ARVANITI_Metapolemikes_LOGEION_1

copy LogeΙoΝ bull 1 | 2011

ΚΑΤΕΡΙΝΑ ΑΡΒΑΝΙΤΗ

ΟΙ ΠΑΡΑΣΤΑΣΕΙΣ ΑΡΧΑΙΩΝ ΤΡΑΓΩΔΙΩΝ

ΣΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΜΕΤΑΠΟΛΕΜΙΚΗ ΣΚΗΝΗ ΑΠΟΠΕΙΡΑ ΣΥΝΟΛΙΚΗΣ ΘΕΩΡΗΣΗΣ

bull

ασική επιδίωξη του παρόντος άρθρου αποτελεί η αδρομερής ανί-χνευση του συνολικού τοπίου των σκηνικών προσεγγίσεων της

αρχαίας ελληνικής τραγωδίας στη χώρα μας κατά τη μεταπολεμική περίοδο από τη συγκεκριμένη οπτική της εξέλιξης της σκηνοθετικής τέχνης Φυσικά έχουν υπάρξει μελέτες μέχρι σήμερα για συγκεκρι-μένες παραστάσεις και για μεμονωμένους αξιόλογους σκηνοθέτες Υπάρχουν ακόμη και γενικές αναφορές στις ελληνικές παραστάσεις αρχαίας τραγωδίας μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο Αυτό που λείπει ωστόσο και αποτελεί κατά τη γνώμη μου desideratum της έρευνας είναι η συστηματική μελέτη και συσχέτιση των δεδομένων σε ένα ευρύ-τερο χρονικό πλαίσιο με απώτερο σκοπό όχι απλώς την πρωτοβάθμια καταγραφή και ταξινόμηση αλλά την ερμηνεία και την καλύτερη κα-τανόηση των φαινομένων

Από τις πρώτες δεκαετίες του 20ου αιώνα αρχικά με τις παρα-στάσεις του Βασιλικού Θεάτρου και της Νέας Σκηνής η αρχαία ελ-ληνική τραγωδία εισέβαλε δυναμικά στην ελληνική θεατρική πραγ-ματικότητα Ο πρώτος σταθμός όμως στην καθιέρωσή της συμπί-πτει με τη θεσμοθέτηση του φεστιβάλ της Επιδαύρου το 19551 Πα-

1 Η παράσταση του Ιππόλυτου του Ευριπίδη σε σκηνοθεσία του Δημήτρη Ροντήρη

παρουσιάστηκε στο Αρχαίο Θέατρο της Επιδαύρου στις 7 Αυγούστου του 1954 ldquoπροανάκρουσμα στην καθιέρωση του φεστιβάλrdquo (60 Χρόνια Εθνικό Θέατρο 1932-

1992 86) Η θητεία του όμως στο Εθνικό διακόπηκε απότομα τον Μάιο του 1955

Β

Η ΤΡΑΓΩΔΙΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΜΕΤΑΠΟΛΕΜΙΚΗ ΣΚΗΝΗ


271

ραστάσεις τραγωδιών σε αρχαία θέατρα δεν ήταν βέβαια άγνωστες κατά το παρελθόν αλλά η συστηματική χρήση του συγκεκριμένου θεάτρου και κυρίως η δυνατότητα lsquoκλειστήςrsquo και προνομιακής χρή-σης του επέτεινε την ιδεολογική του λειτουργία ως εθνικής lsquoετεροτο-πίαςrsquo (με την έννοια που δίνει ο Foucault στον όρο) και άσκησε επί-δραση στην αντίληψη για τον τρόπο σκηνικής προσέγγισης της αρ-χαίας τραγωδίας2 Ο δεύτερος σταθμός στην ιστορία των παραστά-σεων τραγωδίας είναι το 1975 όταν η οργανωτική Επιτροπή των Επιδαυρίων αντιλήφθηκε την αναγκαιότητα της συμμετοχής και άλ-λων θεατρικών σχημάτων στο φεστιβάλ με στόχο την ανανέωση του θεσμού3 Τις τελευταίες δεκαετίες του 20ου αιώνα και την πρώτη του 21ου παρουσιάστηκε εντυπωσιακή αύξηση των παραστάσεων της αρ-χαίας ελληνικής τραγωδίας κυρίως στον ελλαδικό χώρο4 Κάποιοι από τους σκηνοθέτες αυτών των δεκαετιών παρέμειναν προσκολλη-μένοι σε στείρες απομιμήσεις σκηνοθετικών απόψεων που εγκαινιά-στηκαν πολύ νωρίτερα και κινήθηκαν στο πλαίσιο μιας όπως την α-ντιλαμβάνονταν lsquoπαράδοσηςrsquo και lsquoεθνικής φυσιογνωμίαςrsquo Ταυτό-χρονα νέοι σκηνοθέτες με σύγχρονες θεωρητικές αντιλήψεις ή με διάθεση πειραματισμού εμφανίστηκαν τη δεκαετία του 1980 και α-ναμετρήθηκαν με την αρχαία τραγωδία τόσο στο πλαίσιο των κρατι-

και έτσι η πανηγυρική έναρξη των Επιδαυρίων το καλοκαίρι του 1955 συνδέθηκε με το όνομα του Αιμίλιου Χουρμούζιου

2 Για την ιδεολογική λειτουργία των αρχαίων θεάτρων στην Ελλάδα ως lsquoετεροτο-πιώνrsquo βλ Ioannidou (2010)

3 Τότε παρουσιάστηκε η παράσταση των Ορνίθων του Θεάτρου Τέχνης σε σκηνοθε-σία Κάρολου Κουν (πρόκειται για επανάληψη της περίφημης παράστασης του 1959) και η παράσταση της Ηλέκτρας του Σοφοκλή από το Κρατικό Θέατρο Βο-ρείου Ελλάδος σε σκηνοθεσία του Μίνου Βολανάκη Για το νεοελληνικό θέατρο και την ldquoανασυγκρότησήrdquo του κατά τη μεταπολεμική περίοδο και έως το 1974 βλ Σπάθης (2003) 239-58

4 Η αύξηση του αριθμού παραστάσεων αρχαίου ελληνικού δράματος παρατηρείται και στις άλλες ευρωπαϊκές χώρες Οι αριθμοί της στατιστικής επεξεργασίας του ldquoΕυρωπαϊκού Δικτύου Έρευνας και Τεκμηρίωσης Παραστάσεων Αρχαίου Ελλη-νικού Δράματοςrdquo είναι ενδεικτικοί οι 76 παραστάσεις που εντοπίστηκαν από το 1951 έως το 1960 έγιναν 140 την αμέσως επόμενη δεκαετία 144 από το 1971 έως το 1980 223 κατά τη δεκαετία 1981ndash1990 και 280 από το 1991 έως το 2000 (βλ Μαυρομούστακος [2004] 236) Η πλειονότητα των παραπάνω παραστάσεων στην Ελλάδα έλαβε χώρα κυρίως σε ανοιχτά θέατρα

KΑΤΕΡΙΝΑ ΑΡΒΑΝΙΤΗ


272

κών θιάσων (Εθνικό Θέατρο ΚΘΒΕ ΔΗΠΕΘΕ) όσο και μέσα από ανεξάρτητους θιάσους

Βασικό κριτήριο για την αποτίμηση στην παρούσα εργασία των σκηνικών προσεγγίσεων που έπαιξαν καθοριστικό ρόλο στην ελληνι-κή μεταπολεμική σκηνή αποτέλεσε η συνέπεια και η συστηματικό-τητα που θα μπορούσε σε ορισμένες τουλάχιστον περιπτώσεις να θεωρηθεί ότι συνιστούν lsquoτάσηrsquo ή lsquoσχολήrsquo Ακόμη και όπου δεν υπήρχε ωστόσο το στοιχείο της συστηματικής προσπάθειας αλλά επρόκειτο για μεμονωμένα σκηνοθετικά εγχειρήματα έλαβα υπόψη την ουσια-στική και πρωτότυπη συμβολή των παραστάσεων αυτών στη σκηνο-θετική προσέγγιση του αρχαίου δράματος Επιπλέον εξετάζονται και οι ολιγάριθμες ή ακόμη και μεμονωμένες παραστάσεις σκηνο-θετών οι οποίες όμως άσκησαν σημαντική επίδραση στον τρόπο της σκηνικής πρόσληψης της τραγωδίας5 Κατά κανόνα θα αποφευχθεί ωστόσο η αναφορά σε παραστάσεις της τελευταίας πενταετίας κα-θώς δεν υπάρχει η απαιτούμενη χρονική απόσταση που θα καθιστού-σε εφικτή την αντικειμενικότερη αποτίμηση της επίδρασης που εν-δεχομένως άσκησαν Αλλά και ο Β΄ Παγκόσμιος Πόλεμος αποτελεί εξ ίσου συμβατικό όριο στις περισσότερες περιπτώσεις οι ίδιοι σκη-νοθέτες αλλά και ηθοποιοί συμμετείχαν στις παραστάσεις και μετά τον πόλεμο6

Ως γνωστόν το Εθνικό Θέατρο επεδίωξε συστηματικά ήδη πριν από τον Πόλεμο τη σκηνική προσέγγιση της τραγωδίας με συγκε-κριμένο τρόπο (ο οποίος συνήθως χαρακτηρίζεται ως ldquoμέθοδοςrdquo) που μονοπώλησε τη σκηνοθεσία της έως περίπου τις αρχές του 1980 όταν εφαρμόστηκαν νέες σκηνοθετικές απόψεις στο πλαίσιο του κρα-τικού οργανισμού από προσκεκλημένους σκηνοθέτες που ανέλαβαν να σκηνοθετήσουν τραγωδίες και να ανανεώσουν τον θεσμό Οι δύο ldquoτάσειςrdquo στη σκηνοθεσία της τραγωδίας (στο βαθμό που η επιδίωξη

5 Για την ανασύνθεση των παραστάσεων με βάση τις (διαφόρων ειδών) πηγές ισχύουν

όσα γενικά αναφέρω στο βιβλίο μου Η αρχαία ελληνική τραγωδία στο Εθνικό Θέατρο

τ Α΄ (Θωμάς Οικονόμου ndash Φώτος Πολίτης ndash Δημήτρης Ροντήρης) Αθήνα 2010 18 κε 6 Γενικά για τα κριτήρια περιοδολόγησης στην ιστορία του θεάτρου βλ Th Postle-

wait ldquoThe Criteria for Periodization in Theatre Historyrdquo Theatre Journal 40 (1988) 299-318middot για τα θεωρητικά προβλήματα που συνδέονται με την περιοδολόγηση (με αναφορά στις παραστάσεις αρχαίου δράματος) βλ P Michelakis ldquoPerformance Reception Canonization and Periodizationrdquo στο Hardwick ndash Stray (2008) 224 κε



273

του νεωτερισμού είχε συνειδητό χαρακτήρα θα μπορούσε να θεωρη-θεί ldquoτάσηrdquo) στο πλαίσιο του Εθνικού Θεάτρου συμβάδισαν από το 1980 έως τουλάχιστον το 1989 ημερομηνία της τελευταίας παρά-στασης του Οιδίποδα επί Κολωνώ στην Επίδαυρο σε σκηνοθεσία Αλέ-ξη Μινωτή

Κύριος εκφραστής της παράδοσης του Εθνικού Θεάτρου τα μετα-πολεμικά χρόνια υπήρξε ο Δημήτρης Ροντήρης ο οποίος άλλωστε ήταν και εισηγητής των παραστάσεων της τραγωδίας στον χώρο των αρχαίων θεάτρων7 Η έμφαση στην εκφορά του λόγου από τους υπο-κριτές και κυρίως από τον Χορό υιοθετήθηκε και από τους άλλους σύγχρονους και μεταγενέστερους του Ροντήρη σκηνοθέτες του Εθνι-κού Θεάτρου Η σκηνοθετική του πρακτική διακρίνεται για την ομα-δική ρυθμική μονοφωνική απαγγελία του Χορού ο οποίος ήταν στοιχισμένος σε αυτοτελή υποσύνολα8 από τη μουσική εκφορά του λόγου από τους ηθοποιούς αλλά και από την αξιοποίηση της βυζαντι-νής μουσικής και του δημοτικού τραγουδιού για την απόδοση του λυ-ρικού στοιχείου της τραγωδίας Έτσι διαμορφώθηκε η εικόνα της στομφώδους απαγγελίας Ταυτόχρονα την εντύπωση της επανάλη-ψης και της μονοτονίας στις σκηνοθεσίες της τραγωδίας από τους σκηνοθέτες του Εθνικού Θεάτρου επέτειναν τα πλαστικά στυλιζαρι-σμένα νεοκλασικά σκηνικά του Κλεόβουλου Κλώνη και τα ιστορικά αληθοφανή και επίσης στυλιζαρισμένα κοστούμια του Αντώνη Φωκά που χρησιμοποιήθηκαν σε όλες τις παραστάσεις της τραγωδίας αφού

7 Εγκαινίασε την Εβδομάδα Αρχαίου Δράματος στο Ωδείο Ηρώδου του Αττικού το

1936 με την παράσταση της Ηλέκτρας του Σοφοκλή καθώς και τις παραστάσεις στο Θέατρο της Επιδαύρου το 1938 με το ίδιο έργο Η παράσταση του Ιππόλυτου το 1954 στην Επίδαυρο άνοιξε το δρόμο της καθιέρωσης του Φεστιβάλ της Επι-δαύρου Για τη σκηνοθεσία αρχαίων τραγωδιών από τον Ροντήρη βλ Κ Αρβανίτη Η αρχαία ελληνική τραγωδία στο Εθνικό Θέατρο τ Α΄ (Θωμάς Οικονόμου ndash Φώτος Πολίτης ndash Δημήτρης Ροντήρης) Αθήνα 2010 155-272 Η αντίληψη της παρά-στασης της τραγωδίας στο ύπαιθρο εκφράστηκε αρχικά από τον Άγγελο Σικελια-νό και την Εύα Πάλμερ στις Δελφικές Εορτές (1927 1930) βλ Παπαδάκη (2003) 111-26

8 Η ρυθμική μονοφωνία του Χορού κατέληγε σε τραγούδι σε στιγμές συναισθημα-τικής έξαρσης ήδη από την πρώτη παράσταση του Ιππόλυτου (1937) Το 1967 στην τελευταία παράσταση της Ιφιγένειας της εν Αυλίδι όχι πια στο Εθνικό Θέα-τρο όλα τα χορικά τραγουδήθηκαν (βλ Κ Γεωργουσόπουλος Το Βήμα 451986)



274

και οι δύο υπήρξαν μόνιμοι συνεργάτες του Εθνικού Θεάτρου9 Από τις μεταπολεμικές σκηνοθεσίες του Ροντήρη ιδιαίτερα διαφωτιστική για τη μέθοδο του σκηνοθέτη υπήρξε η αναθεωρημένη εκδοχή της Ηλέκτρας του Σοφοκλή με την Ασπασία Παπαθανασίου στον ομώνυ-μο ρόλο10 Στα χνάρια των προσεγγίσεων του Ροντήρη στην τραγω-δία ο Τάκης Μουζενίδης11 διαφοροποιήθηκε από εκείνον κυρίως ως προς τον περιορισμό του μέλους και της ομαδικής απαγγελίας του Χορού12 όπως γίνεται φανερό ιδιαίτερα στα δύο τελευταία έργα της τριλογίας της Ορέστειας του 1972 στα οποία ο λόγος του Χορού εξα-τομικεύεται στις κορυφαίες αλλά και τραγουδά όλος μαζί Στο ίδιο πνεύμα κινήθηκαν και οι προσεγγίσεις του Αλέξη Σολομού στις πα-ραστάσεις του οποίου κυριάρχησαν τα επεισόδια κατά το πρότυπο των αριστοφανικών του προσεγγίσεων Αν και ακολούθησε την ομα-δική ρυθμική συνεκφώνηση13 και κατηγορήθηκε για ldquoστόμφοrdquo ω-στόσο καινοτόμησε ως προς τις συνεργασίες του με εικαστικούς καλ-λιτέχνες (Γιάννης Παππάς Γιώργος Βακαλό Νίκος Νικολάου) για την κατασκευή του νέου σκηνικού το οποίο χαρακτήριζε η απουσία των σκηνογραφικών όγκων απλότητα και λιτότητα Η σκηνογραφία του Γ Βακαλό για την παράσταση των Βακχών του 1969 ήταν απε-λευθερωμένη από σχηματικές κατασκευές και αναδείκνυε τον χώρο της ορχήστρας14 Ο Κλώνης ο οποίος σκηνογράφησε 5 από τις 9

9 Για τη συνεισφορά και των δύο στην παράδοση του Εθνικού Θεάτρου ως προς τη

σκηνοθεσία της τραγωδίας βλ Φεσσά-Εμμανουήλ (1996) 43-44 10 Η αναθεωρημένη εκδοχή πρωτοπαρουσιάστηκε το 1958 μετά την απομάκρυνσή

του από το Εθνικό Θέατρο στο πλαίσιο του Πειραϊκού Θεάτρου Η Παπαθανασί-ου απέσπασε το πρώτο βραβείο ερμηνείας στο φεστιβάλ των Εθνών στο Παρίσι το 1960 Η Ηλέκτρα υπήρξε και το κύκνειο άσμα του Ροντήρη η τελευταία παρά-στασή του στην Επίδαυρο το 1978 σαράντα χρόνια μετά την ιστορική πρώτη πα-ράσταση του 1938

11 Ο Μουζενίδης συνδέθηκε ιδιαίτερα με την πορεία του Εθνικού Θεάτρου (1938ndash1942 1961ndash1974) και σκηνοθέτησε 18 αρχαία ελληνικά δράματα Η τελευταία σκηνοθεσία με την οποία κλείνει την 47χρονη προσφορά του είναι του Οιδίποδα

Τυράννου στην Επίδαυρο το 1981 (επανάληψη της παράστασης του 1973) 12 Βλ Θρύλος (1980) 448 και Γεωργουσόπουλος (1982) 32 13 Βλ ενδεικτικά Αιμ Χ[ουρμούζιος] Καθημερινή 2871964 Ά Θρύλος Νέα Εστία

(1581964) 1208 και Α Μαργαρίτης Τα Νέα 881992 14 Βλ [ανων] Έθνος 2761969 Ο Κανάκης (1999) 486 θεωρεί ότι οι Βάκχες του

Σολομού κατάφεραν να νικήσουν τον χρόνο και να καταγραφούν στη ldquoχρυσή λίστα



275

πρωτότυπες παραγωγές τραγωδίας που σκηνοθέτησε ο Σολομός χρησιμοποίησε επίσης mdash αντίθετα με την πρακτική που συνήθως α-κολουθούσε mdash ελάχιστα αρχιτεκτονικά σχήματα Στους σκηνοθέτες που συστηματοποίησαν τις βασικές θέσεις του Εθνικού Θεάτρου για τη σκηνοθεσία της τραγωδίας ανήκει ο Αλέξης Μινωτής Στις σκη-νοθεσίες του επέμενε στη δημιουργία αρχαιοπρεπών ενδυμάτων ώ-στε να διαφυλάσσεται ο μυθικός χαρακτήρας της τραγωδίας ενώ ταυτόχρονα διαχώριζε το δραματικό διαλογικό στοιχείο που τείνει προς τον συνήθη τόνο ομιλίας από το λυρικό στοιχείο που εκφράζε-ται από τον Χορό κυρίως μουσικά Ο Μινωτής με εξαίρεση τη σκη-νοθεσία των Φοινισσών (1960) σε μουσική Μίκη Θεοδωράκη όπου υιοθέτησε τον άδοντα Χορό διέσπασε τον Χορό ldquoσε ατομικότητεςrdquo15 Στις προσεγγίσεις του κυριάρχησε ο σκηνικός ρεαλισμός

Ορόσημο στη σκηνική αναβίωση της αρχαίας ελληνικής τραγω-δίας στον ελλαδικό χώρο αποτέλεσαν ως γνωστόν οι Δελφικές Εορ-τές του Άγγελου Σικελιανού και της Εύας Πάλμερ (1927 1930) κυ-ρίως επειδή ανέδειξαν και συστηματοποίησαν τις παραστάσεις της τραγωδίας στο ύπαιθρο τις οποίες ενέταξαν σύμφωνα με το όραμα του Σικελιανού ldquoσrsquo ένα ευρύτερο αγωνιστικό πνευματικό αθλητικό και πολιτικό πλαίσιο [hellip] απάντηση στην προφανή αποτυχία του ο-ράματος της Κοινωνίας των Εθνώνrdquo16 Από τη Δελφική Ιδέα και τις παραστάσεις των Σικελιανών εμπνεύστηκε ο Λίνος Καρζής ο οποίος με τον Θυμελικό Θίασο17 αφιερώθηκε στις παραστάσεις του αρχαίου ελληνικού δράματος σε ανοιχτούς χώρους Το 1952 ο Καρζής διοργά-νωσε νέες Δελφικές Εορτές και σκηνοθέτησε τον Προμηθέα Δεσμώτη με τον Μάνο Κατράκη στον ομώνυμο ρόλο σε ανάμνηση του Προμη-θέα του 1927 Ο Καρζής επεδείκνυε απόλυτο σεβασμό στο κείμενο του πρωτοτύπου ενώ τα χορικά στις προσεγγίσεις του αποδίδονταν

των επιτυχιών του Εθνικούrdquo Ο Σολομός χρησιμοποίησε πολλούς από τους συντε-λεστές των Βακχών του 1962 σε σκηνοθεσία Αλέξη Μινωτή Κυρίως διατήρησε κάποια τραγούδια του Μάνου Χατζηδάκη γραμμένα για τις παραστάσεις του 1962 μαζί με τη νέα μουσική του Στέφ Βασιλειάδη (βλ [ανων] Ακρόπολις 2681971)

15 Γεωργουσόπουλος (1993) 111 16 Ανδρεάδης (2005) 43-4 17 Το 1931 ίδρυσε τον Οργανισμό του Αρχαίου Δράματος ο οποίος το 1939 θα μετο-

νομαστεί σε Θυμελικό Θίασο Για τις παραστάσεις βλ το σχετικό υλικό που πα-ραθέτει η Σοφρά (1992)



276

έμμετρα Η τελετουργική αμφίεση των ηθοποιών και οι κόθορνοι κα-θόρισαν τις σκηνικές αναγνώσεις του Το 1975 σκηνοθέτησε τους Πέρσες σε μια μάλλον ldquoμέτρια παράστασηrdquo (με την εξαίρεση της απόδοσης του κομμού της εξόδου ldquoμε ένα ήθος τελετουργικόrdquo)18

Ο Κάρολος Κουν σκηνοθέτησε για πρώτη φορά τραγωδία για το Θέατρο Τέχνης το 196519 Επρόκειτο για την ιστορική σκηνοθεσία των Περσών η οποία αποτύπωσε με σαφήνεια τα χαρακτηριστικά των προσεγγίσεων του Κουν Ο Κουν σε αντίθεση με την ακαδημαϊ-κή και λόγια αντίληψη των σκηνοθετών του Εθνικού Θεάτρου πρέ-σβευε την αισθητική του συνήθως καλούμενου lsquoλαϊκού εξπρεσιονι-σμούrsquo πρόβαλλε τον πλούτο της ελληνικής πολιτισμικής κληρονο-μιάς και αναζητούσε τη γνήσια ελληνική έκφραση απαλλαγμένη από τις δυτικοευρωπαϊκές επιδράσεις20 Οι προσεγγίσεις του στην τρα-γωδία επηρεάστηκαν από την πεποίθησή του ότι το θέατρο γεννήθη-κε από πρωτόγονες θρησκευτικές εορτές και τελετουργίες21 Το τελε-τουργικό στοιχείο των σκηνοθεσιών του εμφανές στη χρήση του μι-σού προσωπείου για τις παραστάσεις της τραγωδίας22 καθώς και

18 Βλ Κ Γεωργουσόπουλος Βήμα 1761975 Για τον Καρζή βλ επίσης Σιδέρης

(1975) 438-441 19 Είχε προηγηθεί η σκηνοθεσία της Άλκηστης το 1934 για τη Λαϊκή Σκηνή η σκη-

νοθεσία της Ηλέκτρας του Σοφοκλή το 1939 για το Θίασο της Μαρίκας Κοτοπούλη και η σκηνοθεσία των Χοηφόρων το 1945 στο Θέατρο Αλίκης

20 Ο Κουν ([1981] 66) σε ομιλία του το 1976 τόνισε τα εξής ldquoΌλη μας η μελέτη και εργασία βασίστηκε στο πώς θα αποδώσουμε [hellip] τον άνθρωπο του σήμερα χω-ρίς να προδώσουμε την αρχική τους μορφή πιο γνώριμη βέβαια σε μας που ζού-με στον τόπο αυτό και μπορούμε να διακρίνουμε αναλογίες σε σχήματα χρώμα-τα ρυθμούς και ήχους κι υπολείμματα τελετουργικά και πανηγυριώτικα στις λαϊ-κές μας παραδόσεις [hellip]rdquo Βλ επίσης Κουν ldquoΤο Αρχαίο Θέατρο (Ομιλία στη Δι-εθνή Διάσκεψη Θεάτρου στο Θέατρο Ηρώδου του Αττικού 4 Ιουλίου 1957)rdquo στο Κουν (1981) 35-36 Παράλληλα πίστευε ότι ελληνικότητα είναι ldquoη ζωντανή δημι-ουργική σύζευξη Ανατολής και Δύσης έτσι όπως εκφράζεται σrsquo ένα καινούργιο χώρο ελληνικό με καινούργιους προβληματισμούςrdquo (ldquoΚ Κουν Για τον Οιδίποδα

Τύραννο του Σοφοκλήrdquo συνέντευξη στη Σ Αλεξανδροπούλου Ελευθεροτυπία 681978)

21 Βλ Κουν (1992) 113 22 Κατά τον Κουν ο ποιητής για να αγγίξει τον σύγχρονο άνθρωπο θα πρέπει να

καταφύγει σε τεχνικές μία από τις οποίες είναι η μάσκα ldquoπου καλύπτει τις περιο-ριστικές σε μέγεθος μικροευαισθησίες της φυσιογνωμίαςrdquo καθώς και η κίνηση Βλ Κουν (1981) 67



277

στον ενδυματολογικό κώδικα που επέλεγε κάθε φορά σε συνδυασμό με τις αργές μελετημένες κινήσεις παρέπεμπε σε ιεροτελεστία Στη σκηνοθεσία των Περσών ανατολίτικο χαρακτήρα προσέδωσαν οι μα-κριές γενειάδες και τα κοστούμια του Χορού σε συνδυασμό με την κίνηση του στροβιλισμού τους στη σκηνή της επίκλησης του Δαρεί-ου η οποία παρέπεμπε στον Χορό των Δερβίσηδων23 Ο Χορός κινή-θηκε και εκφράστηκε στη μουσική του Γιάννη Χρήστου ldquoπου έδωσε πρωτοφανή παρουσία σrsquo αυτή την άναρθρη πηγή σrsquo αυτήν την άλογη ρίζα του τραγικούrdquo24 Η έμφαση του σκηνοθέτη στον ρόλο του Χορού συνδέεται25 επίσης με τον τελετουργικό χαρακτήρα των προσεγγί-σεών του και συνάδει με την ιδιαίτερη προτίμησή του προς τον Αι-σχύλο τις τραγωδίες του οποίου σκηνοθέτησε όλες εκτός από τις Ικέτιδες

Από τη σκηνοθεσία των Περσών αρχίζει να διαφαίνεται και στις προσεγγίσεις της τραγωδίας από τον Κουν το πολιτικό σχόλιο26 το οποίο κορυφώθηκε στην πολιτική Ορέστεια του 1980ndash198227 Στους Πέρσες ο Κουν σχολιάζει ldquoτους κινδύνους του σύγχρονου ιμπεριαλι-σμού και των πολιτικών ηγεμονιώνrdquo28 Στην Ορέστεια29 στον Αγαμέ-μνονα η συνοδεία της Κλυταιμήστρας εμφανίζεται από τον χώρο των θεατών με ένα τεράστιο κόκκινο ύφασμα το οποίο καλύπτει το πρώ-το διάζωμα και ενοχοποιεί το ίδιο τους θεατές και τα μέλη του Χο-ρού Η Ελλάδα την εποχή εκείνη έχοντας αποτινάξει το δικτατορικό ζυγό έκανε αργές κινήσεις προς τη δημοκρατικοποίηση30 Στις παρα-

23 Βλ Θρύλος (1981) 260-1 24 Αλ Διαμαντόπουλος Μεσημβρινή 2481965 25 ldquoΠρωταρχικός παράγοντας στο αρχαίο δράμα θα είναι πάντα ο χορός Νοηματικά

και λεκτικά ηχητικά και μουσικά κινησιακά και πλαστικά ο χορός διαμορφώνει το κλίμα του έργου φωτίζει τους ήρωες και προβάλλει με το πάθος του τα μηνύ-ματα του ποιητήrdquo (Κουν [1992] 117)

26 Ο ίδιος ο σκηνοθέτης (Κουν [1992] 129) δηλώνει τα ακόλουθα ldquoΤο καλό θέατρο νομίζω πως είναι πάντα πολιτικό Το θέατρο εξάλλου από την αρχαιότητα είναι πάντα πολιτικόrdquo

27 Είχε προηγηθεί το 1945 η σκηνοθεσία των Χοηφόρων οι οποίες θεωρήθηκαν ldquoτολ-μηρές για την εποχή χαμηλόφωνες και σύγχρονεςrdquo βλ Καγγελάρη (2010) 143

28 Μάγιαρ (2004) 133 29 Την τριλογία μετέφρασε ο Θανάσης Βαλτινός σε μια συντομευμένη εκδοχή βλ

Μπ Κομνηνός Ταχυδρόμος 781980 30 Βλ Chioles (1993) 25 Ο συγγραφέας του άρθρου βρίσκει αναλογίες ανάμεσα στην



278

στάσεις του 1980 οι πολιτικές αναφορές ήταν εντονότερες εξαιτίας της ανάθεσης του ρόλου της Κλυταιμήστρας στη Μελίνα Μερκούρη31 Ενδεικτική της πολιτικής ερμηνείας της τριλογίας υπήρξε η τελευ-ταία σκηνή του Αγαμέμνονα όπου επτά άνδρες εμφανίσθηκαν να κρα-τούν επτά εξαπτέρυγα που απεικόνιζαν πρόσωπα ή άλλα μέλη του ανθρώπινου σώματος Σύμφωνα με τον Διονύση Φωτόπουλο32 ο ο-ποίος σχεδίασε τα σκηνικά και τα κοστούμια οι απεικονίσεις αναφέ-ρονταν στα αφιερώματα των πιστών στην εκκλησία κατά τους Βυ-ζαντινούς χρόνους και αναπαριστούσαν το μέρος του σώματος που ήθελαν να θεραπευθεί με θεϊκή επέμβαση Η αναφορά στην επταετία της Χούντας ήταν εμφανής

Η πολιτική προσέγγιση στη σκηνοθεσία της τραγωδίας όπως άλλωστε και η ανακάλυψη του τελετουργικού στοιχείου πρέπει βέ-βαια να επισημανθεί ότι δεν ήταν μόνον ελληνικό φαινόμενο Στη Γερμανία για παράδειγμα στις δεκαετίες του 1960 και του 1970 α-νακαλύπτεται επίσης η πολιτική διάσταση της τραγωδίας Όπως πα-ρατηρεί ο H Flashar ύστερα από τη φάση την οποία χαρακτηρίζει ldquoνέα αντικειμενικότηταrdquo (Neue Sachlichkeit) και η οποία διαρκεί πε-ρίπου έως το 1965 κυριαρχεί το κατεξοχήν ldquoθέατρο του σκηνοθέτηrdquo (Regietheater) στο οποίο μπορεί κανείς να διακρίνει τρεις εν μέρει αλ-ληλένδετες τάσεις ή κατευθύνσεις την έντονα τελετουργική την ευ-θέως πολιτική και mdash από το 1980 mdash την εκδοχή που πρόβαλε ο Peter Stein με την εστίαση στο ίδιο το δραματικό έργο και στο κείμενο33 Τις δύο πρώτες όπως είδαμε τις συναντούμε σαφώς και στην Ελλάδα

Ελλάδα του Κουν και στη Γερμανία του Peter Stein του οποίου η πολιτική γερμα-νική εκδοχή της Ορέστειας παρουσιάστηκε στη Schaubuumlhne το 1980

31 Τον ρόλο της Κλυταιμήστρας υποδύθηκε στην επανάληψη του 1982 η Μάγια Λυμπεροπούλου

32 Βλ Φωτόπουλος (1980) 95-100 33 Βλ Flashar (2009) 194 κε 219 κε H Ε Fischer-Lichte ldquoThinking about the Ori-

gins of Theatre in the 1970rsquosrdquo στο Hall ndash Macintosh ndash Wrigley (2004) 329-60 επι-σημαίνει τον ρόλο που έπαιξαν ύστερα από την ιδεολογική κρίση της δεκαετίας του 1960 οι επιστημονικές και θεωρητικές συζητήσεις για την καταγωγή του θεά-τρου στην ανάδειξη του αρχαίου ελληνικού θεάτρου ldquoκατά τις τρεις τελευταίες δε-καετίεςrdquo Στην πραγματικότητα επιστημονικά και θεωρητικά έργα (κυρίως εργα-σίες οπαδών της ldquoανθρωπολογικής σχολής του Καίμπριτζrdquo του G Thomson κά) έπαιξαν κάποιο ρόλο και στην αντιμετώπιση της τραγωδίας στην Ελλάδα από πα-λαιότερα χρόνια Εδώ ωστόσο μόνον υπαινιγμός μπορεί να γίνει καθώς το ζήτημα



279

Το Κρατικό Θέατρο Βορείου Ελλάδος (ΚΘΒΕ) από την ίδρυσή του το 1961 από τον Σωκράτη Καραντινό έως περίπου το 1974 α-πηχούσε τις αρχές της lsquoσχολήςrsquo του Εθνικού Θεάτρου34 Οι προσεγ-γίσεις του Σωκράτη Καραντινού κατά το πρότυπο του Φώτου Πολί-τη και των άλλων σκηνοθετών του Εθνικού χαρακτηρίστηκαν από τη βαθιά πεποίθησή του ότι ο λόγος και η εκφορά του προέχει σε σχέση με τα υπόλοιπα συστατικά στοιχεία της παράστασης τα ο-ποία οφείλουν να υποτάσσονται σε αυτόν35 Διαφοροποιήθηκε όμως ως προς τη χρήση των προσωπείων στις παραστάσεις της τραγωδί-ας όπου και ακολούθησε την παράδοση των Σικελιανών και του συ-νεχιστή τους Λίνου Καρζή36 Κατά την άποψή του τα προσωπεία ldquoυ-πηρετούν την απόλυτη αποπροσωποποίησηrdquo απαραίτητη στο μέγε-

απαιτεί βεβαίως ιδιαίτερη πραγμάτευση 34 Για τα εγκαίνια του ΚΘΒΕ ο Καραντινός σκηνοθέτησε τον Οιδίποδα Τύραννο σε

μετάφραση του Φ Πολίτη στο Αρχαίο Θέατρο των Φιλίππων όπου και εγκαινιά-στηκε το φεστιβάλ αρχαίου δράματος

35 Πρβλ Καραντινός (1969) 41 Η μουσική είναι ldquoυπηρέτισα του λόγουrdquo ldquoβγαίνει από το λόγο και είναι η σχέση της μουσικής με το λόγο τέτοια που να προεξάρχει πάντοτε εκείνοςrdquo Αλλά και η κίνηση του Χορού θα πρέπει ldquoνα αναζητά τα σχήμα-τά της στους ρυθμούς και το χαραχτήρα του λόγουrdquo Ο Καραντινός εφαρμόζει την ομαδική απαγγελία στα χορικά την οποία θεωρεί ldquoοργανική ανάγκηrdquo που όταν ldquoπαραμελείται η παράσταση τραυματίζεται οδυνηράrdquo

36 Βλ Καραντινός (1969) 49 168-172 Χρησιμοποιούσε τις μάσκες και στις παρα-στάσεις του Αριστοφάνη Το 1952 σκηνοθέτησε τις Νεφέλες με μάσκες του Χα-τζηκυριάκου-Γκίκα παράσταση που παίχτηκε και στην Comedie-Franccedilaise

Εικ 1 Από την παράσταση των Περσών του Αισχύλου σε σκηνο-θεσία Κάρολου Κουν (1965)



280

θος της τραγωδίας και έτσι ldquoο υποκριτής [hellip] αιστάνεται διογκωμέ-νο τον εαυτό του κατά τα μέτρα και την ένταση του τραγικού λό-γουrdquo37 Η παράσταση που τον καθιέρωσε ήταν η Εκάβη του 1943 στην κεντρική σκηνή του Εθνικού Θεάτρου αν και πίστευε ότι τα αρ-χαία δράματα πρέπει να παρουσιάζονται στο φυσικό τους χώρο38 με την Ελένη Παπαδάκη στον ομώνυμο ρόλο Σύσσωμη η κριτική ε-γκωμίασε τη συγκλονιστική ερμηνεία της Παπαδάκη η οποία σημά-δεψε την ιστορία των παραστάσεων του έργου39 Ακολούθως οι σκη-νοθεσίες του Μίνου Βολανάκη διακρίθηκαν επίσης για τον απόλυτο σεβασμό τους στο κείμενο του συγγραφέα Άλλωστε όλη η σκηνοθε-τική του σταδιοδρομία καθορίστηκε από τη σχέση του με τη μετά-φραση και την προσπάθεια να προσαρμόσει υφολογικά τα αρχαία ελ-ληνικά στο σύγχρονο ιδίωμα40 Χρησιμοποίησε επίσης προσωπεία σε κάποιες παραστάσεις τραγωδίας και σε συγκεκριμένους ρόλους αλλά πάντα μισά προσωπεία κατά το πρότυπο του Κουν από την τελετουργική παράδοση του οποίου επηρεάστηκε Ταυτόχρονα η σκηνοθετική του άποψη ως προς την τραγωδία υπήρξε εκσυγχρονι-στική μέσω του λιτού συμβολιστικού σκηνικού του Robert Mitchell με τον οποίον συνεργάστηκε Έτσι το σκηνικό της Μήδειας του 1976 παρέπεμπε σε κρατήρα ηφαιστείου αλλά και σε αιδοίο επρόκειτο για υπερυψωμένο τριγωνικό πατάρι με οπή στο κέντρο που θα μπορούσε

37 Καραντινός (1969) 170-171 38 Καραντινός (1969) 200-203 39 Βλ ενδεικτικά Τ Σταύρου ldquoΗ βασίλισσα της Τροίας κι εμείςrdquo Νέα Εστία 678

1101955 Μιχ Ροδάς Ελεύθερον Βήμα 15151943 Ι Στογιάννης Βραδυνή 14121943

40 Ο Μ Βολανάκης μετέφραζε τις τραγωδίες και τις κωμωδίες που σκηνοθετούσε Άλλωστε στην αρχή της επαγγελματικής του σταδιοδρομίας στο θέατρο ασχολή-θηκε με τη μετάφραση θεατρικών έργων (αρχικά από τα αγγλικά) στο θίασο της Κατερίνας Ανδρεάδη και στο θέατρο του Κουν Κατά τη διάρκεια της συνεργασίας του με το Oxford Playhouse (1956-1973) μετέφρασε και σκηνοθέτησε το 1957 τη Λυσιστράτη (μεταφέρθηκε εξαιτίας της επιτυχίας της στο Royal Court Theatre) τις Βάκχες το 1959 (το ρόλο του Πενθέα είχε ο Sean Connery) και την Ορέστεια το 1961 Η μετάφρασή του της Ηλέκτρας του Σοφοκλή που σκηνοθέτησε στο ΚΘΒΕ το 1975 χρησιμοποιήθηκε και από τον Γιάννη Μαργαρίτη στην παρα-γωγή του 1984 για το θέατρο της Άνοιξης και από τον Μιχαήλ Μαρμαρινό για τη σκηνοθεσία του ίδιου έργου το 1988 για τη Εταιρεία Θεάτρου ldquoΔιπλούς Έρωςrdquo και από τον Peter Stein το 2007 σε παραγωγή του Eθνικού Θεάτρου



281

να συμβολίζει την αρχέτυπη πάλη των φύλων ή να αποδίδει θρησκευ-τική διάσταση του έργου καθώς σύμφωνα με τον σκηνοθέτη ldquoη Μή-δεια στήνεται σαν Μάνα-Μήτρα συνδεδεμένη με την γη και τον ήλιοrdquo41 Η Μελίνα Μερκούρη στον ρόλο της Μήδειας θεωρήθηκε ότι ldquoδιέγρα-ψε εύστοχα μέσα από μεγάλες κινήσεις και μεγεθυμένες χειρονομίες τον βίαιο αισθησιακό χαρακτήρα της γυναίκας που συνδυάζει την ακρότητα του πάθους με την οξύτητα του διαλογισμού [hellip]rdquo42

Στην ομάδα των σκηνοθετών που προήλθαν από την παράδοση του Εθνικού Θεάτρου ανήκει και ο Σπύρος Ευαγγελάτος του οποίου η λόγια και ακαδημαϊκή προσέγγιση στην αρχαία τραγωδία οφείλε-ται στη μαθητεία του στο Εθνικό Θέατρο και στη φιλολογική του παιδεία Υπήρξε ο νεαρότερος σκηνοθέτης που έλαβε μέρος στο φε-στιβάλ της Επιδαύρου με την Ηλέκτρα του Σοφοκλή το 1972 παρα-γωγή που σφράγισε τη συνεργασία του με τον Γιώργο Πάτσα και τη Μαρία Χορς43 Με τους σκηνοθέτες του Εθνικού Θεάτρου μοιράστηκε επίσης την έμφαση στη σπουδαιότητα της γλώσσας του πρωτότυ-που καθώς και την κατά το δυνατόν πιστή απόδοση του κειμένου της μετάφρασης απόψεις που κυριάρχησαν στις προσεγγίσεις του της τραγωδίας και στο Αμφι-Θέατρο (το οποίο ιδρύθηκε το 1975) Ο ίδιος ο σκηνοθέτης σε συνέντευξή του ανέφερε σχετικά τα ακόλουθα

Η ζώσα μετεξέλιξη της παραδόσεως του Εθνικού θεάτρου είναι το lsquoΑμφι-Θέατροrsquo Ως σκηνοθέτης δεν υιοθετώ βέβαια τις παραστάσεις όπως μου τις δίδαξαν οι δάσκαλοί μου είμαι μια γενιά νεότερος και φυσικό είναι να υπάρ-χουν αλλαγές Επιδίωξή μας όμως είναι να προβληθούν τα νοήματα των έρ-γων να προβληθεί ο λόγος με μια αισθητική όσο μπορούμε πιο σύγχρονη χω-

41 Β Παγκουρέλης Βήμα 371976 42 Ε Βαροπούλου Αυγή 1291976 Ο Δημήτρης Παπαμιχαήλ κρατούσε τον ρόλο

του Ιάσονα 43 Τον επόμενο χρόνο συνεργάστηκαν και οι τρεις στον Ιππόλυτο και το 1974 στην

Άλκηστη και στον Κύκλωπα του Ευριπίδη τα οποία παρουσιάστηκαν την ίδια ημέ-ρα στην Επίδαυρο Επίσης σκηνοθέτησε στο Εθνικό Θέατρο για το φεστιβάλ της Επιδαύρου τις Βάκχες (1975) την Ιφιγένεια την εν Ταύροις (1976) και τις Ικέτιδες του Αισχύλου (1977) Σε όλες τις παραπάνω παραγωγές πλην των Ικετίδων συνερ-γάστηκε με τον Γιώργο Πάτσα και τη Μαρία Χορς Για το ΚΘΒΕ σκηνοθέτησε τους Πέρσες το 1978 και την Αντιγόνη το 1980 σε συνεργασία επίσης με τον Πά-τσα



282

ρίς να προδίδεται όμως το νόημα του ποιητή Αυτή ήταν και η πρόθεση των ιδρυτών του Εθνικού Θεάτρου και πιστεύω πως εγώ το ακολούθησα44 Ο Ευαγγελάτος επιδεικνύει εμμονή στη σπουδή και την ερμηνευ-

τική ανάδειξη της γλώσσας του πρωτοτύπου Όταν δεν μεταφράζει ο ίδιος συνεργάζεται κυρίως με τον Τάσο Ρούσσο και με τον Κ Χ Μύρη Οι μεταφράσεις συνήθως εκπονούνται για τη συγκεκριμένη σκηνοθεσία με την οποία καταπιάνεται Σχετικά με τα νεωτεριστικά στοιχεία των προσεγγίσεών του ο Ευαγγελάτος πειραματίστηκε με διαφορετικές μορφές της θεατρικής πρακτικής ως αποτέλεσμα της πεποίθησής του ότι οι ηθοποιοί θα πρέπει να είναι στο επίκεντρο της θεατρικής δραστηριότητας και επομένως απαιτείται από αυτούς βα-θιά γνώση της μιμητικής τέχνης Ειδικά για το αρχαίο θέατρο ο Ευ-αγγελάτος ανέφερε ότι οι σκηνοθεσίες του επηρεάστηκαν από την πεποίθηση ότι κάθε έργο πρέπει να προσεγγίζεται με ένα ξεχωριστό τρόπο ο οποίος προκύπτει από την ιδιαίτερη φύση του45 Από τις σκηνικές προσεγγίσεις του στην τραγωδία διακρίνεται η Ψυχοστασία του 1979 σε μετάφραση Ρούσσου46 Ο σκηνοθέτης επέλεξε αποσπά-σματα από χαμένα έργα του Αισχύλου με τα οποία συγκρότησε διά-φορες ενότητες όπως ldquoΤελετουργίαrdquo ldquoΧαμένοι Μύθοιrdquo ldquoΟδύνη Πο-λέμουrdquo ldquoΨυχοστασίαrdquo κτλ και τα παρουσίασε στο άσπρο πανί του σκηνικού του Πάτσα με τη συνοδεία των λαϊκών απόηχων της μου-σικής του Χριστόδουλου Χάλαρη στην εξαιρετική χορογραφία της Ντόρας Τσάτσου-Συμεωνίδη η οποία ldquoχρησιμοποίησε οικείες φόρ-μες αλλά τις επεξεργάστηκε έτσι ώστε το παραδοσιακό να ανακαλύ-πτει τις πηγές του και από την άλλη να χάνει το βάρος του και να λειτουργεί με την αυθορμησία του αυτοσχεδιαστικούrdquo47 Η νεωτερι-στική για την εποχή χρήση της οθόνης αντιμετωπίστηκε με επιφυ-λάξεις από τους κριτικούς48 Όπως αναφέρει η Ε Βαροπούλου ldquo[η] μετάπλαση του σκηνικού χώρου από τους ίδιους τους ηθοποιούς η

44 Από τη συνέντευξη που έδωσε στη Μ Παπάκη στο περιοδικό Φουαγιέ 3 (Μάρτιος

2006) 19 45 Βλ τη συνέντευξη που έδωσε στον Β Αγγελικόπουλο στο Βήμα 581990 Για

τους πειραματισμούς του Ευαγγελάτου βλ Arvaniti (1996) 238 46 Ε Βαροπούλου Ελευθεροτυπία 2061979 47 Κ Γεωργουσόπουλος Βήμα 4779 48 Βλ για παράδειγμα την κριτική του Στ Δρομάζου Καθημερινή 1961979



283

ρευστότητα της έννοιας του δραματικού προσώπου καθώς η φιγούρα πρόβαινε διακριτικά μέσα από το χορό αλλά και ξαναγύριζε σε αυτόν η καθαρότητα με την οποία διαγραφόταν ο ρόλος κάθε σκηνικού στοιχείου και ο προσδιορισμός ενός οπτικού κώδικα που αποτελούσε την αλφάβητο της όλης σκηνικής αφήγησηςrdquo ήταν ldquoτα προτερήματα του θεάματοςrdquo49

Στο κατώφλι της εισόδου στη δεκαετία του 198050 ο Γιάννης Τσαρούχης μετέφρασε και σκηνοθέτησε ο ίδιος τις Τρωάδες του Ευ-ριπίδη σrsquo ένα ερειπωμένο νεοκλασικό κτίριο της οδού Καπλανών ά-μεση αναφορά στο κατεστραμμένο τρωικό ανάκτορο Επρόκειτο για ανανεωμένη με επικαιρικά στοιχεία εκδοχή της τραγωδίας με σύγ-χρονους προβληματισμούς Η παράσταση του 1977 ανασκοπούσε την εικαστική συμβολή του καλλιτέχνη στις παραστάσεις του αρχαίου δράματος και ταυτόχρονα σηματοδοτούσε την έναρξη μιας περιόδου στη σκηνοθεσία των τραγικών κειμένων κατά την οποία οι εναλλα-κτικές σκηνικές προσεγγίσεις είτε επικαιρικές είτε πειραματικές είτε εικαστικές θα διεκδικούσαν δυναμικά τη θέση τους στην παρα-στατική πρακτική Στην εικαστική σύνθεση-σκηνοθεσία του Γιάννη Τσαρούχη κυριάρχησε επίσης το λαϊκό στοιχείο των ζωγραφικών του απεικονίσεων καθώς οι ναύτες ldquoέγιναν στην παράσταση ο στρα-τός των Αχαιών (ή της Χούντας) που λεηλάτησε και κατέσφαξε μία βάρβαρη χώρα η οποία ήταν η μαύρη όψη της Ελλάδαςrdquo51 Η κριτική πρόσληψη του εγχειρήματος υπήρξε αρνητική στην πλειονότητά της καθώς έγινε λόγος για ldquoιδιοφυές λάθοςrdquo52 για ldquoαπολυτότητα και α-κρότητεςrdquo53

Στις αρχές της δεκαετίας του 1980 μια νέα γενιά σκηνοθετών άλ-λαξε τα δεδομένα στην παράσταση της αρχαίας τραγωδίας την εκ-συγχρόνισε και την προσάρμοσε στις κατακτήσεις της παγκόσμιας

49 Ε Βαροπούλου Ελευθεροτυπία 2061979 50 Η στρατιωτική δικτατορία αν και διαμόρφωσε αρνητικό κλίμα στη θεατρική

ζωή οδήγησε ταυτόχρονα και σε εναλλακτικές μορφές θεατρικής έκφρασης οι οποίες εκδηλώθηκαν σαφέστερα τα πρώτα χρόνια της μεταπολίτευσης Ειδικά από το 1970 άρχισε να διαφαίνεται η ανανέωση με τη δημιουργία νέων πρωτοπο-ριακών σχημάτων όπως για παράδειγμα το Ελεύθερο Θέατρο (1971)

51 Ανδρεάδης (2005) 51 52 Κ Γεωργουσόπουλος ldquoΈλεος δίχως φόβοrdquo Βήμα 2891977 53 Γ Βαρβέρης (1985) 19



284

σκηνικής πρακτικής Οι νέες τάσεις συγκρούστηκαν με τις παραδε-δομένες πρακτικές και άμβλυναν τις απαιτήσεις της απόλυτης προ-τεραιότητας του κλασικού κειμένου Σε αυτή την κατεύθυνση συνέ-βαλε αποφασιστικά η ανανέωση της πολιτικής για το θέατρο η οποία εγκαινιάστηκε το 1978ndash1979 με τη σύσταση της Επιτροπής Θεά-τρου για την αξιολόγηση αιτημάτων επιχορήγησης και κορυφώθηκε τα χρόνια που ακολούθησαν κυρίως με την ίδρυση και τη λειτουργία των πρώτων Δημοτικών Περιφερειακών Θεάτρων (1984) από τη Μελίνα Μερκούρη54 Οι παραπάνω ρυθμίσεις έφεραν αλλαγές στη νο-οτροπία στους προσανατολισμούς και στην αντίληψη της παραγω-γής των παραστάσεων Νέοι επιχορηγούμενοι θίασοι είχαν τη δυνα-τότητα να εφαρμόσουν με συνέπεια πολιτική ρεπερτορίου που εξέ-φραζε όλες τις κυρίαρχες τάσεις της παγκόσμιας σκηνής Σε αυτή την κατεύθυνση συνέβαλε αποφασιστικά η καθιέρωση του θεσμού των Διεθνών Συναντήσεων Αρχαίου Ελληνικού Δράματος στους Δελφούς ο οποίος εγκαινιάστηκε το 1985 Στο πλαίσιο αυτού του θεσμού σημαντικοί καλλιτέχνες της παγκόσμιας σκηνής παρουσία-σαν τις προσεγγίσεις τους στο αρχαίο ελληνικό δράμα και οι Έλληνες συνάδελφοί τους ήρθαν σε επαφή με παραδόσεις και σκηνικές πρα-κτικές που ανανέωσαν τη δική τους οπτική Από τις παραστάσεις ξέ-νων σκηνοθετών που παρουσίασαν έργο τους στου Δελφούς τη δεκαε-τία του 1980 διακρίνεται η Κλυταιμνήστρα του Tadashi Suzuki55 και οι Ινχευτές (The Trackers) του Tony Harrison56 Ιδιαίτερα η περίπτω-ση του Suzuki ο οποίος στις προσεγγίσεις του χρησιμοποιεί μορφές του παραδοσιακού γιαπωνέζικου θεάτρου άσκησε επίδραση στους

54 Το έγγραφο όριζε τις προϋποθέσεις λειτουργίας και την νομική υπόσταση των ΔΗΠΕΘΕ Αρχικά υποβλήθηκαν 18 αιτήσεις Δήμων και επελέγησαν η Καλα-μάτα το Αγρίνιο τα Ιωάννινα η Λάρισα η Βέροια και η Κρήτη (Χανιά) Το 1987 εντάχθηκαν στο θεσμό τα ΔΗΠΕΘΕ της Πάτρας και της Ρόδου το 1994 του Βόλου το 1995 του Βορείου Αιγαίου με έδρα τη Χίο και το 1997 της Κοζάνης και της Κέρκυρας

55 Ο Suzuki διασκεύασε την τριλογία του Αισχύλου με στοιχεία από την Ηλέκτρα του Σοφοκλή και την Ηλέκτρα και τον Ορέστη του Ευριπίδη Για περισσότερες πληρο-φορίες βλ McDonald (1992) 45-57

56 Ο Harrison βάσισε τη διασκευή του στο ομότιτλο σατυρικό δράμα του Σοφοκλή το οποίο αναδομημένο και τοποθετημένο σε ένα εκσυγχρονιστικό σκελετό σχολίαζε τον ελιτισμό στην τέχνη και στην κοινωνία Βλ McDonald (1992) 96-113 και Son-cini (1999) 73-84



285

Έλληνες σκηνοθέτες στην κατεύθυνση του τελετουργικού θεάτρου της Ανατολής Οι πολιτιστικές ανταλλαγές την περίοδο αυτή και γε-νικώς η μεγαλύτερη διακίνηση ιδεών έδωσαν τη δυνατότητα γνωρι-μίας με τη θεατρική παράδοση άλλων περιοχών της γης αλλά και με το lsquoδιαπολιτισμικό θέατροrsquo της Δύσης (σταδιακά άρχισε να γίνεται γνωστότερο το καλλιτεχνικό ή θεωρητικό έργο του J Grotowski του E Barba του P Brook αργότερα της Ariane Mnouchkine κά)57 Ταυτόχρονα η δημιουργία θέσεων Καλλιτεχνικών Διευθυντών στα ΔΗΠΕΘΕ έδωσε τη δυνατότητα σε αξιόλογους σκηνοθέτες που δεν είχαν μόνιμη θεατρική στέγη να σκηνοθετήσουν Οι νέες συνθή-κες που δημιούργησε η θεατρική πολυφωνία επηρέασαν και τα κρα-τικά θέατρα τα οποία ανανέωσαν το καλλιτεχνικό τους δυναμικό και επεχείρησαν καινούριες συνεργασίες

Η αλλαγή mdash ίσως θα ήταν καλύτερα να μιλάμε για lsquoτομήrsquo mdash της δεκαετίας του rsquo80 δεν πρέπει να συσχετιστεί μόνο με την ελληνική πραγματικότητα Σημαντικές εξελίξεις παρατηρούνται και διεθνώς Στις αρχές της δεκαετίας του 1980 η Ορέστεια του Αισχύλου φαίνε-ται να κυριαρχεί ως επιλογή στην παγκόσμια σκηνή Το γεγονός βέ-βαια ότι σημαντικές αλλαγές συνδέονται με τη σκηνοθεσία μιας τρι-λογίας δεν είναι τυχαίο Έτσι τον Οκτώβριο του 1980 ο Peter Stein σκηνοθέτησε την τριλογία για τη Schaubuumlhne am Halleschen Ufer στο Βερολίνο Η θρυλική παραγωγή περιόδευσε σε όλο σχεδόν τον κόσμο συμπεριλαμβανομένης και της Ελλάδας Ένα χρόνο αργότερα ο Peter Hall σκηνοθέτησε για το Εθνικό Θέατρο της Αγγλίας την Ορέστεια με άντρες ηθοποιούς και μάσκες Η τελευταία παράσταση της παραγω-γής δόθηκε στην Επίδαυρο τον Ιούνιο του 1982 Και οι δύο παραγω-γές άσκησαν σημαντική επίδραση στην ελληνική σκηνοθεσία58 Η

57 Για το lsquoδιαπολιτισμικό θέατροrsquo (cross-cultural ή intercultural theatre) βλ γενικά J

Lo ndash H Gilbert ldquoToward a Topography of Cross-Cultural Theatre Praxisrdquo The

Drama Review 46 (2002) 31-53 με περαιτέρω βιβλιογραφία Σημαντικά θεωρητι-κά κείμενα βρίσκονται συγκεντρωμένα στον τόμο που επιμελήθηκε ο P Pavis με τον τίτλο Intercultural Performance Reader London 1996middot βλ επίσης τις ενδιαφέ-ρουσες παρατηρήσεις του GJ Williams για τη lsquoδιαπολιτισμικό θέατροrsquo αλλά και για τα φαινόμενα συγκρητισμού και lsquoυβριδικότηταςrsquo που συνδέονται με την πα-γκοσμιοποίηση στο Zarrilli κά (2010) 551 κε

58 Η δεκαετία αυτή αξίζει να παρατηρηθεί ότι συνδέεται με ορισμένες ιδιαίτερα αξιόλογες παραστάσεις της Ορέστειας Ο Oliver Taplin (1989) 40-44 αναφέρει



286

πολύωρη παράσταση του Stein εντυπωσίασε για την έμφαση που έδι-νε στο έργο καθαυτό και για την προσήλωση στη λεπτομέρεια Η έμ-φαση στο κείμενο χαρακτήριζε και την παράσταση του Hall η οποία λόγω του ανδρικού θιάσου και της χρήσης προσωπείων ικανοποιού-σε περισσότερο τις απαιτήσεις του ελληνικού κοινού της Επιδαύρου που είχε συνηθίσει στις παραστάσεις του Εθνικού Θεάτρου

Σε ότι αφορά τις κρατικές σκηνές η πρωτοπορία και οι νεωτερι-στικές τάσεις στη σκηνοθεσία της τραγωδίας είχαν πιο συνεπή και συστηματική εκδήλωση στο ΚΘΒΕ γεγονός στο οποίο συνέβαλε εκτός των άλλων ο σχετικά περιορισμένος αριθμός παραγωγών αρ-χαίου δράματος και η απουσία των βετεράνων της παράδοσης που σκηνοθετούσαν στο Εθνικό Αξιομνημόνευτες υπήρξαν οι θεωρούμε-νες ανατρεπτικές και ldquoιερόσυλεςrdquo προσεγγίσεις του Ανδρέα Βουτσινά (Ελένη 1982 Τρωάδες 1987 Μήδεια 1990 και Ηλέκτρα 1992)59 αλλά και η δίδυμη σκηνική πραγμάτευση και ταυτόχρονη μεταφορά στη σύγχρονη εποχή των Τραχινίων και της Άλκηστης από τους Νίκο Χα-ραλάμπους και τον Γιάννη Χουβαρδά αντιστοίχως

Ο Βουτσινάς καταπιάστηκε με το αρχαίο δράμα όχι όμως καθο-δηγούμενος από συγκεκριμένη και συστηματική μέθοδο προσέγγι-σης Οι σκηνοθετικές του προτάσεις επηρεάστηκαν σαφώς από το ρεαλιστικό θέατρο των Lee Strasberg και Ηλία Καζάν οι οποίοι προ-σέθεσαν στον ρεαλισμό της ldquoΜεθόδουrdquo την ένταση της συναίσθησης της ανθρώπινης δυστυχίας μέσα σε μια κοινωνία που χαρακτηρίζεται από αντιφάσεις60 Κατrsquo αυτόν τον τρόπο στις σκηνικές προσεγγίσεις του Βουτσινά η διερεύνηση της ανθρώπινης συνθήκης αναμειγνύεται ρεαλιστικά με την ψυχαναλυτική μέθοδο Καθώς η ψυχολογική και ψυχαναλυτική προσέγγισή της τραγωδίας δεν είχε μάλλον άλλους συνεπείς οπαδούς στην Ελλάδα η περίπτωση του Βουτσινά είναι νο-μίζω αξιοσημείωτη

τέσσερις σημαντικές παραγωγές της τριλογίας κατά το διάστημα ανάμεσα στο 1980 και στο 1983 Σε αυτές εκτός από τις σκηνοθεσίες του Stein και του Hall συμπεριλαμβάνει την ελληνική Ορέστεια στη σκηνοθεσία του Κουν (1981ndash1982) καθώς και τη γιαπωνέζικη διασκευή του Suzuki με τίτλο Κλυταιμνήστρα (1983)

59 Βλ Περσεύς Αθηναίος Ημερησία 171986 60 Βλ Styan (1981) 109-122



287

Η πρώτη του σκηνοθεσία τραγωδίας η Ελένη του 1982 για το ΚΘΒΕ τάραξε και σκανδάλισε τους κριτικούς κυρίως εξαιτίας της εμφάνισης ημίγυμνων γυναικών στον χώρο της Επιδαύρου61 Το ldquoπροκλητικόrdquo θέαμα σε συνδυασμό με το φεμινιστικό στοιχείο χαρα-κτήρισαν τις προσεγγίσεις του στην τραγωδία Η παραπάνω διαπί-στωση έγινε ορατή στη σκηνοθεσία της Μήδειας για το ΚΘΒΕ το 1990 Συγκεκριμένα όταν η Μήδεια (Λυδία Φωτοπούλου) κατόρθω-σε να μείνει μια ακόμη μέρα στην Κόρινθο αγκάλιασε την Τροφό (Αι-μιλία Υψηλάντη) και άφησε τη σκηνή στις γυναίκες του Χορού οι οποίες εκφώνησαν τους στίχους 410 έως 445 και στη συνέχεια τρα-γούδησαν ldquoάξιο άξιο το γένος των γυναικώνrdquo και ldquoτιμή τιμή στο γέ-νος των γυναικώνrdquo62 Οι παραπάνω φράσεις επαναλήφθηκαν πολλές φορές κατά τη διάρκεια της παράστασης Επιπροσθέτως η σχέση της Μήδειας με την Τροφό υπερτονίστηκε και στην πραγματικότη-τα ο σκηνοθέτης την παρουσίασε ως άλλη Μήδεια που καθοδηγεί τον αγώνα της ηρωίδας ενάντια στην αδικία της ανδρικής εξουσίας Η σχέση του ζευγαριού προσδιορίστηκε από παθιασμένα φιλιά και α-πελπισμένες αγκαλιές οι οποίες θεωρήθηκαν από τους κριτικούς α-νάρμοστες για την τραγωδία και τον χώρο της Επιδαύρου63 Η παρά-σταση ως σύνολο παρουσίασε τη Μήδεια ως γυναίκα που ενεργεί κυ-ριαρχημένη από το πάθος και την αγάπη

Η Άλκηστη του 1984 σε σκηνοθεσία Γιάννη Χουβαρδά υπήρξε ε-ξαιρετικά νεωτεριστική και προκάλεσε αντιδράσεις στην Επίδαυρο Ενόχλησαν τα σύγχρονα ρούχα το νυφικό της Άλκηστης τα σμόκιν και οι τουαλέτες του Χορού η καμπαρντίνα του Ηρακλή Σόκαρε ε-πίσης η σκηνή του χορικού μετά την κηδεία της Άλκηστης κατά την οποία ο Χορός υπέγραφε σε βιβλίο συλλυπητηρίων και μετά ξεσπού-σε σε ξέφρενο γλέντι Η δυσαρέσκεια κορυφώθηκε στην ερωτική σκηνή που εκτυλισσόταν στο φωτισμένο γυάλινο πατάρι του Διονύση

61 Βλ πχ Βαρβέρης (1985) 157 ldquoΜέσα από υπονομευόμενα γυμνόστηθα χανου-

μάκια βεγγαλικά σιντριβάνια πούλιες στρας και μια gay παρωδία παράστασης ο εξωτικός κύριος Βουτσινάς διέσυρε την Ελένη του Ευριπίδη το ΚΘΒΕ το Διοι-κητικό του Συμβούλιο το θίασο και τους συνεργασθέντες μαζί τουrdquo

62 Οι φράσεις αυτές ας σημειωθεί ανήκουν στον Χειμωνά και δεν έχουν αντιστοιχία στο πρωτότυπο

63 Βλ για παράδειγμα Θ Κρητικός ldquoΑποπλανημένη και εγκαταλειμμένηrdquo Ελευθε-

ροτυπία 1681990



288

Φωτόπουλου Ο Χουβαρδάς θεωρήθηκε ldquoντίσκο ενορχηστρωτή[ς] του καλοκουρδισμένου [hellip] πορνό-γκραν γκινιόλrdquo που έλαβε χώρα ldquoεντός νεκροφιλικού μεσοπολεμικού σαλονιούrdquo64 Ο σκηνοθέτης δεν επεδίωξε οποιαδήποτε συστηματική μέθοδο προσέγγισης της τρα-γωδίας Εξακολούθησε να προσεγγίζει τα κλασικά κείμενα μέσα από μια μοντέρνα εκσυγχρονιστική σκοπιά και σύγχρονη αισθητική α-πόρροια των Ευρωπαϊκών σπουδών σκηνοθεσίας που ακολούθησε Στο ίδιο νεωτεριστικό πλαίσιο εντάχθηκε και η σκηνοθετική απόπει-ρα του Χουβαρδά να παρουσιάσει σε ενιαία παράσταση στο γκαράζ και στο φουαγιέ του Εθνικού Θεάτρου τις Φοίνισσες του Ευριπίδη και τους Μιμιάμβους του Ηρώνδα το 1987 υπό τον γενικό τίτλο Τελευταί-ες Πόλεις στις οποίες σύμφωνα με τον σκηνοθέτη οι κάτοικοί της αναλώνονταν στο κυνήγι της εξουσίας και του χρήματος Τα μοντερ-νιστικά στοιχεία της σκηνοθεσίας όπως η χρήση του τρανζίστορ από την Ιοκάστη και η γενικότερη κινησιολογία της τα κοστούμια η χρήση του τραπεζιού εξελήφθησαν από την πλειονότητα των κριτι-κών ως ldquoπροσπάθεια εντυπωσιασμούrdquo65 ως γνωρίσματα ldquoγερμανι-κού πειραματικού θεάτρουrdquo66 ή ως ldquoεκσυγχρονισμός ή αποχρονικο-ποίησηrdquo67 Ο κλειστός πειραματικός χώρος που χρησιμοποιήθηκε ανέδειξε τη μοντέρνα προσέγγιση Ο Χουβαρδάς επανήλθε στη σκη-νοθεσία της τραγωδίας τόσο στο πλαίσιο του Εθνικού Θεάτρου68 όσο και στο πλαίσιο του Θεάτρου του Νότου69 χωρίς ουσιαστικά να με-ταβάλλει την εκσυγχρονιστική του αντίληψη η οποία προσαρμοζόταν πάντα στην ιδιαιτερότητα του κάθε έργου που σκηνοθετεί

64 Βλ Γ Βαρβέρης (1985) 246 Στο ανεκδοτολογικό υλικό που συνοδεύει την παρά-

σταση ανήκει η επιδεικτική αποχώρηση της Άννας Συνοδινού καθώς και η δεκά-λεπτη διακοπή της παράστασης

65 ΝΦ Μικελίδης ldquoΠόλεις (και παραστάσεις) του χάουςrdquo Ελευθεροτυπία 2251987 66 Θ Κρητικός Ταχυδρόμος 1451987 67 Τ Λιγνάδης ldquoΤο σύμπλεγμα του Νέρωνος Φοίνισσες και Μιμίαμβοιrdquo Καθημερινή

1051987 Η παρατήρηση του Λιγνάδη έγινε αναφορικά με τη χρήση ldquoτου γκαράζ με τους τσιμεντένιους όγκους και τις ελικοειδείς στοέςrdquo

68 Σκηνοθέτησε τον Ιππόλυτο το 1989 και τον Ορέστη το 2010 69 Το 1996 ο Χουβαρδάς σκηνοθέτησε και παρουσίασε στην Επίδαυρο την Ελένη του

Ευριπίδη με το Θέατρο του Νότου το οποίο ίδρυσε το 1991 Η παραγωγή που θύμιζε παραμύθι καθορίστηκε από τις ερμηνείες του Λευτέρη Βογιατζή στο ρόλο του Μενέλαου και του Μιχαήλ Μαρμαρινού στο ρόλο του Θεοκλύμενου



289

Αλλά και στο Εθνικό Θέατρο τη δεκαετία του 1980 άρχισε να δι-αφαίνεται η διάθεση ανανέωσης του δυναμικού των σκηνοθετών υπό το βάρος της αναμέτρησης με καταξιωμένους εκπροσώπους της προ-ηγούμενης γενιάς Ως εκ τούτου οι νέοι σκηνοθέτες όφειλαν να ανα-πτύξουν τις σκηνοθετικές τους πρακτικές και ιδέες εντός του κυρίαρ-χου παραδείγματος που καθοριζόταν από τον σεβασμό στο κείμενο του πρωτοτύπου και την εκτίμηση της ιερότητας του χώρου του αρ-χαίου θεάτρου της Επιδαύρου Έτσι οι σκηνοθεσίες του Νίκου Χα-ραλάμπους του Σταύρου Ντουφεξή του Γιώργου Μιχαηλίδη αλλά και του Γιάννη Χουβαρδά (Ιππόλυτος 1989) δεν κρίθηκαν ούτε ανα-τρεπτικές ούτε προκλητικές70

Η συνεργασία του Νίκου Χαραλάμπους με την Εθνική σκηνή ε-γκαινιάστηκε το 1981 με τη σκηνοθεσία των Επτά επί Θήβας για το φεστιβάλ της Επιδαύρου Είχε προηγηθεί η πολύ ενδιαφέρουσα τελε-τουργική και μυστηριακή απόδοση των Ικετίδων με την οποία ο Θεα-τρικός Οργανισμός Κύπρου έλαβε μέρος για πρώτη φορά στο φεστι-βάλ της Επιδαύρου (30 Ιουλίου 1 Αυγούστου 1980) και απέσπασε τα ευνοϊκά σχόλια των κριτικών71 Στους Επτά επί Θήβας οι ίδιοι συντε-λεστές δεν έτυχαν ανάλογης κριτικής υποδοχής Η σκηνοθεσία κατη-

70 Εξαίρεση αποτέλεσε η Αντιγόνη στη σκηνοθεσία του Γ Ρεμούνδου η οποία απο-

δοκιμάστηκε έντονα το 1984 στην Επίδαυρο Κυρίως επικρίθηκε για το ldquoαλαλούμ του θεάματοςrdquo (η Αντιγόνη εμφανίστηκε ως ldquolsquoμωβrsquo Λουίζα Μίλλερ του Σίλλερrdquo και ο Κρέων ως ldquoΚάιζερrdquo ενώ το θέαμα κορυφώθηκε όταν η Αντιγόνη εμφανίστη-κε ldquoμε τεράστιες ηχηρές αλυσίδες να κρέμονται από τα μανίκια της τουαλέτας τηςrdquo) ldquoΜετά το τέλος της παράστασης οι θεατές δέκα χιλιάδες άνθρωποι ενώ χειροκρότησαν θερμά τους ηθοποιούς [hellip] ύψωσαν ένα μυριόστομο γιουχάισμα στον σκηνοθέτη lsquoστολίζονταςrsquo αυτόν και όλους τους υπεύθυνους με τις κραυγές lsquoαίσχοςrsquo και lsquoντροπήrsquohelliprdquo (Β Παγκουρέλης ldquoΤο lsquoαίσχοςrsquo της Επιδαύρουrdquo Ελεύθε-

ρος Τύπος 1671984) 71 Πρόκειται για παράσταση του 1978 η οποία πρωτοπαρουσιάστηκε στο φεστιβάλ

Αθηνών στο Θέατρο του Λυκαβηττού το 1979 Η παράσταση θεωρήθηκε εξαιρε-τικά επιτυχής Σύμφωνα με τον Γεωργουσόπουλο (Βήμα 1981979) ldquoη χρήση της μάσκας το σήμα που εξέπεμπε το κοστούμι ο πολυσήμαντος χειρισμός των αντι-κειμένων η αφαίρεση στο λόγο και στην κίνηση οδήγησαν σε μιαν άποψη που ή-ταν και λαϊκή και τελετουργική και πολιτικά αποτελεσματικήrdquo Τη σκηνοθεσία ανέδειξε επίσης η συνεργασία του Γιώργου Ζιάκα στα σκηνικά και στα κοστούμια που έπλεξαν οι γυναίκες του προσφυγικού καταυλισμού Τσιακκιλερή καθώς και η τελετουργική μουσική του Μιχάλη Χριστοδουλίδη



290

γορήθηκε κυρίως επειδή το τραγούδισμα των χορικών γινόταν μέσω play-back72 Επίσης τα ldquoτεράστια καμένα σπίρταrdquo που αντικατέστη-σαν τα ldquoαγάλματα των Θεώνrdquo χαρακτηρίστηκαν ως ldquoπυρεία άνευ θείου και φωσφόρουrdquo73 Πάντως ευρηματική από σκηνική άποψη υ-πήρξε η εισαγωγή επτά αγγέλων-κατασκόπων (ένας για κάθε πύλη) το οποίο εκμεταλλεύτηκαν και άλλοι σκηνοθέτες74 Η τελετουργική προσέγγιση σε συνδυασμό με το θεαματικό στοιχείο κυριάρχησε τόσο στον Αίαντα (1983)75 όσο και στη Μήδεια (δέκα έτη αργότερα)

Άλλωστε το τελετουργικό στοιχείο όπως κατέστη ήδη σαφές κυριάρχησε στην ελληνική θεατρική πρακτική ως προς τη σκηνοθε-σία της τραγωδίας και σηματοδότησε σε αρκετές περιπτώσεις εναλ-λακτικές σκηνικές αναγνώσεις λιγότερο ή περισσότερο ενδιαφέρου-σες Σε αυτό το πλαίσιο κινήθηκε και ο Σταύρος Ντουφεξής από την πρώτη του απόπειρα σκηνοθεσίας της Ιφιγένειας της εν Αυλίδι το 1979 στο Θέατρο της Καισαριανής σε δική του μετάφραση76 Οι μά-σκες και οι κόθορνοι συνδυάστηκαν με την ποντιακή μελωδία και

72 Βλ τα δηκτικά σχόλια του Στ Δρομάζου Καθημερινή 2271981 Βλ επίσης Θυ-

μέλη Ριζοσπάστης 1981981 και Τ Λιγνάδη ldquoΜια lsquoΤερατείαrsquo στην Επίδαυροrdquo Μεσημβρινή 2271981

73 Κ Γεωργουσόπουλος ldquoΠυρεία άνευ θείου και φωσφόρουrdquo Βήμα 2381981 74 Το ίδιο εύρημα επανέρχεται στη σκηνοθεσία του έργου του Στ Τσακίρη για το

ΔΗΠΕΘΕ Σερρών το 1993 75 Ο σκηνοθέτης κατηγορήθηκε από τον Κ Γεωργουσόπουλο (ldquoΗ ορμή του σκιώ-

δουςrdquo Νέα 381983) για τελετουργία χωρίς σκοπό Ο κριτικός σημειώνει ότι ldquo[σ]ε καμιά τελετή δε γίνεται κάτι για να γίνεται Έχει εσωτερικό νόημα και η τυπική στάση ή η τυπική κίνηση είναι αναγνωρίσιμη αυτόματα από τον αποδέκτη το κοινόrdquo ldquoΣτην παράσταση του Αίαντα τη μετάφραση εκπόνησε ο μόνιμος συ-νεργάτης του Χαραλάμπους Κωστής Κολώτας τη μουσική όπως και στις προη-γούμενες ο Μιχάλης Χριστοδουλίδης τα σκηνικά και τα κοστούμια ο Βασίλης Φωτόπουλος

76 Ο Ντουφεξής σκηνοθέτησε στο Θέατρο Καισαριανής και τις Βάκχες σε μετάφραση Θεόδωρου Στεφανόπουλου Η σκηνοθεσία θεωρήθηκε ldquoπειραματισμόςrdquo ενώ τονί-στηκαν οι ldquoανατολίτικοι αναχρονισμοίrdquo των κοστουμιών της Έ Δρίνη βλ Στ Δρο-μάζος ldquoΒάκχες στο Θέατρο Λυκαβηττού mdash Θέατρο Καισαριανήςrdquo Καθημερινή 2371980 Ας σημειωθεί ότι ο Ντουφεξής είχε παρουσιάσει το 1967 μια ldquoασυνήθι-στηrdquo και ιδιαίτερα αξιοπρόσεκτη παράσταση των αριστοφανικών Ιππέων βλ Flashar (2009) 206-8



291

τους κυρίαρχους ήχους του τουμπελεκιού77 Διαφορετικές προσεγγίσεις επιχείρησε ο Γιώργος Μιχαηλίδης ο

οποίος έδωσε έμφαση στην οπτική αναπαράσταση και πιθανώς δια-σκευή με έντονο το στοιχείο του συμβολισμού Σύμφωνα με τον Γε-ωργουσόπουλο ο σκηνοθέτης ldquo[σ]τις Τρωαδίτισσες είχε βρει το θέα-μα (εικόνες στρατοπέδου συγκέντρωσης μικρασιατική καταστροφή Κύπρος) πριν κατασταλάξει το κείμενο Έτσι στην έμμονη φερτή απrsquo έξω εικόνα προσπάθησε να εντάξει την τραγωδία του Ευριπί-δηrdquo78 Στη σκηνοθεσία της Ηλέκτρας του Ευριπίδη για το Εθνικό Θέ-ατρο και το φεστιβάλ της Επιδαύρου το 1986 ldquoη αξιοποίηση της ό-ψεως του έργουrdquo τον ώθησε ldquoσε τρόπους κάπως lsquoκινηματογραφικούrsquo χειρισμούrdquo79 έτσι ώστε θα μπορούσε κανείς να χαρακτηρίσει τις πα-ραστάσεις του ως ldquoεικονογραφημένεςrdquo80 Η πιο σημαντική και ολο-κληρωμένη σκηνοθεσία του Μιχαηλίδη στην αρχαία ελληνική τρα-γωδία ήταν της Ορέστειας του 1993ndash1994 για την κλειστή σκηνή του Ανοιχτού Θεάτρου81 Ο σκηνοθέτης βάσισε την προσέγγισή του στα επαναλαμβανόμενα μοτίβα η ύπαρξη των οποίων προσδιόρισε την παράσταση Κορυφαία στιγμή της σκηνοθεσίας η αναπαράσταση της θυσίας της Ιφιγένειας καθώς ο Χορός αφηγείται τα περιστατικά που οδήγησαν τον Αγαμέμνονα σε αυτή την απόφαση (Αγαμ 104-257)82

Στο πλαίσιο της παράδοσης κινήθηκαν και οι σκηνοθεσίες του Κώστα Τσιάνου83 ο οποίος στη σκηνοθεσία της Ηλέκτρας του Ευρι-

77 Σύμφωνα με τον Κ Γεωργουσόπουλο (Βήμα 351979) ldquo[Η] παρουσία του Μα-

θιού Μπαλαμπάνη με το ντουμπερλέκι του που κάλυψε το ηχητικό μέρος της πα-ραστάσεως είναι από τις συνταρακτικότερες εμπειρίες της παράστασης [hellip]rdquo

78 Κ Γεωργουσόπουλος ldquoΈλεος δίχως φόβοrdquo Βήμα 2891977 79 Τ Λιγνάδης Καθημερινή 2481986 80 Πρβλ Λ Πολενάκης Αυγή 3071987 81 Το Ανοιχτό Θέατρο ιδρύθηκε από τον Μιχαηλίδη το 1984 Έως τότε και από τις

αρχές της δεκαετίας του 1970 ο σκηνοθέτης και η θεατρική του ομάδα στεγάζο-νταν στο θέατρο της Οδού Κεφαλληνίας και πριν από αυτό στο Όρβο Ο Μιχαηλί-δης ανέβασε την Ορέστεια ξανά με τους ίδιους συντελεστές το 2003

82 Καθώς ο Χορός αφηγείται τα γεγονότα της θυσίας ο ηθοποιός που εκφωνεί τα λόγια του Αγαμέμνονα μπαίνει στο δίχτυ υπαινισσόμενος το αναπόφευκτο της πράξης του Βλ Arvaniti (1996) 113

83 Ο Τσιάνος συνέδεσε το όνομά του με την ίδρυση (1975) και την επιτυχή πορεία του Θεσσαλικού Θεάτρου Το 1983 έγινε Καλλιτεχνικός Διευθυντής του ΔΗΠΕΘΕ Λάρισας (μετεξέλιξη του Θεσσαλικού Θεάτρου)



292

πίδη (1988 ΔΗΠΕΘΕ Λάρισας)84 συνέθεσε τα λαϊκά έθιμα της Μακεδονίας και τα κοστούμια τους ρυθμούς και τους λαϊκούς χορούς της Μικράς Ασίας σε ένα μουσικό και θεματικό σύνολο Η σκηνοθε-σία του επηρεάστηκε από τη μαθητεία του στο λαϊκό χορευτικό συ-γκρότημα της Δώρας Στράτου καθώς μετέφερε την πειθαρχία και τη συμμετρία του νεοελληνικού χορού στην κίνηση του Χορού της τρα-γωδίας και των υποκριτών Σύμφωνα με τον σκηνοθέτη και χορο-γράφο της παράστασης το όλο εγχείρημα αποσκοπούσε στο να προ-σφέρει καινούριες λύσεις στο πρόβλημα της παράστασης της αρχαίας ελληνικής τραγωδίας αξιοποιώντας την αισθητική της ελληνικής λα-ϊκής παράδοσης85 Στον παραπάνω στόχο συνέβαλαν η μετάφραση του Χρήστου Σαμουηλίδη σε 15σύλλαβους η μουσική του Νίκου Ξυ-δάκη καθώς και τα κοστούμια του Γιώργου Ζιάκα ιδιαιτέρως δε τα φολκλορικά θεσσαλικά φορέματα του Χορού Η Ηλέκτρα του Τσιάνου συνδέθηκε με την εξαιρετική ερμηνεία της Λυδίας Κονιόρδου στον ομώνυμο ρόλο86 Στο ίδιο ύφος και με τους ίδιους συντελεστές ο Τσιάνος σκηνοθέτησε την Ιφιγένεια την εν Ταύροις το 1990 και τις Χο-ηφόρους το 1992 Οι σκηνοθεσίες του για το Εθνικό Θέατρο (Εκάβη 1994 Ιφιγένεια η εν Αυλίδι 2002) απομακρύνθηκαν από την φολκλορι-κή προσέγγιση η οποία φαίνεται ότι περιορίστηκε στον Χορό και στην όρχησή του και προσέλαβαν μια περισσότερο ρεαλιστική διάθεση

Αντίστοιχα η σκηνική διδασκαλία της Αντιγόνης στα αρχαία ελ-ληνικά σε προσωδιακό και μουσικό τρόπο βυζαντινής καταγωγής από τη Θεατρική Λέσχη Βόλου και τον Σπύρο Βραχωρίτη (1986) έ-χει βαθιές ρίζες στην παραδοσιακή αντίληψη περί αυθεντικότητας της απόδοσης του τραγικού κειμένου στη γλώσσα του πρωτοτύπου Η παράσταση τοποθετημένη στο ldquoομφάλιο κεκλιμένο σκηνικόrdquo του Σάββα Χαρατσίδη87 με αρχαιοπρεπή σχεδόν ιερατικά κοστούμια έθεσε στο επίκεντρο του τραγικού ενδιαφέροντος τον Κρέοντα στον οποίον επικεντρώθηκαν τα διλήμματα Η Αντιγόνη θεωρήθηκε από

84 Η μεγάλη επιτυχία της παράστασης του εξασφάλισε πρόσκληση για το φεστιβάλ της Επιδαύρου το 1989 στο οποίο συμμετείχε ξανά με την ίδια παραγωγή το 1993

85 Βλ το σημείωμα του σκηνοθέτη στο πρόγραμμα της παράστασης του 1993 σ 15 86 Βλ ενδεικτικά τις κριτικές του Θ Κρητικού Ελευθεροτυπία 2781998 της Η

Βακαλοπούλου Θεσσαλονίκη 581998 και της Ε Βαροπούλου Βήμα 2181988 87 Βλ Βαρβέρης (1991) 120



293

τον σκηνοθέτη έργο σε εξέλιξη που δεν έχει ολοκληρωθεί γιrsquo αυτό δι-αρκώς επανέρχεται σε μια προσπάθεια να ολοκληρώσει την προσέγ-γισή του ρυθμικά και αισθητικά Έτσι μετά το πρώτο περιπετειώδες ανέβασμα στην Παλαιά Ηλεκτρική του Βόλου (2431986) φιλοξε-νήθηκε για λίγες ημέρες στο Εθνικό Θέατρο (295ndash161986) και στη συνέχεια περιόδευσε πάντα στο πρωτότυπο σε πολλά μέρη του κό-σμου Η απόδοση της προσωδιακής φύσης της αρχαίας μουσικής μέ-σω του δημοτικού τραγουδιού και της βυζαντινής μουσικής στις πα-ραστάσεις της αρχαίας ελληνικής τραγωδίας κυριάρχησε στις προ-σεγγίσεις του μουσικού και σκηνοθέτη Λάκη Καραλή ιδιαίτερα στη σκηνοθεσία της Μήδειας του 2005 για τη θεατρική ομάδα ldquoΠροσωδί-αrdquo στο θέατρο Βαφείο88 Στην ίδια κατηγορία εντάσσονται οι ενδια-φέρουσες ερμηνείες του Άρη Ρέτσου ο οποίος αναγιγνώσκει mdash όπως τουλάχιστον δηλώνει ο ίδιος mdash με τρόπο έμμετρο αποσπάσματα από τον Αίαντα και την Αντιγόνη στο πρωτότυπο

Η σκηνική προσέγγιση της αρχαίας ελληνικής τραγωδίας από τον Θεόδωρο Τερζόπουλο και το Θέατρο Άττις χαρακτηρίστηκε από συ-στηματικότητα και μεθοδικότητα αξιοπρόσεκτη για την ελληνική πρακτική με διαπολιτισμικές αναφορές στη γιαπωνέζικη και ινδική παράδοση αλλά και τελετουργική διάσταση που παρέπεμπε στον Κουν Ταυτόχρονα η μέθοδός του αποτέλεσε αντανάκλαση της ldquoπε-ριθωριοποιημένης ελληνικότηταςrdquo και ldquoσυμπεριφορών μιας κουλ-τούρας αποθηκευμένης στη μνήμηrdquo89 Ο Τερζόπουλος συνέβαλε στην αλλαγή της καθιερωμένης αντίληψης για τις παραστάσεις τραγωδίας στην Ελλάδα στις οποίες η έμφαση δινόταν στην εκφορά του λόγου και ιδιαιτέρως στην απόδοση του εννοιολογικού περιεχομένου του Κατά τον σκηνοθέτη ldquoο λόγος δεν είναι η εννοιολογική ερμηνεία του η περιγραφή του αλλά η εικόνα της δομής της λέξης δηλαδή η εσω-τερική της αιτίαrdquo90 Οι ηθοποιοί του μέσα από επίπονες σωματικές ασκήσεις ανακαλύπτουν τις τεχνικές κίνησης και τον ψυχοσωματικό ρυθμό από τον οποίον πηγάζει ο λόγος που ξεπηδά αβίαστα από το

88 Η μουσική της παράστασης βασίστηκε στη βυζαντινή μουσική και στο δημοτικό

τραγούδι Τα χορικά ακούγονταν και στα αρχαία ελληνικά και στα νέα σε μετά-φραση του σκηνοθέτη και της Μαρίας Σκούπα που είχε και το ρόλο της Μήδειας

89 Βλ Σαμπατακάκης (2008) 68 90 Βλ Τερζόπουλος (2000) 57



294

σώμα Η σωματοποίηση της έκφρασης η έξαρση και η έκσταση πα-ραπέμπουν σε τελετουργικές πρακτικές και θρησκευτικές ιεροτελε-στίες αρχέγονες

Η παράσταση που καθιέρωσε τον Τερζόπουλο ήταν εκείνη των Βακχών στις 17 Ιουνίου του 1986 στο Αρχαίο Στάδιο των Δελφών η οποία στη συνέχεια περιόδευσε στην Ελλάδα και σε άλλες χώρες Ο Γ Πάτσας σχεδίασε το γεωμετρικό σκηνικό στη μορφή κύκλου που περιέκλειε ασφυκτικά τους έξι ηθοποιούς της παράστασης91 Εκεί το σώμα καταπονήθηκε εξοντωτικά ώστε να αυτονομηθούν τα σημεία του ιδιαίτερα τα άκρα όπως στα λαϊκά δρώμενα της Βόρειας Ελλά-δας στα αναστενάρια ή στον πυρρίχιο χορό92 Με αυτό τον τρόπο δυ-νητικά επιτυγχάνεται ο τελετουργικός χαρακτήρας της αρχαίας ελ-ληνικής τραγωδίας Στην παράσταση ο σκηνοθέτης διερεύνησε το θέμα της έκστασης και της βακχείας καθώς το σώμα του ηθοποιού μετουσιωνόταν σε σώμα βακχευόμενο93 Κορυφαία στιγμή της πα-ράστασης εκείνη κατά την οποία η Αγαύη (Σ Μιχοπούλου) συνειδη-τοποίησε ότι κρατούσε το κεφάλι του σφαγμένου γιού της και άρχισε ldquoνα διαστέλλει πολύ υποδειγματικά το στόμα της περνώντας στην αλαλίαrdquo94 Ο Τερζόπουλος επανήλθε στο θέμα της βακχικής μανίας το 2001 στο Εργοστάσιο Ζίμενς στην παράσταση του Κρατικού Θεάτρου του Ντίσελντορφ με Γερμανούς ηθοποιούς Από τις πιο εν-διαφέρουσες σκηνοθεσίες του ήταν των Επιγόνων (2003) που άντλη-σαν το υλικό τους από θραύσματα τραγωδιών του Αισχύλου που σώ-ζονται μόνο αποσπασματικά95 Στους Επιγόνους απομόνωσε σπουδαί-

91 Ο Σαμπατακάκης (2008) 74 κάνει λόγο για καταβολές του Τερζόπουλου από το

Bauhaus ως προς τη ldquoστερεοσκόπηση του χώρουrdquo Ο Τσατσούλης [(2006) 42-52 45-6] ανάγει τη χρήση του κύκλου από τον Τερζόπουλο σε τελετουργικές θρη-σκευτικές και κοσμογονικές θεωρίες που σχετίζονται με τον μη-χώρο το πέρασμα στον οποίον απαγορεύεται

92 Βλ τη συνέντευξη του Τερζόπουλου στην Ε Πετάση Βήμα 1561986 93 Βλ Χατζηδημητρίου (2010) 55-71 94 Τερζόπουλος (2000) 74 95 Πρόκειται για τα ακόλουθα χαμένα έργα Όπλων Κρίσις ή Αίας Σαλαμίνιαι Μυρμι-

δόνες Ξάντριαι Φιλοκτήτης Ιέρειαι Δικτυουλκοί Επίγονοι τιτλοφορείται επίσης χαμένη τραγωδία του Αισχύλου που γράφτηκε πιθανώς μετά τους Επτά επί Θήβας



295

Εικ 2-3 Από την παράσταση των Βακχών του Ευριπίδη σε σκηνοθεσία Θεόδωρου Τερζόπουλου (1986) Αριστερά η Σοφία Μιχοπούλου ως Αγαύη Θέατρο Άττις

ους ήρωες της ελληνικής μυθολογίας τον Ηρακλή τον Αίαντα τον Αχιλλέα τον Φιλοκτήτη τον Προμηθέα και τον μυθικό κυνηγό Α-κταίονα τη στιγμή της πτώσης τους καθώς θρηνούσαν την προσω-πική τους μοίρα απέλπιδες και κοινωνικά αποκομμένοι Ιδιαίτερη θέση στις σκηνικές προσεγγίσεις του Τερζόπουλου στην τραγωδία κατέχουν επίσης οι Πέρσες και στις τέσσερις εκδοχές τους96

Οι εναλλακτικές αναζητήσεις μεταμοντέρνας αισθητικής του Μι-χαήλ Μαρμαρινού στην αρχαία τραγωδία μας οδηγούν στη δεκαετία του 1990 αν και ο σκηνοθέτης με την Εταιρεία Θεάτρου Διπλούς Έρως δραστηριοποιήθηκε θεατρικά από το 1983 σε παραγωγές ερευ-νητικού πειραματικού χαρακτήρα που καθόρισαν τελικά το καλλιτε-χνικό profile της ομάδας Η χρήση της lsquoβιοενεργειακής μεθόδουrsquo στην αναζήτηση βιολογικών βάσεων της δραστηριότητας του ηθοποιού και η αμφισβήτηση του κύρους του κειμένου αποτέλεσαν τις μεθοδο-

96 Το 1990 (Ηράκλειο) 1991 (Πρέβεζα) 2003 (παραγωγή του Ιδρύματος Μέγιερ-

χόλντ στη Μόσχα) 2006 (4η Θεατρική Ολυμπιάδαmiddot Εκκλησία της Αγ Ειρήνης Κωνσταντινούποληmiddot Αρχαίο Θέατρο Επιδαύρου)



296

λογικές αρχές του σκηνοθέτη που εφαρμόστηκαν και στην αρχαία τραγωδία Η παράσταση που τον καθιέρωσε στον χώρο της τραγω-δίας ήταν η Μήδεια ασφυκτικά κλειστού χώρου που παρουσιάστηκε τον Μάιο του 1991 στο Θέατρο Ιλίσια-Studio και επαναλήφθηκε στον ίδιο χώρο ως Μήδεια το 1993 (Δεκέμβριος ndash Απρίλιος) Η προσέγγιση του Μαρμαρινού θεωρήθηκε πειραματική ερευνητική προσπάθεια και ως εκ τούτου απέσπασε ευνοϊκές κριτικές97 Δεν είχε όμως καθόλου την ίδια τύχη η μεταμοντέρνα παράσταση της Ηλέκτρας του Σοφοκλή στην Επίδαυρο τον Αύγουστο του 199898 Γιατί ενώ το κείμενο δεν υπέστη περικοπές ή αλλοιώσεις η ὄψις διέφυγε από τους καθιερωμέ-νους κώδικες και αποτέλεσε ένα είδος μετακειμένου το οποίο λει-τούργησε παράλληλα με το κείμενο της μετάφρασης Επίσης ταυτό-χρονα με την κύρια δράση οι ηθοποιοί-μέλη του Χορού ανέπτυσσαν παράλληλες ανεξάρτητες δράσεις που αποσπούσαν τον θεατή από την απρόσκοπτη παρακολούθηση της εξέλιξης Τα καρτελάκια για παράδειγμα με τα ονόματα των ηθοποιών που κρέμονταν από τα δέ-ντρα της Επιδαύρου στο πίσω μέρος της σκηνής και η απαγγελία των ονομάτων από τους άντρες και τις γυναίκες του Χορού συνέτειναν στον αποσυντονισμό του θεατή μέσω της πολυδιάσπασης του βλέμ-ματος και της ακουστικής99 Ο Χορός στον Μαρμαρινό λειτουργεί ως όμιλος ατόμων του οποίου τα μέλη βιώνουν μια κοινή εμπειρία δια-τηρούν όμως ταυτόχρονα και την ατομικότητά τους Η ίδια λογική ως προς τον Χορό καθόρισε και τη σκηνοθεσία του Αγαμέμνονα (2000) Τα μέλη του (άνδρες και δύο γυναίκες)100 κάθονταν σε μικρά τραπεζάκια και συζητούσαν αναμειγνύονταν με τους θεατές (πριν από τη σκηνή του εκκυκλήματος) γίνονταν χλευαστικοί με την Κασ-σάνδρα

97 Βλ για παράδειγμα την κριτική του Γ Ανδρεάδη (Μεσημβρινή 411993) καθώς

και του Κ Γεωργουσόπουλου (Νέα 461991) ldquoΗ Εταιρία Θεάτρου ldquoΔιπλούς Έ-ρωςrdquo που μας έχει συνηθίσει σε σοβαρές [hellip] προσπάθειες εργάστηκε με τόλμη και σεβασμό πάνω στο ερμηνευτικό πρόβλημα της Ευριπιδικής Μήδειας Το απο-τέλεσμα της εργασίας αυτής είναι μια ενδιαφέρουσα υπόθεση ερμηνείας μια σπουδή με πολλές γόνιμες παραμέτρουςrdquo

98 Βλ ενδεικτικά Κ Γεωργουσόπουλος ldquoΗρ Φρανκ Θερςrdquo Νέα 1781998 99 Βλ Τσατσούλης (2007) 73 100 Η εισαγωγή των γυναικών στον Χορό των γερόντων υποδηλώνει ενδεχομένως τη

συνάφειά του με τη σύγχρονη κοινωνία



297

Στη μεταμοντέρνα κατεύθυνση κινήθηκε και η σκηνοθεσία της Ηλέκτρας του Σοφοκλή το ίδιο καλοκαίρι του 1998 από τον Δημή-τρη Μαυρίκιο για το Εθνικό Θέατρο και το φεστιβάλ της Επιδαύρου Η σκηνική προσέγγιση καθορίστηκε από την παρουσία του Δημήτρη Μαρωνίτη στον ρόλο του Παιδαγωγού Ο ακαδημαϊκός δάσκαλος υποδύθηκε ουσιαστικά τον εαυτό του Στα μεταμοντέρνα στοιχεία της παράστασης ενεγράφησαν η κονσόλα του ήχου που λειτούργησε και ως βωμός στη σχεδόν γυμνή σκηνή του Πάτσα και οι εικαστικές προβολές κινηματογραφικού χαρακτήρα σκηνών και σχεδιασμών στους βράχους της Επιδαύρου μέσω του φωτισμού101

Τη δεκαετία του 1990 και έως το 2005 ο πειραματισμός και η ε-ναλλακτική σκηνική προσέγγιση της τραγωδίας αντιμετωπίστηκαν λιγότερο επιφυλακτικά εξαιτίας των πρωτοποριακών συστηματι-κών προσεγγίσεων που προηγήθηκαν102 Οι περιπτώσεις του μετα-

101 Οπτικό υλικό από τις παραστάσεις και σχετικές πληροφορίες από τους ίδιους του

δημιουργούς υπάρχουν στην τηλεοπτική εκπομπή Παρασκήνιο του Λ Παπαστάθη με τον τίτλο ldquoΗ Αναβίωση του Αρχαίου Δράματος Σκηνικές Προτάσεις Μιχαήλ Μαρμαρινός ndash Δημήτρης Μαυρίκιοςrdquo (ΕΡΤ 1998)

102 Καθόλου συμπτωματικά και κατά τρόπο αξιοπρόσεκτο τη δεκαετία του 1990 η Ορέστεια κυριάρχησε και πάλι στις σκηνικές προσεγγίσεις της αρχαίας ελληνικής τραγωδίας στην παγκόσμια σκηνή Παράσταση σταθμός υπήρξε η φεμινιστική προσέγγιση της τριλογίας του Αισχύλου με την προσθήκη της Ιφιγένειας της εν

Αυλίδι του Ευριπίδη από την Ariane Mnouchkine και το Theacuteacirctre du Soleil (1990ndash

Εικ 4 Από την πα-ράσταση της Μήδειας (Μήδειες Μήδειας Υλικό Heiner Muumlller mdash Μήδεια Ευριπίδης) σε σκηνοθεσία Μι-χαήλ Μαρμαρινού (1993ndash1994) lsquoΔι-πλούς Έρωςrsquo



298

μοντέρνου θεάτρου του Μαρμαρινού και του σωματικού τελετουργι-κού διαπολιτισμικού θεάτρου του Τερζόπουλου έτυχαν ευρύτερης αποδοχής ενώ ταυτόχρονα επηρέασαν άλλους σκηνοθέτες Η συνέ-πεια ήταν ότι ακόμη και το πιο συντηρητικό Εθνικό Θέατρο έδωσε τη δυνατότητα σε νέους δημιουργούς χωρίς προηγούμενη εμπειρία στον χώρο της τραγωδίας να σκηνοθετήσουν Κάποιες από τις σκηνοθεσί-ες που κυριάρχησαν τις παραπάνω δεκαετίες υπήρξαν ανατρεπτικές ενώ άλλες έδιναν την εντύπωση είτε της δοκιμασμένης επιλογής είτε της επιστροφής στο παρελθόν

Στην τελευταία κατηγορία θα μπορούσαν να ενταχθούν οι από-πειρες της Λυδίας Κονιόρδου και της Νικαίτης Κοντούρη103 Η Κο-ντούρη διαφοροποιήθηκε ως προς τη χρήση του εκσυγχρονιστικού εικαστικού σκηνικού του Πάτσα (Μήδεια 1997 Αντιγόνη 2002) Στην προσέγγιση της Μήδειας για το Εθνικό Θέατρο και το φεστιβάλ της Επιδαύρου κυριάρχησε το θεαματικό εκκεντρικό στοιχείο εξαι-τίας κυρίως του εικαστικού σκηνικού και των επιβλητικών συμβολι-στικών κοστουμιών που σχεδίασε ο Πάτσας104 Την εντύπωση της επιστροφής στο παρελθόν έδινε περισσότερο συνειδητά η σκηνοθε-σία του Ιππόλυτου το 2004 από τον Βασίλη Νικολαΐδη για το Εθνικό Θέατρο και το φεστιβάλ της Επιδαύρου Η παράσταση σχεδιάστηκε ως τιμητική αναβίωση μέσω της μουσικής του Μητρόπουλου του Ιπ-

1991) με τον τίτλο Les Atreides (βλ ενδεικτικά Gooetsch [1994] 75-95) Ιδιαίτερα σημαντική ήταν και η Ρωσική παραγωγή της Ορέστειας από τον Peter Stein για το Ακαδημαϊκό Θέατρο του Ρωσικού Στρατού το 1994 στη Μόσχα (η παραγωγή πα-ραστάθηκε και στην Επίδαυρο τον Αύγουστο του 1994) Στην κατεύθυνση του φε-μινιστικού θεάτρου κινήθηκε και η φινλανδική γυναικεία εκδοχή της τριλογίας από την Ritva Siikala το 1991 στο Ελσίνκι Βλ Mykkaumlnen (1996) 201-214 και Ar-vaniti (1996) 262-274

103 Η Κονιόρδου το 1996 επεχείρησε ατυχώς να σκηνοθετήσει τον εαυτό της στην Ηλέκτρα του Σοφοκλή σε μια παραγωγή του Εθνικού Θεάτρου για το φεστιβάλ της Επιδαύρου mdash είχε προηγηθεί η σκηνοθεσία της Άλκηστης με κούκλες για το ΔΗΠΕΘΕ Βόλου (1995)

104 Οι ελαστικές κορδέλες του λειτουργικού σκηνικού παρέπεμπαν σε πλοίο αλλά και σε ανάκτορο Οι 18 λευκοντυμένες κοπέλες του Χορού mdash οπτική αντιπαράθεση με το βαθυκόκκινο φόρεμα της Μήδειας (Κ Καραμπέτη) mdash συνιστούσε εντυπωσια-κή εικαστική ανάγνωση της τραγωδίας



299

πόλυτου του 1953 σε σκηνοθεσία Ροντήρη105 Στην κατεύθυνση του θεάτρου με στοιχεία πειραματικού νεωτε-

ρισμού θα μπορούσαν να ενταχθούν οι απόπειρες του σκηνοθέτη και ηθοποιού Λευτέρη Βογιατζή ο οποίος το 1999 σκηνοθέτησε τους Πέρσες για το Εθνικό Θέατρο και το φεστιβάλ της Επιδαύρου Είχε προηγηθεί η σκηνοθεσία της Αντιγόνης του Σοφοκλή (1992) για τον κλειστό χώρο της νέας Σκηνής από τους μαθητές του Εργαστηρίου Αρχαίου Δράματος σε μετάφραση του Νίκου Παναγιωτόπουλου106 Στην ldquoποιητικήrdquo σκηνοθεσία της Αντιγόνης107 το κυρίαρχο στοιχείο της αθωότητας προέκυπτε από τους εννέα νέους ηθοποιούς μέλη του Χορού που υποδύονταν όλους τους ρόλους Η σκηνοθετική πρόταση έδινε έμφαση στην εκφορά του λόγου που δεν ήταν ρητορικός αλλά αντίθετα πρόδιδε προβληματισμό πάνω στις λέξεις και στο νόημά τους108 Σε αρκετές περιπτώσεις οι επιβεβλημένες σιωπές σχολίαζαν το κείμενο Σε συνάρτηση με την εκφορά του λόγου αποφεύχθηκε συ-νειδητά κάθε συναισθηματική υπερβολή από τους ηθοποιούς Στο σκηνικό του Αλέκου Λεβίδη δέσποζε το τραπέζι με τα ζωγραφιστά μοτίβα που παρέπεμπαν σε ευρήματα του θεάτρου του Διονύσου και μια πόρτα στο βάθος έμμεση αναφορά στο παλάτι των Λαβδακι-δών109 Οι ηθοποιοί ως μέλη του Χορού κρατούσαν μάσκες μπροστά

105 Και η κίνηση του Χορού με τα υψωμένα χέρια στη διδασκαλία της Έρσης Πίττα

παρέπεμπε στου Χορούς των Δελφικών Εορτών Ο Νικολαΐδης το 2001 είχε σκη-νοθετήσει τις Βάκχες του Ευριπίδη για το Θεσσαλικό Θέατρο μόνο με άντρες ηθο-ποιούς Τον ρόλο του Διονύσου είχε ο Μάριος Φραγκούλης

106 Ο Βογιατζής ίδρυσε τη Nέα Σκηνή το 1988 Είχε προηγηθεί η ίδρυση της Εταιρί-ας Θεάτρου Σκηνή το 1981 με τη συνεργασία πέντε ακόμα ηθοποιών του Β Πα-παβασιλείου του Δ Καταλειφού της Ρ Οικονομίδου του Τ Μπαντή και της Έλ-λης Κοκκίνου Το 1989 ίδρυσε το Εργαστήριο Αρχαίου Δράματος απrsquo όπου απο-φοίτησαν δώδεκα μαθητές το 1991

107 Βλ την κριτική της E Βαροπούλου στο Βήμα (3151992) με τίτλο ldquoΣοφοκλής και Γέιτς Ποιητική Αντιγόνηrdquo

108 Ο Γεωργουσόπουλος έγραψε τα εξής για την εκφορά του λόγου (Νέα 2361992) ldquo[Υ]πήρχε μια σχολαστική αναγνωστική μανία Πρώτη φορά έβλεπα αντί να α-κούω στη στίξη Οι πειθήνιοι σπουδαστές του πειράματος άρθρωναν διαβάζοντας γραπτό κείμενοrdquo

109 Η Ε Βαροπούλου (Βήμα 3151992) προσέλαβε το σκηνικό ως ldquoνεκρικό θάλαμοrdquo με ldquoτο χώμα τον νεοσκαφή τάφο τις μισοσβησμένες τοιχογραφίες τα νεκρικά



300

από το πρόσωπό τους τις οποίες όμως απομάκρυναν όταν αναλάμ-βαναν κάποιο ρόλο Η μουσική στηριζόταν σε γεωργιανά φωνητικά σχήματα Ο σκηνοθέτης επέστρεψε στην Αντιγόνη το 2006 σε μια παραγωγή του Εθνικού Θεάτρου για το φεστιβάλ της Επιδαύρου Η μεταγενέστερη σκηνοθεσία διατήρησε την ίδια αντίληψη ως προς την εκφορά του λόγου τον ανεσκαμμένο σκηνικό χώρο (Χλόη Ομπολέν-σκι) καλυμμένο με στάχια αυτή τη φορά και τη γεωργιανή μουσι-κή110 Και οι περισσότερο θεαματικοί Πέρσες έμειναν συνεπείς στον συναισθηματικά αποφορτισμένο αλλά εμφατικά εκφερόμενο λόγο της σκηνοθετικής διδασκαλίας που συνιστά την ιδιαιτερότητα της σκηνικής προσέγγισης του Βογιατζή στην αρχαία ελληνική τραγωδία

Στην κατηγορία των εκσυγχρονιστικών σκηνοθεσιών της αρχαίας ελληνικής τραγωδίας θα μπορούσαν να ενταχθούν οι lsquoδιανοητικέςrsquo προσεγγίσεις του Βασίλη Παπαβασιλείου (Αίας 1996 Οιδίπους Τύ-ραννος 2000) στις οποίες κυριάρχησε η ldquoμεταμοντέρναrdquo πρακτική της χρήσης των συσκευών της σύγχρονης οπτικοακουστικής τεχνο-λογίας111 Έτσι στη σκηνοθεσία του Οιδίποδα Τύραννου για το Εθνικό Θέατρο και το φεστιβάλ της Επιδαύρου σε μετάφραση του ιδίου οι αναφορές στη σύγχρονη πραγματικότητα έγιναν εμφανείς στο αντι-συμβατικό σκηνικό του Γ Ζιάκα που απέδιδε το σταυροδρόμι στη μετωπική προς τους θεατές μη διαλογική εκφορά του λόγου στο μεικτό λευκοντυμένο Χορό που περιστοιχιζόταν από αγάλματα αλλά και στο αναπηρικό καροτσάκι του Τειρεσία

Ανατρεπτική ήταν και η προσέγγιση της Μήδειας του Ευριπίδη από τον Στάθη Λιβαθινό το 2003 Επρόκειτο για μια εκσυγχρονι-σμένη με επικαιρικά στοιχεία αλλά επί της ουσίας (λόγω και της ρω-

προσωπεία και την επιτάφιο πλάκα που μεταμορφώνεται σε τάβλα με ομοτράπε-ζους τους ηθοποιούς σε μια κατακόμβη θεάτρου [hellip]rdquo

110 Στην παράσταση του 2006 ο σκηνοθέτης κράτησε τον ρόλο του Κρέοντα ενώ επέλεξε γυναίκα ηθοποιό για τον ρόλο του Τειρεσία και άνδρα για τον ρόλο της Ευρυδίκης Η ερμαφρόδιτη φύση του Τειρεσία αιτιολογεί την επιλογή Στην περί-πτωση της Ευρυδίκης κανείς άμεσος και προφανής συνειρμός δεν προκύπτει ε-κτός ίσως από την αποστασιοποίηση και την αποφόρτιση του ρόλου από τον μη-τρικόndashγυναικείο πόνο

111 Στη σκηνοθεσία του Αίαντα για το ΚΘΒΕ η ορχήστρα της Επιδαύρου σκεπα-σμένη με μαύρο καραβόπανο κατακλυζόταν από μικρόφωνα ενώ τα σωρευμένα ηχεία στο βάθος της σκηνής συγκροτούσαν ένα μεταλλικό πύργο (Γ Ζιάκας)



301

σικής θεατρικής παιδείας του σκηνοθέτη) ρεαλιστική Μήδεια Την παράσταση χαρακτήρισε η κοσμική ατμόσφαιρα της δεξίωσης γύρω από τον χώρο της πισίνας με το λευκό πιάνο να καθορίζει τα μουσικά μοτίβα με γεωργιανές αναφορές112 Η όλη προσέγγιση τουλάχιστον ως προς τις αστικές της αναφορές θύμιζε την Άλκηστη του 1984 σε σκηνοθεσία του Χουβαρδά113

Στον εναλλακτικό χώρο του γκαράζ του Εθνικού σκηνοθέτησε τη χειμερινή περίοδο 2004ndash2005 ο Δημήτρης Λιγνάδης την Ορέστεια αξιοποιώντας τους υπόγειους χώρους της Πειραματικής Σκηνής Επρόκειτο για μεταθεατρική απόδοση του δράματος σύμφωνα με τις εμβληματικές σκηνοθετικές επιλογές ο κλόουν-φύλακας του Α-γαμέμνονα η φωνή της Κατίνας Παξινού στον ρόλο της Κλυταιμή-στρας114 η αναπαράσταση της σκηνής της αναγνώρισης με τους κώ-δικες του ιαπωνικού θεάτρου η αντικατάσταση των χοών με νερό από εμφιαλωμένα μπουκαλάκια είναι ορισμένες από αυτές Ο απο-δομητικός μοντερνισμός ήταν εμφανής και στο μεταφραστικό συμπί-λημα του Τ Ρούσσου και του Κ Χ Μύρη που πάνω του ο σκηνοθέ-της ldquoσυναρμολόγησε ένα lsquoπαζλrsquo από διαφορετικά ύφη και στυλ από την εκφορά του κειμένου στο αρχαίο ελληνικό πρωτότυπο και το γερμανοφερμένο lsquoσπρέχεν [sic] κορrsquo [hellip] μέχρι την μπρεχτική απο-στασιοποίηση την κλοουνερί την παντομίμα και το χοροθέατροrdquo115 Η πειραματική Ορέστεια του Λιγνάδη είχε τη μορφή πρόβας στο έρ-γο του Αισχύλου και απέσπασε τον έπαινο της πλειονότητας των

112 Το κείμενο απέδωσε στα νέα ελληνικά ειδικά για την παράσταση ο Στρατής

Πασχάλης Τα σύγχρονα σκηνικά και κοστούμια ήταν της Ε Μανωλοπούλου Τη μουσική συνέθεσε από τα τραγούδια των χορικών ο Θοδωρής Αμπαζής Στον ρόλο της Μήδειας η γεωργιανή Ταμίλα Κουλίεβα κατέφευγε στη μητρική της γλώσ-σα σε στιγμές έντασης και πάθους

113 Η κριτική πρόσληψη του εγχειρήματος υπήρξε στο σύνολό της αρνητική Βλ για παράδειγμα την κριτική του Κ Γεωργουσόπουλου ldquoΓαμοπίλαφο με σως Μήδειαrdquo (Νέα 1882003) και ldquoΟι σοφοί δεν είναι αλαζόνεςrdquo (Νέα 16-782003) και της Μα-τίνας Καλτάκη ldquoΠώς η Μήδεια μπαινοβγαίνει στην πισίναrdquo Ο Κόσμος του Επεν-

δυτή 1482003 114 Πρόκειται για την παράσταση του Εθνικού Θεάτρου του 1965 σε σκηνοθεσία

Αλέξη Μινωτή 115 Γ Σαρηγιάννης ldquoΑπόσταγμα Ορέστειαςrdquo Ταχυδρόμος 2152005



302

κριτικών κυρίως εξαιτίας του πειραματικού χαρακτήρα της116 Στο δοκιμασμένο και καθιερωμένο πλαίσιο του τελετουργικού

θεάτρου με αναφορές στην παράδοση του γιαπωνέζικου θεάτρου κι-νήθηκε ο Σωτήρης Χατζάκης τόσο στους Οιδίποδες (2002 Πειραμα-τική Σκηνή του Εθνικού Θεάτρου) στους οποίους ο αρχαίος κόσμος συναντούσε την πρωτοχριστιανική εμπειρία και τα πάθη του Οιδίπο-δα συναντούσαν τα πάθη του Χριστού117 όσο και στη σκηνοθεσία των Βακχών (2005) όπου η ελληνική παράδοση συνάντησε τη γιαπωνέζι-κη κινησιολογικά ενδυματολογικά (φαρδιά παντελόνια μακριά πα-νωφόρια) και μέσω του μακιγιάζ118

Οι εννέα σκηνοθεσίες τραγωδίας του Σταύρου Τσακίρη από το 1990 και εξής χαρακτηρίστηκαν από την έρρυθμη εκφορά του λόγου και το ιδιαίτερο εικαστικό ενδιαφέρον119 Η παραγωγή που ίσως υπε-ρείχε των υπολοίπων σκηνοθεσιών του Τσακίρη ήταν της Ιφιγένειας της εν Ταύροις του 2000 για το ΔΗΠΕΘΕ Καβάλας σε μετάφραση Κ Χ Μύρη σκηνικά-κοστούμια Γ Μετζικώφ και μουσική του Γ Μανωλεδάκη Η σκηνοθεσία της Ιφιγένειας εγκαινίασε τη δεύτερη δημιουργική περίοδο του καλλιτέχνη και την πιο ενδιαφέρουσα Η μεταμοντέρνα διαπολιτισμική τάση διαφάνηκε στα εμβόλιμα τρα-γούδια των Kalas καθώς και στο ldquoευλογητός σοι Κύριεrdquo της νεκρώσι-μης ακολουθίας που ακούστηκε στην έναρξη της παράστασης

116 Βλ ενδεικτικά Μ Καλτάκη Ο Κόσμος του Επενδυτή 1642005middot Γ Σαρηγιάννης

Ταχυδρόμος 2152005middot Λ Πολενάκης Αυγή 742005 117 Πιο συγκεκριμένα το χωμάτινο δάπεδο της σκηνής προσδιοριζόταν από το χαμη-

λό τραπέζι παραπομπή στον Μυστικό Δείπνο καθώς και από τα στασίδια τα ψαλτήρια και τα κεριά που έφεραν σαφείς αναφορές στον λατρευτικό χώρο της ορ-θόδοξης εκκλησίας Στην ατμόσφαιρα της σύγκλισης του αρχαίου με τον χριστια-νικό κόσμο συνηγορούσε και το πάντρεμα των παραδοσιακών ήχων με στοιχεία ραπ μουσικής από τον Τάκη Φαραζή Ενδιαφέρον σκηνοθετικό εύρημα αποτέλεσε ο ρόλος του ραψωδού ως Κορυφαίου του Χορού δηλωτικό της συνάντησης του ρα-ψωδικού τρόπου απαγγελίας με τον Χορό της αρχαίας ελληνικής τραγωδίας

118 Η όλη παραγωγή στηρίχτηκε σε αξιόλογους συντελεστές το σκηνικό του Πάτσα (οι θύρσοι συνοδεύονταν από τα μοντέρνα γυάλινα διαφανή βάθρα) τα κοστούμια της Έρσης Δρίνη τη μουσική της Σαββίνας Γιαννάτου (φωνητικά μελίσματα) τη χορευτική επιμέλεια των Sinequanon και τη μετάφραση του Κ Χ Μύρη

119 Ο Τσακίρης σκηνοθέτησε τραγωδίες στο πλαίσιο κυρίως του θεσμού των ΔΗΠΕΘΕ Για τις σκηνοθεσίες αρχαίων τραγωδιών από τον Σ Τσακίρη βλ Αρβανίτη (2011)



303

Συνοψίζοντας όσα εκτέθηκαν παραπάνω θα μπορούσαμε να πού-με ότι οι επικρατούσες τάσεις στη σκηνοθεσία της αρχαίας ελληνικής τραγωδίας στην ελληνική σκηνή κατά την πεντηκονταετία που εξε-τάσαμε (1945ndash2005) έχουν ως αφετηρία εν μέρει (α) την π α ρ ά δ ο σ η τ ο υ Ε θ ν ι κ ο ύ Θ ε ά τ ρ ο υ (ως προς την έμφαση στην προτεραιότη-τα του κειμένου) και εν μέρει (β) το τ ε λ ε τ ο υ ρ γ ι κ ό θ έ α τ ρ ο του Κουν (κυρίως σε ότι αφορά την έμφαση στα στοιχεία της ελληνικής και ανατολίτικης παράδοσης) Η δεύτερη αυτή τάση αυτή αργότερα συνδυάστηκε και εμπλουτίστηκε από τις επιδράσεις του διαπολιτι-σμικού θεάτρου Σ η μ ε ί ο τ ο μ ή ς για τη σκηνική παρουσίαση της αρχαίας τραγωδίας στην Ελλάδα υπήρξε η δεκαετία του 1980 Κατά την περίοδο αυτή οι δύο τάσεις γνώρισαν κορύφωση την οποία ακο-λούθησε μετεξέλιξη Στη σύγχρονή τους εκδοχή η πρώτη τάση ανα-νεώθηκε κυρίως μέσω των σκηνικών και των κοστουμιών ενώ η δεύ-τερη εμπλουτίστηκε με αμεσότερες διαπολιτισμικές αναφορές από το θέατρο της Ασίας και της Άπω Ανατολής Ως προς την πρώτη τάση στην ελληνική σκηνή δεν είναι εύκολο να διακρίνει κανείς πραγματι-κά πρωτότυπες και συστηματικές σκηνοθετικές προσπάθειες που να δίνουν έμφαση στο ίδιο το δραματικό έργο όπως συνέβη για παρά-δειγμα στις σκηνικές προσεγγίσεις του Peter Stein στη Γερμανία Αντίθετα οι Έλληνες σκηνοθέτες που εκπροσώπησαν την παραπάνω τάση ακολούθησαν κατά το μάλλον ή ήττον την πεπατημένη παλαιό-τερων εποχών Εξέχουσα θέση στον χώρο των σύγχρονων σκηνικών προσεγγίσεων της τραγωδίας κατέχει αφενός το σωματικό διαπο-λιτισμικό θέατρο με κύριο εκπρόσωπο τον Θεόδωρο Τερζόπουλο και αφετέρου οι μεταμοντέρνες θεατρικές αναζητήσεις όπως εκ-φράστηκαν συστηματικότερα κυρίως από τον Μιχαήλ Μαρμαρινό



304

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Ανδρεάδης Γ (2005) Στα ίχνη του Διονύσου Παραστάσεις αρχαίας τραγωδίας στην

Ελλάδα 1867-2000 Αθήνα Arvaniti Ek (1996) The Representation of Women in Contemporary Productions of

Ancient Greek Tragedies based on the Myth of Orestes with special Reference to

the Theme of Matricide (αδημοσίευτη διδ διατριβή University of Kent) Αρβανίτη Κ (2011) ldquoΟ σκηνοθέτης Σταύρος Τσακίρης και η συμβολή του στην

προσέγγιση της αρχαίας τραγωδίαςrdquo Παράβασις 11 27-38 Βαρβέρης Γ (1985) Η κρίση του θεάτρου (1976-1984) Αθήνα Βαροπούλου Ε (2003) ldquoΤο θέατρο Ένα σύγχρονο καλλιτεχνικό επίτευγμαrdquo στο

Β Παναγιωτόπουλος (επιμ) Ιστορία του Νέου Ελληνισμού 1770-2000 τ 10 Αθήνα 227-40

Βαροπούλου Ε (2009) Το θέατρο στην Ελλάδα Η παράδοση του καινούργιου 1974-

2006 τ Α΄ Αθήνα Βαροπούλου Ε (2011) Το θέατρο στην Ελλάδα Η παράδοση του καινούργιου 1974-

2006 τ Β΄ Αθήνα 60 Χρόνια Εθνικό Θέατρο 1932-1992 (1992) εισαγωγικό σημείωμα Αλ Σολομός

Αθήνα Γεωργουσόπουλος Κ (1982) Κλειδιά και κώδικες του θεάτρου I Αρχαίο Δράμα

Αθήνα Γεωργουσόπουλος Κ (1993) ldquoΗ ερμηνεία του αρχαίου δράματος κατά τον 20ό

αιώνα στην Ελλάδαrdquo στο Αρχαίο ελληνικό θέατρο Η επίδρασή του στην Ευ-

ρώπη Αθήνα Γεωργουσόπουλος Κ (1999) ldquoΝεοελληνικό Θέατροrdquo Εκπαιδευτική εγκυκλοπαί-

δεια τ 30 287-88 Chioles J (1993) ldquoThe Oresteia and the Avant-Garde Three Decades of Discourserdquo

Performing Arts Journal 45 1-28 Goetsch S (1994) ldquoPlaying against the Text Les Atreides and the History of Reading

Aeschylusrdquo The Drama Review 38 75-95 Zarrilli PhB ndash McConachie B ndash Williams GJ ndash Sorgenfrei F (2010) Theatre Histo-

ries An Introduction 2nd ed Abingdon Θρύλος Άλκης (1980) Το ελληνικό θέατρο τόμος Η΄ Αθήνα Θρύλος Άλκης (1981) Το ελληνικό θέατρο τόμος Ι΄ Αθήνα



305

Ioannidou E (2010) ldquoToward a National Heterotopia Ancient Theaters and the Cultural Politics of Performing Ancient Drama in Modern Greecerdquo Compara-

tive Drama 44 385-403 Καγγελάρη Δ (2010) ldquoΚάρολος Κουν προσεγγίσεις της ποιητικής τουrdquo στον

τόμο Κάρολος Κουν Αθήνα 114-52 Κανάκης Β (1999) Εθνικό Θέατρο mdash Εξήντα χρόνια σκηνή και παρασκήνιο Αθήνα Καραντινός Σ (1969) Προς το αρχαίο δράμα (1937-1967) Αθήνα Κουν Κ (1981) Για το θέατρο Αθήνα Κουν Κ (1992) Κάνουμε θέατρο για την ψυχή μας Αθήνα Μάγιαρ Μ (2004) Ο Κάρολος Κουν και το Θέατρο Τέχνης Αθήνα McDonald M (1992) Ancient Sun Modern Light New York Μαυρομούστακος Πλ (2005) Το θέατρο στην Ελλάδα 1940-2000 Αθήνα Μαυρομούστακος Πλ (2008) ldquoΟ Κάρολος Κουν και το Θέατρο Τέχνηςrdquo στον

τόμο Κάρολος Κουν Οι παραστάσεις Αθήνα 17-33 Mykkaumlnen M K (επιμ) (1996) Raivoisat Ruusut Teatteriseikkailu (The Raging

Roses ndash A Theatrical Adventure) Helsinki Παπαδάκη Λ (2003) ldquoΗ μόδα της αναβίωσης του υπαίθριου θεάτρου και η lsquoΔελ-

φική Προσπάθειαrsquordquo στα πρακτικά της ημερίδας Ο Σικελιανός και το Θέα-

τρο (επιμ ΑΤ Μουζενίδου ndash Κ Πετράκου) Αθήνα 111-126 Postlewait Th (επιμ) (1989) Interpreting the Theatrical Past Essays in the Histori-

ography of Performance Iowa City Σαμπατακάκης Γ (2008) Γεωμετρώντας το Χάος Μορφή και μεταφυσική στο θέα-

τρο του Θεόδωρου Τερζόπουλου Αθήνα Σιδέρης Γ (1975) Το αρχαίο θέατρο στη νέα ελληνική σκηνή (1817-1932) Αθήνα Soncini S (1999) ldquoRewriting the Greeks in Contemporary British Dramardquo στο S

Patsalidis E Sakellaridou (επιμ) (Dis)Placing Classical Greek Theatre Θεσ-σαλονίκη 73-84

Σουγιουλτζής Χ (1999) Τριάντα πέντε χρόνια Κρατικόν Θέατρον Βορείου Ελλάδος

1961-1996 Αθήνα Σοφρά Ε (1992) Λίνος Καρζής Δεκατέσσερα χρόνια από το θάνατό του (1978-1992)

Αθήνα Σπάθης Δ (1983) ldquoΤο [νεοελληνικό] θέατροrdquo στον τόμο Ελλάδα ndash Ιστορία ndash Πο-

λιτισμός τ 10β Θεσσαλονίκη 12-67 Σπάθης Δ (2003) ldquoΤο θέατρο Ανασυγκρότηση και ακμή της ελληνικής σκηνήςrdquo

στο Β Παναγιωτόπουλος (επιμ) Ιστορία του Νέου Ελληνισμού 1770-2000 9ος τόμος Αθήνα 239-258



306

Styan JL (1981) ldquoRealism in America Belasco to The Methodrdquo στο Modern

Drama in Theory and Practice 1 Νέα Υόρκη 109-122 Taplin O (1989) Greek Fire Λονδίνο Τερζόπουλος Θ (2000) Αναδρομή μέθοδος σχόλια Αθήνα Τsatsoulis D (2006) ldquoThe Circle and the Squarerdquo στο FM Raddatz (επιμ)

Journey with Dionysos The Theatre of Theodoros Terzopoulos (ldquoTheater der Zeitrdquo) 42-54

Τσατσούλης Δ (2007) Σημεία γραφής κώδικες σκηνής Αθήνα Φεσσά-Εμμανουήλ Ε (1996) ldquoΤο αρχαίο δράμα στη σύγχρονη σκηνή Η συμβο-

λή των Ελλήνων σκηνογράφων και ενδυματολόγωνrdquo στο Έλληνες Σκηνο-

γράφοι mdash Ενδυματολόγοι και Αρχαίο Δράμα Αθήνα 31-77 Flashar H (2009) Inszenierung der Antike Das griechische Drama auf der Buumlhne 2η

έκδοση αναθεωρημένη Muumlnchen Foley H (1999) ldquoModern Performance and Adaptation of Greek Tragedyrdquo Trans-

actions of the American Philological Association 129 1-12 Φωτόπουλος Δ (1980) Μάσκες θέατρο Αθήνα Ηall E Macintosh F Wrigley A (επιμ) (2004) Dionysus since 69 Greek Tragedy

at the Dawn of the Third Millenium Oxford Hardwick L ndash Stray Chr (2008) A Companion to Classical Receptions (Blackwell)

Malden κα Χατζηδημητρίου Π (2010) Θεόδωρος Τερζόπουλος Από το προσωπικό στο παγκό-

σμιο Θεσσαλονίκη

ltlt ASCII85EncodePages false AllowTransparency false AutoPositionEPSFiles true AutoRotatePages None Binding Left CalGrayProfile (Dot Gain 20) CalRGBProfile (sRGB IEC61966-21) CalCMYKProfile (US Web Coated 050SWOP051 v2) sRGBProfile (sRGB IEC61966-21) CannotEmbedFontPolicy Error CompatibilityLevel 13 CompressObjects Tags CompressPages true ConvertImagesToIndexed true PassThroughJPEGImages true CreateJobTicket false DefaultRenderingIntent Default DetectBlends true DetectCurves 00000 ColorConversionStrategy CMYK DoThumbnails false EmbedAllFonts true EmbedOpenType false ParseICCProfilesInComments true EmbedJobOptions true DSCReportingLevel 0 EmitDSCWarnings false EndPage -1 ImageMemory 1048576 LockDistillerParams false MaxSubsetPct 100 Optimize true OPM 1 ParseDSCComments true ParseDSCCommentsForDocInfo true PreserveCopyPage true PreserveDICMYKValues true PreserveEPSInfo true PreserveFlatness true PreserveHalftoneInfo false PreserveOPIComments true PreserveOverprintSettings true Start SubsetFonts true TransferFunctionInfo Apply UCRandBGInfo Preserve UsePrologue false ColorSettingsFile () AlwaysEmbed [ true ] NeverEmbed [ true ] AntiAliasColorImages false CropColorImages true ColorImageMinResolution 300 ColorImageMinResolutionPolicy OK DownsampleColorImages true ColorImageDownsampleType Bicubic ColorImageResolution 300 ColorImageDepth -1 ColorImageMinDownsampleDepth 1 ColorImageDownsampleThreshold 150000 EncodeColorImages true ColorImageFilter DCTEncode AutoFilterColorImages true ColorImageAutoFilterStrategy JPEG ColorACSImageDict ltlt QFactor 015 HSamples [1 1 1 1] VSamples [1 1 1 1] gtgt ColorImageDict ltlt QFactor 015 HSamples [1 1 1 1] VSamples [1 1 1 1] gtgt JPEG2000ColorACSImageDict ltlt TileWidth 256 TileHeight 256 Quality 30 gtgt JPEG2000ColorImageDict ltlt TileWidth 256 TileHeight 256 Quality 30 gtgt AntiAliasGrayImages false CropGrayImages true GrayImageMinResolution 300 GrayImageMinResolutionPolicy OK DownsampleGrayImages true GrayImageDownsampleType Bicubic GrayImageResolution 300 GrayImageDepth -1 GrayImageMinDownsampleDepth 2 GrayImageDownsampleThreshold 150000 EncodeGrayImages true GrayImageFilter DCTEncode AutoFilterGrayImages true GrayImageAutoFilterStrategy JPEG GrayACSImageDict ltlt QFactor 015 HSamples [1 1 1 1] VSamples [1 1 1 1] gtgt GrayImageDict ltlt QFactor 015 HSamples [1 1 1 1] VSamples [1 1 1 1] gtgt JPEG2000GrayACSImageDict ltlt TileWidth 256 TileHeight 256 Quality 30 gtgt JPEG2000GrayImageDict ltlt TileWidth 256 TileHeight 256 Quality 30 gtgt AntiAliasMonoImages false CropMonoImages true MonoImageMinResolution 1200 MonoImageMinResolutionPolicy OK DownsampleMonoImages true MonoImageDownsampleType Bicubic MonoImageResolution 1200 MonoImageDepth -1 MonoImageDownsampleThreshold 150000 EncodeMonoImages true MonoImageFilter CCITTFaxEncode MonoImageDict ltlt K -1 gtgt AllowPSXObjects false CheckCompliance [ None ] PDFX1aCheck false PDFX3Check false PDFXCompliantPDFOnly false PDFXNoTrimBoxError true PDFXTrimBoxToMediaBoxOffset [ 000000 000000 000000 000000 ] PDFXSetBleedBoxToMediaBox true PDFXBleedBoxToTrimBoxOffset [ 000000 000000 000000 000000 ] PDFXOutputIntentProfile () PDFXOutputConditionIdentifier () PDFXOutputCondition () PDFXRegistryName () PDFXTrapped False CreateJDFFile false Description ltlt ARA ltFEFF06270633062A062E062F0645002006470630064700200627064406250639062F0627062F0627062A002006440625064606340627062100200648062B062706260642002000410064006F00620065002000500044004600200645062A064806270641064206290020064406440637062806270639062900200641064A00200627064406450637062706280639002006300627062A0020062F0631062C0627062A002006270644062C0648062F0629002006270644063906270644064A0629061B0020064A06450643064600200641062A062D00200648062B0627062606420020005000440046002006270644064506460634062306290020062806270633062A062E062F062706450020004100630072006F0062006100740020064800410064006F006200650020005200650061006400650072002006250635062F0627063100200035002E0030002006480627064406250635062F062706310627062A0020062706440623062D062F062B002E0635062F0627063100200035002E0030002006480627064406250635062F062706310627062A0020062706440623062D062F062B002Egt BGR ltFEFF04180437043f043e043b043704320430043904420435002004420435043704380020043d0430044104420440043e0439043a0438002c00200437043000200434043000200441044a0437043404300432043004420435002000410064006f00620065002000500044004600200434043e043a0443043c0435043d04420438002c0020043c0430043a04410438043c0430043b043d043e0020043f044004380433043e04340435043d04380020043704300020043204380441043e043a043e043a0430044704350441044204320435043d0020043f04350447043004420020043704300020043f044004350434043f0435044704300442043d04300020043f043e04340433043e0442043e0432043a0430002e002000200421044a04370434043004340435043d043804420435002000500044004600200434043e043a0443043c0435043d044204380020043c043e0433043004420020043404300020044104350020043e0442043204300440044f0442002004410020004100630072006f00620061007400200438002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020043800200441043b0435043404320430044904380020043204350440044104380438002egt CHS ltFEFF4f7f75288fd94e9b8bbe5b9a521b5efa7684002000410064006f006200650020005000440046002065876863900275284e8e9ad88d2891cf76845370524d53705237300260a853ef4ee54f7f75280020004100630072006f0062006100740020548c002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000204ee553ca66f49ad87248672c676562535f00521b5efa768400200050004400460020658768633002gt CHT ltFEFF4f7f752890194e9b8a2d7f6e5efa7acb7684002000410064006f006200650020005000440046002065874ef69069752865bc9ad854c18cea76845370524d5370523786557406300260a853ef4ee54f7f75280020004100630072006f0062006100740020548c002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000204ee553ca66f49ad87248672c4f86958b555f5df25efa7acb76840020005000440046002065874ef63002gt CZE ltFEFF005400610074006f0020006e006100730074006100760065006e00ed00200070006f0075017e0069006a007400650020006b0020007600790074007600e101590065006e00ed00200064006f006b0075006d0065006e0074016f002000410064006f006200650020005000440046002c0020006b00740065007200e90020007300650020006e0065006a006c00e90070006500200068006f006400ed002000700072006f0020006b00760061006c00690074006e00ed0020007400690073006b00200061002000700072006500700072006500730073002e002000200056007900740076006f01590065006e00e900200064006f006b0075006d0065006e007400790020005000440046002000620075006400650020006d006f017e006e00e90020006f007400650076015900ed007400200076002000700072006f006700720061006d0065006300680020004100630072006f00620061007400200061002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000610020006e006f0076011b006a016100ed00630068002egt DAN ltFEFF004200720075006700200069006e0064007300740069006c006c0069006e006700650072006e0065002000740069006c0020006100740020006f007000720065007400740065002000410064006f006200650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e007400650072002c0020006400650072002000620065006400730074002000650067006e006500720020007300690067002000740069006c002000700072006500700072006500730073002d007500640073006b007200690076006e0069006e00670020006100660020006800f8006a0020006b00760061006c0069007400650074002e0020004400650020006f007000720065007400740065006400650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e0074006500720020006b0061006e002000e50062006e00650073002000690020004100630072006f00620061007400200065006c006c006500720020004100630072006f006200610074002000520065006100640065007200200035002e00300020006f00670020006e0079006500720065002egt DEU ltFEFF00560065007200770065006e00640065006e0020005300690065002000640069006500730065002000450069006e007300740065006c006c0075006e00670065006e0020007a0075006d002000450072007300740065006c006c0065006e00200076006f006e002000410064006f006200650020005000440046002d0044006f006b0075006d0065006e00740065006e002c00200076006f006e002000640065006e0065006e002000530069006500200068006f006300680077006500720074006900670065002000500072006500700072006500730073002d0044007200750063006b0065002000650072007a0065007500670065006e0020006d00f60063006800740065006e002e002000450072007300740065006c006c007400650020005000440046002d0044006f006b0075006d0065006e007400650020006b00f6006e006e0065006e0020006d006900740020004100630072006f00620061007400200075006e0064002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020006f0064006500720020006800f600680065007200200067006500f600660066006e00650074002000770065007200640065006e002egt ESP ltFEFF005500740069006c0069006300650020006500730074006100200063006f006e0066006900670075007200610063006900f3006e0020007000610072006100200063007200650061007200200064006f00630075006d0065006e0074006f00730020005000440046002000640065002000410064006f0062006500200061006400650063007500610064006f00730020007000610072006100200069006d0070007200650073006900f3006e0020007000720065002d0065006400690074006f007200690061006c00200064006500200061006c00740061002000630061006c0069006400610064002e002000530065002000700075006500640065006e00200061006200720069007200200064006f00630075006d0065006e0074006f00730020005000440046002000630072006500610064006f007300200063006f006e0020004100630072006f006200610074002c002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000200079002000760065007200730069006f006e0065007300200070006f00730074006500720069006f007200650073002egt ETI ltFEFF004b00610073007500740061006700650020006e0065006900640020007300e4007400740065006900640020006b00760061006c006900740065006500740073006500200074007200fc006b006900650065006c007300650020007000720069006e00740069006d0069007300650020006a0061006f006b007300200073006f00620069006c0069006b0065002000410064006f006200650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740069006400650020006c006f006f006d006900730065006b0073002e00200020004c006f006f0064007500640020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740065002000730061006100740065002000610076006100640061002000700072006f006700720061006d006d006900640065006700610020004100630072006f0062006100740020006e0069006e0067002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020006a00610020007500750065006d006100740065002000760065007200730069006f006f006e00690064006500670061002e000d000agt FRA ltFEFF005500740069006c006900730065007a00200063006500730020006f007000740069006f006e00730020006100660069006e00200064006500200063007200e900650072002000640065007300200064006f00630075006d0065006e00740073002000410064006f00620065002000500044004600200070006f0075007200200075006e00650020007100750061006c0069007400e90020006400270069006d007000720065007300730069006f006e00200070007200e9007000720065007300730065002e0020004c0065007300200064006f00630075006d0065006e00740073002000500044004600200063007200e900e90073002000700065007500760065006e0074002000ea0074007200650020006f007500760065007200740073002000640061006e00730020004100630072006f006200610074002c002000610069006e00730069002000710075002700410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000650074002000760065007200730069006f006e007300200075006c007400e90072006900650075007200650073002egt GRE ltFEFF03a703c103b703c303b903bc03bf03c003bf03b903ae03c303c403b5002003b103c503c403ad03c2002003c403b903c2002003c103c503b803bc03af03c303b503b903c2002003b303b903b1002003bd03b1002003b403b703bc03b903bf03c503c103b303ae03c303b503c403b5002003ad03b303b303c103b103c603b1002000410064006f006200650020005000440046002003c003bf03c5002003b503af03bd03b103b9002003ba03b103c42019002003b503be03bf03c703ae03bd002003ba03b103c403ac03bb03bb03b703bb03b1002003b303b903b1002003c003c103bf002d03b503ba03c403c503c003c903c403b903ba03ad03c2002003b503c103b303b103c303af03b503c2002003c503c803b703bb03ae03c2002003c003bf03b903cc03c403b703c403b103c2002e0020002003a403b10020005000440046002003ad03b303b303c103b103c603b1002003c003bf03c5002003ad03c703b503c403b5002003b403b703bc03b903bf03c503c103b303ae03c303b503b9002003bc03c003bf03c103bf03cd03bd002003bd03b1002003b103bd03bf03b903c703c403bf03cd03bd002003bc03b5002003c403bf0020004100630072006f006200610074002c002003c403bf002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002003ba03b103b9002003bc03b503c403b103b303b503bd03ad03c303c403b503c103b503c2002003b503ba03b403cc03c303b503b903c2002egt HEB ltFEFF05D405E905EA05DE05E905D5002005D105D405D205D305E805D505EA002005D005DC05D4002005DB05D305D9002005DC05D905E605D505E8002005DE05E105DE05DB05D9002000410064006F006200650020005000440046002005D405DE05D505EA05D005DE05D905DD002005DC05D405D305E405E105EA002005E705D305DD002D05D305E405D505E1002005D005D905DB05D505EA05D905EA002E002005DE05E105DE05DB05D90020005000440046002005E905E005D505E605E805D5002005E005D905EA05E005D905DD002005DC05E405EA05D905D705D4002005D105D005DE05E605E205D505EA0020004100630072006F006200610074002005D5002D00410064006F00620065002000520065006100640065007200200035002E0030002005D505D205E805E105D005D505EA002005DE05EA05E705D305DE05D505EA002005D905D505EA05E8002E05D005DE05D905DD002005DC002D005000440046002F0058002D0033002C002005E205D905D905E005D5002005D105DE05D305E805D905DA002005DC05DE05E905EA05DE05E9002005E905DC0020004100630072006F006200610074002E002005DE05E105DE05DB05D90020005000440046002005E905E005D505E605E805D5002005E005D905EA05E005D905DD002005DC05E405EA05D905D705D4002005D105D005DE05E605E205D505EA0020004100630072006F006200610074002005D5002D00410064006F00620065002000520065006100640065007200200035002E0030002005D505D205E805E105D005D505EA002005DE05EA05E705D305DE05D505EA002005D905D505EA05E8002Egt HRV (Za stvaranje Adobe PDF dokumenata najpogodnijih za visokokvalitetni ispis prije tiskanja koristite ove postavke Stvoreni PDF dokumenti mogu se otvoriti Acrobat i Adobe Reader 50 i kasnijim verzijama) HUN ltFEFF004b0069007600e1006c00f30020006d0069006e0151007300e9006701710020006e0079006f006d00640061006900200065006c0151006b00e90073007a00ed007401510020006e0079006f006d00740061007400e100730068006f007a0020006c006500670069006e006b00e1006200620020006d0065006700660065006c0065006c0151002000410064006f00620065002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e00740075006d006f006b0061007400200065007a0065006b006b0065006c0020006100200062006500e1006c006c00ed007400e10073006f006b006b0061006c0020006b00e90073007a00ed0074006800650074002e0020002000410020006c00e90074007200650068006f007a006f00740074002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e00740075006d006f006b00200061007a0020004100630072006f006200610074002000e9007300200061007a002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002c0020007600610067007900200061007a002000610074007400f3006c0020006b00e9007301510062006200690020007600650072007a006900f3006b006b0061006c0020006e00790069007400680061007400f3006b0020006d00650067002egt ITA ltFEFF005500740069006c0069007a007a006100720065002000710075006500730074006500200069006d0070006f007300740061007a0069006f006e00690020007000650072002000630072006500610072006500200064006f00630075006d0065006e00740069002000410064006f00620065002000500044004600200070006900f900200061006400610074007400690020006100200075006e00610020007000720065007300740061006d0070006100200064006900200061006c007400610020007100750061006c0069007400e0002e0020004900200064006f00630075006d0065006e007400690020005000440046002000630072006500610074006900200070006f00730073006f006e006f0020006500730073006500720065002000610070006500720074006900200063006f006e0020004100630072006f00620061007400200065002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000200065002000760065007200730069006f006e006900200073007500630063006500730073006900760065002egt JPN ltFEFF9ad854c18cea306a30d730ea30d730ec30b951fa529b7528002000410064006f0062006500200050004400460020658766f8306e4f5c6210306b4f7f75283057307e305930023053306e8a2d5b9a30674f5c62103055308c305f0020005000440046002030d530a130a430eb306f3001004100630072006f0062006100740020304a30883073002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000204ee5964d3067958b304f30533068304c3067304d307e305930023053306e8a2d5b9a306b306f30d530a930f330c8306e57cb30818fbc307f304c5fc59808306730593002gt KOR ltFEFFc7740020c124c815c7440020c0acc6a9d558c5ec0020ace0d488c9c80020c2dcd5d80020c778c1c4c5d00020ac00c7a50020c801d569d55c002000410064006f0062006500200050004400460020bb38c11cb97c0020c791c131d569b2c8b2e4002e0020c774b807ac8c0020c791c131b41c00200050004400460020bb38c11cb2940020004100630072006f0062006100740020bc0f002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020c774c0c1c5d0c11c0020c5f40020c2180020c788c2b5b2c8b2e4002egt LTH ltFEFF004e006100750064006f006b0069007400650020016100690075006f007300200070006100720061006d006500740072007500730020006e006f0072011700640061006d00690020006b0075007200740069002000410064006f00620065002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e007400750073002c0020006b00750072006900650020006c0061006200690061007500730069006100690020007000720069007400610069006b007900740069002000610075006b01610074006f00730020006b006f006b007900620117007300200070006100720065006e006700740069006e00690061006d00200073007000610075007300640069006e0069006d00750069002e0020002000530075006b0075007200740069002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e007400610069002000670061006c006900200062016b007400690020006100740069006400610072006f006d00690020004100630072006f006200610074002000690072002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000610072002000760117006c00650073006e0117006d00690073002000760065007200730069006a006f006d00690073002egt LVI ltFEFF0049007a006d0061006e0074006f006a00690065007400200161006f00730020006900650073007400610074012b006a0075006d00750073002c0020006c0061006900200076006500690064006f00740075002000410064006f00620065002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e007400750073002c0020006b006100730020006900720020012b00700061016100690020007000690065006d01130072006f00740069002000610075006700730074006100730020006b00760061006c0069007401010074006500730020007000690072006d007300690065007300700069006501610061006e006100730020006400720075006b00610069002e00200049007a0076006500690064006f006a006900650074002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e007400750073002c0020006b006f002000760061007200200061007400760113007200740020006100720020004100630072006f00620061007400200075006e002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002c0020006b0101002000610072012b00200074006f0020006a00610075006e0101006b0101006d002000760065007200730069006a0101006d002egt NLD (Gebruik deze instellingen om Adobe PDF-documenten te maken die zijn geoptimaliseerd voor prepress-afdrukken van hoge kwaliteit De gemaakte PDF-documenten kunnen worden geopend met Acrobat en Adobe Reader 50 en hoger) NOR ltFEFF004200720075006b00200064006900730073006500200069006e006e007300740069006c006c0069006e00670065006e0065002000740069006c002000e50020006f0070007000720065007400740065002000410064006f006200650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740065007200200073006f006d00200065007200200062006500730074002000650067006e0065007400200066006f00720020006600f80072007400720079006b006b0073007500740073006b00720069006600740020006100760020006800f800790020006b00760061006c0069007400650074002e0020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740065006e00650020006b0061006e002000e50070006e00650073002000690020004100630072006f00620061007400200065006c006c00650072002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000200065006c006c00650072002000730065006e006500720065002egt POL ltFEFF0055007300740061007700690065006e0069006100200064006f002000740077006f0072007a0065006e0069006100200064006f006b0075006d0065006e007400f300770020005000440046002000700072007a0065007a006e00610063007a006f006e00790063006800200064006f002000770079006400720075006b00f30077002000770020007700790073006f006b00690065006a0020006a0061006b006f015b00630069002e002000200044006f006b0075006d0065006e0074007900200050004400460020006d006f017c006e00610020006f007400770069006500720061010700200077002000700072006f006700720061006d006900650020004100630072006f00620061007400200069002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000690020006e006f00770073007a0079006d002egt PTB ltFEFF005500740069006c0069007a006500200065007300730061007300200063006f006e00660069006700750072006100e700f50065007300200064006500200066006f0072006d00610020006100200063007200690061007200200064006f00630075006d0065006e0074006f0073002000410064006f0062006500200050004400460020006d00610069007300200061006400650071007500610064006f00730020007000610072006100200070007200e9002d0069006d0070007200650073007300f50065007300200064006500200061006c007400610020007100750061006c00690064006100640065002e0020004f007300200064006f00630075006d0065006e0074006f00730020005000440046002000630072006900610064006f007300200070006f00640065006d0020007300650072002000610062006500720074006f007300200063006f006d0020006f0020004100630072006f006200610074002000650020006f002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000650020007600650072007300f50065007300200070006f00730074006500720069006f007200650073002egt RUM ltFEFF005500740069006c0069007a00610163006900200061006300650073007400650020007300650074010300720069002000700065006e007400720075002000610020006300720065006100200064006f00630075006d0065006e00740065002000410064006f006200650020005000440046002000610064006500630076006100740065002000700065006e0074007200750020007400690070010300720069007200650061002000700072006500700072006500730073002000640065002000630061006c006900740061007400650020007300750070006500720069006f006100720103002e002000200044006f00630075006d0065006e00740065006c00650020005000440046002000630072006500610074006500200070006f00740020006600690020006400650073006300680069007300650020006300750020004100630072006f006200610074002c002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020015f00690020007600650072007300690075006e0069006c006500200075006c0074006500720069006f006100720065002egt RUS ltFEFF04180441043f043e043b044c04370443043904420435002004340430043d043d044b04350020043d0430044104420440043e0439043a043800200434043b044f00200441043e043704340430043d0438044f00200434043e043a0443043c0435043d0442043e0432002000410064006f006200650020005000440046002c0020043c0430043a04410438043c0430043b044c043d043e0020043f043e04340445043e0434044f04490438044500200434043b044f00200432044b0441043e043a043e043a0430044704350441044204320435043d043d043e0433043e00200434043e043f0435044704300442043d043e0433043e00200432044b0432043e04340430002e002000200421043e043704340430043d043d044b04350020005000440046002d0434043e043a0443043c0435043d0442044b0020043c043e0436043d043e0020043e0442043a0440044b043204300442044c002004410020043f043e043c043e0449044c044e0020004100630072006f00620061007400200438002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020043800200431043e043b043504350020043f043e04370434043d043804450020043204350440044104380439002egt SKY ltFEFF0054006900650074006f0020006e006100730074006100760065006e0069006100200070006f0075017e0069007400650020006e00610020007600790074007600e100720061006e0069006500200064006f006b0075006d0065006e0074006f0076002000410064006f006200650020005000440046002c0020006b0074006f007200e90020007300610020006e0061006a006c0065007001610069006500200068006f0064006900610020006e00610020006b00760061006c00690074006e00fa00200074006c0061010d00200061002000700072006500700072006500730073002e00200056007900740076006f00720065006e00e900200064006f006b0075006d0065006e007400790020005000440046002000620075006400650020006d006f017e006e00e90020006f00740076006f00720069016500200076002000700072006f006700720061006d006f006300680020004100630072006f00620061007400200061002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000610020006e006f0076016100ed00630068002egt SLV ltFEFF005400650020006e006100730074006100760069007400760065002000750070006f0072006100620069007400650020007a00610020007500730074007600610072006a0061006e006a006500200064006f006b0075006d0065006e0074006f0076002000410064006f006200650020005000440046002c0020006b006900200073006f0020006e0061006a007000720069006d00650072006e0065006a016100690020007a00610020006b0061006b006f0076006f00730074006e006f0020007400690073006b0061006e006a00650020007300200070007200690070007200610076006f0020006e00610020007400690073006b002e00200020005500730074007600610072006a0065006e006500200064006f006b0075006d0065006e0074006500200050004400460020006a00650020006d006f0067006f010d00650020006f0064007000720065007400690020007a0020004100630072006f00620061007400200069006e002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000200069006e0020006e006f00760065006a01610069006d002egt SUO ltFEFF004b00e40079007400e40020006e00e40069007400e4002000610073006500740075006b007300690061002c0020006b0075006e0020006c0075006f00740020006c00e400680069006e006e00e4002000760061006100740069007600610061006e0020007000610069006e006100740075006b00730065006e002000760061006c006d0069007300740065006c00750074007900f6006800f6006e00200073006f00700069007600690061002000410064006f0062006500200050004400460020002d0064006f006b0075006d0065006e007400740065006a0061002e0020004c0075006f0064007500740020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740069007400200076006f0069006400610061006e0020006100760061007400610020004100630072006f0062006100740069006c006c00610020006a0061002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030003a006c006c00610020006a006100200075007500640065006d006d0069006c006c0061002egt SVE ltFEFF0041006e007600e4006e00640020006400650020006800e4007200200069006e0073007400e4006c006c006e0069006e006700610072006e00610020006f006d002000640075002000760069006c006c00200073006b006100700061002000410064006f006200650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e007400200073006f006d002000e400720020006c00e4006d0070006c0069006700610020006600f60072002000700072006500700072006500730073002d007500740073006b00720069006600740020006d006500640020006800f600670020006b00760061006c0069007400650074002e002000200053006b006100700061006400650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740020006b0061006e002000f600700070006e00610073002000690020004100630072006f0062006100740020006f00630068002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020006f00630068002000730065006e006100720065002egt TUR ltFEFF005900fc006b00730065006b0020006b0061006c006900740065006c0069002000f6006e002000790061007a006401310072006d00610020006200610073006b013100730131006e006100200065006e0020006900790069002000750079006100620069006c006500630065006b002000410064006f006200650020005000440046002000620065006c00670065006c0065007200690020006f006c0075015f007400750072006d0061006b0020006900e70069006e00200062007500200061007900610072006c0061007201310020006b0075006c006c0061006e0131006e002e00200020004f006c0075015f0074007500720075006c0061006e0020005000440046002000620065006c00670065006c0065007200690020004100630072006f006200610074002000760065002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000200076006500200073006f006e0072006100730131006e00640061006b00690020007300fc007200fc006d006c00650072006c00650020006100e70131006c006100620069006c00690072002egt UKR ltFEFF04120438043a043e0440043804410442043e043204430439044204350020044604560020043f043004400430043c043504420440043800200434043b044f0020044104420432043e04400435043d043d044f00200434043e043a0443043c0435043d044204560432002000410064006f006200650020005000440046002c0020044f043a04560020043d04300439043a04400430044904350020043f045604340445043e0434044f0442044c00200434043b044f0020043204380441043e043a043e044f043a04560441043d043e0433043e0020043f0435044004350434043404400443043a043e0432043e0433043e0020043404400443043a0443002e00200020042104420432043e04400435043d045600200434043e043a0443043c0435043d0442043800200050004400460020043c043e0436043d04300020043204560434043a0440043804420438002004430020004100630072006f006200610074002004420430002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002004300431043e0020043f04560437043d04560448043e04570020043204350440044104560457002egt ENU (Use these settings to create Adobe PDF documents best suited for high-quality prepress printing Created PDF documents can be opened with Acrobat and Adobe Reader 50 and later) gtgt Namespace [ (Adobe) (Common) (10) ] OtherNamespaces [ ltlt AsReaderSpreads false CropImagesToFrames true ErrorControl WarnAndContinue FlattenerIgnoreSpreadOverrides false IncludeGuidesGrids false IncludeNonPrinting false IncludeSlug false Namespace [ (Adobe) (InDesign) (40) ] OmitPlacedBitmaps false OmitPlacedEPS false OmitPlacedPDF false SimulateOverprint Legacy gtgt ltlt AddBleedMarks false AddColorBars false AddCropMarks false AddPageInfo false AddRegMarks false ConvertColors ConvertToCMYK DestinationProfileName () DestinationProfileSelector DocumentCMYK Downsample16BitImages true FlattenerPreset ltlt PresetSelector MediumResolution gtgt FormElements false GenerateStructure false IncludeBookmarks false IncludeHyperlinks false IncludeInteractive false IncludeLayers false IncludeProfiles false MultimediaHandling UseObjectSettings Namespace [ (Adobe) (CreativeSuite) (20) ] PDFXOutputIntentProfileSelector DocumentCMYK PreserveEditing true UntaggedCMYKHandling LeaveUntagged UntaggedRGBHandling UseDocumentProfile UseDocumentBleed false gtgt ]gtgt setdistillerparamsltlt HWResolution [2400 2400] PageSize [481890 680315]gtgt setpagedevice



271

ραστάσεις τραγωδιών σε αρχαία θέατρα δεν ήταν βέβαια άγνωστες κατά το παρελθόν αλλά η συστηματική χρήση του συγκεκριμένου θεάτρου και κυρίως η δυνατότητα lsquoκλειστήςrsquo και προνομιακής χρή-σης του επέτεινε την ιδεολογική του λειτουργία ως εθνικής lsquoετεροτο-πίαςrsquo (με την έννοια που δίνει ο Foucault στον όρο) και άσκησε επί-δραση στην αντίληψη για τον τρόπο σκηνικής προσέγγισης της αρ-χαίας τραγωδίας2 Ο δεύτερος σταθμός στην ιστορία των παραστά-σεων τραγωδίας είναι το 1975 όταν η οργανωτική Επιτροπή των Επιδαυρίων αντιλήφθηκε την αναγκαιότητα της συμμετοχής και άλ-λων θεατρικών σχημάτων στο φεστιβάλ με στόχο την ανανέωση του θεσμού3 Τις τελευταίες δεκαετίες του 20ου αιώνα και την πρώτη του 21ου παρουσιάστηκε εντυπωσιακή αύξηση των παραστάσεων της αρ-χαίας ελληνικής τραγωδίας κυρίως στον ελλαδικό χώρο4 Κάποιοι από τους σκηνοθέτες αυτών των δεκαετιών παρέμειναν προσκολλη-μένοι σε στείρες απομιμήσεις σκηνοθετικών απόψεων που εγκαινιά-στηκαν πολύ νωρίτερα και κινήθηκαν στο πλαίσιο μιας όπως την α-ντιλαμβάνονταν lsquoπαράδοσηςrsquo και lsquoεθνικής φυσιογνωμίαςrsquo Ταυτό-χρονα νέοι σκηνοθέτες με σύγχρονες θεωρητικές αντιλήψεις ή με διάθεση πειραματισμού εμφανίστηκαν τη δεκαετία του 1980 και α-ναμετρήθηκαν με την αρχαία τραγωδία τόσο στο πλαίσιο των κρατι-

και έτσι η πανηγυρική έναρξη των Επιδαυρίων το καλοκαίρι του 1955 συνδέθηκε με το όνομα του Αιμίλιου Χουρμούζιου

2 Για την ιδεολογική λειτουργία των αρχαίων θεάτρων στην Ελλάδα ως lsquoετεροτο-πιώνrsquo βλ Ioannidou (2010)

3 Τότε παρουσιάστηκε η παράσταση των Ορνίθων του Θεάτρου Τέχνης σε σκηνοθε-σία Κάρολου Κουν (πρόκειται για επανάληψη της περίφημης παράστασης του 1959) και η παράσταση της Ηλέκτρας του Σοφοκλή από το Κρατικό Θέατρο Βο-ρείου Ελλάδος σε σκηνοθεσία του Μίνου Βολανάκη Για το νεοελληνικό θέατρο και την ldquoανασυγκρότησήrdquo του κατά τη μεταπολεμική περίοδο και έως το 1974 βλ Σπάθης (2003) 239-58

4 Η αύξηση του αριθμού παραστάσεων αρχαίου ελληνικού δράματος παρατηρείται και στις άλλες ευρωπαϊκές χώρες Οι αριθμοί της στατιστικής επεξεργασίας του ldquoΕυρωπαϊκού Δικτύου Έρευνας και Τεκμηρίωσης Παραστάσεων Αρχαίου Ελλη-νικού Δράματοςrdquo είναι ενδεικτικοί οι 76 παραστάσεις που εντοπίστηκαν από το 1951 έως το 1960 έγιναν 140 την αμέσως επόμενη δεκαετία 144 από το 1971 έως το 1980 223 κατά τη δεκαετία 1981ndash1990 και 280 από το 1991 έως το 2000 (βλ Μαυρομούστακος [2004] 236) Η πλειονότητα των παραπάνω παραστάσεων στην Ελλάδα έλαβε χώρα κυρίως σε ανοιχτά θέατρα



272










273








274











275








276












277











278









279









280







281









282








283









284







285









286








287










288










289









290











291












292








293








294









295








296








297










298








299











300









301










302











303




304





















305


















306












ltlt ASCII85EncodePages false AllowTransparency false AutoPositionEPSFiles true AutoRotatePages None Binding Left CalGrayProfile (Dot Gain 20) CalRGBProfile (sRGB IEC61966-21) CalCMYKProfile (US Web Coated 050SWOP051 v2) sRGBProfile (sRGB IEC61966-21) CannotEmbedFontPolicy Error CompatibilityLevel 13 CompressObjects Tags CompressPages true ConvertImagesToIndexed true PassThroughJPEGImages true CreateJobTicket false DefaultRenderingIntent Default DetectBlends true DetectCurves 00000 ColorConversionStrategy CMYK DoThumbnails false EmbedAllFonts true EmbedOpenType false ParseICCProfilesInComments true EmbedJobOptions true DSCReportingLevel 0 EmitDSCWarnings false EndPage -1 ImageMemory 1048576 LockDistillerParams false MaxSubsetPct 100 Optimize true OPM 1 ParseDSCComments true ParseDSCCommentsForDocInfo true PreserveCopyPage true PreserveDICMYKValues true PreserveEPSInfo true PreserveFlatness true PreserveHalftoneInfo false PreserveOPIComments true PreserveOverprintSettings true StartPage 1 SubsetFonts true TransferFunctionInfo Apply UCRandBGInfo Preserve UsePrologue false ColorSettingsFile () AlwaysEmbed [ true ] NeverEmbed [ true ] AntiAliasColorImages false CropColorImages true ColorImageMinResolution 300 ColorImageMinResolutionPolicy OK DownsampleColorImages true ColorImageDownsampleType Bicubic ColorImageResolution 300 ColorImageDepth -1 ColorImageMinDownsampleDepth 1 ColorImageDownsampleThreshold 150000 EncodeColorImages true ColorImageFilter DCTEncode AutoFilterColorImages true ColorImageAutoFilterStrategy JPEG ColorACSImageDict ltlt QFactor 015 HSamples [1 1 1 1] VSamples [1 1 1 1] gtgt ColorImageDict ltlt QFactor 015 HSamples [1 1 1 1] VSamples [1 1 1 1] gtgt JPEG2000ColorACSImageDict ltlt TileWidth 256 TileHeight 256 Quality 30 gtgt JPEG2000ColorImageDict ltlt TileWidth 256 TileHeight 256 Quality 30 gtgt AntiAliasGrayImages false CropGrayImages true GrayImageMinResolution 300 GrayImageMinResolutionPolicy OK DownsampleGrayImages true GrayImageDownsampleType Bicubic GrayImageResolution 300 GrayImageDepth -1 GrayImageMinDownsampleDepth 2 GrayImageDownsampleThreshold 150000 EncodeGrayImages true GrayImageFilter DCTEncode AutoFilterGrayImages true GrayImageAutoFilterStrategy JPEG GrayACSImageDict ltlt QFactor 015 HSamples [1 1 1 1] VSamples [1 1 1 1] gtgt GrayImageDict ltlt QFactor 015 HSamples [1 1 1 1] VSamples [1 1 1 1] gtgt JPEG2000GrayACSImageDict ltlt TileWidth 256 TileHeight 256 Quality 30 gtgt JPEG2000GrayImageDict ltlt TileWidth 256 TileHeight 256 Quality 30 gtgt AntiAliasMonoImages false CropMonoImages true MonoImageMinResolution 1200 MonoImageMinResolutionPolicy OK DownsampleMonoImages true MonoImageDownsampleType Bicubic MonoImageResolution 1200 MonoImageDepth -1 MonoImageDownsampleThreshold 150000 EncodeMonoImages true MonoImageFilter CCITTFaxEncode MonoImageDict ltlt K -1 gtgt AllowPSXObjects false CheckCompliance [ None ] PDFX1aCheck false PDFX3Check false PDFXCompliantPDFOnly false PDFXNoTrimBoxError true PDFXTrimBoxToMediaBoxOffset [ 000000 000000 000000 000000 ] PDFXSetBleedBoxToMediaBox true PDFXBleedBoxToTrimBoxOffset [ 000000 000000 000000 000000 ] PDFXOutputIntentProfile () PDFXOutputConditionIdentifier () PDFXOutputCondition () PDFXRegistryName () PDFXTrapped False CreateJDFFile false Description ltlt ARA ltFEFF06270633062A062E062F0645002006470630064700200627064406250639062F0627062F0627062A002006440625064606340627062100200648062B062706260642002000410064006F00620065002000500044004600200645062A064806270641064206290020064406440637062806270639062900200641064A00200627064406450637062706280639002006300627062A0020062F0631062C0627062A002006270644062C0648062F0629002006270644063906270644064A0629061B0020064A06450643064600200641062A062D00200648062B0627062606420020005000440046002006270644064506460634062306290020062806270633062A062E062F062706450020004100630072006F0062006100740020064800410064006F006200650020005200650061006400650072002006250635062F0627063100200035002E0030002006480627064406250635062F062706310627062A0020062706440623062D062F062B002E0635062F0627063100200035002E0030002006480627064406250635062F062706310627062A0020062706440623062D062F062B002Egt BGR ltFEFF04180437043f043e043b043704320430043904420435002004420435043704380020043d0430044104420440043e0439043a0438002c00200437043000200434043000200441044a0437043404300432043004420435002000410064006f00620065002000500044004600200434043e043a0443043c0435043d04420438002c0020043c0430043a04410438043c0430043b043d043e0020043f044004380433043e04340435043d04380020043704300020043204380441043e043a043e043a0430044704350441044204320435043d0020043f04350447043004420020043704300020043f044004350434043f0435044704300442043d04300020043f043e04340433043e0442043e0432043a0430002e002000200421044a04370434043004340435043d043804420435002000500044004600200434043e043a0443043c0435043d044204380020043c043e0433043004420020043404300020044104350020043e0442043204300440044f0442002004410020004100630072006f00620061007400200438002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020043800200441043b0435043404320430044904380020043204350440044104380438002egt CHS ltFEFF4f7f75288fd94e9b8bbe5b9a521b5efa7684002000410064006f006200650020005000440046002065876863900275284e8e9ad88d2891cf76845370524d53705237300260a853ef4ee54f7f75280020004100630072006f0062006100740020548c002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000204ee553ca66f49ad87248672c676562535f00521b5efa768400200050004400460020658768633002gt CHT ltFEFF4f7f752890194e9b8a2d7f6e5efa7acb7684002000410064006f006200650020005000440046002065874ef69069752865bc9ad854c18cea76845370524d5370523786557406300260a853ef4ee54f7f75280020004100630072006f0062006100740020548c002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000204ee553ca66f49ad87248672c4f86958b555f5df25efa7acb76840020005000440046002065874ef63002gt CZE ltFEFF005400610074006f0020006e006100730074006100760065006e00ed00200070006f0075017e0069006a007400650020006b0020007600790074007600e101590065006e00ed00200064006f006b0075006d0065006e0074016f002000410064006f006200650020005000440046002c0020006b00740065007200e90020007300650020006e0065006a006c00e90070006500200068006f006400ed002000700072006f0020006b00760061006c00690074006e00ed0020007400690073006b00200061002000700072006500700072006500730073002e002000200056007900740076006f01590065006e00e900200064006f006b0075006d0065006e007400790020005000440046002000620075006400650020006d006f017e006e00e90020006f007400650076015900ed007400200076002000700072006f006700720061006d0065006300680020004100630072006f00620061007400200061002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000610020006e006f0076011b006a016100ed00630068002egt DAN ltFEFF004200720075006700200069006e0064007300740069006c006c0069006e006700650072006e0065002000740069006c0020006100740020006f007000720065007400740065002000410064006f006200650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e007400650072002c0020006400650072002000620065006400730074002000650067006e006500720020007300690067002000740069006c002000700072006500700072006500730073002d007500640073006b007200690076006e0069006e00670020006100660020006800f8006a0020006b00760061006c0069007400650074002e0020004400650020006f007000720065007400740065006400650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e0074006500720020006b0061006e002000e50062006e00650073002000690020004100630072006f00620061007400200065006c006c006500720020004100630072006f006200610074002000520065006100640065007200200035002e00300020006f00670020006e0079006500720065002egt DEU ltFEFF00560065007200770065006e00640065006e0020005300690065002000640069006500730065002000450069006e007300740065006c006c0075006e00670065006e0020007a0075006d002000450072007300740065006c006c0065006e00200076006f006e002000410064006f006200650020005000440046002d0044006f006b0075006d0065006e00740065006e002c00200076006f006e002000640065006e0065006e002000530069006500200068006f006300680077006500720074006900670065002000500072006500700072006500730073002d0044007200750063006b0065002000650072007a0065007500670065006e0020006d00f60063006800740065006e002e002000450072007300740065006c006c007400650020005000440046002d0044006f006b0075006d0065006e007400650020006b00f6006e006e0065006e0020006d006900740020004100630072006f00620061007400200075006e0064002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020006f0064006500720020006800f600680065007200200067006500f600660066006e00650074002000770065007200640065006e002egt ESP ltFEFF005500740069006c0069006300650020006500730074006100200063006f006e0066006900670075007200610063006900f3006e0020007000610072006100200063007200650061007200200064006f00630075006d0065006e0074006f00730020005000440046002000640065002000410064006f0062006500200061006400650063007500610064006f00730020007000610072006100200069006d0070007200650073006900f3006e0020007000720065002d0065006400690074006f007200690061006c00200064006500200061006c00740061002000630061006c0069006400610064002e002000530065002000700075006500640065006e00200061006200720069007200200064006f00630075006d0065006e0074006f00730020005000440046002000630072006500610064006f007300200063006f006e0020004100630072006f006200610074002c002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000200079002000760065007200730069006f006e0065007300200070006f00730074006500720069006f007200650073002egt ETI ltFEFF004b00610073007500740061006700650020006e0065006900640020007300e4007400740065006900640020006b00760061006c006900740065006500740073006500200074007200fc006b006900650065006c007300650020007000720069006e00740069006d0069007300650020006a0061006f006b007300200073006f00620069006c0069006b0065002000410064006f006200650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740069006400650020006c006f006f006d006900730065006b0073002e00200020004c006f006f0064007500640020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740065002000730061006100740065002000610076006100640061002000700072006f006700720061006d006d006900640065006700610020004100630072006f0062006100740020006e0069006e0067002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020006a00610020007500750065006d006100740065002000760065007200730069006f006f006e00690064006500670061002e000d000agt FRA ltFEFF005500740069006c006900730065007a00200063006500730020006f007000740069006f006e00730020006100660069006e00200064006500200063007200e900650072002000640065007300200064006f00630075006d0065006e00740073002000410064006f00620065002000500044004600200070006f0075007200200075006e00650020007100750061006c0069007400e90020006400270069006d007000720065007300730069006f006e00200070007200e9007000720065007300730065002e0020004c0065007300200064006f00630075006d0065006e00740073002000500044004600200063007200e900e90073002000700065007500760065006e0074002000ea0074007200650020006f007500760065007200740073002000640061006e00730020004100630072006f006200610074002c002000610069006e00730069002000710075002700410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000650074002000760065007200730069006f006e007300200075006c007400e90072006900650075007200650073002egt GRE ltFEFF03a703c103b703c303b903bc03bf03c003bf03b903ae03c303c403b5002003b103c503c403ad03c2002003c403b903c2002003c103c503b803bc03af03c303b503b903c2002003b303b903b1002003bd03b1002003b403b703bc03b903bf03c503c103b303ae03c303b503c403b5002003ad03b303b303c103b103c603b1002000410064006f006200650020005000440046002003c003bf03c5002003b503af03bd03b103b9002003ba03b103c42019002003b503be03bf03c703ae03bd002003ba03b103c403ac03bb03bb03b703bb03b1002003b303b903b1002003c003c103bf002d03b503ba03c403c503c003c903c403b903ba03ad03c2002003b503c103b303b103c303af03b503c2002003c503c803b703bb03ae03c2002003c003bf03b903cc03c403b703c403b103c2002e0020002003a403b10020005000440046002003ad03b303b303c103b103c603b1002003c003bf03c5002003ad03c703b503c403b5002003b403b703bc03b903bf03c503c103b303ae03c303b503b9002003bc03c003bf03c103bf03cd03bd002003bd03b1002003b103bd03bf03b903c703c403bf03cd03bd002003bc03b5002003c403bf0020004100630072006f006200610074002c002003c403bf002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002003ba03b103b9002003bc03b503c403b103b303b503bd03ad03c303c403b503c103b503c2002003b503ba03b403cc03c303b503b903c2002egt HEB ltFEFF05D405E905EA05DE05E905D5002005D105D405D205D305E805D505EA002005D005DC05D4002005DB05D305D9002005DC05D905E605D505E8002005DE05E105DE05DB05D9002000410064006F006200650020005000440046002005D405DE05D505EA05D005DE05D905DD002005DC05D405D305E405E105EA002005E705D305DD002D05D305E405D505E1002005D005D905DB05D505EA05D905EA002E002005DE05E105DE05DB05D90020005000440046002005E905E005D505E605E805D5002005E005D905EA05E005D905DD002005DC05E405EA05D905D705D4002005D105D005DE05E605E205D505EA0020004100630072006F006200610074002005D5002D00410064006F00620065002000520065006100640065007200200035002E0030002005D505D205E805E105D005D505EA002005DE05EA05E705D305DE05D505EA002005D905D505EA05E8002E05D005DE05D905DD002005DC002D005000440046002F0058002D0033002C002005E205D905D905E005D5002005D105DE05D305E805D905DA002005DC05DE05E905EA05DE05E9002005E905DC0020004100630072006F006200610074002E002005DE05E105DE05DB05D90020005000440046002005E905E005D505E605E805D5002005E005D905EA05E005D905DD002005DC05E405EA05D905D705D4002005D105D005DE05E605E205D505EA0020004100630072006F006200610074002005D5002D00410064006F00620065002000520065006100640065007200200035002E0030002005D505D205E805E105D005D505EA002005DE05EA05E705D305DE05D505EA002005D905D505EA05E8002Egt HRV (Za stvaranje Adobe PDF dokumenata najpogodnijih za visokokvalitetni ispis prije tiskanja koristite ove postavke Stvoreni PDF dokumenti mogu se otvoriti Acrobat i Adobe Reader 50 i kasnijim verzijama) HUN ltFEFF004b0069007600e1006c00f30020006d0069006e0151007300e9006701710020006e0079006f006d00640061006900200065006c0151006b00e90073007a00ed007401510020006e0079006f006d00740061007400e100730068006f007a0020006c006500670069006e006b00e1006200620020006d0065006700660065006c0065006c0151002000410064006f00620065002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e00740075006d006f006b0061007400200065007a0065006b006b0065006c0020006100200062006500e1006c006c00ed007400e10073006f006b006b0061006c0020006b00e90073007a00ed0074006800650074002e0020002000410020006c00e90074007200650068006f007a006f00740074002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e00740075006d006f006b00200061007a0020004100630072006f006200610074002000e9007300200061007a002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002c0020007600610067007900200061007a002000610074007400f3006c0020006b00e9007301510062006200690020007600650072007a006900f3006b006b0061006c0020006e00790069007400680061007400f3006b0020006d00650067002egt ITA ltFEFF005500740069006c0069007a007a006100720065002000710075006500730074006500200069006d0070006f007300740061007a0069006f006e00690020007000650072002000630072006500610072006500200064006f00630075006d0065006e00740069002000410064006f00620065002000500044004600200070006900f900200061006400610074007400690020006100200075006e00610020007000720065007300740061006d0070006100200064006900200061006c007400610020007100750061006c0069007400e0002e0020004900200064006f00630075006d0065006e007400690020005000440046002000630072006500610074006900200070006f00730073006f006e006f0020006500730073006500720065002000610070006500720074006900200063006f006e0020004100630072006f00620061007400200065002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000200065002000760065007200730069006f006e006900200073007500630063006500730073006900760065002egt JPN ltFEFF9ad854c18cea306a30d730ea30d730ec30b951fa529b7528002000410064006f0062006500200050004400460020658766f8306e4f5c6210306b4f7f75283057307e305930023053306e8a2d5b9a30674f5c62103055308c305f0020005000440046002030d530a130a430eb306f3001004100630072006f0062006100740020304a30883073002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000204ee5964d3067958b304f30533068304c3067304d307e305930023053306e8a2d5b9a306b306f30d530a930f330c8306e57cb30818fbc307f304c5fc59808306730593002gt KOR ltFEFFc7740020c124c815c7440020c0acc6a9d558c5ec0020ace0d488c9c80020c2dcd5d80020c778c1c4c5d00020ac00c7a50020c801d569d55c002000410064006f0062006500200050004400460020bb38c11cb97c0020c791c131d569b2c8b2e4002e0020c774b807ac8c0020c791c131b41c00200050004400460020bb38c11cb2940020004100630072006f0062006100740020bc0f002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020c774c0c1c5d0c11c0020c5f40020c2180020c788c2b5b2c8b2e4002egt LTH ltFEFF004e006100750064006f006b0069007400650020016100690075006f007300200070006100720061006d006500740072007500730020006e006f0072011700640061006d00690020006b0075007200740069002000410064006f00620065002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e007400750073002c0020006b00750072006900650020006c0061006200690061007500730069006100690020007000720069007400610069006b007900740069002000610075006b01610074006f00730020006b006f006b007900620117007300200070006100720065006e006700740069006e00690061006d00200073007000610075007300640069006e0069006d00750069002e0020002000530075006b0075007200740069002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e007400610069002000670061006c006900200062016b007400690020006100740069006400610072006f006d00690020004100630072006f006200610074002000690072002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000610072002000760117006c00650073006e0117006d00690073002000760065007200730069006a006f006d00690073002egt LVI ltFEFF0049007a006d0061006e0074006f006a00690065007400200161006f00730020006900650073007400610074012b006a0075006d00750073002c0020006c0061006900200076006500690064006f00740075002000410064006f00620065002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e007400750073002c0020006b006100730020006900720020012b00700061016100690020007000690065006d01130072006f00740069002000610075006700730074006100730020006b00760061006c0069007401010074006500730020007000690072006d007300690065007300700069006501610061006e006100730020006400720075006b00610069002e00200049007a0076006500690064006f006a006900650074002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e007400750073002c0020006b006f002000760061007200200061007400760113007200740020006100720020004100630072006f00620061007400200075006e002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002c0020006b0101002000610072012b00200074006f0020006a00610075006e0101006b0101006d002000760065007200730069006a0101006d002egt NLD (Gebruik deze instellingen om Adobe PDF-documenten te maken die zijn geoptimaliseerd voor prepress-afdrukken van hoge kwaliteit De gemaakte PDF-documenten kunnen worden geopend met Acrobat en Adobe Reader 50 en hoger) NOR ltFEFF004200720075006b00200064006900730073006500200069006e006e007300740069006c006c0069006e00670065006e0065002000740069006c002000e50020006f0070007000720065007400740065002000410064006f006200650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740065007200200073006f006d00200065007200200062006500730074002000650067006e0065007400200066006f00720020006600f80072007400720079006b006b0073007500740073006b00720069006600740020006100760020006800f800790020006b00760061006c0069007400650074002e0020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740065006e00650020006b0061006e002000e50070006e00650073002000690020004100630072006f00620061007400200065006c006c00650072002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000200065006c006c00650072002000730065006e006500720065002egt POL ltFEFF0055007300740061007700690065006e0069006100200064006f002000740077006f0072007a0065006e0069006100200064006f006b0075006d0065006e007400f300770020005000440046002000700072007a0065007a006e00610063007a006f006e00790063006800200064006f002000770079006400720075006b00f30077002000770020007700790073006f006b00690065006a0020006a0061006b006f015b00630069002e002000200044006f006b0075006d0065006e0074007900200050004400460020006d006f017c006e00610020006f007400770069006500720061010700200077002000700072006f006700720061006d006900650020004100630072006f00620061007400200069002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000690020006e006f00770073007a0079006d002egt PTB ltFEFF005500740069006c0069007a006500200065007300730061007300200063006f006e00660069006700750072006100e700f50065007300200064006500200066006f0072006d00610020006100200063007200690061007200200064006f00630075006d0065006e0074006f0073002000410064006f0062006500200050004400460020006d00610069007300200061006400650071007500610064006f00730020007000610072006100200070007200e9002d0069006d0070007200650073007300f50065007300200064006500200061006c007400610020007100750061006c00690064006100640065002e0020004f007300200064006f00630075006d0065006e0074006f00730020005000440046002000630072006900610064006f007300200070006f00640065006d0020007300650072002000610062006500720074006f007300200063006f006d0020006f0020004100630072006f006200610074002000650020006f002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000650020007600650072007300f50065007300200070006f00730074006500720069006f007200650073002egt RUM ltFEFF005500740069006c0069007a00610163006900200061006300650073007400650020007300650074010300720069002000700065006e007400720075002000610020006300720065006100200064006f00630075006d0065006e00740065002000410064006f006200650020005000440046002000610064006500630076006100740065002000700065006e0074007200750020007400690070010300720069007200650061002000700072006500700072006500730073002000640065002000630061006c006900740061007400650020007300750070006500720069006f006100720103002e002000200044006f00630075006d0065006e00740065006c00650020005000440046002000630072006500610074006500200070006f00740020006600690020006400650073006300680069007300650020006300750020004100630072006f006200610074002c002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020015f00690020007600650072007300690075006e0069006c006500200075006c0074006500720069006f006100720065002egt RUS ltFEFF04180441043f043e043b044c04370443043904420435002004340430043d043d044b04350020043d0430044104420440043e0439043a043800200434043b044f00200441043e043704340430043d0438044f00200434043e043a0443043c0435043d0442043e0432002000410064006f006200650020005000440046002c0020043c0430043a04410438043c0430043b044c043d043e0020043f043e04340445043e0434044f04490438044500200434043b044f00200432044b0441043e043a043e043a0430044704350441044204320435043d043d043e0433043e00200434043e043f0435044704300442043d043e0433043e00200432044b0432043e04340430002e002000200421043e043704340430043d043d044b04350020005000440046002d0434043e043a0443043c0435043d0442044b0020043c043e0436043d043e0020043e0442043a0440044b043204300442044c002004410020043f043e043c043e0449044c044e0020004100630072006f00620061007400200438002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020043800200431043e043b043504350020043f043e04370434043d043804450020043204350440044104380439002egt SKY ltFEFF0054006900650074006f0020006e006100730074006100760065006e0069006100200070006f0075017e0069007400650020006e00610020007600790074007600e100720061006e0069006500200064006f006b0075006d0065006e0074006f0076002000410064006f006200650020005000440046002c0020006b0074006f007200e90020007300610020006e0061006a006c0065007001610069006500200068006f0064006900610020006e00610020006b00760061006c00690074006e00fa00200074006c0061010d00200061002000700072006500700072006500730073002e00200056007900740076006f00720065006e00e900200064006f006b0075006d0065006e007400790020005000440046002000620075006400650020006d006f017e006e00e90020006f00740076006f00720069016500200076002000700072006f006700720061006d006f006300680020004100630072006f00620061007400200061002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000610020006e006f0076016100ed00630068002egt SLV ltFEFF005400650020006e006100730074006100760069007400760065002000750070006f0072006100620069007400650020007a00610020007500730074007600610072006a0061006e006a006500200064006f006b0075006d0065006e0074006f0076002000410064006f006200650020005000440046002c0020006b006900200073006f0020006e0061006a007000720069006d00650072006e0065006a016100690020007a00610020006b0061006b006f0076006f00730074006e006f0020007400690073006b0061006e006a00650020007300200070007200690070007200610076006f0020006e00610020007400690073006b002e00200020005500730074007600610072006a0065006e006500200064006f006b0075006d0065006e0074006500200050004400460020006a00650020006d006f0067006f010d00650020006f0064007000720065007400690020007a0020004100630072006f00620061007400200069006e002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000200069006e0020006e006f00760065006a01610069006d002egt SUO ltFEFF004b00e40079007400e40020006e00e40069007400e4002000610073006500740075006b007300690061002c0020006b0075006e0020006c0075006f00740020006c00e400680069006e006e00e4002000760061006100740069007600610061006e0020007000610069006e006100740075006b00730065006e002000760061006c006d0069007300740065006c00750074007900f6006800f6006e00200073006f00700069007600690061002000410064006f0062006500200050004400460020002d0064006f006b0075006d0065006e007400740065006a0061002e0020004c0075006f0064007500740020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740069007400200076006f0069006400610061006e0020006100760061007400610020004100630072006f0062006100740069006c006c00610020006a0061002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030003a006c006c00610020006a006100200075007500640065006d006d0069006c006c0061002egt SVE ltFEFF0041006e007600e4006e00640020006400650020006800e4007200200069006e0073007400e4006c006c006e0069006e006700610072006e00610020006f006d002000640075002000760069006c006c00200073006b006100700061002000410064006f006200650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e007400200073006f006d002000e400720020006c00e4006d0070006c0069006700610020006600f60072002000700072006500700072006500730073002d007500740073006b00720069006600740020006d006500640020006800f600670020006b00760061006c0069007400650074002e002000200053006b006100700061006400650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740020006b0061006e002000f600700070006e00610073002000690020004100630072006f0062006100740020006f00630068002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020006f00630068002000730065006e006100720065002egt TUR ltFEFF005900fc006b00730065006b0020006b0061006c006900740065006c0069002000f6006e002000790061007a006401310072006d00610020006200610073006b013100730131006e006100200065006e0020006900790069002000750079006100620069006c006500630065006b002000410064006f006200650020005000440046002000620065006c00670065006c0065007200690020006f006c0075015f007400750072006d0061006b0020006900e70069006e00200062007500200061007900610072006c0061007201310020006b0075006c006c0061006e0131006e002e00200020004f006c0075015f0074007500720075006c0061006e0020005000440046002000620065006c00670065006c0065007200690020004100630072006f006200610074002000760065002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000200076006500200073006f006e0072006100730131006e00640061006b00690020007300fc007200fc006d006c00650072006c00650020006100e70131006c006100620069006c00690072002egt UKR ltFEFF04120438043a043e0440043804410442043e043204430439044204350020044604560020043f043004400430043c043504420440043800200434043b044f0020044104420432043e04400435043d043d044f00200434043e043a0443043c0435043d044204560432002000410064006f006200650020005000440046002c0020044f043a04560020043d04300439043a04400430044904350020043f045604340445043e0434044f0442044c00200434043b044f0020043204380441043e043a043e044f043a04560441043d043e0433043e0020043f0435044004350434043404400443043a043e0432043e0433043e0020043404400443043a0443002e00200020042104420432043e04400435043d045600200434043e043a0443043c0435043d0442043800200050004400460020043c043e0436043d04300020043204560434043a0440043804420438002004430020004100630072006f006200610074002004420430002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002004300431043e0020043f04560437043d04560448043e04570020043204350440044104560457002egt ENU (Use these settings to create Adobe PDF documents best suited for high-quality prepress printing Created PDF documents can be opened with Acrobat and Adobe Reader 50 and later) gtgt Namespace [ (Adobe) (Common) (10) ] OtherNamespaces [ ltlt AsReaderSpreads false CropImagesToFrames true ErrorControl WarnAndContinue FlattenerIgnoreSpreadOverrides false IncludeGuidesGrids false IncludeNonPrinting false IncludeSlug false Namespace [ (Adobe) (InDesign) (40) ] OmitPlacedBitmaps false OmitPlacedEPS false OmitPlacedPDF false SimulateOverprint Legacy gtgt ltlt AddBleedMarks false AddColorBars false AddCropMarks false AddPageInfo false AddRegMarks false ConvertColors ConvertToCMYK DestinationProfileName () DestinationProfileSelector DocumentCMYK Downsample16BitImages true FlattenerPreset ltlt PresetSelector MediumResolution gtgt FormElements false GenerateStructure false IncludeBookmarks false IncludeHyperlinks false IncludeInteractive false IncludeLayers false IncludeProfiles false MultimediaHandling UseObjectSettings Namespace [ (Adobe) (CreativeSuite) (20) ] PDFXOutputIntentProfileSelector DocumentCMYK PreserveEditing true UntaggedCMYKHandling LeaveUntagged UntaggedRGBHandling UseDocumentProfile UseDocumentBleed false gtgt ]gtgt setdistillerparamsltlt HWResolution [2400 2400] PageSize [481890 680315]gtgt setpagedevice



272










273








274











275








276












277











278









279









280







281









282








283









284







285









286








287










288










289









290











291












292








293








294









295








296








297










298








299











300









301










302











303




304





















305


















306















273








274











275








276












277











278









279









280







281









282








283









284







285









286








287










288










289









290











291












292








293








294









295








296








297










298








299











300









301










302











303




304





















305


















306















274











275








276












277











278









279









280







281









282








283









284







285









286








287










288










289









290











291












292








293








294









295








296








297










298








299











300









301










302











303




304





















305


















306















275








276












277











278









279









280







281









282








283









284







285









286








287










288










289









290











291












292








293








294









295








296








297










298








299











300









301










302











303




304





















305


















306















276












277











278









279









280







281









282








283









284







285









286








287










288










289









290











291












292








293








294









295








296








297










298








299











300









301










302











303




304





















305


















306















277











278









279









280







281









282








283









284







285









286








287










288










289









290











291












292








293








294









295








296








297










298








299











300









301










302











303




304





















305


















306















278









279









280







281









282








283









284







285









286








287










288










289









290











291












292








293








294









295








296








297










298








299











300









301










302











303




304





















305


















306















279









280







281









282








283









284







285









286








287










288










289









290











291












292








293








294









295








296








297










298








299











300









301










302











303




304





















305


















306















280







281









282








283









284







285









286








287










288










289









290











291












292








293








294









295








296








297










298








299











300









301










302











303




304





















305


















306















281









282








283









284







285









286








287










288










289









290











291












292








293








294









295








296








297










298








299











300









301










302











303




304





















305


















306















282








283









284







285









286








287










288










289









290











291












292








293








294









295








296








297










298








299











300









301










302











303




304





















305


















306















283









284







285









286








287










288










289









290











291












292








293








294









295








296








297










298








299











300









301










302











303




304





















305


















306















284







285









286








287










288










289









290











291












292








293








294









295








296








297










298








299











300









301










302











303




304





















305


















306















285









286








287










288










289









290











291












292








293








294









295








296








297










298








299











300









301










302











303




304





















305


















306















286








287










288










289









290











291












292








293








294









295








296








297










298








299











300









301










302











303




304





















305


















306















287










288










289









290











291












292








293








294









295








296








297










298








299











300









301










302











303




304





















305


















306















288










289









290











291












292








293








294









295








296








297










298








299











300









301










302











303




304





















305


















306















289









290











291












292








293








294









295








296








297










298








299











300









301










302











303




304





















305


















306















290











291












292








293








294









295








296








297










298








299











300









301










302











303




304





















305


















306















291












292








293








294









295








296








297










298








299











300









301










302











303




304





















305


















306















292








293








294









295








296








297










298








299











300









301










302











303




304





















305


















306















293








294









295








296








297










298








299











300









301










302











303




304





















305


















306















294









295








296








297










298








299











300









301










302











303




304





















305


















306















295








296








297










298








299











300









301










302











303




304





















305


















306















296








297










298








299











300









301










302











303




304





















305


















306















297










298








299











300









301










302











303




304





















305


















306















298








299











300









301










302











303




304





















305


















306















299











300









301










302











303




304





















305


















306















300









301










302











303




304





















305


















306















301










302











303




304





















305


















306















302











303




304





















305


















306















303




304





















305


















306















304





















305


















306















305


















306















306













ARVANITI_Metapolemikes_LOGEION_1

Documents

Transcript of ARVANITI_Metapolemikes_LOGEION_1