁰=0 С/100⁰ mm). ). İnversiya və izotermiya təbəqələri İnversiya və izotermiya təbəqələri atmosferin saxlayıcı təbəqələri hesab edilir.onlar atmosferin saxlayıcı təbəqələri hesab edilir.onlar havanın şaquli hərəkətlərini söndürür və atmosferdə havanın şaquli hərəkətlərini söndürür və atmosferdə olan müxtəlif bərk və maye hissəciklərin daha yuxarı olan müxtəlif bərk və maye hissəciklərin daha yuxarı hündürlüklərə daşınmasına maneə olurlar. hündürlüklərə daşınmasına maneə olurlar.

Tropopauzanın və onun hündürlüyünün, Tropopauzanın və onun hündürlüyünün, temperaturunun və təzyiqinin təyini.temperaturunun və təzyiqinin təyini. Tropopauza Tropopauza stratifikasiya əyrisinin meyilliyinə görə təyin olunur. O, stratifikasiya əyrisinin meyilliyinə görə təyin olunur. O, havanın ən mənfi temperaturu qeyd olunan hündürlükdə havanın ən mənfi temperaturu qeyd olunan hündürlükdə yerləşir. Temperatur, təzyiq və hündürlüyün qiyməti yerləşir. Temperatur, təzyiq və hündürlüyün qiyməti müvafiq izoterm və izobarlara əsasən hesablanır.müvafiq izoterm və izobarlara əsasən hesablanır.

Temperaturun SA-dan sapması hesabına tavanın və Temperaturun SA-dan sapması hesabına tavanın və ya uçuşun maksimal mümkün hündürlüyünün ya uçuşun maksimal mümkün hündürlüyünün dəyişməsinin hesablanması üçün köməkçi nomoqramın dəyişməsinin hesablanması üçün köməkçi nomoqramın qurulması.qurulması. Təyyarənin tavanının və ya uçuşun maksimal Təyyarənin tavanının və ya uçuşun maksimal mümkün hündürlüyünün dəyişməsininhesablanma düsturu mümkün hündürlüyünün dəyişməsininhesablanma düsturu aşağıdakı şəkildədir: aşağıdakı şəkildədir: ΔΔHHпд пд = -К(Т – Т = -К(Т – Т стст) = -К ) = -К ΔΔ Т Т

buradaburada: К – : К – empirik əmsal empirik əmsal ((əksər təyyarələr əksər təyyarələr üçün üçün 50 50 mm/1 С), ⁰/1 С), ⁰ havanın temperaturu 1°C havanın temperaturu 1°C dəyişdikdə maksimal mümkün uçuş hündürlüyünün dəyişdikdə maksimal mümkün uçuş hündürlüyünün neçə m dəyişməsini göstərir.neçə m dəyişməsini göstərir.

Т Т vəvə Т Т стст – – havanın faktiki və standart havanın faktiki və standart

temperaturutemperaturu. . hər təyyarə tipi üçün SA şəraitində müxtəlif hər təyyarə tipi üçün SA şəraitində müxtəlif

uçuş çəkisi Guçuş çəkisi Gпол пол zamanı maksimal mümkün uçuş zamanı maksimal mümkün uçuş

hündürlüyü Hhündürlüyü Hппрр uçuş ekspluatasiya təlimatlarında uçuş ekspluatasiya təlimatlarında

qeyd olunur (cədvəl 1).qeyd olunur (cədvəl 1).

Analitik üsulla yanaşı praktikada maksimal mümkün Analitik üsulla yanaşı praktikada maksimal mümkün hündürlüyün dəyişməsinin qiymətləndirilməsi AD üzərində hündürlüyün dəyişməsinin qiymətləndirilməsi AD üzərində atmosferin qrafik olaraq stratifikasiyasını aparmaqla olaratmosferin qrafik olaraq stratifikasiyasını aparmaqla olar . . Bu məqsədlə AD blankında koməkçi nomoqramın qurulması Bu məqsədlə AD blankında koməkçi nomoqramın qurulması vacibdir. Nomoqramın qurulması aşağıdakı qaydada həyata vacibdir. Nomoqramın qurulması aşağıdakı qaydada həyata keçirilirkeçirilir ( (şəkil şəkil 15) :15) :а)а) SA-də temperaturun paylanma xətti üzərində AD-da SA-də temperaturun paylanma xətti üzərində AD-da standart atmosfer şəraitində uçuş çəkisindən biri üçün Нstandart atmosfer şəraitində uçuş çəkisindən biri üçün Нпрпр-ə -ə

uyğun gələn A nöqtəsi qeyd olunuruyğun gələn A nöqtəsi qeyd olunur;;б) б) ΔΔt-yə ixtiyari qiymət verməklət-yə ixtiyari qiymət verməklə,, məsələn məsələnр, р, ΔΔtt+ 10 С, ⁰+ 10 С, ⁰ ННпрпр--

in müvafiq qiyməti təyin olunur və onlara əsasən daha iki in müvafiq qiyməti təyin olunur və onlara əsasən daha iki nöqtə təyin olunur (B, C);nöqtə təyin olunur (B, C);

cc)) alınmış üç nöqtəyə əsasən alınmış üç nöqtəyə əsasən (А, В, С) (А, В, С) verilmiş uçuş verilmiş uçuş çəkisi üçün temperaturun dəyişməsindən asılı olaraq çəkisi üçün temperaturun dəyişməsindən asılı olaraq ННпрпр-in dəyişməsini ifadə edən xətt qurulur-in dəyişməsini ifadə edən xətt qurulur;;

çç) ) qurulmuş xəttə paralel olaraq SA-da Нqurulmuş xəttə paralel olaraq SA-da Нпрпр

nöqtəsindən digər uçuş çəkiləri üçün paralel xətlər nöqtəsindən digər uçuş çəkiləri üçün paralel xətlər çəkilir. Nomoqram atmosferin radizondlama çəkilir. Nomoqram atmosferin radizondlama məlumatlarına görə AD üzərində qurulmuş istənilən məlumatlarına görə AD üzərində qurulmuş istənilən stratifikasiya əyrisinə əsasən Нstratifikasiya əyrisinə əsasən Нпрпр-i hesablamağa -i hesablamağa

imkan veririmkan verir

-80⁰ -70⁰ -60⁰ -50⁰ -40⁰ -30⁰Стратиф

икации в СА

Кривая

Изобара

Изотерм

а

150

14

13

12

11

10

200

250

300

А

В

СΔt=+10⁰Δt=-10⁰

G=38 т

G=39 т

G=42 т

G=45 т

СА-81

Şəkil 15. Maksimal mümkün uçuş hündürlüyünün hesablanması üçün nomoqramma

Gпол, т 160160 140140 120120 110110 9595

ННпр, мпр, м 1000010000 1065010650 1130011300 1200012000 1220012200

İL-62

TU-154

Gпол, т 8686 8080 7575 7070

ННпр, мпр, м 1100011000 1140011400 1170011700 1200012000

Gпол, т 4545 4242 3939 3838

ННпр, мпр, м 1100011000 1140011400 1170011700 1200012000

TU-134

Cədvəl 1. təyyarənin maksimal mümkün uçuş hündürlüyünün uçuş çəkisindən asılılığı

Biliklərin yoxlanılması üzrə suallarBiliklərin yoxlanılması üzrə suallar

1.1. Konveksiya nəyə deyilirKonveksiya nəyə deyilir??2.2. Hansı proseslər konveksiyaya səbəb olurHansı proseslər konveksiyaya səbəb olur??3.3. Konveksiya zamanı hansı sürətli şaquli axınlar Konveksiya zamanı hansı sürətli şaquli axınlar

müşahidə olunurmüşahidə olunur??4.4. Havanın konveksiya cərəyanları hansı hündürlüyə Havanın konveksiya cərəyanları hansı hündürlüyə

qədər inkişaf edirqədər inkişaf edir??5.5. Qalxan sürüşmə nəyə deyilirQalxan sürüşmə nəyə deyilir??6.6. Qalxan sürüşmələr nəyin hesabına yaranırQalxan sürüşmələr nəyin hesabına yaranır??7.7. Qalxan sürüşmə zamanı şaquli hərəkətlərin sürəti nə Qalxan sürüşmə zamanı şaquli hərəkətlərin sürəti nə

qədər olur?qədər olur?

8.8.Dinamik turbulentlik nəyə deyilirDinamik turbulentlik nəyə deyilir??9. 9. Dinamik turbulentlik hansı hündürlüyə qədər müşahidə olunurDinamik turbulentlik hansı hündürlüyə qədər müşahidə olunur??10. 10. Dalğavari hərəkətlərin nəyin hesabına yaranırDalğavari hərəkətlərin nəyin hesabına yaranır??11.11. Adiabatik proses nəyə deyilir Adiabatik proses nəyə deyilir??12. 12. Qalxan (enən) quru (doymuş) havada temperatur necə dəyişir?Qalxan (enən) quru (doymuş) havada temperatur necə dəyişir???13. 13. Quru adiabatik (rütubətli adiabatik) proses nəyə deyilir və nəyə Quru adiabatik (rütubətli adiabatik) proses nəyə deyilir və nəyə bərabər olurbərabər olur??14.14. Quru (rütubətli) adiabat nəyə deyilir Quru (rütubətli) adiabat nəyə deyilir??15. 15. Rütubətli adiabatik qradiyentin quru adiabatik qradiyentdən az Rütubətli adiabatik qradiyentin quru adiabatik qradiyentdən az olma səbəbiolma səbəbi??16. 16. Konveksiya (kondensasiya) səviyyəsi nəyə deyilir və onun Konveksiya (kondensasiya) səviyyəsi nəyə deyilir və onun hündürlüyü hansı faktorlardan asılıdırhündürlüyü hansı faktorlardan asılıdır??17. 17. Hal əyrisi nəyə deyilirHal əyrisi nəyə deyilir??18. 18. Yer səthində təzyiq 1 hPa dəyişdikdə havanın temperaturu necə Yer səthində təzyiq 1 hPa dəyişdikdə havanın temperaturu necə dəyişir?dəyişir?

19. 19. Rütubətli adiabatik qradiyentin qiymətinin temperatur və təzyiqdən Rütubətli adiabatik qradiyentin qiymətinin temperatur və təzyiqdən asılılığını izah etmək. asılılığını izah etmək. 20. 20. Buludlarının yaranma şəraitinin koveksiya və kondensasiya Buludlarının yaranma şəraitinin koveksiya və kondensasiya səviyyələrinin qarşılıqlı yerləşməsindən asılılığısəviyyələrinin qarşılıqlı yerləşməsindən asılılığı??21. 21. Atmosferin dayanıqsızlıq (dayanıqlılıq, neytral) vəziyyətini Atmosferin dayanıqsızlıq (dayanıqlılıq, neytral) vəziyyətini xarakterizə etmək.xarakterizə etmək.222. 2. İnversiya və izotermiya təbəqələri havanın qalxan hjərəkətlərinə necə İnversiya və izotermiya təbəqələri havanın qalxan hjərəkətlərinə necə təsir edirtəsir edir??23. 23. Müasir dövrdə AD-ın hansı növlərindən istifadə olunurMüasir dövrdə AD-ın hansı növlərindən istifadə olunur??24. 24. AD blanklarında hansı izoxətlər çəkilmişdirAD blanklarında hansı izoxətlər çəkilmişdir??25. 25. Ak-da Kondensasiya (konveksiya) səviyyələri necə təyin olunurAk-da Kondensasiya (konveksiya) səviyyələri necə təyin olunur??26. 26. Konvektiv buludluğun atəhlil və proqnozu nədən ibarətdirKonvektiv buludluğun atəhlil və proqnozu nədən ibarətdir??27. 27. AD-da dayanıqsızlıq enerjisini necə təyin etmək olarAD-da dayanıqsızlıq enerjisini necə təyin etmək olar??28. 28. Buludluğun aşağı və yuxarı sərhədlərini necə təyin etmək olarBuludluğun aşağı və yuxarı sərhədlərini necə təyin etmək olar??29. 29. Havanın temperaturunun dəyişməsindən asılı olaraq təyyarənin Havanın temperaturunun dəyişməsindən asılı olaraq təyyarənin maksimal mümkün uçuş hündürlüyünü necə təyin etmək olar? maksimal mümkün uçuş hündürlüyünü necə təyin etmək olar?