Araştt:ırma Dergi§i

KIŞ'2001 / 20

El YAZMASI VE NADİR ESER­

U:RDE !~GiT VE FİlİGRANU

KAGIT KULLANIMI

Ömer ÖZKAN

G. Ü. Sosyal Bilimler Enstitüsü Ar. Gör.

ÖZET

Bu makale, kağıt ve filigranlı

kağLt kullanımını ele almaktadır.

Kağıdın kısa bir tarihçesi veril­

miş ardından da tarihi süreç içe­

risindeki gelişmeler ışığında ka­

ğıt etrafında oluşan gelişmeler

ve yapılanma l ar değerlendiril­

miştir. ·

AB$TRACT

in this article, the paper; wa­

termarked paper and their using

are examined. Firstly, a short

history of the paper is given.

Then; on the lights of historical

process, the developments of

paper and that of work of arts

which are around it are tried to o

follow throughout the time

İnsani ihtiyaçların en başında

kendini ifade etme isteği gelir.

Tarihin ilk devirlerinden günü­

müze dek insanoğlu türlü yol­

larla fikir ve heyecanlarını dile

getirmiş; bunların kalıcılığını

sağlamak yolunda çabalar içeri­

sinde bulunmuştur. 11 Kıyamu'l­

hikme bi'l-kalem11 mazmunun­

ca, eski zamanlardan beri sözün

üzerine aksettiği, nakşedildiği

ayakta kalma vasıtal arı çeşitli li k

arzetmiştir. En eski medeniyet

merkezlerine, çevredeki .tarihi

vesikalara baktığımızda taş ya­

pıların halen, bütün bir i htişa­

mıyla ayakta durduğuna şahit

oluyoruz. Mısır'daki, Anado­

lu'daki ve daha farklı yerleşim

alanlarındaki dikili taşlara, kita-

belere baktığımızda taşların, in­

sanların üzerine yazı yazmak

için kullandıkları ilk kağıtlar ol­

duğu kanaatine ulaşmaktay.ız.

Taşlardan başka mükemmel ma­

nadaki kağıda gelinceye dek

ağaç levhaları, çeşitli derileri,

kemikleri ve papirüsü kullan­

mışlardır. Kaynaklar ilk kağıdın

Çin'de (İsa'dan sonra) görüldü­

ğünü ve 5.yüzyıldan itibaren

yaygınlaşmaya başladığını ifade

et.mektedirler. Yine buradan Or­

taasya ve İran'a kervanlar vası­

tasıyla geçtiği düşünülebilir. 18.·

ve 19. yüzyıllarda Avrupa yazı

malzemesi bulmanın güçlüğü

içerisinde iken Doğuda ilk kağıt

fabrikası 794'te Harun Reşid za­

manında kurulmuştu. Ortaçağ

.boyunca Doğu kültürü Batı kül­

türünden ileri olmuştur, kağıt

kullanımı konusundaki farklılık

bunun açık bir göstergesidir.

Arapların Kuzey Afrika'ya ve

Endülüs'e ulaşmalarıyla kağıt da

İspanya'da yaygınlaşmaya baş­

lamıştır. Böylelikle buralarda

Avrupanın ilk . kağıt fabrikaları

kurulmaya başlar.

Osmanlı Devleti'nde 1744 yı­

lında Yalova' da açılan kağıt fab­

rikasına gelinceye kadar kağıtlar

ithal edilmekteydi. Bu fabrika­

dan önce 1 5. yüzyılda Amasya

ve Bursa'da kağıt imal edilmiş

olabileceğine dair bazı görüşler

bulunsa da bunlar ihtimalden

öte gitmemektedir. Kaynaklar­

da, adı geçen yerlerle alakalı

malumat verilirken 11kağıe ve 11kağıthane11 kelimelerinin de de­

ğişik vesilelerle dile getirilmesi,

böyle bir yanılgıya yol açmış

. bulunmaktadır. Yine İstan­

bul'da, Kağıthane semti için Ev­

liya Çelebi'nin, burada bir kağıt

imalathanesinin bulunduğu yo­

rumlarını biliyoruz. Kağıt üreti­

minin yapıldığı düşünülen bu

gibi yerlerde, kağıt imal eden

bir fabrikanın olduğu anlayışın­

dan başka kağıtların terbiye

edildiği, mührelenip aharlandı­

ğı atölyelerin ve tezgahların ku­

rulmuş olabileceği de göz

önünde bulundurulmalıdır. Bu

ise elbette buralarda bir kağıt

üretiminin olduğu anlamına

-gelmemektedir.

K_ağıdın kısa bir tarihçesi ma­

hiyetindeki bu girişin ardından

asıl konumuz olan, yazma ve

nadir eserlerde kağıdın nasıl

kullanı ldığına gelelim. 16. yüz­

yılda yaşamış şair, tarihçi Geli­

bolulu Mustafa il, Menakıb-ı

Hünerveran adlı eserinde kağıt­

lar hakkında bilgiler vermekte­

dir. ·Buradan hareketle bizde

kullanılan kağıtların Şam, Se­

merkant, Çin, İran ve Hint kay­

nak! ı olduğu sonucuna ulaşıyo­

ruz. En muteber kağıt ise Semer­

kant'tan gelen kağıttır. Kağıt, he­

nüz üretimi yapılmadığından

kıymetlidir ve bu münasebetle

kullanımı da titizlik gerektir­

mektedir. Bu an l ayıştan hareket­

le bir elyazması eserde, esas

metnin bulunduğu kısım hari­

cinde de muhtelif eserlerin kale­

me alınmış olabildiğini görüyo­

ruz.

Bir kağıdın menşeini filigra­

nından anlayabiliriz, bunun dı­

şında bir tahminde bulunmak

oldukça zordur. Mesela Osman

Ersoy, 15. yüzyılda Avrupa ka­

ğ ıtlarının yurdumuzda kullan ıl­

dığını ve bunların çoğunun İtal­

ya menşeli olduğunu İstanbul

arşivlerindeki kağıtların filigran­

ları üzerinde yapılan inceleme­

ler neticesinde öğrendiklerini

söylüyor. Osmanlı İmparatorlu­

ğunun üç kıtaya yayılmış geniş

bir devlet olması, kağıt ihtiyacı­

nın da her an yüksek düzeyde

olması gibi bir netice doğur­

muştur. Arşivlerdeki çok sayıda

tasniften de devlet içerisindeki

her bir bilginin zabt u rabt altı­

na alındığını görüyoruz. İmpa­

ratorluk coğrafyası içerisinde

kağıt ihtiyacının süreklilik arzet­

mesi, Batıdaki ülkelerin kağıtla­

ra ay ve alem gibi filigranlar

yerleştirmelerine sebep· olmuş­

tur. Hatta 16. yüzyıldan başla-

yarak bazı filigranlarda 11 İstan- .

buli11 adına rastlanması, Osman­

lı'da 18. yüzyıldan önce kağıt

üretildiği zannını uyandırmıştır.

Bu yargıya, vakfiyelerde geçen 11 İstanbull kağıt11 gibi ibarelerden

ya da kağıt değerleri dile getiri­

lirken 11istanbul kağıdı danesi bir

akçeye11 gibi ibarelerder.ı yola çı­

kılarak ulaşılmıştır. Yanlış hü­

küm vermeye neden olan esas

unsur ise kağıtlardaki filigranla­

rın 11İstanbull11 adlı oluşudur. Do­

ğuda üretilen kağıtlarda filigran

bulunmaması ve, az ewel ifade

ettiğimiz tarzda, Batı dünyası­

nın ticaret kaygısı kağıtlara 11 İs­

tanbull11 adlı filigranların yerleş­

tirilmesine sebep teşkil etmiş ol­

malıdır. 19. yüzyılda, 111. Selim

devrinde açılan Kağıthane ve

Beykoz kağıt fabrikalarında fi­

ligranlı kağıtlar da imal edilmiş­

tir. Kağıthane'deki fabrikada

üretildiği kati olan filigranlı bir

kağıt örneği bulunmasa da Bey­

koz'daki fabrikada ay filigranlı

kağıtlar imal edilmiştir. Yine bu

yüzyıla ait, Topkapı Sarayı Mü­

zesi Arşivi'nde bulunan üzerine

metin yazılmış 11İslambol11 filig­

ranlı bir Türk kağıdı vardır. Bu

kağıdın Kağıthane'deki fabrika­

da üretildiği ise muhtemeldir.

C.M.Brıquet dört cilt olarak

tertiplediği eserinde yüzlerce

çeşit filigrandan örnekler ver­

miştir. Mevcut filigranları bir

tasnife tabi tutacak olursak bun­

ları; deniz kızı, piskopos ve kral

gibi insan motifleri; çekiç, kaşa­

ğı, küp, kalkan ve sepet gibi

aletlerden oluşan motifler; keçi,

yengeç, at ve yılan gibi hayvan

motifleri; çiçek, meyve ve yap­

rak gibi bitki motifleri; bayrak,

taç, terazi, harfler, ve çan gibi

muhtelif motifler olarak grup­

landırabiliriz. Bunlardan bir kıs­

mını, isim olarak, örnek olması

açısmdan buraya alıyoruz :

Ağaç, araba, asa, anahtar, ay, ay

ve insan, Andre haçı, at, avcı

borusu, arslan, ayakkabı, ayı,

balık, boyunduruk, böcek, boy­

nuz, boynuzlu at, balta, bayrak-

1 ı koç, çivi, çan, çam kozalağı,

çiçek çömlek, ç·it, deniz kızı, dört ayaklı hayvan, daire, el

kantarı, ev, eşkenar dörtgen, en-

1 i haç, fil, falaka, fil başı, geyik

başı, gözlük, harfler, haç, horoz,

insan, işçi eldiveni, isimler, kö­

pek, kalkan, kalp, kartal, kupa,

küp, kum saati, kaşağı, kaplan,

Latin haçı, leopar, meyve, may­

mun, makas, merdiven, örs,

orak, pergel, su kabı, sütun, su­

cuk, şapka, terazi, teke, tokmak,

öküz başı, yılan, yaprak, vazo

... Filigranlar, kimi zaman üretil­

dikleri fabrikanın sembolü ola­

bilmekte, kimi zaman da kağ ı­

dın imal edildiği yeri ve tarihi

gösterir yazılar ve tarihler ola­

bilmekteydi. Bunlardan başka,

kağıdın ihraç edileceği yerin

adından oluşmakta ya da tüm

bu unsurlardan bağımsız olarak

değişik amaçlı . figürlerden te-

şekkül etmekteydi. Pek çok el­

yazması eserde karşımıza çıkan

"suyolu filigranı" diye adlandırı­

lan, herhangi bir sembolden ya

da şekilden oluşmamış düz çiz­

gilerden müteşekkil filigranlar

da yaygın olarak kullanılmıştır.

. Kağıt kullanımı, hiç şüphesiz

kültür ve medeniyet seviyesiyle

doğrudan bağlantılı bir alandır .

Matbaanın icadı ve yaygınlaş­

masına varıncaya dek, bireyle­

rin ve kurumların okuma; bilgi

saklayıp yayma ihtiyacını karşı­

lamak için temel vasıta olan ka­

ğıt, etrafında pek çok sanat dal­

larının dçı teşekkül etmesine ze­

min hazırlamıştır. Kağıt aharcılı­

ğı, zervarakçılık, ebruculuk,

tezhib, kağıt makasçılığı; ciltçi-

lik, kalemkeşl ik, kalemtıraşlı k,

mürekkepçilik ve rıhçılık gibi,

her biri ·aynı zamanda bir mes­

lek ve geçim sebebi olan uğraşı

alanları kağıt unsuruyla bağlan­

tılı olarak vücut bulmuşlardı.

Osmanlı Devletine matbaanın

geç girmesini ya da bu girişin

bir süre eleşti ri l mesi ni belki, bu . zümrelerin menfaatleri ve bu

sanatların geleceği aç ı sından

makul görmek mümkün olabilir.

Kağıt, yazmaya hazır hale gel­

meden evvel pek çok merhale­

den geçiyordu. Bir eserin kamu­

oyuna sunulmaya hazır duruma

gelmesi için ise, yukarıda adını

zikrettiğimiz bütün sanat dalla­

rının atölyesinden geçmesi ge­

rekiyordu. İlk bakışta çok tefer­

ruatlı bir işlem gibi görünse de

bu durum, her bir kağıdın ve

her bir eserin; mizacı farklı, ye­

teneği başka, malzemesi çeşitl i­

lik arzeden sanat erbabının elin­

den geçmiş olması sonucuna

yol açmakta, bu da meydana

gelen her bir eserin orijinallik

kazanmasını sağlamaktadır.

Harlanmış kağıtlar, hattatların

. gözlerine ve kalemlerine bir

akıcılı k kazandırmakta bu saye­

de yaz ılar daha kolay kaleme

alınabilmekteydi. Bir hata olma­

s ı durumunda da yazıyı silebil­

mek mümkündü. Ayrıca aharlı

kağıtlar uzun yıllar küften, rutu­

betten ve kitap kurtları gibi

olumsuz şartlardan da korun­

muş oluyordu. Bu kağıtlardaki

yazıların kolay si linebilme ihti­

mali nedeniyle, resmi yazılarda

aharlanmam ış kağıt kullanıl ır­

d ı. Yine kağıtlar, kullanım

amaç larına göre tek aharlı (bir

kat ahar sürülmüş kağıt) ya da

çift aharlı (birden fazla kat ahar

sürülmüş kağıt) olabilmekteydi .

Az evvel de ifade edi ldi­

ği gibi, herhangi bir ham kağıt

parçasının, kullan ılabilir hale

gelmesi ya da bir e lyazması eser

içerisindeki müstesna yerini ala­

bilmesi için çeşitli aşamalardan

geçirilmesi gerekiyordu. Üzeri­

ne yazı yazılacak, ebrOlanacak,

tezhib yapılacak ya da ferman

yazılacak kağıtlar ayrı ayrı iş­

lemlere tabi idi. Kağıt makasçı­

l arı tarafından uygun .ebatta ke-

silen kağıtlar, aharlanmış ve

mührelenmiş, mıstarlanmış bi­

çimde hattatların önüne gelir ar­

dından bir müzehhibe ve de

mücellide teslim edilirdi. Kale­

me alınacak eserin mahiyetine

ve kullanımına göre de süsle­

melerin ve kulla1;1ılan malzeme­

lerin kıymeti artardı. Mesela bu

eser bir Kur'an-ı Kerlm'se altın

süslemeler ağırlık kazanırdı. Yi­

ne elyazması eserin muhteva­

sıyla alakalı olarak sayfalar ara­

sına minyatür sanatç ıları tarafın­

dan değişik resimler de çizile­

bi lirdi. Fuz011'nin Hadlkatü's­

Süe·da ile Leyla ve Mecnun adlı

eserlerinin, Ahmedl'n in İsken­

dername'sinin ve tıp la, astrono­

miyle alakalı pek çok eserin

minyatürlü elyazmaları buna

örnek olarak gösterilebilir.

Hattatlar, müzehhibler, min­

yatl:ir ressamları ve mücellidler

birbirleriyle işbirliği halinde ça­

lışırlardı. Bu sanat erbabı saray

tarafından da desteklenmiştir. il.

Bayezid döneminde saray mü­

cell idleri bir lonca kurmuşlar ve

bunlar "ehl-i hıref11 defterlerinde

gösterilmişlerdi. Saray dışındaki

mücellidler Bayezid Camii et­

rafındaki ahşap yapıl ı dükkan­

larda faaliyetlerini sürdürmek­

teydiler, ancak sayıları 17.yüz­

yılda üç yüz civarına kadar ula­

şan bu yapılanmalar 19. yüzyıl­daki harlk-i kebir (büyük yan­

gın)' de kül olup gitmişlerdir.

Matbaanın .kullanılmaya baş­

lanmasıyla bilgiyi, daha geniş

halk kitlelerine hızlı biçimde

yayma imkanı ortaya ç ı kmıştır.

Bu durum, hiç şüphesiz toplu­

mun aydınlanmasına da h ız ka­

zandırmıştır. Eskiden uzun süre­

li titiz çalışmal ar neticesinde,

. türlü merhalelerden geçi ri [erek

bir sanat harikası olarak ortaya

çıkarılan eserler, art ı k daha kı sa

sürede ve daha çok sayıda orta­

ya konulabilir olmuştur. Basma

eserlerin piyasaya çıkmaya baş­

lamasıyla, eski kitapçılık sanat­

larına olan ilgi ve ihtiyaç da

azalmış; hattat, müzehhib, mü­

rekkepçi ve kalemtıraş gibi nice

sanat erba,bının meslekleri, örf

ve adetleri rağbetini yitirip unu­

tulmaya başlamıştır.

KAYNAKÇA

Abdulkerim Abdulkadiroğlu, "Edebi­

yatta Metodoloji Açısından Elyazmala­

rı ve Nadir Eserler Üzerine Notlar I",

Kültürümüzden Esintiler, Ankara 1997

C.M.Briquet, Les Filigranes, Hol­

land/Amsterdam 1968

Evliya Çelebi, Seyahatname, İstanbul

1314, C.1 (Hzl.O.Ş.Gökyay) '

İsmail Hakkı Uzunçarşılı, Osmanlı Ta­

rihi, C.11, Ankara 1972

İsmet Binark, Eski Kitapçılık Sanatları­

mız, Ankara 1975

---------------, Arşiv ve Arşivcilik Bilgi­

leri, Ankara 1980

Mine Esiner Özen, Yazma Kitap Sanat­

ları Sözlüğü, İstanbul 1985

Müjgan Cunbur, ''Türk Kitap Sanatları

ve Minyatürlerine Genel Bir Bakış",

TKD Bülteni, 17.C., S.2, 1968

Mübahat Kütükoğlu, Osmanlı Belgele­

rinin Dili, İstanbul 1994

Osman Ersoy, Türkiye'ye Matbaanın

Girişi ve İlk Basılan Eserler, Ankara

1959

------------, 18. ve 19. Yüzyıllarda

Türkiye'de Kağıt, Ankara 1963

Süheyl Ünver, "XV. yüzyılda Türki­

ye'de Kullanılan Kağıtlar ve Su Dam­

gaları", Belleten, 1962, XXVI

13.Uğur Derman, "Kağıda Dair'', İslam

Düşüncesi, S.5, 1968

Zübeyde Cihan Özsayıner, Tezhipli

Kur'an-ı Kerimler, Ankara 1999